Оросын Холбооны Улс

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="mn">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедиа</sitename>
    <dbname>mnwiki</dbname>
    <base>https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.21</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Тусгай</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Хэрэглэгч</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Хэрэглэгчийн яриа</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia-н хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Загвар</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Загварын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Тусламж</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Тусламжийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ангилал</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Ангиллын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Оросын Холбооны Улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5880</id>
    <revision>
      <id>706192</id>
      <parentid>706180</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T12:33:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2A00:1FA1:C45F:2C0B:9C75:3DFF:FE6F:D4A1</ip>
      </contributor>
      <comment>declined ruthophobia changes</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="85114" xml:space="preserve">{{Инфобокс улс
|NAME-AMTSSPRACHE        = Российская Федерация
|TRANSKRIPTION           = 
|NAME-MONGOLISCH         = Оросын Холбооны Улс&lt;br /&gt;{{MongolUnicode|ᠣᠷᠤᠰ ᠤᠨ&lt;br /&gt; ᠬᠣᠯᠪᠤᠭᠠᠨ ᠤ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}
|BILD-FLAGGE             = Flag of Russia.svg
|ARTIKEL-FLAGGE          = Оросын төрийн далбаа
|BILD-WAPPEN             = Coat of Arms of the Russian Federation.svg
|ARTIKEL-WAPPEN          = Оросын төрийн сүлд
|WAHLSPRUCH              = 
|AMTSSPRACHE             = [[Орос хэл|Оросоор]]{{FN|1}}
|HAUPTSTADT              = [[Москва]]
|STAATSFORM              = [[Холимог засаглалын систем|Холимог ерөнхийлөгчийн]]
|REGIERUNGSSYSTEM        = [[Бүгд Найрамдах Улс]] ([[Холбооны улс|Холбооны]] [[Бүгд Найрамдах Улс]])
|STAATSOBERHAUPT         = [[Оросын ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]&lt;br /&gt;[[Владимир Путин]]
|REGIERUNGSCHEF          = [[Оросын ерөнхий сайд|Ерөнхий сайд]]&lt;br /&gt;[[Михаил Мишустин]]
|FLÄCHE                 = [[Талбай|17.075.400&amp;nbsp;км²]] &lt;small&gt;([[Дэлхийн улс орны нэрс#НҮБ-ын гишүүн — 193|1.]])&lt;/small&gt;, үүнээс&lt;br /&gt;европт: 3.952.550&amp;nbsp;км²,&lt;br /&gt;азид: 13.122.850&amp;nbsp;км²&lt;br /&gt;[[Крым (холбооны тойрог)|Крымтай]]: 17.102.344&lt;ref group=&quot;A&quot;&gt;Оросын Холбооны Улс нь 2014 оны гуравдугаар сарын 18-наас хойш Крымийг тус улсын нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг гэж үздэг.&lt;/ref&gt;
|EINWOHNER               = 144.526.636&lt;ref name=&quot;gks.ru&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/PrPopul2018.xlsx |title=ПРЕДВАРИТЕЛЬНАЯ ОЦЕНКА ЧИСЛЕННОСТИ ПОСТОЯННОГО НАСЕЛЕНИЯ на 1 января 2018 г. и в среднем за 2017 г.}}&lt;/ref&gt; (Крымыг хасаад)&lt;br /&gt;146.877.088 (Крымын хамт); 2018
|BEV-DICHTE              = 8 &lt;small&gt;([[Дэлхийн улс орны нэрс#НҮБ-ын гишүүн — 193|179.]])&lt;/small&gt;
|BEV-ZUNAHME             = {{Өссөн}} +0,2 % &lt;small&gt;(2012)&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;Rosstat: [http://www.gks.ru/bgd/free/b13_00/IssWWW.exe/Stg/dk12/8-0.htm Демография на 1 декабря 2013г.], abgerufen am 14. Februar 2014.&lt;/ref&gt;
|BIP                     = 2019&lt;ref name=&quot;imf.org&quot;&gt;[https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/index.aspx World Economic Outlook] ([[Олон Улсын Валютын Сан]]).&lt;/ref&gt;
* 1.702 тэрбум [[Америк доллар|$]] &lt;small&gt;([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|11.]])&lt;/small&gt;
* 4.136 тэрбум [[Америк доллар|$]] &lt;small&gt;([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|6.]])&lt;/small&gt;
* 11.601 $ &lt;small&gt;([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|65.]])&lt;/small&gt;
* 28.184 $ &lt;small&gt;([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|58.]])&lt;/small&gt;
|BIP-ERWEITERT           = * Нийт (нэрлэсэн)
* Нийт ([[Худалдан авах чадварын харьцаа|ХАЧХ]])
* ДНБ/Хүн ам (нэрл.)
* ДНБ/Хүн ам (ХАЧХ)
|HDI                     = {{Өссөн}} 0,824&lt;small&gt; ([[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|52.]]) (2019)&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;Table: Human Development Index and its components. [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын хөгжлийн хөтөлбөр]]т (нийтлэгч): Human Development Report 2020. United Nations Development Programme, New York, S. 343 ([hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf#page=357 undp.org] [PDF]).&lt;/ref&gt;
|WÄHRUNG                = [[Оросын рубль|Рубль]] (RUB)
|GRÜNDUNG               = {{0}}862 он: [[Киевийн Русь]]&lt;br /&gt;1263 он: [[Москвагийн Их Вант Улс]]&lt;br /&gt;1547 он: [[Оросын Хаант Улс|Оросын Царьт Улс]]&lt;br /&gt;1721 он: [[Оросын Хаант Улс]]&lt;ref&gt;Vgl. Andreas Zimmermann: ''Staatennachfolge in völkerrechtliche Verträge: Zugleich ein Beitrag zu den Möglichkeiten und Grenzen völkerrechtlicher Kodifikation.'' Max-Planck-Institut für ausländisches öffentliches Recht und Völkerrecht, Springer, Berlin 2000, ISBN 3-540-66140-9, S.&amp;nbsp;86&lt;!-- unfunktionale Links: ([http://books.google.de/books?id=oPkRR6sykxwC&amp;lpg=PA86&amp;pg=PA86&amp;f=false Fn 304 f.]), [http://books.google.de/books?id=oPkRR6sykxwC&amp;lpg=PA90&amp;dq=%22durchlaufende%20Identit%C3%A4tskette%20zwischen%20dem%20alten%20zaristischen%20Ru%C3%9Fland%2C%20der%20UdSSR%22&amp;pg=PA90#v=onepage&amp;q=%22durchlaufende%20Identit%C3%A4tskette%20zwischen%20dem%20alten%20zaristischen%20Ru%C3%9Fland,%20der%20UdSSR%22&amp;f=false 90], [http://books.google.de/books?id=oPkRR6sykxwC&amp;pg=PA120 120] --&gt;.&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;1917 он: [[Оросын Түр Засгийн газар|Бүгд Найрамдах Орос Улс]]&lt;br /&gt;1917 он: [[Зөвлөлт Орос Улс]]&lt;ref group=&quot;A&quot;&gt;Andreas Zimmermann: ''Staatennachfolge in völkerrechtliche Verträge'', S. 85&amp;nbsp;ff.&lt;!-- unfunktionale Links:  ([http://books.google.de/books?id=oPkRR6sykxwC&amp;lpg=PA86&amp;pg=PA86 86], [http://books.google.de/books?id=oPkRR6sykxwC&amp;lpg=PA90&amp;dq=%22mit%20Ru%C3%9Fland%20beziehungsweise%20Sowjetru%C3%9Fland%20identisch%20war%22&amp;pg=PA90#v=onepage&amp;q=%22mit%20Ru%C3%9Fland%20beziehungsweise%20Sowjetru%C3%9Fland%20identisch%20war%22&amp;f=false 90]) --&gt;; vgl. auch die Andere Auffassung Schweisfurths, ''Vom Einheitsstaat (UdSSR) zum Staatenbund (GUS). Juristische Stationen eines Staatszerfalls und einer Staatenbundsentstehung'', [[Zeitschrift für ausländisches öffentliches Recht und Völkerrecht|ZaöRV]], Bd. 52 (1992), S. 541–702, hier S. 545&amp;nbsp;f., 547 ([http://www.zaoerv.de/52_1992/52_1992_3_4_a_541_702.pdf PDF]), der zwar eine Identität zwischen dem Russischen Reich und Sowjetrussland annimmt, aber die UdSSR als neues [[Völkerrechtssubjekt]] betrachtet.&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;1917 он: [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|ЗСБНХОУ]]&lt;br /&gt;1922 он: [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]
1990 он: Оросын Холбооны Улс &lt;small&gt;([[Суверенитет|Суверенитет байдлын тунхаглал]])&lt;/small&gt;&lt;ref&gt;Vgl. Theodor Schweisfurth: ''Staatensukzession'', S. 172.&lt;/ref&gt;
|NATIONALHYMNE           = ''[[Оросын төрийн дуулал]]''&lt;br /&gt;[[File:Russian Anthem chorus.ogg|155x125px]]
|NATIONALFEIERTAG        = 6-р сарын 12 (''[[Оросын Өдөр]]'')
|ZEITZONE                = [[UTC+2]]-оос [[UTC+12]] хүртэл
|KFZ-KENNZEICHEN         = [[ОХУ-ын тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|RUS]]
|ISO 3166                = [[ISO 3166-2:RU|RU]], RUS, 643
|INTERNET-TLD            = [[.ru]], .рф und [[.su]]
|TELEFON-VORWAHL         = +7
|BILD-LAGE               = Russian Federation (orthographic projection) - Crimea disputed.svg
|BILD-LAGE-IMAGEMAP      = 
|ANMERKUNGEN             = {{FNZ|1|[[ОХУ-ын засаг захиргааны гишүүнчлэл|Харьяа Бүгд Найрамдах Улсууд]] ба [[Оросын өөртөө засах тойрог|өөртөө засах тойрог]] дахь үндэстнүүдийн хэл. Бусад хэл нь орон нутгийн албан ёсны хэл.}}
}}
'''Орос Улс''' ([[Орос хэл|орос.]] ''{{Audio|Ru-Россия.ogg|Россия}})'', албан ёсоор '''Оросын Холбооны Улс''' (товчоор '''ОХУ,''' орос. Российская Федерация) нь хойд [[Еврази|Евразийн]] [[улс]] юм. Орос нь хагас ерөнхийлөгчийн засаглалтай [[Бүгд Найрамдах Улсын жагсаалт (ОХУ)|Бүгд Найрамдах Улс]]. Энэхүү улсын [[ОХУ-ын нутаг дэвсгэрийн хуваарь|холбооны бүрэлдэхүүн]] нь найман [[Холбооны тойрог (ОХУ)|холбооны тойрог]] ба 85 [[Оросын холбооны байгууламж|холбооны байгууламжаас]] бүрдэнэ. Оросын Холбооны Улс нь өргөн уудам нутагтай бөгөөд тус улсын үндсэн нутаг дэвсгэртэй хиллэх улсуудыг цагийн зүүний дагуу нэрлэвэл [[Умард Солонгос]],  [[Хятад]], [[Монгол Улс|Монгол]], [[Казахстан]], [[Азербайжан]], [[Гүрж]], [[Украин]], [[Беларусь]], [[Латви]], [[Эстони]], [[Финланд]], [[Норвеги]] зэрэг болно. Харин Оросын [[эксклав]] буюу эх нутгаасаа салангид орших [[Калининград муж|Калининград мужтай]] нь [[Литва]] ба [[Польш]] улс хиллэдэг. Мөн зүүн умард хэсгээрээ далайгаар   [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын [[Аляска]] мужтай хиллэлдэг бөгөөд [[Швед]], [[Дани]], [[Турк]], [[Япон]] улстай далайгаар мөн ойр хил залгадаг байна. 

Дэлхийн хамгийн том болох 17,075,400 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, хүн амын тоогоороо 8 дугаарт ордог, нийт 143 сая хүнтэй том улс юм. Тайлбарлавал, Оросын газар нутаг [[Хойд Ази]]йг бүхэлд нь, [[Европ]]ын 40 хувийг бүрхдэг, хөндлөнгөөрөө 9 [[цагийн бүс|цагийн бүсээр]] хуваагддаг, олон янз байгаль, газрын тогтоц бүхий уудам нутагтай болно. Мөн дэлхийд эрдэс баялаг ба [[эрчим хүч]]ний эх үүсвэр, [[ой]], цэнгэг [[ус]]ны нөөцөөрөө тэргүүлнэ.

Оросууд 988 оноос [[Христийн шашин|Христийн]] шашны урсгал болох [[Үнэн алдартны шашин]]д сүсэглэсэн дагасан юм. 13 дугаар зуунд [[Их Монгол Улс|Монгол]]ын байлдан дагууллын үед [[Киев]]т төвлөрсөн улс цохигдон бутарснаар, [[Алтан Орд]]ны улсын албат, гувчуур төлөгч болцгоов. [[Москвагийн Их Вант Улс|Москва]]гийн вант улсыг хүрээлэн нэгдсэн Оросууд 1380 онд Куликовын тулалдаанд [[Мамай]]н цэргийг цохисноор бүрэн тусгаар тогтнож, түүнээс хойш газар нутгаа тэлжээ. Хожим 17-18 дугаар зуунд дорно зүгт шашинаа дэлгэрүүлж, байлдан дагуулах, нэгтгэн хавсаргах, газар зүйн нээлт хийх нэрийдлээр [[Оросын Хаант Улс]] нь Польшоос Аляска хүртэлх нутаг тэлж өргөн уудам газар нутагтай болжээ.

1917 оны коммунист хувьсгалаар Хаант ёсыг халж [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] залгамжлахад гол нэгтгэх үндсэн улс нь Орос байв. ЗХУ-ын үед [[шинжлэх ухаан]], [[технологи]]йн үсрэнгүй хөгжилд хүрч, [[Юрий Гагарин|сансарт хүн анх]] нисгэсэн. 1991 оны ЗХУ задран бутарсанаар бусад [[Зөвлөлт Холбоот Улсын 15 бүрэлдэхүүн улс|14 БНУ]]-ын адил 1991 онд тусгаар улс болж ОХУ байгуулагдаж эрх зүйн хувьд хуучин ЗХУ-ын залгамж улс болсон юм.

Эдүгээ Орос нь худалдан авах чадвараар тэгшитгэсэн [[Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн|дотоодын нийт бүтээгдэхүүний]] (ДНБ) хэмжээгээр дэлхийд 6-д, нэрлэсэн ДНБ-ий хэмжээгээр 9-д эрэмбэлэгддэг, [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] [[НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөл|Аюулгүй байдлын Зөвлөлийн]] Байнгын 5 гишүүн орнуудын нэг, [[Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөл|Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөлийн]] тэргүүлэх гишүүн, [[Их Найм]]ын гишүүн, хүлээн зөвшөөрөгдсөн [[цөмийн зэвсэг]]тэй 5 орны нэг гэх мэт нөлөө бүхий [[гүрэн|том гүрэн]] юм.
{{Загвар:Оросын түүх}}

== Нэрний гарал үүсэл ==
&quot;Росия&quot; ({{lang-gr|Ρωσία}}) гэсэн нэр томьёоны талаарх анхны бичээс нь X зууны дунд үеэс эхлэлтэй. Энэ нь [[Византын эзэнт гүрэн|Византын]] эзэн хаан Константин Порфирогенитийн &quot;[[Ёслолын тухай]]&quot;, &quot;[[Эзэнт гүрний засаг захиргааны тухай]]&quot; бүтээлүүдэд Оросын грек нэрээр олддог. Кирилл бичигт &quot;Росия&quot; (Ρωσία) гэдэг үгийг анх 1387 оны 4-р сарын 24-ний өдөр [[Стамбул|Константинополь]] хотод бишоп Киприаны цолонд  хэрэглэсэн бөгөөд &quot;Киев ба Бүх Оросын бишоп&quot; хэмээн биечлэн гарын үсэг зуржээ. Төр нь хаан ширээнд залах ёслолын дараа: 1547 онд [[IV Иван]] хаант улсад хуримаа хийсний дараа уг мужийг [[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт гүрэн]] гэж нэрлэж эхлэв. Үгийн орчин үеийн зөв бичгийн дүр төрх - &quot;С&quot; гэсэн хоёр үсэгтэй - XVII зууны дунд үед гарч ирсэн бөгөөд эцэст нь [[I Пётр|I Петрийн]] удирдлаган дор бүрэн нэгтгэгджээ. Романовын удмын [[I Пётр|I Петр]] хаан төрийн эрхэнд гарч 1700 онд Оросын Эзэнт улс байгуулж томоохон өөрчлөлт шинэчлэл хийж Орос улст европоос эрдэмтэн, инженерүүд олноор урин авчирч &quot;Европ руу цонх гаргаж, үүдээ нээж&quot; өөрийн усан флот, аж үйлдвэрийг хөгжүүлжээ.

== Газар зүй ==

=== Газар зүйн байрлал ===
ОХУ-ын тунхагласан хил хязгаар дахь нутаг дэвсгэр нь 17,125,191 км² (дэлхийн улс орнуудын дунд газар нутгийн хэмжээгээр нэгдүгээрт) бөгөөд энэ нь Өмнөд Америк тивээс арай бага юм. Бүхэлдээ хойд бөмбөрцөгт байрладаг бөгөөд Оросын ихэнх нутаг нь зүүн бөмбөрцөгт байрладаг, зөвхөн Чукоткийн автономит тойргийн зүүн хэсэг нь баруун бөмбөрцөгт байрладаг. Номхон далай ба Хойд мөсөн далайн ус, мөн Атлантын далайн Балтийн, Хар, Азовын тэнгисүүдээр угаагдаж, дэлхийн хамгийн урт эргийн шугамыг эзэмшдэг (37.653 км). Орос нь Евразийн эх газрын хойд хэсэгт байрладаг бөгөөд Зүүн Европын ихэнх хэсэг, Азийн хойд хэсгийг бүхэлд нь эзэлдэг. Уралын уулс ба Кумо-Маныч хотгор нь Оросыг Европ, Азийн хэсгүүдэд хуваадаг. Европ, Азид ч гэсэн Орос улс нь нутаг дэвсгэрийн хувьд хамгийн том муж бөгөөд хэсэгчлэн оршдог.

=== Хил хязгаар ===
Оросын Холбооны Улс нь хиллэдэг улсуудын тоогоороо Хятадтай адил хамгийн олон буюу 14 улстай хамтын [[хил|газрын хилтэй.]] Газрын хилийн нийт урт нь 20.027&amp;nbsp;километр. Үүнээс гадна Орос нь таван тэнгис болон далайн хилтэй ба нийт эргийн урт нь 37.653&amp;nbsp;километр үргэлжилнэ. 

Оросын эх нутагтай хиллэх улсуудыг нар зөв эргүүлэн тоочбол [[Умард Солонгос|Умард Солонгос Улстай]] (19&amp;nbsp;км) зүүн урд талаараа хиллэнэ. Дараа нь [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улстай]] (3605&amp;nbsp;км) эхний удаа хиллэх ба үргэлжлүүлээд [[Монгол Улс|Монгол Улстай]] (3485&amp;nbsp;км) хиллэнэ. Монгол Улсын баруун талаар Хятадтай (40&amp;nbsp;км) хоёр дахь удаагаа хиллэдэг. Ингээд [[Казахстан|Казахстан Улстай]] (6846&amp;nbsp;км) маш урт газраар болон [[Каспийн тэнгис]]ийн эргийн зурвасын хилтэй. [[Кавказын нуруу]]нд [[Азербайжан]] (284&amp;nbsp;км) ба [[Гүрж|Гүрж Улстай]] (723&amp;nbsp;км) хиллэнэ. [[Хар тэнгис]] нь Оросын ази, ервопын хилийн зааг болно. Эндээс баруун урд талаараа [[Украин|Украинаар]] (1586&amp;nbsp;км, Крымийн хамт) дамжин дараа нь умард талд нь орших [[Беларусь|Беларусь Улсаар]] (959&amp;nbsp;км) үргэлжлэх ба эндээс [[Балтын Улсууд]] болох [[Латви]] (217&amp;nbsp;км), [[Эстони|Эстониор]] (334&amp;nbsp;км) үргэлжилнэ. Үргэлжлүүлээд [[Балтын тэнгис|Балтын тэнгисийн]] зурвас газар дараа нь [[Финланд|Финланд Улстай]] (1340&amp;nbsp;км), эцэст нь баруун хойд хэсгээрээ [[Норвеги|Норвегитой]] (196&amp;nbsp;км) хиллэдэг.

Дараа нь эргийн хил эхлэх ба умард талаараа улс бүхэлдээ [[Умард мөсөн далай]]н хилтэй. Дөнгөж 85 км өргөнтэй 30-аас 50 метрийн гүнтэй [[Берингийн хоолой]]гоор ОХУ хамгийн зүүн талаараа [[Аляска]]ас тусгаарлагдана. Үргэлжлүүлээд [[Номхон далай]] руу гарах гарц болох [[Берингийн тэнгис]]ийн эрэг, төгсгөлд нь [[Агнуурын тэнгис]]ээр дамжин [[Япон тэнгис]] рүү гарах гарцтай.

{{Байршлын карт+ | Орос | maptype=relief | width=700 | float=right | caption= | places=
{{Байршлын карт~ | Орос | label='''[[Москва]]''' | position=3 | lat=55.75 | long=37.616667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Санкт-Петербург]]&lt;/small&gt; | position=2 | lat=59.933333 | long=30.266667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Их Новгород|Новгород]]&lt;/small&gt; | position=9 | lat=58.516667 | long=31.283333 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Новосибирск]]&lt;/small&gt; | position=9 | lat=55.033333 | long=82.916667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Воронеж]]&lt;/small&gt; | position=12 | lat=51.65 | long=39.2 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Тверь]]&lt;/small&gt; | position=9 | lat=56.866667 | long=35.916667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Екатеринбург]]&lt;/small&gt; | position=right | lat=56.833333 | long=60.583333 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Петропавловск-Камчатский]]&lt;/small&gt; | position=bottom | lat=53.016667 | long=158.65 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Сыктыквар]]&lt;/small&gt; | position=right | lat=61.666667 | long=50.816667| region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Сургут]]&lt;/small&gt; | position=right | lat=61.25 | long=73.433333| region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Магадан]]&lt;/small&gt; | position=left | lat=59.566667 | long=150.8| region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Южно-Сахалинск]]&lt;/small&gt; | position=right | lat=46.95 | long=142.733333| region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Доод Новгород|Доод&amp;nbsp;Новгород]]&lt;/small&gt; | position=right | lat=56.316667 | long=44 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Уфа]]&lt;/small&gt; | position=6 | lat=54.733333 | long=55.966667| region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Сочи]]&lt;/small&gt; | position=3 | lat=43.583333 | long=39.733333| region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Калининград]]&lt;/small&gt; | position=2 | lat=54.733333 | long=20.483333| region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Самара]]&lt;/small&gt; | position=10 | lat=53.183333 | long=50.116667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Челябинск]]&lt;/small&gt; | position=3 | lat=55.15| long= 61.4 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Красноярск]]&lt;/small&gt; | position=3 | lat=56.0| long= 92.933333 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Казань]]&lt;/small&gt; | position=left | lat=55.783333 | long=49.116667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Пермь]]&lt;/small&gt; | position=right | lat=58.0| long= 56.25 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Омск]]&lt;/small&gt; | position=left | lat=54.966667 | long=73.383333 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Владивосток]]&lt;/small&gt; | position=left | lat=43.116667 | long=131.9 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Норильск]]&lt;/small&gt; | position=2 | lat=69.333333 | long=88.216667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Томск]]&lt;/small&gt; | position=2 | lat=56.5 | long=84.966667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Эрхүү]]&lt;/small&gt; | position=right | lat=52.283333 | long=104.3 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Мурманск]]&lt;/small&gt; | position=2 | lat=68.966667 | long=33.083333 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Пятигорск]]&lt;/small&gt; | position=3 | lat=44.033333 | long=43.05 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Донын Ростов|Ростов]]&lt;/small&gt; | position=12 | lat=47.233333 | long=39.716667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Волгоград]]&lt;/small&gt; | position=12 | lat=48.7 | long=44.483333 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Чита]]&lt;/small&gt; | position=3 | lat=52.05 | long=113.583333 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Хабаровск]]&lt;/small&gt; | position=7 | lat=48.483333 | long=135.066667 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Архангельск]]&lt;/small&gt; | position=3 | lat=64.55 | long=40.533333 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Якутск]]&lt;/small&gt; | position=3 | lat=62.033333 | long=129.733333 | region=RU}}
{{Байршлын карт~ | Орос | label=&lt;small&gt;[[Барнаул]]&lt;/small&gt; | position=3 | lat=53.337778 | long=83.773889 | region=RU}}

{{Байршлын карт~ | Орос | position=6 | lat=43/21// | long=42/26// | region=RU | mark=RedMountain.svg | marksize=12 | label=&lt;small&gt;''[[Эльбрус уул|Эльбрус]]''&lt;/small&gt;}}

{{Байршлын карт~ | Y=18 | X=16 | position=6 | label=&lt;small&gt;[[Финланд|&lt;span style=&quot;color:#646464&quot;&gt;'''ФИНЛАНД'''&lt;/span&gt;]]&lt;/small&gt;}}
{{Байршлын карт~ | Y=42 | X=5 | position=6 | label=&lt;small&gt;[[Украин|&lt;span style=&quot;color:#646464&quot;&gt;'''УКРАИН'''&lt;/span&gt;]]&lt;/small&gt;}}
{{Байршлын карт~ | Y=94 | X=67 | position=6 | label=[[Хятад|&lt;span style=&quot;color:#646464&quot;&gt;'''ХЯТАД'''&lt;/span&gt;]]}}
{{Байршлын карт~ | Y=94 | X=40 | position=6 | label=[[Хятад|&lt;span style=&quot;color:#646464&quot;&gt;'''ХЯТАД'''&lt;/span&gt;]]}}
{{Байршлын карт~ | Y=90 | X=53 | position=6 | label=[[Монгол Улс|&lt;span style=&quot;color:#646464&quot;&gt;'''МОНГОЛ'''&lt;/span&gt;]]}}
{{Байршлын карт~ | Y=80 | X=26 | position=6 | label=[[Казахстан|&lt;span style=&quot;color:#646464&quot;&gt;'''КАЗАХСТАН'''&lt;/span&gt;]]}}
{{Байршлын карт~ | Y=95 | X=78 | position=6 | label=&lt;small&gt;&lt;small&gt;&lt;small&gt;[[Умард Солонгос|&lt;span style=&quot;color:#646464&quot;&gt;'''УМАРД СОЛОНГОС'''&lt;/span&gt;]]&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;&lt;/small&gt;}}
{{Байршлын карт~ | Y=90| X=88 | position=6 | label=[[Япон|&lt;span style=&quot;color:#646464&quot;&gt;'''ЯПОН'''&lt;/span&gt;]]}}

{{Байршлын карт~ | Y=1 | X=55 | position=6 | label=[[Умард мөсөн далай|&lt;span style=&quot;color:#2A6DB5&quot;&gt;'''''УМАРД МӨСӨН ДАЛАЙ'''''&lt;/span&gt;]]}}
{{Байршлын карт~ | Y=82 | X=95 | position=6 | label=[[Номхон далай|&lt;span style=&quot;color:#2A6DB5&quot;&gt;'''''НОМХОН ДАЛАЙ'''''&lt;/span&gt;]]}}

{{Байршлын карт~ | Y=75 | X=9 | position=6 | label=&lt;small&gt;[[Каспийн тэнгис|&lt;span style=&quot;color:#2A6DB5&quot;&gt;''Каспийн тэнгис''&lt;/span&gt;]]&lt;/small&gt;}}
{{Байршлын карт~ | Y=73 | X=59 | position=6 | label=&lt;small&gt;[[Байгал нуур|&lt;span style=&quot;color:#2A6DB5&quot;&gt;''Байгал нуур''&lt;/span&gt;]]&lt;/small&gt;}}

{{Байршлын карт~ | Y=18 | X=33 | position=6 | label=&lt;small&gt;''[[Шинэ Газар]]''&lt;/small&gt;}}
{{Байршлын карт~ | Y=38 | X=90 | position=6 | label=&lt;small&gt;''[[Камчатка]]''&lt;/small&gt;}}
{{Байршлын карт~ | Y=4 | X=44 | position=6 | label=&lt;small&gt;''[[Франц-Иосифын газар]]''&lt;/small&gt;}}
{{Байршлын карт~ | Y=11 | X=53 | position=6 | label=&lt;small&gt;''[[Хойд Газар]]''&lt;/small&gt;}}
{{Байршлын карт~ | Y=13 | X=65 | position=6 | label=&lt;small&gt;''[[Новосибирскийн арлууд]]''&lt;/small&gt;}}
{{Байршлын карт~ | Y=1 | X=71 | position=6 | label=&lt;small&gt;''[[Врангелийн арал]]''&lt;/small&gt;}}
}}

=== Геологийн бүтэц ===
ОХУ-ын газар нутгийн Европын хэсэг нь [[Зүүн Европ]]&lt;nowiki/&gt;ын платформ дээр байрладаг. Энэ нь кембрийн өмнөх [[Магмын чулуулаг|магм]]&lt;nowiki/&gt;ын болон [[метаморф]] чулуулаг дээр суурилдаг. [[Уралын нуруу]], [[Енисей гол]]&lt;nowiki/&gt;ын хоорондох хэсгийг Баруун [[Сибирь|Сибир]]&lt;nowiki/&gt;ийн залуу платформ эзэлж байна. Енисейн зүүн хэсэг нь эртний Сибирийн платформ бөгөөд Лена гол хүртэл үргэлжлэх бөгөөд ихэвчлэн Төв Сибирийн өндөрлөгт таардаг. Платформуудын зах хэсэгт газрын тос, байгалийн хий, нүүрсний ордууд байдаг. ОХУ-ын атираат бүс нутгуудад Балтийн бамбай, [[Уралын нуруу|Урал]], [[Алтайн нуруу|Алтай]], [[Урал-Монгол]]&lt;nowiki/&gt;ын эпипалеозойн атирааны бүслүүр, [[Номхон далай]]&lt;nowiki/&gt;н атираат бүсний баруун хойд хэсэг, [[Газар дундын тэнгис|Газар Дундад тэнгис]]&lt;nowiki/&gt;ийн атираа бүсний гаднах бүсний хэсэг багтана. [[Кавказын нуруу|Кавказ]]&lt;nowiki/&gt;ын хамгийн өндөр уулс нь залуу атираат газруудаар хязгаарлагддаг. Атираат газар нь металлын хүдрийн үндсэн нөөцийг агуулдаг.

Сибирийн платформ нь эпиархын настай. ОХУ-ын нутаг дэвсгэр дэх [[нүүрс]], [[чулуулаг]], [[калийн давс]], [[Газрын тос|нефть]], [[хий]]&lt;nowiki/&gt;н томоохон ордууд нь Сибирийн тавцангийн бүрхүүл, Норильскийн зэс-никелийн ордууд хавхны интрузив, [[Алмааз|алмаз]] нь кимберлитийн хоолойтой холбоотой.

Эртний 2 платформыг тусгаарласан Урал-Монголын эпипалеозойн атираат бүсний бүтцэд Рифей, Байгаль, Салайр, Каледониан ба Герциний нугалах бүсүүд байдаг. Рифейн ба Байгалийн нугалаас бүхий Енисей-Саян-Байгалийн бүс нутаг нь Сибирийн тавцангийн хүрээг хамардаг. Зүүн Европын тавцантай хилийн дагуу хойд хэсэгт нь нүүрсний орд, хотгорын дунд хэсэгт поташийн орд агуулсан Пермийн давхаргуудаар дүүрсэн Сис-Уралын урд ирмэг байна.

ОХУ-ын нутаг дэвсгэр дээрх [[Номхон далай]]&lt;nowiki/&gt;н нугаламын бүслүүрийг хойд баруун хойд хэсгээр төлөөлдөг бөгөөд үүнд эртний [[Рифей]]&lt;nowiki/&gt;н өмнөх массивууд, мезозой, кайнозойн эвхэгддэг хэсгүүд, орчин үеийн тектоникийн идэвхтэй бүсүүд байрладаг. Верхоянск-Чукоткагийн бүс нутагт [[Юрийн галав]]&lt;nowiki/&gt;ын болон Цэрдийн доод боржингийн интрузивтай холбоотой алтны ордууд, цагаан тугалга, вольфрам, мөнгөн усны ордууд байдаг. Нүүрсний томоохон ордуудыг Предверхоянскийн тэвш ба Зырянскийн тэвшний мелассаар битүүмжилжээ.

Баруун [[Камчаткын хойг|Камчаткын]] атирааны систем нь дээд цэрдийн теригенийн геосинклиналь цогцолбор бөгөөд энэ нь боржин-гнейс ба занарын үндсэн подвалд ууссан бөгөөд эвхсэний дараа палеоген-неогенийн чулуулаг давхцсан байв. Зүүн бүс нь орчин үеийн галт уулын шинжтэй байдаг (28 идэвхтэй [[галт уул]]).

=== Газрын гадаргуу ===
ОХУ-ын нутаг дэвсгэрийн 70 гаруй хувийг тэгш, нам дор газар эзэлдэг. Тус улсын баруун хэсэг нь Зүүн Европын өргөн уудам тал нутагт байрладаг бөгөөд нам дор газар (Каспий болон бусад), өндөрлөгүүд (Валдай, Төв Орос гэх мэт) ээлжлэн солигддог. Уралдааны уртассан уулын систем нь Зүүн Европын тэгш тал ба Баруун Сибирийн нам дор газрыг тусгаарладаг. Сүүлчийн зүүн талд Төв Якутскийн нам дор газар руу жигд эргэж, тусгаарлагдсан нуруу бүхий Төв Сибирийн өндөрлөг байрладаг.

Тус улсын өмнөд ба зүүн хэсгүүд нь ихэвчлэн уулархаг нутагтай. Европын хэсгийн өмнөд хэсэгт Их [[Кавказын нуруу|Кавказын]] хойд нуруунууд (энд Оросын хамгийн өндөр оргил [[Альборзын нуруу|Эльбрус]] (5642 м), Сибирийн өмнөд хэсэгт [[Алтайн нуруу|Алтай]], Баруун ба [[Соёны нуруу|Зүүн Соёны нуруу]], Становое өндөрлөг газар болон бусад уулын системүүд байрладаг. Зүүн хойд [[Сибирь]] ба [[Алс Дорнод]] - бүс нутаг Сихотэ-Алин, Верхоянск, Черский гэх мэт дунд өндөр уулсын нуруу давамгайлдаг. [[Камчаткын хойг]] (энд Евразийн хамгийн өндөр галт уул, [[Ключевская Сопка]] (4750 м) ба зүүн хязгаарт орших [[Курилийн арлууд|Курилын арлууд]] - галт уулын нутаг. Тэдгээрийн 200 гаруй нь байдаг. тэдний 50 орчим нь идэвхтэй байдаг.

=== Дотоод ус ===
Орос бол дэлхийн хамгийн усархаг орнуудын нэг юм. Тус улс нь дэлхийн цэвэр усны нөөцөөрөө дэлхийд тэргүүлдэг. Гадаргын ус нь ОХУ-ын нутаг дэвсгэрийн 12.4% -ийг эзэлдэг бөгөөд гадаргын усны 84% нь Уралын зүүн хэсэгт төвлөрдөг. Усны хэрэглээний бүтцэд үйлдвэрлэлийн хэрэгцээ давамгайлдаг.

[[Байгал нуур|Байгал]] нуур бол дэлхийн хамгийн том цэнгэг устай нуур юм. Тус улсын зүүн хэсэгт байрладаг (31,700 км² орчим) бөгөөд энэ нь манай гаригийн хамгийн гүн нуур юм.

=== Ашигт малтмал ===
Хамгийн том газар нутагтай Орос төрөл бүрийн [[Ашигт малтмалын орд|ашигт малтмал]]&lt;nowiki/&gt;аар баялаг бөгөөд газрын тосны нөөцийг улс орны олон бүс нутагт, тухайлбал Тюмень муж, Сахалин, Башкортостан бөгөөд байгалийн хийн нөөц нь Ямало-Ненецкийн автономит тойрогт байдаг.

