Хотгойд

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="mn">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедиа</sitename>
    <dbname>mnwiki</dbname>
    <base>https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.21</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Тусгай</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Хэрэглэгч</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Хэрэглэгчийн яриа</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia-н хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Загвар</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Загварын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Тусламж</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Тусламжийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ангилал</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Ангиллын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Хотгойд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6798</id>
    <revision>
      <id>706304</id>
      <parentid>705318</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T09:00:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vinnie quen</username>
        <id>78151</id>
      </contributor>
      <comment>/* Алдартай ХОТГОЙДУУД */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41441" xml:space="preserve">{{Ард түмэн
|нэр_анги    = Хотгойд («Хотогойд») ястан
|зураг       = 
|хэмжээ      = 
|тайлбар     = 
|онцлох_нэрс = 
|нутаг_орон  = Бүгд — '''15,460''' хүн. Үүнээс:&lt;br&gt;{{MGL2}} — 15,460 ([[2010]])
|хэл_аялгуу  = [[Монгол хэл]] (төв аялгуу)
|бичиг_үсэг  = [[Кирил монгол бичгийн дүрэм|Монгол кирил үсгийн монгол бичиг]]
|шүтлэг = [[Image:Dharma Wheel.svg|16px]] [[Буддын шашин|Буддын шашны]] буяны ёс ([[шарын шашин]]), &lt;br&gt;Тэнгэр газраа аргадах ухаан, шүтлэггүй зан
|ойр_төрөл       = бусад [[Монгол үндэстэн]]
|хэл_угсаа       = [[Монгол угсаатан]]
}}


'''Хотгойд''' ('''Хотогойд''') удмын хүмүүс одоо [[Завхан]] аймгийн  [[Баянхайрхан сум]],  [[Баянтэс сум]],  [[Тэс сум]],  [[Асгат сум]],  [[Нөмрөг сум]],  [[Тэлмэн сум]]д бүтнээр  [[Түдэвтэй сум]]ын  [[Ойгон нуур]] баг мөн  [[Хөвсгөл]] аймгийн [[Цагаан-Уул сум]], [[Цэцэрлэг сум]], [[Бүрэнтогтох сум]],  [[Хатгал сум]],  [[Алаг-Эрдэнэ сум]], [[Арбулаг сум]], [[Их-Уул сум]], [[Бүрэн сум]], [[Тосонцэнгэл сум]], [[Түнэл сум]], [[Мөрөн сум]], [[Баянзүрх сум]], [[Арбулаг сум]], [[Бүрэнтогтох сум]], [[Төмөрбулаг сум]] сумдад бөөнөөр оршин сууж байна. Мөн түүнчлэн [[Архангай]] аймгийн [[Их тамир сум]],  [[Говь-Алтай]] аймгийн  [[Баян-Уул сум]], [[Шарга сум]], [[Тонхил сум]], [[Дорнод]] аймгийн [[Матад сум]], [[Халхгол сум]],  [[Сүхбаатар]] аймгийн [[Эрдэнэцагаан сум]],  [[Увс]] аймгийн [[Баруунтуруун сум]], , [[Хяргас сум]], [[Малчин сум]], [[Наранбулаг сум]],  [[Ховд]] аймгийн [[Дөргөн сум]], [[Дуут сум]], [[Хэнтий]] аймгийн [[Хэрлэн сум]],  [[Завхан]] аймгийн  [[Алдархаан сум]],  [[Шилүүстэй сум]],  [[Цагаанчулуут сум]] зэрэгт Хотогойд, Хотогойлог гэх овгууд бүртгэгдсэн байна. [Очир.А, Сэржээ.Ж “Монголчуудын овгийн лавлах” УБ., 1998 тал 20-32]

==ХОТГОЙДЫН ТҮҮХ==
'''Хотгойд''' нь нутгийн хойд хэсэг [[Хангайн нуруу]]ны араар Халхын [[Засагт хан аймаг]]ийн баруун ба баруун хойд хэсгээр Хөвсгөл нуураас Увс нуур өнгөрөх өргөн уудам нутагт нутаглаж ирсэн овог аймаг юм. Халхын Ойрад руу хийсэн довтолгооноор зарим хойд хүмүүсийг Халхын нутагт авчиран суулгасан нь халхтай холилдон одоогийн хотгойдууд болжээ. XVI-XVII зууны үед '''Хотгойд'''ын Алтан ханы улс оршин тогтнож байсан. Хотгойдын Алтан ханы улсын хойд хил [[Красноярск]] хот, өмнөд хил нь Алтайн нурууны зүүн хэсэгт хүрч байсан бөгөөд тэд Тува, Енисейн киргизүүдийг нэг хэсэг захирч байв. Ойрад, хотгойдууд Баруун Монголд ноёрхохын төлөө тэмцэлдэн хотгойдууд ойрадуудыг баруун тийш шахсан боловч 17-р зууны дундаас хотгойдуудын хүч буурчээ. '''Хотгойд'''ын улсыг Халхын 3 ханлигийн дараах 4 дэхь ханлиг гэж үздэг. Хотогойдуудыг 1628-1655 оны хооронд Шолой убаши хунтайжийн хүү Омбо эрдэнэ хунтайж захирч байгаад 1655 оны үед '''Хотогойд'''ыг захирсан Лувсанринчин сайн ханы үед нэгэн хошуу болгосон бололтой. Энэ тухай “Энх амгалан хааны бодлогын бичиг”-т,
“… Эебээр засагчийн 12-р он (1655 он Д.Б)–д Халхад найман хошуу байгуулахад Лувсан тайжийг нэгэн хошуу болгосон.” [Пүрэвжав.С “Хотогойдын угсаа гарал ба түүхийн асуудалд” УБ., 1970 тал 41]
гэсэн байна. Энэхүү хошуу нь 1655-1691 хооронд '''Хотогойд''' нэгэн хошуу, 1691-1911 оны үед Халхын баруун замын дундад зүүн дэх гарын зүүн этгээдийн хошуу, 1911-1923 оны үед Эрдэнэ дүүрэгч вангийн хошуу, 1923-1931 оны үед Дэлгэрхаан уулын хошуу хэмээн нэрлэгдэж байсан '''Хотогойд'''ын гол хошуу юм.
Хэдийгээр Хотогойдууд [[Засагт хан аймаг]]ийн нэгэн хошуу хэмээгдэж байсан авч Засагт ханд захирагдахгүй харьцангуй бие даасан байдалтайгаар оршин тэргүүлэгчид нь Алтан хан хэмээн өргөмжлөгдөж байв. Тэд өөрсдийн ханлиг улсыг бий болгон төв Азийн улс төрийн амьдралд Засагт ханаас үл хамааран бие даан оролцож байв.
Манжийн төрийн албаны түүх “Зарлигаар тогтоосон гадаад Монгол, Хотон ван гүнгүүдийн Илтгэл шаштир”-т,
“… Хотогойдын газар нь Халхын адгийн захад орхигджээ. Баруун этгээдэд нь Өөлдөд ойр, умарт этгээдэд Орост ойр буюу. Тэдний зан байдал нь Цахар дүртэй … '''Хотогойд''' хэдий [[Засагт хан аймаг]]ийн харъяат мөн боловч үнэхээр өөр нэгэн аймаг билээ.” [“Зарлигаар тогтоосон гадаад Монгол, Хотон ван гүнгүүдийн Илтгэл шаштир” УТНС гар бичмэл 63-р дэвтэр]
хэмээсэн нь тэднийг өвөр Монголын Цахар аймгийн адил эрэмгий зоригтой, [[Манж үндэстэн]]ий эсрэг байнга тэмцэж байдгийг нь илтгэн харуулсан явдал юм. Хотогойдууд бие даан Ойрад болон Орос улстай харилцаж элч төлөөлөгчөө илгээж, мөн тэдний элч нарыг хүлээн авч байжээ. Нэн ялангуяа шинэ тутам хүчирхэгжин байсан их Орос улс Хотогойдуудыг ихэд анхааран үзэж хожмоо манай улсад нэгдэж болох юм, нөгөөтэйгүүр '''Хотогойд'''оор дамжуулан Халхад хяналтаа тогтоох зорилгоор ихэд ойшоон харилцах болсон юм. Энэхүү бодлогын үүднээс '''Хотогойд'''ын захирагч нарт Алтан хан цол өргөж, тэдний улсыг нь Алтан ханы улс хэмээх болжээ.
'''Хотогойд'''ын түүхэнд гурван Алтан хан тодрон гарсан бөгөөд энэ нь [[Шолой убаши хунтайж]], Омбо-Эрдэнэ, Лувсанринчин нар юм. Алтан ханы захиргааны улс XYII зууны эхээр нилээд хүчирхэгжин нутгийн зах нь зүүн зүг Сэлэнгэ, Тамирын эх, баруун хойш Алтай, Красноярск, умар зүг Тагна уул хүрэх болжээ. Энэ үеэс зах нийлэн орших болсон Тува Урианхай, Енисейн хиргис, тэлэнгэд зэрэг овог аймгуудыг уулгалан довтолж зарим үед алба бариулж, тэдний заримаас олзлон '''Хотогойд''' дотор суулгах ч явдал байлаа. Энэ үеэс Оросын хаант улс зүүн зүгт хаяа тэлэн Сибирь, Алс дорнодод орж ирэх болсон ба оросын хаанаас монголчуудтай харилцахыг хүсэж ялангуяа тухайн үед хүчирхэгжээд байсан [[Шолой убаши хунтайж]]тай харилцаа тогтоох, болбол Орост алба бариулах, өөрийн түшмэг хараат орон болгохыг зорьж элч төлөөлөгч удаа дараа илгээх болов.  [[Шолой убаши хунтайж]] ч Ойрадуудтай байлдахад түшиг болгох, мөн худалдаа эдийн засгийн харилцаа тогтоох зэрэгт Орос улсыг ашиглахыг зорьж найртай ёсноор элчийг угтан авчээ. Убаш хунтөйж өнгөн дээрээ Орос улсын эзэн хааныг хүндэтгэн үзэж буй мэт түүний ивгээлд орж цалин пүнлүү хэргэм зэргийг нь хүртэхэд бэлэн буйгаа илэрхийлж байвч үнэн хэрэг дээрээ өөрийгөө эзэн хааны хэмжээнд тавьж байжээ. Алтан хангууд Оростой харилцах эхлэл нь 1606 оны үеэс эхэлсэн гэх бөгөөд 1616-1617 онд Оросын элч Василий Тюменец, Иван Петров, Куракин нар Алтан ханы өргөөнд ирж бараалхаж, Алтан хан тэдэнтэй цуг өөрийн элч Даян, Хичээнгүй нарыг Москвад илгээж байжээ.
Ийм харилцаа [[Шолой убаши хунтайж]], түүний хөвгүүн Омбо-Эрдэнэ нарын үед хэвийн үргэлжилж байсан юм. '''Хотогойд'''ыг захирч асан Омбо-Эрдэнэ хунтайж бие даасан гадаад бодлого явуулж, Орос улс Ойрадуудтай найрсгаар харилцан улс төрийн дипломат аргаар Хотогойдыг бие даасан нэгэн улс болгохыг эрмэлзсэн бодлого явуулж байжээ.
Энэ бодлого Омбо-Эрдэнийн хөвгүүн Лувсанренчингийн үед нилээд алдарсан юм. 
Лувсанринчин 1696 онд нас нөгчсөний хойно түүний албат ард нь 1709 оны үед уугуул нутагтаа буцан ирсэнд [[Манж үндэстэн]]ын хаан зарлиг гарган Лувсанринчингийн хүү Намримчимбод захируулан нэгэн хошуу зохиосон байна. Энэхүү хошуу нь Хотогойдын Цогтой вангийн хошуу юм.
Харин нутагтаа үлдсэн Хотогойдуудыг 1686 оны Хүрэн бэлчирийн чуулганаар Дорж дай хунтайжийн удмын Гэндэн бэйлд захируулжээ. Ингэснээр Хотогойдууд хоёр хэсэг тасарсан бөгөөд нэлээд хэсэг нь Лувсан сайн тайжийн харъяанд байсан бол үлдэх хэсэг нь Гэндэн бэйлд захирагдах болжээ. Чингэснээр '''Хотогойд'''ын таван хошууны дөрвийх нь өвөг дээдэс нь Дорж дай хунтайжийн шууд удамд хамаарах болж харин Цогтоо вангийн хошууны ноёд л Омбо-Эрдэнэ хунтайжийн үртэс болжээ.
Гэндэн '''Хотогойд'''ын ноён суусан цагаасаа [[Манж үндэстэн]]ийн төрд идэвхитэй зүтгэж байгаад 1694 онд [[Манж үндэстэн]]д дагаар ороход түүнд төрийн бэйл цол өргөн үе улируулан засаг өргөмжилжээ. Гэндэнг 1697 онд нас нөгчихөд түүний хүү Сүнчинсэнгэд захируулж байгаад түүнийг 1704 онд нас нөгчихөд үргүйн учир Гэндэнгийн үрчилсэн хүү Бүүвэй '''Хотогойд'''ын ноён суусан байна. Түүний хойно 1730-1737 онуудад түүний ахмад хөвгүүн Банди, 1737-1757 онд Банди бэйлийн хүү Шадар ван [[Чингүнжав]] нар угсаа залган захирч байв.

Бүүвэй бэйл, Банди ахай нар [[Манж үндэстэн]] чин гүрний бодлогыг хүлээн зөвшөөрч хүчин зүтгэж байсан бол шадар ван [[Чингүнжав]] анхнаасаа [[Манж үндэстэн]]ий төрийн бодлогыг эрс эсэргүүцэн албыг хайш яайш хуумгайлж байсан бөгөөд үүнийхээ төлөө тэрээр зэрэг тушаал ч буурч байсан аж. 1750-иад оны эхэн үеэс [[Чингүнжав]] өвөр Монголын Сэвдэнбалжир, Ойрадын [[Амарсанаа]] нартай үгсэн нийлж [[Манж үндэстэн]]ий эсрэг зэвсэгт тэмцэл хийхээр товлосон авч [[Манж үндэстэн]] нар энэхүү оролдлогыг нь өөрсдийн туршуулуудаар дамжуулан заншлан мэдсэний үндсэн дээр тэдний хүчийг нь салган [[Амарсанаа]]г Ойрад тийш, [[Чингүнжав]]ыг Халхад илгээн Сэвдэнбалжирыг барьж хорьсон байна. Ийм явдал гарсныг мэдсэн [[Чингүнжав]] Хотогойд голдуу цэргээ удирдан Манжийн эсрэг босох тэмцлээ эхэлсэн ажээ. Хэдийгээр [[Чингүнжав]]ын тэмцлийг аялдан дагалдсан хэд хэдэн тэмцэл Халхад тэрхүү дуулианаар гарсан хэдий ч нэгдсэн удирдлага зохион байгуулалт байгаагүй учир [[Манж үндэстэн]] нар тус тусад нь цохисон ажээ. Манжийн эсрэг хийх тэмцлийг манлайлсан [[Чингүнжав]] бусад босогчидтой хүчээ нэгтгэж чадаагүйн дээр Халхын олонх ноёд [[Манж үндэстэн]]ий талыг илэрхий баримтлан түүнд туслахгүй байсан зэргээс үүдэн аргагүйн эрхэнд хүчин мөхөсдөн 1757 оны эхээр [[Манж үндэстэн]] нарт баригдан гэр бүлийн хамт хороогдсон байна.
[[Манж үндэстэн]] нар Хотогойдын бослогыг дарсаны хойно тэднийг хуваан бутаргах явдлыг улам эрчимжүүлж нэмж 3 хошуу байгуулсан байна. Хотогойдууд нь Тоос, Халиучин, Шэжнүүд, Их Хотогойд, Бага Хотогойд, Мянгад [Галдан Туслагч “Эрдэнийн эрих “ Хэвлэлд бэлтгэсэн Насанбалжир.Ц УБ 1960 тал 121] гэсэн үндсэн 6 отогтой бөгөөд тэднийг бутарган хошуу зохиохдоо ч мөн энэ 6 отгоор нь буй.

==ХОТГОЙД ХОШУУД==
Хотогойдууд нь Манжийн үеэс Засагт хан аймагт таван хошуунд хуваагдан Хотогойд таван хошуу хэмээгдэн явжээ.

1. Эрдэнэ дүүрэгч вангийн хошуу: [[Чингүнжав]]ын хошууны гол нутгийг тусгаар тогтнолын төлөөх бослогыг даралцагч Вамбуудоржид Жүн ван цол өргөн захируулсан байна. Энэхүү хошуу нь Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч вангийн хошуу, Хантайшир уулын аймгийн Дэлгэрхан уулын хошуу гэгдэж байгаад 1931 онд Хөвсгөл аймгийн Баян-Уул, Баянхайрхан, Цэцэрлэг, Цагаан уул, Бүрэнхаан сумд үүссэн байна.

2. Цогтой вангийн хошуу: Шолой уваши хунтайжийн ахмад хүү Омбо-Эрдэнийн хүү Лувсанринчин, түүний хүү Намринчимбогийн албат нь Цогтоо вангийн хошууны эхлэл болж өгчээ. Эл хошууг 1709 онд Хөх нуураас эргэн ирсэн Лувсанринчингийн албатаар нэг сумтайгаар байгуулсан байна. Манжийн үед Халхын баруун замын дундад баруун гарын адгийн хошуу хэмээгдэн нутгийн хил нь зүүн тийш Буга өндөр хүрч, өмнө зүгт Дунд Самгалтай, умар зүг Баян-Айраг уул, баруун зүг Байцас уул, зүүн хойш Муу түлээт, баруун хойш Өвөр Улаагчин, зүүн өмнө Булан, баруун өмнө Босго уул хүрч байв. 1911 оноос 1923 онд Засагт хан аймгийн Цогтой вангийн хошуу хэмээн дотроо Баруун Ангирт, Зүүн Ангирт, Ойгон, Тэлмэн, Нөмрөг таван багтай явжээ. 1911 оны байдлаар 33 өрх, 346 хүн амтай байсан бол 1918 оны И.М.Майскийн мэдээгээр 530 өрх 1283 хүн амтай, 17 сүм хийдэд 619 лам нар шавилан сууж байсан мэдээ байна. 1923 оноос улс даяар хийгдсэн орон нутгийн засаг захиргааны шинэчлэлтийн дагуу Хантайшир уулын аймгийн Нөмрөг уулын хошуу нэртэй болж дотроо Баянхайрхан, Баян-зүрх, Мандал, Уранхайрхан гэсэн 4 сумтай байгуулагдав. Цогтой вангийн хошууг Намринчимбо, Жамъян, Гомбоцэрэн, Ларь, Банди, Сэндэвдорж, Цэсүрэндорж, Галдангүнтүв, Магсаржав, Загдсамбар, Дамдинавшаа нар угсаа залган захирч байжээ.

3. Далай гүний хошуу: Ашихай дархан хунтайжийн дэд хүү Түмэндара дайчингийн хүү Шолой увш хунтайжийн дэд хүү Дорж дай хунтайж, түүний хүү Гэндэн бэйлийн дөтгөөр хүү Шагжагт байгуулсан гавъяаг нь үнэлж Эрдэнэ дүүрэгч вангийн хошуунаас тасдан өгсөн албат нь 1724 оны үеэс Далай гүний хошуу гэгдэх болжээ. Манжийн үед Халхын өрнө замын баруун гарын баруун этгээдийн хошуу хэмээгдэн нутгийн хил нь зүүн зүг Нарийн Дөлбөр, баруун зүг Хар хоргон голын булаг, өмнө зүг Чацарт, умар зүг Ачин булаг тус тус хүрнэ. Богд хаант монгол улсын үед Засагт хан аймгийн Далай гүний хошуу хэмээн нэрлэгдэж, Өвөр Баруун, Ар баруун, Ар зүүн, Өвөр зүүн гэсэн 4 отогтой байсан байна. 1911 оны байдлаар 84 өрх, 234 хүн амтай байсан бол 1918 оны И.М.Майскийн мэдээгээр 654 өрх 1848 хүн амтай, 29 сүм хийдэд 735 лам нар шавилан сууж байсан мэдээ байна. 1923-1931 оны үед Хантайшир уулын аймгийн Бүрэнтогтох уулын хошуу хэмээн нэрийдэгдэж байсан бөгөөд 1924 онд Бөгдгөөн хан уулын хошуутай нийлэн 1929 онд Наранжаргалант уулын хошуутай нэгдэв. Одоогийн Хөвсгөл аймгийн Төмөрбулаг, Бүрэнтогтох сум болсон ажээ. Далай гүний хошууг Шагжаг, Доржцэдэн, Цэдэвдорж, Шагдаржав, Доржжав, Төгсдэлгэр, Базаррагчаа, Доржпалам нар үе улиран захирч байв.

4. Мэргэн гүний хошуу: Шолой Увш хунтайжийн 3-р хөвгүүн Лувсандаш Мэргэн дайчингийн ахмад хөвгүүн Увашийн ахмад хүү Цэвэгжавт албат таслан сум үл хүрэх албаттайгаар нэгэн хошууг 1756 онд байгуулан өгсөн нь Засагт хан аймгийн Мэргэн гүний хошуу юм. Манжийн эрхшээлийн үед Халхын дундад зүүн гарын баруун этгээдийн засаг улсад туслагч гүнгийн хошуу хэмээгдэн зүүн зүгт хар бургас, өмнө зүг цагаан бургас, баруун зүг Чандаган тал, умар ба баруун хойд зүг Их тахил, зүүн өмнө зүг Баянзүрх, баруун өмнө зүгт Сэлэнгэ мөрөн хүрэх нутагтай байв. Богд хаант Монгол улсын үед Засагт хан аймгийн Мэргэн гүний хошуу хэмээн нэрлэгдэж 1 сумтай байв. Хантайшир уулын аймгийн Бөгөдгөөн хан уулын хошуу гэгдэж байгаад 1931 оноос Хөвсгөл аймгийн Төмөрбулаг сум болсон ажээ. Мэргэн гүний хошууг Цэвэгжав, Батжаргал, Чойсүрэн, Жамбал, Гүндорж, Баянжаргал нар үе улиран захирч байв.

5. Ахай бэйлийн хошуу: Ахай бэйлийн хошууг 1757 онд Эрдэнэдүүрэгч вангийн хошуунаас таслан Дорж дай хунтайжийн дэд хүү Гэндэн бэйлийн дэд хүү Тувагийн хүү Дашпунцагийн албат дээр тулгуурлан байгуулсан байна. Манжийн үед Халхын өрнө замын дундад зүүн гарын адгийн хошуу хэмээн нэг гүйцэд сумын албатай, нутаг дэвсгэр нь зүүн зүг Баянзүрх уул, баруун зүг Дэлгэр гол, умар зүг Номт, өмнө зүг Оодос, зүүн хойд зүг хилийн харуул, баруун хойш Соёг толгой, баруун өмнө зүг Бор бургас хүрч байв. 1911-1922 онд Засагт хан аймгийн Ахай бэйлийн хошуу гэж нэрлэгдэн явсан бөгөөд 1911 оны байдлаар 85 өрх, 308 хүн амтай байсан бол 1918 оны И.М.Майскийн мэдээгээр 823 өрх 3471 хүн амтай, 153 сүм хийдэд 2345 лам нар шавилан сууж байсан мэдээ байна. 1923 оноос Хантайшир уулын Наранжаргалант уулын хошуу нэрээр байгуулагдаж хожим Цэцэрлэг Мандал уулын аймагт шилжсэн. Тус хошуунаас Арбулаг, Мөрөн, Тосонцэнгэл, Их-Уул сум бүтнээр Түнэл, Алаг-Эрдэнэ сумын зарим баг нь байгуулагджээ. Ахай гүний хошууг Дашпунцаг, Гомбожав, Жигмидчавдан, Чойгончигдаш, Нилханвар, Намхайдорж, Цэдэндорж нар үе улиран захирч байв.

6. Жалханз хутагтын шавь: Жалханз хутагтын шавийг байгуулахдаа Хотогойдын Дүүрэгч ван, Ахай засгийн хошуунаас таслан нутаг олгосон тул мөн Хотогойдын түүхэнд хамаарал бүхий юм. Жалханз хутагтын уг эх нь энэтхэгийн Базарваань, Цогтсарха, Зундуйёндон, Их түгээмэл гүндүү, хан Махасуха, Чойгүцагаан, Чимэдманабадар, гэсэн 7 үе хувилж, түүний хойно түвдэд Дүвчиннамхайжалцан, Батлужав хэмээх Мижиддорж, Жамагарбо, Жамьянмоломпил, Балжиржамц, Чойжилжамц гэсэн 6 үе хувилаад манжийн Тэнгэрийн сэцэн хааны 4-р он (1630 он Д.Б)-д монгол газар халхын Засагт хан аймагт Лувсанданзанжамц нэрээр хувилж, Эеэр засагчийн 11-р он (1645 он Д.Б)-д жанч халжээ. 2-р үе хувилсан нь Лувсанданзанбалсан (1657-1741), 3-р үе хувилсан нь Галсандамбийеримпил (1747-1785) Ховдын Түгээмэл амаржуулагч сүмийг 11 жил захирч суужээ. 4-р үе хувилсан нь Лувсанбалжирлхүндэв (1796-1847) Ховдын Түгээмэл амаржуулагч сүмийг 4 жил захирч байв. Төр гэрэлтийн 4-р он (1824 он Д.Б)-ы XII сард гуулиар цутган үйлдсэн “Халхын Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын тамга” гэсэн манж, монгол, түвэд гурван үсгээр бичсэн тамгыг олгожээ. [“Засагт хан аймгийн чухал хэргийн данс” хэвлэлд бэлтгэсэн Г.Дашням, На.Сүхбаатар, С.Чулуун УБ., 2002 тал 41] Чингэснээр Жалханз хутагт нь тамга барьж шавь захирах эрхтэй болсон байна. Жалханз хутагтын шавийг байгуулахдаа Хотогойдын Дүүрэгч ван, Ахай засгийн хошуунаас хувь таслан байгуулжээ. 5-р үе хувилсан нь Чоймболжалцан (1849-1855), 6-р үе хувилсан нь Чойжижалцан (1857-1874), 7-р үе хувилсан нь Дамдинбазар (1875-1923), 8-р үе хувилсан нь Билэгдэмбэрэл (1923-1978) нар тус тус тодорчээ. Жалханз хутагтын шавийн нутгийн цэс нь баруун зүгт Загастайн даваа, баруун хойд тал нь өвөр Улаагчин өртөө, хойд тал нь Хоньт холбоо нуур, зүүн тал нь Хантийн дөрвөлжийн өндөрлөгт хүрч байв. 1911 оны байдлаар 61 өрх, 558 хүн амтай байсан бол 1918 оны И.М.Майскийн мэдээгээр 545 өрх 1051 хүн амтай, 28 сүм хийдэд 433 лам нар шавилан сууж байсан мэдээ байна. 1925 оноос Хантайшир уулын аймгийн Өлзийт Баянзүрх уулын хошуу гэгдэж байгаад 1926 онд Дэлгэрхан уулын хошуунд нэгтэгсэн байна. Одоогийн Хөвсгөл аймгийн Бүрэнхаан сум.

==ХОТГОЙДЫН ҮЛГЭР ДОМОГ==


==Хотгойдын хонгор халзан морины домог==

Хотгойд нутагт нэгэн ядуу эр их хурдан Хонгор халзан морьтой байжээ. Тэр морийг нь ноёд, хаад өөрийн болгон авч, нэр дээрээ уралдуулж, алдар хүндийг олох гэж хичнээн оролдовч хараахан чаддаггүй байж. Нэг удаа нутгийн ноён ядуу эрийн морийг булааж аваачаад, зориуд хүн томилон мануулжээ. Морь болон түүнийг манаж байгаа хүнийг үүрээр түр цурам хийх зуур ядуу эр ногт барин хөл нүцгэн гэтэж ирээд, мориныхоо чихэнд: 
Ноёд ноёдын үүдэнд 
Ногттойгоо дүүхэлзэнэ
Ногтлоод ирсэн хүүдээ 
Нойрон дундаа үүрсэнэ . . . гэж дуулаад дагуулаад харьдаг байжээ. 
Тэгэхээр нь нутаг ойрхон болохоор буцаж гүйгээд байна гээд хаанд хурдан морь бэлэглэж нүүр тал олохыг горилон, ядуу эрээс хонгор халзан морийг дахин булаан авч харь газар, хааны сүрэгт хүргүүлжээ. Ядуу эр тэр хол газар явж очиж чадахгүйн эрхээр мөн л адуу хүн хоёр нойр хичнээн даавч үл тэвчин дуг хийх үүрийн харанхуйгаар хазаар барин хотныхоо овоон дээр гарч: 
. . . Хаад хаадын үүдэнд 
Хазаартайгаа дүүхэлзэнэ 
Хазаарлаад ирсэн хүүгээ 
Харан харан баясана аа . . . гэж дуулахад Хонгор халзан морь нь хоногтоо гүйгээд ирдэг байжээ. 
Үүнээс хойш тэр ядуу эр хурдан сайхан хүлгээрээ жил болгоны наадамд түрүү магнай авч, нутгийн олны дунд нэр хүндтэй нэгэн болжээ. Хонгор халзан морийг хорин таван насандаа хошуу наадамд түрүүлэхэд нь атаархсан нутгийн ноён энэ яавч эгэл амьтан биш, язгууртан хүнд л байваас зохих хүлэг хэмээн бодож, тэр морийг эзнээс нь хүчээр булаан авч, хааны газар дахин хүргүүлэхээр хэсэг эрчүүдэд хөтлүүлэн явуулах болжээ. Энэ үед эзэн нь одоо ч эрдэнэт сайхан хүлэг минь эргээд надад ирэхгүй байхаа даа хэмээн харамсаж, мориныхоо сүүлнээс нэгэн туг үс сугалан авч, чагтгандаа зүүгээд: 
- Миний энэ буянт хүлэг надад л хурдална. Харь газар хүргэгдэж, хаан эзэнд очсон ч эс хурдална. Ингээд Өвгөн Хонгор буяныг минь элдвээр бүү хараагаасай, агдалж битгий зовоогоосой, аяар аяар гуядаасай, муулж бүү хэлээсэй, мөрөөр нь мөнх насжуулаасай хэмээн ханцуй дотроо балбирч: 
( . . . Алтан алтан амгайгий нь 
Амы нь дагуулж татаарай 
Алтан сайхан зоогий нь 
Аяар аяар гуядаарай 
Мөнгөн мөнгөн зуузайгий нь 
Марий нь тааруулж татаарай 
Мөлгөр сайхан зоогий нь 
Зөөлөн зөөлөн гуядаарай ) гэж дуулсан гэдэг. 
Хотгойдын унага дуу өндөрлөж байгаа нь энэ хоёр бадаг бол уг дууны тайлал бөлгөө. Нэг үгээр хэлхэд, хаад ноёдын өмнө хүч мөхөсдсөний эрхээр эзэн хүн эрдэнэт сайхан хүлэг морио өөрийн гар дор байлгаж, олон олон наадамд удаа дараалан түрүүлж, магнайг нь тэнийлгэж явсан тэр их ач буяныг хариулж чадахгүй болсон бухимдал цухлаа тайлж, Хонгор халзан морио хол газар очоод хүний гарт их зоволгүй, насны эрхээр жаргаасай гэж ерөөсөн тайлал бадгууд юм. Эзний энэ ерөөл эрдэнэт хүлэгт нь шингэж, харь газрын хааны нэр дээр хурдалж, түүний цөсийг хөөргөлгүй, эх нутгийнхаа уулын тарилганд толгойгоо өргөсөн гэдэг.

=='''Бүст нуур, Алтан тэвш уулын домог'''==

      [[Завхан]] аймгийн  [[Нөмрөг сум]]ын нутагт буй нэг үзэсгэлэн төгөлдөр нуурыг  [[Бүст нуур]]гэдэг байна. Энэ нуурын дунд уул бий. Урьд шадар ван  [[Чингүнжав]] Ховдын цагаан түнгээс гарч Орос улсыг зорин манжийн цэргээс зугтаж явахдаа энд хоног тааруулсан гэнэ. Тэгээд өглөө босоход нь анчин гөрөөчнөөс айсан ан амьтан нуурын мөсөн дээгүүр сүрэглэн давхиж нуурын дундах уул руу айсуй харагджээ. Иймд шадар ван:
Айсан зовсон бүхний амь авран орогнуулдаг ачтай, тустай нуур юмаа хөөрхий хэмээн бишрээд өөдөө харсан сав алтан тэвшээ дунд ууланд нь булж, нуурын мөсийг цоолж товчлуур мөнгөн бүсээ хийсэн гэнэ. Тэр цагаас уг нуурыг  [[Бүст нуур]], дундах уулыг нь Алтан тэвш гэж нэрлэх болжээ.
Мөн.,

Хоноглосонхон   газар   нь                        

Ховдын   цагаан   түнгээ

Ховлоод  мордсон   цэрэг   нь

Хоёр живаа цэрэг

Бүгсэнхэн  газар  нь

Бүстийн   дунд   уул

Бүслээд   мордсон   цэрэг   нь

Хоёр  живаа   цэрэг

Хүчлэнхэн   зорьсон   газар   нь

Хүрмэн   тагнын   цаахна

Хүрээлэн   мордсон   цэрэг   нь

Хоёр  живаа  цэрэг

Гурван   живаа   цэргээ   дагуулсан   ч   болоосой

Гургалдай   зээрдээ   унасан   ч   болоосой                           гэж  энэ  тухай  дуу гарсан гэнэ.


=='''Хүдэр хүү'''==

Цогтой вангийн хошуунд Хүдэр хэмээх нэгэн бяртай хүн байжээ. Хүдэр хүү ээжийн хамт [[Хотгойд]]  – ойрадын дайн самуунаар өөлдийн 9 шар баатарт олзлогдон хүний газар, гүний нутагт зарцлагдан амьдарч байжээ. Ийнхүү хэдэн жил болоход Хүдэр ч эрийн цээнд хүрч, нэгэн өдөр ээждээ өөлдийн 9 шар баатарыг алж нутаг зорих тухайгаа хэлжээ. Өөлдийн баатарууд өглөө гарч дээрэм тонуул хийсээр орой уван цуван ирдэг, ингэхэд нь Хүдэр хүү мориноос буулгаж үүд өргөн оруулж, морь малыг янзлан, ээж нь хоол цайг нь хийж өгдөг байжээ. Иймээс эхээр зөвшөөрүүлсэний эцэст Хүдэр орой цувж ирсэн баатаруудыг нэг нэгээр нь гэр лүү үүд өргөн оруулахдаа ар голыг нь тас шааж алсаар, хамгийн сүүлд ирсэн ахмад баатар нь сэжиг авч “Хөвүүний нүд яасан улаан байна” гээд зугтахыг завдтал барин авч ноцолджээ. Тэрхүү хоёрыг ач тач ноцолдон буй ахуйд ээж нь Хүдэрийн урьд захисан ёсоор бэлдэн өгсөн хутгаар эрээн булчинг нь тас огтлон алж даржээ. Ингээд Хүдэр хүү бор гэрээ баглан үүрч нутгийн зүг явах замдаа газарын уруу шогшиход ээж нь”Аяар гэм. Хөгшин хүн унагаж алах нь уу? ” гэж таягаараа толгой руу нь тогшиж байсан гэдэг. Хүдэр хүү нутагтаа ирээд хар бор амьдралаар амьдарч байсан бөгөөд энэ хугацаанд хүрээн дээр худалдаа хийж явсан эгнэшгүй хүчтэй оростой барилджээ. Барилдах болоход нөгөөх орос хоёр гартаа хунз цай барин дэлэхэд Хүдэр хоёр засуулаа өргөн дэвсээр гарчээ. Барилдаан болоход Хүдэр мөнөөх оросыг газарт хүргэлгүй нуруугаар нь тас тэврэх алжээ. Хожим Хүдэр Тахилт /Нөмрөг/ уулын оройд байсан бага шиг гэрийн буурин чинээ дайтай бүдүүн модыг : “Хааны аварга дийлэх нь үү? Хангайн аварга дийлэх нь үү?” хэмээн ам гаран тэврэн тонгорсон боловч оройн өмхөрсөн хэсэг нь хугарч түүнийг цохин алжээ. Хүдэрийн шарил Тахилт ууланд байсан ба хавирга нь завсаргүй бөгөөд цээжний хөндийд чоно гөлөглөсөн байсан гэдэг. Түүний шарилыг хожим өөлдүүд хулгайлан авч нутагтаа тахиснаар өөлдийн нутаг хошууд сайн бөхчүүлтэй болсон гэж одоо хүртэл нутгийн ардууд хуучилдаг билээ.

== Алдартай ХОТГОЙДУУД==

* [[Шолой убаши хунтайж|Хотгойдын Алтан Хан]]
* Хатан [[Бүүвээ баатар]] 
* Хотгойдын шадар ван [[Чингүнжав]]
* [[Содномын Дамдинбазар|Жалханз хутагт С.Дамдинбазар]]
* [[Дилов хутагт Жамсранжав]]
* Гомбожавын Очирбат
* [[Санжаагийн Баяр]] 
* [[Дэмчигжавын Моломжамц]]
* [[Ялгуусан хутагт Лувсанданзан]]
* [[Арь гэгээн Дамдинчогдон]]
* [[Рэгзээгийн Амарсайхан]]
* [[Өлзийсайханы Энхтүвшин]]
* [[Лувсанцэрэнгийн Энх-Амгалан]]
* [[Ринчиннямын Амаржаргал]] ?
* Б.Баатарзоригт ?
* Бярваагийн Чимид?
*Төмөрийн МӨНХБАЯР 
*Баярсайханы Энхжин

{{Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан}}
[[Ангилал:Хотгойд| ]]
[[Ангилал:Монгол овог аймаг]]</text>
      <sha1>ezzdnufsf4rpgl7mew8g4d9yfqkxi5s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Геохронологи</title>
    <ns>10</ns>
    <id>7020</id>
    <revision>
      <id>706278</id>
      <parentid>386979</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T06:27:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20800" xml:space="preserve">&lt;center&gt;
&lt;!--- If you want to specify a custom width instead, you must use this (60% as an example):
&lt;br clear=all&gt;
&lt;div style=&quot;clear:both; width: 60%;&quot; class=&quot;NavFrame&quot;&gt;
&lt;div class=&quot;NavHead&quot; style=&quot;background-color:#CCCCFF;&gt;
---&gt;
&lt;div style=&quot;clear:both;&quot; class=&quot;NavFrame&quot;&gt;
&lt;div class=&quot;NavHead&quot; style=&quot;background-color:#CCCCFF;&quot;&gt;
{{Tnavbar|Geologic time scale|mini=1|style=position: absolute; left: 3px;}}'''Геологийн цаг тоолол'''&lt;/div&gt;
&lt;div class=&quot;NavContent&quot;&gt;
&lt;!--- This next lines determine how wide the white section of the template should be, followed by the text size in the same part. They must be listed in percentage. ---&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;3&quot; style=&quot;font-size:95%;&quot;
|-
! Суперэон
! [[Эон]]
! [[Эрин]]
! colspan=&quot;2&quot; | [[Галав]]&lt;ref name=&quot;note1&quot;&gt;Paleontologists often refer to [[faunal stage]]s rather than geologic (geological) periods.  The stage nomenclature is quite complex.  See {{cite web| url=http://flatpebble.nceas.ucsb.edu/cgi-bin/bridge.pl?action=startScale| title=The Paleobiology Database| accessdate=2006-03-19}} for an excellent time ordered list of faunal stages.&lt;/ref&gt;
! [[Эпох]]
! Гол үйл явдлууд
! Эхлэсэн хугацаа,&lt;br/&gt;сая жилээр&lt;ref&gt;Dates are slightly uncertain with differences of a few percent between various sources being common. This is largely due to uncertainties in [[radiometric dating]] and the problem that deposits suitable for radiometric dating seldom occur exactly at the places in the geologic column where they would be most useful. The dates and errors quoted above are according to the [[International Commission on Stratigraphy]] 2004 time scale. Dates labeled with a * indicate boundaries where a [[Global Boundary Stratotype Section and Point]] has been internationally agreed upon: see [[List of Global Boundary Stratotype Sections and Points]] for a complete list.&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;37&quot; |
| rowspan=&quot;37&quot; style=&quot;background:#B3E2D1&quot; | [[Фанерозой]]
| rowspan=&quot;7&quot; style=&quot;background:#FFFF00&quot; | [[Кайнозой]]
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#FDCC8A&quot; rowspan=&quot;4&quot; | [[Неоген]]&lt;ref name=&quot;note3&quot;&gt;Historically, the [[Cenozoic]] has been divided up into the [[Quaternary]] and [[Tertiary]] sub-eras, as well as the [[Neogene]] and [[Paleogene]] periods.  However, the International Commission on Stratigraphy has recently decided to stop endorsing the terms Quaternary and Tertiary as part of the formal nomenclature.&lt;/ref&gt;
| style=&quot;background:#FFFFB3&quot; | [[Голоцен]]
| [[Мөстлөгийн үе]] дуусаж, хүн төрөлхтний соёл иргэншил үүсэв.
| style=&quot;background:#FFFFB3&quot; | 0.011430 ± 0.00013&lt;ref name=&quot;note9&quot;&gt;The start time for the [[Holocene]] epoch is here given as 11,430 [[before present|years ago]] ± 130 years (that is, between [[9610 BC]]-[[9560 BC]] and [[9350 BC]]-[[9300 BC]]). For further discussion of the dating of this epoch, see [[Holocene]].&lt;/ref&gt;
|-
| style=&quot;background:#FFFF62&quot; | [[Плейстоцен]]
| Том хэмжээтэй (биетэй) [[хөхтөн]] амьтдын хөгжил ба мөхөл. [[Анатом]]ын хувьд [[хүн|орчин үеийн хүнтэй]] ижил хүн үүсэв. 
| style=&quot;background:#FFFF62&quot; | 1.806 ± 0.005 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#FEEBAC&quot; |[[Плиоцен]]
| [[Мөстлөгийн үе]] эхлэв. Хуурай, хүйтэн [[уур амьсгал]]. 
| style=&quot;background:#FEEBAC&quot; | 5.332 ± 0.005 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#FFDE00&quot; | [[Миоцен]]
| Харьцангуй дулаан уур амьсгал; [[Дэлхий]]н бөмбөрцгийн хойд хагаст томоохон [[Ороген|уул нурууд үүсэв]]. Орчин үеийн [[хөхтөн]] ба [[шувуу]]ны [[Овог (биологи)|овог]] үүсэв. [[Өвс]] их хэмжээгээр тархан ургав. Анхны [[мич]] үүсэв.
| style=&quot;background:#FFDE00&quot; | 23.03 ± 0.05 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#FFB300&quot; | [[Палеоген]]&lt;br&gt;&lt;ref name=&quot;note3&quot;/&gt;
| style=&quot;background:#EAC672&quot; | Олигоцен
| Дулаан уур амьсгал; Амьтны төрөл зүйл, ялангуяа хөхтөн амьтдын зүйлийн хөгжил. Орчин үеийн [[Цэцэгт ургамал|цэцэгт ургамлын]] хөгжил.
| style=&quot;background:#EAC672&quot; | 33.9±0.1 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#EAAD43&quot; | Эоцен
| Сөнөсөн хөхтөн амьтдын зүйлийн хөгжил. Анхны [[өвс]]. [[Антарктид]] дахин мөсөөр бүрхэгдэж, орчин үеийн байдал бүрэлдэж эхлэв.
| style=&quot;background:#EAAD43&quot; | 55.8±0.2 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#EB9301&quot; | Палеоцен
| Тропикийн уур амьсгал.  Орчин үеийн [[ургамал]] бий болов. [[Динозавр]] бүрэн мөхөж, эртний хөхтөн амьтдын хөгжлийн шугамууд үүсэв.  
| style=&quot;background:#EB9301&quot; | 65.5±0.3 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt; 
|-
| rowspan=&quot;8&quot; style=&quot;background:#7FAD51&quot; | [[Мезозой]]
| rowspan=&quot;2&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#7FC31C&quot; | [[Цэрд (геологи)|Цэрд]]
| style=&quot;background:#DEF197&quot; | Дээд/Хожуу Цэрд
| rowspan=&quot;2&quot; | [[Цэцэгт ургамал|Цэцэгт ургамлын]] хөгжил, [[шавьж]]ны шинэ төрлүүд. Орчин үеийн [[загас]], [[матар]], [[махчин загас]] үүсэв. Динозаврын шинэ төрлүүд. Эртний шувуу. [[Супер тив|Гондван]] тив задрав. 

| style=&quot;background:#DEF197&quot; | 99.6±0.9 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#B3DF7F&quot; | Доод/Түрүү Цэрд
| style=&quot;background:#B3DF7F&quot; | 145.5 ± 4.0
|-
| rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#4DB47E&quot; | [[Юрийн галав]]
| style=&quot;background:#CCEBC5&quot; | Дээд/Хожуу Юра
| rowspan=&quot;3&quot; | Үрт ургамал - ''Gymnospermae'' (голлон [[модлог ургамал]]) тархав. Динозаврын олон төрөл хөгжив. Бага хэмжээний хөхтөн амьтад. Анхны шувуу ба [[гүрвэл]]. Далайн жижиг амьтад. [[Супер тив|Пангей]] задарч, Гондван ба [[Супер тив|Лаурази]] үүсэв. 
| style=&quot;background:#CCEBC5&quot; | 161.2 ± 4.0
|-
| style=&quot;background:#7FCA93&quot; | Дунд Юра
| style=&quot;background:#7FCA93&quot; | 175.6 ± 2.0 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#66C292&quot; | Доод/Түрүү Юра|]]
| style=&quot;background:#66C292&quot; | 199.6 ± 0.6
|-
| rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#67C3B7&quot; | [[Триас]]
| style=&quot;background:#CCECE1&quot; | Дээд/Хожуу Триас
| rowspan=&quot;3&quot; | Эх газарт динозавр, тэнгист аврага матар өргөн тархаж байв. Мөн нисдэг динозавр хөгжив. [[Хоёр нутагтан|Хоёр нутагтны]] анхны хэлбэр. Орчин үеийн [[шүр]] ба загас, мөн зарим [[шавьж]] бий болов. 
| style=&quot;background:#CCECE1&quot; | 228.0 ± 2.0
|-
| style=&quot;background:#99D7BE&quot; | Дунд Триас
| style=&quot;background:#99D7BE&quot; | 245.0 ± 1.5
|-
| style=&quot;background:#67B39F&quot; | Доод/Түрүү Триас
| style=&quot;background:#67B39F&quot; | 251.0 ± 0.4 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt; 
|-
| rowspan=&quot;22&quot; style=&quot;background:#80B5D5&quot; | [[Палеозой]]
| rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#67C6DE&quot; | [[Перм]]
| style=&quot;background:#B3E3EE&quot; | Лопин
| rowspan=&quot;3&quot;| [[Супер тив|Пангей]] [[супертив]] үүсэв. Перм-Карбоны мөстлөг дуусав. Анхны жинхэнэ үрт ургамал үүсэв. Гүехэн [[тэнгис]]т тэнгисийн амьтад хөгжиж байв. 251 сая жилийн орчим Дэлхийн [[амьд организм]]ын 95% устсан [[Перм-Триасын сүйрэл]] болов. 
| style=&quot;background:#B3E3EE&quot; |  260.4 ± 0.7 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#99D8D8&quot; | Гуадалуп
| style=&quot;background:#99D8D8&quot; | 270.6 ± 0.7 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#80CEC9&quot; | Кисурал 
| style=&quot;background:#80CEC9&quot; | 299.0 ± 0.8 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#689FCA&quot; | [[Карбон]]&lt;ref name=&quot;note4&quot;&gt;In North America, the Carboniferous is subdivided into Mississippian and Pennsylvanian Periods.&lt;/ref&gt;'''/'''&lt;br&gt;[[Пенсильван]]
| style=&quot;background:#689FCA&quot; | Хожуу/Дээд Пенсильван
| rowspan=&quot;3&quot; | Анхны [[гүрвэл]], [[нүүрс]] үүсгэгч их ой үүсэв. [[Агаар мандал]] дахь [[хүчилтөрөгч]]ийн хэмжээ Дэлхийн түүхэнд байгаагүй өндөр хэмжээнд хүрэв. 
| style=&quot;background:#689FCA&quot; | 306.5 ± 1.0
|-
| style=&quot;background:#689FCA&quot; | Дунд Пенсильван
| style=&quot;background:#689FCA&quot; | 311.7 ± 1.1
|-
| style=&quot;background:#689FCA&quot; | Доод/Түрүү Пенсильван
| style=&quot;background:#689FCA&quot; | 318.1 ± 1.3 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#8091AD&quot; | [[Карбон]] &lt;ref name=&quot;note4&quot;/&gt;'''/'''&lt;br&gt;[[Миссиссип]]
| style=&quot;background:#8091AD&quot; | Дээд/Хожуу миссиссипи
| rowspan=&quot;3&quot; | Ихээхэн хэмжээний эртний мод ургав. Эртний махчин загас, шүр их хэмжээгээр тархав. [[Супер тив|Гондван]] тивийн зүүн хэсэг мөстөв. 
| style=&quot;background:#8091AD&quot; | 326.4 ± 1.6
|-
| style=&quot;background:#8091AD&quot; | Дунд миссиссипи
| style=&quot;background:#8091AD&quot; | 345.3 ± 2.1
|-
| style=&quot;background:#8091AD&quot; | Түрүү/Доод миссиссипи
| style=&quot;background:#8091AD&quot; | 359.2 ± 2.5 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#9999C9&quot; | [[Девон]]
| style=&quot;background:#CBBDDC&quot; | Дээд/Хожуу
| rowspan=&quot;3&quot;| Анхны [[үрт ургамал]], далавчгүй шавьж үүсэв. 
| style=&quot;background:#CBBDDC&quot; | 385.3 ± 2.6 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#9983BE&quot; | Дунд
| style=&quot;background:#9983BE&quot; | 397.5 ± 2.7 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#807DBA&quot; | Түрүү/Доод
| style=&quot;background:#807DBA&quot; | 416.0 ± 2.8 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| rowspan=&quot;4&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#B172B6&quot; | [[Силур]]
| style=&quot;background:#E9C7E2&quot; | Придоли
| rowspan=&quot;4&quot;|  Анхны өвслөг ургамал, [[үе хөлтөн]] скорпионууд эх газарт үүсэв. Анхны эрүүтэй амьтад болох загас үүсэв. [[фораминифер]]үүд ялгармал хатуу биетэй болов. Далай, тэнгист шүр, [[толгой хөлтөн]], үе хөлтөн, [[мөр хөлтөн]], [[өргөст арьстан]], [[граптолит]]ууд эрчимтэй хөгжив. 
| style=&quot;background:#E9C7E2&quot; | 418.7 ± 2.7 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#CAA7D1&quot; | Лудлов
| style=&quot;background:#CAA7D1&quot; | 422.9 ± 2.5 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#B189B3&quot; | Венлок
| style=&quot;background:#B189B3&quot; | 428.2 ± 2.3 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#9858A8&quot; | Ландовери
| style=&quot;background:#9858A8&quot; | 443.7 ± 1.5 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt; 
|-
| rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#F981A6&quot; | [[Ордовик]]
| style=&quot;background:#FBB4BD&quot; | Хожуу/Дээд
| rowspan=&quot;3&quot; |  Энэ галавын дунд үеэс эхлэн янз бүрийн амьтад эрчимтэй хөгжив. Жишээлбэл, шүр, толгой хөлтөн, [[брахиопод]], өргөст арьстан, [[трилобит]], жад сүүлт, граптолит зэрэг. Мөн эрүүгүй амтай, сээр нуруутан үүсэв. [[Конодонт]] үүсэв. Анхны [[ургамал|ногоон ургамал]], [[мөөг]] эх газарт үүсэв. Ордовикийн төгсгөлд мөстлөг явагдаж, олон зүйл амьтад мөхөв. 
| style=&quot;background:#FBB4BD&quot; | 460.9 ± 1.6 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#FA9AB1&quot; | Дунд
| style=&quot;background:#FA9AB1&quot; | 471.8 ± 1.6 
|-
| style=&quot;background:#E67DA4&quot; | Доод/Түрүү
| style=&quot;background:#E67DA4&quot; | 488.3 ± 1.7 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt; 
|-
| rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#FB805F&quot; | [[Кембри]]
| style=&quot;background:#FDCDB8&quot; | Дээд/Хожуу
| rowspan=&quot;3&quot; | Энэ галаваас фосфат, шохойлог, цахиурлаг хатуу биетэй организмууд эрчимтэй хөгжив. Бараг бүх хүрээний амьтад үүсэж бий болов. [[Археоциат]], трилобит, хиолоит, зарим [[дун]], мөр хөлтөн хөгжив. Анхны хуурай газрын амьтан [[хорхой]], үе хөлтөн бий болов. Риф үүсгэгч археоциат тархав. [[Замаг]], мөөг үүсэв. [[Супер тив|Гондвана]] үүсэв. 
| style=&quot;background:#FDCDB8&quot; | 501.0 ± 2.0 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#E8AE97&quot; | Дунд
| style=&quot;background:#E8AE97&quot; | 513.0 ± 2.0
|-
| style=&quot;background:#E77C72&quot; | Доод/Түрүү
| style=&quot;background:#E77C72&quot; | 542.0 ± 1.0 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt; 
|-
| rowspan=&quot;18&quot; style=&quot;background:#B0C4D8&quot; | [[Кембрийн өмнөх|Кембрийн-&lt;br&gt;өмнөх]]&lt;br&gt;&lt;ref name=&quot;note5&quot;&gt;the [[Precambrian]] is also known as Cryptozoic.&lt;/ref&gt;
| rowspan=&quot;10&quot; style=&quot;background:#CCD891&quot; | [[Протерозой|Проте-&lt;br&gt;розой]]&lt;br&gt;&lt;ref name=&quot;note8&quot;&gt;The [[Proterozoic]], [[Archean]] and [[Hadean]] are often collectively referred to as the [[Precambrian|Precambrian Time]] or sometimes, also the Cryptozoic.&lt;/ref&gt;
| rowspan=&quot;3&quot; style=&quot;background:#CAA595&quot; | [[Неопротерозой|Нео-&lt;br&gt;протерозой]]
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#EAD8BC&quot; | Эдиакари
| colspan=&quot;2&quot; | Анхны [[Эукариот|олон эст амьтад]] эртний далайд өргөн тархаж байв. Сайн хадгалагдсан [[өт]] хэлбэрийн амьтдын үлдэгдэл их хэмжээгэр олддог. 
| style=&quot;background:#EAD8BC&quot; | 630 +5/-30 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#DCABAA&quot; | Криогени
| colspan=&quot;2&quot; | Органик үлдэгдэл маш бага. Энэ нь Дэлхий бүрэн мөстсөн байсантай холбоотой байж болно (&quot;[[Мөсөн Дэлхий]]&quot; - &quot;Snowball Earth&quot;). [[Супер тив|Родина]] супер тив задарч эхлэв.
| style=&quot;background:#DCABAA&quot; | 850 &lt;ref name=&quot;note6&quot;&gt;Defined by absolute age ([[Global Standard Stratigraphic Age]]).&lt;/ref&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#CBA46C&quot; | Тони
| colspan=&quot;2&quot; | Родина супер тив үүсэв. Энгийн, олон эст [[эукариот]]ын үлдэгдэл олддог байна. 
| style=&quot;background:#CBA46C&quot; | 1000 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; style=&quot;background:#DDC288&quot; | [[Мезопротерозой|Мезо-&lt;br&gt;протерозой]]
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#DDC288&quot; | Стени
| colspan=&quot;2&quot; | Родина супер тив үүсэж эхэлсэнтэй холбоотой явагдсан [[ороген]]ий нөлөөгөөр үүссэн нарийн, зурвас метаморф бүсүүд үүсэв. 
| style=&quot;background:#DDC288&quot; | 1200 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#DDC288&quot; | Эктази
| colspan=&quot;2&quot; | [[Платформ]]ын хучаас хурдсын тархалт үргэлжилэн нэмэгдэв. Тэнгист [[Ногоон замаг|ногоон замгийн]] колони үүсэв. 
| style=&quot;background:#DDC288&quot; | 1400 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#DDC288&quot; | Калими
| colspan=&quot;2&quot; | Платформын хучаас хурдсын тархалт нэмэгдэв. 
| style=&quot;background:#DDC288&quot; | 1600 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| rowspan=&quot;4&quot; style=&quot;background:#B3B25E&quot; | [[Палеопротерозой|Палео-&lt;br&gt;протерозой]]
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#B3B25E&quot; | Статери
| colspan=&quot;2&quot; | Анхны эукариот үүсэв. Эртний супер тив болох [[Супер тив|Колумби]] үүсэв. 
| style=&quot;background:#B3B25E&quot; | 1800 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#B3B25E&quot; | Орозири
| colspan=&quot;2&quot; | [[агаар мандал|Дэлхийн агаар мандал]]д [[хүчилтөрөгч]] бий болов. Ороген процесс явагдав. Садбури, Вредефордын сав газар солирын цохилтонд өртөв. 
| style=&quot;background:#B3B25E&quot; | 2050 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#B3B25E&quot; | Риаси
| colspan=&quot;2&quot; | Херонийн мөстлөг явагдав.
| style=&quot;background:#B3B25E&quot; | 2300 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#B3B25E&quot; | Сидери
| colspan=&quot;2&quot; | Хүчилтөрөгч их хэмжээгээр үүсэв. Үелэсэн төмрийн формаци үүсэв. 
| style=&quot;background:#B3B25E&quot; | 2500 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| rowspan=&quot;4&quot; style=&quot;background:#99ADAC&quot; | [[Архей]]&lt;br&gt;&lt;ref name=&quot;note5&quot;/&gt;
| style=&quot;background:#CBCDC8&quot; | Неоархей
| colspan=&quot;4&quot; | Ихэнхи [[кратон]]ууд тогтворжив. 
| style=&quot;background:#CBCDC8&quot; | 2800 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| style=&quot;background:#B2B5AF&quot; | Мезоархей
| colspan=&quot;4&quot; | Анхны риф бүрдэл болох [[страматолит]] (магадгүй цианобактерийн колониор үүссэн) үүсэв. 
| style=&quot;background:#B2B5AF&quot; | 3200 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| style=&quot;background:#999791&quot; | Палеоархей
| colspan=&quot;4&quot; | Анхны хүчилтөрөгч ялгаруулагч бактер бий болов. Хамгийн эртний тодорхойлж болохуйц макро [[чулуужсан үлдэгдэл]]. 
| style=&quot;background:#999791&quot; | 3600 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| style=&quot;background:#809090&quot; | Эоархей
| colspan=&quot;4&quot; | Анхны [[прокариот]] (нэг эст энгийн амьд организм буюу бактер эсвэл архей) үүсэв. Хамгийн эртний микро чулуужсан үлдэгдэл. 
| style=&quot;background:#809090&quot; | 3800
|-
| style=&quot;background:#809090&quot; rowspan=&quot;4&quot; | [[Гадей]]&lt;br&gt;&lt;ref name=&quot;note5&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;note7&quot;&gt;Though commonly used, the [[Hadean]] is not a formal eon and no lower bound for the Eoarchean has been agreed upon.  The Hadean has also sometimes been called the Priscoan or the Azoic.&lt;/ref&gt;