== Түүх ==
{{Гол|Оросын түүх}}
[[Зураг:Kievan Rus en.jpg|thumb|left|150px|XI зууны [[Киевийн Русь]]]]
=== Эртний үе===
Орос орон өргөн уудам болохоор түүхийг олон янзаар дурдаж болно. Эрт үед [[Каспи]], [[Хар тэнгис]]ийн эрэг, нам доор газраар [[Скиф]], [[Авар]], [[Хүн]] гэх мэт нүүдэлчин соёл оршин байв. Гэвч Орос улсын түүхийн бат суурь нь өрнө захын Орос нутгаас эхэлнэ. 860 онд [[Новгород]]ын эзэн (гүн) Рюрик гэгч [[викинг]] хүн [[Хазар]] [[Түргүүд]]ийг ухраан эзэмшлээ өргөтгөсөн нь Волхов гол, [[Днепр мөрөн|Днепр]] мөрний хөндийн худалдааны замын эзэрхсэн, [[Зүүн Славууд]]ын түүхэн дэх анхны төрт улс [[Киевийн Русь]] болжээ. Викинг хүний байгуулсан улс боловч 10-р зууны эцэст хүн амын олонх нь [[Слав угсаатан]] байжээ. Энэ үед [[Византын эзэнт гүрэн|Визант]] ([[Грек]])-аас худалдаа, шашин, соёлыг идээшүүлэн хүртэж байв.  Киевийн Русь 988 оноос албан ёсоор [[Христосын шашин|Христосын шашныг]] дагаж, аажмаар энд [[Үнэн алдартны шашин]] салбарлан хөгжжээ. 11-р зууны [[Цэцэн Ярослав]]ын үед Орост (өнөөгийнхөөр Орос орны өрнө захаар) эдийн засаг, уран зохиол, барилга урлал мэдэгдэхүйц сайн дэлгэрэв. [[Бурангуй нийгэм]] ([[феодализм]])-ийн зүй тогтол ёсоор олон ноёд хооронд байлдаан тэмцэл тасарч байгаагүй. 1237-1240 онд [[Монголчууд]] [[Владимир]], [[Киев]]ийг довтолсноор [[Зүчийн улс]]ад 1480 он хүртэл захирагджээ. Түлхэгдсэн Оросын төв [[Новгород]] болж, 1240 онд Нева голд Шведийг дарсан зэрэг байлдаанаар умар зүгт нутаг тэлжээ. Үүнээс [[Их Монгол Улс|Монгол]]-[[Алтан Орд]]ыг сөрөх [[Москва]], [[Доод Новгород]], [[Тверь]] зэрэг хот суурин босч байв. Шашныхантайгаа хамжиж тархай ноёдыг цуглуулсан [[Доны Дмитрий]] 1380 оны шийдвэрлэх [[Куликовын тулалдаан]]аар [[Мамай]]н цэргийг цохижээ.

=== Дундад зуун===
[[Зураг:Peter der-Grosse 1838.jpg|thumb|left|150px|[[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт гүрнийг]]&lt;br&gt;тунхаглагч [[I Пётр]] хаан]]
15-р зуунд Москвагийн ван [[III Иван]] үндсэндээ газар газрын олон гүнг үгэндээ оруулж, Орос улсын &quot;их [[ван]]&quot; (великий князь) болжээ. 1453 онд Византын [[Константинополь]] [[Османы эзэнт гүрэн|Османд]] эзлэгдэж төгссөнөөр Византын агуу өвийг Орос залгаж байна гэдэг ойлголтоор их ван [[IV Иван|IV [Догшин] Иван]] «[[царь]]» гэдэг цолыг бий болгон өөрөө анхлан хүртсэн. Догшин Иван [[Балтын тэнгис]]т гарцтай болохын тулд [[Ливон]]той (1558–1583) олон жил байлдаж, [[Астрахань]] (1556 онд буулган авсан), [[Казань]] (1552) ханлигийг мөхөөж, [[Уралын нуруу|Уралыг]] давж [[Сибирь]]т цэргээ илгээж газар нутгаа тэлснээр олон үндэстний Орос, [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлтийн]] шав тавигджээ. 1600-аад оны дотоодын хямралын үед Романовын удамд засгийн эрх шилжсэн. Оросууд шинэ газар нээгчдийн гаргасан зам, арьс, үнэт эд олох сэдэл, [[казак]] цэргийн хүчээр 17-18-р зуунд нутгаа [[Номхон далай]] хүртэлхи нутгийг эзэлжээ. 1721 онд албан ёсоор [[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт гүрэн]] (Российская империя) гэсэн утгат нэрээ тунхаглажээ. Гэхдээ энэ улсыг Монголчууд 20-р зууны эхэнд Зөвлөлт Оросоос нь ялгаж [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос]] улс л гэдэг билээ. [[I Петр]] (1682–1725 оны хооронд төр барьсан), [[Елизавета]] (1741–1762), [[II Екатерина]] (1762–1796), [[II Александр]]  (1855–1881) зэрэг түүхэнд тодоор үлдсэн хаад төр барьж, өнөөгийнхөөр хэлвэл [[Финланд]], [[Польш]]оос [[Аляска]], [[Өвөр Кавказ]], [[Дундад Ази]] хүрсэн уудам газар нутгийг дайтахдаа дайтаж, туслахдаа туслаж мухардуулсаар өөрийн улсынх болгож байв. 1878 онд [[Османы эзэнт гүрэн|Османы улстай]] дайтаж хамар дээр нь байх [[Болгар]]ыг чөлөөлж хүч чадлаа бахдуулжээ.

=== Орчин үе===
[[Файл:Ethnic map USSR 1941.jpg|thumb|Зөвлөлт Холбоот Улс 1941.]]
19-р зууны төгсгөл, 20-р зууны эхээр хувьсгалын үзэл санаа дэлгэрч, [[дэлхийн нэгдүгээр дайн]]ы үед буюу 1917 оны 2-р сард хөрөнгөтнүүд эзэн хаан [[II Николай|II Николайг]] түлхэн унагав. 11-р сард ([[Октябрын хувьсгал]]) шал өөр буюу ажилчин тариачдад засгийн эрх шилжив. Дайны дараах гэрээгээр [[Украин]], [[Польш]], [[Финланд]], [[Балтын орнууд]]ын нутгаа алдсанаас Украйн, Балтын гурвыг эргүүлж авсан ч зууны адагт дахин тавьж явуулсан. [[Цагаан Арми]], салан тусгаарлагч ястан үндэстний цэрэг, төртэй шинэ төрж гарсан Зөвлөлт улс, түүний [[Улаан Арми]] хэдэн жил байлдаж дийлжээ. 

1922 онд үүсэн байгуулагдсан [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын гол цөм нь Орос орон байсан ба 1922 онд [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс]] (ЗСБНХОУ) нэрээр хожмын ойлголтоор [[Зөвлөлт Холбоот Улс#Бүрэлдэхүүн|15 бүгд найрамдах улсынх]] нь нэг болж байгуулагджээ. 1924 онд хувьсгалын удирдагч [[Владимир Ильич Ленин|Ленин]] өөд болж [[Иосиф Сталин|Сталины]] үе (1924-1953) эхлэжээ. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засаг, аж үйлдвэржилт, хөдөө аж ахуйн хамтрал төрийн бодлогоор хэрэгжиж байв. Дэлхийн хоёрдугаар дайнд өрнөөс дэлхийн эзлэхийг санаархагч [[Нацист Герман]], түүний хамсаатан дорнын [[Япон]]ыг сөрж зогсоосон нь ЗХУ байлаа. Энэхүү [[Аугаа эх орны дайн]]д [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын 30 сая хүн амь алдсан байдаг. Хардалт сэрдлэг маягаар олон сая хүнийг хэлмэгдүүлсэн нь Сталины нэрийг түүхнээ бараатуулдаг. 

1945-1990 оны хооронд ЗХУ-аар толгойлуулсан коммунист (эв хамт), АНУ-аар толгойлуулсан демократ (ардчилсан) хоёр үзэлд дэлхийн улсууд хуваагдаж бие биенээ хүчирхэгжихийг эсэргүүцдэг болжээ. 1945 онд Америк түрүүлээд цөмийн зэвсэгтэй болсон бол 1961 онд Зөвлөлт түрүүлээд сансарт хүн нисгэжээ. 1985 оноос Горбачёвын санаачилсан &quot;Перестройка&quot;, &quot;Гласность&quot; (ил тод байдал) шинэчлэл нь ЗХУ болон коммунист улсуудыг ардчилсан зам руу урвуулах үүдийг нээжээ.
1991 онд ЗХУ албан ёсоор задарснаар Орос улс дангаараа буюу Оросын Холбооны Улс (ОХУ) байгуулагдсан.

== Төр засаг ==
ОХУ-ын үндсэн хууль ёсоор, төр нь [[холбооны улс|холбооны]] байгууламжт, хагас ерөнхийлөгчийн [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах]] засаглалт, [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэмт улс юм. Улсын тэргүүн нь [[ерөнхийлөгч]], засгийн газрын тэргүүн нь [[ерөнхий сайд]]. Төр нь [[төлөөллийн ардчилсан]], [[олон намын тогтолцоо]]той ба эрх мэдэл нь 3 доорх гурван бүтцэд салбарлана.
* [[Хууль тогтоох байгуулал|Хууль тогтоох]]: Хоёр танхимт парламент болох [[ОХУ-ын Холбооны Хурал|Холбооны Хурал]].
: Дээд танхим болох [[Холбооны Зөвлөл]]: Харъяат анги бүрээс 2 төлөөлөгчийн эрхтэй, нийт 166 гишүүнтэй. Холбооны хууль, дайн зарлах, олон улсын гэрээг батламжлах, ерөнхийлөгчид итгэл үзүүлэх эсэх шийдвэрлэдэг.
: Доод танхим болох Төрийн Дум: Хувь тэнцүүлсэн (''Пропорционал'') саналын аргачлалт сонгуулаар сонгогдох 450 суудалтай хууль тогтоох байгууллага.
* [[Гүйцэтгэх байгуулал|Гүйцэтгэх]]: Ерөнхийлөгч давамгай эрхтэй. 1991 онд сонгогдсон анхны ерөнхийлөгч нь [[Борис Ельцин]], 2000 оноос [[Владимир Путин]], 2008 оноос [[Дмитрий Медведев]], 2012 оноос дахин Владимир Путин юм. ОХУ-ын Засгийн газар нь төрийн гүйцэтгэх дээд байгууллага. Засгийн газар нь дарга, тэргүүн дэд дарга, дэд дарга, холбооны сайд нараас бүрэлдэнэ. Засгийн газрын даргыг Ерөнхийлөгч Төрийн думтай зөвлөлдөж томилно. Ерөнхийлөгч үүргээ биелүүлж чадахгүй болсон нөхцөлд Засгийн газрын дарга Ерөнхийлөгчийн үүргийг гүйцэтгэнэ. Хэрэв Засгийн газрын даргад нэр дэвшсэн хүнийг Төрийн дум гурван удаа буцаавал Ерөнхийлөгч Засгийн газрыг томилж, Төрийн думыг тарааж, шинээр сонгууль явуулна.

* [[Шүүх байгуулал|Шүүх]]: Ерөнхийлөгчийн саналаар Үндсэн хуулийн цэц, Дээд шүүх, Хөндлөнгийн шүүхийн бүрэлдэхүүнийг Холбооны Зөвлөл баталдаг.

== Орон нутаг ==
1993 оны үндсэн хуулийн хүрээнд 2008 оны өөрчлөлтийн дараагаас 6 өөр зүйлийн 83 махбодоос Оросын холбоо бүрдэх болжээ. 2000 оноос хойш хэд хэдээр нь бүсчлэн холбооны 8 тойрог болгоод ерөнхийлөгчид давхар захируулсан байдаг. Орос улсад 367 хот байдаг бөгөөд 2010 оны судалгаагаар 387 болсон.
&lt;div style=&quot;position: relative;&quot;&gt;
[[Зураг:Federal subjects of Russia (by type).svg|800px|]]
{{Image label|x=0.138|y=0.33|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Москва|77]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.129|y=0.24|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Санкт-Петербург|78]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.03|y=0.46|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Адыгей|01]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.48|y=0.545|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Бүгд Найрамдах Алтай Улс|04]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.245|y=0.440|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Башкортостан|02]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.668|y=0.49|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Буриад|03]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.507|y=0.51|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Хакас|19]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.110|y=0.53|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Дагестан|05]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.055|y=0.528|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Ингушет|06]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.710|y=0.30|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Саха|14]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.052|y=0.516|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Кабардино-Балкари|07]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.11|y=0.475|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Бүгд Найрамдах Халимаг Улс|08]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.042|y=0.488|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Карачай-Черкеси|09]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.185|y=0.25|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Бүгд Найрамдах Карель Улс|10]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.295|y=0.32|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Коми|11]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.210|y=0.378|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Мари Эл|12]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.162|y=0.381|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Мордова|13]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.049|y=0.502|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Умард Осети|15]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.243|y=0.385|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Удмурт|18]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.216|y=0.40|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Татарстан|16]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.063|y=0.538|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Чечень|20]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.195|y=0.388|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Чуваш|21]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.55|y=0.535|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Тува|17]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.785|y=0.43|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Амар муж|28]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.230|y=0.28|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Архангельск муж|29]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.129|y=0.487|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Астрахань муж|30]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.077|y=0.394|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Белгород муж|31]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.06|y=0.338|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Брянск муж|32]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.585|y=0.475|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Эрхүү муж|38]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.175|y=0.344|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Иваново муж|37]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.167|y=0.324|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Ярославль муж|76]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.030|y=0.23|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Калининград муж|39]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.115|y=0.337|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Калуга муж|40]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.482|y=0.495|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Кемерово муж|42]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.23|y=0.364|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Киров муж|43]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.31|y=0.445|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Курган муж|45]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.066|y=0.36|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Курск муж|46]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.194|y=0.335|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Кострома муж|44]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.158|y=0.27|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Ленинград муж|44]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.119|y=0.373|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Липецк муж|48]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.855|y=0.23|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Магадан муж|49]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.243|y=0.200|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Мурманск муж|51]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.142|y=0.348|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Москва муж|50]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.180|y=0.367|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Нижегород муж|52]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.135|y=0.28|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Новгород муж|53]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.425|y=0.48|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Новосибирск муж|54]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.186|y=0.403|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Ульяновск муж|73]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.378|y=0.470|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Омск муж|55]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.220|y=0.45|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Оренбург муж|56]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.107|y=0.361|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Орёл муж|57]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.16|y=0.398|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Пенза муж|58]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.110|y=0.275|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Псков муж|60]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.143|y=0.365|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Рязань муж|62]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.085|y=0.442|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Ростов муж|61]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.913|y=0.378|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Сахалин муж|65]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.197|y=0.425|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Самара муж|63]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.170|y=0.432|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Саратов муж|64]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.104|y=0.318|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Смоленск муж|67]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.305|y=0.410|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Свердловск муж|66]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.136|y=0.39|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Тамбов муж|68]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.345|y=0.44|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Тюмень муж|72]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.123|y=0.353|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Тула муж|71]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.44|y=0.44|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Томск муж|70]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.284|y=0.44|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Челябинск муж|74]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.14|y=0.307|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Тверь муж|69]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.161|y=0.353|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Владимир муж|33]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.190|y=0.308|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Вологда муж|35]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.110|y=0.40|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Воронеж муж|36]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.125|y=0.43|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Волгоград муж|34]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.861|y=0.467|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Еврейн өөртөө засах муж|79]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.440|y=0.52|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Алтайн хязгаар|22]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.880|y=0.43|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Хабаровскийн хязгаар|27]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.945|y=0.232|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Камчаткын хязгаар|41]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.059|y=0.443|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Краснодарын хязгаар|23]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.540|y=0.36|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Красноярскийн хязгаар|24]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.275|y=0.385|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Пермийн хязгаар|59]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.91|y=0.5|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Приморийн хязгаар|25]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.081|y=0.48|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Ставрополийн хязгаар|26]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.720|y=0.485|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Өвөр Байгалын хязгаар|75]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.385|y=0.385|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Ханты-Мансийн өөртөө засах тойрог|86]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.415|y=0.34|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Ямало-Ненецийн өөртөө засах тойрог|89]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.305|y=0.26|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Ненецийн өөртөө засах тойрог|83]]&lt;/small&gt;}}
{{Image label|x=0.865|y=0.1|scale=800|text=&lt;small&gt;[[Чукоткын өөртөө засах тойрог|87]]&lt;/small&gt;}}
&lt;/div&gt;
{{clr}}
{| class=&quot;wikitable&quot; align=left border=1 cellpadding=6 cellspacing=0 style=&quot;margin: 0 0 0 1em; background: #ffffff; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; text-align:left; font-size: 95%;&quot;
|- style=&quot;text-align:center; background: #efefef; border-bottom:1px solid gray;&quot;
|+ '''Оросын холбооны наян гурван махбодын үндсэн танилцуулга'''
!rowspan=&quot;2&quot; |№
!rowspan=&quot;2&quot; |Туг, сүлд,&lt;br&gt; томъёо
! colspan=&quot;2&quot; | Холбооны махбодын&lt;br&gt;монгол бичгийн нэр
! colspan=&quot;2&quot; |Газар&lt;br&gt;нутаг&lt;ref&gt;[http://www.gks.ru/bgd/free/b10_107/IssWWW.exe/Stg//%3Cextid%3E/%3Cstoragepath%3E::%7Ctab1-01-09.xls Административно-территориальное деление по субъектам Российской Федерации на 1 января 2010 года. Росстат (14 июля 2010).xls]&lt;/ref&gt;
! colspan=&quot;2&quot; |Хүн ам &lt;br&gt;(2013.1.1)&lt;ref name=&quot;1.1.2013&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/population/demography/|title=Оценка численности постоянного населения РФ на 1 января 2013 г.|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EL5x0AjT|archivedate=2013-02-11|accessdate=}} ([http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/PrPopul.xls xls])&lt;/ref&gt;
! rowspan=&quot;2&quot; | Нутгийн&lt;br&gt;төв
! rowspan=&quot;2&quot; | Хэдэн&lt;br&gt;нутагтай
! rowspan=&quot;2&quot; | Аль холбооны&lt;br&gt;тойргийнх вэ?
|-bgcolor=&quot;#e0e0e0&quot;
! кирил
! худам
! км²
! &amp;nbsp; ↑↓&amp;nbsp;
! хүн
! &amp;nbsp; ↑↓&amp;nbsp;
|---------- bgcolor=&quot;#73eb00&quot;
|Colspan=12 align=center|— '''[[Бүгд Найрамдах Улсын жагсаалт (ОХУ)|Бүгд Найрамдах Улс]]''' (оросоор республика) буюу улсын цөөн тоот ард түмэн өөртөө засах тодорхой эрх эдлэх '''[[Улс|орон]]''' ('''21''') — 
|- align=&quot;center&quot; 
| 1
| [[Зураг:Flag of Adygea.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Adygea.svg|20px]] 01
| [[Адыгей]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 7,792 
| 80
| align=&quot;right&quot; | 444,403 
| 74
| [[Майкоп]]
| 9
| [[Өмнөд холбооны тойрог|Өмнөд]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 2
| [[Зураг:Flag of Altai Republic.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Altai Republic.svg|20px]] 04
| [[Бүгд Найрамдах Алтай Улс|Алтай]]
| altai oron
| align=&quot;right&quot; | 92,903
| 35
| align=&quot;right&quot; | 210,344
| 79
| [[Горно-Алтайск]]
| 11
| [[Сибирийн холбооны тойрог|Сибирийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 3
| [[Зураг:Flag of North Ossetia.svg|30px|border]] [[Зураг:Wapen Ossetien.svg|20px]] 15
| [[Умард Осети]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 7,987
| 79
| align=&quot;right&quot; | 706,123
| 68
| [[Владикавказ]]
| 9
| [[Хойд Кавказын холбооны тойрог|Хойд Кавказын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 4
| [[Файл:Flag of Bashkortostan.svg|30px|border]] [[Файл:Coat of Arms of Bashkortostan.svg|20px]] 02
| [[Башкортостан]]
| 
| align=&quot;right&quot; | 142,947
| 27
| align=&quot;right&quot; | 4,060,957
| 7
| [[Уфа]]
| 63
| [[Ижилийн холбооны тойрог|Ижилийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 5
| [[Зураг:Flag of Buryatia.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Buryatiya.svg|19px]] 03
| [[Буриад]]
| buriyad oron
| align=&quot;right&quot; | 351,334
| 15
| align=&quot;right&quot; | 971,810
| 54
| [[Улаан-Үд]]
| 23
| [[Сибирийн холбооны тойрог|Сибирийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 6
| [[Зураг:Flag of Dagestan.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Dagestan.svg|20px]] 05
| [[Дагестан]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 50,270 
| 52
| align=&quot;right&quot; | 2,946,035
| 13
| [[Махачкала]]
| 52
| [[Хойд Кавказын холбооны тойрог|Хойд Кавказын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 7
| [[Зураг:Flag of Ingushetia.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Ingushetia.svg|20px]] 06
| [[Ингушет]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 3,700
| 81
| align=&quot;right&quot; | 442,255
| 72
| [[Магас]]
| 8
| [[Хойд Кавказын холбооны тойрог|Хойд Кавказын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 8
| [[Зураг:Flag of Kabardino-Balkaria.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Kabardino-Balkaria.svg|20px]] 07
| [[Кабардино-Балкари]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 12,470
| 78
| align=&quot;right&quot; | 858,946
| 59
| [[Нальчик]]
| 13
| [[Хойд Кавказын холбооны тойрог|Хойд Кавказын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 9
| [[Зураг:Flag of Karachay-Cherkessia.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Karachay-Cherkessia.svg|20px]] 09
| [[Карачай-Черкеси]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 14,277
| 77
| align=&quot;right&quot; | 471,847
| 75
| [[Черкесск]]
| 12
| [[Хойд Кавказын холбооны тойрог|Хойд Кавказын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 10
| [[Зураг:Flag of Karelia.svg|30px|border]]&amp;nbsp;[[Зураг:Coat of Arms of Republic of Karelia.svg|17px]] &amp;nbsp;10
| [[Бүгд Найрамдах Карель Улс]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 180,520
| 18
| align=&quot;right&quot; | 636,932
| 67
| [[Петрозаводск]]
| 18
| [[Баруун Хойд Холбооны тойрог|Баруун Хойд]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 11
| [[Зураг:Flag of Komi.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of the Komi Republic.svg|20px]] 11
| [[Коми]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 416,774
| 13
| align=&quot;right&quot; | 880,639
| 54
| [[Сыктывкар]]
| 20
| [[Баруун Хойд Холбооны тойрог|Баруун Хойд]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 12
| [[Зураг:Flag of Mari El.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Mari El.svg|15px]] &amp;nbsp;12
| [[Мари Эл]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 23,375 
| 73
| align=&quot;right&quot; | 690,349
| 65
| [[Йошкар-Ола]]
| 17
| [[Ижилийн холбооны тойрог|Ижилийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 13
| [[Зураг:Flag of Mordovia.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Mordovia.svg|20px]] 13
| [[Мордова]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 26,128
| 68
| align=&quot;right&quot; | 818,566
| 62
| [[Саранск]]
| 23
| [[Ижилийн холбооны тойрог|Ижилийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 14
| [[Зураг:Flag of Sakha.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Sakha (Yakutia).svg|20px]] 14
| [[Саха]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 3,083,523
| 1
| align=&quot;right&quot; | 955,580
| 58
| [[Якутск]]
| 36
| [[Алс дорнодын холбооны тойрог|Алс дорнодын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 15
| [[Зураг:Flag of Tatarstan.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Tatarstan.svg|20px]] 16
| [[Татарстан]]
| 
| align=&quot;right&quot; | 67,847
| 44
| align=&quot;right&quot; | 3,822,038
| 8
| [[Казань]]
| 45
| [[Ижилийн холбооны тойрог|Ижилийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 16
| [[Зураг:Flag of Tuva.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Tuva.svg|20px]] 17
| [[Тува]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 168,604
| 21
| align=&quot;right&quot; | 310,460
| 77
| [[Кызыл]]
| 19
| [[Сибирийн холбооны тойрог|Сибирийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 17
| [[Зураг:Flag of Udmurtia.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Udmurtia.svg|20px]] 18
| [[Удмурт]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 42,061
| 57
| align=&quot;right&quot; | 1,517,692
| 31
| [[Ижевск]]
| 25
| [[Ижилийн холбооны тойрог|Ижилийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 18
| [[Зураг:Flag of Kalmykia.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Kalmykia.svg|20px]] 08
| [[Бүгд Найрамдах Халимаг Улс]]
| qalimaɣ oron
| align=&quot;right&quot; | 74,731
| 40
| align=&quot;right&quot; | 284,140
| 78
| [[Элст]]
| 14
| [[Өмнөд холбооны тойрог|Өмнөд]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 19
| [[Зураг:Flag of Khakassia.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Khakassia.svg|20px]] 19
| [[Хакас]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 61,569
| 46
| align=&quot;right&quot; | 533,025
| 71
| [[Абакан]]
| 13
| [[Сибирийн холбооны тойрог|Сибирийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 20
| [[Зураг:Flag of the Chechen Republic.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Chechnya.svg|20px]] 20
| [[Чечень]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 15,647
| 75
| align=&quot;right&quot; | 1,324,767
| 38
| [[Грозный]]
| 19
| [[Хойд Кавказын холбооны тойрог|Хойд Кавказын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 21
| [[Зураг:Flag of Chuvashia.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Chuvashia.svg|20px]] 21
| [[Чуваш]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 18,343
| 74
| align=&quot;right&quot; | 1,243,431
| 41
| [[Чебоксары]]
| 26
| [[Ижилийн холбооны тойрог|Ижилийн]]
|---------- bgcolor=&quot;#eeeba8&quot;
|Colspan=12 align=center|— '''[[Хязгаар (Орос)|хязгаар]]''' (оросоор край) гэдэг нь үндсэндээ Оросууд байдаг боловч мужтай харьцуулахад зах хязгаар, сийрэг суурьшилт газар ('''9''') — 
|- align=&quot;center&quot; 
| 22
| [[Зураг:Flag of Altai Krai.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Altai Krai.svg|20px]] 22
| [[Алтайн хязгаар]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 167,996
| 22
| align=&quot;right&quot; | 2,398,751
| 22
| [[Барнаул]]
| 23
| [[Сибирийн холбооны тойрог|Сибирийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 23
| [[Зураг:Flag of Kamchatka Krai.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Kamchatka Krai.svg|20px]] 41
| [[Камчаткын хязгаар]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 464,275
| 10
| align=&quot;right&quot; | 320,549
| 76
| [[Камчаткын Петропавловск|Камчаткын&lt;br&gt;Петропавловск]]
| 14
| [[Алс дорнодын холбооны тойрог|Алс дорнодын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 24
| [[Зураг:Flag of Krasnodar Krai.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Krasnodar Kray.svg|18px]] 23
| [[Краснодарын хязгаар]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 75,485
| 41
| align=&quot;right&quot; | 5,330,181
| 3
| [[Краснодар]]
| 46
| [[Өмнөд холбооны тойрог|Өмнөд]] 
|- align=&quot;center&quot; 
| 25
| [[Зураг:Flag of Krasnoyarsk Krai.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Krasnoyarsk Krai.svg|18px]] 24
| [[Красноярскийн хязгаар]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 2,366,797
| 2
| align=&quot;right&quot; | 2,846,475
| 14
| [[Красноярск]]
| 61
| [[Сибирийн холбооны тойрог|Алс дорнодын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 26
| [[Зураг:Flag of Zabaykalsky Krai.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Zabaykalsky Krai.svg|20px]] 75
| [[Өвөр Байгалын хязгаар]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 431,892 
| 12
| align=&quot;right&quot; | 1,095,169
| 47
| [[Чит]]
| 34
| [[Сибирийн холбооны тойрог|Сибирийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 27
| [[Зураг:Flag of Perm Krai.svg|30px|border]] &amp;nbsp;[[Зураг:Coat of Arms of Perm Krai.svg|14px]]&amp;nbsp; 59
| [[Пермийн хязгаар]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 160,236
| 24
| align=&quot;right&quot; | 2,634,461
| 18
| [[Пермь]]
| 48
| [[Ижилийн холбооны тойрог|Ижилийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 28
| [[Зураг:Flag of Primorsky Krai.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Primorsky Krai.svg|20px]] 25
| [[Приморийн хязгаар]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 164,673 
| 23
| align=&quot;right&quot; | 1,947,263
| 26
| [[Владивосток]]
| 34
| [[Алс дорнодын холбооны тойрог|Алс дорнодын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 29
| [[Зураг:Flag of Stavropol Krai.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Stavropol Krai.svg|20px]] 26
| [[Ставрополийн хязгаар]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 66,160
| 45
| align=&quot;right&quot; | 2,790,785
| 15
| [[Ставрополь]]
| 35
| [[Хойд Кавказын холбооны тойрог|Хойд Кавказын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 30
| [[Зураг:Flag of Khabarovsk Krai.svg|30px|border]] [[Зураг:Krai_Khabarovsk_coat.png|20px]] 27
| [[Хабаровскийн хязгаар]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 787,633
| 4
| align=&quot;right&quot; | 1,342,083
| 35
| [[Хабаровск]]
| 19
| [[Алс дорнодын холбооны тойрог|Алс дорнодын]]        
|---------- bgcolor=&quot;#cec784&quot;
|Colspan=12 align=center|— '''[[Область|муж]]''' (оросоор область) гэдэг нь Орос үндэстэн анхнаасаа давамгай оршин сууж ирсэн, улсын засаг захиргааны үндсэн нэгж ('''46''') — 
|- align=&quot;center&quot; 
| 31
| [[Зураг:Flag of Amur Oblast.svg|30px]] [[Зураг:Coat of Arms of Amur oblast.png|20px]] 28
| [[Амар муж]]
| amur muji
| align=&quot;right&quot; | 361,913
| 14
| align=&quot;right&quot; | 816,910
| 61
| [[Благовещенск]]
| 28
| [[Алс дорнодын холбооны тойрог|Алс дорнодын]] 
|- align=&quot;center&quot; 
| 32
| [[Зураг:Flag of Arkhangelsk Oblast.svg|30px]] [[Зураг:Coat of Arms of Arkhangelsk oblast.svg|20px]] 29
| [[Архангельск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 589,913
| 8
| align=&quot;right&quot; | 1,202,295
| 41
| [[Архангельск]]
| 26
| [[Баруун Хойд Холбооны тойрог|Баруун Хойд]] 
|- align=&quot;center&quot; 
| 33
| [[Зураг:Flag of Astrakhan Oblast.svg|30px]]&amp;nbsp;&amp;nbsp;[[Зураг:Coat of Arms of Astrakhan Oblast.svg|10px]]&amp;nbsp; &amp;nbsp;30
| [[Астрахань муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 49,024
| 55
| align=&quot;right&quot; | 1,013,840
| 56
| [[Астрахань]]
| 13
| [[Өмнөд холбооны тойрог|Өмнөд]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 34
|
| [[Белгород муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Белгород]]
| 22
| 
|- align=&quot;center&quot; 
| 35
|
| [[Брянск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Брянск]]
| 34
| 
|- align=&quot;center&quot; 
| 36
|
| [[Владимир муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Владимир]]
| 21
|
|- align=&quot;center&quot; 
| 37
|
| [[Волгоград муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Волгоград]]
| 39
| 
|- align=&quot;center&quot; 
| 38
|
| [[Вологда муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Вологда]]
| 28
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 39
|
| [[Воронеж муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Воронеж]]
| 34
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 40
|
| [[Иваново муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Иваново]]
| 27
| 
|- align=&quot;center&quot; 
| 41
|
| [[Калининград муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Калининград]]
| 21
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 42
|
| [[Калуга муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Калуга]]
| 26
|   
|- align=&quot;center&quot; 
| 43
|
| [[Кемерово муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Кемерово]]
| 44
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 44
|
| [[Киров муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Киров]]
| 45
|
|- align=&quot;center&quot; 
| 45
|
| [[Кострома муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Кострома]]
| 30
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 46
|
| [[Курган муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Курган]]
| 26
| 
|- align=&quot;center&quot; 
| 47
|
| [[Курск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Курск]]
| 33
| 
|- align=&quot;center&quot; 
| 48
| [[Зураг:Flag of Leningrad Oblast.svg|25px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Leningrad Oblast.svg|15px]] 44
| [[Ленинград муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 83,908
| 39
| align=&quot;right&quot; | 1,892,711
| 27
| Санкт-Петербург
| 18
| [[Баруун Хойд Холбооны тойрог|Баруун Хойд]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 49
|
| [[Липецк муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Липецк]]
| 20
| 
|- align=&quot;center&quot; 
| 50
|
| [[Магадан муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Магадан]]
| 9
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 51
|
|  [[Москва муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| Москва
| 72
|    
|- align=&quot;center&quot; 
| 52
|
| [[Мурманск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Мурманск]]
| 19
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 53
|
| [[Нижегород муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Доод Новгород]]
| 52
|     
|- align=&quot;center&quot; 
| 54
| [[Зураг:Flag of Novgorod Oblast.svg|25px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Novgorod Oblast.png|15px]] 53
| [[Новгород муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 54,501
| 49
| align=&quot;right&quot; | 592,415
| 70
| [[Их Новгород]]
| 22
| [[Баруун Хойд Холбооны тойрог|Баруун Хойд]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 55
|
| [[Новосибирск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Новосибирск]]
| 35
|           
|- align=&quot;center&quot; 
| 56
|
| [[Омск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Омск]]
| 33
|    
|- align=&quot;center&quot; 
| 57
|
| [[Оренбург муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Оренбург]]
| 48
|   
|- align=&quot;center&quot; 
| 58
|
| [[Орёл муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Орёл]]
| 35
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 59
|
| [[Пенза муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Пенза]]
| 33
|    
|- align=&quot;center&quot; 
| 60
|
| [[Псков муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Псков]]
| 26
|   
|- align=&quot;center&quot; 
| 61
|
| [[Ростов муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Донын Ростов]]
| 57
|   
|- align=&quot;center&quot; 
| 62
|
| [[Рязань муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Рязань]]
| 29
| 
|- align=&quot;center&quot; 
| 63
|
| [[Самара муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Самар хот|Самар]]
| 37
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 64
|
| [[Саратов муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Саратов]]
| 42
| 
|- align=&quot;center&quot; 
| 65
|
| [[Сахалин муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Южно-Сахалинск]]
| 19
|    
|- align=&quot;center&quot; 
| 66
|
| [[Свердловск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Екатеринбург]]
| 72
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 67
|
| [[Смоленск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Смоленск]]
| 27
|   
|- align=&quot;center&quot; 
| 68
|
| [[Тамбов муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Тамбов]]
| 32
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 69
|
| [[Тверь муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Тверь]]
| 43
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 70
|
| [[Томск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Томск]]
| 20
|
|- align=&quot;center&quot; 
| 71
|
| [[Тула муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Тула]]
| 26
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 72
|
| [[Тюмень муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Тюмень]]
| 26
|  
|- align=&quot;center&quot; 
| 73
|
| [[Ульяновск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Ульяновск]]
| 25
|   
|- align=&quot;center&quot; 
| 74
| [[Зураг:Flag of Chelyabinsk Oblast.svg|25px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Chelyabinsk Oblast.svg|16px]] 74
| [[Челябинск муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 88,529
| 36
| align=&quot;right&quot; | 3,485,272
| 9
| [[Челябинск]]
| 43
| [[Уралын холбооны тойрог|Уралын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 75
| [[Зураг:Flag of Irkutsk Oblast.svg|25px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Irkutsk Oblast.svg|15px]] 38
| [[Эрхүү муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 774,846
| 5
| align=&quot;right&quot; | 2,422,026
| 21
| [[Эрхүү]]
| 36
| [[Сибирийн холбооны тойрог|Сибирийн]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 76
|
| [[Ярославль муж]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| align=&quot;right&quot; | 
| 
| [[Ярославль]]
| 20
|                                          
|---------- bgcolor=&quot;#ff0084&quot;
|Colspan=12 align=center|— '''[[холбооны ач холбогдолтой хот]]''' (оросоор город федерального значения) гэдэг нь аль нэг мужид хамааруулмааргүй их хот ('''2''') — 
|- align=&quot;center&quot; 
| 77
| [[Зураг:Flag of Moscow.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Moscow.svg|18px]] 77
| [[Москва]] хот
| —
| align=&quot;right&quot; | 2,511
| 82
| align=&quot;right&quot; | 11,979,529
| 1
| [[Москва]]
| 125
| [[Төв холбооны тойрог|Төв]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 78
| [[Зураг:Flag of Saint Petersburg Russia.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Saint Petersburg (2003).svg|20px]] 78
| [[Санкт-Петербург хот]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 1,399
| 83
| align=&quot;right&quot; | 5,028,313
| 4
| [[Санкт-Петербург]]
| 111
| [[Баруун Хойд Холбооны тойрог|Баруун Хойд]]
|---------- bgcolor=&quot;#9ca6ff&quot;
|Colspan=12 align=center|— '''[[өөртөө засах муж]]''' (оросоор автономная область) буюу бүгд найрамдах улс болоход мөчиддөх цөөн тоот ардын суугуул нутаг ('''1''') — 
|- align=&quot;center&quot; 
| 79
| [[Зураг:Flag of the Jewish Autonomous Oblast.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of the Jewish Autonomous Oblast.svg|18px]] 79
| [[Еврейн өөртөө засах муж|Еврейн ӨЗМ]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 36,266
| 60
| align=&quot;right&quot; | 172,671
| 80
| [[Биробижан]]
| 6
| [[Алс дорнодын холбооны тойрог|Алс дорнодын]]
|---------- bgcolor=&quot;#ffcb31&quot;
|Colspan=12 align=center|— '''[[өөртөө засах тойрог]]''' (оросоор автономный округ) гэдэг нь муж, хязгаарын мэдэл дэх хэт цөөн тоот ард түмний өлгий нутаг ('''4''') — 
|- align=&quot;center&quot; 
| 80
| [[Зураг:Flag of Nenets Autonomous District.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of arms of Nenets Autonomous Okrug.svg|18px]] 83
| [[Ненецийн өөртөө засах тойрог|Ненецийн ӨЗТ]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 176,810
| 20
| align=&quot;right&quot; | 42,789
| 83
| [[Нарьян-Мар]]
| 2
| [[Баруун Хойд Холбооны тойрог|Баруун Хойд]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 81
| [[Зураг:Flag of Yugra.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Yugra.svg|18px]] 86
| [[Ханты-Мансийн өөртөө засах тойрог|Ханты-Мансийн ӨЗТ]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 534,801
| 9
| align=&quot;right&quot; | 1,584,063
| 28
| [[Ханты-Мансийск]]
| 22
| [[Уралын холбооны тойрог|Уралын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 82
| [[Зураг:Flag of Chukotka.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Chukotka.svg|18px]] 87
| [[Чукоткын өөртөө засах тойрог|Чукоткын ӨЗТ]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 721,481 
| 7
| align=&quot;right&quot; | 50,780
| 82
| [[Анадырь]]
| 9
| [[Алс дорнодын холбооны тойрог|Алс дорнодын]]
|- align=&quot;center&quot; 
| 83
| [[Зураг:Flag of Yamal-Nenets Autonomous District.svg|30px|border]] [[Зураг:Coat of Arms of Yamal Nenetsia.svg|18px]] 89
| [[Ямало-Ненецийн өөртөө засах тойрог|Ямало-Ненецийн ӨЗТ]]
| —
| align=&quot;right&quot; | 769,250
| 6
| align=&quot;right&quot; | 541,612
| 71
| [[Салехард]]
| 9
| [[Уралын холбооны тойрог|Уралын]]         
|}
{{Clr}}

==Зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Оросын засаг захиргааны хуваарь.jpg|Оросын засаг захиргааны хуваарь-орос хэлээр
Файл:Оросын баруун хэсэг.gif|Оросын баруун хэсэг
Файл:Орос- улс төр, газарзүйн атлас.jpg|Орос- улс төр, газарзүйн атлас
Файл:Орос-улс төрийн атлас National Geographic.jpg|Орос-улс төрийн атлас-англи хэлээр
Файл:Зүүн Сибирь, Алс Дорнод.gif|Зүүн Сибирь, Алс Дорнод
Файл:Зүүн Европын тэгш өндөрлөг.jpg|Зүүн Европын тэгш өндөрлөг
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх==
* [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]
* [[Оросын ард түмэн]]

== Цахим холбоос ==
* {{commonscat|Россия|Орос}}
; Засгийн газар
* [http://www.gov.ru// gov.ru]—Засгийн газрын албан ёсны вэбсайт
* [http://www.duma.ru/ Duma]—Парламентийн доод танхим
* [https://archive.is/20120805045016/www.council.gov.ru/eng/index.html Federation Council]—Парламентийн дээд танхим
* [http://web.archive.org/web/20030908005515/http://www.kremlin.ru/eng/ Kremlin]—Ерөнхийлөгчийн албан ёсны вэбсайт
* [https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-r/russia.html Төрийн тэргүүн болон түүний кабинет]
* [http://www.cbr.ru/eng/ Оросын төв банк]
* [http://www.fms.gov.ru/ Federal Migration Service]
* [http://www.customs.ru/en/ Russian Federal Customs Service]
* [http://tonto.eia.doe.gov/country/country_energy_data.cfm?fips=RS Energy Statistics for Russia] from the Energy Information Administration
* [http://en.rian.ru/ Russian News Agency Ria Novosti]

; Ерөнхий мэдээлэл
* [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/russia.htm Russia] at ''UCB Libraries GovPubs''
; Бусад
* [http://www.itar-tass.com ITAR-TASS News Agency]
* [http://www.interfax.com/ Interfax.com]—News agency based in Moscow
* [http://www.waytorussia.net/WhatIsRussia/Intro.html Way to Russia. An Introduction to Russia and Russian People]
* [http://www.ib.hu-berlin.de/~pbruhn/russgus.htm RussGUS]—Bibliographic database of German publications on Russia (about 175,000 positions)
* [http://rbth.ru/ Russia Beyond the Headlines] International news project about Russia.