[[Гадей]]&lt;br&gt;&lt;ref name=&quot;note5&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;note8&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;note7&quot;&gt;Though commonly used, the [[Hadean]] is not a formal eon and no lower bound for the Archean and Eoarchean have been agreed upon. The Hadean has also sometimes been called the Priscoan or the Azoic. Sometimes, the Hadean can be found to be subdivided according to the [[lunar geologic time scale]]. These eras include the [[Cryptic era|Cryptic]] and [[Basin Groups]] (which are subdivisions of the [[Pre-Nectarian|pre-Nectarian era]]), [[Nectarian]], and [[Lower Imbrian]] eras.&lt;/ref&gt; 


| style=&quot;background:#809090&quot; | Доод Имбри&lt;ref name=&quot;note8&quot;&gt;These era names were taken from the [[Lunar geologic timescale]]. Their use for Earth geology is unofficial.&lt;/ref&gt; 
| colspan=&quot;4&quot; | Энэ эрин нь [[Хөрст гариг|Нарны аймгийн дотоод гаригууд]] [[солир]]ын хүчтэй бөмбөгдөлтөнд өртсөн үеийн төгсгөлтэй давхцана. 
| style=&quot;background:#809090&quot; | 3850
|-
| style=&quot;background:#809090&quot; | Нектар&lt;ref name=&quot;note8&quot;/&gt;
| colspan=&quot;4&quot; | Энэ эриний нэрийг [[Сар]]ны геологийн цаг тоололоос авсан болно. 
| style=&quot;background:#809090&quot; | 3920
|-
| style=&quot;background:#809090&quot; | Басин групп&lt;ref name=&quot;note8&quot;/&gt;
| colspan=&quot;4&quot; | Хамгийн анхны мэдэгдэж [[чулуу]] энэ үед үүсэв (4100 сая жил).
| style=&quot;background:#809090&quot; | 4150
|-
| style=&quot;background:#809090&quot; | Криптик&lt;ref name=&quot;note8&quot;/&gt;
| colspan=&quot;4&quot; | Хамгийн aнхны мэдэгдэж буй [[эрдэс]] болох циркон энэ үед үүсэв (4400 сая жил). Дэлхий үүсэв (4567.17 - 4570 сая жил). 
| style=&quot;background:#809090&quot; | 4570
|} 
&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/center&gt;
&lt;noinclude&gt;
[[Ангилал:Геологийн загварууд|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>7fqpunl8563a0id4x5lpfkfbdpta79o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706279</id>
      <parentid>706278</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T06:28:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20809" xml:space="preserve">&lt;center&gt;
&lt;!--- If you want to specify a custom width instead, you must use this (60% as an example):
&lt;br clear=all&gt;
&lt;div style=&quot;clear:both; width: 60%;&quot; class=&quot;NavFrame&quot;&gt;
&lt;div class=&quot;NavHead&quot; style=&quot;background-color:#CCCCFF;&gt;
---&gt;
&lt;div style=&quot;clear:both;&quot; class=&quot;NavFrame&quot;&gt;
&lt;div class=&quot;NavHead&quot; style=&quot;background-color:#CCCCFF;&quot;&gt;
{{Tnavbar|Geologic time scale|mini=1|style=position: absolute; left: 3px;}}'''Геологийн цаг тоолол'''&lt;/div&gt;
&lt;div class=&quot;NavContent&quot;&gt;
&lt;!--- This next lines determine how wide the white section of the template should be, followed by the text size in the same part. They must be listed in percentage. ---&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;3&quot; style=&quot;font-size:95%;&quot;
|-
! Суперэон
! [[Эон]]
! [[Эрин]]
! colspan=&quot;2&quot; | [[Галав]]&lt;ref name=&quot;note1&quot;&gt;Paleontologists often refer to [[faunal stage]]s rather than geologic (geological) periods.  The stage nomenclature is quite complex.  See {{cite web| url=http://flatpebble.nceas.ucsb.edu/cgi-bin/bridge.pl?action=startScale| title=The Paleobiology Database| accessdate=2006-03-19}} for an excellent time ordered list of faunal stages.&lt;/ref&gt;
! [[Эпох]]
! Гол үйл явдлууд
! Эхлэсэн хугацаа,&lt;br/&gt;сая жилээр&lt;ref&gt;Dates are slightly uncertain with differences of a few percent between various sources being common. This is largely due to uncertainties in [[radiometric dating]] and the problem that deposits suitable for radiometric dating seldom occur exactly at the places in the geologic column where they would be most useful. The dates and errors quoted above are according to the [[International Commission on Stratigraphy]] 2004 time scale. Dates labeled with a * indicate boundaries where a [[Global Boundary Stratotype Section and Point]] has been internationally agreed upon: see [[List of Global Boundary Stratotype Sections and Points]] for a complete list.&lt;/ref&gt;
|-
| rowspan=&quot;37&quot; |
| rowspan=&quot;37&quot; style=&quot;background:#B3E2D1&quot; | [[Фанерозой]]
| rowspan=&quot;7&quot; style=&quot;background:#FFFF00&quot; | [[Кайнозой]]
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#FDCC8A&quot; rowspan=&quot;4&quot; | [[Неоген]]&lt;ref name=&quot;note3&quot;&gt;Historically, the [[Cenozoic]] has been divided up into the [[Quaternary]] and [[Tertiary]] sub-eras, as well as the [[Neogene]] and [[Paleogene]] periods.  However, the International Commission on Stratigraphy has recently decided to stop endorsing the terms Quaternary and Tertiary as part of the formal nomenclature.&lt;/ref&gt;
| style=&quot;background:#FFFFB3&quot; | [[Голоцен]]
| [[Мөстлөгийн үе]] дуусаж, хүн төрөлхтний соёл иргэншил үүсэв.
| style=&quot;background:#FFFFB3&quot; | 0.011430 ± 0.00013&lt;ref name=&quot;note9&quot;&gt;The start time for the [[Holocene]] epoch is here given as 11,430 [[before present|years ago]] ± 130 years (that is, between [[9610 BC]]-[[9560 BC]] and [[9350 BC]]-[[9300 BC]]). For further discussion of the dating of this epoch, see [[Holocene]].&lt;/ref&gt;
|-
| style=&quot;background:#FFFF62&quot; | [[Плейстоцен]]
| Том хэмжээтэй (биетэй) [[хөхтөн]] амьтдын хөгжил ба мөхөл. [[Анатом]]ын хувьд [[хүн|орчин үеийн хүнтэй]] ижил хүн үүсэв. 
| style=&quot;background:#FFFF62&quot; | 1.806 ± 0.005 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#FEEBAC&quot; |[[Плиоцен]]
| [[Мөстлөгийн үе]] эхлэв. Хуурай, хүйтэн [[уур амьсгал]]. 
| style=&quot;background:#FEEBAC&quot; | 5.332 ± 0.005 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#FFDE00&quot; | [[Миоцен]]
| Харьцангуй дулаан уур амьсгал; [[Дэлхий]]н бөмбөрцгийн хойд хагаст томоохон [[Ороген|уул нурууд үүсэв]]. Орчин үеийн [[хөхтөн]] ба [[шувуу]]ны [[Овог (биологи)|овог]] үүсэв. [[Өвс]] их хэмжээгээр тархан ургав. Анхны [[мич]] үүсэв.
| style=&quot;background:#FFDE00&quot; | 23.03 ± 0.05 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#FFB300&quot; | [[Палеоген]]&lt;br&gt;&lt;ref name=&quot;note3&quot;/&gt;
| style=&quot;background:#EAC672&quot; | Олигоцен
| Дулаан уур амьсгал; Амьтны төрөл зүйл, ялангуяа хөхтөн амьтдын зүйлийн хөгжил. Орчин үеийн [[Цэцэгт ургамал|цэцэгт ургамлын]] хөгжил.
| style=&quot;background:#EAC672&quot; | 33.9±0.1 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#EAAD43&quot; | Эоцен
| Сөнөсөн хөхтөн амьтдын зүйлийн хөгжил. Анхны [[өвс]]. [[Антарктид]] дахин мөсөөр бүрхэгдэж, орчин үеийн байдал бүрэлдэж эхлэв.
| style=&quot;background:#EAAD43&quot; | 55.8±0.2 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#EB9301&quot; | Палеоцен
| Тропикийн уур амьсгал.  Орчин үеийн [[ургамал]] бий болов. [[Динозавр]] бүрэн мөхөж, эртний хөхтөн амьтдын хөгжлийн шугамууд үүсэв.  
| style=&quot;background:#EB9301&quot; | 65.5±0.3 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt; 
|-
| rowspan=&quot;8&quot; style=&quot;background:#7FAD51&quot; | [[Мезозой эрин]]
| rowspan=&quot;2&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#7FC31C&quot; | [[Цэрд (геологи)|Цэрд]]
| style=&quot;background:#DEF197&quot; | Дээд/Хожуу Цэрд
| rowspan=&quot;2&quot; | [[Цэцэгт ургамал|Цэцэгт ургамлын]] хөгжил, [[шавьж]]ны шинэ төрлүүд. Орчин үеийн [[загас]], [[матар]], [[махчин загас]] үүсэв. Динозаврын шинэ төрлүүд. Эртний шувуу. [[Супер тив|Гондван]] тив задрав. 

| style=&quot;background:#DEF197&quot; | 99.6±0.9 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#B3DF7F&quot; | Доод/Түрүү Цэрд
| style=&quot;background:#B3DF7F&quot; | 145.5 ± 4.0
|-
| rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#4DB47E&quot; | [[Юрийн галав]]
| style=&quot;background:#CCEBC5&quot; | Дээд/Хожуу Юра
| rowspan=&quot;3&quot; | Үрт ургамал - ''Gymnospermae'' (голлон [[модлог ургамал]]) тархав. Динозаврын олон төрөл хөгжив. Бага хэмжээний хөхтөн амьтад. Анхны шувуу ба [[гүрвэл]]. Далайн жижиг амьтад. [[Супер тив|Пангей]] задарч, Гондван ба [[Супер тив|Лаурази]] үүсэв. 
| style=&quot;background:#CCEBC5&quot; | 161.2 ± 4.0
|-
| style=&quot;background:#7FCA93&quot; | Дунд Юра
| style=&quot;background:#7FCA93&quot; | 175.6 ± 2.0 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#66C292&quot; | Доод/Түрүү Юра|]]
| style=&quot;background:#66C292&quot; | 199.6 ± 0.6
|-
| rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#67C3B7&quot; | [[Триас]]
| style=&quot;background:#CCECE1&quot; | Дээд/Хожуу Триас
| rowspan=&quot;3&quot; | Эх газарт динозавр, тэнгист аврага матар өргөн тархаж байв. Мөн нисдэг динозавр хөгжив. [[Хоёр нутагтан|Хоёр нутагтны]] анхны хэлбэр. Орчин үеийн [[шүр]] ба загас, мөн зарим [[шавьж]] бий болов. 
| style=&quot;background:#CCECE1&quot; | 228.0 ± 2.0
|-
| style=&quot;background:#99D7BE&quot; | Дунд Триас
| style=&quot;background:#99D7BE&quot; | 245.0 ± 1.5
|-
| style=&quot;background:#67B39F&quot; | Доод/Түрүү Триас
| style=&quot;background:#67B39F&quot; | 251.0 ± 0.4 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt; 
|-
| rowspan=&quot;22&quot; style=&quot;background:#80B5D5&quot; | [[Палеозой]]
| rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#67C6DE&quot; | [[Перм]]
| style=&quot;background:#B3E3EE&quot; | Лопин
| rowspan=&quot;3&quot;| [[Супер тив|Пангей]] [[супертив]] үүсэв. Перм-Карбоны мөстлөг дуусав. Анхны жинхэнэ үрт ургамал үүсэв. Гүехэн [[тэнгис]]т тэнгисийн амьтад хөгжиж байв. 251 сая жилийн орчим Дэлхийн [[амьд организм]]ын 95% устсан [[Перм-Триасын сүйрэл]] болов. 
| style=&quot;background:#B3E3EE&quot; |  260.4 ± 0.7 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#99D8D8&quot; | Гуадалуп
| style=&quot;background:#99D8D8&quot; | 270.6 ± 0.7 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#80CEC9&quot; | Кисурал 
| style=&quot;background:#80CEC9&quot; | 299.0 ± 0.8 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#689FCA&quot; | [[Карбон]]&lt;ref name=&quot;note4&quot;&gt;In North America, the Carboniferous is subdivided into Mississippian and Pennsylvanian Periods.&lt;/ref&gt;'''/'''&lt;br&gt;[[Пенсильван]]
| style=&quot;background:#689FCA&quot; | Хожуу/Дээд Пенсильван
| rowspan=&quot;3&quot; | Анхны [[гүрвэл]], [[нүүрс]] үүсгэгч их ой үүсэв. [[Агаар мандал]] дахь [[хүчилтөрөгч]]ийн хэмжээ Дэлхийн түүхэнд байгаагүй өндөр хэмжээнд хүрэв. 
| style=&quot;background:#689FCA&quot; | 306.5 ± 1.0
|-
| style=&quot;background:#689FCA&quot; | Дунд Пенсильван
| style=&quot;background:#689FCA&quot; | 311.7 ± 1.1
|-
| style=&quot;background:#689FCA&quot; | Доод/Түрүү Пенсильван
| style=&quot;background:#689FCA&quot; | 318.1 ± 1.3 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#8091AD&quot; | [[Карбон]] &lt;ref name=&quot;note4&quot;/&gt;'''/'''&lt;br&gt;[[Миссиссип]]
| style=&quot;background:#8091AD&quot; | Дээд/Хожуу миссиссипи
| rowspan=&quot;3&quot; | Ихээхэн хэмжээний эртний мод ургав. Эртний махчин загас, шүр их хэмжээгээр тархав. [[Супер тив|Гондван]] тивийн зүүн хэсэг мөстөв. 
| style=&quot;background:#8091AD&quot; | 326.4 ± 1.6
|-
| style=&quot;background:#8091AD&quot; | Дунд миссиссипи
| style=&quot;background:#8091AD&quot; | 345.3 ± 2.1
|-
| style=&quot;background:#8091AD&quot; | Түрүү/Доод миссиссипи
| style=&quot;background:#8091AD&quot; | 359.2 ± 2.5 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#9999C9&quot; | [[Девон]]
| style=&quot;background:#CBBDDC&quot; | Дээд/Хожуу
| rowspan=&quot;3&quot;| Анхны [[үрт ургамал]], далавчгүй шавьж үүсэв. 
| style=&quot;background:#CBBDDC&quot; | 385.3 ± 2.6 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#9983BE&quot; | Дунд
| style=&quot;background:#9983BE&quot; | 397.5 ± 2.7 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#807DBA&quot; | Түрүү/Доод
| style=&quot;background:#807DBA&quot; | 416.0 ± 2.8 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| rowspan=&quot;4&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#B172B6&quot; | [[Силур]]
| style=&quot;background:#E9C7E2&quot; | Придоли
| rowspan=&quot;4&quot;|  Анхны өвслөг ургамал, [[үе хөлтөн]] скорпионууд эх газарт үүсэв. Анхны эрүүтэй амьтад болох загас үүсэв. [[фораминифер]]үүд ялгармал хатуу биетэй болов. Далай, тэнгист шүр, [[толгой хөлтөн]], үе хөлтөн, [[мөр хөлтөн]], [[өргөст арьстан]], [[граптолит]]ууд эрчимтэй хөгжив. 
| style=&quot;background:#E9C7E2&quot; | 418.7 ± 2.7 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#CAA7D1&quot; | Лудлов
| style=&quot;background:#CAA7D1&quot; | 422.9 ± 2.5 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#B189B3&quot; | Венлок
| style=&quot;background:#B189B3&quot; | 428.2 ± 2.3 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#9858A8&quot; | Ландовери
| style=&quot;background:#9858A8&quot; | 443.7 ± 1.5 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt; 
|-
| rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#F981A6&quot; | [[Ордовик]]
| style=&quot;background:#FBB4BD&quot; | Хожуу/Дээд
| rowspan=&quot;3&quot; |  Энэ галавын дунд үеэс эхлэн янз бүрийн амьтад эрчимтэй хөгжив. Жишээлбэл, шүр, толгой хөлтөн, [[брахиопод]], өргөст арьстан, [[трилобит]], жад сүүлт, граптолит зэрэг. Мөн эрүүгүй амтай, сээр нуруутан үүсэв. [[Конодонт]] үүсэв. Анхны [[ургамал|ногоон ургамал]], [[мөөг]] эх газарт үүсэв. Ордовикийн төгсгөлд мөстлөг явагдаж, олон зүйл амьтад мөхөв. 
| style=&quot;background:#FBB4BD&quot; | 460.9 ± 1.6 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#FA9AB1&quot; | Дунд
| style=&quot;background:#FA9AB1&quot; | 471.8 ± 1.6 
|-
| style=&quot;background:#E67DA4&quot; | Доод/Түрүү
| style=&quot;background:#E67DA4&quot; | 488.3 ± 1.7 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt; 
|-
| rowspan=&quot;3&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#FB805F&quot; | [[Кембри]]
| style=&quot;background:#FDCDB8&quot; | Дээд/Хожуу
| rowspan=&quot;3&quot; | Энэ галаваас фосфат, шохойлог, цахиурлаг хатуу биетэй организмууд эрчимтэй хөгжив. Бараг бүх хүрээний амьтад үүсэж бий болов. [[Археоциат]], трилобит, хиолоит, зарим [[дун]], мөр хөлтөн хөгжив. Анхны хуурай газрын амьтан [[хорхой]], үе хөлтөн бий болов. Риф үүсгэгч археоциат тархав. [[Замаг]], мөөг үүсэв. [[Супер тив|Гондвана]] үүсэв. 
| style=&quot;background:#FDCDB8&quot; | 501.0 ± 2.0 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| style=&quot;background:#E8AE97&quot; | Дунд
| style=&quot;background:#E8AE97&quot; | 513.0 ± 2.0
|-
| style=&quot;background:#E77C72&quot; | Доод/Түрүү
| style=&quot;background:#E77C72&quot; | 542.0 ± 1.0 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt; 
|-
| rowspan=&quot;18&quot; style=&quot;background:#B0C4D8&quot; | [[Кембрийн өмнөх|Кембрийн-&lt;br&gt;өмнөх]]&lt;br&gt;&lt;ref name=&quot;note5&quot;&gt;the [[Precambrian]] is also known as Cryptozoic.&lt;/ref&gt;
| rowspan=&quot;10&quot; style=&quot;background:#CCD891&quot; | [[Протерозой|Проте-&lt;br&gt;розой]]&lt;br&gt;&lt;ref name=&quot;note8&quot;&gt;The [[Proterozoic]], [[Archean]] and [[Hadean]] are often collectively referred to as the [[Precambrian|Precambrian Time]] or sometimes, also the Cryptozoic.&lt;/ref&gt;
| rowspan=&quot;3&quot; style=&quot;background:#CAA595&quot; | [[Неопротерозой|Нео-&lt;br&gt;протерозой]]
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#EAD8BC&quot; | Эдиакари
| colspan=&quot;2&quot; | Анхны [[Эукариот|олон эст амьтад]] эртний далайд өргөн тархаж байв. Сайн хадгалагдсан [[өт]] хэлбэрийн амьтдын үлдэгдэл их хэмжээгэр олддог. 
| style=&quot;background:#EAD8BC&quot; | 630 +5/-30 &lt;sup&gt;*&lt;/sup&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#DCABAA&quot; | Криогени
| colspan=&quot;2&quot; | Органик үлдэгдэл маш бага. Энэ нь Дэлхий бүрэн мөстсөн байсантай холбоотой байж болно (&quot;[[Мөсөн Дэлхий]]&quot; - &quot;Snowball Earth&quot;). [[Супер тив|Родина]] супер тив задарч эхлэв.
| style=&quot;background:#DCABAA&quot; | 850 &lt;ref name=&quot;note6&quot;&gt;Defined by absolute age ([[Global Standard Stratigraphic Age]]).&lt;/ref&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#CBA46C&quot; | Тони
| colspan=&quot;2&quot; | Родина супер тив үүсэв. Энгийн, олон эст [[эукариот]]ын үлдэгдэл олддог байна. 
| style=&quot;background:#CBA46C&quot; | 1000 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| rowspan=&quot;3&quot; style=&quot;background:#DDC288&quot; | [[Мезопротерозой|Мезо-&lt;br&gt;протерозой]]
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#DDC288&quot; | Стени
| colspan=&quot;2&quot; | Родина супер тив үүсэж эхэлсэнтэй холбоотой явагдсан [[ороген]]ий нөлөөгөөр үүссэн нарийн, зурвас метаморф бүсүүд үүсэв. 
| style=&quot;background:#DDC288&quot; | 1200 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#DDC288&quot; | Эктази
| colspan=&quot;2&quot; | [[Платформ]]ын хучаас хурдсын тархалт үргэлжилэн нэмэгдэв. Тэнгист [[Ногоон замаг|ногоон замгийн]] колони үүсэв. 
| style=&quot;background:#DDC288&quot; | 1400 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#DDC288&quot; | Калими
| colspan=&quot;2&quot; | Платформын хучаас хурдсын тархалт нэмэгдэв. 
| style=&quot;background:#DDC288&quot; | 1600 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| rowspan=&quot;4&quot; style=&quot;background:#B3B25E&quot; | [[Палеопротерозой|Палео-&lt;br&gt;протерозой]]
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#B3B25E&quot; | Статери
| colspan=&quot;2&quot; | Анхны эукариот үүсэв. Эртний супер тив болох [[Супер тив|Колумби]] үүсэв. 
| style=&quot;background:#B3B25E&quot; | 1800 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#B3B25E&quot; | Орозири
| colspan=&quot;2&quot; | [[агаар мандал|Дэлхийн агаар мандал]]д [[хүчилтөрөгч]] бий болов. Ороген процесс явагдав. Садбури, Вредефордын сав газар солирын цохилтонд өртөв. 
| style=&quot;background:#B3B25E&quot; | 2050 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#B3B25E&quot; | Риаси
| colspan=&quot;2&quot; | Херонийн мөстлөг явагдав.
| style=&quot;background:#B3B25E&quot; | 2300 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#B3B25E&quot; | Сидери
| colspan=&quot;2&quot; | Хүчилтөрөгч их хэмжээгээр үүсэв. Үелэсэн төмрийн формаци үүсэв. 
| style=&quot;background:#B3B25E&quot; | 2500 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| rowspan=&quot;4&quot; style=&quot;background:#99ADAC&quot; | [[Архей]]&lt;br&gt;&lt;ref name=&quot;note5&quot;/&gt;
| style=&quot;background:#CBCDC8&quot; | Неоархей
| colspan=&quot;4&quot; | Ихэнхи [[кратон]]ууд тогтворжив. 
| style=&quot;background:#CBCDC8&quot; | 2800 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| style=&quot;background:#B2B5AF&quot; | Мезоархей
| colspan=&quot;4&quot; | Анхны риф бүрдэл болох [[страматолит]] (магадгүй цианобактерийн колониор үүссэн) үүсэв. 
| style=&quot;background:#B2B5AF&quot; | 3200 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| style=&quot;background:#999791&quot; | Палеоархей
| colspan=&quot;4&quot; | Анхны хүчилтөрөгч ялгаруулагч бактер бий болов. Хамгийн эртний тодорхойлж болохуйц макро [[чулуужсан үлдэгдэл]]. 
| style=&quot;background:#999791&quot; | 3600 &lt;ref name=&quot;note6&quot;/&gt;
|-
| style=&quot;background:#809090&quot; | Эоархей
| colspan=&quot;4&quot; | Анхны [[прокариот]] (нэг эст энгийн амьд организм буюу бактер эсвэл архей) үүсэв. Хамгийн эртний микро чулуужсан үлдэгдэл. 
| style=&quot;background:#809090&quot; | 3800
|-
| style=&quot;background:#809090&quot; rowspan=&quot;4&quot; | [[Гадей]]&lt;br&gt;&lt;ref name=&quot;note5&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;note7&quot;&gt;Though commonly used, the [[Hadean]] is not a formal eon and no lower bound for the Eoarchean has been agreed upon.  The Hadean has also sometimes been called the Priscoan or the Azoic.&lt;/ref&gt;

[[Гадей]]&lt;br&gt;&lt;ref name=&quot;note5&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;note8&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;note7&quot;&gt;Though commonly used, the [[Hadean]] is not a formal eon and no lower bound for the Archean and Eoarchean have been agreed upon. The Hadean has also sometimes been called the Priscoan or the Azoic. Sometimes, the Hadean can be found to be subdivided according to the [[lunar geologic time scale]]. These eras include the [[Cryptic era|Cryptic]] and [[Basin Groups]] (which are subdivisions of the [[Pre-Nectarian|pre-Nectarian era]]), [[Nectarian]], and [[Lower Imbrian]] eras.&lt;/ref&gt; 


| style=&quot;background:#809090&quot; | Доод Имбри&lt;ref name=&quot;note8&quot;&gt;These era names were taken from the [[Lunar geologic timescale]]. Their use for Earth geology is unofficial.&lt;/ref&gt; 
| colspan=&quot;4&quot; | Энэ эрин нь [[Хөрст гариг|Нарны аймгийн дотоод гаригууд]] [[солир]]ын хүчтэй бөмбөгдөлтөнд өртсөн үеийн төгсгөлтэй давхцана. 
| style=&quot;background:#809090&quot; | 3850
|-
| style=&quot;background:#809090&quot; | Нектар&lt;ref name=&quot;note8&quot;/&gt;
| colspan=&quot;4&quot; | Энэ эриний нэрийг [[Сар]]ны геологийн цаг тоололоос авсан болно. 
| style=&quot;background:#809090&quot; | 3920
|-
| style=&quot;background:#809090&quot; | Басин групп&lt;ref name=&quot;note8&quot;/&gt;
| colspan=&quot;4&quot; | Хамгийн анхны мэдэгдэж [[чулуу]] энэ үед үүсэв (4100 сая жил).
| style=&quot;background:#809090&quot; | 4150
|-
| style=&quot;background:#809090&quot; | Криптик&lt;ref name=&quot;note8&quot;/&gt;
| colspan=&quot;4&quot; | Хамгийн aнхны мэдэгдэж буй [[эрдэс]] болох циркон энэ үед үүсэв (4400 сая жил). Дэлхий үүсэв (4567.17 - 4570 сая жил). 
| style=&quot;background:#809090&quot; | 4570
|} 
&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/center&gt;
&lt;noinclude&gt;
[[Ангилал:Геологийн загварууд|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>exaoj1il6o33eu2za1u0iqcnqa4qnv9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>НАТО</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7133</id>
    <revision>
      <id>706264</id>
      <parentid>693137</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T23:32:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>22508</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5765" xml:space="preserve">{{Инфобокс Байгууллага
|нэр                   =North Atlantic Treaty Organization&lt;br /&gt;Organisation du Traité de l'Atlantique Nord&lt;br /&gt;Умард Атлантын Гэрээний Байгууллага 
|зураг                 = Flag of NATO.svg
|зураг хүрээ           =
|хэмжээ                =
|зураг тайлбар         =
|газрын зураг          =NATO members (blue).svg
|газрын зураг хэмжээ   =
|газрын зураг тайлбар  =НАТО-гийн орнуудыг ногооноор дүрслэв
|товчлол               =НАТО
|хоч                   = 
|байгуулагдсан         =1949 оны 4 сарын 4
|устсан                =
|төрөл                 =Цэрэг армийн эвсэл
|статус                =
|зорилт                =
|төв байр              =Бельги, Брюссель
|байрлал               = 
|үйлчилдэг бүс         =
|гишүүд                =30
|хэлүүд                =[[Англи хэл]], [[Франц хэл]]
|удирдагч цол          =Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|удирдагч нэр          =Иенс Столтенберг
|удирдагч цол          =Цэргийн зөвлөлийн дарга
|удирдагч нэр          =Роб Бауэр
|гол байгууллага       =
|эцэг байгууллага      =
|харъяалал             =
|ажилчдийн тоо         = 
|сайн дурын ажилчдийн тоо =
|төсөв                 = 
|вэб хуудас            =[http://www.nato.int/ www.nato.int]
|тайлбар               =
}}
'''НАТО''' ({{lang-en|North Atlantic Treaty Organization (NATO)}}; {{lang-fr|Organisation du Traité de l'Atlantique de Nord (OTAN)}}  ''„Умард Атлантын Гэрээний Байгууллага“'') нь [[1949]] оны [[4 сарын 4|4 дүгээр сарын 4]]-ний [[Атлантын далай|Умард Атлантын]] гэрээний дагуу байгуулагдсан [[социалист орнууд]]ын ялангуяа [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын эсрэг чиглэсэн [[хүйтэн дайн]]ы үед АНУ, Канад, Исланд, Их Британи, Франц, Бельги, Нидерланд, Люксембург, Норвеги, Дани, Итали, Португал зэрэг '''12''' орон анх нэгдэж байгуулсан цэрэг, улс төрийн эвсэл юм. Эдгээр орнууд дор дороо Гэрээг соёрхон баталсны дараа 1949 оны 8 дугаар сарын 24-нд хүчин төгөлдөр болжээ. Хүйтэн дайнаас хойш дэлхийд АНУ-ын тэргүүлэх нэг тэнхлэгийн бодлогыг хэрэгжүүлэх зорилго бүхий цэргийн эвсэл болсон байна. НАТО-ийн дүрэмд зааснаар энэ байгууллагын зорилго нь гишүүн улсуудын эрх чөлөө, аюулгүй байдлыг улс төр цэрэг зэвсгийн хүчээр хангах, Европт шударга бөгөөд бат бэх энх тайван тогтоож ардчилал хүний эрх, эрх чөлөөг эрхзүйт төрийн үндсэн дээр бэхжүүлэх явдал юм. Байгууллагын аль нэг гишүүн орон гадны довтолгоонд өртвөл бусад бүх гишүүд өөр рүү нь довтолсонтой адилтгаж үзнэ гэсэн дүрэмтэй. Байгууллагын төв байр [[Бельги]] улсын нийслэл [[Брюссель]]д байрладаг.

== Гишүүн орнууд ==
[[Зураг:History of NATO enlargement.svg|thumb|Гишүүн орнууд элссэн жилээр]]
2021 оны байдлаар НАТО нь 30 гишүүн улстай цэргийн байгууллага юм. 

&lt;table&gt;
&lt;td&gt;
* [[Албани]]
* [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]
* [[Бельги]]
* [[Болгар]]
* [[Герман]]
* [[Грек]]
* [[Дани]]
* [[Испани]]
* [[Исланд]] 
* [[Итали]] 
* [[Канад]] 
* [[Латви]] 
* [[Литва]]
* [[Люксембург]] 
* [[Монтенегро]]
&lt;/td&gt;&lt;td&gt;
* [[Нидерланд]]
* [[Норвеги]] 
* [[Их Британи|Нэгдсэн Вант Улс]]
* [[Польш]]
* [[Португал]]
* [[Румын]]
* [[Словак]]
* [[Словени]]
* [[Хорват]]
* [[Турк]]
* [[Умард Македон]]
* [[Унгар]]
* [[Франц]]
* [[Чех]]
* [[Эстони]]
&lt;/td&gt;
&lt;/table&gt;

== Зэвсэгт хүчин ==
2010 оны байдлаар НАТО-гийн гишүүн орнууд 4 сая цэргийн албан хаагчидтай байсан бөгөөд эдгээрийн 2 сая 200 мянган нь Европт байдаг байна. 

== Санхүүжилт ==
2021 онд НАТО-гийн зардал өмнөх оноос 2,7%-иар өсөж 1,1 их наяад ам.доллар болжээ. 

== Гадаад холбоос ==
* [http://www.nato.int/ НАТО-гийн албан ёсны сайт]
* {{commons|Category:North Atlantic Treaty Organization}}

{{Хөтлөгч мөр Умард Атлантын Гэрээний Байгууллагын гишүүн улсууд}}
[[Ангилал:НАТО| ]]
[[Ангилал:Геополитик]]
[[Ангилал:Олон улсын байгууллага]]
[[Ангилал:Хүйтэн дайн]]
[[Ангилал:Товчилсон үг]]</text>
      <sha1>9g9u1v76v2w3949653717xdw3hgic7q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэрэглээний программ хангамж</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9296</id>
    <revision>
      <id>706267</id>
      <parentid>639295</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T01:56:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>203.91.115.54</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="656" xml:space="preserve">[[Файл:LibreOffice-4.4.5-Writer.png|right|thumb|200px]]
'''Хэрэглээний программ хангамж''' ('''''[[Апп эсвэл Аппликэйшн]]''''') гэдэг нь хэрэглэгчийн зорилгод нийцүүлэн хэрэглэгчийн ажлыг хөнгөвчилсөн программыг [[хэл]]нэ.

== Цахим холбоос ==
{{Commons|Application software|Хэрэглээний программ хангамж}}
* [https://en.wikiversity.org/wiki/Introduction_to_Computers/Application_software Викиверситет]

[[Ангилал:Хэрэглээний программ хангамж| ]]</text>
      <sha1>c133pofjgzl3fp4wdtfhhyihhek81il</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алдарт жанждын жагсаалт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10319</id>
    <revision>
      <id>706258</id>
      <parentid>698161</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T18:57:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Дундад зууны үеийн алдарт жанжид */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21677" xml:space="preserve">Алдар нэр нь түүхэнд үлдсэн жанждын нэрсийн бүрэн бус жагсаалт.  
== Эрт үе ==

===Месопотами===
[[Image:Nebukadnessar_II.jpg |Навуходоносор II. сийлбэр|thumb|100px|right]]

*[[Хаммурапи]], маш олон үндэстнүүдийг өөрийн харьяанд оруулж чадсан.
*[[Навуходоносор II]], Чалдийн хаан, Йудейг байлдан дагуулагч.
*[[III Тиглатпидесер]], Ассирийн хаан, Израил, Сири болон ойр орчмын улсуудыг байлдан дагуулагч, Йудейг хараат болгогч.
*[[Саргон]], Аккадын хаан. Аккадийн хаант улсыг үндэслэгч. 
*[[Бен Хадад]], Арамын хаан.

===Энэтхэг===
[[Image:Tipu_Sultan_BL.jpg | Майзорийн бар хэмээх Типу султан|thumb|right]]

*[[Сюдас]], (МЭӨ 15-р зуун), [[Энэтхэг]]ийн хаан, [[10 хаадын тулаан]]д хагас нүүдэлчин Индо-Аричуудын аймгуудыг ялсан. 
*[[Чанакая]], (Каутилья) (МЭӨ 350-283 он орчим), [[Маурийн эзэнт гүрэн]]ий ерөнхий сайд 
*[[Чандрагупта Маурия]], (Сандрокоттус) (МЭӨ 340-293 он), Maурийн хаан. [[Нанда]] болон умард Энэтхэгийн овог аймгуудыг нэгтгэгч, [[Селевкийн эзэнт улс]]ын хаан [[Селевкус I Никатор]] болон Македоны Александрын бусад жанжидтай тулалдаж байв.
*[[Ашока|Их Ашока]], (МЭӨ304–232 он орчим), Маурийн хаан, [[Калинга]]г нэгтгэгч
*[[Самудрагупта]], (Энэтхэгийн ''[[Наполеон]]'' хочит) (IV зуун), [[Гуптын эзэнт гүрэн|Гупт]]ын хаан. [[Индо-Скиф|Скиф]] , [[Кушаны эзэнт улс|Кушан]] зэрэг 20 гаруй улсыг байлдан дагуулагч
*[[Чандрагупта II]], ([[Викрамадитя]] буюу [[Рагу]] хочит) (IV зуун), [[Гуптын эзэнт гүрэн|Гупт]]ын хаан. who conquered 21 Indian, [[Ёна|Грек]], [[Персүүд]], [[Хуна]], [[Камбож]], [[Кирата]], [[Трансоксиан]]ы хаант улс зэрэг 21 улс аймгуудыг эзэлсэн.
*[[Лалитадитя Муктапида]], (VIII зуун), [[Кашмир]]ийн хаан. [[Уттаракуру]], [[Камбож]], [[Турк]], [[Тохар]], [[Түвд]] болон [[Дард]] угсааны нилээд олон улс, аймгийг байлдан дагуулсан. 
*[[Девапала]], (IX зуун), [[Бенгаль]] дахь [[Палагийн эзэнт гүрэн]]ийг захирагч. Умард Энэтхэг, Зүүн хойд Энэтхэг болон [[Андра Прадеш]], [[Хуна]], [[Камбож]]ийн хаант улсыг байлдан дагуулагч.
*[[Ражендра Чола I]], (XI зуун), [[Тамиль]], [[Чола]]гийн хаан. [[Пала эзэнт улс]], [[Сривижаяа эзэнт улс]], [[Шри Ланка]], [[Чалукя]], [[Раштракута]] болон [[Пандя]] эзэнт гүрнийг эзлэн түрэмгийлэгч
*[[Зафар хан]], (XIII зуун), [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] халдан түрэмгийллийг няцааж чадсан, лалын шашинт энэтхэг жанжин. 
*[[ранжит Сингх|Махаража ранжит Сингх]], [[Сикх]]ийн хаан. 
*[[Типу султан]], Майзорийн бар

===Израил / Палестин===
*[[Иошуа]], (МЭӨ1200 он орчим), [[Амалек]], [[Канаан]]ы эсрэг Еврэйн бослогоыг удирдагч.
*[[Давид]], (d. [[965 BC]]), conquered an empire from [[Homs]] to [[Eilat]]
*[[Симон Маккаби]], (МЭӨ 132 онд нас барсан), Селевкийн эзэнт улсын эсрэг Еврейчүүдийн бослогыг ахын хамт удирдсан. [[Хасмониан]]ы эзэнт гүрний анхны хаан 
*[[Симон Бар Кохба]], (135 онд нас барсан), [[Бар Кохбагийн бослого|Ромын эсрэг еврейчүүдийн 2 дахь бослого]]ын удирдагч

===Перс===
[[Image: Olympic Park Cyrus.jpg|thumb|120px|right|Их Кир Хаан]]
*[[Их Кир]], (МЭӨ 590-529), [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс]]ийн хаан, who conquered the [[Медиан эзэнт улс]], [[Шинэ Вавилоны эзэнт улс|Чалдийн хаант улс]], [[Лиди|Лидийн эзэнт улс]] болон [[Бага Ази]]йг байлдан дагуулсан.
*[[IДарий|Их Дарий хаан]], (МЭӨ 549-486), Бага Ази, [[Eгипет]], умард [[Грек]] болон [[Дунай мөрөн|Дунай]] мөрний сав газрыг байлдан дагуулсан.
*[[I Ксеркс]], (МЭӨ 519-465), [[Грекийн хот улс]]уудыг түүний дотор хүчирхэг [[Афин]]ыг эзэлсэн.
*[[Артафернес]], Персийн жанжин, Дари хааны ах
*[[Сурена]], [[Парфи]]йн жанжин. [[Ромын БНУ|Ром]]д [[Кархайн тулалдаан]]д ялсан.

===Хятад===
[[Image:Enchoen27n3200.jpg|thumb|170px|right|Сун Цугийн хөшөө, Юрихама, Тоттори, [[Япон]]]]
*[[Сун Цу]], (МЭӨ VI зуун) ([[Байлдаант улсуудын үе]]ийн Хятад жанжин) &quot;[[Дайны урлаг]]&quot; судрын зохиогч
*[[Лиан Бо]], (Байлдаант улсуудын үеийн Хятад жанжин)
*[[Цинь Ши Хуанди]], Бүх [[Хятад]]ыг нэгтгэгч, [[Цинь|Цин]] улсын анхны хаан.
*[[Сиан Юу]], [[Цинь улс|Цин]]гийн уналтын үеийн жанжин
*[[Хан Син]], Хан улсын анхны хаан [[Лю Бан]]гийн жанжин
*[[Ван Ман]], [[Синь улс|Синь улсын]] хаан 
*[[Лу Бу]], [[Гурван улсын үе|Гурван улсын үеийн]] цэргийн эрхтэн
*[[Цао Цао]], Гурван улсын нэг [[Вэй улс|Вэй улсыг]] үнпэслэгчийн эцэг бөгөөд Хань улсын цэргийн эрхтэн 
*[[Сима И]], 3 хаант улсын үеийн Вэй улсын цэргийн стратегич, [[Жин улс (265–420)|Жин улс]]ыг үндэслэгч
*[[Сун Куан]], 3 хаант улсын үеийн [[У улс]]ын цэргийн эрхтэн
*[[Жоу Юу]], 3 хаант улсын үеийн У улсын цэргийн стратегич, жанжин
*[[Лю Бэй]], 3 хаант улсын үеийн [[Шу улс]]ын цэргийн эрхтэн, мөхсөн [[Хань улс]]ын хааны удам
*[[Жан Лянь]], [[Хань улс]]ын цэргийн жанжин
*[[Гуань Ю]], 3 хаант улсын үеийн Шу улсын цэргийн жанжин, домогт [[Таван барсын жанжин]] удирдагч, [[Хань улс]]ын үед дайны бурхан мэт хүндлэгдэх болсон хүн
*[[Жао Юн]] ([[3 хаант улс]]ын үеийн Шу улсын цэргийн жанжин, домогт Таван барс жанжингийн нэг.
*[[Тан Тайзун]], [[Тан улс]]ын 2-р хаан. Тан улсын [[Тан Гаозу]] хааны хүү. Тан улсын хамгийн хүчирхэг хаан.

===Солонгос===
*[[Донмёнсён]], [[Солонгосын 3 хаант улс]]ын нэг [[Когурё]] улсыг үндэслэгч
*[[Илжи Мун Док]], [[Когурё]] улсын жанжин
*[[Ён Гэ Сү Мүн]], Когурёгийн жанжин
*[[Янь Мань Чун]], Когурёгийн жанжин
*[[Гие Бек]], [[Пэгжэ]] улсын жанжин
*[[Ким Ю Шин]], [[Шилла]] улсын жанжин
*[[Вон Сул]], Шилла улсын жанжин, Ким Ю Шины хүү
*[[Тэ Жү Ён]], [[Пальхэй]] улсыг үндэслэгч
*[[И Жон Ги]]
*[[Жан Бу Гу]], Шилла улсын усан цэргийн жанжин
*[[Го Сён Жи]]
*[[Ли Сүн Шин]]

===Грек===

*[[Милитиадес]], (МЭӨ550-489), [[Персийн дайн]]ы үеийн [[Афин]]ы жанжин.
*[[Каллимачус]], Персийн дайны үеийн Афины жанжин.
*[[Фемистоклэс]], (МЭӨ525-460), Персийн дайны үеийн Афины [[Aдмирал]].
*[[Леонидас]] (МЭӨ480 он орчимд нас барсан), [[Спарт]]ын хаан, [[Фермопилийн тулаан]]д орсон 300 Спартуудын удирдагч.
*[[Эврибиадес]], Персийн дайны үеийн Спартын жанжин.
*[[Паусаниас]], Персийн дайны үеийн Спартын жанжин.
*[[Мардониус]], Персийн дайны үеийн Персийн жанжин.
*[[Симон|Симон]], Афины жанжин.
*[[Грекийн Хоёрдугаар Агесилай‎|Агесилай II]], Спартын хаан
*[[Каллиас]], Афины жанжин.
*[[Перикл]], Афины ардчилагч, [[Пелопоннессийн дайн]]ы үеийн Афины жанжин.  
*[[Демосфенес]], Пелопоннессийн дайны үеийн Афины жанжин.
*[[Клеон]], Пелопоннессийн дайны үеийн Афины жанжин.
*[[Никиас]], Пелопоннессийн дайны үеийн Афины жанжин.
*[[Брасидас]], Пелопоннессийн дайны үеийн Спартын жанжин.
*[[Алкибиадес]], Пелопоннессийн дайны үеийн Афины жанжин.
*[[Формио]], Пелопоннессийн дайны үеийн Афины адмирал.
*[[Лисандр|Лисандер]], Пелопоннессийн дайны үеийн Спартын адмирал.
*[[Ксенофон]], Хөлсний түмтийн захирагч, [[Персийн Артаксерксес II]]ын эсрэг тулалдагч
*[[II Филипп]], Македоны хаан, Александрын эцэг.
*[[Македоны Александр|Аугаа Александр]], Ахеменийн эзэнт улс, [[Пенжаб]] ба [[Синд|Энэтхэг]]ийг байлдан дагуулагч.
*[[Птолемей I]], Аугаа Александрын нэг жанжи, [[Птолемейн улс]]ыг үндэслэгч.
*[[Димитриус I]], Бактрийн &quot;Ялагдашгүй&quot; хаан.
*[[Мемнон]], Персэд үйлчлэгч Грек хаан.
*[[Пирр хаан]], Эпирусын хаан, Италид халдан довтлогч.
*[[Антигон I]], &quot;Ганц нүдэт&quot; хочит, Антигонийн улсыг үндэслэгч.
*[[Селевк Нэгдүгээр Никатор|Селевкус I]], Селевкийн эзэнт улсыг үндэслэгч.

===Ром===
[[Image: Caesar.jpg |Цезарь, Гай Юлий|thumb|200px|right]]
*[[Фабиус Максимус]], (МЭӨ275-203), [[Ромын БНУ]]ын жанжин, [[Фабиан стратеги]] гэгч нь түүнийг алдаршуулсан. 
*[[Сципион, Африкийн]], (МЭӨ235-183),  Ганнибалыг [[Зама голын тулаан]]д ялж Пунийн II дайнд шийдвэрлэх эргэлт авчирсан.
*[[Луциус Амелиус Пауллус]], Грекийн Македон мужийг эзлэн, Ромд нэгтгэсэн тул &quot;Mакедоникус&quot; хэмээн алдаршсан.
*[[Сципион, Азийн]], (МЭӨ II зуун), Түүний ах нь Африкт хийсэн аянгаараа алдаршсан бол тэрээр Ази тивд орших Селевкийн эзэнт улстай дайтснаараа алдаршсан.
*[[Титус Куйнтиус Фламиниус]], (МЭӨ228-174), Ромын жанжин.
*[[Сципион Амилианус, Африкийн]], (бага Сципион, Африкийн) (МЭӨ185-129), Африкийн Сципионы өргөмөл ач хүү, пунийн III дайнд оролцож байв.
*[[Куйнтус Македоникус]], (МЭӨ 115 онд таалал төгссөн), Ромын консул, Македоныг эзлэгч.
*[[Гай Мари|Гайус Мариус]], (МЭӨ157-86), Ромын жанжин, Ромын легионыг шинэчлэгч.
*[[Луциус Корнелиус Сулла|Сулла]], (МЭӨ138-78), Ромын жанжин, дарангуйлагч. 
*[[Куйнтиус Серториус|Серторий]], (МЭӨ122-72), Ромын жанжин.
*[[Помпей|Гнаеус Помпейус Магнус]], (МЭӨ106-48), Ромын жанжин, Гай Юлий Цезарийн эсрэг Ромын БНУ-ын Сенатын хийсэн тэмцлийг удирдсан хамгийн алдартай жанжин.
*[[Цезарь, Гай Юлий|Юлий Цезарь]], (МЭӨ100-44), Ромын цэргийн удирдагч, дарангуйлагч, иргэний дайнд Помпейг ялж, Галлийг эрхшээсэн
*[[Марк Антони]], (МЭӨ83-30), Ромын жанжин, триумвир, Юлий Цезарийн талд үйлчилж байсан.
*[[Августус Цезарь]], (МЭӨ63-МЭ14), Ромын анхны эзэн хаан, Юлий Цезарийг залгамжлагч, Марк Антонитай хийсэн иргэний дайнд ялсан.
*[[Маркус Агриппа]], (МЭӨ63-12), Аугустусын тэргүүн жанжин. 
*[[Траян]] (53-117), [[Ромын эзэн хаан]], Эзэнт улс түүний үед оргилдоо хүрч байв. 
*[[Стиличо]] (359-408), Хожуу Ромын үеийн жанжин
*[[Флавиус Айтиус|Айтиус]], (396-454), Ромын жанжин, Аттилаг ялсан.
*[[Луциус Домициус Аврелианус]], Ромын хаан, цэргийн жанжин
*[[Спартакус|Спартак]], (МЭӨ120-70), Ромын БНУ-ын үед гарсан хамгийн том бослогыг удирдагч,
*[[Красс Марк Лициний]](МЭӨ 115-53), [[Спартакийн бослогыг]] дарсан триумвиратыг байгуулсан.
*[[Лукулл Луций Лициний]](МЭӨ 1р зуунд байсан)Понтина Митрадаттай амжилтай байлдсан Ромын цэргийн жанжин

=== Карфаген ===
*[[Хамилкар Барка]], Ханнибалын 

*[[Ганнибал, Аннибал Барка| Ханнибал]], Ромын эсрэг хийгдсэн [[Пунийн II дайн]]ы үеийн [[Карфаген|Пуни]]йн хамгийн алдартай жанжин

===Армени===

*[[Артаксиас I]], (МЭӨ189-159) Арменийн хаан, Арменийн алтан үеийн эхлэл [[Артаксиадын улс]]ыг үндэслэгч. 
*[[Аугаа их Тигранес]], (МЭӨ95-55) Арменийн хаан, Арменийн алтан үеийн эхлэл Артаксиадын хаант улс түүний үед хамгийн хүчирхэг байсан.
*[[Вартан Мамикониан]], (451 нас барсан) Христийн шашинт Арменийн жанжин, [[Сассанид]]ын эсрэг [[Аварярын тулаан]]ыг хийсэн.

===Галл===
*[[Версингеторикс]], (МЭӨ72-46), Ромын эсрэг бослогыг удирдагч [[Галл]]ын цэргийн эрхтэн

===Хүннү===
*[[Модун шаньюй]] Хүннү улсыг үндэслэгч. 
*[[Аттила хаан]] (406-453), Европ дахь Хүн нарын &quot;Тэнгэрийн ташуур&quot; хочит хаан.

===Варвар===
*[[Арминиус]], (МЭӨ16-МЭ21), Герман гаралтай [[Черуски]] аймгийн удирдагч. 
*[[Аларик]], (375-410), Ромыг тоногч [[Гот]]уудын хаан.
*[[Теодорик]], (454-526), Готуудын хаан.

==Дундад зууны үеийн алдарт жанжид болон орчин цагийн генералууд==
===[[Дундад зууны үеийн алдарт жанжид]]===

'''Монгол'''

#'''[[Чингис хаан]]''' ([[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрнийг]] үндэслэгч, Тэмүжин)
#'''[[Өгэдэй хаан]]''' ([[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] хоёр дахь хаан, Алтан улсыг мөхөөсөн аян дайны удирдагч, Бат ханы цэргийг Европ руу илгээсэн хаан)
#'''[[Мухулай]]''' ([[Манжуур]]ыг эзлэх аян дайныг удирдсан их жанжин)
#'''[[Зэв ноён]]''' ([[Төв Ази]], [[Кипчак]]т хийсэн Монголын морин цэргийн аян дайны удирдагч)
#'''[[Сүбээдэй]]''' баатар (Чингис хааны багын анд, төв Ази, Кипчак, Орос, Европт хийсэн Монголын цэргийн аян дайны их жанжин, Чингис, Өгөөдэй хааны цэргийн гол стратегич)
#'''[[Бат хаан]]''' ([[Алтан Орд]]ны анхны хаан, 1236-1242 оны Монголын аян дайны удирдагч)
#[[Байжу ноён|'''Байжу ноён,''']] 1241-1258 оны хооронд Персийн нутгийг байлдан дагуулан, цэрэг захирч сууж байсан ноён.
#'''[[Бэрх]]''' (Алтан ордны хаан)
#[[Боорчи|'''Боорчи''']] '''ноён'''
#'''[[Бурундай]]''' (Алтан ордны их жанжин)
#'''[[Хүлэгү]]''' (Ил хаан, Иран, Месопотами, Кавказын өвөр бэлд хийсэн Монголын цэргийн аян дайны удирдагч)
#'''[[Хэтбуха]]''' ([[Ил Хан]] улсын жанжин, [[Айн Жалутын тулалдаан]]д ялагдагч) 
#'''[[Урианхадай]]''' (Сүбэдэй баатрын хүү, Сүн улсад хийсэн Монголын цэргийн аян дайны нэгэн гол удирдагч) 
#'''[[Хубилай хаан]]''' (Монголын [[Юань улс]]ыг үндэслэгч)
#'''[[Мамай]]''' (Алтан ордны төр баригч)
#'''[[Күтлүг хожа]]''' (Ил хаадын улс болон Делийн султант улсад заналхийлэгч)
#'''[[Өзбег]]''' (Алтан ордны төрийг хамгийн удаан барьсан хаан)
#'''[[Тохтамыш]]''' (Алтан ордны улсыг дахин нэгтгэгч, Алтан ордны хаан) 
#'''[[Түглүгтөмөр]]''' (Моголистаны хаан, Цагадайн улсыг нэгтгэгч) 
#'''[[Баян жанжин]]''' (Монголын Юань улсын жанжин, Сүн улсад хийсэн Монголын цэргийн аян дайны нэгэн гол удирдагч)
#[[Тухтух жанжин]] (Хайдугийн эсрэг 1297 он хүртэл байлдсан жанжин)
#[[Чунхур]] (Хайдугийн эсрэг олон жил байлдсан баатар)
#[[Дашбаатар]] ([[Юань улс|Юань улсын]] сүүл үед [[Улаан алчууртны бослого|Улаан алчууртны бослогыг]] дарж байсан баатар)
#'''[[Цагаантөмөр]] жанжин''' (Юань улсын сүүлч үеийн жанжин бөгөөд 1352-1362 оны хооронд [[Улаан алчууртны бослого|Улаан Алчууртны бослогын]] эсрэг тэмцэгч)
#'''[[Хөхтөмөр]] жанжин''' ([[Юань улс|Юань улсын]] сүүлч үеийн жанжин бөгөөд [[Мин улс]]ын түрэмгийллээс аврагч)
#[[Бортөмөр]] (Юань улсын сүүл үеийн цэргийн эрхтэн)
#'''[[Доголон Төмөр]]''' ([[Их Могол Улс|Их Могол Улсын]] хаадын өвөг дээдэс, байлдан дагуулагч)
#[[Аругтай тайш|'''Аругтай тайш''']]

'''Исламын ертөнц'''

#[[Саладин|Сал-ах-ддин ибн Аюуб]]

===[[Орчин цагийн алдарт генералууд]]===

[[Ангилал:Зэвсэгт хүчний удирдагчдын жагсаалт]]
[[Ангилал:Хүмүүсийн жагсаалт]]</text>
      <sha1>9gt6lyren8p3ricomq38zo4m9qubr3g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зэв жанжин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10324</id>
    <revision>
      <id>706233</id>
      <parentid>705423</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T17:30:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14525" xml:space="preserve">Зэв ноён (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол Чингис хааны хамгийн алдартай ноёдын нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх Тайчууд аймгийн нэг хэсэг болох Бэсүд овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас &quot;түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин&quot; гэж тодорхойлжээ.  

== Нэрийн гарал үүсэл ==
1201 онд Хүйтэнийн тулалдааны үеэр Зэв Чингис хааны морины хүзүүг харваж шархдуулсан байна. Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний Зургаадай хэмээх төрөлх нэрийг Зэв болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь &quot;сум&quot; гэсэн утгатай.

Харин Ил хаадын улсын захиргааны түшмэл, түүхч Рашид-ад Динийн өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ.

== Чингис хааны доорх жанжин ==
Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, гуравхан жилийн дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг Мухулай, Сүбээдэй баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно.

=== Цэргийн карьер ===

==== Алтан улсын эсрэг дайн ====
Тэрээр Алтан улсын эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь Ехулингийн тулалдаанд ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд Бээжингийн тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг Ляояныг эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч Чжунду орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав.

1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий Чжуйон-гуань давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ.

==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ====
1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан Хүчүлүгийг бут ниргэж, Хар Хятан улсыг эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны Хүчүлүгийг ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ.

==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ====
1219 онд Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй Ферганы хөндийг сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар Тяньшань уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах II Мухаммедийн элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл Самаркандад Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ.

== Үхэл ==
Зэв Каспийн тэнгисийг тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр Сүбээдэйн хамт Загалмайтны тавдугаар аян дайнд нэгдэх гэж байсан гүржүүдийг, мөн Кавказын тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр Калка голын тулалдаанд Киевийн оросууд болон кумануудыг ялав. Энэ тулалдаан Киевийн Оросыг байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг Хортица арлаас холгүй байдаг булшны (курган) ойролцоо Оросын холбоотон кипчакуудын хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. Энэ мэдээллийн зөрүү нь түрэг хэлээр ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших хэл зүйн алдааны үр дүн байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивэн Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв Хятад, Төв Ази, Киев болон Орос дахь Европт хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ.
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Чингис хаан]]
[[Ангилал:Монголын жанжин]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Бэсүд]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:1225 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>i4zhgu5oe5zqncit8jl81ijwwdkd950</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706237</id>
      <parentid>706233</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T17:43:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудсыг '  [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Чингис хаан]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Бэсүд]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1225 онд өнгөрсөн]]'-р сольж байна.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="363" xml:space="preserve">  [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Чингис хаан]]
[[Ангилал:Монголын жанжин]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Бэсүд]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:1225 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>ag7mra72b9iie91ftn3281hhe4vqcqx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дундад зууны үеийн алдарт жанжид</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10326</id>
    <revision>
      <id>706259</id>
      <parentid>702235</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T18:58:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19890" xml:space="preserve">[[Image:RajaRaviVarma_MaharanaPratap.jpg|Махарана Пратап (Меварын Рана(захирагч))|thumb|200px|right]]
Дундад зууны үед нэр алдар нь цуурайтаж, түүхэнд нэрээ мөнхлүүлсэн жанжин, хаадын бүрэн бус жагсаалт. Нэмэлт мэдээллийг [[Алдарт жанждын жагсаалт]]аас харж болно.
=== Франк ===
*[[Кловис I|Кловис]] (Франкийн анхны [[Христийн шашинт]] хаан)
*[[Чарльз Мартел]] (Франкийн хааны ордны дарга)
*[[Их Карл|Чарльман]] (Чарльз Мартелийн ач хүү, Франкийн хаан бөгөөд [[Ариун Ромын Эзэнт Гүрэн|Ариун Ромын Эзэнт Гүрий]] эзэн хаан. Араб, Хазариудын Европ руу хийсэн аян дайныг зогсоосон цэргийн удирдагч)

=== Хятад ===
[[Image:明太祖.jpg|thumb|Мин улсын анхны хаан]]
*[[Юй Фэй]], Өмнөд Сүн улсын жанжин, &quot;Эх орны төлөө эцсээ хүртэл үнэнч байна&quot; хэмээн биендээ шивээс хийлгэснээрээ алдаршсан.
*[[Хан Ши Зон]], Өмнөд [[Сүн улс]]ын жанжин, Ю Фэйтэй хамт Зүрчидийн [[Алтан улс]]ын эсрэг тулалдаж байсан.
*[[Чжу Юань Чжан]], [[Мин улс]]ын анхны хаан, Монголчуудын Юань улсын эсрэг бослогын удирдагч

=== Солонгос ===
*[[Ван Гон]] ([[Курё улс]]ыг үндэслэгч)
*[[Чой Мү Сөн]]
*[[И Жа Чун]]
*[[И Сон Гэ]] ([[Чусон улс]]ыг үндэслэгч)
*[[И Сүн Шин]] (Солонгосын алдарт адмирал, [[Яст мэлхий хөлөг]] хэмээх шинэ байлдааны онгоц бүтээсэн, суу алдарт адмирал)
*[[Квон Юл]] (Солонгосын маршал)
*[[Им Геон Ёп]] (Солонгос жанжин)

=== Византи ===
[[Image:Belisarius_by_Francois-Andre_Vincent.jpg|1776|thumb|Белисариус ардуудад тусалж буй нь.]]
*[[Велисариус]], Византийн эзэнт улс, I Юстиниан хаанд үйлчилж байсан хамгийн алдартай жанжин
*[[Нарсес]], I Юстиниан хааны өөр нэг алдартай жанжин
*[[Мундус]], I Юстиниан хааны өөр нэг алдартай жанжин
*[[Никефорус II Фокас]], Византийн эзэн хаан бөгөөд авъяаслаг жанжин
*[[Басиль II]], Византийн эзэн хаан
*[[Басиль Бойаннес]], Византийн жанжин, [[Итали]]йн катапан
*[[Георг Маниакес]], XI зууны үед амьдарч байсан жанжин
*[[Никефорус Ботаниатес]], XI зууны үед амьдарч байсан жанжин, сүүлдээ хаан ширээнд суусан
*[[Никефорус Бриенниус]], XI зууны үед амьдарч байсан жанжин
*[[Татикиус]], XI зууны үед амьдарч байсан жанжин
*[[Aлексиус Комненус]], Византийн эзэн хаан, жанжин
*[[Иоан Комненус]], Византийн эзэн хаан
*[[Рассел де Байллеул]], Византид үйлчлэгч Норман хөлсний жанжин

===Лалын шашинт жанжид===

*[[Мухаммед]], Исламын зөнч 
*[[Абу Бекр]], Лалын анхны Халиф
*[[Умар]] Ибн Аль Хаттаб, Лалын 2 дахь Халиф
*[[Усман]], Лалын 3 дахь Халиф
*[[Aли Ибн Аби Талиб]], Лалын 4 дахь Халиф
*[[Халид ибн аль Валид]], Аллахын илд, [[Муслим]] цэрэг байсан тэрээр [[Рашидун Халифат]]ын жанжин болсон ба Сассанидын Эзэнт улс, Зүүн Ромын эзэнт улс, тэдгээрийн холбоотнуудын эсрэг 100 гаруй тулаан хийж ганц ч ялагдаагүй алдарт жанжин
*[[Тарик Ибн Зияд]], [[Бербер]] хүн байсан ч Арабын цэргийн жанжин болсон ба Гуадалетийн тулаанд арабуудыг удирдан ялалт байгуулагч
*[[Мухаммед бин Касим]], [[Синдх]] ба [[Пенжаб]]ыг эзлэн түрэмгийлэгч мусульман жанжин)
*Захируддин [[Бабур]], Их Моголын эзэн хаан
*[[Акбар]], Их Моголын эзэн хаан
*[[Шер Шах Сури]], Умард [[Энэтхэг]]т богинохон хугацаанд оршин тогтсож байсан Сурийн эзэнт улсыг үндэслэгч 
*[[Maлик Амбар]], [[Этиоп]]ын цэрэг, [[Ахмаднагар]]ын султант улсын төрийн зүтгэлтэн
*[[Аль Афдал Шаханшах]], [[Фатими]]йн улсын  тэргүүн түшмэл
*[[Саладин]], 3агалмайтнуудаас Иерусалимыг буцаан авсан султан
*[[Хайр ад Дин]], Барбаросса гэх тэрээр Оттоманы эзэнт улсын адмирал байжээ.
*[[Мехмед II]], 1453 онд Константинополийг эзлэн авсан Оттоманы султан
*[[Мехмед Паша |Соколлу]], Оттоманы цэргийн удирдагч
*[[Доголон Төмөр]], Монгол гаралт байлдан дагуулагч
*[[I Селим]], (1470-1520) &quot;Зоригтой, хэрцгий&quot; гэсэн хочоороо алдаршсан Туркийн султан, байлдан дагуулагч, Чалдираны тулаанд Шах Измайлыг бут ниргэж, Марж Дабикийн тулаанд Мамлюк Султаныг сүйрүүлснээрээ ихэд алдаршсан.
*[[I Баязид]], [[Оттоманы эзэнт гүрэн]]ий султан
*[[Эрхэмсэг Сулейман]], [[Оттоманы эзэнт гүрэн]]ий султан
*[[Алп Арслан]], [[Селжүк түрэгүүд]]ийн хаан
*[[Аль Мансур Ибн Аби Аамир]], [[Андалуси]] жанжин, төрийн зүтгэлтэн
*[[Муса бин Нусайр]], Умаяадын угсааны хаадад үйлчлэгч төрийн зүтгэлтэн
*[[Аль Хажжаж бин Юсуф]], Умаяадын халифт үйлчлэгч, [[Ирак]] дахь Арабуудын захирагч
*[[Абу Муслим]], [[Хурасан]]ы хувьсгалын удирдагч, [[Аббасид]] жанжин
*[[Абдул Рахман Аль Гафики]], Турсийн тулаанд Чарльз Мартелийн эсрэг Андалусын мусульмануудыг удирдан тулалдсан.
*[[III Абду Ар Рахман]], Кордобын халиф бөгөөд эмир. [[Испани]] дахь Уммаяадын улсын хамгийн алдартай хунтайж

=== Норман===
* [[Нэгдүгээр Вильгельм|Английн хаан Виллиам I]] (Байлдан дагуулагч Виллиам)
*[[Селбигийн Роберт]] (Сицилид үйлчлэгч Англо-Норман жанжин)
*[[Роберт Гуйскард]] ([[Норман]]ы байлдан дагуудагч, [[Наполь]], Сицилийг түрэмгийлэгч)

=== Загалмайтны аян дайн ===
[[Image:Friedrich-barbarossa-und-soehne-welfenchronik_1-1000x1540.jpg|Фредерик Барбаросса дунд нь|thumb|200px|right]]
*[[Боуиллоны Годфрей]], Анхны загалмайтны аян дайны удирдагчдын нэг
*[[Иерусалимын I Болдуйн]], Анхны загалмайтны аян дайны удирдагчдын нэг
*[[Антиохын I Бохемонд]], Анхны загалмайтны аян дайны удирдагчдын нэг
*[[Танкред]], Анхны загалмайтны аян дайны удирдагчдын нэг
*[[Тулузын IV Рэймонд]], Анхны загалмайтны аян дайны удирдагчдын нэг
*[[Блойзын Стефен]], Анхны загалмайтны аян дайны удирдагчдын нэг
*[[Паейны Хюго]], [[Христийн хөлөг баатрууд]]ыг үндэслэгч
*[[I Фридрих Барбаросс|Фредерик Барбаросса]], Ариун Ромын эзэнт улсын хаан, загалмайтны аян дайнд оролцогч
*[[Триполигийн III Рэймонд]], Загалмайтны жанжин
*[[Шатиллоны Рэйнолд]], Загалмайтан жанжин
*[[Жерард де Ридефорт]], Христийн хөлөг баатруудын их ноён
*[[Сирийн Жоберт]], [[Мөргөлч рыцариуд]]ын их ноён
*[[Рожер де Моулинс]], Мөргөлч рыцариудын их ноён
*[[Арслан зүрхт Ричард |Английн I Ричард]], Английн хаан, Арслан зүрхт Ричард хэмээгч тэрээр Загалмайтны 3 дахь аянд оролцсон
*[[II Фредерик, Ариун Ромын эзэнт улсын хаан]], 5 болон 6 дахь загалмайтны аян дайныг удирдагч
*[[Францын Луис IX]], (7 болон 8 дахь аян дайныг удирдагч)

===Япон===
[[Image:Tokugawa Ieyasu2.JPG|Шогун Токугава Иэясү|thumb|150px|right]]
*[[Минамото но Ёшицүнэ]], Тайра овгийг буулган авсан жанжин
*[[Ода Нобүнага]], (1534-1582) [[Сэнгокү үе]]ийн хүчирхэг феодал /[[даймёо]]/
*[[Тоётоми Хидэёши]], Ода Нобүнагагийн үхлийн дараа бүх Японыг хянаж чадсан хүн
*[[Токүгава Иэясү]], Бүх [[Япон]]ыг нэгэн туган доор нэгтгэсэн даймёо ба шоогүний эринг эхлүүлэгч бөгөөд түүний удам 250 жилийн турш Японыг захирсан
*[[Такэда Шингэн]], Сэнгокү үеийн япон даймёо, Түүний улс төр, цэргийн бодлогыг “Салхи шиг хурдан, ой шиг чимээгүй, гал шиг догшин, уул шиг гуйвшгүй” хэмээн хүндэтгэдэг.
*[[Санада Юкимүра]], Сэнгокү үеийн жанжин, Такэда Шингэний зарц. 100 жилд ганц тохиолдох хүн хэмээн түүхэнд магтан дурссан байдаг.
*[[Миямото Мүсаши]], Алдартай илдчин

===Монгол===
*[[Чингис хаан]] ([[Их Монгол Улс]]ын хаан, Тэмүүжин)
*[[Өгэдэй хаан]] (Их Монгол Улсын хоёр дахь хаан)
*[[Мухулай]] (Их Монгол Улсын жанжин. Сартуулын дайны үед өмнөд фронтыг хариуцаж, цөөн цэргээр асар олон хүн бүхий Алтан улсын газар нутгийг байлдан дагуулсан).
*[[Сүбээдэй]] баатар (Чингис хааны багын найз, алдарт их жанжин, Зүчи ханы хүү Бат хантай Европ дахиныг байлдан дагуулсан) 
*[[Зэв ноён]] ([[Төв Ази]], [[Кипчак]]ыг морин туурайгаар талхлан өнгөрсөн суу алдарт жанжин)
*[[Бат хаан]] ([[Алтан Орд]]ны анхны хаан, зүүн болон төв Европыг байлдан дагуулагч)
*Бэрх (Алтан ордны исламын шашинт хан, Ил хаадын улстай хийсэн дайныг гаргасан. Зүүн Европ руу халдсан)
*[[Хүлэгү]] ([[Ил Хаант Улс]]ын хаан. Ирак, баруун Иран, Сирийг байлдан дагуулагч) 
*[[Бурундай]] (Алтан ордны жанжин, Бэрхийн зарлигаар Европ руу цөмөрсөн) 
*[[Ногай]] (Алтан ордны төр баригч, жанжин. Византи, Серб, Болгар, Унгар, Литваг байлдан дагуулагч) 
*[[Хубилай хаан]] (Монголын [[Юан улс]]ыг байгуулагч, Хятадыг бүрэн эзлэгч)
*[[Мамай]] (Алтан ордны төр баригч, жанжин) 
*[[Тохтамыш]] (Алтан ордны хаан)
*[[Урианхайдай]] (Өмнөд Хятад, Вьетнамыг байлдан дагуулсан Монгол жанжин)
*[[Ачу]] буюу Ажу (Сүн улсын эсрэг аян дайны жанжин, Сяньян цайзын урт удаан бүслэлтийг ерөнхийд нь удирдаж амжилттай дуусгасан) 
*[[Баян жанжин]] (Өмнөд Сүн улсыг эзлэх эзэн хааны армийн ерөнхий командлагч)
*[[Доголон Төмөр]] (Дундад азийн байлдан дагуулагч. мамлюкийн Египет, Византи гүрэн, Оттоманы түркүүд, [[Алтан Орд]], төв Ази, Перс бүгд түүний мэдэлд орж байсан) 
*[[Газан]] хаан (Хүлэгүгээс хойш Сирийг түр эзэлж, мамлюкуудийг анх удаа ялсан томоохон ялалтыг Монголчуудад авчирсан).
*[[Чормаган жанжин]] (Өгэдэй хааны гарамгай жанжин кавказыг эзэгнэгч)

===Вьетнам===
*[[Чан Хынг Дао|Тран Хун Дао]] ([[Вьетнам]]ын их жанжин, монголчуудын 2 удаагийн довтолгооныг няцааж чадсан)
*[[Ле Лой]] (Ле улсыг үндэслэгч, дундад зууны Вьетнамын хамгийн алдартай хаан, жанжин)

=== Орос ===
[[Image:Alexander_Newski.jpg|Невийн Александр|thumb|150px|right]]
*[[Донын Дмитрий]] (1350-1389), (Москвагийн их ван, Владимирын ван, Оросын нэрт цэргийн жанжин)
*[[Святослав Игоревич|Игорь ван]] (942-972), (Эртний Оросын цэргийн жанжин, Киевийн их ван)
* [[Галицын Данийл]] (1201-1264). (Эртний Оросын цэргийн жанжин. Волынь-Галицын их ван, Калка голын тулаанд Монголчуудтай тулалдсан Оросын вангуудын нэг)
*[[Невийн Александр]] (Новгород, Владимирын их ван, Оросын гэгээнтэн, үндэсний баатар. Нева мөрний мөсөн дээр Европын загалмайтнуудыг бут цохисноороо Бат хаанд сайшаагдаж байсан)
*[[Владимир Мономах]] (1053-1125). (Мэргэн Ярославын ач хүү, Всеволод Ярославичийн хүү, Византийн Константин Мономах хааны зээ хүү, Эртний Оросын цэргийн жанжин, төрийн зүтгэлтэн)
*[[III Иван]] (Их Иван. Алтан Ордны 250 жилийн дарлалыг авч хаягч)
*[[IV Иван]] (Догшин Иван хаан, Анхны Царь. Астрахань болон Казаний татаруудыг эзэлсэн. Хойд, зүүн Европт Оросын вант улсын давамгайлах байдлыг өндөрт өргөгч. Романовын удмыг үндэслэгч)
*[[Царь Николай]]

=== Англи===
*[[I Эдвард]] (Шотландууд түүнийг алх хэмээн хочилдог байжээ)
*[[III Эдвард]] (Зуун жилийн дайны үеийн Английн хаан)
*[[Оливер Кромвелл]] (Английн цэрэг, улс төрийн томоохон зүтгэлтэн)

=== Шотланд ===
*[[Виллиам Уоллес]] ([[Шотланд]]ын домогт баатар, эрх чөлөөний төлөө тэмцэгч) 
*[[Роберт Брюс]] (Шотландын хаан, эрх чөлөөний төлөө тэмцэгч)

===Франц===
*[[Жанна Д’Арк]], [[Франц]]ын үндэсний баатар, Католик сүмийн нэг шүтээн гэгээнтэн

=== Испани ===
[[Image:Spain_Burgos_statue_the_Cid.jpg|Эль Сидийн хөшөө. Бургос, Испани|thumb|150px|right]]
*[[Эль Сид]] (Испанийн алдарт хөлөг баатар, мавруудтай хийсэн урт удаан дайны домог) 
*[[Гонзало Фернандез де Кордоба]] (Испанийн жанжин)
*[[Австрийн Дон Жон]] (Испанийн адмирал)

===Бусад===
*[[Соронзон Гомбо]] (Төвөдийн дайнч хаан)
*[[Теодорик|Их Теодорик]] (Oстроготын хаан бөгөөд Италийг захирагч)
*[[Топилтзин Че Акатл Куэтзалкоатл]] (Тольтекийн удирдагч, байлдан дагуулагч)
*[[Махарана Пратап]] ([[Мевар]]ын Рана)
*[[Антиохын Георг]] ([[Сицили]]йн Адмирал)
*[[III Ян Собеский]] ([[Польш]]ийн хаан)
*[[Вольтер Фон Плеттенберг]] ([[Ливоны нийгэмлэг]]ийн ноён)
*[[Салзагийн Эрнан]] ([[Тевтоны хөлөг баатрууд]]ын ноён)
*[[Рожер де Фло]] ([[Каталан]]ы удирдагч)
*[[II Владислав Ягайло]] (Польш болон Литвийн их гүнлэгийн хаан, Тевтонуудыг 1410 онд бут ниргэж чадсан)
*[[Скандерберг]] ([[Албани]]йн хун тайж, 1443-1468 онд [[Оттоманы эзэнт улс]]ын [[Европ]] руу хийсэн довтолгоог зогсоосон)
*[[Их Стефен]] ([[Молдав]]ын хаан)
*[[Ян Жижка]] ([[Бохеми]]йн [[Гусситын дайн]]ы үе дэх [[Taборит]]уудын армийн удирдагч)
*[[Жон Хуняди]] (Влак-Унгарын жанжин, [[Унгар]]ын амбан)
*[[Николас Зрински]] (Зриный, Хорват-Унгарын нэгдсэн цэргийн удирдагч)
*[[Лапу Лапу]] (Филиппиний Мактан арлын уугуул оршин суугчдын удирдагч)
*[[Милош Обилич]] (Косовогийн тулаанд Туркийн султан [[I Мурад]]ыг устгаж чадсан [[Серби]]йн хөлөг баатар)

[[Ангилал:Зэвсэгт хүчний удирдагчдын жагсаалт]]
[[Ангилал:Хүмүүсийн жагсаалт]]</text>
      <sha1>o86r0d5ieye40vatqq12ow2e7kqv7to</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10421</id>
    <revision>
      <id>706241</id>
      <parentid>565076</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T17:57:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2726" xml:space="preserve">'''[[Чингис хаан]]ы дөрвөн хүлэг баатар''' нь [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Борохул]], [[Чулуун]] нар байжээ. [[Монголын нууц товчоо]]нд Чингис хаан өөрийн дөрвөн хүлэг баатраа магтан өгүүлсэн байдаг.

{{quote|
''Чингис хаан, Хубилайд өгүүлрүүн: &quot;Чи хүчтэний хүзүүг мушгиж, бөхчүүдийн бөгсийг шороодуулж өгөв. Одоо Хубилай, Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй та дөрвүүл сайн нохой мэт итгэлтэй нөхөд мөн. Та нарыг хаана ч илгээвэл

''Хүр гэсэн газар хүрч
''Хүр чулууг хэмх цохиж
''Халд гэсэн газар халдаж
''Хад чулууг хага цохиж
''Цэгээн чулууг бутартал
''Цээлийн усыг цалгитал
''Ниргэж нядалж явав.''

''Хубилай, Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй дөрвөн нохойгоо зорьсон газартай явуулаад, Боорчи, Мухулай, Борохул, Чулуун дөрвөн хүлэг баатраа дэргэдээ авч, хатгалдах өдөр хамгийн түрүүнд Урууд, Мангудын цэргийг Жорчидай, Хуйлдар хоёроор толгойлуулан мордуулбал сая миний сэтгэл бүрнээ амардаг билээ''
}}

1202 онд [[Ван хан]], [[Найман]]ы [[Хүгсэү Сабраг баатар]]т дийлэгдэж эд хөрөнгө ба эм, хөвүүдээ булаагдаад Чингис хаанаас тусламж гуйхад Чингис хаан Боорчи, Мухулай, Борохул, Чулуун дөрвөн хүлэг баатраа цэргийн хамт илгээжээ. Тэр үед Сэнгүм Улаан хус гэдэг газар Хүгсэү Сабраг баатартай байлдаан хийж байгаад мориныхоо гуяыг шархдуулж баригдахад хүрч байхад Чингис хааны дөрвөн баатар болох Боорчи, Мухулай, Борохул, Чулуун нар хүрч очин авраад, албат хөрөнгө ба эм, хөвүүд бүгдийг Хүгсэү Сабраг баатраас буулаан авч, Ван ханд эргүүлэн өгч байжээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Боорчи]]
* [[Мухулай]]
* [[Борохул]]
* [[Чулуун]]

[[Ангилал:Чингис хаан]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]</text>
      <sha1>a7rh97edyapsqpemqvzfu4kn0xzaccl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чингис хааны дөрвөн нохой</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10422</id>
    <revision>
      <id>706234</id>
      <parentid>706172</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T17:32:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1664" xml:space="preserve">'''Чингис хааны дөрвөн нохой''' буюу цэргийн жанжнууд нь [[Хубилай ноён|Хубилай]], [[Зэлмэ]], [[Зэв ноён|Зэв]], [[Сүбэдэй баатар|Сүбэдэй]] нар байв. [[Монголын нууц товчоо]]нд:

''Чингис хаан, Хубулайд өгүүлрүүн: &quot;Чи хүчтэний хүзүүг мушгиж, бөхчүүдийн бөгсийг шороодуулж өгөв. Одоо Хубилай, Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй та дөрвүүл сайн нохой мэт итгэлтэй нөхөд мөн. Та нарыг хаана ч илгээвэл,&lt;br&gt;

''Хүр гэсэн газар хүрж&lt;br&gt;
''Хүр чулууг хэмх цохиж&lt;br&gt;
''Халд гэсэн газар халдаж&lt;br&gt;
''Хад чулууг хага цохиж&lt;br&gt;
''Цэгээн чулууг бутартал&lt;br&gt;
''Цээлийн улсыг цалгитал&lt;br&gt;
''Ниргэж нядалж явав.''&lt;br&gt;

''Хувилай, Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй дөрвөн нохойгоо зорьсон газартай явуулаад, Боорчи, Мухулай, Борохул, Чулуун дөрвөн хүлэг баатраа дэргэдээ авч, хатгалдах өдөр хамгийн түрүүнд урууд, мангудын цэргийг Жорчидай Хуилдар хоёроор толгойлуулан мордуулбал сая миний сэтгэл бүрнээ амардаг билээ'' хэмээн тэмдэглэн бичжээ. 

[[Ангилал:Чингис хаан]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]</text>
      <sha1>go9kzpjdch85g9tses44ulbvshqam6w</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706236</id>
      <parentid>706234</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T17:36:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1638" xml:space="preserve">'''Чингис хааны дөрвөн нохой''' буюу цэргийн жанжнууд нь [[Хубилай ноён|Хубилай]], [[Зэлмэ]], [[Зэв ноён|Зэв]], [[Сүбээдэй]] нар байв. [[Монголын нууц товчоо]]нд:

''Чингис хаан, Хубулайд өгүүлрүүн: &quot;Чи хүчтэний хүзүүг мушгиж, бөхчүүдийн бөгсийг шороодуулж өгөв. Одоо Хубилай, Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй та дөрвүүл сайн нохой мэт итгэлтэй нөхөд мөн. Та нарыг хаана ч илгээвэл,&lt;br&gt;

''Хүр гэсэн газар хүрж&lt;br&gt;
''Хүр чулууг хэмх цохиж&lt;br&gt;
''Халд гэсэн газар халдаж&lt;br&gt;
''Хад чулууг хага цохиж&lt;br&gt;
''Цэгээн чулууг бутартал&lt;br&gt;
''Цээлийн улсыг цалгитал&lt;br&gt;
''Ниргэж нядалж явав.''&lt;br&gt;

''Хувилай, Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй дөрвөн нохойгоо зорьсон газартай явуулаад, Боорчи, Мухулай, Борохул, Чулуун дөрвөн хүлэг баатраа дэргэдээ авч, хатгалдах өдөр хамгийн түрүүнд урууд, мангудын цэргийг Жорчидай Хуилдар хоёроор толгойлуулан мордуулбал сая миний сэтгэл бүрнээ амардаг билээ'' хэмээн тэмдэглэн бичжээ. 

[[Ангилал:Чингис хаан]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]</text>
      <sha1>ml95hj3grxj0al2bpd31rm8stuuvbcc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706240</id>
      <parentid>706236</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T17:55:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1752" xml:space="preserve">'''Чингис хааны дөрвөн нохой''' буюу цэргийн жанжнууд нь [[Хубилай ноён|Хубилай]], [[Зэв ноён|Зэв]], [[Зэлмэ]], [[Сүбээдэй]] нар байв. [[Монголын нууц товчоо]]нд:

''Чингис хаан, Хубулайд өгүүлрүүн: &quot;Чи хүчтэний хүзүүг мушгиж, бөхчүүдийн бөгсийг шороодуулж өгөв. Одоо Хубилай, Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй та дөрвүүл сайн нохой мэт итгэлтэй нөхөд мөн. Та нарыг хаана ч илгээвэл,&lt;br&gt;

''Хүр гэсэн газар хүрж&lt;br&gt;
''Хүр чулууг хэмх цохиж&lt;br&gt;
''Халд гэсэн газар халдаж&lt;br&gt;
''Хад чулууг хага цохиж&lt;br&gt;
''Цэгээн чулууг бутартал&lt;br&gt;
''Цээлийн улсыг цалгитал&lt;br&gt;
''Ниргэж нядалж явав.''&lt;br&gt;

''Хувилай, Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй дөрвөн нохойгоо зорьсон газартай явуулаад, Боорчи, Мухулай, Борохул, Чулуун дөрвөн хүлэг баатраа дэргэдээ авч, хатгалдах өдөр хамгийн түрүүнд урууд, мангудын цэргийг Жорчидай Хуилдар хоёроор толгойлуулан мордуулбал сая миний сэтгэл бүрнээ амардаг билээ'' хэмээн тэмдэглэн бичжээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Зэв ноён]]
* [[Хубилай ноён]]
* [[Зэлмэ]]
* [[Сүбээдэй]]

[[Ангилал:Чингис хаан]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]</text>
      <sha1>i2rb3nsn5rgd26yd5ofzoa6iz6lfb5z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706249</id>
      <parentid>706240</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T18:40:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1751" xml:space="preserve">'''Чингис хааны дөрвөн нохой''' буюу цэргийн жанжнууд нь [[Хубилай ноён|Хубилай]], [[Зэв ноён|Зэв]], [[Зэлмэ]], [[Сүбээдэй]] нар байв. [[Монголын нууц товчоо]]нд:

''Чингис хаан Хубилайд өгүүлрүүн: &quot;Чи хүчтэний хүзүүг мушгиж, бөхчүүдийн бөгсийг шороодуулж өгөв. Одоо Хубилай, Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй та дөрвүүл сайн нохой мэт итгэлтэй нөхөд мөн. Та нарыг хаана ч илгээвэл,&lt;br&gt;

''Хүр гэсэн газар хүрж&lt;br&gt;
''Хүр чулууг хэмх цохиж&lt;br&gt;
''Халд гэсэн газар халдаж&lt;br&gt;
''Хад чулууг хага цохиж&lt;br&gt;
''Цэгээн чулууг бутартал&lt;br&gt;
''Цээлийн улсыг цалгитал&lt;br&gt;
''Ниргэж нядалж явав.''&lt;br&gt;

''Хувилай, Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй дөрвөн нохойгоо зорьсон газартай явуулаад, Боорчи, Мухулай, Борохул, Чулуун дөрвөн хүлэг баатраа дэргэдээ авч, хатгалдах өдөр хамгийн түрүүнд урууд, мангудын цэргийг Жорчидай Хуилдар хоёроор толгойлуулан мордуулбал сая миний сэтгэл бүрнээ амардаг билээ'' хэмээн тэмдэглэн бичжээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Зэв ноён]]
* [[Хубилай ноён]]
* [[Зэлмэ]]
* [[Сүбээдэй]]

[[Ангилал:Чингис хаан]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]</text>
      <sha1>2l982qbxyt689vz1z5zbtuggaewq81h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706250</id>
      <parentid>706249</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T18:41:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Мөн үзэх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1773" xml:space="preserve">'''Чингис хааны дөрвөн нохой''' буюу цэргийн жанжнууд нь [[Хубилай ноён|Хубилай]], [[Зэв ноён|Зэв]], [[Зэлмэ]], [[Сүбээдэй]] нар байв. [[Монголын нууц товчоо]]нд:

''Чингис хаан Хубилайд өгүүлрүүн: &quot;Чи хүчтэний хүзүүг мушгиж, бөхчүүдийн бөгсийг шороодуулж өгөв. Одоо Хубилай, Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй та дөрвүүл сайн нохой мэт итгэлтэй нөхөд мөн. Та нарыг хаана ч илгээвэл,&lt;br&gt;

''Хүр гэсэн газар хүрж&lt;br&gt;
''Хүр чулууг хэмх цохиж&lt;br&gt;
''Халд гэсэн газар халдаж&lt;br&gt;
''Хад чулууг хага цохиж&lt;br&gt;
''Цэгээн чулууг бутартал&lt;br&gt;
''Цээлийн улсыг цалгитал&lt;br&gt;
''Ниргэж нядалж явав.''&lt;br&gt;

''Хувилай, Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй дөрвөн нохойгоо зорьсон газартай явуулаад, Боорчи, Мухулай, Борохул, Чулуун дөрвөн хүлэг баатраа дэргэдээ авч, хатгалдах өдөр хамгийн түрүүнд урууд, мангудын цэргийг Жорчидай Хуилдар хоёроор толгойлуулан мордуулбал сая миний сэтгэл бүрнээ амардаг билээ'' хэмээн тэмдэглэн бичжээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Зэв ноён|Зэв]]
* [[Хубилай ноён|Хубилай]]
* [[Зэлмэ]]
* [[Сүбээдэй]]

[[Ангилал:Чингис хаан]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]</text>
      <sha1>m7jd5zbkrus16odbpcxli20yqlbb4n2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алтан хан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12520</id>
    <revision>
      <id>706286</id>
      <parentid>690487</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T07:32:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Гэр бүл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9241" xml:space="preserve">{{Хаан
|name                     = Алтан хан
|title                    = '''Түмэдийн Мянган алтан хүрднийг эргүүлэгч Чакраварди сэцэн хаан, Шүнь-и ван (順義王) '''
|image                    = [[Зураг:Altan Khan.jpg|thumb| Алтан хан]]
|caption                  = 
|reign                    = 1542-1582
|coronation               =
|suc-type                 =
|full name                = Анда?
|lang1                    =
|name1                    =
|predecessor              = байхгүй
|successor                = [[Сэнгэдүүрэн хан|Сэнгэдүүрэн]] 
|heir                     =
|crown prince             =
|queen                    = [[Жүнхэн хатан]]
|consort                  = 
|spouse                   =
|issue                    = [[Сэнгэдүүрэн хан]], Буян тайж, Төвөд тайж, Бинтү тайж, Баарин тайж, Будашири тайж, 
|royal house              = [[Боржигин]]
|royal anthem             = 
|royal motto              =
|father                   = [[Барсболд хаан]]
|mother                   = [[Бодон хатан]]
|temple name              =
|era date                 =
|date of birth            = 1507 оны 12 сар&lt;ref&gt;Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.15&lt;/ref&gt;
|place of birth           =
|date of death            = 1581 оны 12 сар&lt;ref&gt;[[Чакраварди Алтан ханы тууж|Чакраварди Алтан ханы туужид]] ''&quot;...Цагаан могой жилийн хөхлөр сарын 19-нөө барс өдөрт Хан эзэн далан таван насандаа тахиа цагт...тэнгэрийн газраа өөд болсон&quot;'' гэж бичжээ.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.63&lt;/ref&gt;
|place of death           = [[Шар мөрөн (Хатан гол)|Хатан гол]]
|buried                   = Харагуна ханы өлгөд онголов&lt;ref&gt;Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.66&lt;/ref&gt;
|}}
[[Түмэд]]ийн '''Алтан хан''' ([[1507]] - [[1582]]) нь Түмэдийн захирагч бөгөөд Монголын баруун түмэнг удирдаж байсан алтан ургийн хан юм. Тэрээр [[Батмөнх Даян хаан]]ы ач, [[Барсболд хаан]]ы хоёр дахь хүү төдийгүй Мөнгөн хэмээх ихэр охин дүүтэй. Жинхэнэ нэрийг нь '''Анд''' гэдэг. 

Түүний ах [[Гүнбилиг]] нь [[Ордос]]ыг захирч байжээ. Ах нь 1542 онд нас нөгчсөний дараа Алтан Баруун түмэнг ерөнхийд нь удирдах болж, &quot;Түшээт сэцэн хан&quot; цолтой болсон байна.

[[Цахар]]т сууж байсан [[Боди Алаг хаан]] 1547 онд нас барахад, түүний орыг залгасан Дарайсун Гүдэн хаанд Алтан шахалт үзүүлсээр &quot;Гэгээн хан&quot; цолтой болж чаджээ. Түүний захирч байсан Ордос буюу [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] эрэг хавь нь [[Ойрад]], [[Хятад]], [[Төвд]]тэй харилцах зангилаа болж байсныхаа хувьд түүний нэр нөлөөг ихэсгэж байснаас гадна янз бүрийн соёлуудтай харьцах боломжийг олгож байв. 

Тэрээр одоогийн [[Өвөр Монгол]]ын нийслэл [[Хөх хот]]ыг үндэслэн байгуулсан юм. Мөн тэрээр [[Төвөдийн Буддын шашин|Төвөдийн Буддын шашныг]] Монголд нэвтрэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэснээрээ [[Монголын түүх]]энд үлдсэн. Монголын анхны Буддын сүм хийд болох Тэгчин Чонхорыг Хөх хотод чухам Алтан хан байгуулсан аж. Мөн 1586 онд [[Абтай Сайн хан]]ы дэмжлэгтэйгээр хуучин [[Их Монгол Улс]]ын нийслэл [[Хархорум]]ын ойролцоо [[Эрдэнэ-Зуу хийд]]ийг байгуулжээ.

Цэрэг зэвсгийн хувьд Алтан хан нь [[Мин улс]]ыг сандаргах хүчтэй байв. Тэрээр 1529, 1530, 1542 онуудад Хятад руу довтолж ихээхэн олзтой буцаж байсан бөгөөд 1550 онд [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийг]] давж, [[Бээжин]]д нэвтэрч зарим дүүргүүдийг шатааж тухайн үед хориотой хотодоо суугаа хаанд нь бичиг хүргүүлж буулт хийлгэж тохиролцоонд хүрч байжээ.Өөрийн харьят харьцангуй цөөн цэргийг удирдан Нангиадуутай байлдах бүртээ ялалт байгуулж байсныг нь бодоход цэрэг дайны эрдэмд гаргууд нэгэн байжээ. Түүний цэрэг тухайн үеийн нийт монголын цэргийн хүчний дөрөвний нэгд ч хүрэхгүй байсан билээ. Алтан хаан бээжинг эзэлсэн боловч тохиролцоонд сайн хүрээгүй мөртлөө нутгийн зүг жолоо залсан нь одоо хүртэл тодорхойгүй байдаг. Магадгүй өөрийн цөөн цэргээр уран аргаар ялалт байгуулсан болхоор хэт цөөхөн цэрэгтэйгээ мэдэгдэхээс болгоомжилж мөн давуу талаа удаан хадгалж чадахгүйгээ өөрөө сайн мэдэж байсан болхоор тийм шийдвэр гаргасан байх. Хятадын хаан 1571 онд түүнтэй найрамдлын гэрээ байгуулж, адуугаар торго дурдан сольж авах наймааг зөвшөөрч байсан түүхтэй. Түүний хийсэн удаа дараагийн амжилттай довтолгоо нь цаашид Мин улсыг уналтанд хүргэж, Манж нарт ялагдах гол урьдаж нөхцөлийг бүрдүүлжээ.

1582 онд Алтан хан таалал төгсөхөд түүнийг хүү [[Сэнгэ Дүүрэн]] нь залгамжилжээ. Мөн ач хүү Ёндонжамц нь [[4-р Далай лам]]аар тодорч байсан түүхтэй.

== Гэр бүл ==
* Эцэг: [[Барсболд хаан|'''Барсболд сайн алаг хаан''']]
* Эх: [[Бодон хатан]]
=== Ах дүүс ===
# '''[[Гүнбилэг жонон|Гүнбилиг мэргэн жонон]]'''
# '''[[Лабуг тайж]]'''
# '''[[Баясхал хүндлэн хан]]'''
# '''[[Нарийн тайж]]'''
# '''[[Будадарадун тайж]]'''
# '''Мөнгөн авхай''': Алтан ханы ихэр

=== Хатад ===
# [[Жүнхэн хатан]]
# [[Молан хатан]]: Барсболд сайн алаг жононгийн гутгаар гэргий байсан. Эцэг юүгээн өөд болсны дараа Алтан хаан авсан.&lt;ref&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.159&lt;/ref&gt; 
авсан ажгуу .Төвөд тайжийг төрүүлсэн.&lt;ref&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.159&lt;/ref&gt; 

=== Хөвгүүд ===
# [[Сэнгэдүүрэн хан]]
# [[Баян баатар тайж]]
# [[Төвөд тайж]]
# [[Галт ноён]]
# [[Бинт илдэн тайж]] 
# [[Далад хөлөг тайж]]
# [[Будашири тайж]], 1569 онд Жүнхэн хатнаас төрсөн. 
# [[Гончиг тайж]]
# [[Жамц тайж]]

===Охид===
# Манзушири авхай&lt;ref&gt;Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.29&lt;/ref&gt;, 1568 оны шар луу жилд Ойрадын Хиргуд отогийн Жигэхэн агагийн хүү Бөхүүдэйд соёрхов.
# Сүмбэр авхай&lt;ref&gt;Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.29&lt;/ref&gt;, 1568 оны шар луу жилд Ойрадын Хиргуд отгийн Жигэхэн агагийн хүү Эхэй чинсанд соёрхов.

{{s-start}}
{{залгамжлал
|албан_тушаал=[[Монгол хаад#Түмэд|Түмэдийн алтан хүрднийг эргүүлэгч Чакраварди сэцэн хаан]]
|он=1542—1581 он
|өмнө=байхгүй
|дараа=[[Сэнгэдүүрэн хан]]
}}
{{end}}

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монголын хангууд]]
[[Ангилал:Төвдийн Буддизм]]</text>
      <sha1>7dgvhvp5n385z9krpuvp0u48t2ps355</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зэлмэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13495</id>
    <revision>
      <id>706253</id>
      <parentid>702477</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T18:47:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4553" xml:space="preserve">[[Зураг:MongolBaatar.jpg‎|thumb|200px|Урианхайн Зэлмэ жанжин нь Чингис хааны хамгийн чухал дотно хүмүүсийн нэг байв.]]
'''Зэлмэ''' бол [[Монгол]]ын нэрт жанжин баатар юм. [[Тэмүжин]]г өлгийтэй байхад [[Урианхай]]н Жарчиудай өвгөн Зэлмэ хүүгээ Тэмүжинд босгоны боол үүдний зарц болгон өгсөн. Тэр үед [[Өэлүн|Өэлүн эх]] Зэлмийг &quot;Нүүрэндээ цогтой, нүдэндээ галтай хөөрхөн хүү байна. Гэвч одоохондоо бага байна хэмээж арай том болохоор нь ирж Тэмүжинтэй нөхөрлүүлнэ үү&quot; хэмээн буцаажээ. Зэлмэ дараа том болсон хойноо Тэмүжинтэй ирж нөхөрлөн, Чингис хааны амийг 3 удаа、 түүний хүү [[Тулуй]]н амийг 1 удаа аварсан баатар юм. Зэлмэ жанжин нь Чингис хааны 9 өрлөг жанжин, 4 цэргийн удирдагч баатар жанжин, 4 дархан эрхэт хүний нэг бөгөөд Мянганы ноён юм.

Зэлмэ бол Боорчийн дараа Чингис хааныг хамгийн хүнд байсан үед ирж үйлчилсэн дотно баатар нь болно. 1189 онд Чингис хаан“Хамаг Монгол улс”-ын хан өргөмжлөгдсөний дараа Зэлмийг хамгийн ахлах ерөнхий захирагчаар томилжээ. Олон удаагийн дайн, байлдаанд эрэлхэг баатарлаг, хурц шаламгай, үлэмж их гавъяа байгуулсан билээ. Зэлмэ Тэмүжиний амийг гурван удаа аварсан гэдэг. Бас 1197 онд Жадай, Алтан нарын /Борохулын гэргий/ хамт Тэмүжиний отгон хүү Толуйн амийг аварчээ. 1202 онд Онон мөрний хөвөөнд Тайчуудтай байлдсан байлдаанд Чингис хааны хүзүү нь суманд оногдож, цус нь зогсохгүй гоожиж байсанд амаараа шимж байгаад цусыг нь зогсоосон ба шөнийн харанхуйд дайсны дотор амь хаиргүи орж тараг олж ирэн уулгаад амийг нь аварч байв. 1203 онд болсон Муу-Өндөрийн байлдаанд хойт хайгуул болж, дайсныг хориглон байлдаад ихэд ялав. 1204 онд Найман аймгийг дайлсан Наху хуны байлдаанд Зэв. Сүбээдэй, Хубилай нарын хамт цэргийн манлайд явсан бөгөөд маш баатарлагаар байлдан ихээхэн гавъяа байгуулав. 1206 онд Чингис хаан Монголын хаант улсыг байгуулаад Зэлмийг наян найман гавъяатны ес дүгээрт шагнаж, Мянганы ноёноор томилжээ. Бас есөн удаа осол гаргавч үл яллах онц эрх олгожээ. Түүний хүү Есүнтэгэ мөн л Чингисийн алдарт жанжин бөгөөд Хорчийн дарга байж хааныг хамгаалж байлаа. Сурвалж бичигт Монгол улс байгуулагдаад удалгүй нас барсан гэж тэмдэглэсэн байна.

Зэлмэ жанжин нь Чингис хааны хамгийн чухал дотно хүмүүсийн нэг байв.

Одоо түүний үр хойчис нь Монгол Улс, Өвөр монголын Монголжин хошуу, Харчин хошуу, Хянган аймгийн Түлээмод сумын Улаанхад гацаагаар тархаж байна.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн нохой]]
* [[Зэв ноён|Зэв]]
* [[Хубилай ноён|Хубилай]]
* [[Сүбээдэй]]

[[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>afm7j6xn0sbm5wmez1u978trnrzymao</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жодоо</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13972</id>
    <revision>
      <id>706226</id>
      <parentid>662631</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T16:55:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>UBcontributor</username>
        <id>33743</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2371" xml:space="preserve">{{Taxobox
| name = Жодоо
| fossil_range = 
| image = Abies koreana (szyszki).JPG
| image_width = 230px
| image_caption = [[Солонгос жодоо]] (''Abies koreana'') 
| regnum = [[Ургамал]]
| divisio = [[Pinophyta]]
| classis = [[Pinophyta|Pinopsida]]
| ordo = [[Pinales]]
| familia = [[Нарсныхан]]
| genus = '''''Abies'''''
| genus_authority = [[Филип Миллэр]]
| subdivision_ranks = 
| subdivision = 
}}
'''Жодоо [харгай, хар мод, [https://en.wikipedia.org/wiki/Abies_sibirica Abies sibirica]]''' нь [[Нарсныхан]] овгийн мөнх ногоон, шилмүүст мод. 

Мод нь нас бие гүйцэхдээ 10-80 м өндөр, 0.5-4 м голчтой болдог. Жодоо нь нарсны овгийн бусад гишүүдээс зүү мэт шилмүүс болон 5-25 см урттай шулуун, цилиндр хэлбэрийн боргоцойгоор ялгаатай. Энэ мод нь [[хуш]] модтой хамгийн ойр төстэй юм. Жодоо нь 1900-2400 м-ийн өндөрт уул, голын сав газрын чийглэг хөрсөн дээр сэрүүн уур амьсгалд ургадаг. Маш хүйтэнд тэсвэртэй, -50°C хүртэл температурын хүйтэн өвлийг тэсвэрлэдэг. Байгальдаа 200 орчим жил насалдаг. 

Жодооны мод нь хөнгөн бөгөөд зөөлөндүү, барилгын салбар, тавилга үйлдвэрлэхэд ашигладаг. Мод, ялангуяа боргоцоо нь сэнгэнэсэн, анхилуун учраас жодоогоос гаргасан анхилуун тосыг үнэртэй ус үйлдвэрлэхэд мөн ашигладаг. 

[https://en.wikipedia.org/wiki/IUCN_Red_List Олон улсын улаан номонд] орсон. 

 
== Гадаад холбоос ==
{{commonscat|Abies|Жодоо}}
* [http://www.conifers.org/pi/ab/index.htm Гимносперм мэдээллийн сан - ''Жодоо'']

 Katsuki, T.; Rushforth, K. &amp; Zhang, D. (2011). &quot;Abies sibirica&quot;. The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. 2011: e.T42299A10681312. doi:10.2305/IUCN.UK.2011-2.RLTS.T42299A10681312.en. Retrieved 10 January 2018.
[[Ангилал:Ургамал]]</text>
      <sha1>erpnrg8ibcdt8rezbcebpnh301naioa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706273</id>
      <parentid>706226</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T05:25:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>UBcontributor</username>
        <id>33743</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2726" xml:space="preserve">{{Taxobox
| name = Жодоо
| fossil_range = 
| image = Abies koreana (szyszki).JPG
| image_width = 230px
| image_caption = [[Солонгос жодоо]] (''Abies koreana'') 
| regnum = [[Ургамал]]
| divisio = [[Pinophyta]]
| classis = [[Pinophyta|Pinopsida]]
| ordo = [[Pinales]]
| familia = [[Нарсныхан]]
| genus = '''''Abies'''''
| genus_authority = [[Филип Миллэр]]
| subdivision_ranks = 
| subdivision = 
}}
'''Жодоо [харгай, хар мод, [https://en.wikipedia.org/wiki/Abies_sibirica Abies sibirica], [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B8%D1%85%D1%82%D0%B0_%D1%81%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F пихта сибирская]]''' нь [[Нарсныхан]] овгийн мөнх ногоон, шилмүүст мод. 

Мод нь нас бие гүйцэхдээ 10-80 м өндөр, 0.5-4 м голчтой болдог. Жодоо нь нарсны овгийн бусад гишүүдээс зүү мэт шилмүүс болон 5-25 см урттай шулуун, цилиндр хэлбэрийн боргоцойгоор ялгаатай. Энэ мод нь [[хуш]] модтой хамгийн ойр төстэй юм. Жодоо нь 1900-2400 м-ийн өндөрт уул, голын сав газрын чийглэг хөрсөн дээр сэрүүн уур амьсгалд ургадаг. Өтгөн тэжээллэг, чийгтэй хөрсөнд илүү сайн ургадаг. Маш хүйтэнд тэсвэртэй, -50°C хүртэл температурын хүйтэн өвлийг тэсвэрлэдэг. Байгальдаа 200 орчим жил насалдаг. 

Жодооны мод нь хөнгөн бөгөөд зөөлөндүү, барилгын салбарт болон усан онгоц, тавилга, хөгжмийн зэмсэг үйлдвэрлэхэд ашигладаг. Мод, давирхаа,ялангуяа боргоцоо нь сэнгэнэсэн, анхилуун учраас жодоогоос гаргасан анхилуун тос болон давиргааг нь үнэртэй ус үйлдвэрлэхэд мөн ашигладаг. 

[https://en.wikipedia.org/wiki/IUCN_Red_List Олон улсын улаан номонд] орсон. 
 
== Гадаад холбоос ==
{{commonscat|Abies|Жодоо}}
* [http://www.conifers.org/pi/ab/index.htm Гимносперм мэдээллийн сан - ''Жодоо'']

 Katsuki, T.; Rushforth, K. &amp; Zhang, D. (2011). &quot;Abies sibirica&quot;. The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. 2011: e.T42299A10681312. doi:10.2305/IUCN.UK.2011-2.RLTS.T42299A10681312.en. Retrieved 10 January 2018.
[[Ангилал:Ургамал]]</text>
      <sha1>a41ym2odeodpgtvv88anbc2bgh7nv86</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улаан сарнай хамтлаг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18157</id>
    <revision>
      <id>706290</id>
      <parentid>701360</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T07:52:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ganaahuu</username>
        <id>27277</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Хамтлагт элсэх шалгуур */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8752" xml:space="preserve">'''Улаан Сарнай''' хамтлаг нь [[Санхүү Эдийн Засгийн Их Сургууль|Санхүү Эдийн Засгийн Их Сургуулийн]] дэргэдэх [[цэнгээнт бүжиг|цэнгээнт бүжиг,]] [[бүжгийн спорт]]&lt;nowiki/&gt;ын хамтлаг юм. [[Монголын Залуучуудын Холбоо]]ны &quot;Тэргүүний залуу&quot; алтан медальтай. Улаан Сарнай хамтлагийн олон улсын нэршил нь [Red Rose]  гэж орчуулсан хэлбэрээр нэрлэх нь бий. 

“Хаврын баяр” цэнгээнт бүжгийн улсын уралдааны 14 удаагийн аварга МЗХ-ны “Хөдөлмөрийн алдар” алтан медальт СЭЗИС-ийн дэргэдэх “Улаан Сарнай” хамтлаг нь анх 1986 Боловсролын болон Соёлын тэргүүний ажилтан [[Давийнямын Төмөрхүү]] багшийн санаачилгаар байгуулагдсан. 2005 оноос одоог хүртэл МЗХ-ний “Тэргүүний Залуу” Алтан медальт [[Балхүүгийн Номингэрэл|Б.Номингэрэл]] багш удирдсан багшаар ажиллаж байна. Хамтлаг байгуулагдсанаас хойш 300 хол давсан бүжигчид Улаан Сарнай хамтлагаар овоглосон байдаг.

== Үүсгэл санаачилга ==
СЭЗИС-ийн дэргэдэх “Улаан Сарнай” хамтлаг нь 1986 онд Боловсролын болон Соёлын тэргүүний ажилтан [[Давийнямын Төмөрхүү]] багшийн санаачлагаар байгуулагдсан.

=== Уриа ===
''Эв Нэгдэл, Эрч Хүч, Залуу Нас, Хайр Дурлал''

=== Багш дасгалжуулагч ===

* 2005 оноос одоог хүртэл МЗХ-ний “Тэргүүний Залуу” Алтан медальт [[Балхүүгийн Номингэрэл]] багш удирдсан багшаар ажиллаж байна.

== Амжилт ==

=== &quot;Хаврын баяр&quot; цэнгээнт бүжгийн улсын уралдаанд ===
[[Монгол улс|Монгол]] Улсын цэнгээнт бүжгийн &quot;Хаврын баяр&quot; уралдааны 11 удаагийн түрүүг авч аварга болсон цорын ганц хамтлаг юм.  &quot;Хаврын баяр&quot; улсын уралдаанд 25 жил тасралтгүй оролцохын зэрэгцээ Монголын цэнгээнт бүжгийн ертөнцийн салшгүй нэгэн хэсэг болсон хамтлаг билээ.
*1992, 1995, 1996, 1997, 1998,  2000, 2002, 2003, 2005, 2006, 2008, 2009 онд түрүүлсэн 
*1993, 1999, 2004, 2007 оны мөнгөн медальт.
*1994, 2001 оны хүрэл медальт

==== Гранпри цом ====
Хаврын баяр цэнгээнт бүжгийн улсын уралдаанд гурван жил дараалан түрүүлсэн хамтлагт Гранпри шилжин явах цомыг үүрд хадгалуулан үлдээдэг юм. 
*1998 онд Улаан сарнай хамтлаг Гранпри цомыг хамтлагтаа үүрд хадгалан авч чадсан. 

=== Бусад улсын чанартай тэмцээн уралдаанд ===
* 2005 онд Оюутны анхдугаар наадмын аварга

=== Бусад шоу хөтөлбөрт ===

* [[2021 он|2021]] оны Ододтой бүжиглэе шоуны IX долоо хоногийн зочин бүжгийн үзүүлбэр
* [[2021 он|2021]] оны Ододтой бүжиглэе шоуны X долоо хоногийн зочин бүжгийн үзүүлбэр (дуучин С.Эрдэнэцэцэг &quot;Улаан Сарнай&quot; дууны хамтаар)
*[[2021 он|2021]] оны Ододтой бүжиглэе шоуны FINAL үзүүлбэр

== Дэлхийд ==

=== Дэлхийн аваргын тэмцээнд ===

* [[2011 он]]&lt;nowiki/&gt;д Герман улсын Брауншвег хотноо зохион байгуулсан Европын Стандартын төрлөөр Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож хагас шигшээ /Дэлхийд шилдэг 10 хамтлагийн нэг болсон/
* [[2012 он|2012]] он&lt;nowiki/&gt;д Герман улсад болсон дэлхийн аваргын тэмцээнд Монгол улсаа төлөөлөн амжилттай оролцоод ирсэн
* [[2015 он]]&lt;nowiki/&gt;д Европын Стандартын төрлөөр Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож хагас шигшээ

=== Олон улсын чанартай үйл ажиллагаанд ===
*[[2002 он]]&lt;nowiki/&gt;д БНХАУ-ын Бээжин хотноо болсон Олон Улсын Наадамд
*2005 онд Хөх Хотноо болсон урлагийн наадамд
*2006 онуудад Хөх Хотноо болсон урлагийн наадамд
*[[2005 он]]&lt;nowiki/&gt;д C.I.F.E олон улсын үндэсний урлагийг сурталчлах наадамд
*[[2006 он]]&lt;nowiki/&gt;д C.I.F.E олон улсын үндэсний урлагийг сурталчлах наадам 
*[[2010 он]]&lt;nowiki/&gt;д [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Манжуур хотод болсон олон улсын фестивалиудад Монгол улсаа төлөөлөн Улаан сарнай хамтлаг  амжилттай оролцож байсан.

==Бие даасан тайлан тоглолт==
*[[1995 он|1995]] онд Улаан сарнай хамтлагийн 10 жилийн тайлан тоглолт
*[[2000 он|2000]] онд Улаан сарнай хамтлагийн 15 жилийн ойн тоглолт
*[[2010 он|2010]] онд Улаан сарнай хамтлагийн 25 жилийн ойн тоглолт 
*[[2004 он|2004]] онд &quot;Тамд унасан сарнай&quot; жүжигчилсэн тоглолт

== Бусад ==

* [[2016 он|2016]] онд &quot;Илгээлтийн эзэд-2016&quot; хандивын тоглолт 
* [[2021 он|2021]] онд Улаан Сарнай хамтлагийн 35 жилийн ойн баяр тохиож, үе үеийн Улаан Сарнайчууд оролцсон баримтат нэвтрүүлэг болон ойн баярын хэлэлцүүлэг уулзалт, баярын цэнгүүн зохион байгуулагдаж байна. 
* [[2022]] онд Улаан Сарнай хамтлагийн үе үеийн гишүүдэд нэг удаа олгогдох гишүүнчлэлийн үнэмлэх олгосон байна. 

== Хамтлагт элсэх шалгуур ==
Хичээлийн шинэ жилийн эхэнд СЭЗИС-ийн нийт оюутнуудын дунд дугуйлангууд хичээллүүлдэг.  СЭЗИС-ийн дугуйланд хүссэн оюутан болгон хамрагдах бүрэн боломжтой байдаг. Дугуйланд хамрагдсан оюутнуудаас 2 сарын дараа сонгон шалгаруулалт явуулж шинэ гишүүдээ бүрдүүлдэг. Мөн урьд өмнө  нь бүжгийн ямар нэг төрлөөр бүжиглэж байсан бүжиглэх сонирхолтой оюутнуудыг бүртгэн авч, бэлтгэл сургалтад хамруулснаар хамтлагтаа гишүүн болгон авдаг байна. 

== Гадаад холбоос ==
[https://www.facebook.com/UlaanSarnaiHamtlag/ Улаан сарнай хамтлагийн албан ёсны нүүр хуудас]

[https://ufe.edu.mn/c/34/%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9 СЭЗИС-ийн дэргэдэх цэнгээнт бүжгийн “Улаан сарнай” хамтлаг]

[https://www.youtube.com/watch?v=koDZTugYHuQ Улаан сарнай хамтлаг - Week 9 | Dancing with the stars Mongolia 2021]

[https://www.youtube.com/watch?v=vOONL9z_-tg Сарны цом 2016 - Улаан Сарнай хамтлаг | Sarnii tsom 2016 - Ulaan Sarnai]
[[Ангилал:Монголын бүжгийн хамтлагууд]]
[[Ангилал:Урлаг]]
[[Ангилал:Бүжиг]]
[[Ангилал:Бүжгийн спорт]]</text>
      <sha1>4xhnociiv2x0nxkqkbg3nsicelwbb9a</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706294</id>
      <parentid>706290</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T08:07:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ganaahuu</username>
        <id>27277</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/ * Гадаад холбоос * /</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8862" xml:space="preserve">'''Улаан Сарнай''' хамтлаг нь [[Санхүү Эдийн Засгийн Их Сургууль|Санхүү Эдийн Засгийн Их Сургуулийн]] дэргэдэх [[цэнгээнт бүжиг|цэнгээнт бүжиг,]] [[бүжгийн спорт]]&lt;nowiki/&gt;ын хамтлаг юм. [[Монголын Залуучуудын Холбоо]]ны &quot;Тэргүүний залуу&quot; алтан медальтай. Улаан Сарнай хамтлагийн олон улсын нэршил нь [Red Rose]  гэж орчуулсан хэлбэрээр нэрлэх нь бий.

“Хаврын баяр” цэнгээнт бүжгийн улсын уралдааны 14 удаагийн аварга МЗХ-ны “Хөдөлмөрийн алдар” алтан медальт СЭЗИС-ийн дэргэдэх “Улаан Сарнай” хамтлаг нь анх 1986 Боловсролын болон Соёлын тэргүүний ажилтан [[Давийнямын Төмөрхүү]] багшийн санаачилгаар байгуулагдсан. 2005 оноос одоог хүртэл МЗХ-ний “Тэргүүний Залуу” Алтан медальт [[Балхүүгийн Номингэрэл|Б.Номингэрэл]] багш удирдсан багшаар ажиллаж байна. Хамтлаг байгуулагдсанаас хойш 300 хол давсан бүжигчид Улаан Сарнай хамтлагаар овоглосон байдаг.

== Үүсгэл санаачилга ==
СЭЗИС-ийн дэргэдэх “Улаан Сарнай” хамтлаг нь 1986 онд Боловсролын болон Соёлын тэргүүний ажилтан [[Давийнямын Төмөрхүү]] багшийн санаачлагаар байгуулагдсан.

=== Уриа ===
''Эв Нэгдэл, Эрч Хүч, Залуу Нас, Хайр Дурлал''

=== Багш дасгалжуулагч ===

* 2005 оноос одоог хүртэл МЗХ-ний “Тэргүүний Залуу” Алтан медальт [[Балхүүгийн Номингэрэл]] багш удирдсан багшаар ажиллаж байна.

== Амжилт ==

=== &quot;Хаврын баяр&quot; цэнгээнт бүжгийн улсын уралдаанд ===
[[Монгол улс|Монгол]] Улсын цэнгээнт бүжгийн &quot;Хаврын баяр&quot; уралдааны 11 удаагийн түрүүг авч аварга болсон цорын ганц хамтлаг юм.  &quot;Хаврын баяр&quot; улсын уралдаанд 25 жил тасралтгүй оролцохын зэрэгцээ Монголын цэнгээнт бүжгийн ертөнцийн салшгүй нэгэн хэсэг болсон хамтлаг билээ.
*1992, 1995, 1996, 1997, 1998,  2000, 2002, 2003, 2005, 2006, 2008, 2009 онд түрүүлсэн 
*1993, 1999, 2004, 2007 оны мөнгөн медальт.
*1994, 2001 оны хүрэл медальт

==== Гранпри цом ====
Хаврын баяр цэнгээнт бүжгийн улсын уралдаанд гурван жил дараалан түрүүлсэн хамтлагт Гранпри шилжин явах цомыг үүрд хадгалуулан үлдээдэг юм. 
*1998 онд Улаан сарнай хамтлаг Гранпри цомыг хамтлагтаа үүрд хадгалан авч чадсан. 

=== Бусад улсын чанартай тэмцээн уралдаанд ===
* 2005 онд Оюутны анхдугаар наадмын аварга

=== Бусад шоу хөтөлбөрт ===

* [[2021 он|2021]] оны Ододтой бүжиглэе шоуны IX долоо хоногийн зочин бүжгийн үзүүлбэр
* [[2021 он|2021]] оны Ододтой бүжиглэе шоуны X долоо хоногийн зочин бүжгийн үзүүлбэр (дуучин С.Эрдэнэцэцэг &quot;Улаан Сарнай&quot; дууны хамтаар)
*[[2021 он|2021]] оны Ододтой бүжиглэе шоуны FINAL үзүүлбэр

== Дэлхийд ==

=== Дэлхийн аваргын тэмцээнд ===

* [[2011 он]]&lt;nowiki/&gt;д Герман улсын Брауншвег хотноо зохион байгуулсан Европын Стандартын төрлөөр Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож хагас шигшээ /Дэлхийд шилдэг 10 хамтлагийн нэг болсон/
* [[2012 он|2012]] он&lt;nowiki/&gt;д Герман улсад болсон дэлхийн аваргын тэмцээнд Монгол улсаа төлөөлөн амжилттай оролцоод ирсэн
* [[2015 он]]&lt;nowiki/&gt;д Европын Стандартын төрлөөр Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож хагас шигшээ

=== Олон улсын чанартай үйл ажиллагаанд ===
*[[2002 он]]&lt;nowiki/&gt;д БНХАУ-ын Бээжин хотноо болсон Олон Улсын Наадамд
*2005 онд Хөх Хотноо болсон урлагийн наадамд
*2006 онуудад Хөх Хотноо болсон урлагийн наадамд
*[[2005 он]]&lt;nowiki/&gt;д C.I.F.E олон улсын үндэсний урлагийг сурталчлах наадамд
*[[2006 он]]&lt;nowiki/&gt;д C.I.F.E олон улсын үндэсний урлагийг сурталчлах наадам 
*[[2010 он]]&lt;nowiki/&gt;д [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Манжуур хотод болсон олон улсын фестивалиудад Монгол улсаа төлөөлөн Улаан сарнай хамтлаг  амжилттай оролцож байсан.

==Бие даасан тайлан тоглолт==
*[[1995 он|1995]] онд Улаан сарнай хамтлагийн 10 жилийн тайлан тоглолт
*[[2000 он|2000]] онд Улаан сарнай хамтлагийн 15 жилийн ойн тоглолт
*[[2010 он|2010]] онд Улаан сарнай хамтлагийн 25 жилийн ойн тоглолт 
*[[2004 он|2004]] онд &quot;Тамд унасан сарнай&quot; жүжигчилсэн тоглолт

== Бусад ==

* [[2016 он|2016]] онд &quot;Илгээлтийн эзэд-2016&quot; хандивын тоглолт 
* [[2021 он|2021]] онд Улаан Сарнай хамтлагийн 35 жилийн ойн баяр тохиож, үе үеийн Улаан Сарнайчууд оролцсон баримтат нэвтрүүлэг болон ойн баярын хэлэлцүүлэг уулзалт, баярын цэнгүүн зохион байгуулагдаж байна. 
* [[2022]] онд Улаан Сарнай хамтлагийн үе үеийн гишүүдэд нэг удаа олгогдох гишүүнчлэлийн үнэмлэх олгосон байна. 

== Хамтлагт элсэх шалгуур ==
Хичээлийн шинэ жилийн эхэнд СЭЗИС-ийн нийт оюутнуудын дунд дугуйлангууд хичээллүүлдэг.  СЭЗИС-ийн дугуйланд хүссэн оюутан болгон хамрагдах бүрэн боломжтой байдаг. Дугуйланд хамрагдсан оюутнуудаас 2 сарын дараа сонгон шалгаруулалт явуулж шинэ гишүүдээ бүрдүүлдэг. Мөн урьд өмнө  нь бүжгийн ямар нэг төрлөөр бүжиглэж байсан бүжиглэх сонирхолтой оюутнуудыг бүртгэн авч, бэлтгэл сургалтад хамруулснаар хамтлагтаа гишүүн болгон авдаг байна. 

== Гадаад холбоос ==
[https://www.facebook.com/UlaanSarnaiHamtlag/ Улаан сарнай хамтлагийн албан ёсны нүүр хуудас]

[https://ufe.edu.mn/c/34/%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%20%D1%81%D0%B0%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9 СЭЗИС-ийн дэргэдэх цэнгээнт бүжгийн “Улаан сарнай” хамтлаг]

[https://www.youtube.com/watch?v=koDZTugYHuQ Улаан сарнай хамтлаг - Week 9 | Dancing with the stars Mongolia 2021]

[https://www.youtube.com/watch?v=vOONL9z_-tg Сарны цом 2016 - Улаан Сарнай хамтлаг | Sarnii tsom 2016 - Ulaan Sarnai]

[https://www.youtube.com/watch?v=nKXl9xP795w ULAAN SARNAI, MGL | 2015 World Formation STD | DanceSport Total]
[[Ангилал:Монголын бүжгийн хамтлагууд]]
[[Ангилал:Урлаг]]
[[Ангилал:Бүжиг]]
[[Ангилал:Бүжгийн спорт]]</text>
      <sha1>qtwcmd3vvnueg5yajxu8ufi6f2mo8xr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сономбалжирын Буяннэмэх</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18314</id>
    <revision>
      <id>706218</id>
      <parentid>622120</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T15:34:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dolgortsend B</username>
        <id>78134</id>
      </contributor>
      <comment>Амьдралын замнал</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18228" xml:space="preserve">{{Инфобокс Зохиолч
| нэр                    = Сономбалжирын Буяннэмэх ᠰᠣᠨᠣᠮᠪᠠᠯᠵᠢᠷ ᠤᠨ ᠪᠤᠶᠠᠨᠨᠡᠮᠡᠬᠦ 
| зураг                  = Buyannemekh.jpg
| хэмжээ                 = 200px
| зургийн тайлбар        =1934 он 
| нууц нэр               =Цэцэнбилэгт 
| төрсөн огноо           = 1902 он
| төрсөн газар           = Дундговь аймаг, Дэлгэрхангай сум
| нас барсан огноо       = 1937
| нас барсан газар       = Улаанбаатар
| мэргэжил               = Зохиолч, яруу найрагч,сэтгүүлч, хувьсгалын нэрт зүтгэлтэн
| гарал үүсэл            = Монгол
| яс үндэс               = Халх
| иргэний харъяалал      = Монгол улс
| боловсрол              = 
| төрөл                  = Хувьсгалт зохиол, Уран зохиол, Сэтгүүл зүй, жүжгийн зохиол, хүүхдийн зохиол, шүлэг, тууж, нийтлэл, өгүүллэг
| субъект                = 
| урсгал                 = 
| хамтрагч               = 
| залгамжлагч            = 
| шагналууд              = Монгол Улсын Алдарт Гавьяат Уран Зохиолч
| гарын үсэг             = 
| вэбсайт                =  
}}

'''Сономбалжирын Буяннэмэх ('''1902-1937''')''' нь Монголын орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгчдийн нэг юм. Алдарт Гавъяат Уран зохиолч, Хувьсгалт хэвлэл, утга зохиол, судлал шүүмжлэл, урлагийн нэрт зүтгэлтэн. 

==Намтар==

=== Бага нас ===
С.Буяннэмэх нь 1902 онд хуучин Түшээт хан аймгийн Говь түшээ гүний хошуу одоогийн Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сумын  Бор хурууны бууц гэдэг газар эх Думаагийнхаа ууган хүү болон мэндэлсэн юм. Эцэг Сономбалжир нь амьдрал тусгай байсан учир ээж, өвөөтэйгөө амьдардаг байжээ. Гэтэл 5 настай байхад нь эх нь насан эцэслэв. Өнчирч хоцорсон С.Буяннэмэхийг нагац эгч Чимид нь өөрийн гар дээрээ авсан боловч амьдрал ядуу учраас өөрийн нөхөр Лувсангийн танил болох Өвөрмонголын эрх чөлөөний гарамгай тэнцэгч Жирмийн чуулганы Тогтох тайжид үрчлүүлжээ. Тогтох тайжийнх тухайн үедээ соёлтой, баян чинээлэг айл байсан учраас багш нарыг урин авчирч хүүхдүүддээ гэрээр ном заалгадаг байв. Буяннэмэх гэрээр монгол, хятад, манж хэл заалгаж, гэрийн боловсролтой болсны дараа бага сургуульд орж үндэсний бичиг үсгээс гадна орос, хятад хэлийг үзэж, манж, хятад хэлээр Дорно дахины сонгодог уран зохиол уншдаг болжээ. Тогтох тайжийнх үдэш болгон үлгэр туульч нарыг цуглуулж, явган үлгэр яриулан хуучир хөгжмийн эгшгэнд тууль хайлдаг байсныг залуу хүү С.Буяннэмэх сурсан нь хожим өөрийнхөө бичсэн шүлгүүдийг хуучир хөгжимд аялгуулан хэлж сурахад суурь болжээ. 

=== Идэр нас ===
1920 онд 18 настайдаа Хиагтад очиж хувьсгалчидтай уулзан, тэдний идэвхтэй гишүүн болох Дамбадоржтой танилцаж, түүгээр дамжуулан Х.Чойбалсан, Д.Бодоо, С.Данзантай уулзжээ. Тийнхүү 1921 оны хоёрдугаар сарын 27-нд намд батлан даагчгүй жинхэнэ гишүүнээр элсэв.

Түүний шүлгүүд нь намын суртал ухуулгын чухал зэвсэг болж байлаа. “Таван мөнгө хүрэхгүйгээр түмэн ардыг худалдсан халхын ноёд”, “Ардын намын тухай анхны шүлэглэл”, “Түмэнд тунхаглан зарлах бичиг”, “Чигч шударгыг шүүмжилсэн шүлэглэлийн оршил”, “Өчүүхэн дурсамж” зэрэг шүлэг, зохиолуудыг  20 хүрээгүй байхдаа бичжээ.

'''1921''' онд Эрхүү хот дахь коминтерний Дорнод хэлтсийн нарийн бичгийн дарга нарын газарт Монголын төлөөлөгчөөр 8 сар ажиллахдаа Монголын анхны хувьсгалт хэвлэл “Монголын үнэн” сониныг хилийн чанадад гаргахад идэвхтэй оролцож, Эрхүү хотноо Б.Шумяцкийн хамт тус сонины 6 дугаарыг гаргаж, Хувьсгалчдын ухуулах хуудас хэвлэх, “Монголын ардын намаас түмэнд тунхаглан зарлах бичиг” зэрэг намын анхны баримт бичгийг боловсруулалцаж байв. 1922 онд хуралдсан анхдугаар их хурлаас Эвлэлийн Төв Хорооны даргаар сонгогдож, мөн ондоо Москвад болсон Алс дорнодын олон улсын ардын төлөөлөгчдийн анхдугаар их хуралд оролцож, В.И.Ленинтэй уулзсан байна.

Их зохиолч С.Буяннэмэх ард түмний санаа бодлыг татах, хувьсгалт ажлын эгнээг өргөтгөх  зорилгоор Монгол хэл дээрх анхны ший жүжиг “Сандо амбан буюу Ойрхи цагийн товч түүх”-ийг бичин толилуулсан юм. Энэ нь Монгол түмний идэвхийг сэргээн, талархлыг хүлээж, залуучуудаас эвлэлд элсэх хүсэл эрмэлзлийг өрнүүлсэн чухал үйл явдал болсон юм. 

1922 онд С.Буяннэмэхийн үг, аяыг зохиосон “Монгол интернационал” дуу 1950 он хүртэл Монгол улсын төрийн дуулал болон эгшиглэсээр ирсэн билээ.

1923 онд болсон Монгол Ардын Намын II их хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдон, Намын Төв Хорооны улс төрийн илтгэлийг тавьсан байна. Мөн их хуралд Монголын зохиолчдыг төлөөлөн баяр хүргэн үг хэлжээ.

1924 оны 8-р сард  Монгол Ардын Намын III их хуралд МАН-ын Төв хорооны гишүүн, МЗЭ-ийн Төв Хорооны даргын хувьд оролцсон билээ.

1924 онд Өвөр Монголд очиж, Өвөр Монголын намын анхдугаар хурлыг бэлтгэлцэн, уг хурлаас намын Төв Хорооны тэргүүлэгчээр сонгогджээ. Мөн “Дотоод Монголын ардын сэтгүүл”-ийг эрхлэн гаргаж байжээ. Дараа нь 1926 оноос Буриадад уригдан Багшийн сургуулийн Монгол хэл бичгийн багшаар ажиллаж, Эрдмийн хүрээлэнгийн гишүн болж, хэл утга зохиолыг хөгжүүлэхэд тусалж байв. Мөн уран зохиол бичих ажлаа үргэлжлүүлэн “Алсыг зорьсон алтан загас”, “Аюулт байлдааны чимээ”, хүүхдийн арав гаруй өгүүллэг бичиж, Буриад Монголын “Уран үгсийн чимэг” эмхтгэлд хэвлүүлсэн байна. 

С.Буяннэмэх 1927 оны 10-р сарын 11-ний МАХН-ын Төв Хорооны 34-р тогтоолоор Улаанбаатар хотын намын хороон даргаар батлагдав. 