== Зүүлтийн тайлбар ==
&lt;references group=&quot;A&quot; /&gt;

== Эшлэл ==
{{лавлах холбоос|2}}

{{Ази}}
{{Европ}}
{{ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд}}
{{Хөтлөгч мөр Евразийн Эдийн засгийн холбоо}}
{{G8}}
{{Хөтлөгч мөр Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөл}}
{{Хөтлөгч мөр Хар тэнгисийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
{{Хөтлөгч мөр Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Орос| ]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:Европын орон]]
[[Ангилал:Их наймын орон]]
[[Ангилал:BRICS-ийн гишүүн орон]]
[[Ангилал:Европын зөвлөлийн гишүүн]]
[[Ангилал:Зөвлөлт Холбоот Улсын дараах улс]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөлийн гишүүн орон]]</text>
      <sha1>q6b9h0ucj3js2a2q03yz0x31fl9tgqw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дезоксирибонуклейн хүчил</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6172</id>
    <revision>
      <id>706193</id>
      <parentid>689431</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T12:36:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.9.40.107</ip>
      </contributor>
      <comment>диэфирийн холбоо</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32264" xml:space="preserve">[[Зураг:DNA Overview.png|thumb|220px|ДНХ-ийн хос спираль бүтэц]]
'''Дезоксирибонуклейны хүчил''' (ДНХ) нь мэдэгдэж буй бүх [[амьд организм]]уудын өсөлт хөгжилт, ажиллагаанд ашиглагддаг ба[[генетик]]ийн заавруудыг агуулсан [[нуклейны хүчил]] юм. ДНХ-ийн [[молекул]]уудын гол үүрэг нь удаан хугацаанд [[Мэдээлэл|мэдээллийг]] хадгалдаг ба энэ нь [[эс]]ийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг тухайлбал [[Уураг (молекул)|уургууд]] болон [[Рибонуклейн хүчил|Рибонуклейн хүчлийн]] молекулуудыг угсрах заавруудыг агуулдаг учираас ДНХ-г ихэвчлэн барилгын план зургуудын цуглуулгатай адилтгадаг. Генетикийн энэхүү мэдээллийг агуулдаг ДНХ-ийн хэсгүүдийг [[ген]] гэдэг. Гэхдээ бусад ДНХ-ийн дарааллууд нь бүтцийн зориулалттай байдаг эсвэл энэхүү генетикийн мэдээллийг хэрхэн ашиглахыг зохицуулахад хэрэглэгддэг.

Химийн хувьд ДНХ нь [[нуклеотид]] хэмээх энгийн нэгжүүдээс бүрдсэн, [[эстер|диэфир]]ийн холбоогоор холбогдсон чихэр болон фосфатын нэгдлээс бүрдсэн нуруу бүхий хоёр урт [[полимер]]оос тогтдог. Эдгээр хоёр хэлхээ нь бие биетэйгээ параллел боловч чиглэл нь эсрэг оршидог. Чихэр бүрт дөрвөн төрлийн молекулуудын нэг нь холбогдсон байх ба эдгээрийг [[нуклеосуурь|сууриуд]] гэдэг. Гол нурууны дагуу байрлах эдгээр дөрвөн суурийн дараалал нь мэдээллийг кодлодог. Энэ мэдээллийг [[генетик код]]ыг ашиглан уншдаг. Генетик код нь протейнуудад байх [[амин хүчил]]ийн дараалалыг тодорхойлж өгдөг. Кодыг ДНХ-ийн хэсгүүдийг холбогдох нуклейны хүчил РНХ-рүү хуулбарлах замаар уншдаг. Энэ процессыг генетик хөрвүүлэлт гэдэг. Тэдгээр РНХ молекулуудын ихэнх нь протейныг нийлэгжүүлэхэд ашиглагддаг ба харин бусад нь бүтэцүүд болох жишээлбэл [[рибосом]] болон [[сплицезон]]д шууд ашиглагддаг.

Эсийн дотор ДНХ нь [[хромосом]] гэгдэх бүтцүүдэд хуваагдах ба эсийн доторх хромосомуудын нэгдэл нь [[геном]]ыг бүтээдэг. Тэдгээр хромосомууд нь эсийн хуваагдалын өмнө хуулбарлан хуваагддаг. Энэ процессыг ДНХ үржих гэдэг. [[Эукариот|Эукариот организм]]ууд тухайлбал [[амьтан]], [[ургамал]], [[мөөг]] зэрэг нь өөрсдийн ДНХ-г [[эсийн бөөм]] дотороо хадгалдаг бол харин [[Прокариот|Прокариот организм]]ууд тухайлбал бактериийх эсийн [[цитоплазм]] дотороо байдаг. Хромосомуудын дотор [[хроматин]] протейнууд тухайлбал [[гистон]]ууд ДНХ-г нягтруулж, зохион байгуулдаг. Энэ нь бусад протейнуудтай харилцан үйлчлэлцэхийг хянахад тусладаг бөгөөд улмаар [[гени]]йн хөрвүүлэлтийг хянадаг.

== Физик химийн шинж чанар ==
[[Зураг:DNA chemical structure.svg|right|thumb|350px|ДНХ-ийн химийн бүтэц.]]

ДНХ нь [[нуклеотид]]ууд гэж нэрлэгдэх дахин давтагдах нэгжүүдээс бүрдсэн урт [[полимер]] юм.&lt;ref name=Alberts&gt;{{cite book |last=Alberts |first=Bruce | coauthors=Alexander Johnson, Julian Lewis, Martin Raff, Keith Roberts, and Peter Walters |title=Molecular Biology of the Cell; Fourth Edition |publisher=Garland Science|date=2002 |location=New York and London |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?call=bv.View..ShowTOC&amp;rid=mboc4.TOC&amp;depth=2 |isbn=0-8153-3218-1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Butler&quot;&gt;Butler, John M. (2001) ''Forensic DNA Typing'' &quot;Elsevier&quot;. pp. 14–15. ISBN 978-0-12-147951-0.&lt;/ref&gt; ДНХ-ийн гинж нь 22-оос 26 [[Ангстром]] өргөн (2.2-оос 2.6 [[нанометр]]) бөгөөд нэг нуклеотид нь 3.3 Ангстром (0.33 нанометр) урт байдаг.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Mandelkern M, Elias J, Eden D, Crothers D |title=The dimensions of DNA in solution |journal=J Mol Biol |volume=152 |issue=1 |pages=153–61 |year=1981 |pmid=7338906}}&lt;/ref&gt; Давтагдах нэгжүүд нь хэдий маш жижигхэн ч гэсэн ДНХ-ийн полимерууд нь хэдэн сая нуклеотидуудыг агуулсан асар том молекулууд байж болдог. Тухайлбал хүний хамгийн том [[хромосом]] болох Хромосом № 1 нь 220 сая [[хос суурь|хос сууриас]] бүрдсэн урт байдаг.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Gregory S, ''et al.'' |title=The DNA sequence and biological annotation of human chromosome 1 |journal=Nature |volume=441 |issue=7091 |pages=315–21 |year=2006 |pmid=16710414}}&lt;/ref&gt;

Амьд организмуудад ДНХ нь ганц молекулын байдлаар байнга оршдоггүй, харин нарийн холбогдсон хос молекулууд байдлаар оршдог.&lt;ref name=Watson&gt;{{cite journal |author=Watson J, Crick F |title=Molecular structure of nucleic acids; a structure for deoxyribose nucleic acid |url=http://profiles.nlm.nih.gov/SC/B/B/Y/W/_/scbbyw.pdf |journal=Nature |volume=171 |issue=4356 |pages=737–8 |year=1953 |pmid=13054692}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;berg&quot;&gt;Berg J., Tymoczko J. and Stryer L. (2002) ''Biochemistry.'' W. H. Freeman and Company ISBN 0-7167-4955-6&lt;/ref&gt; Тэдгээр хоёр урт хэлхээ нь мөлхөө ургамал адил сүлжилдэн [[спираль|хос спираль]] хэлбэрийг олдог. Нуклеотидын давтамж нь гинжийг холбон барих молекулын нурууны хэсгийг болон спираль дах бусад ДНХ-ийн хэлхээтэй харилцан үйлчлэх суурийг хоюуланг нь агуулдаг. Ерөнхийдөө сахарт холбогдсон суурийг [[нуклеозид]] гэдэг ба сахарт болон нэг эсвэл хэд хэдэн фосфатын нэгдэлд холбогдсон суурийг [[нуклеотид]] гэдэг. Хэрэв олон нуклеотидууд хоорондоо ДНХ-д байдаг шиг холбогдсон байвал энэ полимерийг [[полинуклеотид]] хэмээн дурддаг.&lt;ref name=IUPAC&gt;[http://www.chem.qmul.ac.uk/iupac/misc/naabb.html Abbreviations and Symbols for Nucleic Acids, Polynucleotides and their Constituents] IUPAC-IUB Commission on Biochemical Nomenclature (CBN), Accessed 03 Jan 2006&lt;/ref&gt;

ДНХ-ийн хэлхээний гол нуруу нь [[фосфат]] болон [[сарарт]]ийн тунадаснуудын хослолоос бүрддэг.&lt;ref name=Ghosh&gt;{{cite journal |author=Ghosh A, Bansal M |title=A glossary of DNA structures from A to Z |journal=Acta Crystallogr D Biol Crystallogr |volume=59 |issue=Pt 4 |pages=620–6 |year=2003 |pmid=12657780}}&lt;/ref&gt; ДНХ дэхь сахар нь 2-дезоксироз ба энэ нь [[пентоз]] (таван [[нүүрстөрөгч]]) сахар юм. сахарууд нь хоорондоо фосфатын нэгдэлээр холбогдоно. Фосфатын нэгдэл нь сахарын 3-р болон 5-р орбитын атомуудын хооронд [[Фосфодиэфир холбоо|фосфодиэфирийн холбоос]]ыг үүсгэдэг. Эдгээр тэгш биш хэмт [[Ковалент холбоо|холбоосууд]] нь ДНХ-ийн хэлхээ нь чиглэлтэй болохыг харуулж байгаа юм. ДНХ-ийн хос спираль дахь нэг хэлхээний нуклеотидуудын чиглэл нь нөгөө хэлхээнийхээ нуклеотидуудын эсрэг чиглэлд байдаг. Энэхүү ДНХ-ийн хэлхээнүүдийн тогтоцыг антипараллел гэдэг. ДНХ-ийн хэлхээнүүдийн тэгш биш хэмт төгсгөлүүдийг 5′ (''таван штрих'') болон 3' (''гурван штрих'')-ын төгсгөлүүд гэж нэрлэдэг. ДНХ болон РНХ хоёрын хамгийн гол ялгаа нь сахар бөгөөд 2-дезоксиробозын оронд өөр нэгэн сахар болох [[рибоз]] нь РНХ-д байдаг.&lt;ref name=berg/&gt;

ДНХ-ийн хоёр хэлхээнд буй сууриудыг хооронд нь холбосон [[Устөрөгчийн холбоо|устөрөгчийн холбоосууд]] нь ДНХ-ийн хос спиралийг тогтворжуулах үүргийг гүйцэтгэдэг. ДНХ дэхь дөрвөн суурийг [[аденин]] (A), [[цитозин]] (Ц), [[гуанин]] (Г), [[тимин]] (Т) гэдэг. Доор харуусан эдгээр дөрвөн сууриуд нь чихэр/фосфатад холбогдон аденозин монофосфатад харуулсаны дагуу бүтэн нуклеотидыг үүсгэдэг.

Эдгээр сууриудыг хоёр төрлийн ангилалд хуваадаг. Аденин болон гуанинууд нь [[пурин]] гэгддэг 5-р болон 6-р түвшинд нэгдсэн [[гетеро цагирагт нэгдэл]]үүд юм. Харин цитозин болон тимин нь [[пиримидин]] гэгдэх 6-р түвшиний орбитын нэгдэл юм.&lt;ref name=berg/&gt; 5 дахь пиримидин суурийг [[урацил]] (У) гэх ба энэ нь ихэвчлэн РНХ-д тиминий үүргийг орлох бөгөөд тиминээс орбит дээрээ метилийн бүлэггүйгээрээ ялгардаг. Урацил нь ДНХ-д бараг илэрдэггүй бөгөөд зөвхөн цитозин задрах үед илэрдэг. Гэхдээ үүнээс гадна зөвхөн PBS1 гэж нэрлэгддэг [[фаг]] нь өөрийнхөө ДНХ-д урацилыг агуулж байдаг.&lt;ref name=&quot;nature1963-takahashi&quot;&gt;{{cite journal |author=Takahashi I, Marmur J. |title=Replacement of thymidylic acid by deoxyuridylic acid in the deoxyribonucleic acid of a transducing phage for Bacillus subtilis |journal=Nature |year=1963 |pages=794–5 |volume=197 |pmid=13980287}}&lt;/ref&gt; Дээрхээс ялгаатай нь дараах РНХ-ийн тодорхой молекулуудын нийлэгжилт юм. Энэ нь байхгүй метилийн бүлгийн ферментийн нэмэлтээр ихээхэн хэмжээний урацилууд тиминүүд болон хувирах нийлэгжилт юм. Энэ нь ихэвчлэн [[шилжих РНХ]] болон [[рибозон РНХ]] мэтийн бүтцийн болон ферментийн РНХ-үүдэд илэрдэг.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Agris P |title=Decoding the genome: a modified view |
url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&amp;pubmedid=14715921 |journal=Nucleic Acids Res |volume=32 |issue=1 |pages=223–38 |year=2004 |pmid=14715921}}&lt;/ref&gt;

=== Их болон бага ховил ===
[[Зураг:DNA_orbit_animated.gif|frame|right|ДНХ-ийн тодорхой хэсгийн бүтцийн амьлуулсан дүрслэл. Сууриуд нь хос спирал хэлхээнүүдийн хооронд хэвтээ байрласан байна. [[:Image:DNA orbit animated.gif|Томруулж харах]]&lt;ref&gt;Created from [http://www.rcsb.org/pdb/cgi/explore.cgi?pdbId=1D65 PDB 1D65]&lt;/ref&gt;]]

Хос [[спирал]] нь баруун гарын дүрмээр эргэх спирал юм. ДНХ-ийн хэлхээнүүд бие биеээ тойрч эргэх үед фосфат нуруунуудын хооронд зай үүсэх бөгөөд доторх сууриудын талуудыг ил гарган харуулна (амьлуулсан дүрслэлийг харна уу). Хос спиралын гадаргуу дээр мушгиралдсан хоёр янзын ховил байна. Нэг ховилыг нь их ховил гэх бөгөөд 22&amp;nbsp;Å өргөнтэй, харин нөгөөг нь бага ховил гэх бөгөөд 12&amp;nbsp;Å өргөнтэй байдаг.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Wing R, Drew H, Takano T, Broka C, Tanaka S, Itakura K, Dickerson R |title=Crystal structure analysis of a complete turn of B-DNA |journal=Nature |volume=287 |issue=5784 |pages=755–8 |year=1980 |pmid=7432492}}&lt;/ref&gt; Бага ховил нь нарийн байгаа нь сууриудын ирмэгүүд нь их ховилын талаасаа илүү нээлттэй байна гэсэн үг юм. Үүний үр дүнд давхар хэлхээ бүхий ДНХ-ийн тодорхой дараалалд барьцалдсан [[Активатор|активаторууд]] мэтийн протейнууд нь их ховилын талаасаа ил гарсан сууриудтай холболт үүсгэдэг.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Pabo C, Sauer R |title=Protein-DNA recognition |journal=Annu Rev Biochem |volume=53 |pages=293–321 |year=1984 |pmid=6236744}}&lt;/ref&gt;

=== Сууриудын хослол ===
{{гол|Суурийн хослол}}

&lt;div class=&quot;thumb tleft&quot; style=&quot;background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #CCCCCC; margin:0.5em;&quot;&gt;
{|border=&quot;0&quot; width=230px border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;font-size: 85%; border: 1px solid #CCCCCC; margin: 0.3em;&quot;
|[[Зураг:Base pair GC.svg|281px]]
|}
{|border=&quot;0&quot; width=230px border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;font-size: 85%; border: 1px solid #CCCCCC; margin: 0.3em;&quot;
|[[Зураг:Base pair AT.svg|281px]]
|}
&lt;div style=&quot;border: none; width:281px;&quot;&gt;&lt;div class=&quot;thumbcaption&quot;&gt;[[Устөрөгчийн холбоо|Устөрөгчийн гурван холбоогоор]] холбогдсон '''ГЦ''' суурийн хослолыг дээд талд нь харуулав. Устөрөгчийн хоёр холбоогоор холбогдсон '''АТ''' суурийн хослолыг доод талд нь харуулав. Устөрөгчийн холбоог тасархай зураасаар дүрслэв.&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;

Нэг талын хэлхээнд буй суурь бүр нь нөгөө хэлхээнд буй суурь бүртэй холбоос үүсгэдэг. Үүнийг сууриудын хослол үүсгэх гэдэг. Энд пуринууд нь пиримидинүүдтэй [[Устөрөгчийн холбоо|устөрөгчийн холбоог]] үүсгэн А нь зөвхөн Т-тэй, Ц нь зөвхөн Г-тэй холбогдох замаар хоорондоо холбогддог. Хос спиралын дагуу хоорондоо ийнхүү барьцалдсан хоёр нуклеотидуудын тогтоцыг суурийн хослол гэж нэрлэдэг. Хос спиралын хоёр хэлхээ нь ДНХ-ийн дараалалын нөлөөлөлөөс ангид байх [[пи холбоо]] болон [[Гидрофобын эффект|гидрофобын эффектээс]] үүсэх хүчний үйлчлэлээр мөн хоорондоо барьцалддаг.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Ponnuswamy P, Gromiha M |title=On the conformational stability of oligonucleotide duplexes and tRNA molecules |journal=J Theor Biol |volume=169 |issue=4 |pages=419–32 |year=1994 |pmid=7526075}}&lt;/ref&gt; Устөрөгчийн холбоонууд нь [[Ковалент холбоо|ковалент]] биш учир задрах болон буцаж холбогдохдоо амархан байдаг. Тиймээс ДНХ-ийн хос спирал дахь хоёр хэлхээг механик [[хүч]] эсвэл өндөр [[температур]]ын нөлөөгөөр өмдний цахилгааныг тайлж буй мэт салгаж болдог.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Clausen-Schaumann H, Rief M, Tolksdorf C, Gaub H |title=Mechanical stability of single DNA molecules |url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/picrender.fcgi?artid=1300792&amp;blobtype=pdf |journal=Biophys J |volume=78 |issue=4 |pages=1997–2007 |year=2000 |pmid=10733978}}&lt;/ref&gt; Үүний үр дүнд ДНХ-ийн спиралын хос хэлхээт дараалал дахь бүх мэдээлэл нь хэлхээ тус бүртээ хуулбарлагддаг. Энэ онцлог нь ДНХ-ийн үржилд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг юм. Үнэндээ суурийн хослолын энэхүү давтагдах чанартай, онцгой дотоод харилцан үйлчлэл нь амьд организмуудын ДНХ-ийн бүхий л ажиллагаанд нэн чухал байдаг билээ.&lt;ref name=Alberts/&gt;

Хоёр төрлийн суурийн хослолууд нь өөр өөр тоотой устөрөгчийн холбоонуудыг үүсгэдэг. АТ нь устөрөгчийн хоёр холбоог, харин ГЦ нь устөрөгчийн гурван холбоог үүсгэдэг (зүүн талын зургийг харна уу). Тиймээс ГЦ суурийн хослол нь АТ суурийн хослолоос илүү бат бэх байдаг. Өөрөөр хэлбэл ДНХ-ийн хоёр хэлхээний хоорондын харилцан үйлчлэлийн хэмжээ нь ДНХ-ийн хос спиралын нийт урт болон түүнд агуулагдах ГЦ суурийн хослолын эзлэх хувиас шууд хамаарна. ГЦ хослолын агуулга өндөртэй, урт ДНХ-ийн спирал нь хүчтэй харилцан үйчлэл бүхий хэлхээнүүдтэй байдаг ба харин АТ хослолын агуулга өндөртэй, богино ДНХ-ийн хувьд сул харилцан үйлчлэл бүхий хэлхээнүүдтэй байна.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Chalikian T, Völker J, Plum G, Breslauer K |title=A more unified picture for the thermodynamics of nucleic acid duplex melting: a characterization by calorimetric and volumetric techniques |url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/picrender.fcgi?artid=22151&amp;blobtype=pdf |journal=Proc Natl Acad Sci U S A |volume=96 |issue=14 |pages=7853–8 |year=1999 |pmid=10393911}}&lt;/ref&gt; 

Амархан салгагддаг ДНХ-ийн хос спиралын хэсгүүдэд тухайлбайл бактерийн [[Промотор|промоторуудад]] байдаг ТАТААТ [[Прибнов хайрцаг]]т АТ хослолын агуулга өндөр байх хандлага ажиглагддаг бөгөөд энэ нь хэлхээнүүдийг салгахад амархан болгодог.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=deHaseth P, Helmann J |title=Open complex formation by Escherichia coli RNA polymerase: the mechanism of polymerase-induced strand separation of double helical DNA |journal=Mol Microbiol |volume=16 |issue=5 |pages=817–24 |year=1995 |pmid=7476180}}&lt;/ref&gt; 
Лабораторийн горимд энэхүү харилцан үйлчлэлийн хүчний хэмжээг устөрөгчийн холбоонууд нь задрахад шаардлагатай температурын хэмжээгээр тодорхойлдог. Өөрөөр хэлбэл тэдгээрийн [[хайлах температур]] (мөн ''T&lt;sub&gt;m&lt;/sub&gt;'' утга ч гэж хэлдэг ) гэж нэрлэдэг. ДНХ-ийн хос спиралын бүх суурийн хослолууд хайлж дуусах үед хэлхээнүүд нь салах бөгөөд тэдгээрийг уусмалд хоёр огт хамааралгүй молекулууд байдалаар байлгаж болдог. Эдгээр ганц хэлхээт ДНХ-ийн молекулуудад тодорхой нийтлэг хэлбэр дүрс байдаггүй бөгөөд харин зарим конформацууд нь харьцангуй тогвортой байдаг.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Isaksson J, Acharya S, Barman J, Cheruku P, Chattopadhyaya J |title=Single-stranded adenine-rich DNA and RNA retain structural characteristics of their respective double-stranded conformations and show directional differences in stacking pattern |journal=Biochemistry |volume=43 |issue=51 |pages=15996–6010 |year=2004 |pmid=15609994}}&lt;/ref&gt;

=== Эерэг ба сөрөг туйл ===
{{гол|Туйл (молекул биологи)}}

Хэрэв ДНХ-ийн дараалал нь протейнд хөрвүүлэгдсэн [[зуучлагч РНХ]]-ийн хуулбарын дараалалтай ижил байвал үүнийг &quot;туйлт&quot; (эерэг туйлт) дараалал гэдэг. Харин эсрэг хэлхээний дараалал нь туйлт дараалалтай хосмог үүсгэж байвал түүнийг &quot;антитуйлт&quot; буюу сөрөг туйлт дараалал гэнэ. Нэгэнт [[РНХ полимераз|РНХ-ийн полимеразууд]] нь өөрийнхөө загваруудын хосмог хуулбарыг үүсгэх замаар явдаг тул сөрөг туйлт хэлхээ нь эерэг туйлт зуучлагч РНХ-г үүсгэх загвар болдог. Эерэг болон сөрөг туйлт дараалалууд нь хоёул ДНХ-ийн нэг хэлхээний өөр өөр хэсгүүд дээр орших боломжтой (тухайлбал хоёр хэлхээ нь хоёул эерэг, сөрөг дараалалыг агуулж байх тохиолдолд). Прокариот эукариот хоёуланд нь сөрөг туйлт РНХ-ийн дараалал бүрэлддэг боловч эдгээр РНХ-ийн ажиллагаа нь бүхэлдээ тодорхой биш юм.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Hüttenhofer A, Schattner P, Polacek N |title=Non-coding RNAs: hope or hype? |journal=Trends Genet |volume=21 |issue=5 |pages=289–97 |year=2005 |pmid=15851066}}&lt;/ref&gt; Нэг тайлбар байдаг бөгөөд үүнд сөрөг туйлт РНХ-үүд нь РНХ-РНХ суурийн хослолын дагуу [[Генийн илэрхийлэл|генийн илэрхийлэлийг]] зохицуулахад оролцдог гэсэн байдаг.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Munroe S |title=Diversity of antisense regulation in eukaryotes: multiple mechanisms, emerging patterns |journal=J Cell Biochem |volume=93 |issue=4 |pages=664–71 |year=2004 |pmid=15389973}}&lt;/ref&gt;

Прокариот болон эукариотуудад олддог цөөхөн хэдэн, харин плазмид болон вирусүүдэд түгээмэл олддог ДНХ-ийн дараалалууд нь гениүд нь давхарддаг улмаас дээр гаргасан эерэг болон сөрөг туйлт хэлхээнүүдийн ялгааг бүдгэрүүлдэг.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Makalowska I, Lin C, Makalowski W |title=Overlapping genes in vertebrate genomes |journal=Comput Biol Chem |volume=29 |issue=1 |pages=1–12 |year=2005 |pmid=15680581}}&lt;/ref&gt; Эдгээр тохиолдолуудад зарим ДНХ-ийн дараалалууд нь давхар үүрэгтэй оролцдог бөгөөд тухайлбал нэг хэлхээний дагуух 5' болон 3'-уудыг унших үед нэг протейн нь кодлодог бол нөгөө протейн нь нөгөө хэлхээний дагуу эсрэг чиглэлд унших үед кодлодог. [[Бактери|Бактериудад]] энэхүү давхцал нь магадгүй генийн бичиглэлийг зохицуулахад ашиглагддаг байж болох юм.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Johnson Z, Chisholm S |title=Properties of overlapping genes are conserved across microbial genomes |journal=Genome Res |volume=14 |issue=11 |pages=2268–72 |year=2004 |pmid=15520290}}&lt;/ref&gt; Харин вирүсүүдэд давхардсан гениүд нь вирүсийн жижиг геномд кодлогдсон мэдээлэлийн хэмжээг ихэсгэдэг.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Lamb R, Horvath C |title=Diversity of coding strategies in influenza viruses |journal=Trends Genet |volume=7 |issue=8 |pages=261–6 |year=1991 |pmid=1771674}}&lt;/ref&gt; Геномын хэмжээг багасгах өөр замыг шугаман эсвэл дугариг дан хэлхээт ДНХ-г генетикийн материал болгон ашигладаг зарим вирүсүүд дээр харж болох юм.&lt;ref&gt;{{cite journal |author= Davies J, Stanley J |title=Geminivirus genes and vectors |journal=Trends Genet |volume=5 |issue=3 |pages=77–81 |year=1989 |pmid=2660364}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Berns K |title=Parvovirus replication |journal=Microbiol Rev |volume=54 |issue=3 |pages=316–29 |year=1990 |pmid=2215424}}&lt;/ref&gt;

=== Супер-ороомог ===
{{гол|Туйл (ДНХ супер-ороомог)}}

ДНХ-г утас ээрэхтэй адилаар мушгих процессыг [[ДНХ супер-ороомог|ДНХ-г ээрэх]] гэдэг. ДНХ нь &quot;тайван&quot; төлөвт орших үед хэлхээ нь хос спиралын тэнхлэгийг 10.4 суурийн хослол тутамд нэг бүтэн ороодог. Гэхдээ ДНХ-г ээрвэл хэлхээнүүд нь илүү чанга эс бөгөөс илүү сул болно.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Benham C, Mielke S |title=DNA mechanics |journal= Annu Rev Biomed Eng |volume=7 |pages=21–53 |year=2005 |pmid=16004565}}&lt;/ref&gt; Хэрэв ДНХ-г спиралын чиглэлийн дагуу ээрвэл үүнийг эерэг супер-ээрүүлдэх гэх бөгөөд сууриуд нь хоорондоо илүү шигүү барьцалдана. Харин эсрэг чиглэлд ээрэх тохиолдолд энэ нь сөрөг супер-ээрүүлдэх болох бөгөөд сууриуд нь илүү салангид болно. Байгаль дээр ихэнх ДНХ-г [[топоизомераз]]ууд гэгдэх [[фермент]]үүдийн тусламжтайгаар бага зэрэг сөрөг супер-ээрүүлддэг.&lt;ref name=Champoux&gt;{{cite journal |author=Champoux J |title=DNA topoisomerases: structure, function, and mechanism |journal=Annu Rev Biochem |volume=70 |pages=369–413 |year=2001 |pmid=11395412}}&lt;/ref&gt; Эдгээр ферментүүд нь хөрвүүлэлт болон ДНХ үржүүлэх процессуудад ДНХ-ийн хэлхээнүүдийг ээрэх зорилгоор ашиглагддаг.&lt;ref name=Wang&gt;{{cite journal |author=Wang J |title=Cellular roles of DNA topoisomerases: a molecular perspective |journal=Nat Rev Mol Cell Biol |volume=3 |issue=6 |pages=430–40 |year=2002 |pmid=12042765}}&lt;/ref&gt;

[[Зураг:A-DNA, B-DNA and Z-DNA.png|thumb|right|290px|Зүүнээс баруун талруу А, B болон Z ДНХ-ийн бүтэцүүдийг дүрслэв]]

=== Бусад давхар-мушгиа бүтэцүүд ===
{{гол|Туйл (ДНХ механик шинж чанар)}}

ДНХ нь хэд хэдэн боломжит [[Конформацын изомеризм|конформац]] хэлбэрт оршдог. Гэвч зөвхөн A-ДНХ, B-ДНХ болон Z-ДНХ-г л байгаль дээр буй биологийн системүүдэд ажиглаж болно. ДНХ нь ямар конформацтай байх нь ДНХ-ийн дараалал, түүний супер-ороомогийн хэмжээ болон чиглэл, сууриудын химийн өөрчлөлт, мөн уусмалын нөхцөл тухайлбал [[метал]] [[Ион|ионууд]] болон [[Полиамин|полиаминууд]] зэрэгээс хамаардаг.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Basu H, Feuerstein B, Zarling D, Shafer R, Marton L |title=Recognition of Z-RNA and Z-DNA determinants by polyamines in solution: experimental and theoretical studies | journal=J Biomol Struct Dyn |volume=6 |issue=2 | pages=299–309 |year=1988 |pmid=2482766}}&lt;/ref&gt; Эдгээр гурван конформацуудаас дээр дурдагдсан &quot;В&quot; хэлбэр нь эсүүдийн дотороос олддог орчинд хамгийн түгээмэл байдаг.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Leslie AG, Arnott S, Chandrasekaran R, Ratliff RL |title=Polymorphism of DNA double helices |journal=J. Mol. Biol. |volume=143 |issue=1 |pages=49–72 |year=1980 |pmid=7441761}}&lt;/ref&gt; Бусад хоёр ДНХ-ийн хос-мушгиа хэлбэрүүд нь геометр дүрс болон чиглэлүүдээрээ ялгагддаг.

&quot;А&quot; хэлбэр нь илүү өргөн, баруун эрчилсэн спираль бөгөөд түүний бага ховил нь гүехэн болоод өргөн, харин их ховил нь гүнзгий болоод нарийн байдаг. &quot;А&quot; хэлбэр нь ДНХ-ийн дегидратацад орсон физиологийн бус нөхцөлд илэрдэг бөгөөд харин эсийн дотор ДНХ болон РНХ-ийн хэлхээнүүдийн холимог хослолоос, мөн фермент-ДНХ комлексоос үүсэх магадлалтай.&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Wahl M, Sundaralingam M |title=Crystal structures of A-DNA duplexes | journal=Biopolymers |volume=44 |issue=1 | pages=45–63 |year=1997 |pmid=9097733 | doi = 10.1002/(SICI)1097-0282(1997)44:1 &lt;!--Retrieved from PMID by DOI bot--&gt;}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Lu XJ, Shakked Z, Olson WK |title=A-form conformational motifs in ligand-bound DNA structures |journal=J. Mol. Biol. |volume=300 |issue=4 |pages=819–40 |year=2000 |pmid=10891271 |doi=10.1006/jmbi.2000.3690}}&lt;/ref&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Плазмид]]
* [[ДНХ дараалал тогтоох]]
* [[Полимеразын гинжин урвал]]
* [[Гурван хэлхээт ДНХ]]

== Ишлэл ==
{{reflist|2}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:ДНХ| ]]</text>
      <sha1>scuwh648nove47q41og95od215it2mg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улсын харцага</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10757</id>
    <revision>
      <id>706204</id>
      <parentid>705684</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T23:46:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.113</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Улсын харцага цолтой бөхчүүд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11625" xml:space="preserve">'''Улсын харцага''' нь [[Үндэсний Их Баяр Наадам]]д 6 давсан бөхөд олгодог цол юм. 2003 онд бий болгосон тус цолыг анх [[Махгалын Баяржавхлан]] (одоо [[улсын гарьд]]), [[Эрдэнээгийн Батбаатар]] нар хүртэж байсан бол 2004 онд ерөнхийлөгчийн зарлигаар тухайн үед амьд сэрүүн байсан, тус цолын болзлыг хангасан бөхчүүдэд нөхөн олгожээ.