1928 онд байгуулагдсан зохиолчдын дугуйланд идэвхтэй оролцож, “Уран үгсийн чуулган” хэмээх анхны эмхтгэл гаргахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Энэ нь Монголын зохиолчдын байгууллагын үндэс суурийг тавьсан гэж үздэг. 1922 онд Д.Сүхбаатарын нэрэмжит клуб нээгдэхэд “Ойрх цагийн товч түүх буюу Сандо амбан” хэмээх өөрийн жүжгийг анх тоглуулж байжээ. Тэрбээр 1928 оноос эхлэн Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэлийн Төв Хороо, Хотын Намын хорооны дарга, Д.Сүхбаатарын нэрэмжит клуб, Цэнгэлдэх хүрээлэнгийн дарга, Уран зохиолчдын дугуйлан, Уран зохиолчдын товчооны дарга болон “Ардын үндэсний эрх”, “Үнэн” сонинд нарийн бичгийн даргаар ажиллаж, “Монгол ардын үндэсний соёлын зам”, “Шинэ толь”, “Улаан туяа” зэрэг сэтгүүлүүдийг эрхлэн гаргалцаж байжээ.   

1930 оны намын VII бүгд хурлаас түүнийг Данзангийн хэрэгт оролцож явсан хэмээн Хотын намын хороон даргаас өөрчилж, намын гишүүнээс хассан байна. Зүүнтний ноёрхолын жилүүдэд янз бүрийн ажил хийж байв. Тэрээр хотын захиргаанд газар хэмжигч, намын түүх зохиох газар, музейн дарга зэрэг ажил хийхийн зэрэгцээ ший буюу урлагийн сургуульд хичээл заадаг байжээ. 

1932 онд Дотоодыг хамгаалах газар баригдан, шоронд 6 сар сууж байгаад суллагдан, “Үндэсний эрх” сонины хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга, уран сайхны зөвлөлийн даргаар дэвшин ажиллажээ. Буяннэмэх нь тухайн үед нам төрөөс даалгасан ажлыг биелүүлэхийн тулд авъяас билэг хүч чадлаа дайчлан ажилладаг хүн байжээ.

1933 онд Москва хотод болсон 22 орны 26 театрынхан оролцож, дэлхийн хувьсгалт театрын анхдугаар их наадам зохион явуулахад С.Буяннэмэхийн “Харанхуй засаг” жүжгийг Монголын театрынхан тоглож, тэргүүн байр эзэлж, өндөр үнэлэлт авчээ.

1934 онд Ардыг гэгээрүүлэх яамны сайдын 87-р тушаалаар уран сайхны зөвлөлийн дарга С.Буяннэмэхийг “Монгол ардын үндэсний соёлын зам” сэтгүүлийн эрхлэгчээр, мөн багш нарын клуб ба соёлын ордныг шинээр нээж, жинхэнэ даргад чадах тэнцэхийг харгалзан тус тус хавсруулан гүйцэтгүүлэхээр шийдвэрлэжээ.

Улсын бага хурлын тэргүүлэгчид ба Ардын сайд нарын зөвлөлийн гишүүдийн '''1935 оны 9-р сарын 25-ны''' өдрийн хамтарсан хурлын шийдвэрээр Монгол улсын үндэсний уран сайхныг анх үүсгэн буй болгох явдалдьоройлон оролцож явсан төдийгүй одоо хүртэл үндэсний уран зохиол, найруулга ший жүжгийн ажилд онцоор идэвхийлэн оролцож, өдий төдий уран сайхны бүтээлүүдийг үйлдэн гүйцэтгэж буй тул '''“Улсын Алдартай Гавъяат уран зохиолч”''' хэмээх цол олгож, “Уран сайхны ажлын онц гавъяаны үнэмлэх олгосугай” гэж тэмдэглэсэн байна.

=== Сэтгүүл зүйн бичлэгийн төрөл зүйлийн үндэслэгч болох нь ===
С.Буяннэмэх Оросын хувьсгалын удирдагч В.И.Ленинтэй биеэр уулзсан зохиолч, сэтгүүлчийн хувьд манай тогтмол хэвлэлд хамгийн түрүүнд В.И.Лениний дүрийг бүтээж, “Ленин” (1927), “Биеэр Ленин багш лүгээ учирсан байдлаас” (1930), “Гайхамшигт учрал” (1935) зэрэг нийтлэл, тэмдэглэл, найрууллыг бичжээ. 

С.Буяннэмэх нь гучаад оны үед Монголын тогтмол хэвлэлд нийтлэл, өгүүлэл, тэмдэглэл, сурвалжилсан тэмдэглэл зэрэг бичлэгийн төрөл, зүйл үүсэж төлөвшихөд томоохон хувь нэмэр оруулж, найруулал (“Гайхамшигт учрал”), сурвалжилсан тэмдэглэл (“Шив шинэхэн цуурай”) зэрэг зүйлийг анхлан бичиж байжээ. Тэрбээр сонин хэвлэлд өөрөө үлгэрлэн бичихийн зэрэгцээ идэвхтэн бичигчдэд захиалга, зөвлөгөө өгч, материал бичүүлэн, тэдэнд гарын авлага болох зөвлөмж бичиж нийтлүүлдэг байв. Мөн Монголын хувьсгалт хэвлэлийн нийтлэлд утга зохиол, урлагийн шүүмж судлалын өгүүллийг төлөвшүүлэхэд томоохон хувь нэмэр оруулжээ. Түүний уран бүтээл олон талтай, баялаг агуулгатай байсан бөгөөд яруу найраг, үргэлжилсэн зохиол, жүжиг, уран зохиолын болон теарын шүүмж, судлал, сэтгүүл зүйн салбарт өгүүлэл, найруулал, тэмдэглэл, сурвалжилсан тэмдэглэл зэрэг олон төрөл, зүйлийг хамран бичдэг авьяаслаг зохиолч, сэтгүүлч байв. Түүний бүтээлүүд “Монголын шинэ уран зохиол, хувьсгалт хэвлэлийн үүсэл хөгжилд чухал хувь нэмэр оруулж, ард түмнийг хувьсгалт үзэл санаагаар ухуулан сэнхрүүлэхэд ихээхэн ач тусаа үзүүлсэн” (62.355) байна.

С.Буяннэмэх арваад дуу, 100-гаад шүлэг, олон арван өгүүллэг, найруулал тэмдэглэл, нийтлэл,хүүхдийн зохиол, 20 гаруй жүжгийн зохиол, утга зохиолын онол, шүүмж судлалын олон нийтлэл бичиж, ирээдүй хойч бидэнд үлдээжээ.

С.Буяннэмэх яруу найрагч, үргэлжилсэн үгийн болон жүжгийн зохиолч төдийгүй утга зохиолын онолч, шүүмжлэгч юм.

Залуу авъяастан нарт утга зохиол бичих арга зүйн талаар хичээл зааж, сонин хэвлэлд утга зохиолын судалгаа, шинжилгээний олон өгүүлэл нийтлүүлжээ. '''1935''' онд '''“Утга зохиолын үүд”''' хэмээх онолын 2 дэвтэр ном бичсэн нь Монголын утга зохиолын онолын сэтгэлгээнд чухал үүрэг гүйцэтгэжээ.

Гэндэнд элсэгдсэн эсэргүү бүлгэмийн идэвхтэй гишүүн гэдгээр Дотоод Явдлын Яамны дэргэдэх Онцгой бүрэн эрхт комиссын '''1937 оны 10-р сарын 25-ны''' өдрийн I тогтоолоор цаазлах ял оногдуулжээ. Үүнээс 25 жилийн дараа буюу '''1962 оны 11 дүгээр сарын 26-ны''' БНМАУ-ын Дээд Шүүхийн 017 дугаар тогтоолоор хэрэгт холбогдолгүй болгож цагаатгасан байна.

{{DEFAULTSORT:Буяннэмэх, Сономбалжирын}}
[[Ангилал:Зохиогч]]
[[Ангилал:Монголын зохиолч]]
[[Ангилал:Монголын хүүхдийн зохиолч]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1902 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1937 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>o4odo0g1jhbxei7ibh5l5d934h6sxc0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706220</id>
      <parentid>706218</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T15:50:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dolgortsend B</username>
        <id>78134</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19812" xml:space="preserve">{{Инфобокс Зохиолч
| нэр                    = Сономбалжирын Буяннэмэх ᠰᠣᠨᠣᠮᠪᠠᠯᠵᠢᠷ ᠤᠨ ᠪᠤᠶᠠᠨᠨᠡᠮᠡᠬᠦ 
| зураг                  = Buyannemekh.jpg
| хэмжээ                 = 200px
| зургийн тайлбар        =1934 он 
| нууц нэр               =Цэцэнбилэгт 
| төрсөн огноо           = 1902 он
| төрсөн газар           = Дундговь аймаг, Дэлгэрхангай сум
| нас барсан огноо       = 1937
| нас барсан газар       = Улаанбаатар
| мэргэжил               = Зохиолч, яруу найрагч,сэтгүүлч, хувьсгалын нэрт зүтгэлтэн
| гарал үүсэл            = Монгол
| яс үндэс               = Халх
| иргэний харъяалал      = Монгол улс
| боловсрол              = 
| төрөл                  = Хувьсгалт зохиол, Уран зохиол, Сэтгүүл зүй, жүжгийн зохиол, хүүхдийн зохиол, шүлэг, тууж, нийтлэл, өгүүллэг
| субъект                = 
| урсгал                 = 
| хамтрагч               = 
| залгамжлагч            = 
| шагналууд              = Монгол Улсын Алдарт Гавьяат Уран Зохиолч
| гарын үсэг             = 
| вэбсайт                =  
}}

'''Сономбалжирын Буяннэмэх ('''1902-1937''')''' нь Монголын орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгчдийн нэг юм. Алдарт Гавъяат Уран зохиолч, Хувьсгалт хэвлэл, утга зохиол, судлал шүүмжлэл, урлагийн нэрт зүтгэлтэн. 

==Намтар==

=== Бага нас ===
С.Буяннэмэх нь 1902 онд хуучин Түшээт хан аймгийн Говь түшээ гүний хошуу одоогийн Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сумын  Бор хурууны бууц гэдэг газар эх Думаагийнхаа ууган хүү болон мэндэлсэн юм. Эцэг Сономбалжир нь амьдрал тусгай байсан учир ээж, өвөөтэйгөө амьдардаг байжээ. Гэтэл 5 настай байхад нь эх нь насан эцэслэв. Өнчирч хоцорсон С.Буяннэмэхийг нагац эгч Чимид нь өөрийн гар дээрээ авсан боловч амьдрал ядуу учраас өөрийн нөхөр Лувсангийн танил болох Өвөрмонголын эрх чөлөөний гарамгай тэнцэгч Жирмийн чуулганы Тогтох тайжид үрчлүүлжээ. Тогтох тайжийнх тухайн үедээ соёлтой, баян чинээлэг айл байсан учраас багш нарыг урин авчирч хүүхдүүддээ гэрээр ном заалгадаг байв. Буяннэмэх гэрээр монгол, хятад, манж хэл заалгаж, гэрийн боловсролтой болсны дараа бага сургуульд орж үндэсний бичиг үсгээс гадна орос, хятад хэлийг үзэж, манж, хятад хэлээр Дорно дахины сонгодог уран зохиол уншдаг болжээ. Тогтох тайжийнх үдэш болгон үлгэр туульч нарыг цуглуулж, явган үлгэр яриулан хуучир хөгжмийн эгшгэнд тууль хайлдаг байсныг залуу хүү С.Буяннэмэх сурсан нь хожим өөрийнхөө бичсэн шүлгүүдийг хуучир хөгжимд аялгуулан хэлж сурахад суурь болжээ. 

=== Идэр нас ===
1920 онд 18 настайдаа Хиагтад очиж хувьсгалчидтай уулзан, тэдний идэвхтэй гишүүн болох Дамбадоржтой танилцаж, түүгээр дамжуулан Х.Чойбалсан, Д.Бодоо, С.Данзантай уулзжээ. Тийнхүү 1921 оны хоёрдугаар сарын 27-нд намд батлан даагчгүй жинхэнэ гишүүнээр элсэв.

Түүний шүлгүүд нь намын суртал ухуулгын чухал зэвсэг болж байлаа. “Таван мөнгө хүрэхгүйгээр түмэн ардыг худалдсан халхын ноёд”, “Ардын намын тухай анхны шүлэглэл”, “Түмэнд тунхаглан зарлах бичиг”, “Чигч шударгыг шүүмжилсэн шүлэглэлийн оршил”, “Өчүүхэн дурсамж” зэрэг шүлэг, зохиолуудыг  20 хүрээгүй байхдаа бичжээ.

'''1921''' онд Эрхүү хот дахь коминтерний Дорнод хэлтсийн нарийн бичгийн дарга нарын газарт Монголын төлөөлөгчөөр 8 сар ажиллахдаа Монголын анхны хувьсгалт хэвлэл “Монголын үнэн” сониныг хилийн чанадад гаргахад идэвхтэй оролцож, Эрхүү хотноо Б.Шумяцкийн хамт тус сонины 6 дугаарыг гаргаж, Хувьсгалчдын ухуулах хуудас хэвлэх, “Монголын ардын намаас түмэнд тунхаглан зарлах бичиг” зэрэг намын анхны баримт бичгийг боловсруулалцаж байв. 1922 онд хуралдсан анхдугаар их хурлаас Эвлэлийн Төв Хорооны даргаар сонгогдож, мөн ондоо Москвад болсон Алс дорнодын олон улсын ардын төлөөлөгчдийн анхдугаар их хуралд оролцож, В.И.Ленинтэй уулзсан байна.

Их зохиолч С.Буяннэмэх ард түмний санаа бодлыг татах, хувьсгалт ажлын эгнээг өргөтгөх  зорилгоор Монгол хэл дээрх анхны ший жүжиг “Сандо амбан буюу Ойрхи цагийн товч түүх”-ийг бичин толилуулсан юм. Энэ нь Монгол түмний идэвхийг сэргээн, талархлыг хүлээж, залуучуудаас эвлэлд элсэх хүсэл эрмэлзлийг өрнүүлсэн чухал үйл явдал болсон юм. 

1922 онд С.Буяннэмэхийн үг, аяыг зохиосон “Монгол интернационал” дуу 1950 он хүртэл Монгол улсын төрийн дуулал болон эгшиглэсээр ирсэн билээ.

1923 онд болсон Монгол Ардын Намын II их хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдон, Намын Төв Хорооны улс төрийн илтгэлийг тавьсан байна. Мөн их хуралд Монголын зохиолчдыг төлөөлөн баяр хүргэн үг хэлжээ.

1924 оны 8-р сард  Монгол Ардын Намын III их хуралд МАН-ын Төв хорооны гишүүн, МЗЭ-ийн Төв Хорооны даргын хувьд оролцсон билээ.

1924 онд Өвөр Монголд очиж, Өвөр Монголын намын анхдугаар хурлыг бэлтгэлцэн, уг хурлаас намын Төв Хорооны тэргүүлэгчээр сонгогджээ. Мөн “Дотоод Монголын ардын сэтгүүл”-ийг эрхлэн гаргаж байжээ. Дараа нь 1926 оноос Буриадад уригдан Багшийн сургуулийн Монгол хэл бичгийн багшаар ажиллаж, Эрдмийн хүрээлэнгийн гишүн болж, хэл утга зохиолыг хөгжүүлэхэд тусалж байв. Мөн уран зохиол бичих ажлаа үргэлжлүүлэн “Алсыг зорьсон алтан загас”, “Аюулт байлдааны чимээ”, хүүхдийн арав гаруй өгүүллэг бичиж, Буриад Монголын “Уран үгсийн чимэг” эмхтгэлд хэвлүүлсэн байна. 

С.Буяннэмэх 1927 оны 10-р сарын 11-ний МАХН-ын Төв Хорооны 34-р тогтоолоор Улаанбаатар хотын намын хороон даргаар батлагдав. 

1928 онд байгуулагдсан зохиолчдын дугуйланд идэвхтэй оролцож, “Уран үгсийн чуулган” хэмээх анхны эмхтгэл гаргахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Энэ нь Монголын зохиолчдын байгууллагын үндэс суурийг тавьсан гэж үздэг. 1922 онд Д.Сүхбаатарын нэрэмжит клуб нээгдэхэд “Ойрх цагийн товч түүх буюу Сандо амбан” хэмээх өөрийн жүжгийг анх тоглуулж байжээ. Тэрбээр 1928 оноос эхлэн Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэлийн Төв Хороо, Хотын Намын хорооны дарга, Д.Сүхбаатарын нэрэмжит клуб, Цэнгэлдэх хүрээлэнгийн дарга, Уран зохиолчдын дугуйлан, Уран зохиолчдын товчооны дарга болон “Ардын үндэсний эрх”, “Үнэн” сонинд нарийн бичгийн даргаар ажиллаж, “Монгол ардын үндэсний соёлын зам”, “Шинэ толь”, “Улаан туяа” зэрэг сэтгүүлүүдийг эрхлэн гаргалцаж байжээ.   

1930 оны намын VII бүгд хурлаас түүнийг Данзангийн хэрэгт оролцож явсан хэмээн Хотын намын хороон даргаас өөрчилж, намын гишүүнээс хассан байна. Зүүнтний ноёрхолын жилүүдэд янз бүрийн ажил хийж байв. Тэрээр хотын захиргаанд газар хэмжигч, намын түүх зохиох газар, музейн дарга зэрэг ажил хийхийн зэрэгцээ ший буюу урлагийн сургуульд хичээл заадаг байжээ. 

1932 онд Дотоодыг хамгаалах газар баригдан, шоронд 6 сар сууж байгаад суллагдан, “Үндэсний эрх” сонины хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга, уран сайхны зөвлөлийн даргаар дэвшин ажиллажээ. Буяннэмэх нь тухайн үед нам төрөөс даалгасан ажлыг биелүүлэхийн тулд авъяас билэг хүч чадлаа дайчлан ажилладаг хүн байжээ.

1933 онд Москва хотод болсон 22 орны 26 театрынхан оролцож, дэлхийн хувьсгалт театрын анхдугаар их наадам зохион явуулахад С.Буяннэмэхийн “Харанхуй засаг” жүжгийг Монголын театрынхан тоглож, тэргүүн байр эзэлж, өндөр үнэлэлт авчээ.

1934 онд Ардыг гэгээрүүлэх яамны сайдын 87-р тушаалаар уран сайхны зөвлөлийн дарга С.Буяннэмэхийг “Монгол ардын үндэсний соёлын зам” сэтгүүлийн эрхлэгчээр, мөн багш нарын клуб ба соёлын ордныг шинээр нээж, жинхэнэ даргад чадах тэнцэхийг харгалзан тус тус хавсруулан гүйцэтгүүлэхээр шийдвэрлэжээ.

Улсын бага хурлын тэргүүлэгчид ба Ардын сайд нарын зөвлөлийн гишүүдийн '''1935 оны 9-р сарын 25-ны''' өдрийн хамтарсан хурлын шийдвэрээр Монгол улсын үндэсний уран сайхныг анх үүсгэн буй болгох явдалдьоройлон оролцож явсан төдийгүй одоо хүртэл үндэсний уран зохиол, найруулга ший жүжгийн ажилд онцоор идэвхийлэн оролцож, өдий төдий уран сайхны бүтээлүүдийг үйлдэн гүйцэтгэж буй тул '''“Улсын Алдартай Гавъяат уран зохиолч”''' хэмээх цол олгож, “Уран сайхны ажлын онц гавъяаны үнэмлэх олгосугай” гэж тэмдэглэсэн байна.

=== Сэтгүүл зүйн бичлэгийн төрөл зүйлийн үндэслэгч болох нь ===
С.Буяннэмэх Оросын хувьсгалын удирдагч В.И.Ленинтэй биеэр уулзсан зохиолч, сэтгүүлчийн хувьд манай тогтмол хэвлэлд хамгийн түрүүнд В.И.Лениний дүрийг бүтээж, “Ленин” (1927), “Биеэр Ленин багш лүгээ учирсан байдлаас” (1930), “Гайхамшигт учрал” (1935) зэрэг нийтлэл, тэмдэглэл, найрууллыг бичжээ. 

С.Буяннэмэх нь гучаад оны үед Монголын тогтмол хэвлэлд нийтлэл, өгүүлэл, тэмдэглэл, сурвалжилсан тэмдэглэл зэрэг бичлэгийн төрөл, зүйл үүсэж төлөвшихөд томоохон хувь нэмэр оруулж, найруулал (“Гайхамшигт учрал”), сурвалжилсан тэмдэглэл (“Шив шинэхэн цуурай”) зэрэг зүйлийг анхлан бичиж байжээ. Тэрбээр сонин хэвлэлд өөрөө үлгэрлэн бичихийн зэрэгцээ идэвхтэн бичигчдэд захиалга, зөвлөгөө өгч, материал бичүүлэн, тэдэнд гарын авлага болох зөвлөмж бичиж нийтлүүлдэг байв. Мөн Монголын хувьсгалт хэвлэлийн нийтлэлд утга зохиол, урлагийн шүүмж судлалын өгүүллийг төлөвшүүлэхэд томоохон хувь нэмэр оруулжээ. Түүний уран бүтээл олон талтай, баялаг агуулгатай байсан бөгөөд яруу найраг, үргэлжилсэн зохиол, жүжиг, уран зохиолын болон теарын шүүмж, судлал, сэтгүүл зүйн салбарт өгүүлэл, найруулал, тэмдэглэл, сурвалжилсан тэмдэглэл зэрэг олон төрөл, зүйлийг хамран бичдэг авьяаслаг зохиолч, сэтгүүлч байв. Түүний бүтээлүүд “Монголын шинэ уран зохиол, хувьсгалт хэвлэлийн үүсэл хөгжилд чухал хувь нэмэр оруулж, ард түмнийг хувьсгалт үзэл санаагаар ухуулан сэнхрүүлэхэд ихээхэн ач тусаа үзүүлсэн” (62.355) байна.

С.Буяннэмэх арваад дуу, 100-гаад шүлэг, олон арван өгүүллэг, найруулал тэмдэглэл, нийтлэл,хүүхдийн зохиол, 20 гаруй жүжгийн зохиол, утга зохиолын онол, шүүмж судлалын олон нийтлэл бичиж, ирээдүй хойч бидэнд үлдээжээ.

С.Буяннэмэх яруу найрагч, үргэлжилсэн үгийн болон жүжгийн зохиолч төдийгүй утга зохиолын онолч, шүүмжлэгч юм.

Залуу авъяастан нарт утга зохиол бичих арга зүйн талаар хичээл зааж, сонин хэвлэлд утга зохиолын судалгаа, шинжилгээний олон өгүүлэл нийтлүүлжээ. '''1935''' онд '''“Утга зохиолын үүд”''' хэмээх онолын 2 дэвтэр ном бичсэн нь Монголын утга зохиолын онолын сэтгэлгээнд чухал үүрэг гүйцэтгэжээ.

Гэндэнд элсэгдсэн эсэргүү бүлгэмийн идэвхтэй гишүүн гэдгээр Дотоод Явдлын Яамны дэргэдэх Онцгой бүрэн эрхт комиссын '''1937 оны 10-р сарын 25-ны''' өдрийн I тогтоолоор цаазлах ял оногдуулжээ. Үүнээс 25 жилийн дараа буюу '''1962 оны 11 дүгээр сарын 26-ны''' БНМАУ-ын Дээд Шүүхийн 017 дугаар тогтоолоор хэрэгт холбогдолгүй болгож цагаатгасан байна.

== Уран бүтээл ==
С.Буяннэмэх нь Цэцэнбилэгт, Хадын хүү гэх нууц нэрээр бичиж байсан. 

=== Үлгэр, тууж ===

* Алсыг зорьсон алтан загас
* Малчин Товуудай

=== Өгүүллэг, нийтлэл ===

* Гайхамшигт байдал
* Бор бор болжмор
* Багачуудын баясгалант бичиг
* Цэцэн эгч Цэцэг дүү
* Чухам юуны төлөө буй
* Дайснаа дарсан Сүхбаатар
* Моторын тэрэгний хэрүүл
* Шив шинэхэн цуурай
* Гайхамшигт учрал
* Гурван дугуйтын зовлон
* Аюулт байлдаан
* Бүтэлгүй Гомбын маргааш
* Жинчин Пүрэвийн жигтэй явдал
* Их тэнгэрийн дүлий
* Ээ, утасны хүүхэн үү
* Том жижиг тугалган үсгийн уран хошин яриа
* Аргат уран бялзуухай

=== Жүжиг ===

* Сандо амбан
* Ойрхи цагийн товч түүх
* Монголыг хүрээлсэн эзэрхэг улсуудын хоорондын байдлыг товчлон үзүүлсэн түүх
* Баатар хөвүүн Тэмүүжин
* Марал шарын жүжиг
* Ардыг мэхлэгч шар хуялч хэмээх жүжиг
* Шөнийн буг
* Харанхуй засаг
* Эрдэнэт соёмбын эзэн эрэлхэг жанжин Сүхбаатар
* Үнэн
{{DEFAULTSORT:Буяннэмэх, Сономбалжирын}}
[[Ангилал:Зохиогч]]
[[Ангилал:Монголын зохиолч]]
[[Ангилал:Монголын хүүхдийн зохиолч]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1902 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1937 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>d7tdv13jqvixax1zts63yhnqmebtddq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сүбэдэй баатар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19375</id>
    <revision>
      <id>706255</id>
      <parentid>706074</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T18:51:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15928" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр                        = Сүбээдэй баатар
| зураг                      = Subudei.jpg
| зурагны_дэвсгэр_тайлбар    = 
| тайлбар                    = 
| төрсөн_огноо               = 1175 он
| төрсөн_газар               = [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын ханлиг]], Бурхан халдун уул
| нас_барсан_огноо           = 1248 он
| нас_барсан_газар           = [[Их Монгол Улс]], Туул голын сав газар дахь өргөөндөө
| үндэстэн                   = [[Монгол үндэстэн|Монгол]], [[Урианхай]] аймгийн '''Жарчиуд''' овгийн хүн
| бусад_нэр                  = өрлөг баатар, мянганы ноён
| алдаршсан_нэр              = '''төмөр тэрэгт Сүбээдэй баатар'''
| ажил_мэргэжил              = Цэргийн их жанжин, Гэзэг цэргийн захирагч
}}

'''Сүбээдэй''' ([[Монгол бичиг|Уйгуржин Монголоор]]: [[Зураг:Subotai script.jpg|20px]],  [[Латин үсэг|Латин бичиглэл]]: ''Sübegetei'' ;  {{lang-zh|速不台}} , [[пиньинь галиг]]: Subutai ''Subetei, Subetai, Subotai, Tsubotai, Tsubodai, Tsubetei, Tsubatai'' ; '''Дундад үеийн Монгол хэлэнд''': &quot;Sube'edei&quot;; '''Орчин цагийн [[Монгол хэл|Монгол хэлэнд]]''': Сүбээдэй; 1175–1248) 1206 онд Их Монгол улс байгуулагдахад Сүбээдэй баатар нь төрийн 88 мянгатын ноёдын 52 дах 1000-тын ноён, 4 үнэнч нохосын нэг, Гэзэг цэргийн ангийн захирагчаар томилогджээ. Хожим Өгөдэй хаанд өргөмжлөгдсний дараагаар '''Их жанжин''' болсон. [[Чингис хаан]] болон [[Өгэдэй хаан|Өгөөдэй хааны]] цэргийн гол стратегич байсан. Сүбээдэй баатар [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хийсэн бүх аян дайнд Зэв жанжны удирдлага дор Гэзэг цэргийн захирагчаар оролцсон. Тэрээр гучин хоёр үндэстнийг байлдан дагуулсан хорь гаруй дайныг шууд удирдаж, жаран таван тулалдаанд ялсан юм. Ингэхдээ тэрээр дэлхийн түүхэн дэх ямарч командлагчийн эзэлж байгаагүй газар нутгийг байлдан дагуулснаараа дээд амжилт тогтоосон юм. Тэр армиа хоорондоо хэдэн зуун км хол зайтай байнгын хөдөлгөөнт зохион байгуулалттайгаар байрлуулж, уран сэтгэмжтэй, хашир стратеги хэрэглэн ялалтанд хүрч байлаа. Сүбээдэй баатар [[Унгар]], [[Польш|Польшийн]] хоорондоо 500 гаруй км зайтай цэргийн хүчийг 2 хоногийн дотор устгах төлөвлөгөөг боловсруулсан. 

Сүбээдэй баатарыг агуу жанжин болоход хамгийн их нөлөөлсөн хүн бол [[Зэв жанжин]] бөгөөд Иран, Кавказ, Кипчак, Крым, Булгар зэрэг улсуудаар хийсэн цэргийн аян дайны үед түүний удирдлага дор байлдаж байхдаа түүний цэрэг дайны ухааныг их суралцжээ. 

Түүхчид Сүбээдэй баатарыг одоогийн [[Монгол Улс|Монгол]] нутаг дахь [[Онон гол|Онон голын]] эх хэсгийн баруун талд нь 1175 онд төрсөн. Тэр бол  [[Монгол]]ын [[Урианхай]] аймгийн хүн юм. Сүбээдэйн гэр бүл, [[Чингис хаан|Тэмүүжиний]] гэр бүлийнхэнтэй олон үеэрээ хамтрагч, холбоотон байжээ. Сүбээдэйн элэнц өвөө Нэрби нь Монголын Тумбина Сэцэний холбоотон байжээ. Сүбээдэйн аав [[Жарчиудай]] төмрийн дархан зэвсгийн мэргэжилтэн, Тэмүүжинийг Балжун нуурын эрэгт хүнд хэцүү байх үед нь хоол хүнсээр хангаж, түүний хамтрагч болж байсан бөгөөд Сүбээдэйн ах Зэлмэ яагаад биш бөгөөд П.Анударь шал худлаа мэдээлэл тараасан байна. Бүр болохгүй бол Зэлмэ түүхийг ч өөрчилнө хэмээн хэлжээ. Мөн Сүбээдэйн өөр нэг ах [[Чаурхан]] (Чахурхан ч гэдэг) [[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоонд]] тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Тэрээр багаасаа аавынхаа төмрийн дарханы мэдлэг боловсрол зэвсэг хийх мэдлэг ухааныг суралцан [[Чингис хаан|Чингис хааны]] бүхий л зэр зэвсэг хуяг дуулгыг хийдэг байсан бөгөөд анхны галт зэвсгүүдийг зохион бүтээсэн.

Тэрээр өөрөө агуу жанжин байснаар тогтохгүй үр хүүхдүүддээ өөрийн цэргийн эрдэм ухааныг зааж сурган Үр ач нар нь өөрөөс нь дутхааргүй агуу жанжид болжээ. Түүний хүү [[Урианхадай]] [[Мөнх хаан|Мөнх хааны]] үед их жанжнаар томилогдон [[Тангуд]] Европ руу хийсэн дайнуудад эцэг Сүбээдэйгийн удирдлага дор оролцож [[Дали улс|Дали]] [[Камбож]] [[Мьянмар|Бирм]] [[Вьетнам]] зэрэг улсуудыг эзлэн авсан бол Сүбээдэйн ач хүү [[Ажу жанжин|Ажу]] мөн адил [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] үед [[Юань улс|Юань гүрний]] их жанжнаар томилогдсон бөгөөд [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улсыг]] бүхэлд нь эзлэн авч өвөөгийнхөө зохион бүтээсэн галт зэвсгүүдийг улам боловсронгуй болгож Дэлхийн түүхэнд дэх хамгийн шилдэгт тооцогддог тэнгисийн цэргийн ангийг зохион байгуулж [[Япон]] руу дайрах төлөвлөгөөг боловсруулж Зүүн өмнөд азийн далайн орнуудыг хараат болгосон. 

Цэргийн түүхчид Сүбээдэй Урианхадай Ажу гэдэг аав хүү ач гурвын нийт эзлэн авсан газар нутгийг судлан үзээд дэлхийн экваторыг хоёр тойрсонтой тэнцэх хэмжээний газар нутгаар явж байлдан дагуулалт хийсэн хэмээн тооцоо гаргажээ. Ийм явдал дэлхийн бүх цаг үеийн ямар түүхэнд байдаггүй ажээ.

== Намтар түүх ==

=== Чингис хаанд зүтгэх болсон нь ===
1189 онд Тэмүүжин [[Жамуха|Жамухын]] нэгдсэн цэрэг Бөртэ хатанг [[Мэргид|Мэргидүүдээс]] авран ''Хорхунаг Жибур'' хэмээх газар буухад Сүбээдэй ах Чаурханы хамт Жамухын дор байж байгаад Тэмүүжинд дагаар оржээ. Ингээд тэрээр ах Зэлмэ Боорчи Тэмүүжин-Чингис хаанаас цэргийн эрдэм суралцах болжээ.

=== Мэргид аймгийн үлдэгдлийг даран сөнөөсөн нь ===
1205 оны үхэр жил Чингис хаан Сүбээдэй баатарт [[Тогтоа бэхи|Тогтоагийн]] хөвүүн Худу, Гал, Чулууныг тэргүүтнийг нэхүүлэхээр илгээхдээ Сүбээдэйд зарлиг болгосон нь: 

{{Quote|Уршигт Тогтоагийн урвасан хөвүүд 

Уургат хулан шиг ухаан алдаж

Шархт буга шиг шантран мохож

Буцаж харвалдсаар буруулан дутаав.

Хөөгдсөн Худу, Чулуун нар

Хөөрөх жигүүртэй болж

Хөх тэнгэрт нисвэл

Хүлэг баатар чи

Хөнөөх шонхор болж

Хөөж тэднийг бариарай!

   Муу Тогтоагийн хөвүүд 

   Мунхаг тарвага болж

   Мухар нүхэнд шургавал

   Төгс баатар Сүбээдэй

   Төмөр царил болж

   Төнхөж малтаж гүйцээрэй!

Өшөөт мэргидийн үрс

Өргөст загас болж

Өргөн далайд орвол

Өрлөг Сүбээдэй чи

Өөш гувчуур болж

Өлгөж гохдож бариарай!

   Өрлөг баатар чамайг

   Өндөр давааг давуулж

   Өргөн мөрнийг гэтлүүлж

   Өшөөт мэргидийг даруулахаар

   Өдөр болзож илгээв.

Усны уртыг туулж 

Газрын холд хүрэхдээ

Унах морьдоо гамнаж

Уулга хүнсээ хэмнэж

Урьдаас болгоомжтой яв!

Агт морьдоо муудуулбал

Амаа баривч хожимдоно

Аливаа хүнсээ барвал

Арвилан хэмнэвч оройтоно.

   Алсын тэр замд авлах гөрөөс олон бий.

   Ан ав хийсээр Алсын замыг бүү март

   Хүнсний нэмэр болгож Хүрэлцэх хэмжээгээр авла.

   Эрхэлсэн аваас ангид

   Энгийн явах замд

   Эр цэргийн морьдын

   Эмээлийн хударгыг мулталж

   Агтны хазаарыг амгайчилж

   Аяар зөөлөн яв

Чанд эн журмыг

Чармайн сахиж явбал

Аяны хүн дураар

Авлан давхихаа болино.

Цээрлэх журмыг зөрчсөн

Цэргийн хүмүүсийг жанч

Таних хүн, миний таалал зарлигийг зөрчвөл

Та нар надад явуул

Танихгүй хүн, миний Таалал зарлигийг зөрчвөл

Та нар мэдэж шийтэг.

Уул нурууг алславч

Уг санаагаа нэгтгэж

Мөрөн голыг гэтлэвч

Мөн санаагаа нэгтгэж

Мөнх тэнгэрийн хүчинд

Мөрийн хүч нэмэгдэж

Гайт Тогтоагийн хөвүүдийг

Гартаа оруулж баривал

Тэднийг авчрах хэрэггүй

Тэнд нь чигийг ологтун!&quot;}}

гэж зарлиг болов. Чин зоригт Сүбээдэйд [[Чингис хаан]] бас хэлэв:  

{{Quote|&quot;Чи одоо яваад 

Чивэлт мэргидийг сөнөө.

Балчир цагт минь тэд

Байн байн довтолж

Бурхан халдунд биднийг

Бултуулан сандаргаж байсан.

Өшөөт тэр мэргидүүд

Өнөө бас тангараглаад

Өөр зүг дутаав.

Уртын үзүүрт хүрч

Гүний ёроолд орж

Төлөөс өшөөг ав!&quot;

&quot;Далд оровч ил мэт санаж

Хол очивч ойр мэт бодож

Бидэнд итгэлтэй явбал

Дээд тэнгэр ивээж дэмжих болно&quot;}}

гэж Баатар Сүбээдэйг мордоход Бас зарлиг болов. 

Сүбээдэй баатар төмөр тэрэгтэй цэргээ авч яваад мэргидийн Тогтоагийн [[Худу]], Чулуун зэрэг хөвүүдийг нэхэн довтолж, [[Эрчис мөрөн|Эрчис мөрний]] тэнд гүйцэж бут цохьсон.

== Тангуд улстай хийсэн анхдугаар дайн ==
1209 онд [[Чингис хаан]] Тангуд улсыг дайлах дайныг эхлүүлэхэд Сүбээдэй Зүүн жигүүрийн цэргийг удирдан Шар мөрний эрэг дагуу хэд хэдэн хотыг эзлэн авч, Киемен цайзад хүрэв. Энэ цайзыг 70.000 орчим Тангуд цэргүүд хамгаалж байсан бөгөөд эзлэн авахад байгалийн тогтоц байрлалаас нь болоод эзлэн авахад хүндрэлтэй байсан бөгөөд усны урсгал өөрчилж усгүйтүүлэх төлөвлөгөө боловсруулж цайзыг бүслэн 2сар орчим дайралгүй хүлээж зогсов. Тангуд улсын Вэй Мин Мин Линг-Кун жанждаар удирдуулсан цэргүүд усгүй болсноор аргагүй эрхэнд цаазаас гарч ухрахад Сүбээдэйн цэргүүд Чингисийн цэрэгтэй нийлэн нийслэл Инчуан руу давшив. Нийслэл Инчуаныг 150.000 орчим цэргүүд хамгаалж байсан бөгөөд Монгол цэргээс 2 дахин их цэрэгтэй байв. Ингээд нийслэл Инчуан хот руу дайрхад цайз хэрэм рүү дайрах туршлага зэр зэвсэг муу байсантай холбоотойгоор бүтэн 5 сарын турш довтолсон боловч эзлэн авч чадаагүй Гэхдээ Тангуд улсад цаг хугацаа өнгөрөх тусам улсын эдийн засаг муудаж ард иргэдийн бослого тэмцэлд автах нь ихсэх болсноор Монголчуудад бууж өгөхөөс өөр аргагүй байдалд хүрсэн бөгөөд 1210 оны 1 сард Тангуд улсын эзэн хаан Ли Ануан бууж өгч хараат улс болж охиноо Чингис хаанд өгч, тэмээ, шонхор шувуу, нэхмэл эдлэл зэргийг бэлэг болгон өгчээ. Гэвч Тангуд улс нь 10 жил жил бүр албан татвар төлж байгаад 1219 оны Хорезмын дайнд туслах цэрэг явуулах үүргээсээ татгалзаж Монголчуудад дайн зарлах болсон.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн нохой]]
* [[Зэв ноён|Зэв]]
* [[Хубилай ноён|Хубилай]]
* [[Зэлмэ]]

{{DEFAULTSORT:Сүбээдэй баатар}}
[[Ангилал:1176 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1248 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Цэргийн стратегич]]
[[Ангилал:Чингис хаан]]</text>
      <sha1>k1arkk1p2oibunhrgnm6pl913ct8arl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706256</id>
      <parentid>706255</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T18:53:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Мөн үзэх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15882" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр                        = Сүбээдэй баатар
| зураг                      = Subudei.jpg
| зурагны_дэвсгэр_тайлбар    = 
| тайлбар                    = 
| төрсөн_огноо               = 1175 он
| төрсөн_газар               = [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын ханлиг]], Бурхан халдун уул
| нас_барсан_огноо           = 1248 он
| нас_барсан_газар           = [[Их Монгол Улс]], Туул голын сав газар дахь өргөөндөө
| үндэстэн                   = [[Монгол үндэстэн|Монгол]], [[Урианхай]] аймгийн '''Жарчиуд''' овгийн хүн
| бусад_нэр                  = өрлөг баатар, мянганы ноён
| алдаршсан_нэр              = '''төмөр тэрэгт Сүбээдэй баатар'''
| ажил_мэргэжил              = Цэргийн их жанжин, Гэзэг цэргийн захирагч
}}

'''Сүбээдэй''' ([[Монгол бичиг|Уйгуржин Монголоор]]: [[Зураг:Subotai script.jpg|20px]],  [[Латин үсэг|Латин бичиглэл]]: ''Sübegetei'' ;  {{lang-zh|速不台}} , [[пиньинь галиг]]: Subutai ''Subetei, Subetai, Subotai, Tsubotai, Tsubodai, Tsubetei, Tsubatai'' ; '''Дундад үеийн Монгол хэлэнд''': &quot;Sube'edei&quot;; '''Орчин цагийн [[Монгол хэл|Монгол хэлэнд]]''': Сүбээдэй; 1175–1248) 1206 онд Их Монгол улс байгуулагдахад Сүбээдэй баатар нь төрийн 88 мянгатын ноёдын 52 дах 1000-тын ноён, 4 үнэнч нохосын нэг, Гэзэг цэргийн ангийн захирагчаар томилогджээ. Хожим Өгөдэй хаанд өргөмжлөгдсний дараагаар '''Их жанжин''' болсон. [[Чингис хаан]] болон [[Өгэдэй хаан|Өгөөдэй хааны]] цэргийн гол стратегич байсан. Сүбээдэй баатар [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хийсэн бүх аян дайнд Зэв жанжны удирдлага дор Гэзэг цэргийн захирагчаар оролцсон. Тэрээр гучин хоёр үндэстнийг байлдан дагуулсан хорь гаруй дайныг шууд удирдаж, жаран таван тулалдаанд ялсан юм. Ингэхдээ тэрээр дэлхийн түүхэн дэх ямарч командлагчийн эзэлж байгаагүй газар нутгийг байлдан дагуулснаараа дээд амжилт тогтоосон юм. Тэр армиа хоорондоо хэдэн зуун км хол зайтай байнгын хөдөлгөөнт зохион байгуулалттайгаар байрлуулж, уран сэтгэмжтэй, хашир стратеги хэрэглэн ялалтанд хүрч байлаа. Сүбээдэй баатар [[Унгар]], [[Польш|Польшийн]] хоорондоо 500 гаруй км зайтай цэргийн хүчийг 2 хоногийн дотор устгах төлөвлөгөөг боловсруулсан. 

Сүбээдэй баатарыг агуу жанжин болоход хамгийн их нөлөөлсөн хүн бол [[Зэв жанжин]] бөгөөд Иран, Кавказ, Кипчак, Крым, Булгар зэрэг улсуудаар хийсэн цэргийн аян дайны үед түүний удирдлага дор байлдаж байхдаа түүний цэрэг дайны ухааныг их суралцжээ. 

Түүхчид Сүбээдэй баатарыг одоогийн [[Монгол Улс|Монгол]] нутаг дахь [[Онон гол|Онон голын]] эх хэсгийн баруун талд нь 1175 онд төрсөн. Тэр бол  [[Монгол]]ын [[Урианхай]] аймгийн хүн юм. Сүбээдэйн гэр бүл, [[Чингис хаан|Тэмүүжиний]] гэр бүлийнхэнтэй олон үеэрээ хамтрагч, холбоотон байжээ. Сүбээдэйн элэнц өвөө Нэрби нь Монголын Тумбина Сэцэний холбоотон байжээ. Сүбээдэйн аав [[Жарчиудай]] төмрийн дархан зэвсгийн мэргэжилтэн, Тэмүүжинийг Балжун нуурын эрэгт хүнд хэцүү байх үед нь хоол хүнсээр хангаж, түүний хамтрагч болж байсан бөгөөд Сүбээдэйн ах Зэлмэ яагаад биш бөгөөд П.Анударь шал худлаа мэдээлэл тараасан байна. Бүр болохгүй бол Зэлмэ түүхийг ч өөрчилнө хэмээн хэлжээ. Мөн Сүбээдэйн өөр нэг ах [[Чаурхан]] (Чахурхан ч гэдэг) [[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоонд]] тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Тэрээр багаасаа аавынхаа төмрийн дарханы мэдлэг боловсрол зэвсэг хийх мэдлэг ухааныг суралцан [[Чингис хаан|Чингис хааны]] бүхий л зэр зэвсэг хуяг дуулгыг хийдэг байсан бөгөөд анхны галт зэвсгүүдийг зохион бүтээсэн.

Тэрээр өөрөө агуу жанжин байснаар тогтохгүй үр хүүхдүүддээ өөрийн цэргийн эрдэм ухааныг зааж сурган Үр ач нар нь өөрөөс нь дутхааргүй агуу жанжид болжээ. Түүний хүү [[Урианхадай]] [[Мөнх хаан|Мөнх хааны]] үед их жанжнаар томилогдон [[Тангуд]] Европ руу хийсэн дайнуудад эцэг Сүбээдэйгийн удирдлага дор оролцож [[Дали улс|Дали]] [[Камбож]] [[Мьянмар|Бирм]] [[Вьетнам]] зэрэг улсуудыг эзлэн авсан бол Сүбээдэйн ач хүү [[Ажу жанжин|Ажу]] мөн адил [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] үед [[Юань улс|Юань гүрний]] их жанжнаар томилогдсон бөгөөд [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улсыг]] бүхэлд нь эзлэн авч өвөөгийнхөө зохион бүтээсэн галт зэвсгүүдийг улам боловсронгуй болгож Дэлхийн түүхэнд дэх хамгийн шилдэгт тооцогддог тэнгисийн цэргийн ангийг зохион байгуулж [[Япон]] руу дайрах төлөвлөгөөг боловсруулж Зүүн өмнөд азийн далайн орнуудыг хараат болгосон. 

Цэргийн түүхчид Сүбээдэй Урианхадай Ажу гэдэг аав хүү ач гурвын нийт эзлэн авсан газар нутгийг судлан үзээд дэлхийн экваторыг хоёр тойрсонтой тэнцэх хэмжээний газар нутгаар явж байлдан дагуулалт хийсэн хэмээн тооцоо гаргажээ. Ийм явдал дэлхийн бүх цаг үеийн ямар түүхэнд байдаггүй ажээ.

== Намтар түүх ==

=== Чингис хаанд зүтгэх болсон нь ===
1189 онд Тэмүүжин [[Жамуха|Жамухын]] нэгдсэн цэрэг Бөртэ хатанг [[Мэргид|Мэргидүүдээс]] авран ''Хорхунаг Жибур'' хэмээх газар буухад Сүбээдэй ах Чаурханы хамт Жамухын дор байж байгаад Тэмүүжинд дагаар оржээ. Ингээд тэрээр ах Зэлмэ Боорчи Тэмүүжин-Чингис хаанаас цэргийн эрдэм суралцах болжээ.

=== Мэргид аймгийн үлдэгдлийг даран сөнөөсөн нь ===
1205 оны үхэр жил Чингис хаан Сүбээдэй баатарт [[Тогтоа бэхи|Тогтоагийн]] хөвүүн Худу, Гал, Чулууныг тэргүүтнийг нэхүүлэхээр илгээхдээ Сүбээдэйд зарлиг болгосон нь: 

{{Quote|Уршигт Тогтоагийн урвасан хөвүүд 

Уургат хулан шиг ухаан алдаж

Шархт буга шиг шантран мохож

Буцаж харвалдсаар буруулан дутаав.

Хөөгдсөн Худу, Чулуун нар

Хөөрөх жигүүртэй болж

Хөх тэнгэрт нисвэл

Хүлэг баатар чи

Хөнөөх шонхор болж

Хөөж тэднийг бариарай!

   Муу Тогтоагийн хөвүүд 

   Мунхаг тарвага болж

   Мухар нүхэнд шургавал

   Төгс баатар Сүбээдэй

   Төмөр царил болж

   Төнхөж малтаж гүйцээрэй!

Өшөөт мэргидийн үрс

Өргөст загас болж

Өргөн далайд орвол

Өрлөг Сүбээдэй чи

Өөш гувчуур болж

Өлгөж гохдож бариарай!

   Өрлөг баатар чамайг

   Өндөр давааг давуулж

   Өргөн мөрнийг гэтлүүлж

   Өшөөт мэргидийг даруулахаар

   Өдөр болзож илгээв.

Усны уртыг туулж 

Газрын холд хүрэхдээ

Унах морьдоо гамнаж

Уулга хүнсээ хэмнэж

Урьдаас болгоомжтой яв!

Агт морьдоо муудуулбал

Амаа баривч хожимдоно

Аливаа хүнсээ барвал

Арвилан хэмнэвч оройтоно.

   Алсын тэр замд авлах гөрөөс олон бий.

   Ан ав хийсээр Алсын замыг бүү март

   Хүнсний нэмэр болгож Хүрэлцэх хэмжээгээр авла.

   Эрхэлсэн аваас ангид

   Энгийн явах замд

   Эр цэргийн морьдын

   Эмээлийн хударгыг мулталж

   Агтны хазаарыг амгайчилж

   Аяар зөөлөн яв

Чанд эн журмыг

Чармайн сахиж явбал

Аяны хүн дураар

Авлан давхихаа болино.

Цээрлэх журмыг зөрчсөн

Цэргийн хүмүүсийг жанч

Таних хүн, миний таалал зарлигийг зөрчвөл

Та нар надад явуул

Танихгүй хүн, миний Таалал зарлигийг зөрчвөл

Та нар мэдэж шийтэг.

Уул нурууг алславч

Уг санаагаа нэгтгэж

Мөрөн голыг гэтлэвч

Мөн санаагаа нэгтгэж

Мөнх тэнгэрийн хүчинд

Мөрийн хүч нэмэгдэж

Гайт Тогтоагийн хөвүүдийг

Гартаа оруулж баривал

Тэднийг авчрах хэрэггүй

Тэнд нь чигийг ологтун!&quot;}}

гэж зарлиг болов. Чин зоригт Сүбээдэйд [[Чингис хаан]] бас хэлэв:  

{{Quote|&quot;Чи одоо яваад 

Чивэлт мэргидийг сөнөө.

Балчир цагт минь тэд

Байн байн довтолж

Бурхан халдунд биднийг

Бултуулан сандаргаж байсан.

Өшөөт тэр мэргидүүд

Өнөө бас тангараглаад

Өөр зүг дутаав.

Уртын үзүүрт хүрч

Гүний ёроолд орж

Төлөөс өшөөг ав!&quot;

&quot;Далд оровч ил мэт санаж

Хол очивч ойр мэт бодож

Бидэнд итгэлтэй явбал

Дээд тэнгэр ивээж дэмжих болно&quot;}}

гэж Баатар Сүбээдэйг мордоход Бас зарлиг болов. 

Сүбээдэй баатар төмөр тэрэгтэй цэргээ авч яваад мэргидийн Тогтоагийн [[Худу]], Чулуун зэрэг хөвүүдийг нэхэн довтолж, [[Эрчис мөрөн|Эрчис мөрний]] тэнд гүйцэж бут цохьсон.

== Тангуд улстай хийсэн анхдугаар дайн ==
1209 онд [[Чингис хаан]] Тангуд улсыг дайлах дайныг эхлүүлэхэд Сүбээдэй Зүүн жигүүрийн цэргийг удирдан Шар мөрний эрэг дагуу хэд хэдэн хотыг эзлэн авч, Киемен цайзад хүрэв. Энэ цайзыг 70.000 орчим Тангуд цэргүүд хамгаалж байсан бөгөөд эзлэн авахад байгалийн тогтоц байрлалаас нь болоод эзлэн авахад хүндрэлтэй байсан бөгөөд усны урсгал өөрчилж усгүйтүүлэх төлөвлөгөө боловсруулж цайзыг бүслэн 2сар орчим дайралгүй хүлээж зогсов. Тангуд улсын Вэй Мин Мин Линг-Кун жанждаар удирдуулсан цэргүүд усгүй болсноор аргагүй эрхэнд цаазаас гарч ухрахад Сүбээдэйн цэргүүд Чингисийн цэрэгтэй нийлэн нийслэл Инчуан руу давшив. Нийслэл Инчуаныг 150.000 орчим цэргүүд хамгаалж байсан бөгөөд Монгол цэргээс 2 дахин их цэрэгтэй байв. Ингээд нийслэл Инчуан хот руу дайрхад цайз хэрэм рүү дайрах туршлага зэр зэвсэг муу байсантай холбоотойгоор бүтэн 5 сарын турш довтолсон боловч эзлэн авч чадаагүй Гэхдээ Тангуд улсад цаг хугацаа өнгөрөх тусам улсын эдийн засаг муудаж ард иргэдийн бослого тэмцэлд автах нь ихсэх болсноор Монголчуудад бууж өгөхөөс өөр аргагүй байдалд хүрсэн бөгөөд 1210 оны 1 сард Тангуд улсын эзэн хаан Ли Ануан бууж өгч хараат улс болж охиноо Чингис хаанд өгч, тэмээ, шонхор шувуу, нэхмэл эдлэл зэргийг бэлэг болгон өгчээ. Гэвч Тангуд улс нь 10 жил жил бүр албан татвар төлж байгаад 1219 оны Хорезмын дайнд туслах цэрэг явуулах үүргээсээ татгалзаж Монголчуудад дайн зарлах болсон.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн нохой]]
* [[Зэв ноён|Зэв]]
* [[Хубилай ноён|Хубилай]]
* [[Зэлмэ]]

[[Ангилал:1176 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1248 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Цэргийн стратегич]]
[[Ангилал:Чингис хаан]]</text>
      <sha1>9bcheday4peruz1jj7h8w6q35hlpyg4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706257</id>
      <parentid>706256</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T18:55:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15878" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр                        = Сүбээдэй баатар
| зураг                      = Subudei.jpg
| зурагны_дэвсгэр_тайлбар    = 
| тайлбар                    = 
| төрсөн_огноо               = 1175 он
| төрсөн_газар               = [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын ханлиг]], Бурхан халдун уул
| нас_барсан_огноо           = 1248 он
| нас_барсан_газар           = [[Их Монгол Улс]], Туул голын сав газар дахь өргөөндөө
| үндэстэн                   = [[Монгол үндэстэн|Монгол]], [[Урианхай]] аймгийн '''Жарчиуд''' овгийн хүн
| бусад_нэр                  = өрлөг баатар, мянганы ноён
| алдаршсан_нэр              = '''төмөр тэрэгт Сүбээдэй баатар'''
| ажил_мэргэжил              = Цэргийн их жанжин, Гэзэг цэргийн захирагч
}}

'''Сүбээдэй''' ([[Монгол бичиг|Уйгуржин Монголоор]]: [[Зураг:Subotai script.jpg|20px]],  [[Латин үсэг|Латин бичиглэл]]: ''Sübegetei'' ;  {{lang-zh|速不台}} , [[пиньинь галиг]]: Subutai ''Subetei, Subetai, Subotai, Tsubotai, Tsubodai, Tsubetei, Tsubatai'' ; '''Дундад үеийн Монгол хэлэнд''': &quot;Sube'edei&quot;; '''Орчин цагийн [[Монгол хэл|Монгол хэлэнд]]''': Сүбээдэй; 1175–1248) 1206 онд Их Монгол улс байгуулагдахад Сүбээдэй баатар нь төрийн 88 мянгатын ноёдын 52 дах 1000-тын ноён, 4 үнэнч нохосын нэг, Гэзэг цэргийн ангийн захирагчаар томилогджээ. Хожим Өгөдэй хаанд өргөмжлөгдсний дараагаар '''Их жанжин''' болсон. [[Чингис хаан]] болон [[Өгэдэй хаан|Өгөөдэй хааны]] цэргийн гол стратегич байсан. Сүбээдэй баатар [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хийсэн бүх аян дайнд Зэв жанжны удирдлага дор Гэзэг цэргийн захирагчаар оролцсон. Тэрээр гучин хоёр үндэстнийг байлдан дагуулсан хорь гаруй дайныг шууд удирдаж, жаран таван тулалдаанд ялсан юм. Ингэхдээ тэрээр дэлхийн түүхэн дэх ямарч командлагчийн эзэлж байгаагүй газар нутгийг байлдан дагуулснаараа дээд амжилт тогтоосон юм. Тэр армиа хоорондоо хэдэн зуун км хол зайтай байнгын хөдөлгөөнт зохион байгуулалттайгаар байрлуулж, уран сэтгэмжтэй, хашир стратеги хэрэглэн ялалтанд хүрч байлаа. Сүбээдэй баатар [[Унгар]], [[Польш|Польшийн]] хоорондоо 500 гаруй км зайтай цэргийн хүчийг 2 хоногийн дотор устгах төлөвлөгөөг боловсруулсан. 

Сүбээдэй баатарыг агуу жанжин болоход хамгийн их нөлөөлсөн хүн бол [[Зэв ноён]] бөгөөд Иран, Кавказ, Кипчак, Крым, Булгар зэрэг улсуудаар хийсэн цэргийн аян дайны үед түүний удирдлага дор байлдаж байхдаа түүний цэрэг дайны ухааныг их суралцжээ. 

Түүхчид Сүбээдэй баатарыг одоогийн [[Монгол Улс|Монгол]] нутаг дахь [[Онон гол|Онон голын]] эх хэсгийн баруун талд нь 1175 онд төрсөн. Тэр бол  [[Монгол]]ын [[Урианхай]] аймгийн хүн юм. Сүбээдэйн гэр бүл, [[Чингис хаан|Тэмүүжиний]] гэр бүлийнхэнтэй олон үеэрээ хамтрагч, холбоотон байжээ. Сүбээдэйн элэнц өвөө Нэрби нь Монголын Тумбина Сэцэний холбоотон байжээ. Сүбээдэйн аав [[Жарчиудай]] төмрийн дархан зэвсгийн мэргэжилтэн, Тэмүүжинийг Балжун нуурын эрэгт хүнд хэцүү байх үед нь хоол хүнсээр хангаж, түүний хамтрагч болж байсан бөгөөд Сүбээдэйн ах Зэлмэ яагаад биш бөгөөд П.Анударь шал худлаа мэдээлэл тараасан байна. Бүр болохгүй бол Зэлмэ түүхийг ч өөрчилнө хэмээн хэлжээ. Мөн Сүбээдэйн өөр нэг ах [[Чаурхан]] (Чахурхан ч гэдэг) [[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоонд]] тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Тэрээр багаасаа аавынхаа төмрийн дарханы мэдлэг боловсрол зэвсэг хийх мэдлэг ухааныг суралцан [[Чингис хаан|Чингис хааны]] бүхий л зэр зэвсэг хуяг дуулгыг хийдэг байсан бөгөөд анхны галт зэвсгүүдийг зохион бүтээсэн.

Тэрээр өөрөө агуу жанжин байснаар тогтохгүй үр хүүхдүүддээ өөрийн цэргийн эрдэм ухааныг зааж сурган Үр ач нар нь өөрөөс нь дутхааргүй агуу жанжид болжээ. Түүний хүү [[Урианхадай]] [[Мөнх хаан|Мөнх хааны]] үед их жанжнаар томилогдон [[Тангуд]] Европ руу хийсэн дайнуудад эцэг Сүбээдэйгийн удирдлага дор оролцож [[Дали улс|Дали]] [[Камбож]] [[Мьянмар|Бирм]] [[Вьетнам]] зэрэг улсуудыг эзлэн авсан бол Сүбээдэйн ач хүү [[Ажу жанжин|Ажу]] мөн адил [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] үед [[Юань улс|Юань гүрний]] их жанжнаар томилогдсон бөгөөд [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улсыг]] бүхэлд нь эзлэн авч өвөөгийнхөө зохион бүтээсэн галт зэвсгүүдийг улам боловсронгуй болгож Дэлхийн түүхэнд дэх хамгийн шилдэгт тооцогддог тэнгисийн цэргийн ангийг зохион байгуулж [[Япон]] руу дайрах төлөвлөгөөг боловсруулж Зүүн өмнөд азийн далайн орнуудыг хараат болгосон. 

Цэргийн түүхчид Сүбээдэй Урианхадай Ажу гэдэг аав хүү ач гурвын нийт эзлэн авсан газар нутгийг судлан үзээд дэлхийн экваторыг хоёр тойрсонтой тэнцэх хэмжээний газар нутгаар явж байлдан дагуулалт хийсэн хэмээн тооцоо гаргажээ. Ийм явдал дэлхийн бүх цаг үеийн ямар түүхэнд байдаггүй ажээ.

== Намтар түүх ==

=== Чингис хаанд зүтгэх болсон нь ===
1189 онд Тэмүүжин [[Жамуха|Жамухын]] нэгдсэн цэрэг Бөртэ хатанг [[Мэргид|Мэргидүүдээс]] авран ''Хорхунаг Жибур'' хэмээх газар буухад Сүбээдэй ах Чаурханы хамт Жамухын дор байж байгаад Тэмүүжинд дагаар оржээ. Ингээд тэрээр ах Зэлмэ Боорчи Тэмүүжин-Чингис хаанаас цэргийн эрдэм суралцах болжээ.

=== Мэргид аймгийн үлдэгдлийг даран сөнөөсөн нь ===
1205 оны үхэр жил Чингис хаан Сүбээдэй баатарт [[Тогтоа бэхи|Тогтоагийн]] хөвүүн Худу, Гал, Чулууныг тэргүүтнийг нэхүүлэхээр илгээхдээ Сүбээдэйд зарлиг болгосон нь: 

{{Quote|Уршигт Тогтоагийн урвасан хөвүүд 

Уургат хулан шиг ухаан алдаж

Шархт буга шиг шантран мохож

Буцаж харвалдсаар буруулан дутаав.

Хөөгдсөн Худу, Чулуун нар

Хөөрөх жигүүртэй болж

Хөх тэнгэрт нисвэл

Хүлэг баатар чи

Хөнөөх шонхор болж

Хөөж тэднийг бариарай!

   Муу Тогтоагийн хөвүүд 

   Мунхаг тарвага болж

   Мухар нүхэнд шургавал

   Төгс баатар Сүбээдэй

   Төмөр царил болж

   Төнхөж малтаж гүйцээрэй!

Өшөөт мэргидийн үрс

Өргөст загас болж

Өргөн далайд орвол

Өрлөг Сүбээдэй чи

Өөш гувчуур болж

Өлгөж гохдож бариарай!

   Өрлөг баатар чамайг

   Өндөр давааг давуулж

   Өргөн мөрнийг гэтлүүлж

   Өшөөт мэргидийг даруулахаар

   Өдөр болзож илгээв.

Усны уртыг туулж 

Газрын холд хүрэхдээ

Унах морьдоо гамнаж

Уулга хүнсээ хэмнэж

Урьдаас болгоомжтой яв!

Агт морьдоо муудуулбал

Амаа баривч хожимдоно

Аливаа хүнсээ барвал

Арвилан хэмнэвч оройтоно.

   Алсын тэр замд авлах гөрөөс олон бий.

   Ан ав хийсээр Алсын замыг бүү март

   Хүнсний нэмэр болгож Хүрэлцэх хэмжээгээр авла.

   Эрхэлсэн аваас ангид

   Энгийн явах замд

   Эр цэргийн морьдын

   Эмээлийн хударгыг мулталж

   Агтны хазаарыг амгайчилж

   Аяар зөөлөн яв

Чанд эн журмыг

Чармайн сахиж явбал

Аяны хүн дураар

Авлан давхихаа болино.

Цээрлэх журмыг зөрчсөн

Цэргийн хүмүүсийг жанч

Таних хүн, миний таалал зарлигийг зөрчвөл

Та нар надад явуул

Танихгүй хүн, миний Таалал зарлигийг зөрчвөл

Та нар мэдэж шийтэг.

Уул нурууг алславч

Уг санаагаа нэгтгэж

Мөрөн голыг гэтлэвч

Мөн санаагаа нэгтгэж

Мөнх тэнгэрийн хүчинд

Мөрийн хүч нэмэгдэж

Гайт Тогтоагийн хөвүүдийг

Гартаа оруулж баривал

Тэднийг авчрах хэрэггүй

Тэнд нь чигийг ологтун!&quot;}}

гэж зарлиг болов. Чин зоригт Сүбээдэйд [[Чингис хаан]] бас хэлэв:  

{{Quote|&quot;Чи одоо яваад 

Чивэлт мэргидийг сөнөө.

Балчир цагт минь тэд

Байн байн довтолж

Бурхан халдунд биднийг

Бултуулан сандаргаж байсан.

Өшөөт тэр мэргидүүд

Өнөө бас тангараглаад

Өөр зүг дутаав.

Уртын үзүүрт хүрч

Гүний ёроолд орж

Төлөөс өшөөг ав!&quot;

&quot;Далд оровч ил мэт санаж

Хол очивч ойр мэт бодож

Бидэнд итгэлтэй явбал

Дээд тэнгэр ивээж дэмжих болно&quot;}}

гэж Баатар Сүбээдэйг мордоход Бас зарлиг болов. 

Сүбээдэй баатар төмөр тэрэгтэй цэргээ авч яваад мэргидийн Тогтоагийн [[Худу]], Чулуун зэрэг хөвүүдийг нэхэн довтолж, [[Эрчис мөрөн|Эрчис мөрний]] тэнд гүйцэж бут цохьсон.

== Тангуд улстай хийсэн анхдугаар дайн ==
1209 онд [[Чингис хаан]] Тангуд улсыг дайлах дайныг эхлүүлэхэд Сүбээдэй Зүүн жигүүрийн цэргийг удирдан Шар мөрний эрэг дагуу хэд хэдэн хотыг эзлэн авч, Киемен цайзад хүрэв. Энэ цайзыг 70.000 орчим Тангуд цэргүүд хамгаалж байсан бөгөөд эзлэн авахад байгалийн тогтоц байрлалаас нь болоод эзлэн авахад хүндрэлтэй байсан бөгөөд усны урсгал өөрчилж усгүйтүүлэх төлөвлөгөө боловсруулж цайзыг бүслэн 2сар орчим дайралгүй хүлээж зогсов. Тангуд улсын Вэй Мин Мин Линг-Кун жанждаар удирдуулсан цэргүүд усгүй болсноор аргагүй эрхэнд цаазаас гарч ухрахад Сүбээдэйн цэргүүд Чингисийн цэрэгтэй нийлэн нийслэл Инчуан руу давшив. Нийслэл Инчуаныг 150.000 орчим цэргүүд хамгаалж байсан бөгөөд Монгол цэргээс 2 дахин их цэрэгтэй байв. Ингээд нийслэл Инчуан хот руу дайрхад цайз хэрэм рүү дайрах туршлага зэр зэвсэг муу байсантай холбоотойгоор бүтэн 5 сарын турш довтолсон боловч эзлэн авч чадаагүй Гэхдээ Тангуд улсад цаг хугацаа өнгөрөх тусам улсын эдийн засаг муудаж ард иргэдийн бослого тэмцэлд автах нь ихсэх болсноор Монголчуудад бууж өгөхөөс өөр аргагүй байдалд хүрсэн бөгөөд 1210 оны 1 сард Тангуд улсын эзэн хаан Ли Ануан бууж өгч хараат улс болж охиноо Чингис хаанд өгч, тэмээ, шонхор шувуу, нэхмэл эдлэл зэргийг бэлэг болгон өгчээ. Гэвч Тангуд улс нь 10 жил жил бүр албан татвар төлж байгаад 1219 оны Хорезмын дайнд туслах цэрэг явуулах үүргээсээ татгалзаж Монголчуудад дайн зарлах болсон.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн нохой]]
* [[Зэв ноён|Зэв]]
* [[Хубилай ноён|Хубилай]]
* [[Зэлмэ]]

[[Ангилал:1176 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1248 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Цэргийн стратегич]]
[[Ангилал:Чингис хаан]]</text>
      <sha1>kv4kqxt8xb2wcrnf5hizs49x78y6epz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Барсболд хаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20523</id>
    <revision>
      <id>706287</id>
      <parentid>702473</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T07:42:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Хатад, татвар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3913" xml:space="preserve">{{Хаан
|name            =Барсболд Жонон
|title           =Монголын хаан
|image           =
|caption         =
|reign           =1517–1519 
|coronation      =1517
|othertitles     =
|full name       =Барсболд
|successor       = 
|queen           = 
|consort         = 
|issue           =[[Гүнбилэг жонон]]&lt;br/&gt; [[Алтан хан]]
|royal house     =[[Боржигин]]
|dynasty         =[[Умард Юань]]
|father          =[[Батмөнх Даян хаан]]
|mother          =[[Мандухай]] хатан
|date of birth   =1488
|place of birth  =
|date of death   =1519
|place of death  =
|date of burial  =
|place of burial =
|}}
'''Барсболд сайн алаг жинон хаан''' (Барсболод)(1488-1519) 1488 оны шар бичин жил төрж, 1519 оны шаргачин туулай жил таалал төгсчээ. 1517 оны улаагчин үхэр жил хаан суусан ба 31 насалсан. [[Батмөнх Даян хаан]], [[Мандухай сэцэн хатан|Мандухай сэцэн хатны]] хөвгүүн бөгөөд түүний ихэр нь [[Арсболд]] юм. Учир нь аян дайны цагт, дайны утаанд мэндэлсэн тул баатар хөвгүүд болж, төр улсаа түш хэмээн нэрийдсэн. Даян хааныг нас барсны дараа Боди Алаг Монгол улсын хаан суудалд суухад нас балчирдаж, туршлага бага байсан учраас Барсболд өөрийгөө хаан гэж зарлав. Боди Алаг Монголын хаан ширээнд суув. Түүний үр сад нь хожим Баруун түмнийг захирч, Ордос, Түмэд, Юншээбүү, Харчин, Цахарын зарим хэсгийг захирах болсон нь Алтан ханы үетэй шууд хамаарна.

=== Гэр бүл  ===
Эцэг: [[Батмөнх Даян хаан|Даян хаан]]

Эх: [[Мандухай сэцэн хатан|Мандухай хатан]]

==== Ах дүүс ====

# Төрболд
# [[Улсболд]] 
# [[Арсболд]] ихрийн өрөөсөн
# [[Барсболд хаан]]
# [[Очирболд]]
# [[Алчболд]]
# Арболд
# [[Төрөлт гүнж]]
# Чин тайж
# Гэрэ од
# Гэрболд
# [[Гэрсэнз|Гэрсэнз жалайр хунтайж]]

==== Хатад, татвар ====
* Бодан хатан
* Молан хатан&lt;ref&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.159&lt;/ref&gt;: Барсболд жононг тэнгэр болсны дараа Алтан ханы хатан болж, Төвд тайжийг төрүүлсэн.

==== Үр хүүхэд ====
# [[Гүнбилэг жонон|Гүнбилэг мэргэн хар жонон]]
# [[Алтан хан]]
# [[Лабуг тайж]]
# [[Баясхал хөндлөн хан]]
# [[Нарийн тайж]]
# [[Будадарадун тайж]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
| өмнө = [[Улсболд]]
| албан_тушаал = [[Умард Юань|Умард Юань Улсын]] [[жонон]]
| дараа = [[Гүнбилэг жонон]]
| он = [[1512]]-[[1519]]
}}
{{Залгамжлал
| өмнө = [[Батмөнх Даян хаан]]
| албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]]
| дараа = [[Боди Алаг хаан]]
| он = [[1517]]-[[1519]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:16-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:Монголын бага хаан]]
[[Ангилал:Жонон]]
[[Ангилал:Умард Юанийн ноёрхогч]]
[[Ангилал:1488 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1519 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>t7z0vp8jat659q9ykrjz0rvo05ksfn2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706288</id>
      <parentid>706287</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T07:43:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Ах дүүс */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3917" xml:space="preserve">{{Хаан
|name            =Барсболд Жонон
|title           =Монголын хаан
|image           =
|caption         =
|reign           =1517–1519 
|coronation      =1517
|othertitles     =
|full name       =Барсболд
|successor       = 
|queen           = 
|consort         = 
|issue           =[[Гүнбилэг жонон]]&lt;br/&gt; [[Алтан хан]]
|royal house     =[[Боржигин]]
|dynasty         =[[Умард Юань]]
|father          =[[Батмөнх Даян хаан]]
|mother          =[[Мандухай]] хатан
|date of birth   =1488
|place of birth  =
|date of death   =1519
|place of death  =
|date of burial  =
|place of burial =
|}}
'''Барсболд сайн алаг жинон хаан''' (Барсболод)(1488-1519) 1488 оны шар бичин жил төрж, 1519 оны шаргачин туулай жил таалал төгсчээ. 1517 оны улаагчин үхэр жил хаан суусан ба 31 насалсан. [[Батмөнх Даян хаан]], [[Мандухай сэцэн хатан|Мандухай сэцэн хатны]] хөвгүүн бөгөөд түүний ихэр нь [[Арсболд]] юм. Учир нь аян дайны цагт, дайны утаанд мэндэлсэн тул баатар хөвгүүд болж, төр улсаа түш хэмээн нэрийдсэн. Даян хааныг нас барсны дараа Боди Алаг Монгол улсын хаан суудалд суухад нас балчирдаж, туршлага бага байсан учраас Барсболд өөрийгөө хаан гэж зарлав. Боди Алаг Монголын хаан ширээнд суув. Түүний үр сад нь хожим Баруун түмнийг захирч, Ордос, Түмэд, Юншээбүү, Харчин, Цахарын зарим хэсгийг захирах болсон нь Алтан ханы үетэй шууд хамаарна.

=== Гэр бүл  ===
Эцэг: [[Батмөнх Даян хаан|Даян хаан]]

Эх: [[Мандухай сэцэн хатан|Мандухай хатан]]

==== Ах дүүс ====

# [[Төрболд]]
# [[Улсболд]] 
# [[Арсболд]] ихрийн өрөөсөн
# [[Барсболд хаан]]
# [[Очирболд]]
# [[Алчболд]]
# Арболд
# [[Төрөлт гүнж]]
# Чин тайж
# Гэрэ од
# Гэрболд
# [[Гэрсэнз|Гэрсэнз жалайр хунтайж]]

==== Хатад, татвар ====
* Бодан хатан
* Молан хатан&lt;ref&gt;Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.159&lt;/ref&gt;: Барсболд жононг тэнгэр болсны дараа Алтан ханы хатан болж, Төвд тайжийг төрүүлсэн.

==== Үр хүүхэд ====
# [[Гүнбилэг жонон|Гүнбилэг мэргэн хар жонон]]
# [[Алтан хан]]
# [[Лабуг тайж]]
# [[Баясхал хөндлөн хан]]
# [[Нарийн тайж]]
# [[Будадарадун тайж]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
| өмнө = [[Улсболд]]
| албан_тушаал = [[Умард Юань|Умард Юань Улсын]] [[жонон]]
| дараа = [[Гүнбилэг жонон]]
| он = [[1512]]-[[1519]]
}}
{{Залгамжлал
| өмнө = [[Батмөнх Даян хаан]]
| албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]]
| дараа = [[Боди Алаг хаан]]
| он = [[1517]]-[[1519]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:16-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:Монголын бага хаан]]
[[Ангилал:Жонон]]
[[Ангилал:Умард Юанийн ноёрхогч]]
[[Ангилал:1488 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1519 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>k7vyfxj0s2m1mr3dtckt3tljeyoq7pz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Легницийн тулалдаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20992</id>
    <revision>
      <id>706274</id>
      <parentid>706137</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T05:52:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>211</id>
      </contributor>
      <comment>[[Image:Legnica.JPG]]-г [[Image:Battle_of_Legnica1241-From_Legend_of_Saint_Hedwig.jpg]]-р сольж байна. Сольсон хэрэглэгч нь [[commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]], шалтгаан нь: [[:c:COM:FR|File renamed]]: descr. name</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71153" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
|conflict=Легницийн тулалдаан
|partof=[[Монголын Польш дахь аян дайн]]
|image=[[Зураг:Battle of Legnica1241-From Legend of Saint Hedwig.jpg|300px]]
|caption=Легницийн тулалдаан. XV зууны үеийн чимэглэл зураг
|date=1241 оны 4 сарын 9
|place=[[Легницкие Поле]] &lt;br&gt;(Польшийн [[Легница]]гийн орчим)
|result=Монголын ялалт
|combatant1=[[Их Монгол Улс]]&lt;br&gt;[[Алтан Орд|Алтан Ордны Улс]]
|combatant2=''Эвсэл''&lt;br&gt;[[Польшийн улсууд]]&lt;br&gt;[[Темплар]]&lt;br&gt;[[Хоспиталлер]]&lt;br&gt;[[Германы рыцарь]]&lt;br&gt;[[Шлезиен  улсууд]]&lt;br&gt;[[Иоханнитерийн рыцариуд]]&lt;br&gt;[[Ариун Ромын Эзэнт Гүрэн]]
|commander1=[[Байдар]]&lt;br&gt;[[[[Хайду]]]]&lt;br&gt;[[Орд]]
|commander2=[[Хенрик II.|Шлезиенийн гүн II. Хенрик]] †
|strength1=8,000 хүнд -12,000  орчим хөнгөн морин цэрэг (ихдээ 2 [[түмэн]]) &lt;ref name=&quot;Empires&quot;&gt;''AllEmpire.com''. &quot;[http://www.allempires.com/article/index.php?q=battle_liegnitz The Battle of Liegnitz (Legnica), 1241]&quot;. Accessed 5 October 2006.&lt;/ref&gt;
|strength2=2,000&lt;ref name=&quot;Empires&quot;/&gt;-25,000&lt;ref name=&quot;Chambers&quot;&gt;James Chambers. ''The Devil's Horsemen: The Mongol Invasion of Europe''. Atheneum. New York. 1979. ISBN 0-689-10942-3&lt;/ref&gt;, нотлогдож байгаа нь 60,000 
|casualties1=Тодорхойгүй
|casualties2=30,000-40,000, түүнээс ч их гэж тооцдог}}
[[Зураг:HedwigAltarVII.jpg|thumb|Монголчууд бүсэлсэн хотын гадна Хенрик II. толгойг өлгөн сүрдүүлж буй байдал. (Варшавын үндэсний музейд эх хувь нь бий)]]
'''Легницийн тулалдаан''' ({{lang-pl|Bitwa pod Legnicą}}, {{lang-de|Schlacht von Liegnitz}}) буюу '''Вальштадтын тулалдаан''' ({{lang-de|Schlacht bei Wahlstatt}}) бол Монголын [[Байдар]], [[Хадан]], Орд хэмээх гурван жанжны 20000 цэрэг Польшийн [[II Хенрих]] вангийн голлон удирдсан Польш, Германы эвслийн 60000 цэргийг бут цохисон тулалдаан юм. Тулалдааны гол зорилго нь [[Бат хан|Бат хаан]], [[Сүбэдэй]] нарын Унгарын [[IV Бела]] вангийн цэрэг болон Австрийн Темплерийн одоны хүчинтэй тулалдах явцад буюу ([[Мохийн тулалдаан]]) баруун жигүүрээс хавсран цохигдох аюулыг зайлуулан сэргийлэх зорилгоор Польшийн нутагт цөмрөн орсонд байжээ. Энэхүү тулалдаан нь Европчуудад цэрэг-дайн, түүний номлолыг үндсээр өөрчилсөн том сургамж өгсөн гэж барууны цэргийн түүх судлаачид үздэг байна.

== Өмнөх түүх ==
1240 онд [[Киев]]ийг эзэлсэн [[Алтан Орд]]ны хаан [[Бат хаан|Бат]] оройн улсаас ирэх аюулыг урьдчилан дарах зорилготойгоор баруун зүг хүлгийн жолоо залан [[Польш]] руу довтолжээ. 

II Хенрих ван цэргээ таван зам болгон хуваасан байдаг. Хот сууринг эзлэн авахдаа гарамгай гэж сонссон монголчуудыг тал хээр газар угтан байлдаж хүний давуу байдлаа ашиглах төлөвлөгөөтэй байсан юм. Ялангуяа хүнд морин цэрэг болох рыцарь нь монголын хөнгөн морин цэргийг хялбархан дийлнэ гэж бодож байжээ.

Байдар 1241 оны 3-р сарын 10-нд [[Висла мөрөн|Висла]] мөрнийг [[Сандомир]]ын ойролцоо гаталжээ. Хайдугийн түмтийг [[Ленчица]], [[Краков]] хотын зүг илгээгээд, Байдар хан өөрөө Кёльц хүртэл довтолсон байна. Бага Польшийн нийслэл Краков орох замыг хаасан Владимер Воеводын захирсан Краковын цэрэг, Пакослав Воеводын захирсан Сандомирын цэргийг Хайду хан 3-р сарын 18-нд Хмельниковийн дэргэд бут цохиод, Краковыг бүслэн хаажээ. Владимир Воевод энэ тулалдаанд алагдаж, Краков ба Сандомирын ван «Ичимтгий» хочтой 4-р Болеслав өөрийн ээж Орос вангийн ахайтан Гремиславна Ингдаровна, гэр бүлийн хамт нийслэлээ санд мэнд орхин, Мажарт дүрвэн гарсан байна. Ингээд Сандомир, Краков зэрэг хотуудыг эзлэн авсныхаа дараа Бат хаан 1240/41 оны өвөл цэргээ хуваав. 

4-р сарын 2-нд Байдар, Хайду нарын нэгдсэн цэрэг Силезийн нийслэл [[Вроцлав]] (Бреслау)-ыг эзлэн авч, нутаг дэвсгэрийг нь түймэрдэн шатаажээ. Асар богино хугацаанд Бага Польш бут цохигдсон нь гэгээн цагаан өдөр аянга ниргэхтэй адил болов. Бага Польшийг түрэмгийлж бусниулсан нь тус улсын бусад газар нутагт ч түгшүүр дэгдээжээ. Генрих ван эх нутгаа хамгаалахыг Шлезийн (Силезийн) оршин суугчдаас уриалсны дараа Вроцлав руу зүг зүгээс Польшийн рыцариуд цуварч эхлэв. Бага Польш болон Их Польшийн өмнөд хэсгийн дайчид Краковын Воеводын ах Сулиславын удридлага дор цугларч байлаа. Дээд Шленскийн (Силезийн) цэргийг Опполегийн Мечислав толгойлов. Генрих өөрөө Доод Сизелийн цэргийг захирав». Чехийн ван «Ганц нүдэт» хочтой 1-р Вацлав гар хумхин суусангүй дайнд эрчимтэй бэлтгэж байлаа. Хүч хавсрахыг санал болгосон Генрихийн хүсэлтийг тэрээр тун уриалгахан хүлээн авч, удалгүй 4 түмэн явган цэрэг, 6 мянган морин цэргийн хамт нийслэл Прага хотоо орхин, түүнтэй нэгдэхээр Силези руу хөдөлжээ.

Нөхцөл байдал ингэж эргэсэнд Байдар, Хайду нар түмт, мянгатын дарга нарыг хуралдуулж, дайсны хүчийг нэгтгэлгүй өрсөж цохихоор шийдэж, Вроцлавын бүслэлтээ зогсоож, Генрихийн арми руу хөдөлсөн байна. Цаг хугацаатай уралдах хэрэгтэй байлаа. Чехүүд хэдхэн өдрийн зайд ирээд байгааг туршуулууд мэдээлж байв. Гэхдээ хамгийн гол нь Генрихийг Вацлав руу ухруулалгүй тулалдаанд оруулах нь чухал байлаа. Гэвч Генрих өөрийн хүчинд эрдэж, Вацлавыг хүлээлгүй монголчуудтай зэвсэг зөрүүлэхээр зориг шулууджээ. Магадгүй, тэрээр өөрөөс нь цөөн цэрэгтэй дайснаа дарна гэдэгт итгэж, монголчуудыг ялсан баатрын алдрыг Вацлавтай хуваалцахыг хүсээгүй ч байж болно. Цэрэглэн мордохын өмнө Дарь эх Мариягийн сүмийн дээврээс унасан чулуу Генрих ванг золтой л цохиж алсангүй. Генрих энэ хачин тохиолдлыг муу ёрын шинж хэмээн сэжиглэсэн ч замд гарчээ.

== Тулааны явц ==
Одоогийн Герман-Польшийн хилээс холгүй орших [[Легница]] (Лигниц)-ийн дэргэд Генрих ван 1241 оны 4-р сарын 9-нд Байдарын цэргийг тосон тулалдсан аж. Европчууд нийтдээ 60 орчим мянган цэрэгтэй байсан нь Байдар, Хайду нарын түмтүүдээс хүн, хүчний хувьд 2 дахин илүү байв. Генрих цэргээ 5 чиглэл болгон хуваажээ. 1-р чиглэлийн цэргийг Моравын маркграф Дипольдын хүү Бореславаар (Польшийн вантай андуурч болохгүй) удирдуулсан [[Герман]]ы уурхайчид бүрдүүлж байв. 2-р чиглэл болох Их Польш, Краковын цэргийг Сулислав, 3-р чиглэл болох Дээд Силези, Опполегийн цэргийг Мечислав, 4-р замын цэргийг их магистр Понсе д'Обон, 5-р замын болон Доод Силези, Польшийн цэргийг Генрих ван өөрөө толгойлсон байна. Монголчууд хот, суурин газрыг эзлэн авахдаа гарамгай гэж сонссон Генрих ван тал газар тулалдаад үзэхээр шийдсэн байж болох тухай судлаачид өгүүлсэн байдаг. Юутай ч тэрээр хүн, хүчний хувьд хавьгүй илүү байсан бөгөөд [[франц]], герман, польш рыцариудаас бүрдсэн хуягалсан хүнд морин цэрэг нь монголчуудын хөнгөн морин цэргийг хонь мэт тууна гэж найдаж байв. Шууд гардан тулалдаанд орох нь маш аюултай болохыг ойлгосон Байдар хаан бяцхан заль зохиож дайсан нүүхийг хүлээлгүй өөрөө эхэлж хөдөлжээ.

Монголчууд хулс шатааж утаан хөшиг тавьж, байрлалаа эзэлсэн байна. Генрих ван болон түүний жанжнууд монгол цэргийн байрлалыг утаан дундаас бүрэн мэдэж, тандаж чадаагүй байна. Гэсэн ч Генрих ван давших тушаал өгчээ. Дайсныг ойртож ирэхэд монголын эрхий мэргэн харваачид тэднийг суман бороогоор угтав. Монголчуудын тавьсан бараг сум болгон байндаа тусч байлаа. Холбоотнууд хариу барьсан боловч тэдний харвасан сум ихэнхдээ байгаа онохгүй газардаж байв. Монгол харваачид сумаа нэг тавьчихаад утаан дунд орж хэсэг замхраад, дахин эргэн гарч ирээд харваж байлаа. Салхинд туугдан утаан хөшиг нээгдэхэд европчуудын өмнө гайхалтай дүр зураг харагджээ. Тэдний өмнө бүхэл бүтэн арми биш, цөөн хэдэн цэрэг жагсаж байв. Гэвч энэ бол хуурмаг үзэгдэл байлаа. Монголчууд тунчиг жигд эгнээгээр жагссан учир зөвхөн эхний эгнээний цэрэг харагдсан нь энэ байжээ. Европчууд урьд өмнө нь хэзээ ч ийм жигд, нарийн цэргийн жагсаалыг харж байсангүй. Монголын хөнгөн морин цэргүүд давшихдаа польшоор: «Амь амиа бодоорой! Зугтаарай!» гэж хашгирч байсан нь холбоотнуудыг балмагдуулсан аж. Учир нь гардан тулаан эхлээгүй байхад Монголын эрхий мэргэн харваачдын суманд өртөж, олон цэрэг шархадсан, алагдсан байлаа. Тиймээс байлдааны санаачлагыг гартаа авах зорилгоор Генрих ван польш, герман рыцаруудад довтлох тушаал өгсөн байна. Рыцариудыг харахад үнэхээр сүрдмээр. Аанай л зарааны арьс нөмөрсөн асар том яст мэлхий мэт зэр зэвсгээ наранд гялалзуулсаар аажим аажмаар урагшлав. Төмөр дуулгаар битүү хучигдсан, Герман төдийгүй, Европ даяар алдаршсан Германы Тевтоны бүлэглэлийн рыцариуд анхандаа тактикийн амжилтад хүрч, монголчуудыг шахаж эхэлжээ. Гэвч манёвр сайтай Монголын хөнгөн морин цэрэг зориуд зугтахад европчууд араас нь нэхэж, эгнээгээ задгай тавьсан аж. Чухам энэ үед тулалдаанд ороогүй байсан Хайду ханы түмт бөөрнөөс нь цохиж, рыцариудыг хиаруулжээ.

Монголчуудын довтолгооны хамгийн эхэнд ван алагдсан нь холбоотнуудыг удирдлаггүй болгож уймруулсан байна. Рыцариудын араас Генрихийн цэрэг ч мөн адил цохигдов. Генрих вангийн толгойг монголчууд жадны үзүүрт хатган, Бат хааны цэргийн эсрэг боссон хэнбугайг ч ийм тавилан хүлээж буйг сануулан Легницэд давхилдан иржээ. Тулалдааны дараа вангийн бэлэвсэн гэргий Анна эр нөхрөө загалмайтны ёсоор оршуулахаар цогцсыг нь хайгаад олоогүй байна. Учир нь монголчууд Генрихийн толгойг тастаад, бүх хувцсыг нь тайчсан тул олон арван мянган цогцосноос ялгаж таних арга байгаагүй гэдэг. Тиймээс Анна зүүн хөлөндөө 6 хуруутай хүний цогцсыг хайхыг тушааж, гагцхүү ингэж л золгүй вангийн биеийг эцэст нь олсон гэдэг. Энэ явдлаас хойш 600 жилийн дараа буюу 1832 онд археологичид Генрих вангийн гэгддэг булшийг нээхэд үнэхээр толгойгүй, зүүн хөлөндөө 6 хуруутай араг яс олдсон байна. Генрихийн цогцос олдсон газар хожим сүм барьсан бөгөөд өдгөө жуулчдын сонирхон очих газрын нэг болжээ. Генрих ван алагдсан тухай өөр нэг хувилбар бий. Энэхүү хувилбараар бол: «Монголчууд Силезийн Генрихийг олзолж, тулалдааны үед амь үрэгдсэн монгол цэргийн жанжны өмнө сөгдүүлжээ. Үүний дараа ванг хороож, харин толгойг нь Бат хаанд илгээсэн байна». Юутай ч эр нөхрөө загалмайтны ёсоор оршуулах гэж Анна ахайтан чамгүй зовжээ. Загалмайны үйл хэргийн төлөө амь насаа алдсан Генрихийг зовлон эдлэгч хэмээн зарлаж, «Үнэн сүсэгт» хэмээн  өргөмжлөх болсон юм. Тулалдааны орой монголчууд дайсны алагдсан цэргүүдийн баруун чихийг огтолж, 9 шуудай дүүргэж тал нутаг руугаа их хаандаа илгээсэн гэдэг.

Зарим эх сурвалжид дурдсанаар бол Легниц дахь тулалдаанд европчууд нийт 40 мянган цэргээ алдсан гэсэн нь бий. Зөвхөн Тамплиерийн бүлэг л 500 рыцарь алдсан нь маш их тоо байлаа. (Харьцуулж хэлэхэд 1242 оны Чудын нуурын мөсөн дээр болсон тулалдаанд Новгородын ван Александр Ливоны бүлгийн цэргийг бут цохиход 50 рыцарь алагдсан байна). Легниц дахь тулалдааны үеэр монголчууд байлдааны түүхэнд анх удаа хорт хийний нэг төрлийг ашигласан гэж судлаачид үздэг. Тулалдааны эхэнд талбар дээр гашуун утаа амтагдаж байсан талаар европчууд ярьсан тухай судар бичгүүдэд тэмдэглэсэн нь бий. Европчууд салхины өөдөөс харж байрлалаа эзэлсэн байдаг. Лууны толгойгоор чимсэн тусгай хоолойнуудын тусламжтайгаар монголчуудын цацсан утаа салхинд туугдан Генрих вангийн цэрэгт хүрч байв. Тэрхүү хоолойнуудыг европчууд анхандаа дохио өгдөг молцог байна гэж эндүүрсэн аж. Польшийн он тооллын бичээч Ян Длугошийн тэмдэглэснээр тэдгээр молцгуудаас «гэнэт үүл мэт маш их хэмжээний өмхий үнэртэй утаа гарч, байлдааны талбайг битүү хучсан. Холбоотны цэргүүдийн толгой эргэж, байлдах чадвараа алдаж байлаа. Монголчуудын хэрэглэсэн утааг судар бичгүүдэд хэрхэн дүрсэлнийг эрдэмтэд судлаад, сэтгэл мэдрэлд нөлөөлж, тамирдуулах үйлчилгээтэй хийний нэг төрөл байжээ гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн байдаг. Легниц дахь тулалдаанд Европтоо шилдэгт тооцогддог герман рыцарууд хиар цохиулсан нь Буурал Европыг монголчууд байлдан дагуулах бүрэн чадвартай, тэдэнд эсэргүүцэл үзүүлж, довтолгооныг нь зогсоож чадах хүч үгүй болохыг бэлхнээ харуулсан юм. Хожим немц рыцариуд монголчуудыг хуурамчаар зугтсаныг цэрэг ёсонд нийцэхгүй үйлдэл хийхээс цээрлэдэг гэсэн яриа гаргасан юм. Гэтэл Легниц дахь тулалдаанаас 1600 гаруй жилийн өмнө Эртний Грекийн дайчин улс Спартын хаан 2-р Агесилай: «Дайснаа хуурч мэхлэх нь шударга төдийгүй, таатай» гэж хэлсэн байдаг нь нэгийг өгүүлнэ.

Генрих ванг алагдах үед Чехийн ван Вацлавын цэрэг Легницээс ердөө нэг хоногийн зайд ирээд байв. Байдар хаан дайсны шинэхэн хүчинтэй дахин тулалдахаас болгоомжилж, Бат хаантай нэгдэхээр Мажарын зүг хөдөлжээ. Явуут дундаа Броцлавыг авахыг оролдсон ч бүтэлгүйтсэн байна. Үүний дараа монголчууд Одмухов руу хөдөлж, Доод Силезид хэд хоноод, Рацибужд туслан очжээ. Томоохон хотуудыг авах зориулалттай оньсон зэвсэг байгаагүй учир Байдар хаан амжилтгүй довтолгооны дараа 4-р сарын 16-нд Бат хаантай нэгдэхээр Морави руу хөдөлжээ. Хүн ам цөөтэй, уулархаг Морави талын монголчуудад стратегийн ач холбогдолгүй байлаа. Монголын цэргийн зарим анги нэгтгэл Германы нутаг дэвсгэрт цөмрөн орж, Мейсен хот хүртэл давшиж, хил орчмын газар нутгийг түйвээв. Гарамгай ялалт байгуулсныхаа дараа монголчууд Герман руу биш, харин өмнө зүг рүү хөдөлсөн байна. Үүнийг тэд Вацлав вангийн цэргээс айсных гэж тайлбарлах нь бий. Тэгвэл энэ талаар Я.Халбай ийм тайлбар өгсөн байдаг. «/.../ Монголчууд Хятадад ч, Дундад Азид ч дайсны давуутай хүчнээс айж бэрхшээж айгаагүй. Түүнээс гадна шаардлагатай үед монголчууд Бат хаан болон бусад анги нэгтгэлээс тусламж авах бололцоотой байсан/.../ Монголчууд яагаад Герман руу давшилгүй өмнө зүг рүү хөдөлсөн бэ? Хариулт ойлгомжтой. Европын өмнөд нутгуудаас Герман илэрхий ядуу байв. Хэрэв тийм биш байсан бол Бат хаан цэргийнхээ гол хүчийг удирдаад, Мажарын дараа Германд заавал халдах байсан. Монголын тагнуул анги тухайн үед Герман хөгжлийн хувьд сул дорой байсныг мэдээлж байжээ. Тиймээс гол цохилт өгөх чиглэлийг тодорхойлж, Мажарын дараа Адриатын тэнгис рүү, цаашлаад Ром руу юуны өмнө түрэмгийлэхээр тогтсон байна.

Бидний мэдэхээр, монголчууд юуны түрүүнд баян, хүчтэй бүс нутгуудыг эрхшээлдээ оруулж байсан. Үүний дараагаар ядуу дорой аймгууд өөрсдөө сайн дураараа бууж өгдөг байлаа. Их хэмжээний олз омог бол монголчуудын бүхий л аян дайны үндсэн хөдөлгүүр байсан юм. /.../ Тиймээс Монголын армийн маршрут 13-р зуунд ямар улс орон, ард түмэн баян чинээлэг, хөгжил дэвшилтэй байсныг нэн тод харуулна.

Шаой дахь тулалдаан (1241 оны 4-р сарын 11) монголчуудын заналт дайсан боловч Бела ван эх нутгаа хамгаалах талаар дорвитой арга хэмжээ авч чадсан ч үгүй, амжсан ч үгүй. Карпатын нурууг хамгаалуулахаар Дионисий Томайгийн армийг 1241 оны 1-р сард илгээснээр өөр зүйл Бела хийсэнгүй. Монголчуудын довтолгооныг саатуулахын тулд мажарууд уулын хөтлүүдийг царс модоор овоолжээ. Гэвч энэ нь монголчуудын хувьд нарийхан сүрлээс өөрцгүй байв. Сүбээдэй жанжны тушаалаар тэдгээр царсыг шатааснаар асар их утаа гарсан нь мажаруудад аюулын дохио болжээ. Бат хааны удирдсан цэрэг Томайгийн харуул ангиудыг бэхлэлтээс элдэн хөөгөөд, 1241 оны 3-р сарын 12-нд байгалийн болон Карпатын хамгаалалтыг давж, Мункач, Унгварийн уулны хөтлөөр Мажарын тал газарт үер мэт урсан оржээ. Бат хаантай цуг Хадаан, Бүри, Шейбан, Бүжэг, Орд нар өөрсдийн цэргийг хамт явж байв. Монгол цэргийн өөр нэгэн анги Мажарыг Болгараас таслах зорилготойгоор өмнө зүгээс, Галичина муж хавиас давшиж байлаа. Монголчуудын урдаа тууж явсан олон мянган олзлогдогсод битүү ойг сүхээр цавчин, морин цэрэг явах зам гаргаж байв. Бат хан замд таарсан хотуудыг байлдан эзэлсээр Мажарын төв рүү түрэн довтлов. [[IV Бела|IV Бела ван]]&lt;nowiki/&gt;т улсынхаа өнцөг булан бүр лүү цустай сэлэм барьсан элч довтолгож, нийслэлээ хамгаалахыг уриалсан ч ард түмэн нь хүлээн авсангүй. Ван язгууртнуудын хуралдаан чуулуулсан ч мөн л амжилтад хүрээгүй байна. Мажарууд вангаа чадалгүй байж харь элэгтнийг хамгаалж, урагшгүй үйлдлээрээ түүгээр явсан гайг үүгээр даллаж авчирлаа хэмээн бухимдаж буйгаа ийн илэрхийлжээ.

«Бела монголчуудыг авчирсан, одоо өөрөө учрыг нь олог» гэж мажарууд ил цагаан ярьж байлаа. Гэтэд Бела ван команчуудыг зүгээр нэг ивээлдээ аваагүй юм. Коман эхээс төрсөн тэрээр албат иргэдийнхээ дунд нэр хүнд багатай учир юуны түрүүнд өөрт нь үнэнч 40 мянган цэрэгтэй болохыг хүссэн нь арга ч үгүй. Нөгөөтэйгүүр, команчуудыг загалмайтны шашинд оруулснаар шинэ татвар төлөгчдийг бий болгож, Ромын пап ламын талархлыг хүлээжээ. Өөрөөр хэлбэл, Бела ван нэг сумаар хоёр туулай агнах гэсэн юм. Тиймээс 1239 оны намар Бела вант улсынхаа хил дээр монголчуудаас зугтаж явсан Котян хаан болон түүний албатуудыг ёслол төгөлдөр хүлээн авч, үржил шимтэй талд газар олгожээ. Гэвч мажар, команчуудын холбоо анхнаасаа хугарах тавилантай байв. Учир нь нүүдлийн ба суурин соёл иргэншил нэг шуудайнд багтах боломжгүй байлаа. Команчуудын тууж ирсэн тоо томшгүй олон толгой мал мажаруудын газар тариалан, аж ахуйд ихээхэн хохирол сүйрэл учруулж байв. Эцэстээ энэ нь ил зөрчил болон гаарчээ. Нэгэн судар бичигт: «/.../ Команчууд унгар тариачдын эхнэp охидыг хүчирхийлж байлаа.» гэж тэмдэглэгдсэн нь бий. Аюул нөмрөхөд Мажарын феодалууд Белад шахалт үзүүлж, Котяныг харъяат иргэдийнх нь хамт Бат хаанд тушааж өгөхийг шаардах болов.

Гэвч хэргийн учир Бела Котяныг бариад өгчих ямар ч боломжгүй байсанд оршино. Котяны ард зэвсэглэсэн 40 мянган дайчин байлаа. Түүнээс гадна Белагийн хүү Иштван Котяны охин Елизаветатай гэр бүл болоод амжсан байв. Аюул ойртох тусам айсандаа галзуурах шахсан Мажарын феодалууд Котян хааны амийг хороосон байна. Ингэснээрээ тэд тэмээн дээр ямааны гарз гаргаж, монголчуудтай олон жил тулалдаж, зохих мэдлэг, туршлага хуримтлуулсан хашир хүнийг үгүй хийжээ. Үүний дараа харин ямаан дээр тэмээний гарз болж, команчууд майхнаа хураагаад, замд тааралдсан бүхнийг сүйдлээд, Балканы хойг руу хөдөлсөн байна. Улмаар Бела ван төдийгүй, мажарууд туршлагатай жанжин, түүний шийдсэн 40 мянган цэргийг нэг дор алдаж, монголчуудын өмнө ганцаарджээ. Замдаа команчууд дайны хөлөөс дайжин хойд зүг рүү дүрвэж байсан олон мянган хүүхэд, эмэгтэйчүүдийг хүйс тэмтрээд, Бела вантай нэгдэхээр явж байсан цэрэг эрсийг устгасан байна. Команчуудын гарт олон арван суурин газар өртжээ. Бела ван хураасан бүх цэргийнхээ хамт Буда, Пешт хотуудад орж нуугдсан байна. Дунай мөрний 2 эрэгт сүндэрлэх эдгээр хот тухайн үеийн хэмжүүрээр сайтар бэхлэгдсэн, удаан хугацааны бүслэлтийг дааж чадахуйц хэрэм байлаа. Монголчууд асар хурдтай давшиж, 1241 оны 3-р сарын 15 гэхэд Буда, Пештд тулан очжээ. Хотоос гарч тулалдахыг Бела ван хатуу хориглосон ч Колочийн их хамба Уголин 3-р сарын 16-нд өөрийн цэргийн хамт гаpч тулалдаад, отолтод орж, бүрэн ялагдсан байна. Тэрээр 3, 4-хөн цэргийн хамт л эргэж иржээ. Ихэр хотын өмнө майхнаа шааснаар Бат хаан байлдааны ажиллагаагаа хязгаарласангүй.

Монголчуудын жижиг жижиг анги салбарууд хотын орчин тойрныг түймэрдэж, Ерлау, Кевешд хотхонуудыг байлдан эзэлсэн байна. Энэ үеэр Бела ван өөрт нь туслахаар ирсэн Австрийн герцог Фридрих Бабенбергтэй маргасан байна. Бела Фридрихийг өөрт нь үг дуугүй захирагдаж байхыг шаардсанд цаадах нь эгдүүцэж, цэргийнхээ хамт нутаг буцжээ. Голын 2 эрэг дээрх том хотыг бүслэн хаахад ихээхэн хүндрэлтэй байв. Тиймээс Бат хаан хэд хоног саатсаны дараа шалгарсан арга мэхээ хэрэглэжээ. Монголчууд амжилтгүй дайралтынхаа дараa ум хумгүй ухрахад Бела ван хууртаж, бүхий л цэргийнхээ хамт араас нь нэхсэн байна. Монголчууд Тииса мөрөнд цутгадаг Шайо гол хүртэл 6 өдрийн турш «зугтжээ». Шайогийн эрэг дээрх Моха тосгоны ойролцоо Бела ван Чехийн таборитуудын адил тэрэг холбон бэхлэлт хийж, мянган цэргээр сахиулан буудалласан байна. Энэ гүүрээс өөр газраар монголчууд гол гаталж чадахгүй гэж Бела үзэж байв. Тэднийг Бат хаан хараад сэтгэл ханасан янзтай: «Эд нар миний гараас мултрахгүй. Хотонд байгаа хонь шиг нэг газар бөөгнөрчихжээ!» хэмээн уулга алдсан гэдэг. Монголын армийн гарамгай ялалт болж түүхэнд үлдсэн энэхүү тулалдааныг цэргийн түүх судлаач, дэслэгч генерал Ш.Жадамбын редакторлаж хэвлэлд бэлтгэсэн, Монголын байлдан дагуулалд шинэлэг байр сууринаас хандаж, объектив үнэлгээ өгсөн «Монгол цэргийн түүхийн товчоон» суурь бүтээлд тодорхой дүрсэлсэн байдаг. 4-р сарын 9-ний шөнө дөлөөр Бат хаан цэргээ хоёр хуваан, нэг хэсгээр нь мажаруудыг өөртөө татан байлдуулж, нөгөө хэсгийг нь гол гатлуулж дайсны ар талаас цохиулжээ.

Энэ өдрийн тулалдаан монголчуудад ялалт авчирсангүй. Цэргүүддээ үлгэр дууриал үзүүлж, зоригжуулахын тулд Бат хаан өөрөө гардан тулалдаанд оржээ. Гэхдээ хүн, хүчээр хавьгүй илүү дайсныг ялахад монголчуудад амар байсангүй. Ялангуяа цэргээ хоёр хувааснаар монголчууд дайснаасаа үлэмж дутуу байв. Дээр нь цэргийн нөгөө анги гол гаталж чадалгүй саатжээ. Орой нь Бат хаан цэргийн дарга нарыг хуралдуулж, нэгэнт голыг гатлах боломжгүй учир шийдвэрлэх тулалдаанд орохоос зайлсхийхийг санал болгосон ч Сүбээдэй баатар эрс татгалзаж: «Хаан эзэн минь. Таныг хүчээр тулалдах эрхийг та ч хорих ёсгүй» гэжээ. Цэргийн жанжнууд ч Сүбээдэй баатрыг дэмжив. Энэ тухай түүхч Ж.Мэн: «Сүбээдэй бол яах аргагүй 13-р зууны үеийн хамгийн суут жанжин байсан юм. Түүний энэхүү суу билгийн тал нь ялна гэдэгт өчүүхэн ч эргэлзээ үлдээгүй тохиолдолд л тулалдаанд ордгоор илэрдэг» хэмээн тэмдэглэсэн байдаг. 4-р сарын 10-ны турш монголчууд гол гатлах бэлтгэлээ базаав. Оньсон зэвсгийн тусламжтайгаар дайсны халхавчийг голын эргээс хөөх хоорондуур инженерийн ангийнхан гүүр тавьжээ. 1241 оны 4-р сарын 11-нд үүрээр Монголын их цэрэг голыг гатлан довтлоход Бела вангийн харуул анги үндсэн хүч нь байрласан газар давхин ирж, энэ тухай мэдээлсэн байна. Гэвч монголчууд удалгүй араас нь нэхэж ирэв. Эрхий мэргэн харваачид суман бороогоор ургах нарыг халхалж, үй олон сум шаагих чимэээнээр 4-р Бела вангийн 65 мянган цэрэг сэржээ. Шайо голын хөвөөн дээр болсон ширүүн тулалдаанд Монголын их цэрэг Мажар-Хорватын нэгдсэн армийг бут ниргэв. Сить гол дээр Оросуудыг ялсан шиг монголчууд чадварлаг гүйцэтгэсэн маневрын үр дүнд дайснаа бүсэлсэн байна. Нэгэнт занганд орсон мажарууд ухрах замгүйгээ ойлгон тун ч ширүүн тулалдаж байлаа. Тиймээс Сүбээдэй баатрын тушаалаар Монголчууд өөрсдийн эгнээнд цөмөрхий гаргахад амь зулбан зугтах нүх гарлаа гэж хөөрсөн дайсан бэхлэлтээ орхин тийш тэмүүлжээ.

Живж буй хүн дэрснээс хүртэл шүүрдэг гэдэг дээ. Гэвч монголчууд тэднийг бэхлэлтээ орхин гарах хүртэл харзнаж байгаад сүүлчийн дайсан зугтсаны дараа араас нь нэхэн хөөжээ. Пешт рүү ухарсан мажаруудыг монгол морин цэрэг дор нь гүйцэж, цавчин алж байлаа. Энэ тулалдаанд европчууд байлдааны зорилгооp дарь хэрэглэхтэй анх удаа танилцжээ. Монголчуудын хэрэглэсэн тэсрэх бодис хэдийгээр дайсанд сүртэй гарз хохирол учруулж чадаагүй ч морь малыг нь үргээж багагүй сандаргасан байна. Холбоотнуудын 65 мянган цэргээс 56 мянга нь буюу 86 хувь нь Шайо голын хөвөөнд ясаа тавьжээ. Бела ван Далмаци руу зугатаж, Хорватын герцог, дүү Кальман нь шархдаж, шархны халуунаас нас барсан байна. Түүнчлэн сүм хийдийн томоохон мяндагтнууд болох Эстергомын их хамба Матиас, Колочийн их хамба Яков нар ухрам замд цөм алагджээ. Хамгийн гайхалтай нь ердөө хоёрхон өдрийн дотор Европын 2 том улс болох Мажар, Польш нь Бат хааны дайсны жагсаалтаас гарсан байна. Үүнийг Ж.Мэн тохиолдлын хэрэг огтхон ч биш гэж үздэг. Монголын 2 арми 450 км (тэгэхдээ үүний 200 км нь одоогийн Словакид байрласан цасан хучлагатай Татры уул)-ээр алслагдсан байсан ч хоорондоо байнгын холбоотой байж, аливаа үйл хөдөлгөөнөө харилцан зөвшилцөж байжээ. Сүбээдэй баатрын байгуулсан морин өртөө энэхүү орон зайг 36 цагийн дотор туулах чадвартай байв.

Ширүүн тулалдааны дараа хэсэг амсхийгээд монголчууд Буда, Пешт хотуудад дахин тулан очив. Герцог Кальман нас барахынхаа өмнөхөн хотын иргэдэд тэмцлээс зайлсхийж, үг дуугүй бууж өгөхийг зөвлөжээ. Гэвч ард түмэн тэмцэхээр шийдсэн байна. Хотын төлөөх тулалдаан 3 хоног үргэлжилж, 4-р сарын 29-30-нд монголчуудын ялалтаар өндөрлөжээ. Улаан өнгөтэй болсон Шайо голын хөвөөнөөс Бела ван морины хурдаар зугатаж, Польшийн хилийг зүглэв. Харамсалтай нь тэрээр Генрихийн хурмтлуулсан их армиас нэр нь л үлдсэн болохыг яаж мэдэх билээ. Гэвч монголын морин цэргийн анги сүүл мушгин хөөж, ер хоцрохгүй байлаа. Мөрөө буруулахын тулд Бела ван Комор мужаас баруун зүг руу эргэж, Нитрагаар дамжин, улсынхаа баруун хязгаарын томоохон хoт болох Братислав (одоогийн Словаки) руу хөдөлжээ. Тэндээсээ монголчуудад гэхээсээ илүүтэй айдасдаа туугдсан Бела ван Австрийг зорьсон байна. Учир нь Монголчуудыг ирэхээс өмнө тэрээр гэр бүлээ Австрийн хил рүү амжиж гаргасан байв. Уйтгар гунигтаа дарагдсан ванг Фридрих Бабенберг өөрийн биер угтсан байна. Ганцхан сарын дотор эцэг өвгөдийнхөө газар шороог алдаж, цагаач болсон ванг харсан хэний ч зүрх шимширмээр. Харин Фридрих л өрөвдөх сэтгэл төрсөнгүй. Бела ямар хөөрхийлөлтэй байдалд орсныг ойлгонгуут тэрээр хандлагаа эрс өөрчилж, аль 1235 онд Мажарын талийгаач ван 2-р Андрашийг Австрийн нийслэл Венагийн өмнө ирэхэд төлбөр төлснөө «санаж» түүнийг нь эргүүлж олгохыг тулган шаарджээ. Мэдээж, амь зулбан зугатах мориноос өөр юмгүй болчихоод байсан Бела арга буюу Мозон (Визельбург), Шопрон (Эдельбург), Лочманд (Лутцманнбург) гэдэг баруун 3 мужаа тэрхүү төлбөрийн оронд Фридрихд өгчээ. Фридрихийн савраас мултрангуут Бела гэргийгээ аваад, Сегед рүү хөдөлсөн байна. Үүний зэрэгцээ тэрээр Вайцений хамбыг Ромын пап лам, Германы эзэн хаан руу илгээж, Австрийн герцог загалмайтны ёс зүйд харш авир гаргасныг «уламжилжээ». Амташсан хэрээ 13 гэгчээр Фридрихийн шунал улам гаарч, тэрээр Белаг явсны дараа Братислав, Рааб хотыг цэргийн хүчээр эзэлсэн байна. Гэвч удалгүй нутгийн иргэд бослого дэгдээж, Австрийн гарнизоныг устгажээ.

Буда, Пештийг унасны дараахан Варадин, Арад, Перег, Темешвар, Дьюлафехервар зэрэг хот монголчуудын гарт орсон аж. Энэ дашрамд өгүүлэхэд, ялагдсан ард түмнээс уламжлагдан ирсэн домог, хууч яриа үнэхээр түүхэн баримт болж чадах уу? гэдэг асуултад дараах зүйл тодорхой хариулт өгнө. Дээр дурдсан Варадин хотыг авахад Бат хаан өөрөө алагдсан гэж Мажарын нэгэн сурвалж бичигт өгүүлсэн нь бий. Үүнээс санаа авч, 14-р зууны дунд үед Оросод «Батын алагдсан тухай домгийг ямар нэг байдлаар санагдуулж байгаа биз? Мажарыг байлдан дагуулаад монголчууд өөрсдийн засаг захиргааг байгуулж эхэлжээ. Энэ тухай Л.де Хартог: «Ямарваа нэгэн газрыг эзэлж авсныхаа дараа дадсан зуршлаараа монголчууд маш түргэн засгийн газрыг тэнд бүрэлдүүлэн бий болгосон бөгөөд энэ нь эpх ашгийн хувьд маш хязгаарлагдмал байдаг байсан ба гол зорилго нь зөвхөн армийг төвхнүүлэх байв. Хэдий тийм ч гэсэн хүмүүсийн амьдрал тодорхой хэмжээгээр нам тайван байдалдаа эргэн орж байжээ.» Түүхч М.Правдин олон тооны Мажар их сурвалжийг судалсны үндсэн дээр ийн бичжээ: «/.../ Монголчууд Унгар орныг эзлэн түйвээснийхээ дараа тэндхийн байдлыг тохинуулж суурьшиж эхэлжээ. Нутгийг захиргааг бий болгож, шүүгчид, захиргааны түшмэдүүдийг томилж, хотуудад монгол захирагчдыг суулгаж олзлогсдыг суллан тавихдаа монголчуудыг номхоноор хүлцэн дагах хэн ч болов айн эмээх юмгүйгээр /орон гэртээ –Ч.Ч/ буцаж ирж болно хэмээн зарлав.

Ой хөвч, уул хаданд нуугдаж байсан дүрвэгсэд буцан ирж аажмаар нутаг орондоо төвхнөж тариачид газраа хагалж тариагаа тариад мал хунаргүй нэг нь яаж ийгээд аргаа олжээ. Учир нь монгол захирагчдад гоо унгар бүсгүйчүүд авчирч өгөөд нь хариуд нь хонь, үхэр, морь авах ажээ. Монголын зэс, мөнгөн зоос гүйлгээнд оров. Он дарааллыг түүхч бичихдээ “ийн энх амгалан тогтнож, арилжаа наймаа дэлгэрэв. Хүн бүр эрхээ эдлэх болов” хэмээжүхүй». Монголчуудын засаг захиргаанд байсан нэг жилийн хугацааг мажарууд «тартарьярас» хэмээн нэрлэж, (оросууд монголо-татарское иго гэдгийн адил), өөрсдийн түүхийн хамгийн хэцүү үеийн нэг гэж үздэг. Гэтэл Бат хаан мажарыг газрын хөрснөөс арчиж устгахыг ердөө ч зориогүй бөгөөд Мажар болон немц феодалуудыг хамтран ажиллахыг уриалж, харц ардыг хот тосгондоо эргэн ирэхийг ятгаж чаджээ. Мажарыг монголчууд байлдан эзэлсэн нь Баруун Европ даяар айдас хүйдэс төрүүлэв. Учир нь тэдний хувьд саяхан л алс хол мэт санагдаж байсан монголчуудын аюул бодитойгоор нүүрлэв. 350 жил оршин тогтносон Мажарын вант улс үгүй боллоо хэмээн Баварын түүхч тэмдэглэсэн байдаг. Мажар нутаг монголчуудын бүрэн мэдэлд нэгмөсөн шилжлээ хэмээн Европын ван, ноёд үзэж, эмгэнэн гашуудаж байв.

Европын ард түмнүүдийн зоригийг мохоох, эсэргүүцэл үзүүлэх хүслийг нь дарах зорилгоор монголчууд айлган сүрдүүлэх бодлогоо хэрэгжүүлжээ. Сплитын Фома: «Татарын үй олон цэрэг Трансильванийг цөлмөн хоослоод мажаруудыг Дунай мөрний хавь орчмын нутгаас таягдан хөөгөөд тэндээ зун, өвлийг өнгөрөөхөөр тухлав. Дунайн нөгөө эрэг дээр аж төрж буй хүмүүсийг айлгахын тулд тэд голын эрэг дээр алагдсан хүмүүсийн цогцсоор олон олон овоо босгосон» гэж тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Ялагдсан Бела ван Сегед хотод удсангүй. Өөрт нь үнэнч үлдсэн цөөн тооны албатаa дагуулан тэрээр эхлээд Хорватын Загоеб хотод нуугдав. Тэр үед Далмацийн нэг хэсэг байсан Хорват Мажарын вант улсын бүрэлдэхүүнд ордог байв. Загребт тэрээр 10 сар болохдоо хамаг үйл ажиллагаагаа монголчуудад няцаалт өгөхөд чиглүүлж, Европын бараг бүх хаан, ван луу, тэр ч байтугай Ромын пап лам руу элч довтолгожээ. Магадгүй, Бела урьд нь хэзээ ч ийм завгүй байгаагүй байх. Бела тэдэнд бичсэн захидалдаа хүчээ нэгтгэж, монголчуудын эсрэг нэгэн зэрэг хөдлөхийг санал болгосон юм. Гэвч айж чичирсэн хаан, ван нар Белад ямар ч тусламж үзүүлсэнгүй. Гагцхүү Ромын пап лам Белад өөрийн ивээлээ хайрлаж, буруу нoмтнуудын эсрэг боссон хүн бүрийг нүглийг хэлтрүүлэхээ Есүс Христийн газар дээрхи биет төлөөлөгчийн хувиар амлажээ. Хамгийн жигтэй нь сүүдрээсээ өөр нөхөргүй шахам үлдсэн Бела л монголчуудтай нэгийгээ үзэх хүслээр буцалж байлаа. Харин алдах юмтай хаад, вангууд Белагийн шийдэмгий занг ерөөсөө ч ойлгохгүй байв. Арга ч үгүй биз.

Монголчуудын эсрэг зэвсэглэн хөдөлсөн тохиолдолд өөрсдийг нь Генрихийн байг гэхэд Белагийн хувь тавилан хүлээж байна гэдгийг тэд хэнээр ч хэлүүлэлтгүй мэдэж байсан юм. Улмаар зэвсгээр бус үгээр байлддаг «хүйтэн дайн» дэгдэв. Белагийн захидлуудын хариуд Пап лам 9-р Григорий (1227-1241) 1241 онд, түүнийг тэнгэрт хальсны дараа 4-р Иннокентий (1243-1254) 1243 онд сүсэгтэн олныг монголчуудын эсрэг загалмайтны ариун дайнд босож, төрхөм рүү нь үтэр түргэн тонилгохыг уриалж, шанд нь хамаг нүгэл хилэнцийг нь өршөөхөө амлажээ. Белаг нэхэн хөөсөн Хадан хааны удирдсан монгол цэрэг 1241 оны Христосын мэндэлсэн Дунай мөрнийг мөсөн дээгүүр нь туулаад, Славони, Хорватыг маш богино хугацаанд эзлээд, Загребт ирэхэд ван аль хэдийн зугатаж амжсан байв. Монголчуудаас ямар ч өршөөл энэрэл горьдоод нэмэргүйг хэнээс ч илүү мэдэх Белаг дагалдах хүмүүсийн тоo өдрөөс өдөрт цөөрч байлаа. Удалгүй Хадах хаан Далмаци дахь Спалато хотоос 9-н км зайтай орших Клисса цайзыг бүслэн хаажээ. Клссид Белаг хоргодож байна гэж бодсон Хaдан цайз руу чанга хашгирдаг хүнийг илгээж, тэр нь Хорватаар: «Өөр цусны ван хийгээд түүний хүмүүсийг хамгаалахгүй байхыг та бүхнээс ялагдашгүй их цэргийн жанжин, их хаан Бат уриалж байна. Ванг бидэнд тушаавал та бүхний гэмийг уучилж, амийг хэлтрүүлх болно» гэж хашгирчээ. Гэвч Бела Клиссад байсангүй. Тэрээр хажууханд орших усаар хүрээлэгдсэн Трогир цайзад амь хоргодож байв. Чухамхүү Трогир цайзад Белагийн толгойд хамгийн зөв бодол оржээ.

Хуурай газар дээр монголчууд амар тайван байлгахгүй нь гэж үзээд Бела ван дахин мөр буруулж, Адриатын тэнгис дэх эхлээд Кралевац, дараа нь Рабе гэдэг жижигхэн арал дээр нуугдсан байна. Загасчдын жижигхэн завин дээр далайн давалгаанд сэгсчүүлэн явахдаа Бела Мухаммед шахын тухай бодслн болов уу? Тэр хоорондуур Хадан хаан Клисса цайзыг байлдан эзэлж, Белагийн ул мөр олдоогүй тул нутгийн иргэдийг байцааж байв. Энэ үеэр далай дээо бэсрэг тулалдаан болсон тухай М.Правдин дурдсан байдаг. Монголчуудын хам хум цуглуулсан хэдэн хөлөг онгоц Бела вангийн онгоцуудыг сөнөөсөн байв. Хэдийгээр энэ нь жижигхэн тулаан байсан ч монголчуудын хувьд ялалт, тэгэх тэгэхдээ далай дээрх ялалт байсан юм. Чухам энэ үед Хаданыг Бат хааны элч олжээ. Хархорингоос гарсан элч үүний өмнөхөн Бат хааны өргөөнд ирж, Их монгол гүрний хан Өгөөдэй тэнгэрт хальсан тухай мэдээг уламжилсан байв. Энэ урт замыг элч морин өртөөний ачаар зургаан долоон хоногийг дотор туулсан аж. Азийн төвөөс Европын төв хүртэлх замыг ийм богино хугацаанд туулсан ч Өгөөдэй хаан нас барсан тухай мэдээ хагас жилийн дараа л Батын сонорт хүрсэн нь их гүрний нийслэлд маргаан дэгдэж, энэ мэдээг нууцлах эсэх талаар 6 сар мэтгэлцсэнтэй холбоотой. Их цэрэгтэйгээ нэгдэхээр буцах замдаа Хадан хан нэг ангийг өмнө зүг рүү далайн эргээр илгээсэн байна. Тэрхүү анги далайн эрэг дахь Сербийн Свач, Дриваст, мөн Рагуза (Дубровник), Катторо хотыг байлдан авч шатаагаад, Боснийн тал нутгийг түйвээгээд, Албани, Серби, Болгараар дамжин Албанийн Скадарид тулж очсон нь Европт монголчуудын хүрсэн хамгийн өмнөд цэг байв.

Монголын морин цэргийн сургаар Балканий хойгийн ард түмэн гэр орон, эд хөрөнгөө орхин, өндөр уул, битүү ой руу зугатаж байлаа. Бела вангийн хойноос Хадан ханыг нэхүүлсэн нь зорилго, үр дүнгээрээ 1220 онд Хорезишах Мухаммедын араас Сүвэдэй, Зэв, Тохучар нарыг илгээснимйг санагдуулдаг. Монголчуудын хувьд дайснаа бүрэн дарж, цаашид үймээн самуун гаргуулахгүйн тулд хааныг нь устгах чухал үүрэгтэй байсан. Тиймээс 1220 онд Мухаммедыг, 1241 онд Белаг үгүй хийх нь байлдан дагуулал төгс амжилттай болоход чухал нөлөөтэй байв. Учир нь хаан нь амьд байхад улсыг нь байлдан дагуулна гэдэг ажлын тал юм. Хэрэв 1220 онд монгол цэргүүдэд хөөгдсөн пашидах Каспийг тэнгисийн нэгэн жижиг арал дээр нуугдсан бол 1241 онд Мажар ван Адриатын тэнгисийн арал дээр амь хоргоджээ. Ганц ялгаа нь гэвэл Мухаммед тэндээ нойтон хамуутай хүмүүсийн дунд ясаа тавьсан бол Бела монголчуудыг явсны дараа эх нутагтаа эргэж иржээ. Буцсан нь (1242)1241 оны 4- сарын сүүлээр монголчууд Польш, Мориавиас Грозенков, Яблонийн уулын хөтлөөр дамжин тухайн үед мажарын хэсэг байсан Словакид цөмрөн орж, газар нутгийг нь бусниулав. Уулархаг бүс нутагт байрласан Банска Штявници, Крупина, Пуканец хотуудын дорвитой эсэргүүцэл үзүүлж чадалгүй тал газрын цэргүүдийн гарт орсон байна. Тэрхүү анги 1241 оны 12-р сар болтол Словакийг түйвээгээд, Бат хааны цэрэгтэй нэгджээ. Монголчууд Словакийн зарим нутагт өөрсдийн томилсон бавил хэмээх түшмэдийн тусламжтайгаар жил тойрон ноёрхсон бөгөөд Земплин, Абов, Турна, Гемер зэрэг муж харийн талхийнгол ачааг үүрсэн аж.

Гэхдээ Словакчууд Братислав, Нитра, Комарно (Коморн), Тренчин, Бецков зэрэг томоохон хотоо хамгаалан үлдэж чаджээ. Легниц дахь тулалдаанд гарамгай ялалт байгуулсан монголын цэргийн анги Бат хаантай нэгдэхээр Зүүн Чехи, Морави руу хөдөлжээ. Замдаа тэд Оломоуц цайз-хотыг бүслэн хаасан байна. 1241 оны 6-р сарын 24-ны шөнө дөлөөр Чехийн жанжин, Стернберг хотын иргэн Ярославаар удирдуулсан цэрэг Оломоуцаас сэм гарч, монголчуудыг гэнэдүүлэн довтолж, тэдэнд хохирол учруулжээ. Чехүүд үүнийг тэр дор нь гарамгай ялалт хэмээн зарласан юм. Арга ч үгүй юм. Ард түмнийг зоригжуулах жишээ хэрэгтэй шүү дээ. Харин тэрхүү жишээ нь үнэн, худал нь хэнд ч падгүй. Түүхийн ихэнх бичиг баримт Олмоуц дахь монголчуудын ялагдал гэгчийг ихэд дэвэргэн бичдэг. Бүр Байдар ханыг алагдсан гэдэг. Энд бид нэг зүйлийг санах хэрэгтэй. Бүтэн зуун үргэлжилсэн байлдан дагууллынхаа явцад монголчууд бүслэн хаасан хотынхоо дэргэд нэг ч удаа ялагдал амсаж байгаагүй. Энэ бол бүслэн хаах ажиллагааг монголчууд дайны бүхийд хууль журмын дагуу гүйцэтгэдэг байсны ач гавъяа юм.