== Улсын харцага цолтой бөхчүүд ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
!д.д.||Нэр||Цол авсан он||Үндсэн захиргаа
|-
|1||[[Эрдэнээгийн Батбаатар]]||[[2003]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|2||[[Жарантайн Авхиа]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Авхиа нь 1947, 1952 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Говь-Алтай]], [[Шарга сум]]
|-
|3||[[Арцын Гончиг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;А.Гончиг нь 1951 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Жаргалант сум (Архангай)|Жаргалант сум]]
|-
|4||[[Ишийн Ламаажав]]||[[2004]]&lt;ref&gt;И.Ламаажав нь 1959, 1970 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Өмнөговь]], [[Булган сум (Өмнөговь)|Булган сум]]
|-
|5||[[Данзандаржаагийн Сэрээтэр]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Сэрээтэр нь 1965, 1966 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Лүн сум]]
|-
|6||[[Чойдорын Өвгөнхүү]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Өвгөнхүү нь 1967, 1977 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Уулбаян сум]]
|-
|7||[[Цэвээнжавын Юүвээ]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ц.Юүвээ нь 1970 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Хотонт сум]]
|-
|8||[[Дахын Одсүрэн]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Одсүрэн нь 1972 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Онгон сум]]
|-
|9||[[Далайцэрэнгийн Лхагва-Очир]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Лхагва-Очир нь 1982 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Цагаан-Үүр сум]]
|-
|10||[[Однайн Бахыт]]||[[2004]]&lt;ref&gt;О.Бахыт нь 1982 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Баян-Өлгий]], [[Цэнгэл сум]]
|-
|11||[[Жамцын Бор]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Бор нь 1983, 1984 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Булган]], [[Орхон сум (Булган)|Орхон сум]]
|-
|12||[[Болдын Жавхлантөгс]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Б.Жавхлантөгс нь 1987, 1993, 1994 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ. Энэхүү амжилтаараа харцага цолтнуудаа тэргүүлж байна.&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|13||[[Лүндэгийн Бадарч]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Л.Бадарч нь 1987 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Баянцагаан сум (Төв)|Баянцагаан сум]]
|-
|14||[[Гэлэгийн Намсрайжав]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Намсрайжав нь 1988 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Увс]], [[Ховд сум (Увс)|Ховд сум]]
|-
|15||[[Тэрбишийн Нармандах]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Т.Нармандах нь 1990 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Цагаанчулуут сум]]
|-
|16||[[Чогжинмүнсэлийн Даваадорж]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Даваадорж нь 1990 оны [[Монголын Нууц Товчоо]]ны 750 жилийн ойн даншиг наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Өвөрхангай]], [[Нарийнтээл сум]]
|-
|17||[[Монхорын Дармаабазар]]||[[2004]]&lt;ref&gt;М.Дармаабазар нь 1992 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Эрдэнэхайрхан сум]]
|-
|18||[[Жанчивравдангийн Намжилдорж]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Намжилдорж нь 1993 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Баянцагаан сум (Төв)|Баянцагаан сум]]
|-
|19||[[Нарангэрэлийн Саранцогт]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Н.Саранцогт нь 1995 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сэлэнгэ]], [[Баруунбүрэн сум]]
|-
|20||[[Цэдэндамбын Бэгзсүрэн]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ц.Бэгзсүрэн нь 1995 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Цагаанчулуут сум]]
|-
|21||[[Нинжээгийн Алтансүх]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Н.Алтансүх нь 1996 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|22||[[Чойнхорын Чулуунбаатар]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Чулуунбаатар нь 1997 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|23||[[Гунгаагийн Элбэг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Элбэг нь 1997 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Улаан-Уул сум]]
|-
|24||[[Ганзоригийн Ганхуяг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Ганхуяг нь 2001 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Галт сум]]
|-
|25||[[Гэлэгжамцын Батбаяр]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Батбаяр нь 2001 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|26||[[Түмэнсанжаагийн Мөнгөнцоож]]||[[2004]]||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|27||[[Лхагвасүрэнгийн Пүрэвжав]]||[[2004]]||[[Дундговь]], [[Дэлгэрцогт сум]]
|-
|28||[[Мишкагийн Батжаргал]]||[[2006]]||[[Архангай]], [[Булган сум (Архангай)|Булган сум]]
|-
|29||[[Түмэннасангийн Амартүвшин]]||[[2008]]||[[Ховд]], [[Эрдэнэбүрэн сум]]
|-
|30||[[Өлзийбатын Даваабаатар]]||[[2008]]||[[Төв]], [[Баянцогт сум]]
|-
|31||[[Даш-Очирын Батболд]]||[[2009]]||[[Баянхонгор]], [[Баянбулаг сум]]
|-
|32||[[Арслангийн Бямбажав]]||[[2010]]||[[Увс]], [[Сагил сум]]
|-
|33||[[Алтанбаганы Цацабшир]]||[[2011]]||[[Дорноговь]], [[Эрдэнэ_сум_(Дорноговь)|Эрдэнэ сум]]
|-
|34||[[Ганбатын Алтангэрэл]]||[[2011]]||[[Ховд]], [[Мянгад сум]]
|-
|35||[[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй]]||[[2011]]||[[Сэлэнгэ]], [[Орхонтуул сум]]
|-
|36||[[Жаргалсайханы Амартүвшин]]||[[2013]]||[[Говь-Алтай]], [[Бигэр сум]]
|-
|37||[[Нямаагийн Батзаяа]]||[[2015]]||[[Ховд]], [[Чандмань сум (Ховд)|Чандмань сум]]
|-
|38||[[Бат-Очирын Одгэрэл]]||[[2015]]||[[Сэлэнгэ]], [[Жавхлант сум]]
|-
|39||[[Шүхэртийн Уламбаяр]]||[[2016]]&lt;ref&gt;2006 оны наадамд 6-ийн даваанд Ш.Уламбаярыг давсан [[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчаа]] сэргээшийн шинжилгээнд бүдэрсэн тул Ерөнхийлөгчийн зарлигаар 2016 онд Уламбаярт улсын харцага цол нөхөн олгосон.&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Тосонцэнгэл сум (Завхан)|Тосонцэнгэл сум]]
|-
|40||[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ]]||[[2016]]||[[Завхан]], [[Нөмрөг сум]]
|-
|41||[[Төрөөгийн Баасанхүү]]||[[2016]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|42||[[Хүрэл-Очирын Гантулга]]||[[2016]]||[[Өвөрхангай]], [[Уянга сум]]
|-
|43
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]]
|[[2018]]
|[[Баянхонгор]], [[Баянбулаг сум]]
|-
|44||[[Шарын Мөнгөнбаатар]]||[[2018]]||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Онгон сум]]
|-
|45||[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]]||[[2018]]||[[Завхан]], [[Отгон сум]]
|-
|46||[[Батсүхийн Зоригтбаатар]]||[[2020]]||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|47||[[Баянзулын Цэдэнсодном]]||[[2021]]||[[Өвөрхангай]], [[Зүүнбаян-Улаан сум]]
|-
|48||[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд]]||[[2021]]||[[Завхан]], [[Баянтэс сум]]
|-
|49||[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр]]||[[2021]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|50
|[[Лхагвын Лха-Очир]]
|2022
|Завхан, Алдархаан
|-
|51
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]]
|2022
|Архангай, Хайрхан
|-
|52
|[[Ганцогтын Бадрах]]
|2022
|Хэнтий, Батширээт
|-
|53
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]]
|2022
|Өвөрхангай, Төгрөг
|}

==Тайлбар==
{{reflist}}

[[Ангилал:Бөхийн цол|24]]
[[Ангилал:Улсын харцага| ]]</text>
      <sha1>ky72fyun0t7yb9d8iox68ipg91qe4u8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706205</id>
      <parentid>706204</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T23:50:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.113</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Улсын харцага цолтой бөхчүүд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11657" xml:space="preserve">'''Улсын харцага''' нь [[Үндэсний Их Баяр Наадам]]д 6 давсан бөхөд олгодог цол юм. 2003 онд бий болгосон тус цолыг анх [[Махгалын Баяржавхлан]] (одоо [[улсын гарьд]]), [[Эрдэнээгийн Батбаатар]] нар хүртэж байсан бол 2004 онд ерөнхийлөгчийн зарлигаар тухайн үед амьд сэрүүн байсан, тус цолын болзлыг хангасан бөхчүүдэд нөхөн олгожээ.

== Улсын харцага цолтой бөхчүүд ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
!д.д.||Нэр||Цол авсан он||Үндсэн захиргаа
|-
|1||[[Эрдэнээгийн Батбаатар]]||[[2003]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|2||[[Жарантайн Авхиа]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Авхиа нь 1947, 1952 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Говь-Алтай]], [[Шарга сум]]
|-
|3||[[Арцын Гончиг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;А.Гончиг нь 1951 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Жаргалант сум (Архангай)|Жаргалант сум]]
|-
|4||[[Ишийн Ламаажав]]||[[2004]]&lt;ref&gt;И.Ламаажав нь 1959, 1970 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Өмнөговь]], [[Булган сум (Өмнөговь)|Булган сум]]
|-
|5||[[Данзандаржаагийн Сэрээтэр]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Сэрээтэр нь 1965, 1966 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Лүн сум]]
|-
|6||[[Чойдорын Өвгөнхүү]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Өвгөнхүү нь 1967, 1977 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Уулбаян сум]]
|-
|7||[[Цэвээнжавын Юүвээ]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ц.Юүвээ нь 1970 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Хотонт сум]]
|-
|8||[[Дахын Одсүрэн]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Одсүрэн нь 1972 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Онгон сум]]
|-
|9||[[Далайцэрэнгийн Лхагва-Очир]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Лхагва-Очир нь 1982 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Цагаан-Үүр сум]]
|-
|10||[[Однайн Бахыт]]||[[2004]]&lt;ref&gt;О.Бахыт нь 1982 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Баян-Өлгий]], [[Цэнгэл сум]]
|-
|11||[[Жамцын Бор]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Бор нь 1983, 1984 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Булган]], [[Орхон сум (Булган)|Орхон сум]]
|-
|12||[[Болдын Жавхлантөгс]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Б.Жавхлантөгс нь 1987, 1993, 1994 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ. Энэхүү амжилтаараа харцага цолтнуудаа тэргүүлж байна.&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|13||[[Лүндэгийн Бадарч]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Л.Бадарч нь 1987 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Баянцагаан сум (Төв)|Баянцагаан сум]]
|-
|14||[[Гэлэгийн Намсрайжав]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Намсрайжав нь 1988 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Увс]], [[Ховд сум (Увс)|Ховд сум]]
|-
|15||[[Тэрбишийн Нармандах]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Т.Нармандах нь 1990 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Цагаанчулуут сум]]
|-
|16||[[Чогжинмүнсэлийн Даваадорж]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Даваадорж нь 1990 оны [[Монголын Нууц Товчоо]]ны 750 жилийн ойн даншиг наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Өвөрхангай]], [[Нарийнтээл сум]]
|-
|17||[[Монхорын Дармаабазар]]||[[2004]]&lt;ref&gt;М.Дармаабазар нь 1992 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Эрдэнэхайрхан сум]]
|-
|18||[[Жанчивравдангийн Намжилдорж]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Намжилдорж нь 1993 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Баянцагаан сум (Төв)|Баянцагаан сум]]
|-
|19||[[Нарангэрэлийн Саранцогт]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Н.Саранцогт нь 1995 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сэлэнгэ]], [[Баруунбүрэн сум]]
|-
|20||[[Цэдэндамбын Бэгзсүрэн]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ц.Бэгзсүрэн нь 1995 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Цагаанчулуут сум]]
|-
|21||[[Нинжээгийн Алтансүх]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Н.Алтансүх нь 1996 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|22||[[Чойнхорын Чулуунбаатар]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Чулуунбаатар нь 1997 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|23||[[Гунгаагийн Элбэг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Элбэг нь 1997 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Улаан-Уул сум]]
|-
|24||[[Ганзоригийн Ганхуяг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Ганхуяг нь 2001 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Галт сум]]
|-
|25||[[Гэлэгжамцын Батбаяр]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Батбаяр нь 2001 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|26||[[Түмэнсанжаагийн Мөнгөнцоож]]||[[2004]]||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|27||[[Лхагвасүрэнгийн Пүрэвжав]]||[[2004]]||[[Дундговь]], [[Дэлгэрцогт сум]]
|-
|28||[[Мишкагийн Батжаргал]]||[[2006]]||[[Архангай]], [[Булган сум (Архангай)|Булган сум]]
|-
|29||[[Түмэннасангийн Амартүвшин]]||[[2008]]||[[Ховд]], [[Эрдэнэбүрэн сум]]
|-
|30||[[Өлзийбатын Даваабаатар]]||[[2008]]||[[Төв]], [[Баянцогт сум]]
|-
|31||[[Даш-Очирын Батболд]]||[[2009]]||[[Баянхонгор]], [[Баянбулаг сум]]
|-
|32||[[Арслангийн Бямбажав]]||[[2010]]||[[Увс]], [[Сагил сум]]
|-
|33||[[Алтанбаганы Цацабшир]]||[[2011]]||[[Дорноговь]], [[Эрдэнэ_сум_(Дорноговь)|Эрдэнэ сум]]
|-
|34||[[Ганбатын Алтангэрэл]]||[[2011]]||[[Ховд]], [[Мянгад сум]]
|-
|35||[[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй]]||[[2011]]||[[Сэлэнгэ]], [[Орхонтуул сум]]
|-
|36||[[Жаргалсайханы Амартүвшин]]||[[2013]]||[[Говь-Алтай]], [[Бигэр сум]]
|-
|37||[[Нямаагийн Батзаяа]]||[[2015]]||[[Ховд]], [[Чандмань сум (Ховд)|Чандмань сум]]
|-
|38||[[Бат-Очирын Одгэрэл]]||[[2015]]||[[Сэлэнгэ]], [[Жавхлант сум]]
|-
|39||[[Шүхэртийн Уламбаяр]]||[[2016]]&lt;ref&gt;2006 оны наадамд 6-ийн даваанд Ш.Уламбаярыг давсан [[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчаа]] сэргээшийн шинжилгээнд бүдэрсэн тул Ерөнхийлөгчийн зарлигаар 2016 онд Уламбаярт улсын харцага цол нөхөн олгосон.&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Тосонцэнгэл сум (Завхан)|Тосонцэнгэл сум]]
|-
|40||[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ]]||[[2016]]||[[Завхан]], [[Нөмрөг сум]]
|-
|41||[[Төрөөгийн Баасанхүү]]||[[2016]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|42||[[Хүрэл-Очирын Гантулга]]||[[2016]]||[[Өвөрхангай]], [[Уянга сум]]
|-
|43
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]]
|[[2018]]
|[[Баянхонгор]], [[Баянбулаг сум]]
|-
|44||[[Шарын Мөнгөнбаатар]]||[[2018]]||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Онгон сум]]
|-
|45||[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]]||[[2018]]||[[Завхан]], [[Отгон сум]]
|-
|46||[[Батсүхийн Зоригтбаатар]]||[[2020]]||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|47||[[Баянзулын Цэдэнсодном]]||[[2021]]||[[Өвөрхангай]], [[Зүүнбаян-Улаан сум]]
|-
|48||[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд]]||[[2021]]||[[Завхан]], [[Баянтэс сум]]
|-
|49||[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр]]||[[2021]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|50
|[[Лхагвын Лха-Очир]]
|2022
|[[Завхан]], [[Алдархаан]]
|-
|51
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]]
|2022
|[[Архангай]], [[Хайрхан]]
|-
|52
|[[Ганцогтын Бадрах]]
|2022
|[[Хэнтий]], [[Батширээт]]
|-
|53
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]]
|2022
|[[Өвөрхангай]], [[Төгрөг]]
|}

==Тайлбар==
{{reflist}}

[[Ангилал:Бөхийн цол|24]]
[[Ангилал:Улсын харцага| ]]</text>
      <sha1>1wsie000pd7w1z6f9rmdrfgnewijmxk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706206</id>
      <parentid>706205</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T23:51:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.113</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Улсын харцага цолтой бөхчүүд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11685" xml:space="preserve">'''Улсын харцага''' нь [[Үндэсний Их Баяр Наадам]]д 6 давсан бөхөд олгодог цол юм. 2003 онд бий болгосон тус цолыг анх [[Махгалын Баяржавхлан]] (одоо [[улсын гарьд]]), [[Эрдэнээгийн Батбаатар]] нар хүртэж байсан бол 2004 онд ерөнхийлөгчийн зарлигаар тухайн үед амьд сэрүүн байсан, тус цолын болзлыг хангасан бөхчүүдэд нөхөн олгожээ.

== Улсын харцага цолтой бөхчүүд ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
!д.д.||Нэр||Цол авсан он||Үндсэн захиргаа
|-
|1||[[Эрдэнээгийн Батбаатар]]||[[2003]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|2||[[Жарантайн Авхиа]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Авхиа нь 1947, 1952 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Говь-Алтай]], [[Шарга сум]]
|-
|3||[[Арцын Гончиг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;А.Гончиг нь 1951 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Жаргалант сум (Архангай)|Жаргалант сум]]
|-
|4||[[Ишийн Ламаажав]]||[[2004]]&lt;ref&gt;И.Ламаажав нь 1959, 1970 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Өмнөговь]], [[Булган сум (Өмнөговь)|Булган сум]]
|-
|5||[[Данзандаржаагийн Сэрээтэр]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Сэрээтэр нь 1965, 1966 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Лүн сум]]
|-
|6||[[Чойдорын Өвгөнхүү]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Өвгөнхүү нь 1967, 1977 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Уулбаян сум]]
|-
|7||[[Цэвээнжавын Юүвээ]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ц.Юүвээ нь 1970 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Хотонт сум]]
|-
|8||[[Дахын Одсүрэн]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Одсүрэн нь 1972 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Онгон сум]]
|-
|9||[[Далайцэрэнгийн Лхагва-Очир]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Лхагва-Очир нь 1982 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Цагаан-Үүр сум]]
|-
|10||[[Однайн Бахыт]]||[[2004]]&lt;ref&gt;О.Бахыт нь 1982 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Баян-Өлгий]], [[Цэнгэл сум]]
|-
|11||[[Жамцын Бор]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Бор нь 1983, 1984 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Булган]], [[Орхон сум (Булган)|Орхон сум]]
|-
|12||[[Болдын Жавхлантөгс]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Б.Жавхлантөгс нь 1987, 1993, 1994 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ. Энэхүү амжилтаараа харцага цолтнуудаа тэргүүлж байна.&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|13||[[Лүндэгийн Бадарч]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Л.Бадарч нь 1987 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Баянцагаан сум (Төв)|Баянцагаан сум]]
|-
|14||[[Гэлэгийн Намсрайжав]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Намсрайжав нь 1988 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Увс]], [[Ховд сум (Увс)|Ховд сум]]
|-
|15||[[Тэрбишийн Нармандах]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Т.Нармандах нь 1990 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Цагаанчулуут сум]]
|-
|16||[[Чогжинмүнсэлийн Даваадорж]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Даваадорж нь 1990 оны [[Монголын Нууц Товчоо]]ны 750 жилийн ойн даншиг наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Өвөрхангай]], [[Нарийнтээл сум]]
|-
|17||[[Монхорын Дармаабазар]]||[[2004]]&lt;ref&gt;М.Дармаабазар нь 1992 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Эрдэнэхайрхан сум]]
|-
|18||[[Жанчивравдангийн Намжилдорж]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Намжилдорж нь 1993 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Баянцагаан сум (Төв)|Баянцагаан сум]]
|-
|19||[[Нарангэрэлийн Саранцогт]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Н.Саранцогт нь 1995 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сэлэнгэ]], [[Баруунбүрэн сум]]
|-
|20||[[Цэдэндамбын Бэгзсүрэн]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ц.Бэгзсүрэн нь 1995 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Цагаанчулуут сум]]
|-
|21||[[Нинжээгийн Алтансүх]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Н.Алтансүх нь 1996 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|22||[[Чойнхорын Чулуунбаатар]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Чулуунбаатар нь 1997 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|23||[[Гунгаагийн Элбэг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Элбэг нь 1997 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Улаан-Уул сум]]
|-
|24||[[Ганзоригийн Ганхуяг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Ганхуяг нь 2001 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Галт сум]]
|-
|25||[[Гэлэгжамцын Батбаяр]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Батбаяр нь 2001 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|26||[[Түмэнсанжаагийн Мөнгөнцоож]]||[[2004]]||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|27||[[Лхагвасүрэнгийн Пүрэвжав]]||[[2004]]||[[Дундговь]], [[Дэлгэрцогт сум]]
|-
|28||[[Мишкагийн Батжаргал]]||[[2006]]||[[Архангай]], [[Булган сум (Архангай)|Булган сум]]
|-
|29||[[Түмэннасангийн Амартүвшин]]||[[2008]]||[[Ховд]], [[Эрдэнэбүрэн сум]]
|-
|30||[[Өлзийбатын Даваабаатар]]||[[2008]]||[[Төв]], [[Баянцогт сум]]
|-
|31||[[Даш-Очирын Батболд]]||[[2009]]||[[Баянхонгор]], [[Баянбулаг сум]]
|-
|32||[[Арслангийн Бямбажав]]||[[2010]]||[[Увс]], [[Сагил сум]]
|-
|33||[[Алтанбаганы Цацабшир]]||[[2011]]||[[Дорноговь]], [[Эрдэнэ_сум_(Дорноговь)|Эрдэнэ сум]]
|-
|34||[[Ганбатын Алтангэрэл]]||[[2011]]||[[Ховд]], [[Мянгад сум]]
|-
|35||[[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй]]||[[2011]]||[[Сэлэнгэ]], [[Орхонтуул сум]]
|-
|36||[[Жаргалсайханы Амартүвшин]]||[[2013]]||[[Говь-Алтай]], [[Бигэр сум]]
|-
|37||[[Нямаагийн Батзаяа]]||[[2015]]||[[Ховд]], [[Чандмань сум (Ховд)|Чандмань сум]]
|-
|38||[[Бат-Очирын Одгэрэл]]||[[2015]]||[[Сэлэнгэ]], [[Жавхлант сум]]
|-
|39||[[Шүхэртийн Уламбаяр]]||[[2016]]&lt;ref&gt;2006 оны наадамд 6-ийн даваанд Ш.Уламбаярыг давсан [[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчаа]] сэргээшийн шинжилгээнд бүдэрсэн тул Ерөнхийлөгчийн зарлигаар 2016 онд Уламбаярт улсын харцага цол нөхөн олгосон.&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Тосонцэнгэл сум (Завхан)|Тосонцэнгэл сум]]
|-
|40||[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ]]||[[2016]]||[[Завхан]], [[Нөмрөг сум]]
|-
|41||[[Төрөөгийн Баасанхүү]]||[[2016]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|42||[[Хүрэл-Очирын Гантулга]]||[[2016]]||[[Өвөрхангай]], [[Уянга сум]]
|-
|43
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]]
|[[2018]]
|[[Баянхонгор]], [[Баянбулаг сум]]
|-
|44||[[Шарын Мөнгөнбаатар]]||[[2018]]||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Онгон сум]]
|-
|45||[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]]||[[2018]]||[[Завхан]], [[Отгон сум]]
|-
|46||[[Батсүхийн Зоригтбаатар]]||[[2020]]||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|47||[[Баянзулын Цэдэнсодном]]||[[2021]]||[[Өвөрхангай]], [[Зүүнбаян-Улаан сум]]
|-
|48||[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд]]||[[2021]]||[[Завхан]], [[Баянтэс сум]]
|-
|49||[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр]]||[[2021]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|50
|[[Лхагвын Лха-Очир]]
|2022
|[[Завхан]], [[Алдархаан сум]]
|-
|51
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]]
|2022
|[[Архангай]], [[Хайрхан сум]]
|-
|52
|[[Ганцогтын Бадрах]]
|2022
|[[Хэнтий]], [[Батширээт сум]]
|-
|53
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]]
|2022
|[[Өвөрхангай]], [[Төгрөг сум]]
|}

==Тайлбар==
{{reflist}}

[[Ангилал:Бөхийн цол|24]]
[[Ангилал:Улсын харцага| ]]</text>
      <sha1>beif9ghndcrijvohhnnkoiqiarh3okj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706207</id>
      <parentid>706206</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T23:52:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.113</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Улсын харцага цолтой бөхчүүд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11728" xml:space="preserve">'''Улсын харцага''' нь [[Үндэсний Их Баяр Наадам]]д 6 давсан бөхөд олгодог цол юм. 2003 онд бий болгосон тус цолыг анх [[Махгалын Баяржавхлан]] (одоо [[улсын гарьд]]), [[Эрдэнээгийн Батбаатар]] нар хүртэж байсан бол 2004 онд ерөнхийлөгчийн зарлигаар тухайн үед амьд сэрүүн байсан, тус цолын болзлыг хангасан бөхчүүдэд нөхөн олгожээ.

== Улсын харцага цолтой бөхчүүд ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
!д.д.||Нэр||Цол авсан он||Үндсэн захиргаа
|-
|1||[[Эрдэнээгийн Батбаатар]]||[[2003]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|2||[[Жарантайн Авхиа]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Авхиа нь 1947, 1952 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Говь-Алтай]], [[Шарга сум]]
|-
|3||[[Арцын Гончиг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;А.Гончиг нь 1951 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Жаргалант сум (Архангай)|Жаргалант сум]]
|-
|4||[[Ишийн Ламаажав]]||[[2004]]&lt;ref&gt;И.Ламаажав нь 1959, 1970 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Өмнөговь]], [[Булган сум (Өмнөговь)|Булган сум]]
|-
|5||[[Данзандаржаагийн Сэрээтэр]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Сэрээтэр нь 1965, 1966 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Лүн сум]]
|-
|6||[[Чойдорын Өвгөнхүү]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Өвгөнхүү нь 1967, 1977 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Уулбаян сум]]
|-
|7||[[Цэвээнжавын Юүвээ]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ц.Юүвээ нь 1970 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Хотонт сум]]
|-
|8||[[Дахын Одсүрэн]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Одсүрэн нь 1972 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Онгон сум]]
|-
|9||[[Далайцэрэнгийн Лхагва-Очир]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Лхагва-Очир нь 1982 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Цагаан-Үүр сум]]
|-
|10||[[Однайн Бахыт]]||[[2004]]&lt;ref&gt;О.Бахыт нь 1982 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Баян-Өлгий]], [[Цэнгэл сум]]
|-
|11||[[Жамцын Бор]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Бор нь 1983, 1984 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Булган]], [[Орхон сум (Булган)|Орхон сум]]
|-
|12||[[Болдын Жавхлантөгс]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Б.Жавхлантөгс нь 1987, 1993, 1994 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ. Энэхүү амжилтаараа харцага цолтнуудаа тэргүүлж байна.&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|13||[[Лүндэгийн Бадарч]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Л.Бадарч нь 1987 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Баянцагаан сум (Төв)|Баянцагаан сум]]
|-
|14||[[Гэлэгийн Намсрайжав]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Намсрайжав нь 1988 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Увс]], [[Ховд сум (Увс)|Ховд сум]]
|-
|15||[[Тэрбишийн Нармандах]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Т.Нармандах нь 1990 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Цагаанчулуут сум]]
|-
|16||[[Чогжинмүнсэлийн Даваадорж]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Даваадорж нь 1990 оны [[Монголын Нууц Товчоо]]ны 750 жилийн ойн даншиг наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Өвөрхангай]], [[Нарийнтээл сум]]
|-
|17||[[Монхорын Дармаабазар]]||[[2004]]&lt;ref&gt;М.Дармаабазар нь 1992 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Эрдэнэхайрхан сум]]
|-
|18||[[Жанчивравдангийн Намжилдорж]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Намжилдорж нь 1993 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Баянцагаан сум (Төв)|Баянцагаан сум]]
|-
|19||[[Нарангэрэлийн Саранцогт]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Н.Саранцогт нь 1995 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сэлэнгэ]], [[Баруунбүрэн сум]]
|-
|20||[[Цэдэндамбын Бэгзсүрэн]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ц.Бэгзсүрэн нь 1995 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Цагаанчулуут сум]]
|-
|21||[[Нинжээгийн Алтансүх]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Н.Алтансүх нь 1996 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|22||[[Чойнхорын Чулуунбаатар]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Чулуунбаатар нь 1997 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|23||[[Гунгаагийн Элбэг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Элбэг нь 1997 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Улаан-Уул сум]]
|-
|24||[[Ганзоригийн Ганхуяг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Ганхуяг нь 2001 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Галт сум]]
|-
|25||[[Гэлэгжамцын Батбаяр]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Батбаяр нь 2001 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|26||[[Түмэнсанжаагийн Мөнгөнцоож]]||[[2004]]||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|27||[[Лхагвасүрэнгийн Пүрэвжав]]||[[2004]]||[[Дундговь]], [[Дэлгэрцогт сум]]
|-
|28||[[Мишкагийн Батжаргал]]||[[2006]]||[[Архангай]], [[Булган сум (Архангай)|Булган сум]]
|-
|29||[[Түмэннасангийн Амартүвшин]]||[[2008]]||[[Ховд]], [[Эрдэнэбүрэн сум]]
|-
|30||[[Өлзийбатын Даваабаатар]]||[[2008]]||[[Төв]], [[Баянцогт сум]]
|-
|31||[[Даш-Очирын Батболд]]||[[2009]]||[[Баянхонгор]], [[Баянбулаг сум]]
|-
|32||[[Арслангийн Бямбажав]]||[[2010]]||[[Увс]], [[Сагил сум]]
|-
|33||[[Алтанбаганы Цацабшир]]||[[2011]]||[[Дорноговь]], [[Эрдэнэ_сум_(Дорноговь)|Эрдэнэ сум]]
|-
|34||[[Ганбатын Алтангэрэл]]||[[2011]]||[[Ховд]], [[Мянгад сум]]
|-
|35||[[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй]]||[[2011]]||[[Сэлэнгэ]], [[Орхонтуул сум]]
|-
|36||[[Жаргалсайханы Амартүвшин]]||[[2013]]||[[Говь-Алтай]], [[Бигэр сум]]
|-
|37||[[Нямаагийн Батзаяа]]||[[2015]]||[[Ховд]], [[Чандмань сум (Ховд)|Чандмань сум]]
|-
|38||[[Бат-Очирын Одгэрэл]]||[[2015]]||[[Сэлэнгэ]], [[Жавхлант сум]]
|-
|39||[[Шүхэртийн Уламбаяр]]||[[2016]]&lt;ref&gt;2006 оны наадамд 6-ийн даваанд Ш.Уламбаярыг давсан [[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчаа]] сэргээшийн шинжилгээнд бүдэрсэн тул Ерөнхийлөгчийн зарлигаар 2016 онд Уламбаярт улсын харцага цол нөхөн олгосон.&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Тосонцэнгэл сум (Завхан)|Тосонцэнгэл сум]]
|-
|40||[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ]]||[[2016]]||[[Завхан]], [[Нөмрөг сум]]
|-
|41||[[Төрөөгийн Баасанхүү]]||[[2016]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|42||[[Хүрэл-Очирын Гантулга]]||[[2016]]||[[Өвөрхангай]], [[Уянга сум]]
|-
|43
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]]
|[[2018]]
|[[Баянхонгор]], [[Баянбулаг сум]]
|-
|44||[[Шарын Мөнгөнбаатар]]||[[2018]]||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Онгон сум]]
|-
|45||[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]]||[[2018]]||[[Завхан]], [[Отгон сум]]
|-
|46||[[Батсүхийн Зоригтбаатар]]||[[2020]]||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|47||[[Баянзулын Цэдэнсодном]]||[[2021]]||[[Өвөрхангай]], [[Зүүнбаян-Улаан сум]]
|-
|48||[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд]]||[[2021]]||[[Завхан]], [[Баянтэс сум]]
|-
|49||[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр]]||[[2021]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|50
|[[Лхагвын Лха-Очир]]
|2022
|[[Завхан]], [[Алдархаан сум]]
|-
|51
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]]
|2022
|[[Архангай]], [[Хайрхан сум]]
|-
|52
|[[Ганцогтын Бадрах]]
|2022
|[[Хэнтий]], [[Батширээт сум]]
|-
|53
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]]
|2022
|[[Өвөрхангай]], [[Төгрөг сум (Өвөрхангай)|Төгрөг сум]]
|}

==Тайлбар==
{{reflist}}

[[Ангилал:Бөхийн цол|24]]
[[Ангилал:Улсын харцага| ]]</text>
      <sha1>ksxr1od4madgyiz7g2bonrcnutgka9y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706208</id>
      <parentid>706207</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T23:55:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.113</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Улсын харцага цолтой бөхчүүд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11729" xml:space="preserve">'''Улсын харцага''' нь [[Үндэсний Их Баяр Наадам]]д 6 давсан бөхөд олгодог цол юм. 2003 онд бий болгосон тус цолыг анх [[Махгалын Баяржавхлан]] (одоо [[улсын гарьд]]), [[Эрдэнээгийн Батбаатар]] нар хүртэж байсан бол 2004 онд ерөнхийлөгчийн зарлигаар тухайн үед амьд сэрүүн байсан, тус цолын болзлыг хангасан бөхчүүдэд нөхөн олгожээ.

== Улсын харцага цолтой бөхчүүд ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
!д.д.||Нэр||Цол авсан он||Үндсэн захиргаа
|-
|1||[[Эрдэнээгийн Батбаатар]]||[[2003]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|2||[[Жарантайн Авхиа]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Авхиа нь 1947, 1952 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Говь-Алтай]], [[Шарга сум]]
|-
|3||[[Арцын Гончиг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;А.Гончиг нь 1951 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Жаргалант сум (Архангай)|Жаргалант сум]]
|-
|4||[[Ишийн Ламаажав]]||[[2004]]&lt;ref&gt;И.Ламаажав нь 1959, 1970 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Өмнөговь]], [[Булган сум (Өмнөговь)|Булган сум]]
|-
|5||[[Данзандаржаагийн Сэрээтэр]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Сэрээтэр нь 1965, 1966 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Лүн сум]]
|-
|6||[[Чойдорын Өвгөнхүү]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Өвгөнхүү нь 1967, 1977 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Уулбаян сум]]
|-
|7||[[Цэвээнжавын Юүвээ]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ц.Юүвээ нь 1970 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Хотонт сум]]
|-
|8||[[Дахын Одсүрэн]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Одсүрэн нь 1972 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Онгон сум]]
|-
|9||[[Далайцэрэнгийн Лхагва-Очир]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Лхагва-Очир нь 1982 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Цагаан-Үүр сум]]
|-
|10||[[Однайн Бахыт]]||[[2004]]&lt;ref&gt;О.Бахыт нь 1982 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Баян-Өлгий]], [[Цэнгэл сум]]
|-
|11||[[Жамцын Бор]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Бор нь 1983, 1984 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Булган]], [[Орхон сум (Булган)|Орхон сум]]
|-
|12||[[Болдын Жавхлантөгс]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Б.Жавхлантөгс нь 1987, 1993, 1994 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ. Энэхүү амжилтаараа харцага цолтнуудаа тэргүүлж байна.&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|13||[[Лүндэгийн Бадарч]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Л.Бадарч нь 1987 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Баянцагаан сум (Төв)|Баянцагаан сум]]
|-
|14||[[Гэлэгийн Намсрайжав]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Намсрайжав нь 1988 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Увс]], [[Ховд сум (Увс)|Ховд сум]]
|-
|15||[[Тэрбишийн Нармандах]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Т.Нармандах нь 1990 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Цагаанчулуут сум]]
|-
|16||[[Чогжинмүнсэлийн Даваадорж]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Даваадорж нь 1990 оны [[Монголын Нууц Товчоо]]ны 750 жилийн ойн даншиг наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Өвөрхангай]], [[Нарийнтээл сум]]
|-
|17||[[Монхорын Дармаабазар]]||[[2004]]&lt;ref&gt;М.Дармаабазар нь 1992 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Эрдэнэхайрхан сум]]
|-
|18||[[Жанчивравдангийн Намжилдорж]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Намжилдорж нь 1993 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Баянцагаан сум (Төв)|Баянцагаан сум]]
|-
|19||[[Нарангэрэлийн Саранцогт]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Н.Саранцогт нь 1995 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сэлэнгэ]], [[Баруунбүрэн сум]]
|-
|20||[[Цэдэндамбын Бэгзсүрэн]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ц.Бэгзсүрэн нь 1995 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Цагаанчулуут сум]]
|-
|21||[[Нинжээгийн Алтансүх]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Н.Алтансүх нь 1996 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|22||[[Чойнхорын Чулуунбаатар]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Чулуунбаатар нь 1997 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|23||[[Гунгаагийн Элбэг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Элбэг нь 1997 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Улаан-Уул сум]]
|-
|24||[[Ганзоригийн Ганхуяг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Ганхуяг нь 2001 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Галт сум]]
|-
|25||[[Гэлэгжамцын Батбаяр]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Батбаяр нь 2001 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|26||[[Түмэнсанжаагийн Мөнгөнцоож]]||[[2004]]||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|27||[[Лхагвасүрэнгийн Пүрэвжав]]||[[2004]]||[[Дундговь]], [[Дэлгэрцогт сум]]
|-
|28||[[Мишкагийн Батжаргал]]||[[2006]]||[[Архангай]], [[Булган сум (Архангай)|Булган сум]]
|-
|29||[[Түмэннасангийн Амартүвшин]]||[[2008]]||[[Ховд]], [[Эрдэнэбүрэн сум]]
|-
|30||[[Өлзийбатын Даваабаатар]]||[[2008]]||[[Төв]], [[Баянцогт сум]]
|-
|31||[[Даш-Очирын Батболд]]||[[2009]]||[[Баянхонгор]], [[Баянбулаг сум]]
|-
|32||[[Арслангийн Бямбажав]]||[[2010]]||[[Увс]], [[Сагил сум]]
|-
|33||[[Алтанбаганы Цацабшир]]||[[2011]]||[[Дорноговь]], [[Эрдэнэ_сум_(Дорноговь)|Эрдэнэ сум]]
|-
|34||[[Ганбатын Алтангэрэл]]||[[2011]]||[[Ховд]], [[Мянгад сум]]
|-
|35||[[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй]]||[[2011]]||[[Сэлэнгэ]], [[Орхонтуул сум]]
|-
|36||[[Жаргалсайханы Амартүвшин]]||[[2013]]||[[Говь-Алтай]], [[Бигэр сум]]
|-
|37||[[Нямаагийн Батзаяа]]||[[2015]]||[[Ховд]], [[Чандмань сум (Ховд)|Чандмань сум]]
|-
|38||[[Бат-Очирын Одгэрэл]]||[[2015]]||[[Сэлэнгэ]], [[Жавхлант сум]]
|-
|39||[[Шүхэртийн Уламбаяр]]||[[2016]]&lt;ref&gt;2006 оны наадамд 6-ийн даваанд Ш.Уламбаярыг давсан [[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчаа]] сэргээшийн шинжилгээнд бүдэрсэн тул Ерөнхийлөгчийн зарлигаар 2016 онд Уламбаярт улсын харцага цол нөхөн олгосон.&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Тосонцэнгэл сум (Завхан)|Тосонцэнгэл сум]]
|-
|40||[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ]]||[[2016]]||[[Завхан]], [[Нөмрөг сум]]
|-
|41||[[Төрөөгийн Баасанхүү]]||[[2016]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|42||[[Хүрэл-Очирын Гантулга]]||[[2016]]||[[Өвөрхангай]], [[Уянга сум]]
|-
|43
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]]
|[[2018]]
|[[Баянхонгор]], [[Баянбулаг сум]]
|-
|44||[[Шарын Мөнгөнбаатар]]||[[2018]]||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Онгон сум]]
|-
|45||[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]]||[[2018]]||[[Завхан]], [[Отгон сум]]
|-
|46||[[Батсүхийн Зоригтбаатар]]||[[2020]]||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|47||[[Баянзулын Цэдэнсодном]]||[[2021]]||[[Өвөрхангай]], [[Зүүнбаян-Улаан сум]]
|-
|48||[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд]]||[[2021]]||[[Завхан]], [[Баянтэс сум]]
|-
|49||[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр]]||[[2021]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|50|[[Лхагвын Лха-Очир]]|[[2022]]|[[Завхан]], [[Алдархаан сум]]
|-
|51
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]]
|2022
|[[Архангай]], [[Хайрхан сум]]
|-
|52
|[[Ганцогтын Бадрах]]
|2022
|[[Хэнтий]], [[Батширээт сум]]
|-
|53
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]]
|2022
|[[Өвөрхангай]], [[Төгрөг сум (Өвөрхангай)|Төгрөг сум]]
|}

==Тайлбар==
{{reflist}}

[[Ангилал:Бөхийн цол|24]]
[[Ангилал:Улсын харцага| ]]</text>
      <sha1>0xxu7mwue3akfkhlh2f3saupescikkb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706209</id>
      <parentid>706208</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T23:55:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.113</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Улсын харцага цолтой бөхчүүд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11732" xml:space="preserve">'''Улсын харцага''' нь [[Үндэсний Их Баяр Наадам]]д 6 давсан бөхөд олгодог цол юм. 2003 онд бий болгосон тус цолыг анх [[Махгалын Баяржавхлан]] (одоо [[улсын гарьд]]), [[Эрдэнээгийн Батбаатар]] нар хүртэж байсан бол 2004 онд ерөнхийлөгчийн зарлигаар тухайн үед амьд сэрүүн байсан, тус цолын болзлыг хангасан бөхчүүдэд нөхөн олгожээ.

== Улсын харцага цолтой бөхчүүд ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
!д.д.||Нэр||Цол авсан он||Үндсэн захиргаа
|-
|1||[[Эрдэнээгийн Батбаатар]]||[[2003]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|2||[[Жарантайн Авхиа]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Авхиа нь 1947, 1952 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Говь-Алтай]], [[Шарга сум]]
|-
|3||[[Арцын Гончиг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;А.Гончиг нь 1951 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Жаргалант сум (Архангай)|Жаргалант сум]]
|-
|4||[[Ишийн Ламаажав]]||[[2004]]&lt;ref&gt;И.Ламаажав нь 1959, 1970 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Өмнөговь]], [[Булган сум (Өмнөговь)|Булган сум]]
|-
|5||[[Данзандаржаагийн Сэрээтэр]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Сэрээтэр нь 1965, 1966 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Лүн сум]]
|-
|6||[[Чойдорын Өвгөнхүү]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Өвгөнхүү нь 1967, 1977 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Уулбаян сум]]
|-
|7||[[Цэвээнжавын Юүвээ]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ц.Юүвээ нь 1970 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Хотонт сум]]
|-
|8||[[Дахын Одсүрэн]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Одсүрэн нь 1972 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Онгон сум]]
|-
|9||[[Далайцэрэнгийн Лхагва-Очир]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Лхагва-Очир нь 1982 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Цагаан-Үүр сум]]
|-
|10||[[Однайн Бахыт]]||[[2004]]&lt;ref&gt;О.Бахыт нь 1982 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Баян-Өлгий]], [[Цэнгэл сум]]
|-
|11||[[Жамцын Бор]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Бор нь 1983, 1984 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Булган]], [[Орхон сум (Булган)|Орхон сум]]
|-
|12||[[Болдын Жавхлантөгс]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Б.Жавхлантөгс нь 1987, 1993, 1994 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ. Энэхүү амжилтаараа харцага цолтнуудаа тэргүүлж байна.&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|13||[[Лүндэгийн Бадарч]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Л.Бадарч нь 1987 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Баянцагаан сум (Төв)|Баянцагаан сум]]
|-
|14||[[Гэлэгийн Намсрайжав]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Намсрайжав нь 1988 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Увс]], [[Ховд сум (Увс)|Ховд сум]]
|-
|15||[[Тэрбишийн Нармандах]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Т.Нармандах нь 1990 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Цагаанчулуут сум]]
|-
|16||[[Чогжинмүнсэлийн Даваадорж]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Даваадорж нь 1990 оны [[Монголын Нууц Товчоо]]ны 750 жилийн ойн даншиг наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Өвөрхангай]], [[Нарийнтээл сум]]
|-
|17||[[Монхорын Дармаабазар]]||[[2004]]&lt;ref&gt;М.Дармаабазар нь 1992 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Эрдэнэхайрхан сум]]
|-
|18||[[Жанчивравдангийн Намжилдорж]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Намжилдорж нь 1993 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Баянцагаан сум (Төв)|Баянцагаан сум]]
|-
|19||[[Нарангэрэлийн Саранцогт]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Н.Саранцогт нь 1995 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сэлэнгэ]], [[Баруунбүрэн сум]]
|-
|20||[[Цэдэндамбын Бэгзсүрэн]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ц.Бэгзсүрэн нь 1995 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Цагаанчулуут сум]]
|-
|21||[[Нинжээгийн Алтансүх]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Н.Алтансүх нь 1996 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|22||[[Чойнхорын Чулуунбаатар]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Чулуунбаатар нь 1997 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|23||[[Гунгаагийн Элбэг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Элбэг нь 1997 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Улаан-Уул сум]]
|-
|24||[[Ганзоригийн Ганхуяг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Ганхуяг нь 2001 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Галт сум]]
|-
|25||[[Гэлэгжамцын Батбаяр]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Батбаяр нь 2001 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|26||[[Түмэнсанжаагийн Мөнгөнцоож]]||[[2004]]||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|27||[[Лхагвасүрэнгийн Пүрэвжав]]||[[2004]]||[[Дундговь]], [[Дэлгэрцогт сум]]
|-
|28||[[Мишкагийн Батжаргал]]||[[2006]]||[[Архангай]], [[Булган сум (Архангай)|Булган сум]]
|-
|29||[[Түмэннасангийн Амартүвшин]]||[[2008]]||[[Ховд]], [[Эрдэнэбүрэн сум]]
|-
|30||[[Өлзийбатын Даваабаатар]]||[[2008]]||[[Төв]], [[Баянцогт сум]]
|-
|31||[[Даш-Очирын Батболд]]||[[2009]]||[[Баянхонгор]], [[Баянбулаг сум]]
|-
|32||[[Арслангийн Бямбажав]]||[[2010]]||[[Увс]], [[Сагил сум]]
|-
|33||[[Алтанбаганы Цацабшир]]||[[2011]]||[[Дорноговь]], [[Эрдэнэ_сум_(Дорноговь)|Эрдэнэ сум]]
|-
|34||[[Ганбатын Алтангэрэл]]||[[2011]]||[[Ховд]], [[Мянгад сум]]
|-
|35||[[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй]]||[[2011]]||[[Сэлэнгэ]], [[Орхонтуул сум]]
|-
|36||[[Жаргалсайханы Амартүвшин]]||[[2013]]||[[Говь-Алтай]], [[Бигэр сум]]
|-
|37||[[Нямаагийн Батзаяа]]||[[2015]]||[[Ховд]], [[Чандмань сум (Ховд)|Чандмань сум]]
|-
|38||[[Бат-Очирын Одгэрэл]]||[[2015]]||[[Сэлэнгэ]], [[Жавхлант сум]]
|-
|39||[[Шүхэртийн Уламбаяр]]||[[2016]]&lt;ref&gt;2006 оны наадамд 6-ийн даваанд Ш.Уламбаярыг давсан [[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчаа]] сэргээшийн шинжилгээнд бүдэрсэн тул Ерөнхийлөгчийн зарлигаар 2016 онд Уламбаярт улсын харцага цол нөхөн олгосон.&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Тосонцэнгэл сум (Завхан)|Тосонцэнгэл сум]]
|-
|40||[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ]]||[[2016]]||[[Завхан]], [[Нөмрөг сум]]
|-
|41||[[Төрөөгийн Баасанхүү]]||[[2016]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|42||[[Хүрэл-Очирын Гантулга]]||[[2016]]||[[Өвөрхангай]], [[Уянга сум]]
|-
|43
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]]
|[[2018]]
|[[Баянхонгор]], [[Баянбулаг сум]]
|-
|44||[[Шарын Мөнгөнбаатар]]||[[2018]]||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Онгон сум]]
|-
|45||[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]]||[[2018]]||[[Завхан]], [[Отгон сум]]
|-
|46||[[Батсүхийн Зоригтбаатар]]||[[2020]]||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|47||[[Баянзулын Цэдэнсодном]]||[[2021]]||[[Өвөрхангай]], [[Зүүнбаян-Улаан сум]]
|-
|48||[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд]]||[[2021]]||[[Завхан]], [[Баянтэс сум]]
|-
|49||[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр]]||[[2021]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|50||[[Лхагвын Лха-Очир]]||[[2022]]||[[Завхан]], [[Алдархаан сум]]
|-
|51
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]]
|2022
|[[Архангай]], [[Хайрхан сум]]
|-
|52
|[[Ганцогтын Бадрах]]
|2022
|[[Хэнтий]], [[Батширээт сум]]
|-
|53
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]]
|2022
|[[Өвөрхангай]], [[Төгрөг сум (Өвөрхангай)|Төгрөг сум]]
|}

==Тайлбар==
{{reflist}}

[[Ангилал:Бөхийн цол|24]]
[[Ангилал:Улсын харцага| ]]</text>
      <sha1>4jg4uvw3dnem0l2l0aygjzalhdtl5b6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706210</id>
      <parentid>706209</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T23:58:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.113</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Улсын харцага цолтой бөхчүүд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11743" xml:space="preserve">'''Улсын харцага''' нь [[Үндэсний Их Баяр Наадам]]д 6 давсан бөхөд олгодог цол юм. 2003 онд бий болгосон тус цолыг анх [[Махгалын Баяржавхлан]] (одоо [[улсын гарьд]]), [[Эрдэнээгийн Батбаатар]] нар хүртэж байсан бол 2004 онд ерөнхийлөгчийн зарлигаар тухайн үед амьд сэрүүн байсан, тус цолын болзлыг хангасан бөхчүүдэд нөхөн олгожээ.

== Улсын харцага цолтой бөхчүүд ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
!д.д.||Нэр||Цол авсан он||Үндсэн захиргаа
|-
|1||[[Эрдэнээгийн Батбаатар]]||[[2003]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|2||[[Жарантайн Авхиа]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Авхиа нь 1947, 1952 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Говь-Алтай]], [[Шарга сум]]
|-
|3||[[Арцын Гончиг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;А.Гончиг нь 1951 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Жаргалант сум (Архангай)|Жаргалант сум]]
|-
|4||[[Ишийн Ламаажав]]||[[2004]]&lt;ref&gt;И.Ламаажав нь 1959, 1970 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Өмнөговь]], [[Булган сум (Өмнөговь)|Булган сум]]
|-
|5||[[Данзандаржаагийн Сэрээтэр]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Сэрээтэр нь 1965, 1966 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Лүн сум]]
|-
|6||[[Чойдорын Өвгөнхүү]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Өвгөнхүү нь 1967, 1977 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Уулбаян сум]]
|-
|7||[[Цэвээнжавын Юүвээ]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ц.Юүвээ нь 1970 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Хотонт сум]]
|-
|8||[[Дахын Одсүрэн]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Одсүрэн нь 1972 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Онгон сум]]
|-
|9||[[Далайцэрэнгийн Лхагва-Очир]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Лхагва-Очир нь 1982 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Цагаан-Үүр сум]]
|-
|10||[[Однайн Бахыт]]||[[2004]]&lt;ref&gt;О.Бахыт нь 1982 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Баян-Өлгий]], [[Цэнгэл сум]]
|-
|11||[[Жамцын Бор]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Бор нь 1983, 1984 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Булган]], [[Орхон сум (Булган)|Орхон сум]]
|-
|12||[[Болдын Жавхлантөгс]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Б.Жавхлантөгс нь 1987, 1993, 1994 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ. Энэхүү амжилтаараа харцага цолтнуудаа тэргүүлж байна.&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|13||[[Лүндэгийн Бадарч]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Л.Бадарч нь 1987 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Баянцагаан сум (Төв)|Баянцагаан сум]]
|-
|14||[[Гэлэгийн Намсрайжав]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Намсрайжав нь 1988 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Увс]], [[Ховд сум (Увс)|Ховд сум]]
|-
|15||[[Тэрбишийн Нармандах]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Т.Нармандах нь 1990 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Цагаанчулуут сум]]
|-
|16||[[Чогжинмүнсэлийн Даваадорж]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Даваадорж нь 1990 оны [[Монголын Нууц Товчоо]]ны 750 жилийн ойн даншиг наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Өвөрхангай]], [[Нарийнтээл сум]]
|-
|17||[[Монхорын Дармаабазар]]||[[2004]]&lt;ref&gt;М.Дармаабазар нь 1992 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Эрдэнэхайрхан сум]]
|-
|18||[[Жанчивравдангийн Намжилдорж]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Намжилдорж нь 1993 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Баянцагаан сум (Төв)|Баянцагаан сум]]
|-
|19||[[Нарангэрэлийн Саранцогт]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Н.Саранцогт нь 1995 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сэлэнгэ]], [[Баруунбүрэн сум]]
|-
|20||[[Цэдэндамбын Бэгзсүрэн]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ц.Бэгзсүрэн нь 1995 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Цагаанчулуут сум]]
|-
|21||[[Нинжээгийн Алтансүх]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Н.Алтансүх нь 1996 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|22||[[Чойнхорын Чулуунбаатар]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Чулуунбаатар нь 1997 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|23||[[Гунгаагийн Элбэг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Элбэг нь 1997 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Улаан-Уул сум]]
|-
|24||[[Ганзоригийн Ганхуяг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Ганхуяг нь 2001 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Галт сум]]
|-
|25||[[Гэлэгжамцын Батбаяр]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Батбаяр нь 2001 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|26||[[Түмэнсанжаагийн Мөнгөнцоож]]||[[2004]]||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|27||[[Лхагвасүрэнгийн Пүрэвжав]]||[[2004]]||[[Дундговь]], [[Дэлгэрцогт сум]]
|-
|28||[[Мишкагийн Батжаргал]]||[[2006]]||[[Архангай]], [[Булган сум (Архангай)|Булган сум]]
|-
|29||[[Түмэннасангийн Амартүвшин]]||[[2008]]||[[Ховд]], [[Эрдэнэбүрэн сум]]
|-
|30||[[Өлзийбатын Даваабаатар]]||[[2008]]||[[Төв]], [[Баянцогт сум]]
|-
|31||[[Даш-Очирын Батболд]]||[[2009]]||[[Баянхонгор]], [[Баянбулаг сум]]
|-
|32||[[Арслангийн Бямбажав]]||[[2010]]||[[Увс]], [[Сагил сум]]
|-
|33||[[Алтанбаганы Цацабшир]]||[[2011]]||[[Дорноговь]], [[Эрдэнэ_сум_(Дорноговь)|Эрдэнэ сум]]
|-
|34||[[Ганбатын Алтангэрэл]]||[[2011]]||[[Ховд]], [[Мянгад сум]]
|-
|35||[[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй]]||[[2011]]||[[Сэлэнгэ]], [[Орхонтуул сум]]
|-
|36||[[Жаргалсайханы Амартүвшин]]||[[2013]]||[[Говь-Алтай]], [[Бигэр сум]]
|-
|37||[[Нямаагийн Батзаяа]]||[[2015]]||[[Ховд]], [[Чандмань сум (Ховд)|Чандмань сум]]
|-
|38||[[Бат-Очирын Одгэрэл]]||[[2015]]||[[Сэлэнгэ]], [[Жавхлант сум]]
|-
|39||[[Шүхэртийн Уламбаяр]]||[[2016]]&lt;ref&gt;2006 оны наадамд 6-ийн даваанд Ш.Уламбаярыг давсан [[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчаа]] сэргээшийн шинжилгээнд бүдэрсэн тул Ерөнхийлөгчийн зарлигаар 2016 онд Уламбаярт улсын харцага цол нөхөн олгосон.&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Тосонцэнгэл сум (Завхан)|Тосонцэнгэл сум]]
|-
|40||[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ]]||[[2016]]||[[Завхан]], [[Нөмрөг сум]]
|-
|41||[[Төрөөгийн Баасанхүү]]||[[2016]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|42||[[Хүрэл-Очирын Гантулга]]||[[2016]]||[[Өвөрхангай]], [[Уянга сум]]
|-
|43
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]]
|[[2018]]
|[[Баянхонгор]], [[Баянбулаг сум]]
|-
|44||[[Шарын Мөнгөнбаатар]]||[[2018]]||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Онгон сум]]
|-
|45||[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]]||[[2018]]||[[Завхан]], [[Отгон сум]]
|-
|46||[[Батсүхийн Зоригтбаатар]]||[[2020]]||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|47||[[Баянзулын Цэдэнсодном]]||[[2021]]||[[Өвөрхангай]], [[Зүүнбаян-Улаан сум]]
|-
|48||[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд]]||[[2021]]||[[Завхан]], [[Баянтэс сум]]
|-
|49||[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр]]||[[2021]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|50||[[Лхагвын Лха-Очир]]||[[2022]]||[[Завхан]], [[Алдархаан сум]]
|-
|51||[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]]||[[2022]]||[[Архангай]], [[Хайрхан сум]]
|-
|52||[[Ганцогтын Бадрах]]||[[2022]]||[[Хэнтий]], [[Батширээт сум]]
|-
|53||[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]]|[[2022]]||[[Өвөрхангай]], [[Төгрөг сум (Өвөрхангай)|Төгрөг сум]]
|}

==Тайлбар==
{{reflist}}

[[Ангилал:Бөхийн цол|24]]
[[Ангилал:Улсын харцага| ]]</text>
      <sha1>dmf1sk5cqst8jwsjzykviq1nzzufnzf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706211</id>
      <parentid>706210</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T23:59:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.113</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Улсын харцага цолтой бөхчүүд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11744" xml:space="preserve">'''Улсын харцага''' нь [[Үндэсний Их Баяр Наадам]]д 6 давсан бөхөд олгодог цол юм. 2003 онд бий болгосон тус цолыг анх [[Махгалын Баяржавхлан]] (одоо [[улсын гарьд]]), [[Эрдэнээгийн Батбаатар]] нар хүртэж байсан бол 2004 онд ерөнхийлөгчийн зарлигаар тухайн үед амьд сэрүүн байсан, тус цолын болзлыг хангасан бөхчүүдэд нөхөн олгожээ.

== Улсын харцага цолтой бөхчүүд ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
!д.д.||Нэр||Цол авсан он||Үндсэн захиргаа
|-
|1||[[Эрдэнээгийн Батбаатар]]||[[2003]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|2||[[Жарантайн Авхиа]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Авхиа нь 1947, 1952 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Говь-Алтай]], [[Шарга сум]]
|-
|3||[[Арцын Гончиг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;А.Гончиг нь 1951 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Жаргалант сум (Архангай)|Жаргалант сум]]
|-
|4||[[Ишийн Ламаажав]]||[[2004]]&lt;ref&gt;И.Ламаажав нь 1959, 1970 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Өмнөговь]], [[Булган сум (Өмнөговь)|Булган сум]]
|-
|5||[[Данзандаржаагийн Сэрээтэр]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Сэрээтэр нь 1965, 1966 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Лүн сум]]
|-
|6||[[Чойдорын Өвгөнхүү]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Өвгөнхүү нь 1967, 1977 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Уулбаян сум]]
|-
|7||[[Цэвээнжавын Юүвээ]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ц.Юүвээ нь 1970 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Хотонт сум]]
|-
|8||[[Дахын Одсүрэн]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Одсүрэн нь 1972 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Онгон сум]]
|-
|9||[[Далайцэрэнгийн Лхагва-Очир]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Д.Лхагва-Очир нь 1982 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Цагаан-Үүр сум]]
|-
|10||[[Однайн Бахыт]]||[[2004]]&lt;ref&gt;О.Бахыт нь 1982 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Баян-Өлгий]], [[Цэнгэл сум]]
|-
|11||[[Жамцын Бор]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Бор нь 1983, 1984 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Булган]], [[Орхон сум (Булган)|Орхон сум]]
|-
|12||[[Болдын Жавхлантөгс]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Б.Жавхлантөгс нь 1987, 1993, 1994 оны наадмуудад 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ. Энэхүү амжилтаараа харцага цолтнуудаа тэргүүлж байна.&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|13||[[Лүндэгийн Бадарч]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Л.Бадарч нь 1987 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Баянцагаан сум (Төв)|Баянцагаан сум]]
|-
|14||[[Гэлэгийн Намсрайжав]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Намсрайжав нь 1988 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Увс]], [[Ховд сум (Увс)|Ховд сум]]
|-
|15||[[Тэрбишийн Нармандах]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Т.Нармандах нь 1990 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Цагаанчулуут сум]]
|-
|16||[[Чогжинмүнсэлийн Даваадорж]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Даваадорж нь 1990 оны [[Монголын Нууц Товчоо]]ны 750 жилийн ойн даншиг наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Өвөрхангай]], [[Нарийнтээл сум]]
|-
|17||[[Монхорын Дармаабазар]]||[[2004]]&lt;ref&gt;М.Дармаабазар нь 1992 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Эрдэнэхайрхан сум]]
|-
|18||[[Жанчивравдангийн Намжилдорж]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ж.Намжилдорж нь 1993 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Төв]], [[Баянцагаан сум (Төв)|Баянцагаан сум]]
|-
|19||[[Нарангэрэлийн Саранцогт]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Н.Саранцогт нь 1995 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Сэлэнгэ]], [[Баруунбүрэн сум]]
|-
|20||[[Цэдэндамбын Бэгзсүрэн]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ц.Бэгзсүрэн нь 1995 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Цагаанчулуут сум]]
|-
|21||[[Нинжээгийн Алтансүх]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Н.Алтансүх нь 1996 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|22||[[Чойнхорын Чулуунбаатар]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Ч.Чулуунбаатар нь 1997 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|23||[[Гунгаагийн Элбэг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Элбэг нь 1997 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Улаан-Уул сум]]
|-
|24||[[Ганзоригийн Ганхуяг]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Ганхуяг нь 2001 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Хөвсгөл]], [[Галт сум]]
|-
|25||[[Гэлэгжамцын Батбаяр]]||[[2004]]&lt;ref&gt;Г.Батбаяр нь 2001 оны наадамд 6 давсан амжилтаараа улсын харцага цолыг нөхөн хүртжээ&lt;/ref&gt;||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|26||[[Түмэнсанжаагийн Мөнгөнцоож]]||[[2004]]||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|27||[[Лхагвасүрэнгийн Пүрэвжав]]||[[2004]]||[[Дундговь]], [[Дэлгэрцогт сум]]
|-
|28||[[Мишкагийн Батжаргал]]||[[2006]]||[[Архангай]], [[Булган сум (Архангай)|Булган сум]]
|-
|29||[[Түмэннасангийн Амартүвшин]]||[[2008]]||[[Ховд]], [[Эрдэнэбүрэн сум]]
|-
|30||[[Өлзийбатын Даваабаатар]]||[[2008]]||[[Төв]], [[Баянцогт сум]]
|-
|31||[[Даш-Очирын Батболд]]||[[2009]]||[[Баянхонгор]], [[Баянбулаг сум]]
|-
|32||[[Арслангийн Бямбажав]]||[[2010]]||[[Увс]], [[Сагил сум]]
|-
|33||[[Алтанбаганы Цацабшир]]||[[2011]]||[[Дорноговь]], [[Эрдэнэ_сум_(Дорноговь)|Эрдэнэ сум]]
|-
|34||[[Ганбатын Алтангэрэл]]||[[2011]]||[[Ховд]], [[Мянгад сум]]
|-
|35||[[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй]]||[[2011]]||[[Сэлэнгэ]], [[Орхонтуул сум]]
|-
|36||[[Жаргалсайханы Амартүвшин]]||[[2013]]||[[Говь-Алтай]], [[Бигэр сум]]
|-
|37||[[Нямаагийн Батзаяа]]||[[2015]]||[[Ховд]], [[Чандмань сум (Ховд)|Чандмань сум]]
|-
|38||[[Бат-Очирын Одгэрэл]]||[[2015]]||[[Сэлэнгэ]], [[Жавхлант сум]]
|-
|39||[[Шүхэртийн Уламбаяр]]||[[2016]]&lt;ref&gt;2006 оны наадамд 6-ийн даваанд Ш.Уламбаярыг давсан [[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчаа]] сэргээшийн шинжилгээнд бүдэрсэн тул Ерөнхийлөгчийн зарлигаар 2016 онд Уламбаярт улсын харцага цол нөхөн олгосон.&lt;/ref&gt;||[[Завхан]], [[Тосонцэнгэл сум (Завхан)|Тосонцэнгэл сум]]
|-
|40||[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ]]||[[2016]]||[[Завхан]], [[Нөмрөг сум]]
|-
|41||[[Төрөөгийн Баасанхүү]]||[[2016]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|42||[[Хүрэл-Очирын Гантулга]]||[[2016]]||[[Өвөрхангай]], [[Уянга сум]]
|-
|43
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]]
|[[2018]]
|[[Баянхонгор]], [[Баянбулаг сум]]
|-
|44||[[Шарын Мөнгөнбаатар]]||[[2018]]||[[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Онгон сум]]
|-
|45||[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]]||[[2018]]||[[Завхан]], [[Отгон сум]]
|-
|46||[[Батсүхийн Зоригтбаатар]]||[[2020]]||[[Архангай]], [[Батцэнгэл сум]]
|-
|47||[[Баянзулын Цэдэнсодном]]||[[2021]]||[[Өвөрхангай]], [[Зүүнбаян-Улаан сум]]
|-
|48||[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд]]||[[2021]]||[[Завхан]], [[Баянтэс сум]]
|-
|49||[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр]]||[[2021]]||[[Увс]], [[Тэс сум (Увс)|Тэс сум]]
|-
|50||[[Лхагвын Лха-Очир]]||[[2022]]||[[Завхан]], [[Алдархаан сум]]
|-
|51||[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]]||[[2022]]||[[Архангай]], [[Хайрхан сум]]
|-
|52||[[Ганцогтын Бадрах]]||[[2022]]||[[Хэнтий]], [[Батширээт сум]]
|-
|53||[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]]||[[2022]]||[[Өвөрхангай]], [[Төгрөг сум (Өвөрхангай)|Төгрөг сум]]
|}

==Тайлбар==
{{reflist}}

[[Ангилал:Бөхийн цол|24]]
[[Ангилал:Улсын харцага| ]]</text>
      <sha1>m0eiien6gdtpu4e9hri7nzjo1w7jwfy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оспан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23622</id>
    <revision>
      <id>706200</id>
      <parentid>705689</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T20:11:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Далайхан</username>
        <id>78128</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19869" xml:space="preserve">{{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн
| нэр                   = Оспан  Исламулы  &lt;br&gt; {{lang-kk|Оспан баатар Исламұлы}}
| зураг                 =[[Файл:Osman batur.jpg|300px|right]]
| зургийн_тайлбар       = Осман وسپان باتىر
| төрсөн_он_сар_өдөр    = 1899
| нас барсан_он_сар_өдөр= 1951оны 04 дүгээр сарын 29.
| оршуулсан_газар_нэр   = [[БНХАУ]], {{Өрөмч}}
| төрсөн_газар          = [[Манж Чин улс]], [[Шинжаан]], [[Алтай (тойрог)|Алтайн тойрог]], Хөхтэйн район, үндэстэн - Хасаг .
| нас барсан_газар      = [[БНХАУ]], [[Өрөмч|Өрөмч]]
| алдаршсан_нэр         = Оспан дээрэмчин
Осман дээрэмчин
| бүтэн_нэр             = Оспан  Исламулы
| эх_орон               = [Файл:Flag of the Second East Turkestan Republic.svg|border|&lt;nowiki&gt;22px]] &lt;/nowiki&gt;[[Дорнод Туркестаны хувьсгалт улс]]&lt;br&gt;[[Файл:Flag of the Republic of China.svg|border|22px]] [[БНХУ]]
| салбар                = 
| албан_он_жилүүд       = [[Файл:Flag of the Second East Turkestan Republic.svg|border|22px]] [[1943]] — [[1946]]&lt;br&gt;[[Файл:Flag of the Republic of China.svg|border|22px]] [[1946]] — [[1949]]&lt;br&gt;[[Файл:Flag of the Second East Turkestan Republic.svg|border|22px]] [[1949]] — [[1951]]
| цол_хэргэм            = 
| ажиллагааны_тоо       = 
| нэгж                  = 
| албан_тушаал          = 
| тулалдаанууд          = Илийн бослого, [[Баруун хилийн мөргөлдөөнүүд]], [[Хятадын иргэний дайн]]
| тулалдааны_нэр        = [[Байтаг Богдын хилийн тулгаралт]]
| шагналууд             =
| харилцаа              =
| бусад_үйл             =
}}

'''Оспа́н Исла́мулы''' ([[Монгол хэл|Мон:]]Осман дээрэмчин; {{МонголЮникод|ᠣᠰᠮᠠᠨ ᠳᠡᢉᠡᠷᠡᠮᠴᠢᠨ|style=middle|size=1em|lang=mn}} {{lang-kk|Оспан батыр}}, ''Ospan batır'', وسپان باتىر; {{zh|烏斯滿·巴圖爾}}; зарим тохиолдолд Осман баатар гэж дууддаг)&lt;ref&gt;{{cite book|accessdate=2011-12-27|url=https://books.google.com/books?id=rsLQdBUgyMUC&amp;pg=PA95 |title=Modern China's ethnic frontiers: a journey to the west|author=Hsiao-ting Lin|editor=|year=2010|publisher=Taylor &amp; Francis|edition=illustrated|location=|volume=Volume 67 of Routledge studies in the modern history of Asia|page=126|quote=Osman Bator 烏斯滿|isbn=0-415-58264-4|pages=}}&lt;/ref&gt;[[1899]] —[[1951]])Зүүнгарын Умар Шинжаан дах түргийн үндэсний чөлөөлөх хөдөлгөөний нэг толгойлогч, БНМАУ-ын баруун хилийн орчимд зэвсэгт дээрмийн үйл ажиллагааг зохион байгуулагч, хилийн бүсэд Гоминдааны тагнуулын үйл ажиллагаа болон зэвсэгт мөргөлдөөнд оролцогч нэгэн юм. 

1940-1950 оны хооронд [[Монгол]], [[Орос]], [[Хятад]] түүгээр ч барахгүй [[Америк]] улсуудын хооронд Шинжааны газар нутгийн төлөөх тэмцэл өрнөх болов. [[Шинжаан]] дахь Хятадын засгийн газраас ард иргэдийн буу зэвсэг, эд хөрөнгийг хурааж эхэлснээс [[Алтай]]н [[хасагууд|хасгууд]] [[бослого]] тэмцэл өрнүүлэх болжээ. тэр үед Чойбалсан [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]]ыг Монголд нэгтгэхээр төлөвлөж байсан ба Орос, Америк,  Шинжаанд нөлөөгөө тогтоохыг эрмэлзэж байв.

==Намтар==
Оспан нь Ислам хэмээх хасаг малчин ардын гэрт 1899 онд айлын ууган хүү болон мэндэлжээ. Тэрээр 40 нас хүртлээ мал маллах, жин тээх, худалдаа наймаа хийх зэргээр амьдарч байжээ. Түүний улс төрийн тэмцэл нь 40 насандаа, 1940 оноос эхэлсэн байна. Оспан хятадуудыг Шинжааны нутгаас хөөн гаргаж, хасаг үндэстний улсыг байгуулах санааг өвөртлөн байв. 1941 онд Шинжааны Засгийн Газраас босогчдод хандан “Байлдахгүйгээр бууж өг. Та нарын шаардаж байгаа зүйлд бүрэн арга хэмжээ авна. Бууж өгсөн хүмүүсийг суллана” хэмээн ухуулга хийхэд Калт нарын хүмүүс бууж өгчээ. Гэвч Шинжааны Засгийн Газар хэлсэн үгэндээ хүрэлгүй бууж өгсөн хүмүүсийг баривчилжээ. Ийнхүү элдэв зүйлээс болж Шинжааныг чөлөөлөх санааг гүйцэлдүүлэхэд хасгуудын хүч дутаж байв. Монголын Засгийн Газраас түүнд буу, зэвсгийн туслалцаа үзүүлж, И.Оспанаар хятадуудыг хөөлгөх, 
Шинжаан дахь монголчуудтай холбоо тогтоон Хятадын эсрэг хамтран ажиллах бодлого явуулж байв. Энэхүү бодлогыг хэрэгжүүлэхийн тулд Монголын удирдагч Х.[[Чойбалсан]]д [[Сталин]]ы зөвшөөрөл, дэмжлэг хэрэгтэй байв. Х.Чойбалсан Баруун хилийн талаар [[ЗХУ]]-ын [[Гадаад хэргийн ардын комиссар]] В.[[Молотов]]т уламжилсан байна. Харин В.Молотов Х.Чойбалсанг Оросын [[элчин сайд]] [[Иванов]]ын хамт [[Москва]]д яаралтай ир хэмээжээ.

Х.Чойбалсан 1944 оны 01 сарын 15-нд Сталинтай уулзаж ярилцахдаа баруун хилийн тухай хэлсэнд, Сталин “Оспанд туслах хэрэгтэй юм байна. Харин та нар яагаад туслахгүй байгаа юм бэ? Буу сум байдаггүй юм уу?” гэж ихэд гайхсан шинжтэй асуусан байна. Тухайн үед Оросын элчин сайд Иванов И.Оспаны талаарх Монголын бодлогыг мэдсэн байв. Түүгээр ч барахгүй Сталинд баруун хилийн талаар Х.Чойбалсангаас удаа дараа явуулсан мэдээллүүдийг хав дарсан нь илэрчээ. Сталин Х.Чойбалсантай уулзаад [[армийн генерал]] А.[[Антонов]], [[Байгалийн чанад]] дахь тойргийн командлагч М.[[Ковалов]] нарыг дуудаж, И.Оспанаар удирдуулсан босогчдод Монголоор дамжуулан 400 [[винтов]], 200 ширхэг “ППШ” [[автомат]], [[пулемёт]] 6, гар пулемёт 30, [[гранат]] 2000, винтовын [[сум]] 400000, дуран 5 ширхгийг шилжүүлэн өгөхийг даалгасан байна. Үүнээс өмнө Монголын Засгийн газар [[баруун хил]]ийн талаар тодорхой арга хэмжээг аваад эхэлсэн байна. Энэхүү арга хэмжээ нь нэг талаар [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]&lt;nowiki/&gt;ад ярих зүйлтэй байх, нөгөөтэйгүүр өөрийн зорилгодоо нэг алхам дөхсөн хэрэг байв. 1943 оны 06 сарын 30-нд маршал Х.Чойбалсан ба ДЯЯ-ны сайд Шагдаржав нар И.Оспантай холбоо тогтоохоор Б.[[Дүйнхоржав]], Пахомов нарыг баруун хилд томилжээ. Уул тушаалын дагуу 1943 оны 08 сараас 9 сарын 01-ний өдөр хүртэл И.Оспаны байрлалыг тогтоох, холбоо бариулахаар хэд хэдэн групп явуулсан байна. 1943 оны 09 сарын 15-ны өдөр тусгай группийнхэн И.Оспаны төлөөлөгчидтэй уулзжээ.