Бүслэгдсэн хотоос гарч монголчууд руу довтлох нь юугаар дуусдагийг бид мэднэ. Ярослав Оломоуцаас гарч монголчуудтай зэвсэг зөрүүлчихээд эсэн мэнд эргэж ирснээ ялснаас өөрцгүй хэмээн үзсэн байж магадгүй. Ярослав воеводын довтолгон амжилттай болж, монголчууд хохирол амссан байхыг ч үгүйсгэхгүй. Гэхдээ л Легницийн тулалдаанд дайснаа бут ниргэсэн хоёр түмтийг нэг хотод байсан цэргүүд гарч ирж довтлоод хиар цохиж, тэгэх тэгэхдээ Байдар ханыг ална гэдэг бол ялагдсан ард түмнээс гарах хорслын нэг илрэл гэж үзэхээс өөр аргагүй. Оломоуц дахь тулалдааныг «Эрх чөлөө, тусгаар тогтнолынхлл төлөө тэмцсэн ард түмний баатарлаг тэмцлийн тухай домог»-ийн нэг хэсэн гэж үздэг түүхчид ч бий. Монголчуудын түрэмгийлийг тусгайлан судалсан Чехийн эрдэмтэн В.Новотны Оломоуц дахь тулалдаан гэгч түүхэн үнэнд нийцэхгүй домог төдий зүйл гэсэн дүгнэлт гаргасан байдгыг харгалзан үзэх хэрэгтэй. Баатарлаг тэмцэл, ялалт байхгүй үед ард түмэн, дайчдынхаа урам зоригийг бадраах зорилгоор хий хоосон гавъяаг зохиомлоор гаргаж ирдэг явдал хүн төрөлхтөний түүхэнд цөөнгүй. 2003 онд Иракийн дайны үеэр иракчуудтай байлдахад баатарлаг гавъяа байгуулсан гэх хэд хэдэн цэргийг тойрсон домгийг АНУ-ын зэвсэгт хүчний удирдлага зохиомлоор гаргаж ирснийг Америкийн өөрсдийнх нь сэтгүүлчид илрүүлж, буруушааж байсан билээ.

1241 оны 10-р сарын 6-ны ням гаригт нар хиртэхийг сүсэгтэн олон Европ даяар харсан байна. Ариун өдөр хэмээгддэг ням гаригт нар хэсэгхэн хугацаанд алга болохыг ажигласан европчууд энэ бол муу ёр, бид бүгд татаруудын боол болох нь гэж айж балмагдав. Бордогийн их хамба лам монголчууд бол «тамаас гарсан хүний махан хүнстнүүд. Тэд байлдаанд амь үрэгдсэн бүх хүмүүсийг идэж, зөвхөн ясыг нь үлдээдэг. Тас шувуу хүртэл хүний сэгийг ингэж иддэггүй» гэсэн нь сүсэгтэн олны зоригыг улам ч мохоожээ. 1241 оны сүүлээр дун өвлийн цагаар Бат хаан нэг ангиа бордоо бэлтгэх, тагнах үндсэн хоёр үүрэгтэйгээр Австри луу илгээсэн байна. Эл жижиг анги юунаас ч эмээлгүй давшин Венагийн ойрмогхон ирээд байхдаа австричуудтай зэвсэн зөрүүлсэн байна. Австричууд хүн хүчээр түрж, монголчуудыг элдэн хөөсөн бөгөөд Венаас 40-өөд км-ын зайд орших Нейштадт хотын орчим найман хүн олзолжээ. Хамгийн гайхалтай нь тэдгээрийн нэг нь англи хүн байв. Энэ тухай Ж.Мэн тодорхой өгүүлсэн нь бий. Роберт хэмээх түүнийг Бат хаан энэ явдлаас Бела ван руу илгээж бууж өгсөн тохиолдолд байлдааны ажиллагаагаа зогсоох тухай мэдэгдэж байжээ. Тэрээр 1215 онд Английн Жон вангийн эсрэг боссон язгуутнуудыг толгойлсон Фитц-Уолтерийн лам байв. Язгууртнуудад ихээхэн эрх дарх олгосон харти гэгчийг ван баталснаар энэхүү бослого өндөрлөсөн юм.

Тодорхойгүй шалтгааны улмаас Англиас хөөгдсөн тэрээр Палестин руу дүрвэж, мөрийтэй тоглоомд донтож үгээгүй хоосроод гуйлгачилж эхэлжээ. Энд тэнд хэрэн хэсүүчилж байхдаа олон хэлд нэвтэрхий болсон Робертыг Чингис хааны туршуул, Хорезмын талаар нууц мэдээлэл цуглуулдаг нэгэн лалын шашинт худалдаачин өөд нь татаж, дэргэдээ авсан байна. Тэр цагаас хойш Роберт 20 гаруй жил монголын хаадад хүчин зүтгэжээ. Гэвч энэ удаад Робертыг аз нь хаяж, австричууд түүнийг урвагч хэмээн цаазаар авсан аж. Түүний ярьсан энэхүү ер бусын түүхийг Нарбонн хотоос гаралтай Иво хэмээх франц лам тэмдэглэн авсан байдаг. 1241-1242 оны өвөл Бат хаан орон нутгийн шинжтэй даалгавар гүйцутгэж яваа тархай бутархай ангиудаа татаж, Духай мөрнийг гатлан тухайн үеийн Мажарын нийслэл Эстергомыг бүсэлжээ. Зүүн Европын хамгийн том хотын нэг болох Эстергом сайтар бэхлэгдсэн төдийгүй, хавь ойрын бүх хүн тэнд хоргодсоноор ихээхэн хэмжээний хүч хуримтлагдан байв. Монголчууд хүмүүсийг дайчилж, хотыг тойрсон гуу жалгыг элс шороогоор дүүргүүлээд, оньсон зэвсгээр өдөр шөнөгүй буудаж эхлэв. Дайсны хотыг бүслэн хаах ажиллагаанд монголчууд 1211 оноос гадаадын (эхлээд хятад, дараа нь лалын) мэргэжилтнүүдийг өргөнөөр ашиглаж эхэлжээ. Ер нь хятад инженерүүд Монголын хаадыг бүхий д аян дайнд нь дагалдан явж, Ази, Европын олон хотыг эзлэн авахад өөрсдийн цаглашгүй их хувь нэмрийг оруулсныг хүлээн зөвшөөрөх эрхтэй.

Хэрэв задгай талбайн тулалдаанд монгол морь ялалтын нэг тулгын чулуу болж байсан бол хана хэрэм бүхий хотыг эзлэн авахад хятад мэргэжилтнүүд тэдний бүтээсэн төрөл бүрийн оньсон зэвсгүүд дутуугүй үүрэгтэй байсан юм. Хана хэрэм хэдэн газраа нуран унахад монголчууд шийдвэрлэх дайралтад нэгэн зэрэг уухайлан оржээ.

== Цахим холбоос ==
* [http://www.zabytki.pl/sources/muzea/l/legnickie-pole.html Muzeum Bitwy Legnickiej – www.zabytki.pl]
* [http://www.muzeum-miedzi.art.pl/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=66:muzeum-bitwy-legnickiej-w-legnickim-polu&amp;catid=36:wystawy-stale&amp;Itemid=27 Muzeum Bitwy Legnickiej – www.muzeum-miedzi.art.pl]

==Эшлэл==
{{Reflist}}

[[Ангилал:Монголчуудын тэлэлтийн тулалдаан]]
[[Ангилал:Легница|тулалдаан]]
[[Ангилал:1241 он]]
[[Ангилал:Их Монгол Улсын оролцсон дайн тулаан]]
[[Ангилал:Дундад зууны Бохемийн түүх]]
[[Ангилал:Дундад зууны Польшийн түүх]]
[[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:Польшийн түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Силезийн түүх]]
[[Ангилал:Дундад зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Темпларын рыцарийн тулалдаан]]
[[Ангилал:Германы рыцарийн тулалдаан]]
[[Ангилал:Мальтын рыцарийн тулалдаан]]
[[Ангилал:13-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монгол-Германы харилцаа]]</text>
      <sha1>h1ag6zrkc6j1kx9zundnil4n25y6g2w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лигдэн хаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20999</id>
    <revision>
      <id>706230</id>
      <parentid>705370</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T17:12:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.143.185</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="41864" xml:space="preserve">{{Хаан
|title=Их Монгол улсын хаан
|image=[[зураг:Ligden hutagt khaan.jpg|250px]]
|caption=
|reign=1603-1634	 
|coronation=1603
|given name=Лигдэн
| othertitles = Хутагт хаан
|predecessor=[[Буян сэцэн хаан]]
|successor=[[Дээд эрдэмт]]
| heir            =
| queen           =[[Сутай тайху]]
| consort         =
| spouse 1        =
| spouse 2        =
| spouse 3        =
| spouse 4        =
| spouse 5        =
| spouse 6        =
|royal house=[[Боржигон]]
| royal anthem    = Дөчин түмэн Монгол улсын эзэн Лигдэн Чингис хаан
|father=Мангус тайж
|mother=
|date of birth=1588
|date of death=1634
|}}
'''Лигдэн Хутагт Хаан''' ([[1588 он|1588]]–[[1634 он|1634]]) нь [[1604 он|1604]]-[[1634 он|1634]] оны хооронд [[Чингис хаан|Эзэн Чингис хааны]] удмын сүүлчийн их хаан юм. [[Хиад Боржигин]] овогтон.

== Нэр, цол ==
Лигдэн хутагт хааны нэрийг түүх бичлэгт '''Лигдэн, Линдан''' гэж хоёр өөр байдлаар бичсэн байдаг. Лигдэн хааны нэрийг [[төвөд хэл]]ээр '''Лиг-дан''' гэж бичсэн нь, [[Монгол хэл|монгол хэлээр]] '''сайтар төгөлдөр''' гэсэн утгатай. Мин улсын түүхэн судар шастирт '''Линь дан''' (林丹, lin dan) хэмээх ойролцоо дуудлагат ханзаар бичдэг. 

Лигдэн нь Хаан сууринд заларч байхдаа '''''Линдан Хутагт Суут Чингис Таймин Сэцэн Зүгүүдийг Тийн Бөгөөд Ялгуугч Бала Чакраварти Дай Тайсун Тэнгэрийн Тэнгэр Дэлхий Дахины Хурмаст Алтан Хүрдэнийг Орчуулагч Номын Хаан'''''&lt;ref&gt;Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар Тууж Оршивой. УБ., 2006, т.72. ISBN 99929-9-196-8&lt;/ref&gt; гэсэн асар урт цол гуншин хэрэглэж байсныг [[Их Шар Тууж]]ид тэмдэглэн үлдээжээ. Дээрх урт цолыг товчлохдоо '''Дөчин түмэн Монгол улсын эзэн Баатар Чингис хаан''' гэж зарлан тунхаглаж байсан нь [[Хожуу Алтан улс|хожуу Алтан улсын]] [[Нурхач|Нурхач хаанд]] явуулсан захидалд баримт болон үлджээ. 

Мөн [[Лувсанданзан|Лувсанданзаны]] бичсэн [[Алтан товч]]ид Лигдэн хааны нэрийдсэн цолыг &quot;...'''Суут Чингис Таймин Сэцэн, зүгүүдийн тийн бөгөөд ялгуугч, Тайсун тэнгэрийн тэнгэр, дэлхий дахины хурмаст, Алтан хүрдийг орчуулагч номун хаан'''хэмээх болж, сайн зарлиг номуудыг монголчлон орчуулж маш ихэд дэлгэруулсэн ажгуу...&quot;&lt;ref&gt;&quot;Эртний Хаадын Үндэслэсэн Төр Ёсны Зохиолыг Товчлон Хураасан Алтан Товч Хэмээх Оршвой&quot;. Монгол бичгээс хөрвүүлж, оршил, зүүлт тайлбар хийсэн Ш.Чоймаа. УБ., 2006. т.274 ISBN 99929-9-189-5 &lt;/ref&gt; гэж тэмдэглэжээ. 

== Улс төрийн үйл ажиллагаа ==

=== Эхэн үе ===
Түүний үед Монголын нүүдэлчид нэгэн хаанд захирагддаггүй, олон жижиг ноёдын мэдэлд хуваагдаж, бутарч байсан ба Лигдэн хааны захиргаанд зөвхөн [[Цахар]] түмний найман хошуу л оршиж байжээ. Хэдий тийм боловч тэрээр бүх Монголыг эрхэндээ оруулах төрийн бодлого явуулж байсан юм. Гэвч энэ үед [[Манж]]ийн овог аймгууд нэгдэн нийлж, Умард Алтан улсыг байгуулж [[Умард Алтан улс]]ын хаан [[Нурхачи]] говийн өмнөх Монголчуудыг захиргаандаа оруулж эхэлсэн түүхтэй. 1625, 1626 онд өвөр Халхын Баяагуд аймгийн ноён Энхэ Дара таван отгийн Халхын элчийг томилон Нурхачи баатрын ордонд бараалхаж “Хүндэлэлтү хаан” хэмээн өргөмжилж байв. 1628 онд Нурхачи баатрын ахмад хөвгүүн Чойлон 5000 цэрэг дайчлан “Ула, Ехэ аймгийг өмгөөлөв” хэмээн довтлохоор зэхэж байсанд олон монгол аймгууд Хорчинд элч зарж цэргийн тусламж гуйсан байна. Хорчин аймаг Лигдэн хааны зарлиггүйгээр дураар цэрэг хөдөлгөж үл болох тул тусалж чадахгүй гээд элчийг буцаасан байна. Төд удалгүй Лигдэн хааны зарлигаар Хорчины Онгудай баатар, хөвгүүн Уба тайж нар цэрэг дайчлан манж-зөрчидийн цэргийг цохиж ухраажээ. Зөрчидийн нэгэн салбар монгол угсааны Ехэ аймаг Нурхачи баатрын довтолгоонд өртөж, арга буюу Лигдэн хаанаас тусламж хүссэнд Онгудай баатар, Уба тайж нар Нурхачи баатрын цэргийг дайлж, хиа Буянтыг алсан байна.

Зөрчидийн Нурхачи баатар монгол аймгуудтай байлдаж амжилт олохгүйгээ мэдмэгц зөөлөн арга “ураг барилдах” замд шилжсэн юм. Нурхачи баатар Ляодунгийн газарт өөрийн байрыг бэхжүүлэхийн тулд нангиадын Мин улсыг дайлахад хүчээ төвлөрүүлж, Лигдэн хаан болон монгол аймгуудтай илт дайсагнахаа больж ар талын аюулгүй байдлаа хангахад анхаарч эхэлжээ. Монголчуудын өдөөн хатгалга, халдлага, довтолгоонд Нурхачи баатар хүлцэнгүй хандаж, “ураг болъё” гэх зэргээр хил залгаа орших Хорчин, Өвөр халхын таван отгийн ноёд, тайж нартай найртай харилцаж ойртсоор байлаа.

=== Дунд үе ===
[[Нурхач|Нурхачи баатар]] (1575-1626) [[Манж үндэстэн|манж аймгуудыг]] 1616 онд нэгтгээд Монголын Лигдэн хаанд захидал илгээж, нийтийн дайсан Мин улсын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосон байна.

1619 онд Зөрчидийн Нурхачи баатар хаан Мин улсын хязгаарт хийх довтолгооноо өргөтгөж Тиелин давааг эзлэн авахаар хөдөлж ирсэнд Мин улс хүчин мөхөсдөж Монголын Лигдэн хаанаас тусламж хүсэв. Лигдэн хаан зарлигаар Өвөр Халхын Хонгирадын Зайсай ноён, Жарудын Бага дархан, Сабун, Хорчины [[Мянган тайж]] ба түүний хөвгүүн Сангаржай тайжи нар нэгэн түм илүү морьт цэрэг дайчлан Тиелин давааг довтолж эзэлсэн боловч Нурхачи баатар хаанд ялагдаж, Зайсай ноён зэрэг олон ноёд олзлогдсон байна.

Нурхачи баатар хаан [[Чусонь|Солонгосыг]] дайлсныхаа дараа [[Мин улс|Нангиад орныг]] байлдан дагуулах аян дайндаа өөрийн баруун жигүүрт байгаа монгол аймаг, ханлигуудыг өөртөө татах, нөлөөндөө оруулахыг чармайж, тэр дундаа Лигдэн хааныг өөрийн гол холбоотноо болгохыг санаархаж эхлэв.

Манж-Зөрчидийн Умард Алтан улс, Монгол улс хоёрын хооронд болсон анхны тулалдаанд Нурхачи баатар хааны ялалтаар өндөрлөсөн нь манж-зөрчидийн хувьд монгол аймгуудыг өөртөө татах боломжийг нэмэгдүүлэв. 

[[Тиелингийн тулалдаан|Тиелингийн тулалдаанаас]] хойш Зөрчидийн Нурхачи баатар хаан [[Мин улс|Мин улсыг]] дайлъя гэвэл эхлээд Монголын Лигдэн хааны хүчийг сулруулах, ар талаа бэхжүүлэх ёстой болсон байна. Лигдэн хааны мэдэлд буй Цахар аймаг хүчирхэг тул Өвөр Халх, Хорчин, Харчин, Найман, Аохан, Баарин олон монгол аймгуудыг ургийн холбоондоо дулдуйдан “айлган сүрдүүлэх” ба “аргадан татах” замаар Нурхачи баатар хүчирхэг Лигдэн хааны хүчийг сулруулж эхэлжээ.

Лигдэн хаан урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин Хятадтай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна.

Түүний хойно, 1619 оны 11-р сарын эцсээр Лигдэн хааны элч Хангал Байху манж-зөрчидийн хааны ордонд очиж Нурхачи баатарт илгээсэн Лигдэн хааны бичгийг өргөсөн байна.

Лигдэн хааны бичиг:

{{Эшлэл|Би бол баатар агуу суут эзэн Чингис хааны удам Лигдэн бөгөөд Дөчин дөрвөн түмэн Монголын эзэн билээ. Нурхачи чи болбаас усны гурван түмэн Зөрчидийн эзэн билээ. Хэрбээ, чи миний өмнөөс довтлох гэж байгаа бол сайтар бодтугай. Чи нангиад оронд гай гамшиг их тарибай. 

Мин хийгээд бидний хоёр улс дайсан улсууд бүлгээ. Бид чамайг үхэр жилээс эхлэн Мин улсыг нэг бус удаа дайлсныг мэднэ. Энэ жилийн зун би өөрөө Мин улсын Гуаннины эсрэг цэрэглэж хотыг эзлэн авч тэнд хураасан албыг хураамжлан авсан болой. Хэрбээ чиний цэрэг Гуанниныг дайлах хэмээвэл би номхтгон дарна. 

Монгол улс эртнээс Мин улстай өшөөтэй болохоос Зөрчид нартай өшөө атаа үгүй. Бид тасарсан элчин харилцаагаа сэргээх буй за...}}

Лигдэн хаан цааш нь Зайсай тэргүүтэй Хорчин, Өвөр халхын ноёдыг ямар ч болзолгүйгээр суллах, түүний эзлэн буй Гуаннан хотод цэрэглэхээ татгалзахыг шаардсан байна. 

[[Нурхач|Нурхачи баатар хаан]] энэхүү захидалд эгдүүцэж, монгол элчийг барьж хориод, 1620 онд хариу элч илгээв:

{{Эшлэл|Та юуны учир өөрийгөөн манай улсаас дээш дөчин түмэн улс хэмээн өргөмжилнөм бэ. Мин улс Дадуг (Их нийслэл) авах үед танай дөчин түмэн монголчууд бүрнээ бут ниргүүлж, дөнгөж зургаан түмэн хүн амь золин гарсныг бид сонссон билээ. 

Тэд зургаан түмэн ч танд бүгд бүрэн захирагдаагүй болой...

“Лигдэн дөчин түмэн Монголын эзэн хэмээн бардамнав ч, түүний мэдэл өчүүхэн, Цахарын эзэн төдийгөөс үл хэтрэх биш үү. Минчүүд биднээс айхын учир та бүгдийг бэлэг мөнгөөр өөртөө татаж байна. Та болон бид хэл яриа өмнөө боловч эмгэнэлийн хувцас өмсөх ёс журам бидэнд нэгэн адил болой. 

Минчүүд бидний заналт дайсан болой. Эзэн хаан Тэнгэр, Газрын өршөөл хүртэж, тэдний эсрэг дайтаж, хотыг нь нурааж, хүн ардыг нь устгав. Тэнгэр, Газарт ивээгдсэн эзэн хаантай хамтаар гүнзгий заналт дайсан минчүүдийг дайлах хэтийн санаа өвөрлөе гэхсэн. Тийм үг хэл илүү чухаг бус гэж үү}}
гээд [[Цахар]] нь Мингийн дайнд ялагдаж байсныг дурьдаад, Мин улсын эсрэг Зөрчид, Монгол нар холбоотон болж тэмцэхийг санал болгоод хоригдож буй зарим ноёдыг сулласан ч Зайсай ноёныг түмэн талаар сольж авсугай гэж элч илгээв. Лигдэн хаан хилэгнэж, зөрчидийн элчийг хорьсонд Нурхачи баатрын ордонд манж-зөрчидийн элчийг хороосон тухай худал цуу үг хүрч, Лигдэн хааны элч Хангалбайхуг хороожээ. Ийнхүү Умард Алтан улс ба Монгол улс хоёрын хооронд ноцтой зөрчил бий болов.

Манж-зөрчид нар хүчирхэгжсэнтэй холбогдуулан, Мин улсын эрх баригчид зөвлөлдөхөд Манж-зөрчид ба Монгол хоёрын алинтай нь холбоотон болох тухай хэлэлцэхдээ нангиад түшмэд: “Зөрчид нар эртнээс зальхай хүмүүс тул яаж ч мэднэ. Харин умардын монголчууд болбаас довтолж эд агуурс булаахаас өөр үгүй, хэлсэндээ хүрдэг хүмүүс тул Монголтой холбоотон болох нь зөв” гэж тогтсон байна.

1619 онд Лигдэн хаан нангиадын Мин улстай цэргийн холбоотны гэрээ байгуулж, Мин улсаас авах шан харамжаа 4,000 лан цагаан мөнгийг 20,000 лан цагаан мөнгө болгожээ.

Монголчууд нангиадын үзэн ядах үзэл санааг сэдрээсэн Лигдэн хааны энэ үйл ажиллагааг Өвөр Монголын бүх ноёд дургүйцэн хүлээн авч, монгол ноёд Лигдэн хаанаас нүүр буруулан Манж-зөрчидийн Нурхачи баатар хааныг түших болжээ. Лигдэн хаан ба Мин улсын холбоотны гэрээ байгуулахаас өмнө монгол ноёд цөм Лигдэн хааныг дагаж, түүний үг зарлигийг мөрдөж байлаа.

Лигдэн хааны бодлогод дургүйцсэн Үзэмчин, [[Сөнөд]], [[Хуучид]], [[Авга нар]] аймгууд элсэн говийг гаталж, Халхын [[Сэцэн хан Шолой|Сэцэн хан Шолойн]] нутагт нүүж ирэв. 

1623 оны 5-р сард Лигдэн хаан Жаруд аймгийн Сабун ноёныг “Умард Алтан улстай далдуур харилцав” хэмээн довтолсонд Сабун ноён ял асуухаас айж хөрш Хорчины нутагт орж ирсний дараа ялт хүмүүнийг орогнуулсан ял нөмрөхөөс эмээн Хорчины Ууба тайжи [[Чин улс|Умард Алтан улсад]] дагаар оров. Лигдэн хааны авга ах [[Дайчин тайж]] Шинэ мянган отогийг авч Ууба ноёны хамгаалалтад оржээ.

Өвөр Халхын ноёд тайж нар Лигдэн хааны шийтгэлээс айж Манж-Зөрчид уруу очиж чадахгүй байгаагаа мэдэгдэж, Нурхачи баатар хаанд байнга элч илгээж байв. 
1623 оны 5-р сард [[Амбагай (манж)|Абахай хунтайж]], Дэглэй тэргүүтэй зөрчидийн 3000 цэрэг [[Жаруд|Жарудын]] Ананда тайжийг бут цохиж аймаг олныг нь хураан авчээ.

1623 онд Нурхачи баатар хаан Хорчины [[Ууба тайж]]&lt;nowiki/&gt;ид элч илгээн 1624 онд тангараг өргүүлж холбоотноо болгов. Лигдэн хаан “энх төрөөр нэгтгэх бодлого” нь амжилтгүй болмогц “дайчин төрөөр нэгтгэх бодлого”-д шилжиж, 1625 оны 4-р сард Хорчин аймагт довтолж Зүрүхэ хотыг бүсэлсэнд Хорчины Ууба тайжи Умард Алтан улсад элч илгээн тусламж хүсэв.

Нурхачи баатар хаан цэрэглэж, Хорчины нутгийн гадна цэргийн үзлэг хийгээд өөрийн гутгаар бэйл Мангудай, дөтгөөр бэйл Абахай хун тайж нараар 5000 шилдэг морин цэргийг удирдуулан Хорчинд туслаар илгээж, өөрөө гэдрэг буцжээ. Лигдэн хаан манж-зөрчидийн цэрэг айсуйг мэдээд бүслэлтээ зогсоож гэдрэг буцсан байна. Энэ үед Өвөр Халхын Баяагудын ноён Энхэ дара албат нараа дагуулан Умард Алтан улсад дагаар оров. 1625 онд Хорчины [[Ууба тайж]], зөрчидийн [[Нурхач|Нурхачи хаанд]] бараалхан [[Есөн цагааны алба]] сэлтийг өргөж давхар ураг барилдав. [[Чин улс|Манж]] ба [[Бутралын үеийн Монгол|Цахар]] хоёрын хооронд болсон анхны зэвсэгт мөргөлдөөнд манж нар давамгайлж Нурхачи баатар Өмнөд Монгол уруу цэрэглэн орохоор зоримог шийдвэр гаргасан байна.

1626 онд Манж-зөрчидийн их цэрэг Монголын нутагт цөмөрч “Улаат элчийг уулгалав” гэж шалтаглан Жаруд, Баарин аймгийг довтолж хүн мал олныг олзолж авчээ.

1626 оны 5-р сард “Хүндэлэнг хаан” Нурхачи баатур 10,000 цэргээр найман замаар довтолж, Хатун голыг (Шар мөрөн) гаталж Баарин аймгийг довтолж Наннуг тайжийг хороон, Баарин, аухан, найман, ар хорчин, оннигуд, хишигтэн аймгуудын нутгийг эзлэн авч, намар 10-р сард манжийн цэрэг Жаруд аймгийг довтолж Бага Дархан тэргүүтэй 14 тайжийг талж буцжээ.

Халхын зүүн гарын Шолойг түшин суусан өвөрлөгч аймгийн ноёд Халхад Лигдэний эсрэг уур амьсгал тархахад нөлөөлсөн байна. Тэдгээр аймгийн зарим ноёд Халхад нутаглах хугацаандаа Лигдэн хааны эсрэг мөчөөрхөн тэмцэж Сэцэн ханы нутгаас Түшээт ханы нутгийг дайран өнгөрч 1631 онд [[Харчин]], [[Түмэд]], [[Ордос]], [[Юншээбүү|Юншээбү]], [[Асуд]] аймгийн ноёдтой холбоолон, Хөх хотод байсан Лигдэн хааны 40000 цэргийг бут цохиход оролцжээ. Үүнийг Халхын ноёдууд хөхиүлэн өөгшүүлсэн нь дамжиггүй юм.

Халхын ноёдын олонх нь Лигдэн хутагт хаан Өвөр Монголын ноёд, тэднийг дэмжсэн Манжийн хамтарсан хүчинд Лигдэн хутагт хаан цохигдохын хамт Халхад шурган орж ирж өөрсдийнх нь эрх мэдэл, биеэ даасан байдалд халдуузай хэмээн болгоомжилж түүнийг эсэргүүцэн тэмцэхэд бэлтгэх болжээ. 

1627 оны үед Лигдэн хаан баруун гурван түмнийг (Ордос, Харчин, Түмэд) дайлах чимээг сонссон ар Халхын Засагт хан, Хотгойдын Алтан хан нар тагнуул туршуул явуулж байдлыг ажиглах гэхэд Лигдэн хаан тэднийг нь барьж аван цөмийг нь алжээ. Энэ мэт байдлаас болон ерөөс Лигдэн хааныг ар Халхад цэрэглэх нь гэж сандарсан ар Халхын ноёдын дунд багагүй хөл үймээн болж эсэргүүцэн тэмцэхээр бэлдэцгээжээ.

[[Файл:Chahar war.png|300px|thumb|1630-аад оны [[Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл]].]]

1631 онд Халхын хамгийн баруун хойд захад оршин сууж байсан Омбо-Эрдэнэ тайж Лигдэн хутагт хаан довтлон ирэх гэж буй тул галт зэвсгээр тусална уу гэж Оросын хаанд элч зарж байсан төдийгүй Лигдэний “аюулаас” аврагдахын тулд Оросын цагаан хаанд дагаар орох асуудлыг татгалзахгүй байсан нь „Өөрийн төрөлдөө захирагдсанаас өрөөлийн дор боолчлогдсон нь дээр“ гэх сонголтыг буй болгосон юм.

Халхын ноёдын дундаас Лигдэн хааны тэмцэл нийт Монголын тусгаар тогтнолын хэрэгт гүн холбогдолтойг ухамсарлан түүний тэмцлийг дэмжих талыг баримталсан Цогт хунтайжаас өөр түүхэнд нэр гарч тэмдэглэгдсэн хүн алга байна.

1624 онд Лигдэнг хаан ширээнд суусны 20 жилийн ойг тохиолдуулан Цогт тайжийн хаданд сийлүүлсэн 7 бадаг шүлэг, дагалдвар бичээсд түүний улс төр, гүн ухаан, шашны үзэл бодрол тусгалаа олжээ. Шүлэгт авга эгч Халуутыгаа санан мөрөөдөх сэтгэлээрээ дамжуулан Лигдэн хааныг дэмжсэн санаагаа илэрхийлэхдээ:

{{Эшлэл|Халх Оннигудын газар хол болбоос бээр

Хайрлан санагалзах агаар нэгэн буй заа

Эх нь ганц хүүгээ хайрлах мэт

Элдэв үйлээр харилцан туслалцах болтугай}} хэмээгээд дагавар
бичээсд:

{{Эшлэл|Дээд тэнгэр хийгээд хаан, хатан ба аливаа ачтан хүмүүнээ мөргөм
... Тэргүүн хэсэг. Манж Чин улс Монголыг байлдан дагуулсан нь

Чингис хааны үр Очир хааны ач Халхын Цогт тайжийн зарлигаар

Дайчин хиа, Гүен баатар хоёр,

Монголын Хутагт хааны учир

Чингис хааны төрсөн усан морин жилээс нааш дөрвөн зуун жаран дөрвөн жил болсноо

Жилийн эх модон хулгана жил, Сарын эх гал барс сарын арван таван
их цагаан өдрөө, Хас эрдэнэ мэт хаданд бичив...}} хэмээжээ.

Дээр өгүүлсэнчлэн Ар Халхын ноёд Лигдэн хааныг дэмжих нь бүү хэл оргож боссон албат аймгуудыг нь орогнуулан эсэргүүцэж улмаар Лигдэн хааны эсрэг тэмцэхэд нь өдөөн турхирч байлаа. Нөгөө талаар Ар Халхад шургалан орж ирсэн Авга болон Цахарын баруун гарын Сөнид, Үзэмчин, Хуучид эдгээр аймгууд нь Халхын зүүнгарын Шолойг “Сэцэн хан” цол өргөмжилж түүний албат болсон байна. Энэ үүднээс авч үзвэл Халхын Сэцэн хан аймгийнхан Манж Чин улс болон түүнд дагаар орсон Өвөрлөгчдийн хамт Лигдэн хааны эсрэг хэд хэдэн удаагийн дайнд оролцсон гэж үзэж болох юм.

=== Сүүл үеийн цэрэг дайн ажиллагаа ===
Айшин гүрэн болон арын аймгууд (Ар Хорчин, Оннигуд, Дөрвөн хүүхэд, Исүд) нь Монголын (Цахарын) хаан Лигдэний эсрэг цэрэг улс төрийн холбоо байгуулсанд 1630 онд Лигдэн хаан эдгээр урвагчдыг болон ар Халх руу зугтаасан аймгуудыг залхаан цээрлүүлэх дайн явуулсан байна.

Энэ дайн Лигдэн хаан хийгээд арын аймгууд болон ар Халхын хооронд явагджээ. Лигдэн хаан өөрийн шууд харьяат аймаг болон 1627 онд дагаар оруулсан баруун гурван түмний (Ордос, Түмэд) цэргийг дайчилсан байна.
Лигдэн хааны цэрэгтэй ар Халх, түүний харьяат Авга нар л Лигдэн хаантай нилээд тулсан бололтой байна. [[Ар хорчин|Ар Хорчин]], [[Оннигуд]], [[Дөрвөн хүүхэд]] нар нь цөм өмнөш Ашин гүрэнг бараадан нүүн зайлжээ. Лигдэн хааны ар Халхтай дайн болсон тухай тухай Ашин гүрний “хуучин Манж бичгийн данс”-д буй нэгэн захидалд :

{{Эшлэл|...Цахар цэрэг мань зүг мордов. Сар гэж зарсан тэр хэлийг сонсоод цэргээ угтаж гараад, гэрээ бэрх газар оруулж, халхтай тулалдаж Халхын Буяаху гүен ирж хэлэлцэж, Халх жононтой угтаж гарав гэнэм}}... гэжээ.
Мөн {{Эшлэл|...Халхын бугутай хошууч 300 хүн туршуул, Цахарын захыг довтолж гархуй}}...гэх мэтээр ар Халхын оролцоог тэмдэглэсэн байна.

Урвагч нарт хорссон Лигдэн хаан 1631 онд Хянганы нурууг давж урвасан Хорчин тэргүүтэй аймгуудад цохилт өгчээ.

Лигдэн хутаг хаан, Халхын Цогт хунтайж, Төвөдийн Занба хаан Данзанвамбо, Кам мужийн Бэри аймгийн ноён Доньёддорж нар улааны шашныг дэмжин  манжийн хааны дэмжлэгийг хүлээх болсон шарын шашны эсрэг тэмцэхээр холбоотон болжээ. Манжийн хаан Абахай 1632 оны 4 сард өөрийн биеэр цэрэг удирдаж Хорчин, Харчин, Аохан, Баарин, Жарууд, Найман, Түмэд, Ар хорчин, Хонгирад, Асуд аймгийн монгол цэрэгтэй зам зуур нийлж Хянганы давааг давжээ.

Гэтэл Манжийн цэрэгт явсан хоёр монгол хүн нууцаар оргон Лигдэн хаанд мэдээ хүргэсэн нь Лигдэн хутагт хааныг гэнэдүүлэн цохих гэсэн манжийн хааны оролдлогыг бүтэлгүй болгож Лигдэнд Манжийн гол хүчтэй тулгаран байлдахаас зайлсхийж, цаг хожиж хүчээ сэлбэх үүднээс Хөхнуурыг чиглэн дутаах боломж олгожээ. Лигдэн хаантай хамт Цахараас анх дутаасан хүн амын тоо 10 түм илүү байсан боловч зам зуурт аравны долоо, найман хувь нь гээгдэн хоцорсон байна. Лигдэн хаан Хөх нуурт очих болсон шалтгаан нь Манж болон Хятадаас зайдуу энэ нутагт хүчээ зузаатган сэлбэж, урьд холбоо тогтоосон Төвөдийн улааны шашинтны бүлэглэлтэй хамтран шарын шашинтны эсрэг тэмцэх замаар Хөх нуурт бэхжин сэргэхийг эрмэлзэж байсанд оршино. Лигдэн хаан Хөх нуурыг зорин явах замдаа 1634 онд Шар тал гэдэг газар цэцэг өвчнөөр өвдөж 43 настайдаа тэнгэрт хальжээ.

==Гэр бүл==
Өвөг эцэг: [[Буян сэцэн хаан]]

Эцэг: [[Мангус тайж]]

=== Хатад ===
# [[Сутай тайху]], Эрх хонгор буюу Эжэй хааны эх. 1635 онд Хошой жэн чин ван [[Жиргалан|Жиргаланд]] өгсөн.
# [[Наннан тайху]], [[Амбагай (манж)|Абахай хаан]] өөрөө авсан.
# Дутумэн хатан, Абахай хаан өөрөө авсан. Хожим Янь чин гун шу фэй хэмээн нэхэн цол өгсөн.
# Эржэй хатан, [[Нурхачи|Нурхачи хааны]] 7-р хүү [[Абатай|Абатайд]] [[Бэйл|бэйлд]] өгсөн.
# Бүчи хатан, [[Дээд эрдэмт|Абахайн]] хүү [[Чин ван|хошой чин ван]] [[Хүүгэ|Хүүгэд]] өгсөн.
# Хүртүмэн хатан, түүнийг бага тушаалын түшмэлд өгсөн.

=== Үр хүүхэд ===
# [[Эжэй хаан|Эрх хонгор]]
# [[Абунай ван]]

==Лигдэн хааны тамга==
Монголын тулгар төрийг үндэслэгч суут Богд Чингис хааны энэхүү төрийн тамга XVII зуун хүртэл хэрэглэгдэж байсан бөгөөд цахарын Лигдэн хаан манжид хүчин мөхөсдөж Хөх нуурын зүг дутааж бие барах болмогц тамгыг дайсны гарт оруулахгүйн тулд ар, өвөр Монголын зэлүүд уулсын аль нэгэн хадан хонгилд эгнэгт далдлан нуусан тухай сурвалж бүтээлүүдэд тэмдэглэсэн байдаг. Лигдэн хааны хувьд Чингисийн удмын сүүлчийн хаан, Монгол улсын нэгдмэл байдлыг сэргээхийн төлөө тэмцэж явсан эх оронч үзэлтэй  хүн байжээ. Иймээс үе дамжин ирсэн их хааны хаш тамгыг Монгол үндэсний улс төрийн оршин тогтнохын бэлгэдэл болгож манж нараас нууцалсан гэдэг домог яриа байдаг.

Тамга [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] үед үрэгдээд, түүнийг ямаа олоод, ямааны эзэн Лигдэн хаанд өгөөд, улмаар Сутай нэртэй хатанд нь байж байгаад Манжийн хаанд шилжсэн домогтой.
Харин түүхэн сурвалжид Лигдэн хааны хүү Эжээ Хонгор (дээрх сурвалжид Эрххонгор) аавыгаа нас барсны дараа жил буюу 1635 онд Хасбуу тамгыг Нурхачийн хүү Амбагайд аваачиж өгсөн гэсэн өөр мэдээ байдаг. Эжээ Хонгор өөрөө бол бууж өгч очсон.

Лигдэн хаанаас тамга хураасан тухай, Юань улсын их хасбуу эрдэнэ хэмээн тусгайлан тахиж шүтдэг байсан тухай Манж Чин гүрний түүхэнд бичиж дурдсан бий. Тэрхүү тамганы хамтаар домогт гурван эрдэнийг тахиж байсан сүмд Мүгдэн буюу одоогийн Хятадын [[Ляонин|Ляонин мужийн]] нийслэл [[Шэньян хот|Шэньяан хотын]] Шар сүмд тахигдаж асан тэр тамгыг манжууд “Юань улсын их хасбуу тамга” хэмээн зарлаж, шүтэж, хаад нь тэр тамганы үлгэрээр шинэ тамга үйлдүүлж байсан. 

[[Шэньян хот|Мүгдэнд]] тахигдаж асан тэр тамга “Төрийн зарлиг уламжлах эрдэнэ” гэсэн эртний дөрвөн ханзтай, хааш хаашаа 13 см, тиг дөрвөлжин байжээ. Харин шар хадган дээрх дардас бол хялбар уншигдахааргүй сонин, эвхмэл найман үсэгтэй, хааш хаашаа яг 8,2 см дөрвөлжин байв.

===Лигдэн хутагт хааны тамганы домог===
Манжийн ихэд тархсан “домогт” бичмэл сурвалжид ийн өгүүлдэг:

''“Найман сарын цагаан луу өдөр бэйл нэр түшмэл зарж, хааны хүн, илгээж, хол угтуулсан хишигт мөргөн айлтгасан бөгөөд үе үеийн улс залгамжлах хас эрдэнийн тамга олж авчирсан явдлыг мэдүүлэн айлтгав. Энэ эрдэнийн тамга бол Юань улсын ордны дотор хадгалж байсан тамга бөгөөд Шөньди (Тогоонтөмөр) хааны үед хүрч ирээд, Нийслэл хотыг орхиж, тэр эрдэнийн тамгыг авч, хилийн чанадад одоод, хожим [[Инчан]] хотод очоод, хот алдагдах үес тэр эрдэнийн тамгыг үрэгдүүлсэн байна.''

''Тэгээд 200 гаруй жил өнгөрсний хойно нэгэн хүн хадын дор ямаа хариулж явтал нэгэн ямаа гурван өдөр өвс идэлгүй, гагцхүү туурайгаар газар цавчлахыг үзээд, хариулж явсан хүн даруй тэр газрыг малтаж, хас эрдэнийн тамгыг гарган авч, Юань улсын үр хойч [[Бошигт жонон|Бошигт хаанд]] өргөн барьжээ. Хожим Цахарын Лигдэн хаанд сүйтгэгдсэн хойно хас эрдэнийн тамга Лигдэн хааны гарт оржээ. Лигдэн хаан бол бас Юань улсын үр хойч болой. Бэйл нэр тэр эрдэнийн тамгыг Сутай хатанд бий хэмээн сонсоод, авчир хэмээн авчруулж үзвээс '''ЖИ ГАО ЖИ БОУ''' хэмээх дөрвөн хятад үсэг бичжээ. Хасын бие ишинд хоёр луу ороолдуулан үйлдсэн бөгөөд гэгээн сайхан, үнэхээрийн эрдэнэ аж. Доргон нар ихэд баясалдан, бидний Хаан буян ихтэй тул Тэнгэр гайхамшигт эрдэнэ хайрлажээ. Энэ бол түмэн жил болтол нэг болгож нийтлэхийн бэлгэ ажгуу хэмээн тэр эрдэнийн тамгыг хямгадан авч, дагаар орсон иргэний хамтаар Хар мөрнийг гатлан, Хөх хотод хүрч ирэв. Тэр тухайд бэйл Ёото хараахан өвчилсөн тул мянган цэрэг таслан авч, Хөх хотод суув. Бусад бэйл нэр олон цэргийн хамтаар Цахарын хааны хүү Эрххонгор-Эжэй болон түүний сайд нарыг авч…буцав. Улаагчин гахай өдөр Зарлигаар… угтуулан илгээв… хас эрдэнийн тамгыг улаан эсгий дэвссэн ширээн дээр тавьж… Хааны цацрын өмнө шар ширээ тавьж, хүж асаан, Тайзун хаан хас эрдэнийн тамгыг хүлээн аваад, гараар өргөн барьж, олныг дагуулан Тэнгэрт мөргөж ёслон дуусгаад, сууриндаа сууж, баруун зүүн этгээдэд хандан Зарлиг буулгасан нь: “Энэ хас эрдэнийн тамга бол эртний үе үеийн хаадын хэрэглэж байсан эрдэнийн тамга бөгөөд Тэнгэр надад хайрласан нь магадаар омтгой бус”'' хэмээв.

==Лигдэн хутагт хаан, шашин, соёл==
Бурханы шашныг дэлгэрүүлэхэд маш анхаарч олон сүм хийд бариулсан билээ. Түүний Монголын түүхэнд гүйцэтгэсэн нэгэн лут их үйл бол Бурханы шашны хөлгөн их судар 108 боть “[[Ганжуур]]”-ыг орчуулуулан, алтан үсгээр барлуулах ажлыг гардан зохион байгуулжээ. Алтан үсгээр барлаж, 9 эрдэнээр чимсэн тийм том хэмжээний номыг бүтээсэн нь хүн төрөлхтний соёлын нэгэн үнэт өв юм. Мөн Хубилай хааны зарлигаар мянган лан алтаар бүтээсэн Махагала бурхныг Монголын нийслэл Цагаан хотод залж, алтан дээвэрт сүмд байрлуулсан байна.


{{s-start}}
{{Залгамжлал
| өмнө = [[Буян сэцэн хаан]]
| албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]]
| дараа = [[Дээд эрдэмт]]
| он = [[1603]]-[[1634]]
}}
{{end}}

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

{{DEFAULTSORT:Лигдэн хаан}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:17-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:Алтан ураг]]
[[Ангилал:Монголын бага хаан]]
[[Ангилал:Монголын хаан]]
[[Ангилал:Хан]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:1588 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1634 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>m097sv7ddas1qn4t3afsg7xknjyrbpp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Манжуурт хийсэн Зөвлөлтийн цэргийн ажиллагаа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27898</id>
    <revision>
      <id>706283</id>
      <parentid>569756</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T07:12:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.57.93.122</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20222" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Манжуурт хийсэн Зөвлөлтийн цэргийн ажиллагаа (1945)
| partof      = [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]] буюу [[Зөвлөлт-Японы дайн (1945)]]
| image       = [[File:Manchuria Operation map-es.svg|300px|Зөвлөлтийн цэргийн Манжуурт хийсэн ажиллагаа]]
| caption     = Зөвлөлтийн зүүн хойд Ази дахь давшилт, 1945 оны 8 сар.
| date        = 1945 оны 8 дугаар сарын 09-20
| place       = [[Манжуур]]/[[Манж-Го]],&lt;br /&gt;[[Өвөр Монгол]]/[[Мэнзян]],&lt;br/&gt;[[Зүүн Хойд Хятад]],&lt;br /&gt; Умард [[Солонгос]]
| territory   = ЗХУ Сахалин арлын өмнөд ба [[Курилийн арлууд]]ыг эзлэн авснаар газар нутгийн маргаан одоо ч үргэлжилж байна
| result      = ЗХУ-ын ялалт.&lt;br /&gt;Япон бууж өгсөн.&lt;br /&gt;Манжуурыг чөлөөлсөн.&lt;br /&gt;Манжго улс үгүй болсон.
|combatant1= {{SUN-1923}}&lt;br /&gt;{{MNG-1940}}
|combatant2= {{JPN-1868}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag_of_Manchukuo.svg|22px]] [[Манж-Го]]&lt;br&gt;{{flag|Мэнжян|1941}}&lt;br /&gt;(Өвөр Монгол)
|commander1 =  {{SUN-1923|Ziel=Александр Василевский}}&lt;br /&gt;
{{SUN-1923|Ziel=Родион Малиновский}} &lt;br /&gt;
{{SUN-1923|Ziel=Кирилл Мерецков}} &lt;br /&gt;
{{SUN-1923|Ziel=Максим Пуркаев}} &lt;br /&gt;
{{SUN-1923|Ziel=Иван Юмашев}} &lt;br /&gt;
{{SUN-1923|Ziel=Неон Антонов}} &lt;br /&gt;
{{MNG-1940|Ziel=Хорлоогийн Чойбалсан}}
| commander2  = {{JPN-1868|#}} [[Ямада Отозо]]&lt;br&gt;[[Зураг:Flag_of_Manchukuo.svg|22px]] [[Пү-И]]
| strength1   = ''':''' &lt;br/&gt;1,685,500 цэрэг&lt;ref name=glantz2 /&gt; &lt;br/&gt;26,137 их буу &lt;br/&gt;1,852 гаубиц &lt;br/&gt;5,556 танк, өөрөө явагч их буу &lt;br/&gt;5,368 нисэх онгоц&lt;br/&gt;'''БНМАУ:'''&lt;br/&gt;16,000-22,000 цэрэг
| strength2   = '''Япон:''' &lt;br/&gt;1,217,000 цэрэг &lt;br/&gt;5,360 их буу &lt;br/&gt;1,155 танк &lt;br/&gt;1,800 нисэх онгоц &lt;br/&gt;1,215 хуягт машин&lt;ref name=&quot;Glantz&quot;&gt;LTC David M. Glantz, [http://cgsc.leavenworth.army.mil/carl/resources/csi/glantz3/glantz3.asp &quot;August Storm: The Soviet 1945 Strategic Offensive in Manchuria&quot;]. Leavenworth Papers No. 7, Combat Studies Institute, February 1983, [[Fort Leavenworth]] [[Kansas]].&lt;!-- Mirrored at, or redirected from/to, http://www-cgsc.army.mil/carl/resources/csi/glantz3/glantz3.asp --&gt;&lt;/ref&gt; &lt;br&gt;'''Манжго:''' &lt;br/&gt;200,000 цэрэг&lt;ref&gt;Jowett, Rays of The Rising Sun, Pg. 36&lt;/ref&gt;&lt;br/&gt;'''Өвөр Монгол:''' &lt;br/&gt;10,000 цэрэг
| casualties1 = 9,726 алагдаж шархадсан&lt;br /&gt;сураггүй алга болсон WIA&lt;ref name=glantz2&gt;Glantz, David M. &amp; House, Jonathan (1995), ''When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler'', Lawrence, Kansas: University Press of Kansas, ISBN 0-7006-0899-0, p. 300&lt;/ref&gt;
| casualties2 = 83,737 алагдсан&lt;br/&gt;640,276 олзлогдсон
}}
'''Манжуурт хийсэн Зөвлөлтийн цэргийн ажиллагаа''' буюу Зөвлөлтийн нэрлэж байснаар '''Манжуурын стратегийн давшилтын ажиллагаа''' ({{lang|ru|''Манчжурская стратегическая наступательная операция''}}) 1945 оны 8 сарын 9-нд эхэлсэн, [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] Японы [[тоглоомын улс]]ын эзлэн авч хяналтаа тогтоон байгуулсан [[Манж-Го]]гийн нутаг руу цөмрөн орсон, [[Зөвлөлт-Японы дайн (1945)|1945 оны Зөвлөлт Японы дайн]]ы хамгийн том ажиллагаа бөгөөд ийнхүү Зөвлөлт Холбоот Улс болон [[Японы эзэнт гүрэн|Японы эзэнт гүрний]] хооронд 4 жил гаруй хадгалагдсан намжмал байдал эвдэгдсэн билээ. Зөвлөлтийн арми [[Мэнзян]] (Өвөр Монгол), хойд [[Солонгос]]ын нутгийг чөлөөлсөн. Гэтэл өрнөдийн орнууд &quot;булаан эзлэлт&quot;, &quot;түрэмгийлэл&quot; хэмээн Япон, БНХАУ,Тайваний (Гоминданы Хятад) талыг аялдан дагаж улс төрийн зорилгын үүднээс бичиж байна. Угтаа бол 1945 оны 2 дугаар сард Ялтад болсон 3 гүрний хэлэлцээрээр Зөвлөлт Холбоот Улсын хүлээсэн үүрэг байсан аж. Японы [[Квантуны арми]] эгшин зуурт ялагдсан энэхүү явдал нь Япон улс бууж өгөн Дэлхийн хоёрдугаар дайн өндөрлөхөд чухал нөлөө үзүүлсэн бөгөөд Япончууд Оросуудыг Манжуур болон өмнөд Сахалиныг түргэн хугацаанд эзлэн авсан тул [[Японы олтриг|өөрсдийн нь гол нутгийг]] эзлэх чадалтай гэж ухамсарласан хэрэг гэж үзэж болно.&lt;ref name=Glantz/&gt;&lt;ref name=&quot;Battlefield Series&quot;&gt;[http://www.amazon.co.uk/dp/B0001DI5IA &quot;Battlefield - Manchuria - The Forgotten Victory&quot;], [[Battlefield (documentary series)]], 2001, 98 minutes.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Hayashi&gt;Hayashi, S. (1955). Vol. XIII - Study of Strategic and Tactical peculiarities of Far Eastern Russia and Soviet Far East Forces. Japanese Special Studies on Manchuria. Tokyo, Military History Section, Headquarters, Army Forces Far East, US Army.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Drea&gt;Drea, E J. (1984). Missing Intentions : Japanese Intelligence and the Soviet Invasion of Manchuria, 1945. Military Affairs 48(2): 66-73.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Butow1954&gt;[[Robert Butow]], ''Japan's Decision to Surrender'', Stanford University Press, 1954 ISBN 978-0-8047-0460-1.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Frank2001&gt;[[Richard B. Frank]], ''Downfall: The End of the Imperial Japanese Empire'', Penguin, 2001 ISBN 978-0-14-100146-3.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Maddox2007&gt;[[Robert James Maddox]], ''Hiroshima in History: The Myths of Revisionism'', University of Missouri Press, 2007 ISBN 978-0-8262-1732-5.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Hasegawa2006&gt;[http://www.history.ucsb.edu/faculty/hasegawa.htm Tsuyoshi Hasegawa], ''Racing the Enemy: Stalin, Truman, and the Surrender of Japan'', Belknap Press, 2006 ISBN 0-674-01693-9.&lt;/ref&gt;

1983 онд Америкийн армийн түүхч Дэвид Гланц]] судалгааны ажлаа &quot;Наймдугаар сарын шуурга ажиллагаа&quot; гэж гарчигласнаас хойш уг ажиллагааг заримдаа тийнхүү нэрлэх нь бий.&lt;ref Name=Glantz/&gt;
1945 оны наймдугаар сарын 9-нд ЗХУ, наймдугаар сарын 10-нд манай улс Японд дайн зарласнаар “Чөлөөлөх дайн” эхэлсэн түүхтэй. Тухайн үед Японы хуурай замын цэргийн бүлэглэлийн томоохон хүч болох [[Квантуны Арми]] Манжуур, Хойт Солонгос, Өмнөд Сахалин, Курилийн арлуудад төвлөрч байсан. Энэ хүч 1945 оны наймдугаар сар гэхэд бие бүрэлдэхүүний хувьд Японы 1,3 сая буюу , Манжго улсын 200 мянган цэрэг офицер, 1215 танктай, 6640 их буу, миномёттой, 1907 нисэх онгоцтой, далайн 25 хөлөгтэй байв. Зөвхөн хүний тоогоор аваад үзэхэд Японы дивизийн бие бүрэлдэхүүн дундажаар 18.0 мянган хүнтэй байхад Зөвлөлтийн дивиз 10.0 мянгаас хэтрэхгүй байжээ. Чөлөөлөх дайн эхлэхээс өмнө ЗХУ Алс Дорнод дахь цэргийн хүчээ нэмэгдүүлж, нэгтгэснээр цэргийн стратегийг тухайн үед зөв зохион байгуулж чадсан юм. Зөвлөлт Монголын  цэргийн дээд командлал хүчтэй цохилт хийх цэргийн томоохон бүлэглэлийг бүрдүүлэх ажлыг тав, зургаа, долдугаар сард зохион байгуулж, Баруун фронтоос буюу Дорнод Прусс,Чехословак,Польш, Австри,Унгараас 6,16,35,39,53-р армиуд зэрэг Дорнод Европын фронтод байлдаж байсан туршлагатай бүлэглэл, нэгтгэлүүдийг Алс Дорнод руу төмөр замаар 9-12 мянган км зайд асар их олон тооны хүн, зэвсэг, техникийг шилжүүлэн байрлуулжээ. Үүний  үр дүнд ЗХУ-ын Алс Дорнод дахь цэргийн бүлэглэл дайн эхлэх үед бие бүрэлдэхүүний хувьд 1.7 сая илүү хүнтэй, 5250 танк, 29835 их буу, миномёттой, 5171 байлдааны нисэх онгоцтой, 93 далайн хөлөгтэй болсноороо Зөвлөлтийн цэрэг Японы цэргээс давамгайлж, стратегийн давших операцийг явуулах нөхцөлийг бүрдүүлжээ. Үндсэн цохилтын чиглэлүүдэд хүч хэрэгслийнхээ 70-90 хувийг төвлөрүүлж, бие бүрэлдэхүүнээ 1.5-1.7 дахин, их буугаа 4-4.5, танк 5-8, нисэх онгоцоо 2.6 дахин нэмэгдүүлсэн нь Японы армийг бут цохих цэргийн томоохон тактик байсан юм.

Цэргийн байлдааны стратегийн ажиллагаа нь Европ, Азийг дамнуулан тив хооронд хийсэн стратегийн агуу маневр байснаараа цэргийн урлагийн түүхэнд алтан хуудас болон үлдсэн гэж мэргэжлийнхэн үзэж байна. Манжуурын стратегийн давших операцид шийдвэрлэх үүргийг Өвөр Байгалийн фронт, түүн дотроо 6 дугаар гвардын танкийн арми голлох үүргийг гүйцэтгэсэн гэж цэргийн урлагийн түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг. Цэргийн шилжүүлэн бүлэглэлтээр Европоос Алс Дорнодод бүр тодруулбал Прагаас БНМАУ-ын зүүн хилд маневрлуулсан 6 дугаар гвардын танкийн арми бол Румын, Унгар, Австри, Чехословак зэрэг улс орны уулархаг ойт болон намгархаг тал нутагт байлдааны ажиллагааг амжилттай явуулж байсан туршлагатай арми бөгөөд Өвөр Байгалийн фронтын стратегийн давшилтын үндсэн чиглэлд 1000 шахам км гүнд маневрлан байлдааны ажиллагаа явуулснаараа цэргийн урлагийн түүхийн алтан хуудаснаа алдар гавьяагаа үлдээсэн домогт нэгдэл юм. Зөвлөлтийн цэргийн танкийн томоохон нэгдэл Их Хянганы уулархаг нурууг давсан нь түүхэнд тохиолдсон анхдагч үйл явдал байжээ. Ийнхүү 6 дугаар гвардын танкийн арми гурван өдрийн давшилтаар 450 гаруй км замыг туулахдаа Их Хянганы уулсыг даван түүнд тавьсан байлдааны үүргийг хоёр хоногийн өмнө биелүүлсэн байна. Энэхүү операцийн нэг онцлог нь 6 дугаар гвардын танкийн арми фронтын үндсэн хүчнээс салангид 300 орчим км-ийн алсад амжилттай ажиллагаа явуулсанд оршдог.

===Монгол улсын оролцоо===
[[Файл:苏蒙联军抗日烈士纪念塔 - panoramio.jpg|thumb|Зөвлөлт-Монголын эвсэл Японы эсрэг амиа алдагсдын мөргөлийн цамхаг]]
Герман дарагдсан ч Япон эсэргүүцэн байлдсаар байсан тул дайны галыг унтраах үйл ажиллагаанд хувь нэмрээ оруулах, өөрийн орны аюулгүй байдлаа хангах, 1936 оны “харилцан туслалцах протокол” ёсоор Зөвлөлтөд туслах үүднээс 1945 оны 8 сарын 10-нд Японд дайн зарлав. Монголын 5, 6, 7, 8-р морьт дивиз, 7-р механикжуулсан хуягт бригад, танк, их буу, авто тээврийн болон холбооны тусгай хороо, нисэх холимог дивиз, химмйн инженерийн тусгай салбар, хилийн цэрэг, сайн дурын морьт отрядууд “Зөвлөлтийн өвөр Байгалийн фронт”-ын “өмнөд бүлэг”-т багтан орсон. Манай зэвсэгт хүчнийг Маршал Чойбалсан, дэслэгч генерал Лхагвасүрэн нар удирджээ.

1935-1945 онд монгол төрийн зүгээс батлан хамгаалалтад их анхаарч 80 мянган сайн дурын морьт цэргийг элсүүлж, Орос, Монголд энэ төрлийн мэргэжилтнийг олноор бэлдэж, Оросоос 100сая гаруй рублийн зэвсэг худалдан авчээ. Цэрэг стратегийн холбогдолтой Баянтүмэн- Тамсагбулагийн төмөр зам (380км), Улаанбаатар- Алтанбулаг чиглэлд засмал зам тавьж, цэргийн утсан холбоог бий болгож, цэргийн хувцас, морины хэрэгсэл бэлтгэх үлдвэр байгуулжээ.
  
1945 оны 8 сарын 9-нд Долоннуур- Жэхэгийн чиглэлд давших хүч хил давж дайсны эсэргүүцлийг няцаан Шеншингийн овоо, Шанага, Ар цагаан нуур, Янду сүм, Тасын овоог чөлөөлж 13-нд Далай нуурт хүрчээ. Тэндээс Цахарын 150км урт цөлийг туулж Долоннуурыг эзлээд (хилээс 450 км-т) цааш давшив. МАХЦ-ийн 5, 7-р дивиз Оросын цэргийн хамт 8 сарын 17-нд Фынин, 20-нд Саньчакоу, 21-нд Луньхуаг эзлэв.
 
МАХЦ-ийн 7, 8-р дивиз Орос цэргийн хамт 8:20-нд Жэхэг авав. Эндээс 8000 гаруй цэрэг, 9126 винтов, 123 пулемёт, 15 миномёт, 6 их буу, 3 танк, 300 машин, 42 агуулах олзолж Манжуур дахь [[Квантуны Арми|Квантуны aрмийг]] умард Хятад дахь баазаас нь таслав.
6-р дивиз 8 сарын 21-нд Аньзятуныг эзлээд, Гуйбэйкоу орчим (хилээс 1010 км орчим) 5-р дивизтэй нийлэв. Цааш давшин Японы үлэмж хүч бөөгнөрсөн Миюньд 8 сарын 22-нд тулав.

8 сарын 9-нд Замын-Үүдээс Чуулалт хаалга зүг хөдөлсөн Монгол Орос цэргүүд Япон, Өвөрмонголын анги салбарыг устгаад цааш давшин Нянзан хотыг эзлээд 8 сарын 11-нд Баруун Сөнид, Вангийн хүрээг (хилээс 200 км) чөлөөлөв.
Цааш давшин Завсар (8 сарын 13), Жанбэй (8 сарын 18) эзэлснээр Жанчхүүд тулав. Хилээс 560км-т орших Жанчхүүгийн даваа бол хойд талаас Чуулалт хаалга орох замыг халхалсан Японы гол түшиц байлаа. Тэрхүү “Давагдашгүй цайз” болсон бэхлэлтийг МАХЦ-ийн хурандаа Нянтайсүрэнгийн 7-р хуягт бригад, Зөвлөлтийн 27-р мотобуудлагын бригад 3 хоног ширүүн байлдсаны эцэст эвдэн 8 сарын 21-нд Чуулалт хаалга орчмыг чөлөөлжээ.
Энэ дайнд 78 монгол хүн алагдаж улсаас 200 гаруй сая төгрөгийн хохирол гарчээ.
Нийт 594 мянган япон цэрэг олзолсны 12318-г нь монголчууд олзолсон байна. Монголын зэвсэгт хүчин [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ад үндэс нэгт [[Өвөр Монгол]]оо нэгтгэн авах далд зорилго тавин уг ажиллагаанд Зөвлөлтийн цэргийн давшилтын баруун жигүүрийг халхлан оролцоход монгол цэргүүдийг чөлөөлсөн нутаг дахь өвөр монголчууд талархан угтаж байсан хэдий ч Холбоотны удирдлагуудын тохиролцооноос үүдэн тэр хүсэл нь биелээгүй билээ.

Дэлхийн II дайны төгсгөл үеийн байлдаанд БНМАУ оролцсон нь дараахь зүйлтэй холбоотой. Дэлхийн II дайны явцад ЗХУ, түүний удирдагч Сталины нэр хүнд олон улсын тавцан дээр асар их өссөн юм. Тиймээс ч дайны дараа ЗХУ-ын аюулгүй байдлыг хэрхэн хангах вэ гэдэг нь Сталины хувьд амин чухал асуудал байв. Тэгээд ч Сталин 1945 оны 2 дугаар сард Японы эсрэг дайнд орох ЗХУ-ын болзлуудын нэгэнд “БНМАУ-ын статус-квог хэвээр хадгалах” гэсэн болзол тавьсан билээ. “Бүх асуудлыг гол гогцоо нь БНМАУ-ын газар зүйн байрлалд байсан юм” байна.