==Монголчууд ба Оспаны уулзалт==
[[Файл:Choibalsan and Ospan1.jpg|300px|right|Чойбалсан, Оплан хоёр ярьж байна]]
И.Оспантай уулзах саналыг Монголын талаас хэд хэдэн удаа тавьснаар 1944 оны 10 сарын 05-ны өдөр Монголын хилийн нэгэн [[застав]]т уулзжээ. Энэхүү газар нь [[Ховд]] аймгийн [[Булган сум]]ын нутагт байдаг. И.Оспан уулзалтаас татгалзаж байсны шалтгаан нь 1940 онд И.Оспаны босогчид Хятадтай байлдан ухарч Монголын хил Булган голд очиход Монголын хилчид босогчдын эсрэг буудаж Хятадын цэргийн гарт өгсөн явдал ба Монгол улсын хилийг зэвсэглэн халдаж дээрэм тонуул хийж байсантай холбоотой байв. И.Оспантай хийсэн хэлэлцээрээр зөвшөөрөгдсөн асуудал нь:

1. Манай хил хамгаалагч нар ба хасгийн босогчдын хоорондын эв найрамдалтай байх

2.Хэрэв хэрэгтэй цаг тохиолдвоос хасгийн босогчдын гэр бүлийг ба өөрсдийг нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр багтаан суулгахыг зөвшөөрсөн

3.Бослогын байгууллагад буу зэвсэг, бараа таваараар хангаж туслах тухай байв.

Уг хэлэлцээр дээр бослогын байгууллагад бэлэг болгон винтов буу 27, мөн сум 2600, И.Оспанд өөрт нь Англи автомат буу 1-ийг 1000 сумтай хамт, 10 маузер бууг тус тус өгчээ. Уул хэлэлцээрийн дараа И.Оспаны босогчид Алтайгаас Хятадыг бүрмөсөн хөөнө хэмээж байв. И.Оспан нь Монголд сайнаар хандаж байсан нь тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрнө хэмээх халхавчийн цаадах хавхыг олж хараагүй явдал байв. Гэвч Монгол, Оросын бодлогыг эцэстээ мэдсэн нь дамжиггүй.

Монгол, Оросын зүгээс Оспаны бослогыг Алтай дахь бослого хөдөлгөөн хэмээж цэрэг хөдөлгөх болжээ. 1944 оны 06 сарын 16-ны өдөр Х.Чойбалсангаас генерал моёор Дорж, генерал моёор Попов нарт өгсөн үүрэгт: Монголын ба Хятадын талаас эзэлж авсан нутаг дээр Хятадтай тэмцэх зорилгын доор 6-аас 7 мянга, чадваас түүнээс дээш цэргийг шинээр байгуулсугай хэмээсэн байна. Мөн [[Монгол Улс]]аас Алтай дахь бослого хөдөлгөөн хэмээх арга хэмжээг өргөжүүлэх үүднээс [[Булган гол]]д радио станц байгуулжээ. Оросын талаас 1946 оны 06 сарын 30-ны өдөр [[зүүн Туркестан Улс]]ын Засгийн толгойлогч [[маршал]] [[Илхан]]ы зөвшөөрлөөр 20 машин бүхий 160 хүнийг Оспаны нутаг болох Хөхтохойд буй алт, мөнгө ба ган чулуу элдэв зүйлүүдийг малтаж ашиглуулахаар оруулсан байна. Оспаны зүгээс “Алт, баялгийг ашиглуулахгүй, одоо буцах хэрэгтэй, үгүй бол та нарт буу зэвсгийн хүчээр байлдаж гаргана.” хэмээн өдөр бүр бие хүнийг явуулж байв. Улмаар өөрийн дэргэд 100 тооны цэргийг байлгаж, 15 зэвсэг бүхий цэргүүдээр инженерүүдийг мануулжээ.

И.Оспан Оросын энэхүү бодлогыг няцаах үүднээс Хятадын талаас тусламж гуйлгахаар Хөхтохойн хошууны дотоодыг хамгаалахын дарга Конудбай, Жинтай нарыг 1946 оны 08 сарын 02-ны өдөр Хятадын Өрөмч хотноо төлөөлөгчөөр томилж, Шинжаан мужийн их ерөнхийлөгч ноён У Жу Ши лугаа уулзуулсан байна. Мөн Хятадаас бараа таваар татаж авах, түүнийг аюулгүй тээвэрлүүлэхийн тулд Цэнгэл хошуунаас 300 цэрэг гаргахыг шаарджээ. Энэ үед Шинжаанд Америкийн дэд консул байсан Маккираны тагнуулын ажил И.Оспаны бослоготой холбоотой хэмээх мэдээг Синьхуа агентлагаас цацжээ.

==Монголын хилийн байдал хурцадсан нь==
Улмаар энэхүү И.Оспаны олон талт бодлого нь Монгол улсын хилийн амгалан тайван байдлыг алдагдуулж, [[хасагийн дээрэмчид|хасгийн дээрэмчид]] Монголын хилийг зөрчин дээрэм тонуул, аллага хийх үйлдэл нь олон давтагдах болжээ. Иймээс Монгол улсын зүгээс И.Оспан болон [[хасагийн дээрэмчид|хасгийн дээрэмчид]]ийг устгах, баруун хилд тайван байдлыг тогтоох арга хэмжээ авахад хүргэсэн юм. Түүнийг устгуулахаар 1949 онд Л.[[Дандар]] баатрыг шоронгоос түр гаргаж тусгай групп байгуулан хэд хэдэн удаа явуулсан байна. Л.Дандар баатар И.Оспаны нутаглан буй газрыг олж, түүний гэр рүү хөнгөн пулемётоор шүршээд хүн гарч зугтахгүй болохоор нь үхсэн хэмээн үзэж 1949 оны 04-02-нд Монголдоо ирсэн байна. Гэвч энэ үед Оспан Хятадын эсрэг тэмцлээ өрнүүлэн гэртээ орох завгүй явжээ. Л.Дандар баатар гурван удаа групп толгойлон И.Оспаныг устгахаар яваад цаг үеийн байдлаас шалтгаалан үүргээ биелүүлээгүй буцсан байна.

Оспан өөрөө улс байгуулж удирдагч нь болох хүсэлтэй байсан нь [[Зүүн Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс]]ын уйгарууд давамгайлсан ЗГ-тай зөрчилдөхөд хүргэж улмаар 1946 оноос гоминданы [[Хятад]]ын талд оржээ. Тэрээр гоминдаанаас авсан даалгаврын дагуу [[БНМАУ]]-ын хилийн байнга зөрчин [[зэвсэгт халдлага]] хийж байв. 1946-1950 онуудад Оспанаар толгойлуулсан [[хасагийн дээрэмчид|хасгийн дээрэмчид]] дангаараа болон гоминданыхантай хавсран хил зөрчин зэвсэгт халдлага үйлдсэнээс олон хилийн мөргөлдөөн үүсэж байсан ба үүнээс томоохон нь [[Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн]], [[Бага хавтагийн хилийн тулгаралт]], [[Мэргэн уулын байлдаан]] юм.

[[Файл:Osman_batur11.jpg|300px|left|Оспаныг цаазалж байгаа нь]]

1949 оноос түүний нөхцөл ихэд муудаж, түүнийг устгах үйлдэл Орос, Монгол, Хятадын зүгээс байнга явагдаж байв. 1949 оны 9 сард Шинжааны засгийн газар Хятадын Коммунист Нам, [[ХАЧА]]-д бууж өгөхөө албан ёсоор зарлав. Энэ үеэс эхлэн Шинжаан, [[Ганьсу]] мужид гоминдаан, америкийн даалгавраар ажиллаж байсан бүлэглэлүүд Шинжааны төв, Урүмчид сууж байсан америкийн дэд консул Дуглас Маккараны заавраар Оспаныг тойрон нэгдсэн байна. Дараахан нь Маккаран ч өөрөө Оспан дээр хасгийн нөлөө бүхий том эздийн хамт ирж нийлжээ.

Д.Маккаран тэнд 1 сар гаруй хугацаанд байж байгаад Түвдээр дамжин Энэтхэг явсан байна. Оспаныхан 1950 оны 4 сараас эхлэн ХАЧА, Дорнод Туркистаны цэргийн ангиудын цохилтод хэд хэдэн удаа өртөж сарнин бутрав. Оспан 1951 оны 2 сарын сүүлчээр Энэтхэг рүү оргон гарах гэж яваад Хөх нуурын орчим Хайцай гэдэг газар ХАЧА-ийн ангид баригдаж, [[Өрөмч]] хотод цаазлагджээ.

==Урлагийн бүтээлүүд==
*[[Босго тотго]] олон ангит уран сайхны түүхэн кино. МНВ телевизийн бүтээл.2013 он
*[[Хил дээр]] Монголын уран сайхны кино.
*Ц.Уламбаяр. Дархан хилийн манаа. тууж
*фантастик продкшны хамтын бүтээл болох маш нууц 2《Байтагбогд》

==Мөн үзэх==
*[[Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн]]
*[[Мэргэн уулын байлдаан]]
*[[Бага хавтагийн хилийн тулгаралт]]
==Эшлэл==
&lt;references/&gt;

[[Ангилал:Монголын хилийн цэрэг]]
[[Ангилал:Хятадын зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:Хятадын ислам]]
[[Ангилал:Цаазлагдсан хүн]]
[[Ангилал:Хасагууд]]
[[Ангилал:1899 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1951 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>to6flz6xjdlwdy7l55bqb6tvg280l86</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Батнасангийн Гончигдамба</title>
    <ns>0</ns>
    <id>34426</id>
    <revision>
      <id>706197</id>
      <parentid>705645</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:08:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.113</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3231" xml:space="preserve">{{Хүчитбөх
|бүтэннэр       = Батнасангийн Гончигдамба
|төрсөнөдөр     = {{birth date and age2|1985|01|15}}
|төрсөнгазар    = [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Завхан аймаг|Завхан]]&lt;br&gt;аймгийн [[Их-Уул сум|Их-Уул]] сум
|бөхийнцол      = '''[[улсын гарьд]]'''
|дуурьсгал      = Дуурьсалт нутаг
|дуурьсгасан    = [[Завхан аймаг|Завхан]] аймгийн [[Их-Уул сум|Их-Уул]] сум
|цолахисанон    = байна
|цол1           = Улсын гарьд
|цолон1         = 2013
|цол2           = Улсын начин
|цолон2         = 2011
|цол3           = Аймгийн арслан
|цолон3         = 2007
|үзүүрлэсэн     = '''1''' ([[2013 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2013]])
|шөвгөрсөн      = '''8''' ([[2011 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2011]], [[2012 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2012]], 2013, 2014, 2015,2016, 2019, 2022)
|үнэнөдөр       = 2022-7-12-ны
}} 
'''Батнасангийн Гончигдамба''' (1985 оны 1 сарын 15-нд [[Завхан]] аймгийн [[Их-Уул сум]]анд төрсөн) нь [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын гарьд]] цолтой бөх юм. Тэрээр улсын баяр наадамд 2006 онд анх удаа зодоглож, нэгийн давaанд Сэлэнгэ аймгийн харьяат, сумын заан Б.Эрдэнэбаярт унаж гараагаа эхэлж байжээ. Гончигдамба зүүн талтай, тахимдах, хөмрөх, хутгах мэхийг голдуу хийдэг. Чөлөөт бөхийн спортын мастер, Үндэсний Биеийн Тамирын Дээд сургуулийг биеийн тамирын багш, дасгалжуулагчаар төгссөн.

==Амжилт==
*2007 онд Завхан аймгийн наадамд түрүүлж Аймгийн арслан цол хүртсэн
*2011 онд Улсын наадамд 5 давж Улсын начин цол хүртэв
*2012 онд Улсын наадамд 5 давж өсөх идэр чимэг нэмэв 
*2013 онд Улсын наадамд 8 давж Улсын гарьд цол хүртсэн
*2014 онд Улсын наадамд 6 давж шөвгөрсөн
*2015 онд Улсын наадамд 7 давж шөвгөрсөн
*2016 онд Улсын наадамд 6 давж шөвгөрсөн
*2019 онд Улсын наадамд 7 давж шөвгөрсөн
*2022 онд Улсын наадамд 5 давж шөвгөрсөн

===Бусад шан===
* 2015 оны Завхан аймгийн Оны онцлох хүн 

{{DEFAULTSORT:Гончигдамба, Батнасангийн}}
[[Ангилал:Монголын бөх]]
[[Ангилал:Улсын гарьд]]
[[Ангилал:Их-Уулын хүн|Их-Уулын хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1985 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>fhh4z66si6ylesl934o629g75xu8t3a</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706198</id>
      <parentid>706197</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:08:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.113</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3232" xml:space="preserve">{{Хүчитбөх
|бүтэннэр       = Батнасангийн Гончигдамба
|төрсөнөдөр     = {{birth date and age2|1985|01|15}}
|төрсөнгазар    = [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Завхан аймаг|Завхан]]&lt;br&gt;аймгийн [[Их-Уул сум|Их-Уул]] сум
|бөхийнцол      = '''[[улсын гарьд]]'''
|дуурьсгал      = Дуурьсалт нутаг
|дуурьсгасан    = [[Завхан аймаг|Завхан]] аймгийн [[Их-Уул сум|Их-Уул]] сум
|цолахисанон    = байна
|цол1           = Улсын гарьд
|цолон1         = 2013
|цол2           = Улсын начин
|цолон2         = 2011
|цол3           = Аймгийн арслан
|цолон3         = 2007
|үзүүрлэсэн     = '''1''' ([[2013 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2013]])
|шөвгөрсөн      = '''8''' ([[2011 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2011]], [[2012 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2012]], 2013, 2014, 2015, 2016, 2019, 2022)
|үнэнөдөр       = 2022-7-12-ны
}} 
'''Батнасангийн Гончигдамба''' (1985 оны 1 сарын 15-нд [[Завхан]] аймгийн [[Их-Уул сум]]анд төрсөн) нь [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын гарьд]] цолтой бөх юм. Тэрээр улсын баяр наадамд 2006 онд анх удаа зодоглож, нэгийн давaанд Сэлэнгэ аймгийн харьяат, сумын заан Б.Эрдэнэбаярт унаж гараагаа эхэлж байжээ. Гончигдамба зүүн талтай, тахимдах, хөмрөх, хутгах мэхийг голдуу хийдэг. Чөлөөт бөхийн спортын мастер, Үндэсний Биеийн Тамирын Дээд сургуулийг биеийн тамирын багш, дасгалжуулагчаар төгссөн.

==Амжилт==
*2007 онд Завхан аймгийн наадамд түрүүлж Аймгийн арслан цол хүртсэн
*2011 онд Улсын наадамд 5 давж Улсын начин цол хүртэв
*2012 онд Улсын наадамд 5 давж өсөх идэр чимэг нэмэв 
*2013 онд Улсын наадамд 8 давж Улсын гарьд цол хүртсэн
*2014 онд Улсын наадамд 6 давж шөвгөрсөн
*2015 онд Улсын наадамд 7 давж шөвгөрсөн
*2016 онд Улсын наадамд 6 давж шөвгөрсөн
*2019 онд Улсын наадамд 7 давж шөвгөрсөн
*2022 онд Улсын наадамд 5 давж шөвгөрсөн

===Бусад шан===
* 2015 оны Завхан аймгийн Оны онцлох хүн 

{{DEFAULTSORT:Гончигдамба, Батнасангийн}}
[[Ангилал:Монголын бөх]]
[[Ангилал:Улсын гарьд]]
[[Ангилал:Их-Уулын хүн|Их-Уулын хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1985 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>3z3j3n36vnk4k9w02da2ibv3mk37zdp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хадан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56409</id>
    <revision>
      <id>706215</id>
      <parentid>706177</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T02:20:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6929" xml:space="preserve">'''Хадан''' (нэрийн өөр нэг хэлбэр нь '''Хадаан''' юм) (?-1261?) бол монгол жанжин; Чингис хааны ач, Өгэдэйн хүү, Гүюгийн дүү юм. Монголчуудын Өрнө зүгт хийсэн аян дайны удирдагчдын нэг.

==Намтар==
Рашид-ад Динийн мэдээлснээр бол тэр Өгэдэйн зургаа дахь хүү байсан; түүний эх нь татвар эм Эргинэ байв. Хаданыг Цагадайн ордонд хүмүүжүүлсэн.

1237 онд тэрээр башкир, Ижил мөрний Булгар ба мордовчуудын эсрэг хийсэн аян дайнд оролцож, 1237-1238 оны өвөл Орос руу хийсэн анхны аян дайнд оролцжээ. Новгородын нутгаас тал хээр рүү буцах замдаа Хадан, Бүри нарын цэрэг үндсэн хүчнээсээ зүүн тийш хөдөлж, аян дайны үеэр Рязанийн нутгийг хоёр дахь удаагаа дайран өнгөрөв. 1238 оны 5-р сарын эхээр тэд үндсэн хүчнийхээ долоон долоо хоног бүслээд байсан Козельск хотод ойртсон ба тэднийг ирснээс хойш гурван хоногийн дараа хотыг авчээ.

1238 оны сүүлээр Хойд Кавказын баруун хэсэгт черкесүүдийг байлдан дагуулах үеэр Хаданы нэр Мөнхийн хамт дурдагддаг. 1239-1240 оны өвөл Хадан Мөнх, Гүюг, Бүри нарын хамт Минкас (М.к.с, Ме-це-сы) хотыг гурван сарын турш бүслэхэд оролцсон ба энэ нь хэдэн өдөр үргэлжилсэн ерөнхий дайралт, оршин суугчдын эсрэг хийсэн хэлмэгдүүлэлтээр дуусчээ.

Өрнө зүгийн аян дайны сүүл хэсэгт Хаданы цэргүүд Киевийг эзлэхэд оролцож, Волынд цэргээ (Бат хааны удирдлага доор дайтаж байсан бүх цэрэг) хуваасны дараа Гүюг эцгийнхээ тушаалаар Монгол руу явах үед Хадан Бат, Сүбээдэйн хамт Галич хотыг гурван хоногийн дотор эзлэн авав. Үүний дараа Хаданы энэхүү цэргийн бүлэг Бат, Сүбээдэй нарын хүчнээс салж, болоховчуудын нутгаар (түүний оршин суугчид үр тариагаар алба гувчуур өгөхийг зөвшөөрсөн) дайран өнгөрч, Карпатыг давж, Унгар руу довтолж, хамгийн өмнөд замаар хөдөлж, зөвхөн унгарын цэргүүд бут цохигдсон Шайо гол дээрх тулалдаанд (1241 он) оролцохын тулд хойд зүг рүү явжээ. Дараа нь Хадан Варадин, Арад, Перег, Егрес, Темешвар, Дьюлафехерварыг эзлэн авах ажиллагааг удирджээ. 1242 оны 4-р сард Хаданы бүлэг цэрэг Монголын &quot;сүүлчийн тэнгис&quot; болох Адриатикт хүрч, дараа нь зүүн тийш буцаж ирэв.

1251 онд Хадан Мөнхийг хааны сэнтийд нэр дэвшихэд нь дэмжиж, Аригбөх ба Хубилай нарын тэмцлийн үед сүүлчийнх нь талд орсон аж. 1260 оны сүүлээр Хадан баруун хойд Хятад дахь Силянд Аландарын (Алямдар) удирдсан Аригбөхийг дэмжигчдийн армийг бут цохисон бөгөөд Аландарыг цаазаар авчээ.

== Домгийн мэдээлэл ==
Быховын он тооллын бичигт Минскээс 30 км-ийн зайд орших Крутогорьегийн ойролцоох тулалдаанд Хадан (Койдан) амь үрэгдсэн тухай домог байдаг.

==Гэр бүл==
*Эцэг: [[Өгэдэй хаан]]
*Эх: '''Эргинэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; татвар эм
===Хүүхэд===
# '''Дорж'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ясагур'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Кипчак''' (Хайдугийн дэргэд байсан): Хурил гэдэг хүүтэй байсан.
# '''Эбүгэн''' [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Лу ван]] 
# '''Есөнт'''
# '''Хуримаши'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt;
# '''Ебэ'''&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; 
# [[Ажиги]]&lt;ref&gt;Рашидаддин Фазлуллах &quot;Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.&lt;/ref&gt; ван

==Мөн үзэх==
* '''[[Өгэдэй хаан]]'''
* '''[[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]'''
* '''[[Легницийн тулалдаан]]'''

==Эх сурвалж==

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын  жанжин]]
[[Ангилал:Өгэдэйн удам]]
[[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]]
[[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>m6581a6igkfii13fse5zq7jpeuir4h7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ода Нобүнага</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59442</id>
    <revision>
      <id>706216</id>
      <parentid>689597</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T10:29:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.9.46.151</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="809" xml:space="preserve">'''Ода Нобүнага''' ({{lang-ja|織田信長}}) нь 16-р зууны сүүлч, байлдаант эрин үеийн (сэнгокү жидаи) төгсгөлд Японыг нэгтгэх гэж оролдож байсан хүчирхэг феодал ноёдын нэг юм. 

{{stub}}
[[Ангилал:Сэнгокү даймёо]]
[[Ангилал:Нагоягийн хүн]]
[[Ангилал:1534 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1582 онд өнгөрсөн]]бөгөөд тэрээр хамгийн харгис хэрцгий нэгэн байсан бөгөөд урвагч ардыг бүгдийн хөгшин хүүхэд эмэгтэй хамааралгүй цаазласан бөгөөд энэ нь бусад ноёдын дургүйг хүргэсэн билээ.</text>
      <sha1>egyuu3cndxfs43kylh6tf6a7pecroor</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>64404</id>
    <revision>
      <id>706214</id>
      <parentid>705702</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T01:57:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Tuguldur U</username>
        <id>27779</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3010" xml:space="preserve">{{Хүчитбөх
| зураг         = 
|бүтэннэр       = Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл
|төрсөнон       = {{birth date and age|mf=yes|1992|08|02}}
|төрсөнгазар    = [[Монгол улс|Монгол]] улс
|бөхийнцол      = '''[[Улсын начин]]'''
|дуурьсгал      = Дууддаг нутаг
|дуурьсгасан    = [[Булган аймаг|Булган]] аймгийн&lt;br&gt;[[Орхон сум (Булган)|Орхон]] сум
|цолахисанон    = байна
|цол1           = Улсын начин
|цолон1         = 2022
|цол2           = Аймгийн арслан
|цолон2         = 2018
|үзүүрлэсэн     = 
|шөвгөрсөн      = 
|үнэнөдөр       = Улсын наадмын барилдааны амжилтыг [https://www.devjee.mn/w/-Ki3GVcxb3liCWOlPfmQ devjee.mn] цахим хаягийн
                  2022-7-12-ний өдрийн
|жинөндөр=108 кг 180 см|төрсөнөдөр=}}


'''Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл''' нь [[Булган аймаг|Булган]] аймгийн [[Орхон сум (Булган)|Орхон]] сумын уугуул, [[Үндэсний бөх]]&lt;nowiki/&gt;ийн улсын начин цолтой бөх.


==Амжилт==

==== Улсын наадмын дэвжээнд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!Амжилт
!Бөхийн тоо
|-
!2022
|АХ-ын 100, 101 жилийн ойн баяр наадамд улсын начин Д.Цэрэнтогтохоор дөрөв, улсын заан М.Өсөхбаяраар тав давж &quot; Монгол улсын начин &quot; цолыг хүртсэн.
!1024
|}


==== Аймгийн наадмын дэвжээнд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!Амжилт
!Бөхийн тоо
|-
!2015
|Булган аймгийн баяр наадамд аймгийн арслан Ө.Сүхбатад өвдөг шороодон үзүүрлэж &quot;Аймгийн заан&quot; цол хүртсэн.
!256
|-
!2017
|Говь-Сүмбэр аймгийн баяр наадамд зургаа давж шөвгөрөн чимэг нэмсэн.
!256
|-
!2017
|Булган аймгийн баяр наадамд аймгийн начин Х.Цогтгэрэлд өвдөг шороодон үзүүрлэж &quot;Аймгийн заан&quot; цолоо баталсан.
!256
|-
!2018
|Бүх цэргийн баяр наадамд аймгийн нэмэх начин Г.Жамбалдоржид өвдөг шороодон үзүүрлэж &quot; Аймгийн заан &quot; цолоо дахин баталсан.
!256
|-
!2018
|Налайх дүүргийн баяр наадамд аймгийн харцага Б.Зоригтбаатараар найм даван түрүүлж &quot; Аймгийн арслан &quot; цол хүртсэн.
!256
|}

{{DEFAULTSORT:Түмэндэмбэрэл, Булган-Эрдэнийн}}
[[Ангилал:Улсын начин]]</text>
      <sha1>fiy9mishgotj4506ik60xb3jlviflu1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улсын цолтой бөхчүүдийн эрэмбэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>66882</id>
    <revision>
      <id>706194</id>
      <parentid>706043</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T16:54:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.113</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 6.Улсын начин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16973" xml:space="preserve">== Бөхчүүдийн эрэмбэ ==
''Улсын цолтой тавиас доош насны бөхчүүдийн амжилтын эрэмбэ. (2022 оны улсын наадмын дараах эрэмбэ )''

==== 1.Аварга ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;6&quot; |Шөвгөрсөн тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!10
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр|Г.Өсөхбаяр]]
|*
|4
|3
|4
|1
|2
!14
|-
|[[Агваансамдангийн Сүхбат|А.Сүхбат]]
|1
|2
|*
|3
|4
|1
!11
|-
|[[Намсрайжавын Батсуурь|Н.Батсуурь]]
|*
|3
|2
|*
|1
|1
!7
|-
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс|П.Бүрэнтөгс]]
|*
|2
|2
|1
|1
|*
!6
|-
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр|Г.Эрхэмбаяр]]
|*
|2
|1
|1
|1
|2
!7
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар|Д.Сумъяабазар]]
|1
|*
|4
|2
|5
|2
!14
|-
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба|Ч.Санжаадамба]]
|1
|*
|1
|3
|1
|1
!7
|-
|[[Сүхбаатарын Мөнхбат|С.Мөнхбат]]
|1
|*
|*
|4
|3
|2
!10
|-
|[[Оргихын Хангай|О.Хангай]]
|1
|*
|*
|*
|1
|1
!3
|}

==== 2.Улсын арслан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;5&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Цэдэвийн Содномдорж|Ц.Содномдорж]]
|1
|1
|*
|5
|1
!8
|-
|[[Доржпаламын Ганхуяг|Д.Ганхуяг]]
|1
|1
|*
|*
|6
!8
|-
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар|Х.Мөнхбаатар]]
|1
|*
|3
|4
|2
!10
|-
|[[Батжаргалын Ганбат|Б.Ганбат]]
|1
|*
|3
|3
|4
!11
|-
|[[Энхтөгсийн Оюунболд|Э.Оюунболд]]
|1
|*
|1
|1
|*
!3
|-
|[[Баярсайханы Орхонбаяр|Б.Орхонбаяр]]
|1
|*
|*
|1
|1
!3
|-
|[[Дагвадоржийн Азжаргал|Д.Азжаргал]]
|1
|*
|*
|*
|4
!5
|-
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва|Р.Пүрэвдагва]]
|1
|*
|*
|*
|2
!3
|}

==== 3.Улсын гарьд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;4&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Баянмөнхийн Гантогтох|Б.Гантогтох]]
|3
|1
|3
|3
!10
|-
|[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг|Ц.Цэрэнпунцаг]]
|2
|3
|4
|1
!10
|-
|[[Нямдоржийн Ганбаатар|Н.Ганбаатар]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Махгалын Баяржавхлан|М.Баяржавхлан]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчаа]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Батнасангийн Гончигдамба|Б.Гончигдамба]]
|1
|2
|2
|3
!8
|-
|[[Ишдоржийн Доржсамбуу|И.Доржсамбуу]]
|1
|1
|2
|4
!8
|-
|[[Өлзийтогтохын Бат-Орших|Ө.Бат-Орших]]
|1
|*
|2
|*
!3
|-
|[[Мягмарын Бадарч|М.Бадарч]]
|1
|*
|1
|*
!2
|-
|[[Жанцангийн Бат-Эрдэнэ|Ж.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
|*
|1
!3
|-
|[[Ширбазарын Жаргалсайхан|Ш.Жаргалсайхан]]
|1
|*
|*
|2
!3
|}

==== 4.Улсын заан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;3&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!7
!6
!5
|-
|[[Баатархүүгийн Пүрэвсайхан|Б.Пүрэвсайхан]]
|2
|1
|1
!4
|-
|[[Нэгдэлийн Жаргалбаяр|Н.Жаргалбаяр]]
|2
|1
|*
!3
|-
|[[Цэдэвийн Мягмарсүрэн|Ц.Мягмарсүрэн]]
|1
|3
|2
!6
|-
|[[Болдын Сайнбаяр|Б.Сайнбаяр]]
|1
|2
|2
!5
|-
|[[Дашзэвэгийн Баасандорж|Д.Баасандорж]]
|1
|1
|3
!5
|-
|[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр|М.Өсөхбаяр]]
|1
|1
|2
!4
|-
|[[Батзоригийн Батмөнх|Б.Батмөнх]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Доржийн Анар|Д.Анар]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий|Б.Бат-Өлзий]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Очирын Одгэрэл|О.Одгэрэл]]
|1
|1
|*
!2
|-
|[[Найдангийн Түвшинбаяр|Н.Түвшинбаяр]]
|1
|1
|*
!2
|-
|[[Төмөрбаатарын Санчир|Т.Санчир]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Цэрэндашдоржийн Магалжав|Ц.Магалжав]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Чогсомын Батзориг|Ч.Батзориг]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Дорлигжавын Амгаланбаатар|Д.Амгаланбаатар]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Цэдэнбазарын Одбаяр|Ц.Одбаяр]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Бередмуратын Серик|Б.Серик]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Баттулгын Соронзонболд|Б.Соронзонболд]]
|1
|*
|*
!1
|-
|[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл|М.Лхагвагэрэл]]
|1
|*
|*
!1
|}

==== 5.Улсын харцага ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;2&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!6
!5
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Пүрэвжав|Л.Пүрэвжав]]
|3
|1
!4
|-
|[[Гунгаагийн Элбэг|Г.Элбэг]]
|3
|*
!3
|-
|[[Ганзоригийн Ганхуяг|Г.Ганхуяг]]
|2
|1
!3
|-
|[[Шүхэртийн Уламбаяр|Ш.Уламбаяр]]
|2
|*
!2
|-
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо|Н.Золбоо]]
|2
|*
!2
|-
|[[Батсүхийн Зоригтбаатар|Б.Зоригтбаатар]]
|2
|*
!2
|-
|[[Алтанбаганы Цацабшир|А.Цацабшир]]
|1
|3
!4
|-
|[[Түмэнсанжаагийн Мөнгөнцоож|Т.Мөнгөнцоож]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй|Т.Өсөх-Ирээдүй]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түмэннасангийн Амартүвшин|Т.Амартүвшин]]
|1
|1
!2
|-
|[[Даш-Очирын Батболд|Д.Батболд]]
|1
|1
!2
|-
|[[Нямаагийн Батзаяа|Н.Батзаяа]]
|1
|1
!2
|-
|[[Төрөөгийн Баасанхүү|Т.Баасанхүү]]
|1
|1
!2
|-
|[[Лхагвын Лха-Очир|Л.Лха-Очир]]
|1
|1
!2
|-
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ|О.Мөнх-Эрдэнэ]]
|1
|1
!2
|-
|[[Эрдэнээгийн Батбаатар|Э.Батбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Нинжээгийн Алтансүх|Н.Алтансүх]]
|1
|*
!1
|-
|[[Чойнхорын Чулуунбаатар|Ч.Чулуунбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Гэлэгжамцын Батбаяр|Г.Батбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Мишкагийн Батжаргал|М.Батжаргал]]
|1
|*
!1
|-
|[[Өлзийбатын Даваабаатар|Ө.Даваабаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Арслангийн Бямбажав|А.Бямбажав]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганбатын Алтангэрэл|Г.Алтангэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Амартүвшин|Ж.Амартүвшин]]
|1
|*
!1
|-
|[[Бат-Очирын Одгэрэл|Б.Одгэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Хүрэл-Очирын Гантулга|Х.Гантулга]]
|1
|*
!1
|-
|[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ|Д.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шарын Мөнгөнбаатар|Ш.Мөнгөнбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн|Т.Бэгзсүрэн]]
|1
|*
!1
|-
|[[Баянзулын Цэдэнсодном|Б.Цэдэнсодном]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд|Ш.Пүрэвгарьд]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр|Ц.Мөнхбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганцогтын Бадрах|Г.Бадрах]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон|Ц.Бямба-Отгон]]
|1
|*
!1
|-
|}

==== 6.Улсын начин ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
!Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!5
|-
|[[Эрдэнэбилэгийн Энхбат|Э.Энхбат]]
|4
!4
|-
|[[Болдын Эрдэнэхүү|Б.Эрдэнэхүү]]
|3
!3
|-
|[[Мижиддоржийн Жамъянпүрэв|М.Жамъянпүрэв]]
|2
!2
|-
|[[Цэрэннадмидын Сумъяабэйс|Ц.Сумъяабэйс]]
|2
!2
|-
|[[Наранцэцэгийн Бүрэнбаатар|Н.Бүрэнбаатар]]
|2
!2
|-
|[[Ишдоржийн Ёндонсамбуу|И.Ёндонсамбуу]]
|2
!2
|-
|[[Рэнцэндоржийн Ганхуяг|Р.Ганхуяг]]
|2
!2
|-
|[[Цогтоогийн Лхагвасүрэн|Ц.Лхагвасүрэн]]
|2
!2
|-
|[[Цэрэндашийн Цогтжаргал|Ц.Цогтжаргал]]
|2
!2
|-
|[[Жанчивын Отгонбаяр|Ж.Отгонбаяр]]
|2
!2
|-
|[[Будын Чинзориг|Б.Чинзориг]]
|2
!2
|-
|[[Жадамбаагийн Оргил|Ж.Оргил]]
|2
!2
|-
|[[Лувсандоржийн Цэрэнтогтох|Л.Цэрэнтогтох]]
|2
!2
|-
|[[Чулуунбаатарын Батчулуун|Ч.Батчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Чинчулууны Хөхчирэнгэр|Ч.Хөхчирэнгэр]]
|2
!2
|-
|[[Балжиннямын Суманчулуун|Б.Суманчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Нурланы Мустафа|Н.Мустафа]]
|2
!2
|-
|[[Усны-Эхийн Балжинням|У.Балжинням]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Пүрэвсүрэн|Д.Пүрэвсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Галбадрахын Батбаатар|Г.Батбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сэржбүдээ|Д.Сэржбүдээ]]
|1
!1
|-
|[[Сэрээнэндоржийн Мандах|С.Мандах]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Одхүү|Б.Одхүү]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндаваагийн Цэрэнчимэд|Ц.Цэрэнчимэд]]
|1
!1
|-
|[[Доржготовын Дашцэрэн|Д.Дашцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Дашдондовын Батбаяр|Даш.Батбаяр]] 
|1
!1
|-
|[[Базарбидэрнаагийн Бадам-Очир|Б.Бадам-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Авирмэдийн Эрхэмбаяр|А.Эрхэмбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Цэдэвийн Цэрэнхүү|Ц.Цэрэнхүү]]
|1
!1
|-
|[[Доржсүрэнгийн Нямхүү|Д.Нямхүү]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвадоржийн Наранбаатар|Л.Наранбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Довчинжамцын Пэрэнлэйдорж|Д.Пэрэнлэйдорж]]
|1
!1
|-
|[[Гарваагийн Олзгэрэл|Г.Олзгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Сүрэнжавын Даваасамбуу|С.Даваасамбуу]]
|1
!1
|-
|[[Бавуудоржийн Баянмөнх|Б.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Дугардоржийн Батбаяр|Ду.Батбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жүгдэрийн Гансүх|Ж.Гансүх]]
|1
!1
|-
|[[Жигмэдийн Алтансүх|Ж.Алтансүх]]
|1
!1
|-
|[[Даваанямын Лхагвадорж|Д.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Довдонгийн Ганбат|Д.Ганбат]]
|1
!1
|-
|[[Түвшинтөрийн Энхтуяа|Т.Энхтуяа]]
|1
!1
|-
|[[Мөнхбаярын Цанлиг|М.Цанлиг]]
|1
!1
|-
|[[Батсүхийн Насандэлгэр|Б.Насандэлгэр]]
|1
!1
|-
|[[Базаррагчаагийн Сэр-Од|Б.Сэр-Од]]
|1
!1
|-
|[[Дондогийн Цогзолдорж|Д.Цогзолдорж]]
|1
!1
|-
|[[Намсрайн Баярмагнай|Н.Баярмагнай]] 
|1
!1
|-
|[[Пүрэвдоржийн Ганхүү|П.Ганхүү]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Баянжаргал|Б.Баянжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Бадмаабазарын Бадамдорж|Б.Бадамдорж]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Гантулга|Л.Гантулга]]
|1
!1
|-
|[[Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн|Л.Нямсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр|Ш.Тогтохбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Чотонгийн Баянмөнх|Ч.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Заяамандах|Б.Заяамандах]]
|1
!1
|-
|[[Саруултуяагийн Багахүү|С.Багахүү]]
|1
!1
|-
|[[Маналсүрэнгийн Эрдэнэбат|М.Эрдэнэбат]]
|1
!1
|-
|[[Сүхбаатарын Батсуурь|С.Батсуурь]]
|1
!1
|-
|[[Батмөнхийн Сангисүрэн|Б.Сангисүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Сумъяа|Б.Сумъяа]]
|1
!1
|-
|[[Амарын Батмөнх|А.Батмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Амарзаяа|Б.Амарзаяа]]
|1
!1
|-
|[[Чулуунбатын Цогбаяр|Ч.Цогбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Чулуунбат|Ж.Чулуунбат]]
|1
!1
|-
|[[Болдпүрэвийн Сугаржаргал|Б.Сугаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Найдангийн Адъяабат|Н.Адъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн|Б.Бадамсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Алтанхуяг|А.Алтанхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Шинэбаяр|Ш.Шинэбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Ганболдын Баасандорж|Г.Баасандорж]]
|1
!1
|-
|[[Чагнаадоржийн Ганзориг|Ч.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Болдбаатарын Батжаргал|Бо.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Даваасамбуугийн Энхбаяр|Д.Энхбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Даш|Э.Даш]]
|1
!1
|-
|[[Бадамсамбуугийн Ганхуяг|Б.Ганхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Батсайханы Дэлгэрсайхан|Б.Дэлгэрсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Мишкагийн Бат-Отгон|М.Бат-Отгон]]
|1
!1
|-
|[[Лутын Батзориг|Л.Батзориг]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Шинэбаатар|Л.Шинэбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бадрахын Ганзориг|Б.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндоржийн Нямдорж|Ц.Нямдорж]]
|1
!1
|-
|[[Батчулууны Баатарцол|Б.Баатарцол]]
|1
!1
|-
|[[Цэндзэсэмийн Чимэддорж|Ц.Чимэддорж]]
|1
!1
|-
|[[Дэлгэрсайханы Амарсайхан|Д.Амарсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэцогтын Ванданцэрэн|Э.Ванданцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батцэнгэлийн Чимэдвандан|Б.Чимэдвандан]]
|1
!1
|-
|[[Балганы Хишигбаатар|Б.Хишигбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бат-Өлзийн Бат-Эрдэнэ (бөх)|Б.Бат-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Галсан-Очирын Ганжад|Г.Ганжад]]
|1
!1
|-
|[[Дармаагийн Тамир|Д.Тамир]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Дагва-Очир|Ж.Дагва-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдорын Дарханбат|Ш.Дарханбат]]
|1
!1
|-
|[[Цогбадрахын Бямба-Очир|Ц.Бямба-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Баярсайханы Батжаргал|Б.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Амаржаргал|Д.Амаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох (улсын начин)|Д.Цэрэнтогтох]]
|1
!1
|-
|[[Батбаярын Даваа-Очир|Б.Даваа-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Давааням|А.Давааням]]
|1
!1
|-
|[[Жамсрангийн Ням-Эрдэнэ|Ж.Ням-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Насанцогтын Баярбаатар|Н.Баярбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Доржхандын Хүдэрбулга|Д.Хүдэрбулга]]
|1
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Дүгэрдорж|Т.Дүгэрдорж]]
|1
!1
|-
|[[Хутагийн Цогтгэрэл|Х.Цогтгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэнбатын Сандагдорж|Ц.Сандагдорж]]
|1
!1
|-
|[[Өлзийсайханы Батзул|Ө.Батзул]]
|1
!1
|-
|[[Бэгзийн Мижидсүрэн|Б.Мижидсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Лхагвадорж|Б.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл|Б.Түмэндэмбэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Нямаа|Э.Нямаа]]
|1
!1
|-
|[[Навааны Хүрэлсүх|Н.Хүрэлсүх]]
|1
!1
|-
|[[Энхбатын Сумъяабат|Э.Сумъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Хүрэлбаатарын Оргилболд|Х.Оргилболд]]
|1
!1
|-
|[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл|О.Цэцэнцэнгэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан|Э.Энх-Амгалан]]
|1
!1
|-
|[[Очирбатын Түмэн|О.Түмэн]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс|Б.Түвшинтөгс]]
|1
!1
|-
|[[Энхтүвшиний Батмагнай|Э.Батмагнай]]
|1
!1
|-
|[[Батдоржийн Сосорбарам|Б.Сосорбарам]]
|1
!1
|}</text>
      <sha1>e3s7te3trary03g4nmjpoztoc6rd6kw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706201</id>
      <parentid>706194</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T23:26:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.113</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 3.Улсын гарьд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16973" xml:space="preserve">== Бөхчүүдийн эрэмбэ ==
''Улсын цолтой тавиас доош насны бөхчүүдийн амжилтын эрэмбэ. (2022 оны улсын наадмын дараах эрэмбэ )''

==== 1.Аварга ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;6&quot; |Шөвгөрсөн тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!10
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр|Г.Өсөхбаяр]]
|*
|4
|3
|4
|1
|2
!14
|-
|[[Агваансамдангийн Сүхбат|А.Сүхбат]]
|1
|2
|*
|3
|4
|1
!11
|-
|[[Намсрайжавын Батсуурь|Н.Батсуурь]]
|*
|3
|2
|*
|1
|1
!7
|-
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс|П.Бүрэнтөгс]]
|*
|2
|2
|1
|1
|*
!6
|-
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр|Г.Эрхэмбаяр]]
|*
|2
|1
|1
|1
|2
!7
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар|Д.Сумъяабазар]]
|1
|*
|4
|2
|5
|2
!14
|-
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба|Ч.Санжаадамба]]
|1
|*
|1
|3
|1
|1
!7
|-
|[[Сүхбаатарын Мөнхбат|С.Мөнхбат]]
|1
|*
|*
|4
|3
|2
!10
|-
|[[Оргихын Хангай|О.Хангай]]
|1
|*
|*
|*
|1
|1
!3
|}

==== 2.Улсын арслан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;5&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Цэдэвийн Содномдорж|Ц.Содномдорж]]
|1
|1
|*
|5
|1
!8
|-
|[[Доржпаламын Ганхуяг|Д.Ганхуяг]]
|1
|1
|*
|*
|6
!8
|-
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар|Х.Мөнхбаатар]]
|1
|*
|3
|4
|2
!10
|-
|[[Батжаргалын Ганбат|Б.Ганбат]]
|1
|*
|3
|3
|4
!11
|-
|[[Энхтөгсийн Оюунболд|Э.Оюунболд]]
|1
|*
|1
|1
|*
!3
|-
|[[Баярсайханы Орхонбаяр|Б.Орхонбаяр]]
|1
|*
|*
|1
|1
!3
|-
|[[Дагвадоржийн Азжаргал|Д.Азжаргал]]
|1
|*
|*
|*
|4
!5
|-
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва|Р.Пүрэвдагва]]
|1
|*
|*
|*
|2
!3
|}

==== 3.Улсын гарьд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;4&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Баянмөнхийн Гантогтох|Б.Гантогтох]]
|3
|1
|3
|3
!10
|-
|[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг|Ц.Цэрэнпунцаг]]
|2
|3
|4
|1
!10
|-
|[[Нямдоржийн Ганбаатар|Н.Ганбаатар]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Махгалын Баяржавхлан|М.Баяржавхлан]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчаа]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Батнасангийн Гончигдамба|Б.Гончигдамба]]
|1
|2
|2
|3
!8
|-
|[[Ишдоржийн Доржсамбуу|И.Доржсамбуу]]
|1
|1
|2
|4
!8
|-
|[[Өлзийтогтохын Бат-Орших|Ө.Бат-Орших]]
|1
|*
|2
|*
!3
|-
|[[Мягмарын Бадарч|М.Бадарч]]
|1
|*
|1
|*
!2
|-
|[[Ширбазарын Жаргалсайхан|Ш.Жаргалсайхан]]
|1
|*
|*
|2
!3
|-
|[[Жанцангийн Бат-Эрдэнэ|Ж.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
|*
|1
!3
|}

==== 4.Улсын заан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;3&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!7
!6
!5
|-
|[[Баатархүүгийн Пүрэвсайхан|Б.Пүрэвсайхан]]
|2
|1
|1
!4
|-
|[[Нэгдэлийн Жаргалбаяр|Н.Жаргалбаяр]]
|2
|1
|*
!3
|-
|[[Цэдэвийн Мягмарсүрэн|Ц.Мягмарсүрэн]]
|1
|3
|2
!6
|-
|[[Болдын Сайнбаяр|Б.Сайнбаяр]]
|1
|2
|2
!5
|-
|[[Дашзэвэгийн Баасандорж|Д.Баасандорж]]
|1
|1
|3
!5
|-
|[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр|М.Өсөхбаяр]]
|1
|1
|2
!4
|-
|[[Батзоригийн Батмөнх|Б.Батмөнх]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Доржийн Анар|Д.Анар]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий|Б.Бат-Өлзий]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Очирын Одгэрэл|О.Одгэрэл]]
|1
|1
|*
!2
|-
|[[Найдангийн Түвшинбаяр|Н.Түвшинбаяр]]
|1
|1
|*
!2
|-
|[[Төмөрбаатарын Санчир|Т.Санчир]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Цэрэндашдоржийн Магалжав|Ц.Магалжав]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Чогсомын Батзориг|Ч.Батзориг]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Дорлигжавын Амгаланбаатар|Д.Амгаланбаатар]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Цэдэнбазарын Одбаяр|Ц.Одбаяр]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Бередмуратын Серик|Б.Серик]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Баттулгын Соронзонболд|Б.Соронзонболд]]
|1
|*
|*
!1
|-
|[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл|М.Лхагвагэрэл]]
|1
|*
|*
!1
|}

==== 5.Улсын харцага ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;2&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!6
!5
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Пүрэвжав|Л.Пүрэвжав]]
|3
|1
!4
|-
|[[Гунгаагийн Элбэг|Г.Элбэг]]
|3
|*
!3
|-
|[[Ганзоригийн Ганхуяг|Г.Ганхуяг]]
|2
|1
!3
|-
|[[Шүхэртийн Уламбаяр|Ш.Уламбаяр]]
|2
|*
!2
|-
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо|Н.Золбоо]]
|2
|*
!2
|-
|[[Батсүхийн Зоригтбаатар|Б.Зоригтбаатар]]
|2
|*
!2
|-
|[[Алтанбаганы Цацабшир|А.Цацабшир]]
|1
|3
!4
|-
|[[Түмэнсанжаагийн Мөнгөнцоож|Т.Мөнгөнцоож]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй|Т.Өсөх-Ирээдүй]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түмэннасангийн Амартүвшин|Т.Амартүвшин]]
|1
|1
!2
|-
|[[Даш-Очирын Батболд|Д.Батболд]]
|1
|1
!2
|-
|[[Нямаагийн Батзаяа|Н.Батзаяа]]
|1
|1
!2
|-
|[[Төрөөгийн Баасанхүү|Т.Баасанхүү]]
|1
|1
!2
|-
|[[Лхагвын Лха-Очир|Л.Лха-Очир]]
|1
|1
!2
|-
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ|О.Мөнх-Эрдэнэ]]
|1
|1
!2
|-
|[[Эрдэнээгийн Батбаатар|Э.Батбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Нинжээгийн Алтансүх|Н.Алтансүх]]
|1
|*
!1
|-
|[[Чойнхорын Чулуунбаатар|Ч.Чулуунбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Гэлэгжамцын Батбаяр|Г.Батбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Мишкагийн Батжаргал|М.Батжаргал]]
|1
|*
!1
|-
|[[Өлзийбатын Даваабаатар|Ө.Даваабаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Арслангийн Бямбажав|А.Бямбажав]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганбатын Алтангэрэл|Г.Алтангэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Амартүвшин|Ж.Амартүвшин]]
|1
|*
!1
|-
|[[Бат-Очирын Одгэрэл|Б.Одгэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Хүрэл-Очирын Гантулга|Х.Гантулга]]
|1
|*
!1
|-
|[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ|Д.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шарын Мөнгөнбаатар|Ш.Мөнгөнбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн|Т.Бэгзсүрэн]]
|1
|*
!1
|-
|[[Баянзулын Цэдэнсодном|Б.Цэдэнсодном]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд|Ш.Пүрэвгарьд]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр|Ц.Мөнхбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганцогтын Бадрах|Г.Бадрах]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон|Ц.Бямба-Отгон]]
|1
|*
!1
|-
|}

==== 6.Улсын начин ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
!Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!5
|-
|[[Эрдэнэбилэгийн Энхбат|Э.Энхбат]]
|4
!4
|-
|[[Болдын Эрдэнэхүү|Б.Эрдэнэхүү]]
|3
!3
|-
|[[Мижиддоржийн Жамъянпүрэв|М.Жамъянпүрэв]]
|2
!2
|-
|[[Цэрэннадмидын Сумъяабэйс|Ц.Сумъяабэйс]]
|2
!2
|-
|[[Наранцэцэгийн Бүрэнбаатар|Н.Бүрэнбаатар]]
|2
!2
|-
|[[Ишдоржийн Ёндонсамбуу|И.Ёндонсамбуу]]
|2
!2
|-
|[[Рэнцэндоржийн Ганхуяг|Р.Ганхуяг]]
|2
!2
|-
|[[Цогтоогийн Лхагвасүрэн|Ц.Лхагвасүрэн]]
|2
!2
|-
|[[Цэрэндашийн Цогтжаргал|Ц.Цогтжаргал]]
|2
!2
|-
|[[Жанчивын Отгонбаяр|Ж.Отгонбаяр]]
|2
!2
|-
|[[Будын Чинзориг|Б.Чинзориг]]
|2
!2
|-
|[[Жадамбаагийн Оргил|Ж.Оргил]]
|2
!2
|-
|[[Лувсандоржийн Цэрэнтогтох|Л.Цэрэнтогтох]]
|2
!2
|-
|[[Чулуунбаатарын Батчулуун|Ч.Батчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Чинчулууны Хөхчирэнгэр|Ч.Хөхчирэнгэр]]
|2
!2
|-
|[[Балжиннямын Суманчулуун|Б.Суманчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Нурланы Мустафа|Н.Мустафа]]
|2
!2
|-
|[[Усны-Эхийн Балжинням|У.Балжинням]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Пүрэвсүрэн|Д.Пүрэвсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Галбадрахын Батбаатар|Г.Батбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сэржбүдээ|Д.Сэржбүдээ]]
|1
!1
|-
|[[Сэрээнэндоржийн Мандах|С.Мандах]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Одхүү|Б.Одхүү]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндаваагийн Цэрэнчимэд|Ц.Цэрэнчимэд]]
|1
!1
|-
|[[Доржготовын Дашцэрэн|Д.Дашцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Дашдондовын Батбаяр|Даш.Батбаяр]] 
|1
!1
|-
|[[Базарбидэрнаагийн Бадам-Очир|Б.Бадам-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Авирмэдийн Эрхэмбаяр|А.Эрхэмбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Цэдэвийн Цэрэнхүү|Ц.Цэрэнхүү]]
|1
!1
|-
|[[Доржсүрэнгийн Нямхүү|Д.Нямхүү]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвадоржийн Наранбаатар|Л.Наранбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Довчинжамцын Пэрэнлэйдорж|Д.Пэрэнлэйдорж]]
|1
!1
|-
|[[Гарваагийн Олзгэрэл|Г.Олзгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Сүрэнжавын Даваасамбуу|С.Даваасамбуу]]
|1
!1
|-
|[[Бавуудоржийн Баянмөнх|Б.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Дугардоржийн Батбаяр|Ду.Батбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жүгдэрийн Гансүх|Ж.Гансүх]]
|1
!1
|-
|[[Жигмэдийн Алтансүх|Ж.Алтансүх]]
|1
!1
|-
|[[Даваанямын Лхагвадорж|Д.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Довдонгийн Ганбат|Д.Ганбат]]
|1
!1
|-
|[[Түвшинтөрийн Энхтуяа|Т.Энхтуяа]]
|1
!1
|-
|[[Мөнхбаярын Цанлиг|М.Цанлиг]]
|1
!1
|-
|[[Батсүхийн Насандэлгэр|Б.Насандэлгэр]]
|1
!1
|-
|[[Базаррагчаагийн Сэр-Од|Б.Сэр-Од]]
|1
!1
|-
|[[Дондогийн Цогзолдорж|Д.Цогзолдорж]]
|1
!1
|-
|[[Намсрайн Баярмагнай|Н.Баярмагнай]] 
|1
!1
|-
|[[Пүрэвдоржийн Ганхүү|П.Ганхүү]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Баянжаргал|Б.Баянжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Бадмаабазарын Бадамдорж|Б.Бадамдорж]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Гантулга|Л.Гантулга]]
|1
!1
|-
|[[Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн|Л.Нямсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр|Ш.Тогтохбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Чотонгийн Баянмөнх|Ч.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Заяамандах|Б.Заяамандах]]
|1
!1
|-
|[[Саруултуяагийн Багахүү|С.Багахүү]]
|1
!1
|-
|[[Маналсүрэнгийн Эрдэнэбат|М.Эрдэнэбат]]
|1
!1
|-
|[[Сүхбаатарын Батсуурь|С.Батсуурь]]
|1
!1
|-
|[[Батмөнхийн Сангисүрэн|Б.Сангисүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Сумъяа|Б.Сумъяа]]
|1
!1
|-
|[[Амарын Батмөнх|А.Батмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Амарзаяа|Б.Амарзаяа]]
|1
!1
|-
|[[Чулуунбатын Цогбаяр|Ч.Цогбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Чулуунбат|Ж.Чулуунбат]]
|1
!1
|-
|[[Болдпүрэвийн Сугаржаргал|Б.Сугаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Найдангийн Адъяабат|Н.Адъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн|Б.Бадамсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Алтанхуяг|А.Алтанхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Шинэбаяр|Ш.Шинэбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Ганболдын Баасандорж|Г.Баасандорж]]
|1
!1
|-
|[[Чагнаадоржийн Ганзориг|Ч.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Болдбаатарын Батжаргал|Бо.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Даваасамбуугийн Энхбаяр|Д.Энхбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Даш|Э.Даш]]
|1
!1
|-
|[[Бадамсамбуугийн Ганхуяг|Б.Ганхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Батсайханы Дэлгэрсайхан|Б.Дэлгэрсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Мишкагийн Бат-Отгон|М.Бат-Отгон]]
|1
!1
|-
|[[Лутын Батзориг|Л.Батзориг]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Шинэбаатар|Л.Шинэбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бадрахын Ганзориг|Б.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндоржийн Нямдорж|Ц.Нямдорж]]
|1
!1
|-
|[[Батчулууны Баатарцол|Б.Баатарцол]]
|1
!1
|-
|[[Цэндзэсэмийн Чимэддорж|Ц.Чимэддорж]]
|1
!1
|-
|[[Дэлгэрсайханы Амарсайхан|Д.Амарсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэцогтын Ванданцэрэн|Э.Ванданцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батцэнгэлийн Чимэдвандан|Б.Чимэдвандан]]
|1
!1
|-
|[[Балганы Хишигбаатар|Б.Хишигбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бат-Өлзийн Бат-Эрдэнэ (бөх)|Б.Бат-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Галсан-Очирын Ганжад|Г.Ганжад]]
|1
!1
|-
|[[Дармаагийн Тамир|Д.Тамир]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Дагва-Очир|Ж.Дагва-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдорын Дарханбат|Ш.Дарханбат]]
|1
!1
|-
|[[Цогбадрахын Бямба-Очир|Ц.Бямба-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Баярсайханы Батжаргал|Б.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Амаржаргал|Д.Амаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох (улсын начин)|Д.Цэрэнтогтох]]
|1
!1
|-
|[[Батбаярын Даваа-Очир|Б.Даваа-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Давааням|А.Давааням]]
|1
!1
|-
|[[Жамсрангийн Ням-Эрдэнэ|Ж.Ням-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Насанцогтын Баярбаатар|Н.Баярбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Доржхандын Хүдэрбулга|Д.Хүдэрбулга]]
|1
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Дүгэрдорж|Т.Дүгэрдорж]]
|1
!1
|-
|[[Хутагийн Цогтгэрэл|Х.Цогтгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэнбатын Сандагдорж|Ц.Сандагдорж]]
|1
!1
|-
|[[Өлзийсайханы Батзул|Ө.Батзул]]
|1
!1
|-
|[[Бэгзийн Мижидсүрэн|Б.Мижидсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Лхагвадорж|Б.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл|Б.Түмэндэмбэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Нямаа|Э.Нямаа]]
|1
!1
|-
|[[Навааны Хүрэлсүх|Н.Хүрэлсүх]]
|1
!1
|-
|[[Энхбатын Сумъяабат|Э.Сумъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Хүрэлбаатарын Оргилболд|Х.Оргилболд]]
|1
!1
|-
|[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл|О.Цэцэнцэнгэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан|Э.Энх-Амгалан]]
|1
!1
|-
|[[Очирбатын Түмэн|О.Түмэн]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс|Б.Түвшинтөгс]]
|1
!1
|-
|[[Энхтүвшиний Батмагнай|Э.Батмагнай]]
|1
!1
|-
|[[Батдоржийн Сосорбарам|Б.Сосорбарам]]
|1
!1
|}</text>
      <sha1>5ikm0lym05x3yeecoglwc8ughpbo0v1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706202</id>
      <parentid>706201</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T23:27:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.113</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 3.Улсын гарьд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16973" xml:space="preserve">== Бөхчүүдийн эрэмбэ ==
''Улсын цолтой тавиас доош насны бөхчүүдийн амжилтын эрэмбэ. (2022 оны улсын наадмын дараах эрэмбэ )''

==== 1.Аварга ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;6&quot; |Шөвгөрсөн тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!10
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр|Г.Өсөхбаяр]]
|*
|4
|3
|4
|1
|2
!14
|-
|[[Агваансамдангийн Сүхбат|А.Сүхбат]]
|1
|2
|*
|3
|4
|1
!11
|-
|[[Намсрайжавын Батсуурь|Н.Батсуурь]]
|*
|3
|2
|*
|1
|1
!7
|-
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс|П.Бүрэнтөгс]]
|*
|2
|2
|1
|1
|*
!6
|-
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр|Г.Эрхэмбаяр]]
|*
|2
|1
|1
|1
|2
!7
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар|Д.Сумъяабазар]]
|1
|*
|4
|2
|5
|2
!14
|-
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба|Ч.Санжаадамба]]
|1
|*
|1
|3
|1
|1
!7
|-
|[[Сүхбаатарын Мөнхбат|С.Мөнхбат]]
|1
|*
|*
|4
|3
|2
!10
|-
|[[Оргихын Хангай|О.Хангай]]
|1
|*
|*
|*
|1
|1
!3
|}

==== 2.Улсын арслан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;5&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Цэдэвийн Содномдорж|Ц.Содномдорж]]
|1
|1
|*
|5
|1
!8
|-
|[[Доржпаламын Ганхуяг|Д.Ганхуяг]]
|1
|1
|*
|*
|6
!8
|-
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар|Х.Мөнхбаатар]]
|1
|*
|3
|4
|2
!10
|-
|[[Батжаргалын Ганбат|Б.Ганбат]]
|1
|*
|3
|3
|4
!11
|-
|[[Энхтөгсийн Оюунболд|Э.Оюунболд]]
|1
|*
|1
|1
|*
!3
|-
|[[Баярсайханы Орхонбаяр|Б.Орхонбаяр]]
|1
|*
|*
|1
|1
!3
|-
|[[Дагвадоржийн Азжаргал|Д.Азжаргал]]
|1
|*
|*
|*
|4
!5
|-
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва|Р.Пүрэвдагва]]
|1
|*
|*
|*
|2
!3
|}

==== 3.Улсын гарьд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;4&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Баянмөнхийн Гантогтох|Б.Гантогтох]]
|3
|1
|3
|3
!10
|-
|[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг|Ц.Цэрэнпунцаг]]
|2
|3
|4
|1
!10
|-
|[[Нямдоржийн Ганбаатар|Н.Ганбаатар]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Махгалын Баяржавхлан|М.Баяржавхлан]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчаа]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Батнасангийн Гончигдамба|Б.Гончигдамба]]
|1
|2
|2
|3
!8
|-
|[[Ишдоржийн Доржсамбуу|И.Доржсамбуу]]
|1
|1
|2
|4
!8
|-
|[[Өлзийтогтохын Бат-Орших|Ө.Бат-Орших]]
|1
|*
|2
|*
!3
|-
|[[Мягмарын Бадарч|М.Бадарч]]
|1
|*
|1
|*
!2
|-
|[[Ширбазарын Жаргалсайхан|Ш.Жаргалсайхан]]
|1
|*
|*
|2
!3
|-
|[[Жанцангийн Бат-Эрдэнэ|Ж.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
|*
|1
!2
|}

==== 4.Улсын заан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;3&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!7
!6
!5
|-
|[[Баатархүүгийн Пүрэвсайхан|Б.Пүрэвсайхан]]
|2
|1
|1
!4
|-
|[[Нэгдэлийн Жаргалбаяр|Н.Жаргалбаяр]]
|2
|1
|*
!3
|-
|[[Цэдэвийн Мягмарсүрэн|Ц.Мягмарсүрэн]]
|1
|3
|2
!6
|-
|[[Болдын Сайнбаяр|Б.Сайнбаяр]]
|1
|2
|2
!5
|-
|[[Дашзэвэгийн Баасандорж|Д.Баасандорж]]
|1
|1
|3
!5
|-
|[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр|М.Өсөхбаяр]]
|1
|1
|2
!4
|-
|[[Батзоригийн Батмөнх|Б.Батмөнх]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Доржийн Анар|Д.Анар]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий|Б.Бат-Өлзий]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Очирын Одгэрэл|О.Одгэрэл]]
|1
|1
|*
!2
|-
|[[Найдангийн Түвшинбаяр|Н.Түвшинбаяр]]
|1
|1
|*
!2
|-
|[[Төмөрбаатарын Санчир|Т.Санчир]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Цэрэндашдоржийн Магалжав|Ц.Магалжав]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Чогсомын Батзориг|Ч.Батзориг]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Дорлигжавын Амгаланбаатар|Д.Амгаланбаатар]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Цэдэнбазарын Одбаяр|Ц.Одбаяр]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Бередмуратын Серик|Б.Серик]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Баттулгын Соронзонболд|Б.Соронзонболд]]
|1
|*
|*
!1
|-
|[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл|М.Лхагвагэрэл]]
|1
|*
|*
!1
|}

==== 5.Улсын харцага ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;2&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!6
!5
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Пүрэвжав|Л.Пүрэвжав]]
|3
|1
!4
|-
|[[Гунгаагийн Элбэг|Г.Элбэг]]
|3
|*
!3
|-
|[[Ганзоригийн Ганхуяг|Г.Ганхуяг]]
|2
|1
!3
|-
|[[Шүхэртийн Уламбаяр|Ш.Уламбаяр]]
|2
|*
!2
|-
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо|Н.Золбоо]]
|2
|*
!2
|-
|[[Батсүхийн Зоригтбаатар|Б.Зоригтбаатар]]
|2
|*
!2
|-
|[[Алтанбаганы Цацабшир|А.Цацабшир]]
|1
|3
!4
|-
|[[Түмэнсанжаагийн Мөнгөнцоож|Т.Мөнгөнцоож]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй|Т.Өсөх-Ирээдүй]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түмэннасангийн Амартүвшин|Т.Амартүвшин]]
|1
|1
!2
|-
|[[Даш-Очирын Батболд|Д.Батболд]]
|1
|1
!2
|-
|[[Нямаагийн Батзаяа|Н.Батзаяа]]
|1
|1
!2
|-
|[[Төрөөгийн Баасанхүү|Т.Баасанхүү]]
|1
|1
!2
|-
|[[Лхагвын Лха-Очир|Л.Лха-Очир]]
|1
|1
!2
|-
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ|О.Мөнх-Эрдэнэ]]
|1
|1
!2
|-
|[[Эрдэнээгийн Батбаатар|Э.Батбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Нинжээгийн Алтансүх|Н.Алтансүх]]
|1
|*
!1
|-
|[[Чойнхорын Чулуунбаатар|Ч.Чулуунбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Гэлэгжамцын Батбаяр|Г.Батбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Мишкагийн Батжаргал|М.Батжаргал]]
|1
|*
!1
|-
|[[Өлзийбатын Даваабаатар|Ө.Даваабаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Арслангийн Бямбажав|А.Бямбажав]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганбатын Алтангэрэл|Г.Алтангэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Амартүвшин|Ж.Амартүвшин]]
|1
|*
!1
|-
|[[Бат-Очирын Одгэрэл|Б.Одгэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Хүрэл-Очирын Гантулга|Х.Гантулга]]
|1
|*
!1
|-
|[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ|Д.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шарын Мөнгөнбаатар|Ш.Мөнгөнбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн|Т.Бэгзсүрэн]]
|1
|*
!1
|-
|[[Баянзулын Цэдэнсодном|Б.Цэдэнсодном]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд|Ш.Пүрэвгарьд]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр|Ц.Мөнхбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганцогтын Бадрах|Г.Бадрах]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон|Ц.Бямба-Отгон]]
|1
|*
!1
|-
|}

==== 6.Улсын начин ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
!Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!5
|-
|[[Эрдэнэбилэгийн Энхбат|Э.Энхбат]]
|4
!4
|-
|[[Болдын Эрдэнэхүү|Б.Эрдэнэхүү]]
|3
!3
|-
|[[Мижиддоржийн Жамъянпүрэв|М.Жамъянпүрэв]]
|2
!2
|-
|[[Цэрэннадмидын Сумъяабэйс|Ц.Сумъяабэйс]]
|2
!2
|-
|[[Наранцэцэгийн Бүрэнбаатар|Н.Бүрэнбаатар]]
|2
!2
|-
|[[Ишдоржийн Ёндонсамбуу|И.Ёндонсамбуу]]
|2
!2
|-
|[[Рэнцэндоржийн Ганхуяг|Р.Ганхуяг]]
|2
!2
|-
|[[Цогтоогийн Лхагвасүрэн|Ц.Лхагвасүрэн]]
|2
!2
|-
|[[Цэрэндашийн Цогтжаргал|Ц.Цогтжаргал]]
|2
!2
|-
|[[Жанчивын Отгонбаяр|Ж.Отгонбаяр]]
|2
!2
|-
|[[Будын Чинзориг|Б.Чинзориг]]
|2
!2
|-
|[[Жадамбаагийн Оргил|Ж.Оргил]]
|2
!2
|-
|[[Лувсандоржийн Цэрэнтогтох|Л.Цэрэнтогтох]]
|2
!2
|-
|[[Чулуунбаатарын Батчулуун|Ч.Батчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Чинчулууны Хөхчирэнгэр|Ч.Хөхчирэнгэр]]
|2
!2
|-
|[[Балжиннямын Суманчулуун|Б.Суманчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Нурланы Мустафа|Н.Мустафа]]
|2
!2
|-
|[[Усны-Эхийн Балжинням|У.Балжинням]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Пүрэвсүрэн|Д.Пүрэвсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Галбадрахын Батбаатар|Г.Батбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сэржбүдээ|Д.Сэржбүдээ]]
|1
!1
|-
|[[Сэрээнэндоржийн Мандах|С.Мандах]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Одхүү|Б.Одхүү]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндаваагийн Цэрэнчимэд|Ц.Цэрэнчимэд]]
|1
!1
|-
|[[Доржготовын Дашцэрэн|Д.Дашцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Дашдондовын Батбаяр|Даш.Батбаяр]] 
|1
!1
|-
|[[Базарбидэрнаагийн Бадам-Очир|Б.Бадам-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Авирмэдийн Эрхэмбаяр|А.Эрхэмбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Цэдэвийн Цэрэнхүү|Ц.Цэрэнхүү]]
|1
!1
|-
|[[Доржсүрэнгийн Нямхүү|Д.Нямхүү]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвадоржийн Наранбаатар|Л.Наранбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Довчинжамцын Пэрэнлэйдорж|Д.Пэрэнлэйдорж]]
|1
!1
|-
|[[Гарваагийн Олзгэрэл|Г.Олзгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Сүрэнжавын Даваасамбуу|С.Даваасамбуу]]
|1
!1
|-
|[[Бавуудоржийн Баянмөнх|Б.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Дугардоржийн Батбаяр|Ду.Батбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жүгдэрийн Гансүх|Ж.Гансүх]]
|1
!1
|-
|[[Жигмэдийн Алтансүх|Ж.Алтансүх]]
|1
!1
|-
|[[Даваанямын Лхагвадорж|Д.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Довдонгийн Ганбат|Д.Ганбат]]
|1
!1
|-
|[[Түвшинтөрийн Энхтуяа|Т.Энхтуяа]]
|1
!1
|-
|[[Мөнхбаярын Цанлиг|М.Цанлиг]]
|1
!1
|-
|[[Батсүхийн Насандэлгэр|Б.Насандэлгэр]]
|1
!1
|-
|[[Базаррагчаагийн Сэр-Од|Б.Сэр-Од]]
|1
!1
|-
|[[Дондогийн Цогзолдорж|Д.Цогзолдорж]]
|1
!1
|-
|[[Намсрайн Баярмагнай|Н.Баярмагнай]] 
|1
!1
|-
|[[Пүрэвдоржийн Ганхүү|П.Ганхүү]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Баянжаргал|Б.Баянжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Бадмаабазарын Бадамдорж|Б.Бадамдорж]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Гантулга|Л.Гантулга]]
|1
!1
|-
|[[Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн|Л.Нямсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр|Ш.Тогтохбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Чотонгийн Баянмөнх|Ч.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Заяамандах|Б.Заяамандах]]
|1
!1
|-
|[[Саруултуяагийн Багахүү|С.Багахүү]]
|1
!1
|-
|[[Маналсүрэнгийн Эрдэнэбат|М.Эрдэнэбат]]
|1
!1
|-
|[[Сүхбаатарын Батсуурь|С.Батсуурь]]
|1
!1
|-
|[[Батмөнхийн Сангисүрэн|Б.Сангисүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Сумъяа|Б.Сумъяа]]
|1
!1
|-
|[[Амарын Батмөнх|А.Батмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Амарзаяа|Б.Амарзаяа]]
|1
!1
|-
|[[Чулуунбатын Цогбаяр|Ч.Цогбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Чулуунбат|Ж.Чулуунбат]]
|1
!1
|-
|[[Болдпүрэвийн Сугаржаргал|Б.Сугаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Найдангийн Адъяабат|Н.Адъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн|Б.Бадамсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Алтанхуяг|А.Алтанхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Шинэбаяр|Ш.Шинэбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Ганболдын Баасандорж|Г.Баасандорж]]
|1
!1
|-
|[[Чагнаадоржийн Ганзориг|Ч.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Болдбаатарын Батжаргал|Бо.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Даваасамбуугийн Энхбаяр|Д.Энхбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Даш|Э.Даш]]
|1
!1
|-
|[[Бадамсамбуугийн Ганхуяг|Б.Ганхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Батсайханы Дэлгэрсайхан|Б.Дэлгэрсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Мишкагийн Бат-Отгон|М.Бат-Отгон]]
|1
!1
|-
|[[Лутын Батзориг|Л.Батзориг]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Шинэбаатар|Л.Шинэбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бадрахын Ганзориг|Б.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндоржийн Нямдорж|Ц.Нямдорж]]
|1
!1
|-
|[[Батчулууны Баатарцол|Б.Баатарцол]]
|1
!1
|-
|[[Цэндзэсэмийн Чимэддорж|Ц.Чимэддорж]]
|1
!1
|-
|[[Дэлгэрсайханы Амарсайхан|Д.Амарсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэцогтын Ванданцэрэн|Э.Ванданцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батцэнгэлийн Чимэдвандан|Б.Чимэдвандан]]
|1
!1
|-
|[[Балганы Хишигбаатар|Б.Хишигбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бат-Өлзийн Бат-Эрдэнэ (бөх)|Б.Бат-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Галсан-Очирын Ганжад|Г.Ганжад]]
|1
!1
|-
|[[Дармаагийн Тамир|Д.Тамир]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Дагва-Очир|Ж.Дагва-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдорын Дарханбат|Ш.Дарханбат]]
|1
!1
|-
|[[Цогбадрахын Бямба-Очир|Ц.Бямба-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Баярсайханы Батжаргал|Б.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Амаржаргал|Д.Амаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох (улсын начин)|Д.Цэрэнтогтох]]
|1
!1
|-
|[[Батбаярын Даваа-Очир|Б.Даваа-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Давааням|А.Давааням]]
|1
!1
|-
|[[Жамсрангийн Ням-Эрдэнэ|Ж.Ням-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Насанцогтын Баярбаатар|Н.Баярбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Доржхандын Хүдэрбулга|Д.Хүдэрбулга]]
|1
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Дүгэрдорж|Т.Дүгэрдорж]]
|1
!1
|-
|[[Хутагийн Цогтгэрэл|Х.Цогтгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэнбатын Сандагдорж|Ц.Сандагдорж]]
|1
!1
|-
|[[Өлзийсайханы Батзул|Ө.Батзул]]
|1
!1
|-
|[[Бэгзийн Мижидсүрэн|Б.Мижидсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Лхагвадорж|Б.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл|Б.Түмэндэмбэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Нямаа|Э.Нямаа]]
|1
!1
|-
|[[Навааны Хүрэлсүх|Н.Хүрэлсүх]]
|1
!1
|-
|[[Энхбатын Сумъяабат|Э.Сумъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Хүрэлбаатарын Оргилболд|Х.Оргилболд]]
|1
!1
|-
|[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл|О.Цэцэнцэнгэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан|Э.Энх-Амгалан]]
|1
!1
|-
|[[Очирбатын Түмэн|О.Түмэн]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс|Б.Түвшинтөгс]]
|1
!1
|-
|[[Энхтүвшиний Батмагнай|Э.Батмагнай]]
|1
!1
|-
|[[Батдоржийн Сосорбарам|Б.Сосорбарам]]
|1
!1
|}</text>
      <sha1>kj2bcgq67n0l6zfgsu92btdvy3nlgnz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706203</id>
      <parentid>706202</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T23:42:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.113</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 4.Улсын заан */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16833" xml:space="preserve">== Бөхчүүдийн эрэмбэ ==
''Улсын цолтой тавиас доош насны бөхчүүдийн амжилтын эрэмбэ. (2022 оны улсын наадмын дараах эрэмбэ )''