===Түүнчлэн үзэх===
*[[Халхын голын байлдаан]]
*[[Хасан нуурын мөргөлдөөн]]
*[[Зөвлөлтийн зэвсэгт хүчний цэргийн ангиуд монголд]]
*[[1945 оны чөлөөлөх дайн]]

==Эх сурвалж==
{{Reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны Солонгосын түүх]]
[[Ангилал:1945 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын оролцсон дайн тулаан]]
[[Ангилал:Далд нэр]]
[[Ангилал:Зөвлөлт Холбоот Улс дэлхийн хоёрдугаар дайнд]]
[[Ангилал:ЗХУ-ын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Манж-го]]
[[Ангилал:Монгол дэлхийн хоёрдугаар дайнд]]
[[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Номхон далайн дайны зэвсэгт хүчний ажиллагаа]]</text>
      <sha1>bu0xrk74ns8kwpxuos4w6gmf4whqpxu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мухулай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28170</id>
    <revision>
      <id>706244</id>
      <parentid>695492</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T18:32:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Мөн үзэх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11940" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр                        = Мухулай
| зураг                      =
| зурагны_дэвсгэр_тайлбар    = 
| тайлбар                    = [[Сүхбаатарын талбай]]н хойморт байх Мухулайн хөшөө
| төрсөн_огноо               = 1170 он
| төрсөн_газар               = [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын ханлиг]],Жалайр аймаг
| нас_барсан_огноо           = 1223 он
| нас_барсан_газар           = [[Их Монгол Улс]]
| үндэстэн                   = [[Монгол үндэстэн|Монгол]], [[Жалайр]] аймгийн овгийн хүн
| бусад_нэр                  = өрлөг баатар, мянганы ноён
| алдаршсан_хувь_нэмэр       = '''Гоо ван'''
| ажил_мэргэжил              = цэргийн ноён
}}

'''Мухулай''' (1170 - 1223) нь [[Их Монгол Улс]]ын цэргийн жанжин юм. Тэрбээр 15 насандаа [[Чингис хаан]]ы албанд зүтгэж эхэлсэн бөгөөд эцэг Жүрхэний Гүн гоо нь Тэмүжинд зарцаар өгсөн. Мухулай нь [[Алтан ураг]]т үл хамаарах ч бараг хааны дараа орох улсын '''Гоо ван''' цолыг авсан юм. Мухулай 53 наслахдаа бүх амьдрал нь цэргийн хуаранд өрнөж, аян замд гэрлэж, үр хүүхдээ өсгөсөн, нэг ч удаа ялагдаж байгаагүй гарамгай жанжин юм. Тэрбээр Чингис хаанд үлэмж олон ялалтыг авчирсан байлдааны тактикийг бэлтгэж, бусад жанжид түүнийг амжилтай хэрэгжүүлсэн гэдэг.
Харин зарим эх сурвалжид Мухулай 27 настай байхдаа Чингис хаанд дагаар орсон гэж бичсэн байна. Мухулайн эцэг бол үнэнч шударга хүн байсан бөгөөд Чингис хаанд хүчин зүтгэж явжээ. Чингис хаан Мухулай нарын нөхөрлөсөн үе нь Монголчууд тарж бутарсан олон овог аймгууд нэгдэн нийлэх гэж буй тэмцлийн ид үе байсан юм.

== Намтар ==
Хүнд цагт Чингис хаантай нөхөрлөсөн Мухулайн цэргийн эрдэм, үнэнч шударга зангаараа эхнээсээ л үлгэр дуурайлал болж байв. Төрөлхийн авхаалжтай, хичээнгүй Мухулай нь Боорчи, Зэлмэ зэрэг хатуу жанждын гараар хүмүүжиж, 20 хүрэх насандаа Чингис хааны 4 хөлөг баатрын нэг болж, 30 насны босгон дээр 9 өрлөгийн нэгд багтжээ.

Түүнээс хойш бараг дараалан тушаал дэвшсээр хааны дараа орох улсын ван болсон юм. 1199 онд Мухулай Найманы Буюруг ханы эсрэг хийсэн тулалдааны үед шалгарч, Байдраг голын хөвөөнд Найманы Хөгсү Сабрага баатрын цэрэгтэй тулалдаж явжээ. 1200 онд Онон мөрний хөвөөнд Тайчуудтай байлдахад оролцож, мөн оны намар 11 овог аймгийн цэрэгтэй тулгаран дарж, 1201 онд Гүр хаан Жамухын эсрэг байлдан 1202 онд Найман-Мэргидийн холбоотны цэргийг Хүйтэн уулын дэргэд тосон байлдсан, 1202 онд Татарыг мөхөөсөн тулалдаан, 1203 оны хавар Мау өндрийн байлдаанд оролцож байжээ. 1197-1206 оны хооронд явагдсан хамгийн томоохон гэж хэлж болох тулгаралтуудад бүгдэд оролцож явжээ.

== Их Монгол Улсад хүчин зүтгэсэн нь ==
1206 онд Чингис хаан Монгол туургатныг нэгэн дээвэр дор нэгтгэж, Их Монгол улсыг байгуулсны дараа Мухулайг гоо ван болгон өргөмжилж, зүүн түмний захирагч болгожээ. Хаант төрийн 88 гавьяатны гурав дахь, 95 мянгатын 3 дахь мянганы ноёноор тус тус өргөмжилжээ. Тэр үед Мухулай ван 38 нас хүрч байсан бололтой. Өдгөө судлаачид гоо ван цолыг ерөнхий сайд, шадар сайд гэсэн цолтой дүйнэ гэж тайлбарладаг. Энэ утгаар Мухулай ванг Монгол улсын анхны ерөнхий сайд байсан гэж үзэх түүхчид бий. Гадаад элчтэй харилцах дээд эрхийг хаан өөрөө барих тул гадаадад явах бичгийг 2 хэл дээр үйлдэх, элчийг хүлээн авч тохирох зиндаанд нь хамааруулах хүндэтгэх, дайн, найрамдлын асуудлыг их хуралдайд бэлтгэн оруулах ажлыг Мухулай ван голдуу эрхэлж байв.

Мухулай бол амьдралынхаа 50 жилийг цэргийн майханд өнгөрөөж, аян дайныхаа хажуугаар гэрлэж, үр хүүхдээ өсгөж явсан гайхамшигт жанжин юм. Тэрээр Чингис хаанд олон ялалт бэлэглэсэн билээ. Түүнчлэн Мухулай ван Монгол цэрэг эрсийн зориг хийморийг тэтгэх зорилгоор бүх цэргийн хар тугийг шинээр бүтээн залах үйлийг Чингис хаанд сануулсан бөгөөд амжилттай гүйцэтгэсэн учраас бүх цэргийн тугчаар томилогдсон байна. Түүнээс хойш Хар сүлдийг дайн байлдаанд залах, авч явах, тахих, догшруулах, байрнаас нь хөдөлгөхөд гагцхүү Мухулайн үр удмынхан гардан гүйцэтгэх болжээ.

1211 онд Чингис хаан Алтан улстай дайтах үед Зэв, Мухулай нарын удирдсан цэрэг цохилтын үзүүр болон хөдөлж, Алтан улсын цэрэгт хэд хэдэн удаа хүчтэй цохилт өгчээ. 1213 онд Мухулай ван стратегийн чухал ач холбогдол бүхий Цавчаал боомтыг довтолсон боловч авч чадаагүй байна. Үүний дараа Мухулай ван Ляодуны хойгт амжилттай давшин, хойд Хятадын нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулсан байна. Чингис хаан нутгийн зүг хүлгийн жолоог эргүүлэхдээ Хятадыг байлдан дагуулах ажлыг Мухулайд даалгасан нь ямар их итгэл хүлээлгэж байсныг харуулж байгаа юм. Мухулай ван ойролцоогоор 2,5 түмэн Монгол цэрэг, 2 түмэн Кидан цэрэг нийт 4,5 түмэн цэргийн хүчээр Алтан улсыг эзлэх дайнд орсон бөгөөд Алтан улсын дотоод зөрчлийг ашиглах, цэрэг-дипломатын аргыг хослуулан хэрэглэх, морины хурдаар давших зэрэг аргуудыг хослуулан хэрэглэж, Алтан улсын төрийг шахаанд оруулж байв. Байлдааны ажиллагааг амжилттай болгохын тулд Мухулай ван Хятадуудын өөрсдийн аргыг хэрэглэх шаардлагатай гэдгийг сайн ойлгож байлаа. Үүний дүнд ч Хятад цэргээс бүрдсэн явган цэргийн анги байгуулж байв. Мухулайн удирдан явуулсан байлдааны ажиллагааны үед буюу 1217-1223 оны хооронд Хятадын хойд хэсгийн асар их нутаг Монголчуудын гарт орсон боловч түүнийг эсэргүүцэх орон нутгийн иргэдийн тэмцэл бас байжээ. 6 жилийн дотор Мухулай ван 45000 цэргийн хүчээр нийтдээ 1500 км өргөн фронтоор байлдааны ажиллагаа явуулж, 500 км газар давшжээ.

== Амьдралын сүүлийн жилүүд ==
Тэрээр [[Сүн улс]]тай дипломат харилцаа тогтоон, холбоотны хувиар Алтан улсыг ганцаардуулах бодлого барьж байв. Энэ талаас нь аваад үзвэл Мухулай ван чадварлаг, алсын хараатай улс төрийн бодлоготон байжээ. Харамсалтай нь Мухулай ван өвчний улмаас 1223 оны 3-р сард нас баржээ. Алтан улсын эсрэг давшилт эрчимжиж байх тэр үед Мухулай ван нас барсан нь хүнд гарз байсан юм.

Хожмоо Чингис хаан Бяньжиныг байлдаж явахдаа бүх цэргүүд, жанжиддаа хандан ''“Мухулай маань амьд байсан бол би яалаа гэж ингэж явахав”'' хэмээн шүүрс алдсан гэдэг. Учир нь Монголчууд [[Алтан улс]]ын эсрэг 1211-1234 он хүртэл даруй 23 жилийн турш үргэлжилсэн дайныг хийж байсан бөгөөд энэхүү аян дайн нь хамгийн их хүн хүч, цаг хугацаа шаардсан дайн байсан юм. 1211-1223 оны хооронд буюу 12 жилийн турш Мухулай вангийн удирдан явуулсан байлдааны ажиллагаа үнэхээр амжилттай байсан юм. Монголын цэрэг Мухулайн удирдлага дор 1217-1223 онд томоохон, шийдвэрлэх ялалтуудыг удаа дараалан байгуулж, хожмоо явагдах байлдааны ажиллагааны үндэс суурь нь болж өгчээ.

Мухулай бол Монгол жанжны авьяас билэг, арга ухаан ямар ч нөхцөл байдалд уран чадварлаг, түргэн шаламгай шинж чанараа төвөггүй дасан зохицож чаддаг гайхамшигтай өрлөг жанжин байсан юм.

== Мөн үзэх ==
* [[Боорчи]]
* [[Зэв ноён|Зэв]]
* [[Зэлмэ]]
* [[Сүбэдэй баатар|Сүбэдэй]]

[[Ангилал:Их Монгол Улс]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Монголын жанжин]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1170 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1223 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>7m42bjbeyogj902ufkq95sdby30bqxz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706246</id>
      <parentid>706244</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T18:36:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Мөн үзэх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11981" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр                        = Мухулай
| зураг                      =
| зурагны_дэвсгэр_тайлбар    = 
| тайлбар                    = [[Сүхбаатарын талбай]]н хойморт байх Мухулайн хөшөө
| төрсөн_огноо               = 1170 он
| төрсөн_газар               = [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын ханлиг]],Жалайр аймаг
| нас_барсан_огноо           = 1223 он
| нас_барсан_газар           = [[Их Монгол Улс]]
| үндэстэн                   = [[Монгол үндэстэн|Монгол]], [[Жалайр]] аймгийн овгийн хүн
| бусад_нэр                  = өрлөг баатар, мянганы ноён
| алдаршсан_хувь_нэмэр       = '''Гоо ван'''
| ажил_мэргэжил              = цэргийн ноён
}}

'''Мухулай''' (1170 - 1223) нь [[Их Монгол Улс]]ын цэргийн жанжин юм. Тэрбээр 15 насандаа [[Чингис хаан]]ы албанд зүтгэж эхэлсэн бөгөөд эцэг Жүрхэний Гүн гоо нь Тэмүжинд зарцаар өгсөн. Мухулай нь [[Алтан ураг]]т үл хамаарах ч бараг хааны дараа орох улсын '''Гоо ван''' цолыг авсан юм. Мухулай 53 наслахдаа бүх амьдрал нь цэргийн хуаранд өрнөж, аян замд гэрлэж, үр хүүхдээ өсгөсөн, нэг ч удаа ялагдаж байгаагүй гарамгай жанжин юм. Тэрбээр Чингис хаанд үлэмж олон ялалтыг авчирсан байлдааны тактикийг бэлтгэж, бусад жанжид түүнийг амжилтай хэрэгжүүлсэн гэдэг.
Харин зарим эх сурвалжид Мухулай 27 настай байхдаа Чингис хаанд дагаар орсон гэж бичсэн байна. Мухулайн эцэг бол үнэнч шударга хүн байсан бөгөөд Чингис хаанд хүчин зүтгэж явжээ. Чингис хаан Мухулай нарын нөхөрлөсөн үе нь Монголчууд тарж бутарсан олон овог аймгууд нэгдэн нийлэх гэж буй тэмцлийн ид үе байсан юм.

== Намтар ==
Хүнд цагт Чингис хаантай нөхөрлөсөн Мухулайн цэргийн эрдэм, үнэнч шударга зангаараа эхнээсээ л үлгэр дуурайлал болж байв. Төрөлхийн авхаалжтай, хичээнгүй Мухулай нь Боорчи, Зэлмэ зэрэг хатуу жанждын гараар хүмүүжиж, 20 хүрэх насандаа Чингис хааны 4 хөлөг баатрын нэг болж, 30 насны босгон дээр 9 өрлөгийн нэгд багтжээ.

Түүнээс хойш бараг дараалан тушаал дэвшсээр хааны дараа орох улсын ван болсон юм. 1199 онд Мухулай Найманы Буюруг ханы эсрэг хийсэн тулалдааны үед шалгарч, Байдраг голын хөвөөнд Найманы Хөгсү Сабрага баатрын цэрэгтэй тулалдаж явжээ. 1200 онд Онон мөрний хөвөөнд Тайчуудтай байлдахад оролцож, мөн оны намар 11 овог аймгийн цэрэгтэй тулгаран дарж, 1201 онд Гүр хаан Жамухын эсрэг байлдан 1202 онд Найман-Мэргидийн холбоотны цэргийг Хүйтэн уулын дэргэд тосон байлдсан, 1202 онд Татарыг мөхөөсөн тулалдаан, 1203 оны хавар Мау өндрийн байлдаанд оролцож байжээ. 1197-1206 оны хооронд явагдсан хамгийн томоохон гэж хэлж болох тулгаралтуудад бүгдэд оролцож явжээ.

== Их Монгол Улсад хүчин зүтгэсэн нь ==
1206 онд Чингис хаан Монгол туургатныг нэгэн дээвэр дор нэгтгэж, Их Монгол улсыг байгуулсны дараа Мухулайг гоо ван болгон өргөмжилж, зүүн түмний захирагч болгожээ. Хаант төрийн 88 гавьяатны гурав дахь, 95 мянгатын 3 дахь мянганы ноёноор тус тус өргөмжилжээ. Тэр үед Мухулай ван 38 нас хүрч байсан бололтой. Өдгөө судлаачид гоо ван цолыг ерөнхий сайд, шадар сайд гэсэн цолтой дүйнэ гэж тайлбарладаг. Энэ утгаар Мухулай ванг Монгол улсын анхны ерөнхий сайд байсан гэж үзэх түүхчид бий. Гадаад элчтэй харилцах дээд эрхийг хаан өөрөө барих тул гадаадад явах бичгийг 2 хэл дээр үйлдэх, элчийг хүлээн авч тохирох зиндаанд нь хамааруулах хүндэтгэх, дайн, найрамдлын асуудлыг их хуралдайд бэлтгэн оруулах ажлыг Мухулай ван голдуу эрхэлж байв.

Мухулай бол амьдралынхаа 50 жилийг цэргийн майханд өнгөрөөж, аян дайныхаа хажуугаар гэрлэж, үр хүүхдээ өсгөж явсан гайхамшигт жанжин юм. Тэрээр Чингис хаанд олон ялалт бэлэглэсэн билээ. Түүнчлэн Мухулай ван Монгол цэрэг эрсийн зориг хийморийг тэтгэх зорилгоор бүх цэргийн хар тугийг шинээр бүтээн залах үйлийг Чингис хаанд сануулсан бөгөөд амжилттай гүйцэтгэсэн учраас бүх цэргийн тугчаар томилогдсон байна. Түүнээс хойш Хар сүлдийг дайн байлдаанд залах, авч явах, тахих, догшруулах, байрнаас нь хөдөлгөхөд гагцхүү Мухулайн үр удмынхан гардан гүйцэтгэх болжээ.

1211 онд Чингис хаан Алтан улстай дайтах үед Зэв, Мухулай нарын удирдсан цэрэг цохилтын үзүүр болон хөдөлж, Алтан улсын цэрэгт хэд хэдэн удаа хүчтэй цохилт өгчээ. 1213 онд Мухулай ван стратегийн чухал ач холбогдол бүхий Цавчаал боомтыг довтолсон боловч авч чадаагүй байна. Үүний дараа Мухулай ван Ляодуны хойгт амжилттай давшин, хойд Хятадын нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулсан байна. Чингис хаан нутгийн зүг хүлгийн жолоог эргүүлэхдээ Хятадыг байлдан дагуулах ажлыг Мухулайд даалгасан нь ямар их итгэл хүлээлгэж байсныг харуулж байгаа юм. Мухулай ван ойролцоогоор 2,5 түмэн Монгол цэрэг, 2 түмэн Кидан цэрэг нийт 4,5 түмэн цэргийн хүчээр Алтан улсыг эзлэх дайнд орсон бөгөөд Алтан улсын дотоод зөрчлийг ашиглах, цэрэг-дипломатын аргыг хослуулан хэрэглэх, морины хурдаар давших зэрэг аргуудыг хослуулан хэрэглэж, Алтан улсын төрийг шахаанд оруулж байв. Байлдааны ажиллагааг амжилттай болгохын тулд Мухулай ван Хятадуудын өөрсдийн аргыг хэрэглэх шаардлагатай гэдгийг сайн ойлгож байлаа. Үүний дүнд ч Хятад цэргээс бүрдсэн явган цэргийн анги байгуулж байв. Мухулайн удирдан явуулсан байлдааны ажиллагааны үед буюу 1217-1223 оны хооронд Хятадын хойд хэсгийн асар их нутаг Монголчуудын гарт орсон боловч түүнийг эсэргүүцэх орон нутгийн иргэдийн тэмцэл бас байжээ. 6 жилийн дотор Мухулай ван 45000 цэргийн хүчээр нийтдээ 1500 км өргөн фронтоор байлдааны ажиллагаа явуулж, 500 км газар давшжээ.

== Амьдралын сүүлийн жилүүд ==
Тэрээр [[Сүн улс]]тай дипломат харилцаа тогтоон, холбоотны хувиар Алтан улсыг ганцаардуулах бодлого барьж байв. Энэ талаас нь аваад үзвэл Мухулай ван чадварлаг, алсын хараатай улс төрийн бодлоготон байжээ. Харамсалтай нь Мухулай ван өвчний улмаас 1223 оны 3-р сард нас баржээ. Алтан улсын эсрэг давшилт эрчимжиж байх тэр үед Мухулай ван нас барсан нь хүнд гарз байсан юм.

Хожмоо Чингис хаан Бяньжиныг байлдаж явахдаа бүх цэргүүд, жанжиддаа хандан ''“Мухулай маань амьд байсан бол би яалаа гэж ингэж явахав”'' хэмээн шүүрс алдсан гэдэг. Учир нь Монголчууд [[Алтан улс]]ын эсрэг 1211-1234 он хүртэл даруй 23 жилийн турш үргэлжилсэн дайныг хийж байсан бөгөөд энэхүү аян дайн нь хамгийн их хүн хүч, цаг хугацаа шаардсан дайн байсан юм. 1211-1223 оны хооронд буюу 12 жилийн турш Мухулай вангийн удирдан явуулсан байлдааны ажиллагаа үнэхээр амжилттай байсан юм. Монголын цэрэг Мухулайн удирдлага дор 1217-1223 онд томоохон, шийдвэрлэх ялалтуудыг удаа дараалан байгуулж, хожмоо явагдах байлдааны ажиллагааны үндэс суурь нь болж өгчээ.

Мухулай бол Монгол жанжны авьяас билэг, арга ухаан ямар ч нөхцөл байдалд уран чадварлаг, түргэн шаламгай шинж чанараа төвөггүй дасан зохицож чаддаг гайхамшигтай өрлөг жанжин байсан юм.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Боорчи]]
* [[Зэв ноён|Зэв]]
* [[Зэлмэ]]
* [[Сүбээдэй]]

[[Ангилал:Их Монгол Улс]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Монголын жанжин]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1170 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1223 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>7mf7ukvjzq3oirhuryuek1esyuvtfkq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706247</id>
      <parentid>706246</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T18:37:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Мөн үзэх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12021" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр                        = Мухулай
| зураг                      =
| зурагны_дэвсгэр_тайлбар    = 
| тайлбар                    = [[Сүхбаатарын талбай]]н хойморт байх Мухулайн хөшөө
| төрсөн_огноо               = 1170 он
| төрсөн_газар               = [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын ханлиг]],Жалайр аймаг
| нас_барсан_огноо           = 1223 он
| нас_барсан_газар           = [[Их Монгол Улс]]
| үндэстэн                   = [[Монгол үндэстэн|Монгол]], [[Жалайр]] аймгийн овгийн хүн
| бусад_нэр                  = өрлөг баатар, мянганы ноён
| алдаршсан_хувь_нэмэр       = '''Гоо ван'''
| ажил_мэргэжил              = цэргийн ноён
}}

'''Мухулай''' (1170 - 1223) нь [[Их Монгол Улс]]ын цэргийн жанжин юм. Тэрбээр 15 насандаа [[Чингис хаан]]ы албанд зүтгэж эхэлсэн бөгөөд эцэг Жүрхэний Гүн гоо нь Тэмүжинд зарцаар өгсөн. Мухулай нь [[Алтан ураг]]т үл хамаарах ч бараг хааны дараа орох улсын '''Гоо ван''' цолыг авсан юм. Мухулай 53 наслахдаа бүх амьдрал нь цэргийн хуаранд өрнөж, аян замд гэрлэж, үр хүүхдээ өсгөсөн, нэг ч удаа ялагдаж байгаагүй гарамгай жанжин юм. Тэрбээр Чингис хаанд үлэмж олон ялалтыг авчирсан байлдааны тактикийг бэлтгэж, бусад жанжид түүнийг амжилтай хэрэгжүүлсэн гэдэг.
Харин зарим эх сурвалжид Мухулай 27 настай байхдаа Чингис хаанд дагаар орсон гэж бичсэн байна. Мухулайн эцэг бол үнэнч шударга хүн байсан бөгөөд Чингис хаанд хүчин зүтгэж явжээ. Чингис хаан Мухулай нарын нөхөрлөсөн үе нь Монголчууд тарж бутарсан олон овог аймгууд нэгдэн нийлэх гэж буй тэмцлийн ид үе байсан юм.

== Намтар ==
Хүнд цагт Чингис хаантай нөхөрлөсөн Мухулайн цэргийн эрдэм, үнэнч шударга зангаараа эхнээсээ л үлгэр дуурайлал болж байв. Төрөлхийн авхаалжтай, хичээнгүй Мухулай нь Боорчи, Зэлмэ зэрэг хатуу жанждын гараар хүмүүжиж, 20 хүрэх насандаа Чингис хааны 4 хөлөг баатрын нэг болж, 30 насны босгон дээр 9 өрлөгийн нэгд багтжээ.

Түүнээс хойш бараг дараалан тушаал дэвшсээр хааны дараа орох улсын ван болсон юм. 1199 онд Мухулай Найманы Буюруг ханы эсрэг хийсэн тулалдааны үед шалгарч, Байдраг голын хөвөөнд Найманы Хөгсү Сабрага баатрын цэрэгтэй тулалдаж явжээ. 1200 онд Онон мөрний хөвөөнд Тайчуудтай байлдахад оролцож, мөн оны намар 11 овог аймгийн цэрэгтэй тулгаран дарж, 1201 онд Гүр хаан Жамухын эсрэг байлдан 1202 онд Найман-Мэргидийн холбоотны цэргийг Хүйтэн уулын дэргэд тосон байлдсан, 1202 онд Татарыг мөхөөсөн тулалдаан, 1203 оны хавар Мау өндрийн байлдаанд оролцож байжээ. 1197-1206 оны хооронд явагдсан хамгийн томоохон гэж хэлж болох тулгаралтуудад бүгдэд оролцож явжээ.

== Их Монгол Улсад хүчин зүтгэсэн нь ==
1206 онд Чингис хаан Монгол туургатныг нэгэн дээвэр дор нэгтгэж, Их Монгол улсыг байгуулсны дараа Мухулайг гоо ван болгон өргөмжилж, зүүн түмний захирагч болгожээ. Хаант төрийн 88 гавьяатны гурав дахь, 95 мянгатын 3 дахь мянганы ноёноор тус тус өргөмжилжээ. Тэр үед Мухулай ван 38 нас хүрч байсан бололтой. Өдгөө судлаачид гоо ван цолыг ерөнхий сайд, шадар сайд гэсэн цолтой дүйнэ гэж тайлбарладаг. Энэ утгаар Мухулай ванг Монгол улсын анхны ерөнхий сайд байсан гэж үзэх түүхчид бий. Гадаад элчтэй харилцах дээд эрхийг хаан өөрөө барих тул гадаадад явах бичгийг 2 хэл дээр үйлдэх, элчийг хүлээн авч тохирох зиндаанд нь хамааруулах хүндэтгэх, дайн, найрамдлын асуудлыг их хуралдайд бэлтгэн оруулах ажлыг Мухулай ван голдуу эрхэлж байв.

Мухулай бол амьдралынхаа 50 жилийг цэргийн майханд өнгөрөөж, аян дайныхаа хажуугаар гэрлэж, үр хүүхдээ өсгөж явсан гайхамшигт жанжин юм. Тэрээр Чингис хаанд олон ялалт бэлэглэсэн билээ. Түүнчлэн Мухулай ван Монгол цэрэг эрсийн зориг хийморийг тэтгэх зорилгоор бүх цэргийн хар тугийг шинээр бүтээн залах үйлийг Чингис хаанд сануулсан бөгөөд амжилттай гүйцэтгэсэн учраас бүх цэргийн тугчаар томилогдсон байна. Түүнээс хойш Хар сүлдийг дайн байлдаанд залах, авч явах, тахих, догшруулах, байрнаас нь хөдөлгөхөд гагцхүү Мухулайн үр удмынхан гардан гүйцэтгэх болжээ.

1211 онд Чингис хаан Алтан улстай дайтах үед Зэв, Мухулай нарын удирдсан цэрэг цохилтын үзүүр болон хөдөлж, Алтан улсын цэрэгт хэд хэдэн удаа хүчтэй цохилт өгчээ. 1213 онд Мухулай ван стратегийн чухал ач холбогдол бүхий Цавчаал боомтыг довтолсон боловч авч чадаагүй байна. Үүний дараа Мухулай ван Ляодуны хойгт амжилттай давшин, хойд Хятадын нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулсан байна. Чингис хаан нутгийн зүг хүлгийн жолоог эргүүлэхдээ Хятадыг байлдан дагуулах ажлыг Мухулайд даалгасан нь ямар их итгэл хүлээлгэж байсныг харуулж байгаа юм. Мухулай ван ойролцоогоор 2,5 түмэн Монгол цэрэг, 2 түмэн Кидан цэрэг нийт 4,5 түмэн цэргийн хүчээр Алтан улсыг эзлэх дайнд орсон бөгөөд Алтан улсын дотоод зөрчлийг ашиглах, цэрэг-дипломатын аргыг хослуулан хэрэглэх, морины хурдаар давших зэрэг аргуудыг хослуулан хэрэглэж, Алтан улсын төрийг шахаанд оруулж байв. Байлдааны ажиллагааг амжилттай болгохын тулд Мухулай ван Хятадуудын өөрсдийн аргыг хэрэглэх шаардлагатай гэдгийг сайн ойлгож байлаа. Үүний дүнд ч Хятад цэргээс бүрдсэн явган цэргийн анги байгуулж байв. Мухулайн удирдан явуулсан байлдааны ажиллагааны үед буюу 1217-1223 оны хооронд Хятадын хойд хэсгийн асар их нутаг Монголчуудын гарт орсон боловч түүнийг эсэргүүцэх орон нутгийн иргэдийн тэмцэл бас байжээ. 6 жилийн дотор Мухулай ван 45000 цэргийн хүчээр нийтдээ 1500 км өргөн фронтоор байлдааны ажиллагаа явуулж, 500 км газар давшжээ.

== Амьдралын сүүлийн жилүүд ==
Тэрээр [[Сүн улс]]тай дипломат харилцаа тогтоон, холбоотны хувиар Алтан улсыг ганцаардуулах бодлого барьж байв. Энэ талаас нь аваад үзвэл Мухулай ван чадварлаг, алсын хараатай улс төрийн бодлоготон байжээ. Харамсалтай нь Мухулай ван өвчний улмаас 1223 оны 3-р сард нас баржээ. Алтан улсын эсрэг давшилт эрчимжиж байх тэр үед Мухулай ван нас барсан нь хүнд гарз байсан юм.

Хожмоо Чингис хаан Бяньжиныг байлдаж явахдаа бүх цэргүүд, жанжиддаа хандан ''“Мухулай маань амьд байсан бол би яалаа гэж ингэж явахав”'' хэмээн шүүрс алдсан гэдэг. Учир нь Монголчууд [[Алтан улс]]ын эсрэг 1211-1234 он хүртэл даруй 23 жилийн турш үргэлжилсэн дайныг хийж байсан бөгөөд энэхүү аян дайн нь хамгийн их хүн хүч, цаг хугацаа шаардсан дайн байсан юм. 1211-1223 оны хооронд буюу 12 жилийн турш Мухулай вангийн удирдан явуулсан байлдааны ажиллагаа үнэхээр амжилттай байсан юм. Монголын цэрэг Мухулайн удирдлага дор 1217-1223 онд томоохон, шийдвэрлэх ялалтуудыг удаа дараалан байгуулж, хожмоо явагдах байлдааны ажиллагааны үндэс суурь нь болж өгчээ.

Мухулай бол Монгол жанжны авьяас билэг, арга ухаан ямар ч нөхцөл байдалд уран чадварлаг, түргэн шаламгай шинж чанараа төвөггүй дасан зохицож чаддаг гайхамшигтай өрлөг жанжин байсан юм.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Боорчи]]
* [[Борохул]]
* [[Чулуун]]
* [[Зэв ноён|Зэв]]
* [[Зэлмэ]]
* [[Сүбээдэй]]

[[Ангилал:Их Монгол Улс]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Монголын жанжин]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1170 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1223 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>by1f8m4xv9ukghjlfdt3h1vbzbpcpbv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Юрийн галав</title>
    <ns>0</ns>
    <id>30216</id>
    <revision>
      <id>706280</id>
      <parentid>336379</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T06:34:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="936" xml:space="preserve">'''Юрийн галав''' нь [[Геохронологи]]йн дагуу 201.3± 145.6 сая жилийн хоорондын үе юм. Энэ галав нь [[Мезозой эрин]]ий 3 галавын  дундах нь бөгөөд [[үлэг гүрвэл]]үүдийн '''алтан үе''' нь билээ. Энэ үеийн гол онцлог нь тэр үед амьдарч байсан үлэг гүрвэлүүд нь биеээр хэт аврага том байснаараа ялгарах тул энэ галавыг  бас үлэмж биет үлэг гүрвлүүдийн үе хэмээдэг. Юрийн галавыг дотор нь Түрүү буюу Доод Юрийн галав, Дунд Юрийн галав, Хожуу Юрийн галав гэсэн үндсэн 3 хэсэгт ангилж үздэг.

[[Ангилал:Юрийн галав]]
[[Ангилал:Геохронологи]]</text>
      <sha1>4i2p6ryudxhj3xtbtb8fd7rqvrnq0vu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гэмпилдоржийн Цэдэнсоном</title>
    <ns>0</ns>
    <id>38606</id>
    <revision>
      <id>706232</id>
      <parentid>702822</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T17:24:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24305" xml:space="preserve">[[Файл:Tsedensonom.jpg|thumb|Гэмпилдоржийн Цэдэнсоном]]
'''Далай Чойнхор ван Гэмпилдоржийн Цэдэнсоном''' (1881-1930) нь Монголын язгууртан, төрийн зүтгэлтэн хүн байв. Тэрээр 86 хошуунаас хамгийн том [[Далай Чойнхор вангийн хошуу]]г 14 жил захирсан засаг ноён байсан бөгөөд Ардын засгийн үед ч хошууны засаг даргаар сонгогдон ажиллаж байсан юм. Г.Цэдэнсоном энэ том хошууг захирахдаа хошуу нутагтаа олон шинэтгэл хийсэн нэр хүндтэй засаг ноён байсан төдийгүй 1911 оны [[үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]], 1921 оны [[ардын хувьсгал]]ын үйл хэрэгт хөдөө орон нутгаас гар бие оролцож явсан төр ниймийн зүтгэлтэн байсан юм.

==Намтар==
Далай Чойнхор ван Цэдэнсономын удам угсааг хөөн үзэхэд [[Чингис хаан]]ы удмын [[Боржигин]] овгийн, [[хиад]] ясны хүн байв. [[Сайн ноён хан аймаг|Сайн ноён хан аймгийн]] Далай Чойнхор вангийн хошуу буюу халхын умар замын дунд дахь зүүн этгээдийн хошуунд Хөндлөн ван Гэмпилдоржийн төрлийн тайж Очир жононгийнд Цэдэнсоном 1881 онд төржээ. Эл хошуу нь Халхын олон хошуунаас хамгийн том нь байсан төдийгүй газар нутаг уудам, хүн мал олонтой, баян чинээлэг, Халхын нөлөө бүхий хошуу байсан юм. Тус хошуу нь 1686 онд байгуулагдсан бөгөөд анхны засаг ноён нь Гүмбэ хэмээгч байсан бөгөөд түүнээс хойш угсаа залгамжлан 9 хүн хошууг захирч байжээ. Цэдэнсономын өргөсөн эцэг Гэмпилдорж нь хошууны найм дахь засаг ноён юм. Хошуу ноён хөндлөн ван Гэмпилдорж нь угсаа залгамжлах нуган үргүй учир өөрийн ойрын төрлийн Очир жоногийнхоос Цэдэнсономынг үрчлэн авч зэрэг хэргэмээ залгамжлуулахаар бичгийн эрдэмд сургаж байжээ. Хошуу ноён хөндлөн Гэмпилдорж 75 насандаа 1894 онд насан өөд болоход Цэдэнсоном хошууны ноёны Засаг төрийн бэйлийн хэргэмийг залгамжлан, тус хошууны сүүлчийн буюу ес дэх засаг ноён болсон байна. Тэрбээр 1899 онд эр бие насанд хүрч, хошууны хэргийг захиран шийтгэх болжээ. Багаас эрдэм номд гэгээрч, ухаан суусан түүнийг 21 настайд нь 1902 онд Улиастайн Манж амбан сайдын зөвлөх хувийн сайдад тохоон томилж байв. Цэргийн хэргт хүчин зүтгэсэн учир 1905 онд жүн вангийн хэргэм хүртсэн байна. Гэрийн сургуулиар манж, төвад хэл сурч эрдэм номд боловсорсон нэгэн байжээ. Хошууны болон төр, цэргийн хэрэгт хичээнгүй зүтгэж удаа дараа хэргэм зэргээ ахиулж байсан ажээ. Улс үндэснийхээ тусгаар тогтнол, эрх чөлөөний төлөө сэтгэл оюунаа чилээж, төрийн хэрэгт чадах чинээгээрээ оролцож хүчин зүтгэж байсан төдийгүй үндэсний эрх чөлөөний 1911 оны их үйлст идэвхийлэн оролцож явсан нэгэн юм. 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын үйл хэрэгт түүний оруулсан гавьяа зүтгэлийг үнэлэн, Богд хаант Монгол улсын эзэн хаан Богдын лүндэнгээр 1911 онд Далай Чойнхор цол, жүн вангийн хэргэмээр шагнаж, Дотоод Хэргийг Бүгд Захиран Шийтгэгч Яамны дэд сайдын тушаалд тохоон томилжээ. Дэд сайдын албыг  хашихын хамт 1913 оноос Сайн ноён хан аймгийн чуулганы даргыг түр хамаарч байжээ. Дэд сайдын албыг 1915 он хүртэл хашиж байгаад 1916 оноос Гадаад Хэргийг Эрхлэн Шийтгэгч Яамны дэд сайд болж 1919 он хүртэл үр бүтээлтэй ажилласан байна. Далай Чойнхор ван Цэдэнсоном нь 1921 оны Ардын хувьсгалыг талархан дэмжиж байсан төдийгүй 1921 оны 2 дугаар сард Сайн ноён хан аймгийн Цэргийг захирах жанжны тушаалыг хамаарч, хувьсгалын хэргт оролцож, цэрэг удирдан улс орноо харийн дайснаас чөлөөлөх үйл хэрэгт хүчин зүтгэж явжээ. Ардын хувьсгалын дараа 1923 онд засаг захиргааны өөрчлөлт хийхэд хошууны засаг даргаар сонгогдон жил гаруй ажиллаад 1924 онд өөрийн сайн дураар засаг даргаас татгалзсан. Үүнээс хойш энгийн ардын амьдралаар амьдарч байгаад 1930 онд одоогийн Хөвсгөл аймгийн Жаргалант сумын нутагт насан өөд болжээ.

==Төр нийгмийн зүтгэл==
Монголчууд 200 гаруй жил алдагдсан тусгаар тогтнол, төрийн эрхээ эргүүлэн 1911 онд олж авсан юм. Энэ түүхэн үйл явцыг тухайн үеийн монголчууд, Монголын төлөөх зүрх сэтгэлтэй хүн бүрийн зүтгэлийн үр дүнд бий болсон юм. Энэ тусгаар тогтнол бол хэн нэгний бус нийт монгол туургатны хамтын санаа, зүтгэл, мөрөөдөл, тэмцэл, эр зориг, ухааны илрэл  нь байсан билээ. 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг тэргүүлэн оролцсон цөөн хүн бий. Тэдний нэг бол Сайн ноён хан аймгийн Далай Чойнхор вангийн хошууны засаг ноён Далай Чойнхор ван Цэдэнсоном байсан юм. 

Далай чойнхор ван  Цэдэнсоном бол 1911 оны зун Богд Жавзандамба хутагтад Халхын дөрвөн аймгийнхан Бат-оршил даншиг өргөх үеэр, сэтгэл нийлсэн ноёд Богдхан уулын ард сэм хуралдаж, монголчууд бие даах эрхээ эргүүлж олж авах, шашин хийгээд үндсээ хамгаалах, үүний тулд хаант Оросоос тусламж хүсэх, улмаар хувьсгалын үйл хэргийг эхлүүлэх ажлыг ярилцсан байна. Тэд хаант Орос улсад одох төлөөлөгчдийг томилон, Богдод мэдүүлэхээр тогтож, Хүрээнд сууж байсан Хаант Орос улсын консул Миллерээс хил нэвтрэх зөвшөөрөл авч, умар зүг одуулахаар тогтож байжээ. Энэ үйл явдлаас хойш Халхын Хүрээний хэргийг түр ерөнхийлөн шийтгэх газрыг байгуулж, Богд Жавзандамбын лүндэнг олон монголчуудад түгээх, Манж сайд Сандог зайлуулах, цэрэг дайчлах зэрэг ажлыг цаг алдалгүй шуурхай гүйцэтгэх үүргийг зорилго нэгт нөхдийн хамт гүйцэтгэж эхэлсэн  байна. Энэ их үйл хэрэгт  Далай Чойнхор ван Цэдэнсоном идэвхийлэн биечлэн оролцсон байна. Тэрбээр үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын бэлтгэл ажлыг хангах үед түр хугацаагаар хошуундаа сууж, тухайн үеийн байдлыг орон нутгаас бусад хүмүүстээ дамжуулдаг байжээ. Тэрбээр Да лам Цэрэнчимэдэд захидал бичиж, Улиастай, Засагт ханы байдал ямар байгаа, тува нар яах хандлагатай байгаа, хошуу нутагт юуг эрхэлбээс зохистойг илэрхийлсэн мэдээллээр хангаж байжээ.

Г.Цэдэнсоном нь 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын үйл хэрэгт анхаасаа идэвхтэй оролцож, хувьсгалын үйл хэргийг бататгах, төрийн үйл хэргийг хэрэгжүүлэхэд хүчин зүтгэсэн төрийн сайд байсан төдийгүй үнэнхүү сэтгэлийг чин шударгаар баримтлан, төрийн ёсыг жудаглан сахиж, төрийн үйл хэрэгт хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж байсан юм. Цэдэнсоном 1915 оны 11 дүгээр сард Богд хаант Монгол улсын Гадаад хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны дэд сайдаар томилогдоод улс орныхоо тусгаар тогтнолоо хамгаалах, төр засгаа бэхжүүлэхэд хичээнгүйлэн зүтгэж, Улсын дээд доод хуралд олон санал санаачилга гарган хэлэлцүүлж байжээ. Тухайлбал дөрвөн аймаг, шавь, дөрвөд, урианхай зэрэг шавь нараас бусдын адил татвар авах санал дэвшүүлж байсан нь тухайн цаг үедээ Богд хааны эрх мэдэлд халдсан зоригтой алхам байжээ. Мөн Монголын олон хошуудаас хятадын пүүсүүдэд тавьсан өрийг хүчингүй болгох санал гаргаж байв. Түүний эдгээр саналууд тодорхой цаг хугацааны дараа биеллээ олж байжээ.

Далай Чойнхор ван бол 1921 оны хувьсгалыг талархан хүлээн авч, идэвхтэй дэмжиж байсан юм. 1923 онд Ардын Засгийн газраас засаг захиргааны өөрчлөн байгуулалтыг хийж, хошуу ноёдыг өөрчлөхөд хошуу нутгийн олон түмэн түүнийг улируулан хошуу засаг даргаар сонгож байжээ. Харин 1924 онд хошууны даргын ажлаа өгч энгийн ардын адил аж төрөх болжээ. Тэр үеийн хүн амын дансанд Тосон Уулын харьяат Цэдэнсоном нь 46 настай, хөвгүүн Жигжидсүрэн 13 настай, хөвгүүн Лхагвадорж таван настай, эхнэр Гүнчин 45 настай хэмээн бүртгэсэн байна. Тэрээр 1930 оны зун хошуундаа таалал болжээ. Хэдийгээр тэрээр хэлмэгдүүлэлтэд өртөөгүй авч 1932 оноос түүний гэр бүлийнхнийг шийтгэж, хэлмэгдүүлэлтэд өртүүлсэн байдаг юм. Өргөмөл хүү Жигжидсүрэнг шоронд хорьж, их хатан Гүнчинг баривчлан Улаанбаатар хотод авчран цаазалсан түүхтэй. 

==Шинэтгэл==
Тэрбээр Монголын түүх, соёлоо эрхэмлэдэг, залуус хөвгүүдийг ахас ихсийг хүндэтгэдэг, аливаад зөв шударга байх тухай байнга сануулж сургадаг байжээ. Хошууныхаа дотор гар урлал хөгжүүлэх, сургууль соёлыг хөгжүүлэх олон шинэ санаачилгыг сэдэж байжээ. Далай Чойнхор ван Цэдэнсоном 1914 онд Улсын дээд Хурлыг байгуулахад багтаж байсан. 1915-1919 онд Монгол Улсын Гадаад яамны дэд сайдаар ажиллах үедээ Улсын дээд, доод хуралд улс орны эдийн засаг, соёл, боловсрол, түүх, уламжлалын талаар хэд хэдэн чухал саналыг дэвшүүлж, зарим нь ажил хэрэг болсон байдаг юм. Түүний дотроос 1916 онд Улсын Дээд Хуралд өргөсөн нэгэн саналдаа улсын түүхийг бичих, харь хэлээр байгаа Монголын түүхийн эх сурвалжийг орчуулж хэвлүүлэхийг хичээвээс “Аливаа хүн өвөг язгуур цагийн мандсан мөхсөн алдсан амьсгал мэдэл нээгдэнэ. Эс ухаж мэдвээ снэгэн насны урт шөнийг унтаж барах мэт” хэмээн сануулаад Минь улсын үед бичигдсэн [[Юань улсын судар|Юань улсын бүрэн түүх]]ийг орчуулуулах саналыг өргөснөөр 1917-1922 онд таван жилийн хугацаанд Харчин хошууны номын мэргэн Дандаа буюу Дэмчигдоржоор орчуулуулжээ. Мин улсын үед хятадын түүхчдийн бичсэн “Юан улсын судар” хэмээх 210 дэвтэр бүтээлийг монгол орчуулга эдүгээ улсын Төв номын санд хадгалагдаж байна. Энэ бүтээл нь одоогоор харь хэлээр туурвисан Монголын түүхийн орчуулгын ажлын хамгийн том бүтээл болсон юм.

Далай Чойнхор ван да лам Цэрэнчимэдийг таалал болсны хойно 1915 оноос Гадаад яамны дэд сайдын албыг хашиж 1919 он хүртэл төрийн хэргийг залгуулж байсан хүн. Тийм ч учраас бусад ноёдоос илүүтэй Улсын дээд, доод хуралд олон шинэтгэлийн саналууд оруулсаар ирсэн байдаг. Лам нарыг шашиндаа үнэнч ариун байлгах талаар Улсын дээд хуралд тавьсан саналдаа “Лам нарын дотор сахил санваар сахиж, дацан сургуульд орсон боловч, архи уух, тамхи татах, хөзөр даалуугаар мөрийцөн наадах, эмс охид лугаа садарлан наалдаж явагсад, сүсэгтэн олныг хууран мэхлэгчид хааяа боловч үзэгдэх тул тэднийг барьж шийтгэх нь хууль ёсонд нийцнэ хэмээн төр дор шашин захирагдах” саналыг гаргажээ. Түүнээс гадна монголчууд өөрөө өөрсдийнхөө эдийн засгийн хэрэгцээг хангах санал гаргаж байжээ. Тухайлбал, Монгол орны хангайн бүсэд ургадаг цайны ургамлаа ашиглан өөрсдийнхөө цайны хэрэгцээг хангах жижиг үйлдвэрлэлийг дэмжих, монголчууд өөрсдөө гааль, худалдаагаа ашиглах гэх зэрэг олон санал тавьсан байдаг. 1916 онд Монгол улсад  сургуулийн хэргийг  анхлан хэрэгжүүлэх  санал гаргаж,  өөрийн хошуундаа 25 хүүхэд сургах бага сургуулийн тэнхим байгуулж хүхдүүдэд иргэний боловсрол олгож байгаагаа Богд хаанд айлтгаж байжээ. Богд хаан түүний санал айлтгалыг хүлээн авч хүүхдүүдэд ном эрдэм сурахад нь зориулж, “Монгол үсгийн цагаан толгой”, “Оюун түлхүүр”, “Хоёр загалын тууж”, “Цаасан шувууны үлгэр”, “Чингисийн сургаал”, “Гадаад улсын товчоо”, “Бага хөвгүүдийн сургаал” зэрэг номыг тус тэнхимд хүргүүлж байжээ. Гэвч тухайн цагийн нөхцөл байдал хүндэрч, Монголын тусгаар тогтнолын асуудал  эгзэгтэй болсон  үед түүний санал бүрийг хэрэгжүүлэх боломж Монголын Засгийн газарт байгаагүй юм. 1919 онд Монголын тусгаар тогтнолыг хятадууд хүчээр булаан авсны дараа халхын ноёдыг Бээжинд залж аваачсан байдаг. Халхын нөлөө бүхий ноёд аргагүйн эрхэнд Бээ¬жинд очиж, Хятадад дагаар орох шахалтанд орж байсан. Харин Далай Чойнхор ван Цэдэнсономын хувьд энэ үед албан ажлаа өгөөд нутагтаа очиж цагийн байдлыг ажиж хүлээсэн байдаг. Энэ нь янз бүрийн хариуцлагаас зугтсан хэрэг биш, нутагтаа очин боловсрол соёлын ажиллагааг дэмжин ажиллаж байсан олон баримт байдаг. 

Уран дархчуудыг их дэмжиж байсан. Халхын нөлөө бүхий уран дархны хийц загвар бол Далай Чойнхор вангийн хошууны дэг байдаг юм. Тэрээр алдартай дарханы дэг сургуулийг өөрөө удирдан хөгжүүлсэн байдаг. Далай Чойнхор вангийн уран дархцуулын  алдартай таван  хийц гэж байдаг. Дарьганга, Боржигон, Хүрээ, Далай Чойнхор вангийн, Дүүрэгч вангийн хийц зэрэг хэдэн чиглэл байсны нэг нь Далай Чойнхор вангийн хошууны хийц юм. Энэ хийц бол Цэдэнсономын үед хамгийн их хөгжиж дэлгэрсэн байдаг.Энэ бол хошуу ноёны дэмжлэгтэй шууд холбоотой. 

Ардын хувьсгалын үед тэрбээр хошуугаа захирч байсан бөгөөд анхны  бага сургуулийг Тариатад байгуулж байснаас гадна, ном бүтээл хэвлэх ажлыг дэмжиж байв. Шинэ байгуулагдсан Судар бичгийн хүрээлэн байгуулагдахад ихээхэн дэмжлэг үзүүлж, өөрийн хувийн ховор ном, судруудаа хандивлаж, Жамъян гүн, Ж.Цэвээн нартай нягт харилцаатай байжээ. Далай Чойнхор ван Цэрэнсономын талаар тулхтай судалгаа тун бага.  Залуу судлаач Ж.Баярсайхан хэдэн жилийн өмнө  түүний тухай судалгааны бэсрэг товхимол хэвлүүлсэн байна. Түүний мэндэлсний 130 жилийн ойг 2011 онд тэмдэглэхээр түний ач зээ нар санаачлан ивээн тэтгэж, ШУА, Түүхийн хүрээлэнтэй хамтарч томоохон эрдэм шинжилгээний хурал  Улаанбаатар хотноо хийж, хошуу нутагт нь бэсрэг наадам хийж тэмдэглэсэн билээ.

==Хавсралт==
#Далай Чойнхор  ван Цэдэнсономд хошой чин ван цол зэрэг олгосон Богд хааны зарлиг. ҮТА, хөмрөг А-3, Д-2, XII-84
#Улаанбаатар хот 2011.04.20 Далай чойнхор Чин Ван Г.Цэдэнсономын мэндэлсний 130 жилийн ойн эрдэм шинжилгээний хурал
#Хөвсгөл аймаг Жаргалант сумын нутаг Хангай зоо. Далай Чойнхор  ван  Г.Цэдэнсономын мэндэлсний 130 жилийн ойг тэмдэглэх үеэр түүний бунханы хажууд 2011.07.11
#Далай Чойнхор  ван Г.Цэдэнсодномын гэрийн ургийн бичиг 1894 он. ҮТА, хөмрөг А-168, Д-2, XII-284
#Дотоод Хэргийг Бүгд Захиран Шийтгэгч Яамны дэд сайдаар Г.Цэдэнсономыг тохоон тавьсайн тухай Богд хааны зарлиг /1911.12.29/. ҮТА, хөмрөг А-6, Д-1, XII-511
#Дэд сайдын тушаалыг хүлээн авч хэрэг шийтгэсэн явдлыг Богд хаанд айлтгасан айлтгал /1912.01.26/. ҮТА, хөмрөг А-3, Д-1, XII-3
#Далай Чойнхор ван Г.Цэдэнсономын Юан улсын  судрыг орчуулах талаар Улсын Дээд Хуралд өргөсөн бичиг /1916.12.31/. ҮТА, хөмрөг А-1, Д-1, XII-38

==Ном зүй==
#Баярсайхан “Далай  Чойнхор  ван Цэдэнсоном”  УБ 2004 он
#“Монгол улсын түүх”  V боть          УБ  2004 он
#М.Нямаа “Хөвсгөл аймгийн түүх”  УБ 2012 он
#Далай Чойнхор ван Цэдэнсономын мэндэлсэний 130 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний хурлын материал  УБ 2011 он
#Ч.Банзрагч “Далай Чойнхор вангийн хошууны түүх” УБ 2001 он
#Б.Ширэндэв “ Далайн давалгаанаар” “Бүтээлийн чуулган” IХ боть 2011 он УБ

{{DEFAULTSORT:Цэдэнсоном, Гэмпилдоржийн}}
[[Ангилал:Монголын хувьсгалч]]
[[Ангилал:Монголын төрийн зүтгэлтэн]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]]
[[Ангилал:1881 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1930 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]</text>
      <sha1>lumrc626y76i8in84hcnw87ca59lmgp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дэвид Моррис (цаначин)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39467</id>
    <revision>
      <id>706262</id>
      <parentid>677611</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T23:12:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dostojewskij</username>
        <id>30144</id>
      </contributor>
      <comment>Ангилал:Мельбурны тамирчин</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3110" xml:space="preserve">{{Тамирчин
|зураг  = Aerial Skier David Morris, Lake Placid 2014.jpg
|хэмжээ = 190px
|тайлбар = [[2014]] онд.
|төрсөн_өдөр  = {{birth date and age|df=yes|1984|8|31}}
|төрсөн_газар = [[Австрали]], [[Мельбурн]]
|өндөр = 1.71 м
|жин = 68 кг
|улс_орон     = {{AUS}}
|medaltemplates={{MedalSport|эрэгтэй [[Фристайл (цана)|фристайл]]}}
{{Тамирчны улс|{{AUS}} улсыг}}
{{MedalCompetition|[[Өвлийн олимп]]}}
{{MedalSilver|[[Сочийн олимп|Сочи 2014]]|акробат}}
{{MedalCompetition|[[Фристайлын дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|ДАШТ]]}}
{{MedalGold|Буковель 2013|акробат}}
{{MedalBronze|Лейк-Плэсид 2013|акробат}}
{{MedalBronze|Вал Санкт Кам 2014|акробат}}
}}
'''Дэвид Жон Моррис''' ({{lang-en|David John Morris}}, ''[[1984]] оны [[8 сарын 31|наймдугаар сарын 31-нд]] [[Мельбурн]] хотод төрсөн'') — [[Австрали]]йн [[Фристайль (цана)|фристайльчин]] юм. 

Тэрбээр эх орноо төлөөлөн 2 [[Өвлийн олимп|олимп]] ([[Ванкуверын олимп|2010]], [[Сочийн олимп|2014]]) дараалан оролцсон анхны тамирчин ажээ.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.heraldsun.com.au/leader/east/park-orchards-skier-david-morris-preparing-for-winter-olympics-in-sochi/story-fngnvmqa-1226758131143|title=Park Orchards skier David Morris preparing for Winter Olympics in Sochi}}&lt;/ref&gt; [http://vancouver2010.olympics.com.au/athlete/david-morris/athletebio.html Улсынхаа шигшээ багт] багтан анхны олимптоо оролцохдоо 13 дугаар байр&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.sports-reference.com/olympics/athletes/mo/david-morris-1.html|title=Olympic Results}}&lt;/ref&gt; [http://sochi2014.olympics.com.au/athlete/david-morris хоёр дахь удаагаа] оролцохдоо хоёрдугаар байр тус тус эзлэж байлаа.

==Эшлэл==
{{reflist}}

==Холбоос==
*[http://www.aerialskier.com Хувийн цахим хуудас]

{{Persondata &lt;!-- Metadata: see [[Wikipedia:Persondata]]. --&gt;
| NAME              = Дэвид Моррис
| ALTERNATIVE NAMES =
| SHORT DESCRIPTION = Австралийн фристайлчин
| DATE OF BIRTH     = 1984 оны 8 сарын 31
}}
{{DEFAULTSORT:Моррис,Дэвид}}

[[Ангилал:1984 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Австралийн фристайльчин]]
[[Ангилал:Австралийн олимпын мөнгөн медальтан]]
[[Ангилал:2006 оны өвлийн олимпод оролцогч]]
[[Ангилал:2010 оны өвлийн олимпод оролцогч]]
[[Ангилал:2014 оны өвлийн олимпод оролцогч]]
[[Ангилал:Австраличууд]]
[[Ангилал:Мельбурны тамирчин]]</text>
      <sha1>948p7z81ezk6a2sv3iaealbwi2g4fc3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сандивын Равдан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>47238</id>
    <revision>
      <id>706227</id>
      <parentid>697590</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T16:59:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11029" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name         = Сандивын Равдан
| image        =
| caption      = 
| birth_year   = [[1907]] он 5-р сарын 21 
| birth_place  = [[Монгол улс]]ын [[Дорнод]] аймгийн [[Чойбалсан сум]]
| death        = {{death date and age2|1972|05|14|1907|1|1|mf=y}}
| nationality  = [[Монгол үндэстэн]]
|citizenship   = {{flag|Монгол}}
| occupation   = Төр, нийгэм, цэргийн зүтгэлтэн
| agent        = 
| alma_mater   =
| spouseэхнэр  =Жүрмэдийн Цэнд 
| children     = Равдангийн Онон, Равдангийн Батаа, Равдангийн Лутаа, Равдангийн Оюун, [[Равдангийн Болд|Р.Болд]]
}}
Хурандаа генерал '''Сандивын Равдан''' (1907 оны 5-р сарын 21-нд Сэцэн хан аймгийн Ачит вангийн хошуу, одоогийн Дорнод аймгийн Чойбалсан сумын нутагт Хэрлэн цагаан талбай гэдэг газар мэндэлсэн-1972 оны 5-р сарын 14-нд Улаанбаатар хотод нас барсан)- Монгол улсын төрийн зүтгэлтэн, Цэргийн яамны сайд, анхны 11 генерал цолтнуудын нэг, БНМАУ-ын хурандаа генерал.

== Сургууль ==
1924-1928 онд ЗСБНХУ-ын Ленинград хотод А.С.Енукидзегийн нэрэмжит Дорно дахины амьд хэлний дээд сургууль, Дорно дахины дээд сургууль, 1941-1942 онд ЗСБНХУ-ын Москва, Белебей хотод В.И.Лениний нэрэмжит Цэргийн улс төрийн академи, 1970 онд Москвагийн мужийн Новогорск хотод ЗСБНХУ-ын Иргэний хамгаалалтын Офицерын дээд төв курст суралцаж төгссөн.

== Ажил ==
С.Равдан 1923-1924 онд Ачит вангийн хошууны тамгын газар бичээч, 1924 онд МХЗЭ-ийн Төв хороонд бичээч, МАХН-ын Төв Хороонд бичээч, 1928-1930 онд Аж ахуйн яаманд зааварлагч, хэвлэх үйлдвэрт хэвлэгчээр ажиллаж байгаад 1930 онд цэргийн албанд татагдаж, 1930-1931 онд МАХЦ-ийн Бяруутын 18-р хороо, Тээврийн хороонд цэрэг, тасгийн дарга, салааны туслах, 1931-1932 онд Цэргийн клубт номын сангийн эрхлэгч, 1932-1937 онд ЦЕС-ийн пулеметын сумангийн улс төрийн орлогч, улс төрийн ангийн комиссар, 1937-1938 онд ЦЯЯ-ны IV газарт тасгийн дарга, Баянтүмэн дахь МАХЦ-ийн II морьт корпусын гадаад тагнуулын ангийн дарга, 1938-1939 онд “Улаан од” сонины эрхлэгчийн орлогч, 1939 оны 05-10 сард “Эх Орны төлөө” фронтын сонины эрхлэгч, 1939-1941, 1942-1943 онд МАХЦ-ийн Улс төрийн газрын суртлын хэлтсийн дарга, 1943-1945 онд МАХЦ-ийн Улс төрийн газрын даргын орлогч, 1945-1950 онд МАХЦ-ийн Улс төрийн газрын дарга, 1950-1952 онд БНМАУ-аас БНХАУ-д суугаа ЭСЯ-нд зөвлөх, 1952-1955 онд БНМАУ-аас БНАСАУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд, 1955-1956 онд БНМАУ-ын ГЯЯ-ны сайдыг хамаарагч, 1956-1959 онд БНМАУ-аас БНЧСУ, БНБАУ, БНААУ, БНРАУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд, 1959-1960 онд АЦХЭЯ-ны сайдын орлогч бөгөөд АЦТСДН-ийн Төв зөвлөлийн дарга, 1960-1962 онд АЦХЭЯ-ны сайдын орлогч бөгөөд Улс төрийн газрын дарга, 1962-1970 онд АЦХЭЯ-ны сайдын орлогч бөгөөд БХХН-ийн Төв зөвлөлийн дарга, 1970-1972 онд БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн харъяа Улсын ирганий хамгаалалтын газрын даргаар ажиллаж байв.

С.Равданд БНМАУ-ын ЦЯЯ-ны сайд, Бүх цэргийн жанжны тушаалаар 1943 оны 7-р сард бригадын комиссар цол, 1943 оны 12 сарын 31-нд бригад командлан захирагч цол, БНМАУ-ын Ардын СнЗ-ийн 1944 оны 4-р сарын 28-ны өдрийн 52 тоот тогтоолоор хошууч генерал, 1967 оны 7-р сарын 14-ний өдрийн 206 тоот тогтоолоор дэслэгч генерал, 1971 оны 3-р сарын 9-ний өдрийн 68 тоот тогтоолоор хурандаа генерал цол, БНМАУ-ын Их хурлын Тэргүүлэгчдийн 1952 оны 2-р сарын 26-ны өдрийн 9-р зарлигаар БНМАУ-ын Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд цол олгожээ. 

С.Равдан 1932 онд Баруун аймгуудад дэгдсэн зэвсэгт үймээний эсрэг тэмцэл, 1936 онд Зүүн хязгаарт болсон Адагдулаан, Буландэрсний байлдаан, 1939 оны Халхын голын дайн, 1941 оны 07-11 сард Москвагийн хамгаалалт, 1945 оны Чөлөөлөх дайн, 1944, 1947-1948 онд Баруун хязгаарт Оспаны дээрэмчдийг хөөн зайлуулах байлдааны ажиллагаанд оролцсон ахмад дайчин бөгөөд нэг бус удаа шархдаж, Солонгосын дайны үед америкийн бөмбөгдөлтөнд өртөж, хүнд бэртэл авчээ. Тэрээр 1945 оны 10-р сарын 20-ны өдөр явуулсан БНМАУ-ын тусгаар тогтнолын тухай бүх нийтийн санал асуулгыг (плебисцит) төр, засгийн даалгавраар Чөлөөлөх дайнд оролцсон МАХЦ-ийн анги, нэгтгэлүүдийн хэмжээнд зохион байгуулж, удирджээ. 

== Улс төрд ==
С.Равдан МХЗЭ-ийн III Их хурал, МАХН-ын Х-XVI Их хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдон оролцож, МАХН-ын XIV, XV Их хурлаас МАХН-ын Төв Хорооны орлогч гишүүнээр, МАХН-ын XI, XII, XIII, XVI Их хурлаас МАХН-ын Төв Хорооны гишүүнээр, БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын депутатаар удаа дараа сонгогдож, 1969-1972 онд өөрийн санаачилсан Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн дэргэдэх ХТАЗХ-ны даргын орлогчоор ажиллаж байв. Түүний нэрийг тухайн үед БХЯ болон ГЯЯ-ны байран дахь хүндэт самбарт бичиж мөнхжүүлсэн байна.