==== 1.Аварга ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;6&quot; |Шөвгөрсөн тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!10
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр|Г.Өсөхбаяр]]
|*
|4
|3
|4
|1
|2
!14
|-
|[[Агваансамдангийн Сүхбат|А.Сүхбат]]
|1
|2
|*
|3
|4
|1
!11
|-
|[[Намсрайжавын Батсуурь|Н.Батсуурь]]
|*
|3
|2
|*
|1
|1
!7
|-
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс|П.Бүрэнтөгс]]
|*
|2
|2
|1
|1
|*
!6
|-
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр|Г.Эрхэмбаяр]]
|*
|2
|1
|1
|1
|2
!7
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар|Д.Сумъяабазар]]
|1
|*
|4
|2
|5
|2
!14
|-
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба|Ч.Санжаадамба]]
|1
|*
|1
|3
|1
|1
!7
|-
|[[Сүхбаатарын Мөнхбат|С.Мөнхбат]]
|1
|*
|*
|4
|3
|2
!10
|-
|[[Оргихын Хангай|О.Хангай]]
|1
|*
|*
|*
|1
|1
!3
|}

==== 2.Улсын арслан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;5&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Цэдэвийн Содномдорж|Ц.Содномдорж]]
|1
|1
|*
|5
|1
!8
|-
|[[Доржпаламын Ганхуяг|Д.Ганхуяг]]
|1
|1
|*
|*
|6
!8
|-
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар|Х.Мөнхбаатар]]
|1
|*
|3
|4
|2
!10
|-
|[[Батжаргалын Ганбат|Б.Ганбат]]
|1
|*
|3
|3
|4
!11
|-
|[[Энхтөгсийн Оюунболд|Э.Оюунболд]]
|1
|*
|1
|1
|*
!3
|-
|[[Баярсайханы Орхонбаяр|Б.Орхонбаяр]]
|1
|*
|*
|1
|1
!3
|-
|[[Дагвадоржийн Азжаргал|Д.Азжаргал]]
|1
|*
|*
|*
|4
!5
|-
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва|Р.Пүрэвдагва]]
|1
|*
|*
|*
|2
!3
|}

==== 3.Улсын гарьд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;4&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Баянмөнхийн Гантогтох|Б.Гантогтох]]
|3
|1
|3
|3
!10
|-
|[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг|Ц.Цэрэнпунцаг]]
|2
|3
|4
|1
!10
|-
|[[Нямдоржийн Ганбаатар|Н.Ганбаатар]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Махгалын Баяржавхлан|М.Баяржавхлан]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчаа]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Батнасангийн Гончигдамба|Б.Гончигдамба]]
|1
|2
|2
|3
!8
|-
|[[Ишдоржийн Доржсамбуу|И.Доржсамбуу]]
|1
|1
|2
|4
!8
|-
|[[Өлзийтогтохын Бат-Орших|Ө.Бат-Орших]]
|1
|*
|2
|*
!3
|-
|[[Мягмарын Бадарч|М.Бадарч]]
|1
|*
|1
|*
!2
|-
|[[Ширбазарын Жаргалсайхан|Ш.Жаргалсайхан]]
|1
|*
|*
|2
!3
|-
|[[Жанцангийн Бат-Эрдэнэ|Ж.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
|*
|1
!2
|}

==== 4.Улсын заан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;3&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!7
!6
!5
|-
|[[Баатархүүгийн Пүрэвсайхан|Б.Пүрэвсайхан]]
|2
|1
|1
!4
|-
|[[Нэгдэлийн Жаргалбаяр|Н.Жаргалбаяр]]
|2
|1
|*
!3
|-
|[[Цэдэвийн Мягмарсүрэн|Ц.Мягмарсүрэн]]
|1
|3
|2
!6
|-
|[[Болдын Сайнбаяр|Б.Сайнбаяр]]
|1
|2
|2
!5
|-
|[[Дашзэвэгийн Баасандорж|Д.Баасандорж]]
|1
|1
|3
!5
|-
|[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр|М.Өсөхбаяр]]
|1
|1
|2
!4
|-
|[[Батзоригийн Батмөнх|Б.Батмөнх]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Доржийн Анар|Д.Анар]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий|Б.Бат-Өлзий]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Найдангийн Түвшинбаяр|Н.Түвшинбаяр]]
|1
|1
|*
!2
|-
|[[Төмөрбаатарын Санчир|Т.Санчир]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Цэрэндашдоржийн Магалжав|Ц.Магалжав]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Дорлигжавын Амгаланбаатар|Д.Амгаланбаатар]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Цэдэнбазарын Одбаяр|Ц.Одбаяр]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Бередмуратын Серик|Б.Серик]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Баттулгын Соронзонболд|Б.Соронзонболд]]
|1
|*
|*
!1
|-
|[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл|М.Лхагвагэрэл]]
|1
|*
|*
!1
|}

==== 5.Улсын харцага ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;2&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!6
!5
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Пүрэвжав|Л.Пүрэвжав]]
|3
|1
!4
|-
|[[Гунгаагийн Элбэг|Г.Элбэг]]
|3
|*
!3
|-
|[[Ганзоригийн Ганхуяг|Г.Ганхуяг]]
|2
|1
!3
|-
|[[Шүхэртийн Уламбаяр|Ш.Уламбаяр]]
|2
|*
!2
|-
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо|Н.Золбоо]]
|2
|*
!2
|-
|[[Батсүхийн Зоригтбаатар|Б.Зоригтбаатар]]
|2
|*
!2
|-
|[[Алтанбаганы Цацабшир|А.Цацабшир]]
|1
|3
!4
|-
|[[Түмэнсанжаагийн Мөнгөнцоож|Т.Мөнгөнцоож]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй|Т.Өсөх-Ирээдүй]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түмэннасангийн Амартүвшин|Т.Амартүвшин]]
|1
|1
!2
|-
|[[Даш-Очирын Батболд|Д.Батболд]]
|1
|1
!2
|-
|[[Нямаагийн Батзаяа|Н.Батзаяа]]
|1
|1
!2
|-
|[[Төрөөгийн Баасанхүү|Т.Баасанхүү]]
|1
|1
!2
|-
|[[Лхагвын Лха-Очир|Л.Лха-Очир]]
|1
|1
!2
|-
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ|О.Мөнх-Эрдэнэ]]
|1
|1
!2
|-
|[[Эрдэнээгийн Батбаатар|Э.Батбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Нинжээгийн Алтансүх|Н.Алтансүх]]
|1
|*
!1
|-
|[[Чойнхорын Чулуунбаатар|Ч.Чулуунбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Гэлэгжамцын Батбаяр|Г.Батбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Мишкагийн Батжаргал|М.Батжаргал]]
|1
|*
!1
|-
|[[Өлзийбатын Даваабаатар|Ө.Даваабаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Арслангийн Бямбажав|А.Бямбажав]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганбатын Алтангэрэл|Г.Алтангэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Амартүвшин|Ж.Амартүвшин]]
|1
|*
!1
|-
|[[Бат-Очирын Одгэрэл|Б.Одгэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Хүрэл-Очирын Гантулга|Х.Гантулга]]
|1
|*
!1
|-
|[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ|Д.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шарын Мөнгөнбаатар|Ш.Мөнгөнбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн|Т.Бэгзсүрэн]]
|1
|*
!1
|-
|[[Баянзулын Цэдэнсодном|Б.Цэдэнсодном]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд|Ш.Пүрэвгарьд]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр|Ц.Мөнхбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганцогтын Бадрах|Г.Бадрах]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон|Ц.Бямба-Отгон]]
|1
|*
!1
|-
|}

==== 6.Улсын начин ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
!Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!5
|-
|[[Эрдэнэбилэгийн Энхбат|Э.Энхбат]]
|4
!4
|-
|[[Болдын Эрдэнэхүү|Б.Эрдэнэхүү]]
|3
!3
|-
|[[Мижиддоржийн Жамъянпүрэв|М.Жамъянпүрэв]]
|2
!2
|-
|[[Цэрэннадмидын Сумъяабэйс|Ц.Сумъяабэйс]]
|2
!2
|-
|[[Наранцэцэгийн Бүрэнбаатар|Н.Бүрэнбаатар]]
|2
!2
|-
|[[Ишдоржийн Ёндонсамбуу|И.Ёндонсамбуу]]
|2
!2
|-
|[[Рэнцэндоржийн Ганхуяг|Р.Ганхуяг]]
|2
!2
|-
|[[Цогтоогийн Лхагвасүрэн|Ц.Лхагвасүрэн]]
|2
!2
|-
|[[Цэрэндашийн Цогтжаргал|Ц.Цогтжаргал]]
|2
!2
|-
|[[Жанчивын Отгонбаяр|Ж.Отгонбаяр]]
|2
!2
|-
|[[Будын Чинзориг|Б.Чинзориг]]
|2
!2
|-
|[[Жадамбаагийн Оргил|Ж.Оргил]]
|2
!2
|-
|[[Лувсандоржийн Цэрэнтогтох|Л.Цэрэнтогтох]]
|2
!2
|-
|[[Чулуунбаатарын Батчулуун|Ч.Батчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Чинчулууны Хөхчирэнгэр|Ч.Хөхчирэнгэр]]
|2
!2
|-
|[[Балжиннямын Суманчулуун|Б.Суманчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Нурланы Мустафа|Н.Мустафа]]
|2
!2
|-
|[[Усны-Эхийн Балжинням|У.Балжинням]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Пүрэвсүрэн|Д.Пүрэвсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Галбадрахын Батбаатар|Г.Батбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сэржбүдээ|Д.Сэржбүдээ]]
|1
!1
|-
|[[Сэрээнэндоржийн Мандах|С.Мандах]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Одхүү|Б.Одхүү]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндаваагийн Цэрэнчимэд|Ц.Цэрэнчимэд]]
|1
!1
|-
|[[Доржготовын Дашцэрэн|Д.Дашцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Дашдондовын Батбаяр|Даш.Батбаяр]] 
|1
!1
|-
|[[Базарбидэрнаагийн Бадам-Очир|Б.Бадам-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Авирмэдийн Эрхэмбаяр|А.Эрхэмбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Цэдэвийн Цэрэнхүү|Ц.Цэрэнхүү]]
|1
!1
|-
|[[Доржсүрэнгийн Нямхүү|Д.Нямхүү]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвадоржийн Наранбаатар|Л.Наранбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Довчинжамцын Пэрэнлэйдорж|Д.Пэрэнлэйдорж]]
|1
!1
|-
|[[Гарваагийн Олзгэрэл|Г.Олзгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Сүрэнжавын Даваасамбуу|С.Даваасамбуу]]
|1
!1
|-
|[[Бавуудоржийн Баянмөнх|Б.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Дугардоржийн Батбаяр|Ду.Батбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жүгдэрийн Гансүх|Ж.Гансүх]]
|1
!1
|-
|[[Жигмэдийн Алтансүх|Ж.Алтансүх]]
|1
!1
|-
|[[Даваанямын Лхагвадорж|Д.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Довдонгийн Ганбат|Д.Ганбат]]
|1
!1
|-
|[[Түвшинтөрийн Энхтуяа|Т.Энхтуяа]]
|1
!1
|-
|[[Мөнхбаярын Цанлиг|М.Цанлиг]]
|1
!1
|-
|[[Батсүхийн Насандэлгэр|Б.Насандэлгэр]]
|1
!1
|-
|[[Базаррагчаагийн Сэр-Од|Б.Сэр-Од]]
|1
!1
|-
|[[Дондогийн Цогзолдорж|Д.Цогзолдорж]]
|1
!1
|-
|[[Намсрайн Баярмагнай|Н.Баярмагнай]] 
|1
!1
|-
|[[Пүрэвдоржийн Ганхүү|П.Ганхүү]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Баянжаргал|Б.Баянжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Бадмаабазарын Бадамдорж|Б.Бадамдорж]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Гантулга|Л.Гантулга]]
|1
!1
|-
|[[Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн|Л.Нямсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр|Ш.Тогтохбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Чотонгийн Баянмөнх|Ч.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Заяамандах|Б.Заяамандах]]
|1
!1
|-
|[[Саруултуяагийн Багахүү|С.Багахүү]]
|1
!1
|-
|[[Маналсүрэнгийн Эрдэнэбат|М.Эрдэнэбат]]
|1
!1
|-
|[[Сүхбаатарын Батсуурь|С.Батсуурь]]
|1
!1
|-
|[[Батмөнхийн Сангисүрэн|Б.Сангисүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Сумъяа|Б.Сумъяа]]
|1
!1
|-
|[[Амарын Батмөнх|А.Батмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Амарзаяа|Б.Амарзаяа]]
|1
!1
|-
|[[Чулуунбатын Цогбаяр|Ч.Цогбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Чулуунбат|Ж.Чулуунбат]]
|1
!1
|-
|[[Болдпүрэвийн Сугаржаргал|Б.Сугаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Найдангийн Адъяабат|Н.Адъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн|Б.Бадамсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Алтанхуяг|А.Алтанхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Шинэбаяр|Ш.Шинэбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Ганболдын Баасандорж|Г.Баасандорж]]
|1
!1
|-
|[[Чагнаадоржийн Ганзориг|Ч.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Болдбаатарын Батжаргал|Бо.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Даваасамбуугийн Энхбаяр|Д.Энхбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Даш|Э.Даш]]
|1
!1
|-
|[[Бадамсамбуугийн Ганхуяг|Б.Ганхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Батсайханы Дэлгэрсайхан|Б.Дэлгэрсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Мишкагийн Бат-Отгон|М.Бат-Отгон]]
|1
!1
|-
|[[Лутын Батзориг|Л.Батзориг]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Шинэбаатар|Л.Шинэбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бадрахын Ганзориг|Б.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндоржийн Нямдорж|Ц.Нямдорж]]
|1
!1
|-
|[[Батчулууны Баатарцол|Б.Баатарцол]]
|1
!1
|-
|[[Цэндзэсэмийн Чимэддорж|Ц.Чимэддорж]]
|1
!1
|-
|[[Дэлгэрсайханы Амарсайхан|Д.Амарсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэцогтын Ванданцэрэн|Э.Ванданцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батцэнгэлийн Чимэдвандан|Б.Чимэдвандан]]
|1
!1
|-
|[[Балганы Хишигбаатар|Б.Хишигбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бат-Өлзийн Бат-Эрдэнэ (бөх)|Б.Бат-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Галсан-Очирын Ганжад|Г.Ганжад]]
|1
!1
|-
|[[Дармаагийн Тамир|Д.Тамир]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Дагва-Очир|Ж.Дагва-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдорын Дарханбат|Ш.Дарханбат]]
|1
!1
|-
|[[Цогбадрахын Бямба-Очир|Ц.Бямба-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Баярсайханы Батжаргал|Б.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Амаржаргал|Д.Амаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох (улсын начин)|Д.Цэрэнтогтох]]
|1
!1
|-
|[[Батбаярын Даваа-Очир|Б.Даваа-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Давааням|А.Давааням]]
|1
!1
|-
|[[Жамсрангийн Ням-Эрдэнэ|Ж.Ням-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Насанцогтын Баярбаатар|Н.Баярбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Доржхандын Хүдэрбулга|Д.Хүдэрбулга]]
|1
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Дүгэрдорж|Т.Дүгэрдорж]]
|1
!1
|-
|[[Хутагийн Цогтгэрэл|Х.Цогтгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэнбатын Сандагдорж|Ц.Сандагдорж]]
|1
!1
|-
|[[Өлзийсайханы Батзул|Ө.Батзул]]
|1
!1
|-
|[[Бэгзийн Мижидсүрэн|Б.Мижидсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Лхагвадорж|Б.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл|Б.Түмэндэмбэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Нямаа|Э.Нямаа]]
|1
!1
|-
|[[Навааны Хүрэлсүх|Н.Хүрэлсүх]]
|1
!1
|-
|[[Энхбатын Сумъяабат|Э.Сумъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Хүрэлбаатарын Оргилболд|Х.Оргилболд]]
|1
!1
|-
|[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл|О.Цэцэнцэнгэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан|Э.Энх-Амгалан]]
|1
!1
|-
|[[Очирбатын Түмэн|О.Түмэн]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс|Б.Түвшинтөгс]]
|1
!1
|-
|[[Энхтүвшиний Батмагнай|Э.Батмагнай]]
|1
!1
|-
|[[Батдоржийн Сосорбарам|Б.Сосорбарам]]
|1
!1
|}</text>
      <sha1>cpbh9usanj9xyudfuoe43vopgby0ghl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баярсайханы Орхонбаяр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>77734</id>
    <revision>
      <id>706195</id>
      <parentid>705674</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T17:10:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.113</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Улсын наадмын дэвжээнд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6138" xml:space="preserve">{{Хүчитбөх
| зураг         = Орхонбаяр арслан.jpg|thumb|alt=Orkhonbayar Bayarsaikhan|Монгол улсын арслан Б.Орхонбаяр
|бүтэннэр       = Баярсайханы Орхонбаяр
|төрсөнон       = {{birth date and age|mf=yes|1998|7|1}}
|төрсөнгазар    = [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]]&lt;br&gt;аймгийн [[Цагааннуур сум|Цагааннуур]] сум
|бөхийнцол      = '''[[Улсын арслан]]'''
|дуурьсгал      = Дууддаг нутаг
|дуурьсгасан    = [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]] аймгийн&lt;br&gt;[[Цагааннуур сум|Цагааннуур]] сум
|цолахисанон    = байна
|цол1           = Улсын арслан
|цолон1         = 2022
|цол2           = Улсын харцага
|цолон2         = 2021
|цол3           = Улсын начин
|цолон3         = 2019
|цол4           = Аймгийн арслан
|цолон4         = 2018
|үзүүрлэсэн     = '''1''' ([[2022 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2022]])
|шөвгөрсөн      = '''3''' ([[2019 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2019]], [[2020 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2020]], [[2022 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2022]])
|үнэнөдөр       = Улсын наадмын барилдааны амжилтыг [https://www.devjee.mn/w/-KiYk5VeDPhT2vMoLFSY devjee.mn] цахим хаягийн
                  2022-7-13-ны өдрийн
|жинөндөр=105 кг 182 см|төрсөнөдөр=}}
'''Баярсайханы Орхонбаяр''' (1998 оны 7-р сарын 1-нд Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур суманд төрсөн) үндэсний бөхийн [[Улсын арслан]] цолтой бөх. 105 кг жинтэй, 182 см өндөр.

Боохой хэмээх улсын арслан Д.Данзангийн өлгий нутгийн хүчтэн тэрбээр “Таван хан” дэвжээ, “Хос түрүү” компанийн бөх, &quot;Аварга” БТДС-ийн оюутан.
Б.Орхонбаяр 2019 онд Төрийн наадамд 21 насандаа анх удаа барилдахдаа улсын начин цол хүртэн, монгол түмнээ баярлуулсан. Түүний амжилтыг өмнө нь дархан аварга Д.Дамдин, Х.Баянмөнх, Б.Бат-Эрдэнэ, улсын арслан Ө.Эрдэнэ-Очир, улсын гарьд Ж.Бат-Эрдэнэ тэргүүтэй наймхан бөх давтсан юм. 

Б.Орхонбаяр 2019 онд улсын начин болсон хамгийн залуу хүчтэн. Улмаар тухайн жил начин болсон хамгийн залуу бөхөд олгодог дааганы эзэн болов.
Тэрбээр 2020 улсын наадамд барилдахдаа зургаагийн даваанд шинээр улсын харцага болсон Б.Бат-Оршиход өвдөг шороодсон. Улмаар Б.Бат-Оршихоос допинг илэрсэн тул 2021 онд түүнд улсын харцага цол нөхөж олгосон юм.

Тэрбээр 2022 оны Улсын Их баяр наадмаар Ц.Содномдорж арслангаар 7 давж Улсын заан, [[Улсын заан]] Б.Бат-Өлзийгөөр 8 давж Улсын гарьд, [[Улсын даян аварга]] Н.Батсууриар 9 давж [[Улсын арслан]] цол хүртсэн.

== Амжилт ==

==== Улсын наадмын дэвжээнд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!Амжилт
!Бөхийн тоо
|-
!2019
|АХ-ын 98 жилийн ойн баяр наадамд улсын өсөх идэр начин Ч.Хөхчирэнгэрээр дөрөв, аймгийн арслан Ц.Сандагдоржтой тунан тав давж &quot;Монгол улсын начин&quot; цолыг хүртсэн.
!512
|-
!2020
|АХ-ын 99 жилийн ойн баяр наадамд улсын начин Б.Цэдэнсодномоор дөрөв, аймгийн арслан Д.Тогтохжаргалаар тав даван шөвгөрч начин цолоо батлан &quot;Өсөх идэр&quot; чимэг нэмсэн.
!512
|-
!2021
|2020 онд аймгийн арслан Б.Бат-Орших сэргээш хэрэглэсэн байсан тул давааг нь нөхөн олгож &quot;Монгол улсын харцага&quot; цолыг хүртсэн.
!13
|-
!2022
|АХ-ын 100,101 жилийн ойн баяр наадамд аймгийн арслан Д.Алтанцоожоор дөрөв, аймгийн арслан Д.Бадамгараваар тав, аймгийн арслан О.Цэцэнцэнгэлээр зургаа, улсын арслан Ц.Содномдоржоор долоо, улсын харцага Б.Бат-Өлзийгөөр найм, даян аварга Н.Батсууриар ес даван үзүүрлэж &quot;Монгол улсын арслан&quot; цол хүртсэн.
!1024
|}

==== Аймгийн наадмын дэвжээнд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!Амжилт
!Бөхийн тоо
|-
!2018
|Сэлэнгэ аймгийн баяр наадамд аймгийн харцага Н.Энхжаргалаар найм даван түрүүлж &quot;Аймгийн арслан&quot; цол хүртсэн.
!256
|-
!2019
|Сэлэнгэ аймгийн баяр наадамд аймгийн арслан Н.Баярбаатараар найм даван түрүүлж &quot;Аймгийн арслан&quot; цолоо баталж &quot;Хурц&quot; чимэг нэмсэн.
!256
|}

{{DEFAULTSORT:Орхонбаяр, Баярсайханы}}
[[Ангилал:Улсын арслан]]
[[Ангилал:Цагааннуурын хүн]]
[[Ангилал:1998 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>qizp0tqfu94ciqjnj4mnsmyembuzvxx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706196</id>
      <parentid>706195</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T17:12:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.113</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6145" xml:space="preserve">{{Хүчитбөх
| зураг         = Орхонбаяр арслан.jpg|thumb|alt=Orkhonbayar Bayarsaikhan|Монгол улсын арслан Б.Орхонбаяр
|бүтэннэр       = Баярсайханы Орхонбаяр
|төрсөнон       = {{birth date and age|mf=yes|1998|7|1}}
|төрсөнгазар    = [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]]&lt;br&gt;аймгийн [[Цагааннуур сум|Цагааннуур]] сум
|бөхийнцол      = '''[[Улсын арслан]]'''
|дуурьсгал      = Дууддаг нутаг
|дуурьсгасан    = [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]] аймгийн&lt;br&gt;[[Цагааннуур сум|Цагааннуур]] сум
|цолахисанон    = байна
|цол1           = Улсын арслан
|цолон1         = 2022
|цол2           = Улсын харцага
|цолон2         = 2021
|цол3           = Улсын начин
|цолон3         = 2019
|цол4           = Аймгийн арслан
|цолон4         = 2018
|үзүүрлэсэн     = '''1''' ([[2022 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2022]])
|шөвгөрсөн      = '''3''' ([[2019 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2019]], [[2020 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2020]], [[2022 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2022]])
|үнэнөдөр       = Улсын наадмын барилдааны амжилтыг [https://www.devjee.mn/w/-KiYk5VeDPhT2vMoLFSY devjee.mn] цахим хаягийн
                  2022-7-13-ны өдрийн
|жинөндөр=105 кг 182 см|төрсөнөдөр=}}
'''Баярсайханы Орхонбаяр''' (1998 оны 7-р сарын 1-нд Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур суманд төрсөн) үндэсний бөхийн [[Улсын арслан]] цолтой бөх. 105 кг жинтэй, 182 см өндөр.

Боохой хэмээх улсын арслан Д.Данзангийн өлгий нутгийн хүчтэн тэрбээр “Таван хан” дэвжээ, “Хос түрүү” компанийн бөх, &quot;Аварга” БТДС-ийн оюутан.
Б.Орхонбаяр 2019 онд Төрийн наадамд 21 насандаа анх удаа барилдахдаа улсын начин цол хүртэн, монгол түмнээ баярлуулсан. Түүний амжилтыг өмнө нь дархан аварга Д.Дамдин, Х.Баянмөнх, Б.Бат-Эрдэнэ, улсын арслан Ө.Эрдэнэ-Очир, улсын гарьд Ж.Бат-Эрдэнэ тэргүүтэй наймхан бөх давтсан юм. 

Б.Орхонбаяр 2019 онд улсын начин болсон хамгийн залуу хүчтэн. Улмаар тухайн жил начин болсон хамгийн залуу бөхөд олгодог дааганы эзэн болов.
Тэрбээр 2020 оны улсын наадамд барилдахдаа зургаагийн даваанд шинээр улсын харцага болсон Б.Бат-Оршиход өвдөг шороодсон. Улмаар Б.Бат-Оршихоос допинг илэрсэн тул 2021 онд түүнд улсын харцага цол нөхөж олгосон юм.

Тэрбээр 2022 оны Улсын Их баяр наадмаар Ц.Содномдорж арслангаар 7 давж Улсын заан, [[Улсын заан]] Б.Бат-Өлзийгөөр 8 давж Улсын гарьд, [[Улсын даян аварга]] Н.Батсууриар 9 давж [[Улсын арслан]] цол хүртсэн.

== Амжилт ==

==== Улсын наадмын дэвжээнд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!Амжилт
!Бөхийн тоо
|-
!2019
|АХ-ын 98 жилийн ойн баяр наадамд улсын өсөх идэр начин Ч.Хөхчирэнгэрээр дөрөв, аймгийн арслан Ц.Сандагдоржтой тунан тав давж &quot;Монгол улсын начин&quot; цолыг хүртсэн.
!512
|-
!2020
|АХ-ын 99 жилийн ойн баяр наадамд улсын начин Б.Цэдэнсодномоор дөрөв, аймгийн арслан Д.Тогтохжаргалаар тав даван шөвгөрч начин цолоо батлан &quot;Өсөх идэр&quot; чимэг нэмсэн.
!512
|-
!2021
|2020 онд аймгийн арслан Б.Бат-Орших сэргээш хэрэглэсэн байсан тул давааг нь нөхөн олгож &quot;Монгол улсын харцага&quot; цолыг хүртсэн.
!13
|-
!2022
|АХ-ын 100,101 жилийн ойн баяр наадамд аймгийн арслан Д.Алтанцоожоор дөрөв, аймгийн арслан Д.Бадамгараваар тав, аймгийн арслан О.Цэцэнцэнгэлээр зургаа, улсын арслан Ц.Содномдоржоор долоо, улсын харцага Б.Бат-Өлзийгөөр найм, даян аварга Н.Батсууриар ес даван үзүүрлэж &quot;Монгол улсын арслан&quot; цол хүртсэн.
!1024
|}

==== Аймгийн наадмын дэвжээнд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!Амжилт
!Бөхийн тоо
|-
!2018
|Сэлэнгэ аймгийн баяр наадамд аймгийн харцага Н.Энхжаргалаар найм даван түрүүлж &quot;Аймгийн арслан&quot; цол хүртсэн.
!256
|-
!2019
|Сэлэнгэ аймгийн баяр наадамд аймгийн арслан Н.Баярбаатараар найм даван түрүүлж &quot;Аймгийн арслан&quot; цолоо баталж &quot;Хурц&quot; чимэг нэмсэн.
!256
|}

{{DEFAULTSORT:Орхонбаяр, Баярсайханы}}
[[Ангилал:Улсын арслан]]
[[Ангилал:Цагааннуурын хүн]]
[[Ангилал:1998 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>rsp65m9l1lu6rqmquo1kcbn4s3s6b51</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эрдэнэхүүгийн Мөнхжаргал</title>
    <ns>0</ns>
    <id>89466</id>
    <revision>
      <id>706212</id>
      <parentid>585481</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T01:38:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Tuguldur U</username>
        <id>27779</id>
      </contributor>
      <comment>/* Аймгийн наадмын дэвжээнд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="915" xml:space="preserve">'''Эрдэнэхүүгийн Мөнхжаргал''' нь [[Архангай аймаг|Архангай]] аймгийн [[Хотонт сум|Хотонт]] сумын харьяат. [[Үндэсний бөх]]&lt;nowiki/&gt;ийн аймгийн заан цолтой бөх.

== Амжилт ==

==== Улсын наадмын дэвжээнд ====

==== Аймгийн наадмын дэвжээнд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!Амжилт
!Бөхийн тоо
|-
!2019
|Дархан-Уул аймгийн баяр наадамд аймгийн өлзийт начин Э.Төгөлдөрт өвдөг шороодон үзүүрлэж &quot; Аймгийн заан &quot; цол хүртсэн.
!256
|-
!2022
|Багахангай дүүргийн баяр наадамд аймгийн арслан Б.Очирхүүгээр 7 даван түрүүлж &quot;Аймгийн арслан&quot; цол хүртсэн. 
!128
|}</text>
      <sha1>4yygnm32ujo8ob3j5p8h95lck9pm5h0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706213</id>
      <parentid>706212</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T01:46:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Tuguldur U</username>
        <id>27779</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1932" xml:space="preserve">{{Хүчитбөх
| зураг         = 
|бүтэннэр       = Эрдэнэхүүгийн Мөнхжаргал
|төрсөнон       = {{birth date and age|mf=yes|1996|5|31}}
|төрсөнгазар    = [[Монгол улс|Монгол]] улс
|бөхийнцол      = '''[[Аймгийн арслан]]'''
|дуурьсгал      = Дууддаг нутаг
|дуурьсгасан    = [[Архангай аймаг|Архангай]] аймгийн&lt;br&gt;[[Хотонт сум|Хотонт]] сум
|цолахисанон    = байна
|цол1           = Аймгийн арслан
|цолон1         = 2022
|цол2           = Аймгийн заан
|цолон2         = 2019
|үзүүрлэсэн     = 
|шөвгөрсөн      = 
|үнэнөдөр       = Барилдааны амжилтыг [https://www.devjee.mn/w/-KiZYUXKiMMExoJ2HDmt devjee.mn] цахим хаягийн
                  2022-7-24-ний өдрийн
|жинөндөр=128 кг 180 см|төрсөнөдөр=}}

'''Эрдэнэхүүгийн Мөнхжаргал''' нь [[Архангай аймаг|Архангай]] аймгийн [[Хотонт сум|Хотонт]] сумын харьяат. [[Үндэсний бөх]]&lt;nowiki/&gt;ийн аймгийн заан цолтой бөх.

== Амжилт ==

==== Улсын наадмын дэвжээнд ====

==== Аймгийн наадмын дэвжээнд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!Амжилт
!Бөхийн тоо
|-
!2019
|Дархан-Уул аймгийн баяр наадамд аймгийн өлзийт начин Э.Төгөлдөрт өвдөг шороодон үзүүрлэж &quot; Аймгийн заан &quot; цол хүртсэн.
!256
|-
!2022
|Багахангай дүүргийн баяр наадамд аймгийн арслан Б.Очирхүүгээр 7 даван түрүүлж &quot;Аймгийн арслан&quot; цол хүртсэн. 
!128
|}</text>
      <sha1>90urpm0238b5wumyb6n1momfpq0ru8p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Батдоржийн Сосорбарам</title>
    <ns>0</ns>
    <id>94017</id>
    <revision>
      <id>706199</id>
      <parentid>705821</parentid>
      <timestamp>2022-07-23T18:15:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.113</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3698" xml:space="preserve">{{Хүчитбөх
|бүтэннэр=Батдоржийн Сосорбарам
|төрсөнөдөр={{birth date and age2|1993|08|06}}
|төрсөнгазар=[[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Ховд аймаг|Ховд]]&lt;br&gt;аймгийн [[Буянт сум|Буянт]] сум
|бөхийнцол='''[[Улсын начин]]'''
|цолахисанон=байна
|цол2=Аймгийн харцага
|цолон2=2018
}}
'''Батдоржийн Сосорбарам''' нь [[Ховд аймаг|Ховд]] аймгийн [[Буянт сум (Ховд)|Буянт]] сумын харьяат, [[Үндэсний бөх]]&lt;nowiki/&gt;ийн улсын начин цолтой бөх.

== Наадмын амжилт ==

==== Улсын наадмын дэвжээнд ====
Тулгар төрийн 2225 жилийн ой, Их Монгол улс байгуулагдсаны 810 жилийн ой, Ардын хувьсгалын 95 жилийн ой, үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдааны нэгийн даваанд Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын харьяат аймгийн арслан Маамуугийн Төмөртогоогоор давж хоёрын даваанд Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат улсын харцага Цэдэвийн Содномдоржид өвдөг шороодсон.

{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!Амжилт
!Бөхийн тоо
|-
!2022
|АХ-ын 100, 101 жилийн ойн баяр наадамд улсын гарьд Ө.Бат-Оршихоор дөрөв, улсын начин Ж.Ням-Эрдэнээр тав давж 
&quot; Монгол улсын начин &quot; цолыг хүртсэн.
!1024
|}

==== Аймгийн наадмын дэвжээнд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д\д
!Амжилт
!Бөхийн тоо
|-
!2018
|Ховд аймгийн баяр наадамд зургаа давж шөвгөрөн  &quot; Аймгийн харцага &quot; цол хүртсэн.
!256
|-
!2019
|Ховд аймгийн баяр наадамд зургаа давж шөвгөрөн харцага цолоо баталж, чимэг нэмсэн.
!256
|}

== Монгол бөхийн өргөөний амжилт ==

==== Улс,аймаг ====

==== Аймаг,цэрэг ====

==== Сумын цолтон ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!Сар 
!Шөвөг
|-
!2013
!4
|Говьсүмбэр аймгийн Сүмбэр сумын харьяат сумын заан Б.Гончигтавхайгаар тав давж шөвгөрсөн.
|-
!2016
!5
|Архангай аймгийн Чулуут сумын харьяат сумын заан Б.Чинбатаар тав давж шөвгөрсөн.
|-
!2017
!1
|Увс аймгийн Тэс сумын харьяат сумын заан Д.Батмөнхөөр долоо давж шөвгөрсөн.
|-
!2017
!2
|Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын харьяат сумын заан Э.Бат-Эрдэнээр тав давж шөвгөрсөн
|-
!2017
!3
|Увс аймгийн Цагаанхайрхан сумын харьяат сумын заан Т.Төгсжаргалаар тав давж шөвгөрсөн.
|-
!2018
!2
|Архангай аймгийн Өгийнуур сумын харьяат сумын заан Э.Амартүвшингээр ес давж түрүүлсэн.
|}

{{DEFAULTSORT:Сосорбарам, Батдоржийн}}
[[Ангилал:Улсын начин]]
[[Ангилал:Буянтын хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1993 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>adxogjocl9ajicm87qug90e7exwe6ew</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>