== Шагнал урамшуулал ==
Хурандаа генерал С.Равдангийн Эх Орноо батлан хамгаалах, БНМАУ-ын гадаад харилцааг хөгжүүлэх үйл хэрэгт оруулсан хувь нэмрийг төр, засаг өндөр үнэлж  Сүхбаатарын одонгоор 2 удаа, Байлдааны гавъяаны улаан тугийн одонгоор 2 удаа, Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одонгоор 2 удаа, Байлдааны гавъяаны одонгоор 2 удаа, “Алтангадас” одон, ойн болон бусад медалиудаар шагнаж, ЗСБНХУ-аас Лениний одон, Байлдааны улаан тугийн одон, медалиудаар, БНАСАУ-аас Улсын тугийн I зэргийн одонгоор шагнагджээ.

Монгол Улсын Засгийн газрын 2006 оны 8-р сарын 16-ны өдрийн 193-р тогтоолоор ОБЕГ-ын харъяа Үндэсний аврах бригадыг хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн, хурандаа генерал Сандивын Равдангийн нэрэмжит болгожээ.

Дорнод аймгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын Тэргүүлэгчдийн 2008 оны 2-р сарын 22-ны өдрийн 24-р тогтоолоор Чойбалсан хотод хурандаа генерал С.Равдангийн нэрэмжит гудамж бий болгож, 2011 оны 4-р сарын 26-ны өдрийн 03-р тогтоолоор Чойбалсан сумын бүрэн дунд сургуулийг, 2007 онд ЗХЖШ-ын даргын тушаалаар Чойбалсан цэргийн хүрээний марш-тактикийн тэмцээнийг С.Равдангийн нэрэмжит болгожээ.

Монголын анхны генерал цолтны нэг Хурандаа генерал С.Равдангийн хөшөөг 2020 онд Дорнод аймагт Зэвсэгт хүчний 327 дугаар ангийн хойно сүндэрлүүлжээ

{{Хөтлөгч мөр Монголын генералууд}}
{{DEFAULTSORT:Равдан, Сандивын}}
[[Ангилал:Монголын элчин сайд]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын хурандаа генерал]]
[[Ангилал:Монголын генерал]]
[[Ангилал:Халхын голын дайны хүн]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын байлдааны гавьяаны одон шагналтан]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын байлдааны гавьяаны улаан тугийн одон шагналтан]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон шагналтан]]
[[Ангилал:Сүхбаатарын одон шагналтан]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]]
[[Ангилал:Лениний одон шагналтан]]
[[Ангилал:Байлдааны Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (ЗХУ)]]
[[Ангилал:Чойбалсаны хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1907 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1972 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>3k8b9t7czhqcmqvucasdyksk9wp5k7i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706228</id>
      <parentid>706227</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T17:09:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11318" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name         = Сандивын Равдан
| image        =
| caption      = 
| birth_year   = [[1907]] он 5-р сарын 21 
| birth_place  = [[Монгол улс]]ын [[Дорнод]] аймгийн [[Чойбалсан сум]]
| death        = {{death date and age2|1972|05|14|1907|1|1|mf=y}}
| nationality  = [[Монгол үндэстэн]]
|citizenship   = {{flag|Монгол}}
| occupation   = Төр, нийгэм, цэргийн зүтгэлтэн
| agent        = 
| alma_mater   =
| spouseэхнэр  =Жүрмэдийн Цэнд 
| children     = Равдангийн Онон, Равдангийн Батаа, Равдангийн Лутаа, Равдангийн Оюун, [[Равдангийн Болд|Р.Болд]]
}}
Хурандаа генерал '''Сандивын Равдан''' (1907 оны 5-р сарын 21-нд Сэцэн хан аймгийн Ачит вангийн хошуу, одоогийн [[Дорнод аймаг|Дорнод аймг]]&lt;nowiki/&gt;ийн Чойбалсан сумын нутагт Хэрлэн цагаан талбай гэдэг газар мэндэлсэн-1972 оны 5-р сарын 14-нд Улаанбаатар хотод нас барсан)- Монгол улсын төрийн зүтгэлтэн, Цэргийн яамны сайд, анхны 11 генерал цолтнуудын нэг, БНМАУ-ын хурандаа генерал.

== Сургууль ==
1924-1928 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗСБНХУ]]-ын Ленинград хотод А.С.Енукидзегийн нэрэмжит Дорно дахины амьд хэлний дээд сургууль ''([[Орос хэл|орос]]. Ленинградский институт живых восточных языков)'', Дорно дахины дээд сургууль (орос. Ленинградский восточный институт), 1941-1942 онд ЗСБНХУ-ын Москва, Белебей хотод В.И.Лениний нэрэмжит Цэргийн улс төрийн академи, 1970 онд Москвагийн мужийн Новогорск хотод ЗСБНХУ-ын Иргэний хамгаалалтын Офицерын дээд төв курст суралцаж төгссөн.

== Ажил ==
С.Равдан 1923-1924 онд Ачит вангийн хошууны тамгын газар бичээч, 1924 онд [[МХЗЭ-ийн Төв хороо]]&lt;nowiki/&gt;нд бичээч, МАХН-ын Төв Хороонд бичээч, 1928-1930 онд Аж ахуйн яаманд зааварлагч, хэвлэх үйлдвэрт хэвлэгчээр ажиллаж байгаад 1930 онд цэргийн албанд татагдаж, 1930-1931 онд МАХЦ-ийн Бяруутын 18-р хороо, Тээврийн хороонд цэрэг, тасгийн дарга, салааны туслах, 1931-1932 онд Цэргийн клубт номын сангийн эрхлэгч, 1932-1937 онд ЦЕС-ийн пулеметын сумангийн улс төрийн орлогч, улс төрийн ангийн комиссар, 1937-1938 онд ЦЯЯ-ны IV газарт тасгийн дарга, Баянтүмэн дахь МАХЦ-ийн II морьт корпусын гадаад тагнуулын ангийн дарга, 1938-1939 онд “Улаан од” сонины эрхлэгчийн орлогч, 1939 оны 05-10 сард “Эх Орны төлөө” фронтын сонины эрхлэгч, 1939-1941, 1942-1943 онд МАХЦ-ийн Улс төрийн газрын суртлын хэлтсийн дарга, 1943-1945 онд МАХЦ-ийн Улс төрийн газрын даргын орлогч, 1945-1950 онд МАХЦ-ийн Улс төрийн газрын дарга, 1950-1952 онд БНМАУ-аас БНХАУ-д суугаа ЭСЯ-нд зөвлөх, 1952-1955 онд БНМАУ-аас БНАСАУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд, 1955-1956 онд БНМАУ-ын ГЯЯ-ны сайдыг хамаарагч, 1956-1959 онд БНМАУ-аас БНЧСУ, БНБАУ, БНААУ, БНРАУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд, 1959-1960 онд АЦХЭЯ-ны сайдын орлогч бөгөөд АЦТСДН-ийн Төв зөвлөлийн дарга, 1960-1962 онд АЦХЭЯ-ны сайдын орлогч бөгөөд Улс төрийн газрын дарга, 1962-1970 онд АЦХЭЯ-ны сайдын орлогч бөгөөд БХХН-ийн Төв зөвлөлийн дарга, 1970-1972 онд БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн харъяа Улсын ирганий хамгаалалтын газрын даргаар ажиллаж байв.

С.Равданд БНМАУ-ын ЦЯЯ-ны сайд, Бүх цэргийн жанжны тушаалаар 1943 оны 7-р сард бригадын комиссар цол, 1943 оны 12 сарын 31-нд бригад командлан захирагч цол, БНМАУ-ын Ардын СнЗ-ийн 1944 оны 4-р сарын 28-ны өдрийн 52 тоот тогтоолоор хошууч генерал, 1967 оны 7-р сарын 14-ний өдрийн 206 тоот тогтоолоор дэслэгч генерал, 1971 оны 3-р сарын 9-ний өдрийн 68 тоот тогтоолоор хурандаа генерал цол, БНМАУ-ын Их хурлын Тэргүүлэгчдийн 1952 оны 2-р сарын 26-ны өдрийн 9-р зарлигаар БНМАУ-ын Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд цол олгожээ. 

С.Равдан 1932 онд Баруун аймгуудад дэгдсэн зэвсэгт үймээний эсрэг тэмцэл, 1936 онд Зүүн хязгаарт болсон Адагдулаан, Буландэрсний байлдаан, 1939 оны Халхын голын дайн, 1941 оны 07-11 сард Москвагийн хамгаалалт, 1945 оны Чөлөөлөх дайн, 1944, 1947-1948 онд Баруун хязгаарт Оспаны дээрэмчдийг хөөн зайлуулах байлдааны ажиллагаанд оролцсон ахмад дайчин бөгөөд нэг бус удаа шархдаж, Солонгосын дайны үед америкийн бөмбөгдөлтөнд өртөж, хүнд бэртэл авчээ. Тэрээр 1945 оны 10-р сарын 20-ны өдөр явуулсан БНМАУ-ын тусгаар тогтнолын тухай бүх нийтийн санал асуулгыг (плебисцит) төр, засгийн даалгавраар Чөлөөлөх дайнд оролцсон МАХЦ-ийн анги, нэгтгэлүүдийн хэмжээнд зохион байгуулж, удирджээ. 

== Улс төрд ==
С.Равдан МХЗЭ-ийн III Их хурал, МАХН-ын Х-XVI Их хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдон оролцож, МАХН-ын XIV, XV Их хурлаас МАХН-ын Төв Хорооны орлогч гишүүнээр, МАХН-ын XI, XII, XIII, XVI Их хурлаас МАХН-ын Төв Хорооны гишүүнээр, БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын депутатаар удаа дараа сонгогдож, 1969-1972 онд өөрийн санаачилсан Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн дэргэдэх ХТАЗХ-ны даргын орлогчоор ажиллаж байв. Түүний нэрийг тухайн үед БХЯ болон ГЯЯ-ны байран дахь хүндэт самбарт бичиж мөнхжүүлсэн байна.

== Шагнал урамшуулал ==
Хурандаа генерал С.Равдангийн Эх Орноо батлан хамгаалах, БНМАУ-ын гадаад харилцааг хөгжүүлэх үйл хэрэгт оруулсан хувь нэмрийг төр, засаг өндөр үнэлж  Сүхбаатарын одонгоор 2 удаа, Байлдааны гавъяаны улаан тугийн одонгоор 2 удаа, Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одонгоор 2 удаа, Байлдааны гавъяаны одонгоор 2 удаа, “Алтангадас” одон, ойн болон бусад медалиудаар шагнаж, ЗСБНХУ-аас Лениний одон, Байлдааны улаан тугийн одон, медалиудаар, БНАСАУ-аас Улсын тугийн I зэргийн одонгоор шагнагджээ.

Монгол Улсын Засгийн газрын 2006 оны 8-р сарын 16-ны өдрийн 193-р тогтоолоор ОБЕГ-ын харъяа Үндэсний аврах бригадыг хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн, хурандаа генерал Сандивын Равдангийн нэрэмжит болгожээ.

Дорнод аймгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын Тэргүүлэгчдийн 2008 оны 2-р сарын 22-ны өдрийн 24-р тогтоолоор Чойбалсан хотод хурандаа генерал С.Равдангийн нэрэмжит гудамж бий болгож, 2011 оны 4-р сарын 26-ны өдрийн 03-р тогтоолоор Чойбалсан сумын бүрэн дунд сургуулийг, 2007 онд ЗХЖШ-ын даргын тушаалаар Чойбалсан цэргийн хүрээний марш-тактикийн тэмцээнийг С.Равдангийн нэрэмжит болгожээ.

Монголын анхны генерал цолтны нэг Хурандаа генерал С.Равдангийн хөшөөг 2020 онд Дорнод аймагт Зэвсэгт хүчний 327 дугаар ангийн хойно сүндэрлүүлжээ

{{Хөтлөгч мөр Монголын генералууд}}
{{DEFAULTSORT:Равдан, Сандивын}}
[[Ангилал:Монголын элчин сайд]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын хурандаа генерал]]
[[Ангилал:Монголын генерал]]
[[Ангилал:Халхын голын дайны хүн]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын байлдааны гавьяаны одон шагналтан]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын байлдааны гавьяаны улаан тугийн одон шагналтан]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон шагналтан]]
[[Ангилал:Сүхбаатарын одон шагналтан]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]]
[[Ангилал:Лениний одон шагналтан]]
[[Ангилал:Байлдааны Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (ЗХУ)]]
[[Ангилал:Чойбалсаны хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1907 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1972 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>k7mkkyrf2niebuax5r8nctm660l2kjg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706229</id>
      <parentid>706228</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T17:12:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11396" xml:space="preserve">{{Infobox person
| name         = Сандивын Равдан
| image        =
| caption      = 
| birth_year   = [[1907]] он 5-р сарын 21 
| birth_place  = [[Монгол улс]]ын [[Дорнод]] аймгийн [[Чойбалсан сум]]
| death        = {{death date and age2|1972|05|14|1907|1|1|mf=y}}
| nationality  = [[Монгол үндэстэн]]
|citizenship   = {{flag|Монгол}}
| occupation   = Төр, нийгэм, цэргийн зүтгэлтэн
| agent        = 
| alma_mater   =
| spouseэхнэр  =Жүрмэдийн Цэнд 
| children     = Равдангийн Онон, Равдангийн Батаа, Равдангийн Лутаа, Равдангийн Оюун, [[Равдангийн Болд|Р.Болд]]
}}
Хурандаа генерал '''Сандивын Равдан''' (1907 оны 5-р сарын 21-нд Сэцэн хан аймгийн Ачит вангийн хошуу, одоогийн [[Дорнод аймаг|Дорнод аймг]]&lt;nowiki/&gt;ийн Чойбалсан сумын нутагт Хэрлэн цагаан талбай гэдэг газар мэндэлсэн-1972 оны 5-р сарын 14-нд Улаанбаатар хотод нас барсан)- Монгол улсын төрийн зүтгэлтэн, Цэргийн яамны сайд, анхны 11 генерал цолтнуудын нэг, БНМАУ-ын хурандаа генерал.

== Сургууль ==
1924-1928 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗСБНХУ]]-ын Ленинград хотод А.С.Енукидзегийн нэрэмжит Дорно дахины амьд хэлний дээд сургууль ''([[Орос хэл|орос]]. Ленинградский институт живых восточных языков)'', Дорно дахины дээд сургууль (орос. Ленинградский восточный институт), 1941-1942 онд ЗСБНХУ-ын Москва, Белебей хотод В.И.Лениний нэрэмжит Цэргийн улс төрийн академи, 1970 онд Москвагийн мужийн Новогорск хотод ЗСБНХУ-ын Иргэний хамгаалалтын Офицерын дээд төв курст суралцаж төгссөн.

== Ажил ==
С.Равдан 1923-1924 онд Ачит вангийн хошууны тамгын газар бичээч, 1924 онд [[Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэл|МХЗЭ]]-ийн Төв хороонд бичээч, [[МАХН]]-ын Төв Хороонд бичээч, 1928-1930 онд Аж ахуйн яаманд зааварлагч, хэвлэх үйлдвэрт хэвлэгчээр ажиллаж байгаад 1930 онд цэргийн албанд татагдаж, 1930-1931 онд МАХЦ-ийн Бяруутын 18-р хороо, Тээврийн хороонд цэрэг, тасгийн дарга, салааны туслах, 1931-1932 онд Цэргийн клубт номын сангийн эрхлэгч, 1932-1937 онд ЦЕС-ийн пулеметын сумангийн улс төрийн орлогч, улс төрийн ангийн комиссар, 1937-1938 онд ЦЯЯ-ны IV газарт тасгийн дарга, Баянтүмэн дахь МАХЦ-ийн II морьт корпусын гадаад тагнуулын ангийн дарга, 1938-1939 онд [[“Улаан од” сонин]]&lt;nowiki/&gt;ы эрхлэгчийн орлогч, 1939 оны 05-10 сард “Эх Орны төлөө” фронтын сонины эрхлэгч, 1939-1941, 1942-1943 онд МАХЦ-ийн Улс төрийн газрын суртлын хэлтсийн дарга, 1943-1945 онд МАХЦ-ийн Улс төрийн газрын даргын орлогч, 1945-1950 онд МАХЦ-ийн Улс төрийн газрын дарга, 1950-1952 онд БНМАУ-аас БНХАУ-д суугаа ЭСЯ-нд зөвлөх, 1952-1955 онд БНМАУ-аас БНАСАУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд, 1955-1956 онд БНМАУ-ын ГЯЯ-ны сайдыг хамаарагч, 1956-1959 онд БНМАУ-аас БНЧСУ, БНБАУ, БНААУ, БНРАУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд, 1959-1960 онд АЦХЭЯ-ны сайдын орлогч бөгөөд АЦТСДН-ийн Төв зөвлөлийн дарга, 1960-1962 онд АЦХЭЯ-ны сайдын орлогч бөгөөд Улс төрийн газрын дарга, 1962-1970 онд АЦХЭЯ-ны сайдын орлогч бөгөөд БХХН-ийн Төв зөвлөлийн дарга, 1970-1972 онд БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн харъяа Улсын ирганий хамгаалалтын газрын даргаар ажиллаж байв.

С.Равданд БНМАУ-ын ЦЯЯ-ны сайд, Бүх цэргийн жанжны тушаалаар 1943 оны 7-р сард бригадын комиссар цол, 1943 оны 12 сарын 31-нд бригад командлан захирагч цол, БНМАУ-ын Ардын СнЗ-ийн 1944 оны 4-р сарын 28-ны өдрийн 52 тоот тогтоолоор хошууч генерал, 1967 оны 7-р сарын 14-ний өдрийн 206 тоот тогтоолоор дэслэгч генерал, 1971 оны 3-р сарын 9-ний өдрийн 68 тоот тогтоолоор хурандаа генерал цол, БНМАУ-ын Их хурлын Тэргүүлэгчдийн 1952 оны 2-р сарын 26-ны өдрийн 9-р зарлигаар БНМАУ-ын Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд цол олгожээ. 

С.Равдан 1932 онд Баруун аймгуудад дэгдсэн зэвсэгт үймээний эсрэг тэмцэл, 1936 онд Зүүн хязгаарт болсон Адагдулаан, Буландэрсний байлдаан, 1939 оны Халхын голын дайн, 1941 оны 07-11 сард Москвагийн хамгаалалт, 1945 оны Чөлөөлөх дайн, 1944, 1947-1948 онд Баруун хязгаарт Оспаны дээрэмчдийг хөөн зайлуулах байлдааны ажиллагаанд оролцсон ахмад дайчин бөгөөд нэг бус удаа шархдаж, Солонгосын дайны үед америкийн бөмбөгдөлтөнд өртөж, хүнд бэртэл авчээ. Тэрээр 1945 оны 10-р сарын 20-ны өдөр явуулсан БНМАУ-ын тусгаар тогтнолын тухай бүх нийтийн санал асуулгыг (плебисцит) төр, засгийн даалгавраар Чөлөөлөх дайнд оролцсон МАХЦ-ийн анги, нэгтгэлүүдийн хэмжээнд зохион байгуулж, удирджээ. 

== Улс төрд ==
С.Равдан МХЗЭ-ийн III Их хурал, МАХН-ын Х-XVI Их хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдон оролцож, МАХН-ын XIV, XV Их хурлаас МАХН-ын Төв Хорооны орлогч гишүүнээр, МАХН-ын XI, XII, XIII, XVI Их хурлаас МАХН-ын Төв Хорооны гишүүнээр, БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын депутатаар удаа дараа сонгогдож, 1969-1972 онд өөрийн санаачилсан Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн дэргэдэх ХТАЗХ-ны даргын орлогчоор ажиллаж байв. Түүний нэрийг тухайн үед БХЯ болон ГЯЯ-ны байран дахь хүндэт самбарт бичиж мөнхжүүлсэн байна.

== Шагнал урамшуулал ==
Хурандаа генерал С.Равдангийн Эх Орноо батлан хамгаалах, БНМАУ-ын гадаад харилцааг хөгжүүлэх үйл хэрэгт оруулсан хувь нэмрийг төр, засаг өндөр үнэлж  Сүхбаатарын одонгоор 2 удаа, Байлдааны гавъяаны улаан тугийн одонгоор 2 удаа, Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одонгоор 2 удаа, Байлдааны гавъяаны одонгоор 2 удаа, “Алтангадас” одон, ойн болон бусад медалиудаар шагнаж, ЗСБНХУ-аас Лениний одон, Байлдааны улаан тугийн одон, медалиудаар, БНАСАУ-аас Улсын тугийн I зэргийн одонгоор шагнагджээ.

Монгол Улсын Засгийн газрын 2006 оны 8-р сарын 16-ны өдрийн 193-р тогтоолоор ОБЕГ-ын харъяа Үндэсний аврах бригадыг хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн, хурандаа генерал Сандивын Равдангийн нэрэмжит болгожээ.

Дорнод аймгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын Тэргүүлэгчдийн 2008 оны 2-р сарын 22-ны өдрийн 24-р тогтоолоор Чойбалсан хотод хурандаа генерал С.Равдангийн нэрэмжит гудамж бий болгож, 2011 оны 4-р сарын 26-ны өдрийн 03-р тогтоолоор Чойбалсан сумын бүрэн дунд сургуулийг, 2007 онд ЗХЖШ-ын даргын тушаалаар Чойбалсан цэргийн хүрээний марш-тактикийн тэмцээнийг С.Равдангийн нэрэмжит болгожээ.

Монголын анхны генерал цолтны нэг Хурандаа генерал С.Равдангийн хөшөөг 2020 онд Дорнод аймагт Зэвсэгт хүчний 327 дугаар ангийн хойно сүндэрлүүлжээ

{{Хөтлөгч мөр Монголын генералууд}}
{{DEFAULTSORT:Равдан, Сандивын}}
[[Ангилал:Монголын элчин сайд]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын хурандаа генерал]]
[[Ангилал:Монголын генерал]]
[[Ангилал:Халхын голын дайны хүн]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын байлдааны гавьяаны одон шагналтан]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын байлдааны гавьяаны улаан тугийн одон шагналтан]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон шагналтан]]
[[Ангилал:Сүхбаатарын одон шагналтан]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]]
[[Ангилал:Лениний одон шагналтан]]
[[Ангилал:Байлдааны Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (ЗХУ)]]
[[Ангилал:Чойбалсаны хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1907 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1972 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>biuok029l40xybknboo86lkmg4lvd18</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>52667</id>
    <revision>
      <id>706231</id>
      <parentid>510740</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T17:16:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23816" xml:space="preserve">[[File:Emblem of Mongolian Revolutionary Youth League.svg|thumb|Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэл]]
1921 оны 8 дугаар сарын 25-нд “Бошгыг халах залуучуудын эвлэл” нэртэйгээр анх байгуулагдсан Монголын залуучуудын байгууллага.  

== Түүх ==
Уг нь 1921 оны дундуур нийслэл хүрээнд одоогийн 10-р хорооны нутагт байдаг Ц.Гүрсэд хэмээх айлын хашаанд Д.Сүхбаатар, Х.Чойболсан тэргүүтэй арав гаруй залуус цугларан Монголд залуучуудын байгууллага байгуулахаар анх шийдсэн гэдэг. Түүнийгээ “Бошгыг Халах Залуучуудын Эвлэл” гэж нэрлэхээр тогтож тамга тэмдэгээ сийлүүлэхээр болсон байна. Энэ хурлаар Эвлэлийн ерөнхий хороог байгуулж тэргүүлэгчээр Х.Чойбалсанг сонгожээ. Тэд залуучуудын байгууллагаа яг нам шигээ “технологоор” байгуулсан нь илт байна.
1921 оны 9 дүгээр сараас “Бошгыг халах залуучуудын эвлэл”-ийн 5 үүрийг Их Хүрээнд нэг жилийн дотор байгуулж амжжээ. Улмаар 1922 оны 7-р сарын 17-нд МХЗЭ-ийн анхдугаар их хурал хуралдаж, 600-аад гишүүд 30 шахам үүрийг төлөөлсөн төлөөлөгчид оролцжээ. Анхдугаар Их Хурлаасаа өмнө үүрүүд байгуулаад байсан аж.
Энэ Их Хурлаар С.Буяннэмэх Эвлэлийн Төв Хорооны даргаар сонгогдож, мөн ондоо Москвад болсон Алс дорнодын олон улсын ардын төлөөлөгчдийн анхдугаар их хуралд оролцож, В.И.Ленинтэй уулзжээ.
Ингэж Монголын нэн шинэ түүхэнд асар их гавъяа байгуулсан МХЗЭ байгуулагдсан юм. Гэвч би МХЗЭ-ийн түүхэн гавъяаг биш, түүний өсөлт торнилтын эхэн үеийн “нялхсын өвчний” тухай өгүүлэх гэсэн юм.
Анхандаа Залуучуудын байгууллагыг Оросын комсомолыг дуурайж байгуулсан боловч яг байгуулсан хойноо яаж ажиллах, ажиллуулахыг нам нь ч, эвлэл нь ч мэдэхгүй байсан нь түүхэн сурвалжаас илт харагддаг.
Ерөнхийдөө бол нэг зорилготой атлаа нэг нь дунд болон ахмадын, нөгөө нь залуучуудын гэсэн адил эрхтэй нам гэж ойлгож байсан нь бараг эргэлзээгүй мэт.
Шинэ тутам байгуулагдсан хувьсгалт засагт асар их эрч хүч, идэвхи чармайлт хэрэгтэй байв. Залуучуудын байгууллага үүнд яг тохирох хэрэгсэл байлаа. Энэ нь ч зүй ёсны хэрэг юм. Олон зуун жил ноёрхож хэвшин тогтсон феодал-хамжлагын харилцааг халж, бүх юмыг шинээр хийх шиг тамтай юм тэр үед байгаагүй юм.
Эхэн үедээ нам болон эвлэлийн зохион байгуулалтын бүтэц тун ойролцоо байсан юм. Намын Төв Хороо, Эвлэлийн Төв Хороо, адилхан уу, адилхан. Даргатай юу, даргатай. Зорилго бол бүр ч адилхан. Хийх ажил тун төстэй. Цагаа тулбал ухуулга сурталчилгаа хийх, жүжиг ший тавих, олон нийтийн ажил зохиох зэрэгт эвлэл нь түрүүнд нь явдаг байв. Одоо ч гэсэн намын шинжтэй хар бор ажлыг залуучууд нь нугалдаг биз дээ. Энэ бол мөнхийн зүй тогтол юм. 
Тухайн үед нам, төр, эвлэл, арми гэсэн дөрвөн байгууллага л монголын улс төрийг тодорхойлж байсан гэж дүгнэж бүрнээ болно. Тоотой хэдэн хөгшчүүдийг эс тооцвол нам нь өөрөө дандаа шижигнэсэн залуучууд байлаа. Тэгэхлээр эвлэл нь түүний бараг л үе тэнгийн нөхдүүд байж таараад байгаа юм. Арми бол ярих юм байхгүй нил залуучууд байсан. Ингэхлээр төрөө нам, эвлэл хоёр нийлж барих шаардлага үүсч байгаа юм.
Хийрхсэн залуус
Хувьсгалын эхэн үед бөөн зөрчил үүссэн юм. Эхлээд бүх нийтийн хувьсалчирхаг өвчин тусчээ. Хуучин дарлаж байсан феодалын ёсыг устгаж, ардын эрхт ёсыг тогтоосон учраас одоо ард хүн, ялангуяа нам, эвлэлийн гишүүд дураараа дургиж, дунд чөмгөөрөө жиргэж болно гэж олон хүн үзэх болов. Ингээд дүвчигнөж гарчээ. Гэзэг үс хяргах, нударга тайрахаас эхлээд хүн баривчлах, зодох хүртэлх тун олон тэнэг зүйл хийж гарчээ. Үүнийг “Өглөө” кинонд тов тодорхой харуулсан. Харин кинонд гардаг шиг ганц Бодоо биш, тун олон хувьсгалч тэгдэг байсан.
Түүнээс гадна Хятадаас Жан Зо лин дайрах гэж байна гэсэн цуурхал их гарч, түүний довтолгооноос хамгаалах цэргийн бэлтгэл хийдэг байв. Наад зах нь эвлэлийн гишүүд “хөл гарын” (жагсаалын) сургууль тогтмол хийдэг байсан. Зарим дарга нарт нь гар буу хүртэл тараадаг байжээ.
Тэр үед үсээ тайрч, халимаг тавьсан, нударгагүй дээл өмсөж, шөвгөр хар (хромон гутлыг монголчууд тэгж хэлдэг байсан-Х.Д.Г. ) жийж, ташаандаа гар буутай, энгэртээ эвлэлийн тэмдэгтэй, бас КИМ-ийн тэмдэгтэй (Дэлхийн Залуучуудын Интернационалын товчилсон нэр-Х.Д.Г.) залуу хүн бол одоогийнхоор бол Харвард буюу Баруунд төгссөн хүнээс дутахааргүй мундаг хүн байсан юм.
Хэрэв тэр нөхөр бичиг үсэгтэй бол шууд дарга, мөн КУТВ (Дорно Дахины Коммунист Их Сургууль) төгссөн бол шууд л нам, төрийн удирдах албанд очдог байв.
Хэт хувьсгалчирхах явдал ихээхэн газар авсан учир Цэргийн Яамны тэргүүн сайд, Бүх цэргийн жанжин Д.Сүхбаатар тэсэхээ байгаад ухуулах бичиг гарган: “Ардын эрхт хэмжээт цаазат ёсыг эндүүрэн ухаж, ёс суртлыг зоргоор гээгдүүлэн балмадлан түрэмгийлж явагчдад бүрэн учрыг тайлбарлан ухуулсан бичиг” хүртэл гаргаж, түүнийгээ 1922 оны 3 дугаар сард Ардын Засгийн Газрын тогтоол болгон гаргасан байна. (Улсын Түүхийн Төв архив. Д.Сүхбаатарын фонд. 2 дугаар бүлэг.)
Ингээд үзэхээр байдал тун хэцүү байсан бололтой. Яг одооны Монгол Улс шиг эрх чөлөөгөө эдлэх нэрээр дураараа дургиж байж. Намд ч гэсэн үзэл бодлын ч зөрчил гарч түүнийгээ зохицуулахыг оролдож байжээ. Даанч хүссэн зоргоор нь болоогүй юм:
“Бидний намаас улсын засгийн хэргийг уг зорилгын ёсоор удирдан явуулахыг ихэд хичээн гүйцэтгэх нь чухал тул эдүгээ төв газрын ба орон нутгийн олон албаны газруудад байх гишүүдийг дүрмийн ёсоор фракци хэмээх анги болон байгуулбаас зохих явдлыг тухайлан заавар гаргаж гүйцэтгүүлбээс зохино” (МАХН-ны Төв Хорооны 1925 оны 3 дугаар сарын Бүгд Хурлын тогтоолоос. “Ардын эрх” сонин.)
Эндээс үзэхэд МАХН эхэн үедээ фракцийг хүртэл хүлээн зөвшөөрдөг байж. Фракци гэсэн үг МАХН-ын түүхэн баримт бичиг тун цөөн гардаг юм.
Ингээд 1920-иод оны дунд хүртэл нам, эвлэл хоёр зэрэгцээд ажлаа хийгээд болоод байж. Гэтэл нам дотор улс төрийн тэмцэл хурцдахад тэр нь эвлэлд халдварлах нь мэдээж хэрэг.
Намын эхэн үеийн их хурлуудад нам, эвлэлийн гишүүд нэг их ялгаваргүй суудаг байж. Бодвол бүгдээрээ шахам залуу учраас давхар яваад байсан байх. Лав л нам төр, эвлэлийн албан тушаал давхар хаших нь түгээмэл үзэгдэл байсан. Манай суут зохиолч Д.Нацагдоржийн намтраас энэ нь их тод харагдана.
Д.Нацагдорж 1922 оны 4 дүгээр сараас Намын Төв Хороонд туслах түшмэлээр ажилд орж, зохион байгуулах хэлтэст ажиллаж байгаад уг хэлтсийн эрхлэгч болжээ. 1922 оны 8 дугаар сараас НТХ-ны нарийн бичгийн даргын туслах болж, мөн оны 10 дугаар сараас цэргийн сурган боловсруулах хэлтсийн сурган гэгээрүүлэх тасгийн даргыг хавсарч байв.
1923 оны 3 дугаар сард НТХ-ны Бүгд Хурлаар НТХ-ны орлогч гишүүн, мөн оны 6 дугаар сард НТХ-ны 11 дүгээр бүгд хурлаар НТХ-ны нарийн бичгийн даргаар сонгогджээ. 1923 оны 7 дугаар сард МАН-ын II их хурлаар НТХ-ны гишүүн, тэргүүлэгч гишүүн бөгөөд НТХ-ны нарийн бичгийн даргаар сонгогджээ. Мөн “Тус улсын цэргийн дээд эрхийг барих газар”-т Бүх цэргийн зөвлөлийн нарийн бичгийн даргаар 1924-25 онуудад ажиллаж байв. 1924 оны 8 дугаар сард хуралдсан МАН-ын III их хурлаас НТХ-ны бүрэлдэхүүнд орж, улмаар НТХ-ны Тэргүүлэгчдийн орлогч гишүүнээр сонгогдон, засгийн газрын нарийн бичгийн даргаар хавсран ажиллаж байв.
Тэр 1923 оны 9 дүгээр сараас 1924 оны 4 дүгээр сар хүртэл Дотоодыг хамгаалах газар комиссар, 1925 оны 1 дүгээр сараас Цэргийн сурган боловсруулах хэлтсийн дарга зэрэг олон хариуцлагатай албан тушаалыг хавсран гүйцэтгэж байжээ. 1925 онд Монголын пионерийн байгуулагыг үүсгэн байгуулалцаж, товчооны анхны даргаар нь ажиллаж байв.
Үүнээс гадна Д.Нацагдорж Эвлэлийн гишүүн байж, ямар нэг албан тушаалтай байсан нь мэдэгддэг юм. Учир нь Д.Нацагдорж, Баваасан хоёрыг эвлэлийн гишүүдийн хөл гарын сургуульд оролцсонгүй гэж шүүмжилсэн баримт архивт байсантай би тааралдаж байсан юм. Д.Нацагдорж нь их “зальтай” эвлэлийн үүртээ “их ажилтай тул чөлөө өгнө үү” гэхчлэн бичиг өгч аргалаад байжээ. Харин Засгийн Газрын нарийн бичгийн дарга, Нам, Эвлэлийн Төв хорооны гишүүн Баваасан болохоор “нам төрийн их ажилтай” гэчихээд эвлэлдээ томроод загначихаад яваад байж. Энэ нь хожим түүний амь насанд хүрсэн бөгөөд 1924 онд Данзантай хамт буудуулсан билээ.
Толгой дээр гарсан залуус
Тэр үед нам эвлэлийн онцын ялгаа байсангүй. Сүүлдээ эвлэл нь намтайгаа эн зэрэгцэж, түүний үйл ажиллагаанд шууд хутгалдан оролцох болов. Монголд бодлогоо тулган хүлээлгэх гэж буй Коминтернд энэ нь тун завшаантай хэрэг байлаа. Амьдралын ухаан сууж, юмны цаадах наадахыг ойлгодог, үндэсний ардчилсан үзэл буюу “хуучнаасаа” салж чадахгүй намын “хөгшчүүлтэй” ярьж байхын оронд “цэвэр цаас” шиг залуучуудаар хувьсгалын үйл хэргийг гардан гүйцэлдүүлэх нь хамгийн хялбар зам байсан юм.
Ингээд МХЗЭ МАХН-ыг дарамтлах хамгийн хүчтэй зэвсэг болон хувирсан юм. 
Хэрэв Та бүхэн “капиталист биш хөгжлийн зам”-ын асуудлыг шийдсэн 1924 оны МАХН-ын III Их Хурлын дэлгэрэнгүй тэмдэглэлийг (стенограмм) унших юм бол эл зөрчил дурайтал тодроод ирнэ. Гэвч би энэ тухай дэлгэрүүлж ярихгүй. Учир нь би түүхээ мэдэхгүй МАН-ынханд “намын түүхийг” нь заах үүрэг хүлээгээгүй.
Эвлэлийн гишүүд намын Их Хурлын гадаа жагсаал хийх, хурал дотор орж ирэх, буутайгаа хуралд суух, мэдэгдэл гаргах, дуудахад нь ирэхгүй байх, сүрдүүлэх зэргээр намаа дарамталсан жишээ тэнд асар олон буй. Энэ нь тэр үеийн нам төрийн зөрчил, будлиант байдлыг тод харуулдаг.
Ингээд намын ажилд хэт оролцсон, бас “эсэргүү нартай” нийлсний учир МХЗЭ-ийн Төв Хорооны гишүүн Баваасан Данзангийн хамт цаазлуулж, МХЗЭ-ийн Төв Хорооны дарга С.Буяннэмэх баривчлагдсан юм. Бас эвлэлээс нэлээд олон хүн хэлмэгдсэн.
Үүний дараа ухаан орж, нам эвлэлийн харьцааны асуудлыг анхаарч эхэлсэн юм. Жишээ нь: 1925 онд хуралдсан МАХН-ын IY Их Хурлын тогтоолд “Нам ба залуучуудын эвлэлийн тухай” гэсэн тусгай бүлэг оруулсан бөгөөд үүнд:
“Нам ба залуучуудын эвлэл нь харилцан хэлхээ холбоогоо улмаар зузаатгах хэргийг нэгэн саналаар явуулахыг чухал болгохын дээр залуучуудын эвлэлийг үзэл суртлын хувиар удирдах явдлыг сайжруулахыг тус Хурлаас Төв Хороонд даалгана” гэж заажээ.
Энд асуудлыг огт шийдэж чадаагүй, нам нь хичээгээд хичээгээд “үзэл суртлын хувиар удирдана” гэсэн ганцхан санаа оруулж чадсан байна. Эвлэлээ дийлсэнгүй. Дийлэх ч үндэс байхгүй байв. 
Хувьсгалт шинэчлэл хийхэд залуучуудгүй бол юусан билээ ?! Нам хүссэн хүсээгүй залуучуудын байгууллагаа дэмжихээс өөр арга байгаагүй юм. Хувьсгал хийхэд залуу хүн л хэрэгтэй байдаг аж.
Ингээд 1928 он болж баруунтны нугалааг бут цохих улс төрийн их тэмцэл эхлэв. Түүний тэргүүн эгнээнд залуучууд явсан юм. “Намын зүүн ангийн этгээдийн баримтлах санал” бол үндсэндээ Орост КУТВ төгссөн болон Намын сургуулийн залуучууд байсан юм. Одооныхоор бол Харвард болон Барууны дээд сургууль төгссөн нөхдүүд гэсэн үг л дээ.
Ингээд МХЗЭ асар их эрх мэдэлтэй болов:
“Хувьсгалт залуучуудын Эвлэл бол ядуу ба дунд ардын залуучуудыг эвлэлдүүлсэн улс төрийн биеийг даасан эвлэл болох тул зохион байгуулах явдлыг өөртөө бүрэн эрхтэй гүйцэтгэх бөгөөд ардын хувьсгалт намын соёлын удирдлагаар явж, улс төрийн тухай идэвхтэйгээр оролцох санал хүчнийг гаргуулан хөгжүүлж, намаас тогтоосон аливаа хэргүүдэд туслан гүйцэтгэлцвэл зохино.”
(МАХН-ын YII Их Хурлын товч тогтоолоос. 1928 он.)
“Тус улсын доторхи идэрчүүдийн хүчийг нэгтгэсэн хувьсгалт залуучуудын эвлэл бол намын зохион байгуулалтын хувиар буюу намд хандсан намын нэгэн идэр хүчин болохын талаар ямар үүргүүдэд бэлтгэгдэх зорилготой ба мөн намын соёлын удирдлагат аливаа гүйцэтгэх ажил хийгээд мөн нэгэнтэйгүүр биеэ дааж, нам ба улс төрийн элдэв хэрэг явууллагад санаачлах, сэдэвлэх, биелүүлэх зэрэг хэрэгт нэгэн чухал хүчин болж оролцох бүрэн эрх бүхий үүргийг хүлээсэн газар болж, холбогдохын учрыг илэрхийлэх”
(МАХН-ын YIII Их Хурлын товч тогтоолоос. 1930 он.)
Энд МХЗЭ бол “улс төрийн бие даасан эвлэл”, “өөртөө зохион байгуулах”, “өөрийн бүрэн эрхтэй” гэдгийг тов тодорхой зааж өгсөн байна.
Ингээд нам нь бууж өгч, эвлэл нь бүрэн ялжээ. Үүний улмаас зүүний үлэмж ноцтой нугалаа гарсныг монгол хүн бүхэн мэднэ. Хувьсгалаар хийрхсэн залуучууд нугалаа завхрал гаргахдаа тун амархан аж. 
Гэхдээ л Эвлэлд шилдэг тэргүүний залуус ажиллаж байсан юм. Жишээлбэл, хожим их эрдэмтэн зохиолч болсон Цэндийн Дамдинсүрэн 1929-1931 онд МХЗЭ-ийн нарийн бичгийн даргын албан хашиж байв.
Зүүний нугалаа болж, үүний улмаас ардын бослого буюу намын хэлдгээр “эсэргүү бослого” гарч, түүнийг хүч хэрэглэн дарсны дараа ухаан оржээ. Хэт хувьсгалч залуучуудын хазаарыг татахгүй бол болохгүй гэдгийг нам ойлгожээ. 
1932 оны 6 дугаар сард МАХН-ын Төв Хороо, Намын Төв Хянан Байцаах Комиссийн хамтарсан Онц III Бүгд Хурал болов. Энэ Хурлын тогтоолд:
“…Намын өмнө зогсож буй зорилго лугаа тохируулан нийлүүлж, Монгол Ардын Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэлийн үүргийг тодорхойлох нь: Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэл бол намын дор захирагдах бөгөөд намын соёлын шууд удирдлагаар ажиллах байгуулалт мөн гэж үзнэ. Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэлийн зорилго нь тус орны ажилчин ардын залуучуудыг эвлэлдүүлэх ба хүмүүжүүлэх, намын зорилго ба тогтоолд нийлүүлж, намын залгамжлалыг бэлтгэж хүмүүжүүлэх, намын заавар ба даалгасан зүйлийг гүйцэтгэх явдал мөн гэж үзнэ.”
(МАХН-ын Төв Хороо, Намын Төв Хянан Байцаах Комиссийн хамтарсан Онц III Бүгд Хурлын тогтоолоос. 1932 он.)
Энэ зарчим 1990 он болтол бараг 60 жил хөтөлбөргүй мөрдөгдсөн юм.
Ингэж МАХН МХЗЭ-тэйгээ 10 жил тулалдаж байж арай гэж “дороо хийж” авсан бөгөөд түүнээс хойш МХЗЭ намынхаа “дайчин туслагч, бэлтгэл хүчнийхээ” үүргийг нэр төртэй биелүүлж, Монголд орондоо нийгмийг дэвшлийг хангах их үйлст нэр төртэй хувь нэмрээ оруулсан гэж үздэг юм.</text>
      <sha1>kaufymmju6lgw6dmd5sdrx93q380agz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Боорчи</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53520</id>
    <revision>
      <id>706245</id>
      <parentid>686689</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T18:35:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2249" xml:space="preserve">'''Боорчи'''  нь [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсыг]] байгуулахад оролцсон гавьяагаараа хамгийн нөлөө бүхий Их Монгол Улсын өрлөг жанжин, төр ба цэргийн нэрт зүтгэлтэн байсан юм. Тэрээр Их Монгол Улсыг байгуулахад голлон оролцож гардан зохион байгуулагч төрийн гарамгай зүтгэлтэн төдийгүй олон удаагийн дайн , байлдаанд ялалт байгуулж байсан цэргийн чадварлаг өрлөг жанжин хүн байжээ. Боорчи нь [[Чингис хаан|Тэмүүчин Чингис хааны]] хамгийн дотно шадарууд болох [[Есөн өрлөг|есөн өрлөгийн]] нэг билээ. Тэрээр [[Арулад]] [[Овог аймаг|овгийн]] Наху баяны хөвүүн байсан. Арулад овог нь Бодончирийн удмын Чаужин ортагайн хөвгүүн Аруладын байгуулсан овогтон юм. Чингис хаантай анх найман шаргыг эрэн олж авч ирхэд нь туслан нөхөрлөсөн үеэс эхлэн түүний шадар туслагч дотнын анд нь болсон байна. Хожим 1206 онд их хуралдайгаар Алтай хавийн түмнийг мэдэх болж, түмний ноён болсон. 1227 оны орчимд таалал төгссөн бололтой. Түүний үр сад нь тухайн үедээ нэр нөлөө өндөртэй байсан нь томоохон тушаалд томилогдоход нөлөөлж байсан.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Мухулай]]
* [[Борохул]]
* [[Чулуун]]

[[Ангилал:Монголын жанжин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>q2v34i2ndxld6rvhkqjbq0n39obpuk5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Борохул</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53525</id>
    <revision>
      <id>706248</id>
      <parentid>676103</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T18:39:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1337" xml:space="preserve">'''Борохул''' ‍(1182-1217) - [[Жүрхин]] овгийн хүн бөгөөд [[Чингис хаан]]ы төрсөн бус дүүгээс гадна [[Өэлүн]] эхийн өргөмөл хөвгүүдийн нэгэн. [[Чингис хаан]]ы есөн өрлөгийн нэг бөгөөд цэрэг дайны асуудалд авьяаслаг нэгэн байсан боловч ойн иргэдийн эсрэг дайнд отолтод орж алагдсан байна. Зарим өгүүлэлд түүнийг ойн иргэдийг дагуулах тулаанд цэргүүдийнхээ өмнөөс урд замын саадыг тасалж
хойд замын мөчрийг цавчиж яваад дайсны занга отонд орсон хэмээжээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Боорчи]]
* [[Мухулай]]
* [[Чулуун]]

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын жанжин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1182 онд төрсөн]] &lt;!-- Оросын Викигээс авсан --&gt;
[[Ангилал:1217 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>bsu79cwiqm34bt296j5dk84g84cu9ct</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>1241 он</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53910</id>
    <revision>
      <id>706275</id>
      <parentid>702243</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T05:52:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>211</id>
      </contributor>
      <comment>[[Image:Legnica.JPG]]-г [[Image:Battle_of_Legnica1241-From_Legend_of_Saint_Hedwig.jpg]]-р сольж байна. Сольсон хэрэглэгч нь [[commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]], шалтгаан нь: [[:c:COM:FR|File renamed]]: descr. name</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1362" xml:space="preserve">&lt;div align=center&gt;
[[1239 он|1239]] | [[1240 он|1240]] | [[1241 он|1241]] | [[1242 он|1242]] | [[1243 он|1243]] 
&lt;/div&gt;

== [[:Ангилал:1241 он|Энэ онд болсон үйл явдлууд]] ==

=== Улс төр болон дэлхийд тохиолдсон үйл явдал ===

==== Монголын шуурга ====

[[Зураг:Battle of Legnica1241-From Legend of Saint Hedwig.jpg|thumb|right|[[Легницийн тулалдаан]]]]
[[Зураг:Thuróczy Tatárjárás.JPG|thumb|right|[[Мохийн тулалдаан]] тулалдааны дараа монголчууд эзлэгдэгсдийг Унгарн луу авч яваа байдал]]

* [[3 сарын 18|3-р сарын 18]]: Польшийн армийг Хмелникт ялсан.
* [[3 сарын 24|3-р сарын 24]]: Краковыг эзэлж галдан шатаасан.
* [[4 сарын 9|4-р сарын 9]]: [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] хаан [[Орд]]ын удирдсан арми [[Польш]]ийн [[Легницийн тулалдаан|Легниц]] хотыг эзлэн авсан.

== Энэ онд төрөгсөд ==

== Энэ онд нас барагсад ==

== Гадаад холбоос ==
{{commonscat|1241}}

[[Ангилал:Он (13-р зуун)|#]]
[[Ангилал:1241 он|#]]</text>
      <sha1>csc9e20s5crjdpcvdphnwdzycecsxkw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ашихай дархан хунтайж</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56302</id>
    <revision>
      <id>706282</id>
      <parentid>691362</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T06:54:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Гэр бүл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1258" xml:space="preserve">'''Ашихай дархан хунтайж''' нь [[Даян хаан|Даян хааны]] хөвгүүн [[Гэрсэнз жалайр хунтайж]]ийн ахмад хөвгүүн юм. Гэрсэнз нас нөгчсөний дараа түүний их хатан '''Хатунхай эцэнхин зоригт хатан''' нь долоон хөвгүүндээ ар Халхын 13 отгийг хуваан өгснөөс Ашихайд [[Жалайр]], [[Үнэгэд отог|Үнэгэд]] отгийг өгсөн. Хожим түүний үр удам нь Халхын баруун гар болоод [[Засагт хан аймаг|Засагт хан аймгийг]] байгуулжээ.

==Гэр бүл==
* Эцэг:[[Гэрсэнз]]
* Эх:'''Хатунхай хатан'''
* Хатан:'''Улчачи''' мянганы охин '''Алтахан сэцэн хатан'''&lt;ref&gt;Үндэсний их шар тууж оршивой. УБ., 2006. 100 дахь тал&lt;/ref&gt;
===Хөвгүүд===
# [[Баяндарь хунтайж]] 
# '''[[Түмэндарь дайчин]] хутухур'''
# Үдэнгүр илдэн

==Эшлэл==
{{Reflist}}

[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Боржигин]]</text>
      <sha1>j270dwqmr1yy867zivuurpnhcfu00ku</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аминдурал</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56307</id>
    <revision>
      <id>706297</id>
      <parentid>706095</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T08:22:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Гэр бүл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2001" xml:space="preserve">'''Аминдурал''' нь [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Гэрсэнз|Гэрсэнзийн]] дөрөвдүгээр хөвгүүн юм. Эцгээ нас барсны дараа, Хүрээ, Хороо, Цоохор отгийг өмч болгож авсан. Түүний дүү [[Дарь тайж]] үр хүүхэдгүй нас барсны дараа, түүний [[Хатагин]], [[Хөхүйд]] отгуудыг авсан.

==Гэр бүл==
* Эцэг: [[Гэрсэнз|Гэрсэнз жалайр хунтайж]]
* Эх: Хатунхай хатан
===Ах дүүс===
* [[Ашихай дархан хунтайж]]
* [[Ноёнтой хатанбаатар|Ноёнтой хатанбаатар]]
* [[Онохуй Үйзэн ноён|Онохуй Үйзэн ноён]]
* [[Дарь тайж|Дарь тайж]]
* [[Далдан хүндүлэн ноён|Далдан хүндүлэн ноён]]
* [[Саму буйма ноён|Саму буйма ноён]]

===Хатан===
[[Хорчин|Хорчины]] Дарагийн охин Бабухай хатан&lt;ref&gt;Шар тууж буюу Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар тууж оршвой. УБ., 2006. т.101&lt;/ref&gt;

===Хөвгүүн===
# Дорж ахай хар загал 
# [[Мууру буйма]]: [[Шолой сэцэн хан|Шолой сэцэн ханы]] эцэг, [[Сэцэн хан аймаг|Сэцэн хан аймгийн]] засаг ноёдын дээд өвөг
===Охин===
# Түнхэлжин абай: Засагтын авга Бөх ноёнд өгөв.&lt;ref&gt;Үндэсний их шар тууж оршивой. УБ., 2006. 101 дэх тал&lt;/ref&gt;

==Эшлэл==
&lt;references/&gt;

[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Алтан ураг]]
[[Ангилал:Сэцэн хан аймгийн хүн]]
[[Ангилал:16-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:16-р эсвэл 17-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>i7wlficvkm97c5wxtjkt9ruf8449iao</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706298</id>
      <parentid>706297</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T08:23:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2006" xml:space="preserve">'''Аминдурал''' нь [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Гэрсэнз|Гэрсэнзийн]] дөрөвдүгээр хөвгүүн юм. Эцгээ нас барсны дараа, Хүрээ, Хороо, Цоохор отгийг өмч болгож авсан. Түүний дүү [[Дарь тайж]] үр хүүхэдгүй нас барсны дараа, түүний [[Хатагин]], [[Хөхүйд]] отгуудыг авсан.

==Гэр бүл==
* Эцэг: [[Гэрсэнз|Гэрсэнз жалайр хунтайж]]
* Эх: Хатунхай хатан
===Ах дүүс===
* [[Ашихай дархан хунтайж]]
* [[Ноёнтой хатанбаатар|Ноёнтой хатанбаатар]]
* [[Онохуй Үйзэн ноён|Онохуй Үйзэн ноён]]
* [[Дарь тайж|Дарь тайж]]
* [[Далдан хүндүлэн ноён|Далдан хүндүлэн ноён]]
* [[Саму буйма ноён|Саму буйма ноён]]

===Хатан===
[[Хорчин|Хорчины]] Дарагийн охин Бабухай хатан&lt;ref&gt;Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар тууж оршвой. УБ., 2006. т.101&lt;/ref&gt;

===Хөвгүүн===
# Дорж ахай хар загал 
# [[Мууру буйма]]: [[Шолой сэцэн хан|Шолой сэцэн ханы]] эцэг, [[Сэцэн хан аймаг|Сэцэн хан аймгийн]] засаг ноёдын дээд өвөг
===Охин===
# Түнхэлжин абай: Засагтын авга Бөх ноёнд өгөв.&lt;ref&gt;Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар тууж оршвой. УБ., 2006. т.101&lt;/ref&gt;

==Эшлэл==
&lt;references/&gt;

[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Алтан ураг]]
[[Ангилал:Сэцэн хан аймгийн хүн]]
[[Ангилал:16-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:16-р эсвэл 17-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>0nrrjak5dsti4cafwsge71oq8ckcxgx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шолой убаши хунтайж</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56313</id>
    <revision>
      <id>706291</id>
      <parentid>471987</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T08:02:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9647" xml:space="preserve">{{Хаан|name='''Шолой убаши хунтайж'''|title=Убаши хунтайж, Алтан хан|reign=1587?-1627|date of birth=1567 он|date of death=1627|successor=[[Бадма эрдэнэ хунтайж]]|father=[[Түмэндарь дайчин|Түмэндарь дайчин хутухур]]|mother=Тайгал хатан&lt;ref&gt;Шар тууж буюу Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар тууж оршвой. УБ., 2006. т.102&lt;/ref&gt;|religion=[[Шарын шашин]]|royal house=[[Боржигин]]}}

Шолой убаши хунтайж нь [[Гэрсэнз жалайр хунтайж]]ын ахмад хүү [[Ашихай дархан хунтайж|Ашихай дархан хунтайжын]] дэд хүү [[Түмэндарь дайчин]]гийн ахмад хүү юм.  Шолой убаши хунтайж, түүний хүү Омбо – Эрдэнэ /Алтан хан/ нарын үед газар нутаг тэлж, цэрэг,эдийн засгийн хувьд хүчирхэгжиж халхын баруун гарын тэргүүлэгчдийн мэдлээс гарч бие даах бодлого явуулж ирсэн бөгөөд түүний эзэмшил нь баруун тийш Алтайн Урианхай,  [[Красноярск]]  хязгаар, зүүн тийш Сэлэнгэ, Тамирын эхэнд тулж байв. Мөн тэд Орос улстай харилцан элч солилцож худалдаа наймаа хийж байжээ. Иймээс Оросын хаанаас [[Хотгойд]]ын ноёдод  '''&quot;Алтан хан”''' цолыг олгож байсан байна.

== Тойм ==
Ингэж харилцахдаа Оросын цагаан хааны зүгээс дорно зүг хаяа тэлж Сибирь, алс Дорнодод ирсэн тул улмаар [[Хотгойд]]ын хангуудтай харилцаа тогтоох, цаашлаад өөрийн хил хязгаарыг сахиулах, алба бариулж, түшмэг хараат улс болгох бодлого барьж байсан бол, [[Хотгойд]]ын Алтан хангуудын зүгээс Ойрадуудтай байлдахад түшиг болгох, худалдаа, эдийн засгийн харилцаа тогтоох, халхад нэр нөлөөгөө ахиулахад Оросыг ашиглах бодлого барьж байлаа. Оросууд Алтан хан Шолой Убашийн тухай анхны мэдээг 1604 онд хүлээж авсан ба Алтан хантай харилцах зорилгоор анхны элчдийг Иван Белоголовоор удирдуулан 1607 онд явуулсан боловч Шолой Убашийн Ойрадтай хийж байсан байлдааны улмаас очиж чадалгүй Киргизийн нутагт хүлээж өвөлжөөд 1609 оны хавар Томск руугаа буцжээ. Энэ үеэс Оросын хаан В.В. Волынский нарын элчийг илгээсэн боловч Шолой Убашид бараалхаж амжаагүй байна.

Ингээд хэсэг хугацаанд засварласны дараа 1617 оны 2 сарын 2 - нд Томскийн харьяат Василий Тюмениц, аравны дарга И.Петров нар Оросын хаан Михайл Федоровичийн элчээр Алтан хан руу зарагдаж 18 өдрийн турш хүнд хэцүү замыг туулан Алтан ханы нутгийн захад иржээ. Алтан ханы өргөөнд ойртон очиход хан өөрийн бага хүүг 50 орчим нум сум бүхий морьт цэргийн хамт илгээн идээ ундааны зүйлтэйгээр тосон авчээ. Оросын элчдийн зорилго нь Алтан ханаар Оросын хараат болох тангараг өргүүлэх, тэдний зан байдал, нутаг орныг тандан судлах байв. Алтан хан Оросын элчийг хүлээн авч хэрэг зоригийг асуун бэлэг сэлтийг хүлээн авч дайллага цайллага хийн өнгөн дээрээ Оросын хааныг хүндэтгэн үзэж байгаа мэт боловч үнэн хэрэгтээ өөрийгөө эзэн хааны хэмжээнд тавьж түүнээс цэргийн тусламж авахын зэрэгцээ шаардлага гарвал зохих хэмжээний цэргийг Орос улсад илгээж байж болохыг мэдэгдээд өөрийн элч Даян, Хичээнгүй нарыг дагалдуулан илгээжээ. Ийнхүү Оросын элч нар үндсэн зорилгоо биелүүлээгүй бөгөөд Алтан ханы бурхан тахих ёслолд оролцсоноо “Алтан хан Оросын эзэн хааны харьяат болох тангараг үйлдэв” хэмээн эндүүрэн ойлгож “ Алтан хан Шолой Убашийн өргөө нь Хан Хөхүйн нурууны ойролцоо орших давсархаг Увс нуурын хавиар нүүдэллэн оршдог” .....” нэг газартаа долоо хоногоос удаан байхгүй, уул, усны хооронд өвөл зунгүй нүүдэллэн явна.Хүмүүс нь сайхан зантай. Ойролцоогоор түүний хүмүүс 100 000 орчим харагдсан. Таван хошуу малыг эрхлэх боловч тэд тариаланг мэдэхгүй, учир нь хад чулуу ихтэй уулархаг нутагтай” гэх мэтчилэн мэдээтэй буцжээ.

Алтан ханы элч нарын гол зорилго нь Ойрадын Хар хултай байлдахад тусламж үзүүлэх, дарь хийх, галт зэвсэг үйлдэх дархан илгээх, Сибирын хотод худалдаа хийлгэхийг гуйжээ. Оросын хаан мөн л найрсаг харилцаа тогтоохыг хүсэн буйгаа илэрхийлэн дайлж цайлаад тавьсан саналуудад нь тодорхой хариу өгөөгүй бөгөөд 1617 оны 8 сард Монголын элчдийн хамт өөрийн элч Иван Петлинээр удирдуулсан 11 хүнтэй багийг Монголоор дайруулан Хятадад очуулахаар буцаасан байна. Алтан хан Оросын талын хүссэнээр И.Петлин нарыг Хятадад хүргэхийн тулд агт мориор хангаж Билэгт, Дархан хэмээх хоёр ламаар газарчлуулжээ. 1618 онд Алтан хан И.Петлинийг буцахад түүнийг дагалдуулан өөрийн элчээр дотны хүн Дархан ламыг Москвад илгээжээ. Дархан лам 1620 оны эхээр Москвад хүрэлцэн очиж Оросын эзэн хаан Михайл Федоровичид бараалхан Алтан ханы бичсэн жуух бичгийг гардуулжээ. Элчийн зорилго нь Орос улсад амласан амлалтаа сахиж буй дүр үзүүлэх, Ойрадтай хийх тэмцэлдээ Орос улсаас цэрэг, зэвсгийн тусламж хүсэх, Сибирь хотод худалдаа хийхийг зөвшөөрүүлэх, өндөр цол хэргэм хүсэх зэрэг байсан бөгөөд Оросын хаанаас асуудалд ихэд болгоомжтой хандан элчийг жил орчим байлгаж байгаад “Алтан ханыг Их эзэн хааны ивээлд орвол түүнийг дайснаас хамгаалах болно“ гэсэн хариутайгаар буцаажээ. Мөн дахин Алтан ханы элчийг хүлээж авахгүй, тэдэнтэй ямар нэгэн хэлбэрээр харилцахгүй байхыг Сибирийн хотуудын захирагч нарт тушаасан байна.

[[Хотгойд]]ын Алтан хан эл тулгасан шаардлагыг хүлээн аваагүйгээр үл барам түүнд хорсон Оросын хараат Енисей хавийн болон түрэг аймгуудыг уулгалан довтолж алба татвар хураах болсноор харилцаа нэлээд эвдэрэлцэж иржээ

Энэ үеэс тэдгээрийн хоорондын харилцаа муудаж эхэлсэн бөгөөд Шолой Убаши ч Ойрадын Хар хул хаантай байлдаж эхэлсэн учраас харилцаа нэг хэсэгтээ тасарчээ. 

Удалгүй 17 – р зууны 20 – иод онд Шолой Убаши нас барж түүний оронд Омбо – Эрдэнэ /1627-1657/ хан ширээнд суужээ. 

== Эшлэл ==
[[Ангилал:1623 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>6mjfptqp00lr9yancbv4u8xfaa7kop0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706292</id>
      <parentid>706291</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T08:02:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9653" xml:space="preserve">{{Хаан|name='''Шолой убаши хунтайж'''|title=Убаши хунтайж, Алтан хан|reign=1587?-1627|date of birth=1567 он|date of death=1627|successor=[[Бадма эрдэнэ хунтайж]]|father=[[Түмэндарь дайчин|Түмэндарь дайчин хутухур]]|mother=Тайгал хатан&lt;ref&gt;Шар тууж буюу Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар тууж оршвой. УБ., 2006. т.102&lt;/ref&gt;|religion=[[Шарын шашин]]|royal house=[[Боржигин]]}}

'''Шолой убаши хунтайж''' нь [[Гэрсэнз жалайр хунтайж]]ын ахмад хүү [[Ашихай дархан хунтайж|Ашихай дархан хунтайжын]] дэд хүү [[Түмэндарь дайчин]]гийн ахмад хүү юм.  Шолой убаши хунтайж, түүний хүү Омбо – Эрдэнэ /Алтан хан/ нарын үед газар нутаг тэлж, цэрэг,эдийн засгийн хувьд хүчирхэгжиж халхын баруун гарын тэргүүлэгчдийн мэдлээс гарч бие даах бодлого явуулж ирсэн бөгөөд түүний эзэмшил нь баруун тийш Алтайн Урианхай,  [[Красноярск]]  хязгаар, зүүн тийш Сэлэнгэ, Тамирын эхэнд тулж байв. Мөн тэд Орос улстай харилцан элч солилцож худалдаа наймаа хийж байжээ. Иймээс Оросын хаанаас [[Хотгойд]]ын ноёдод  '''&quot;Алтан хан”''' цолыг олгож байсан байна.

== Тойм ==
Ингэж харилцахдаа Оросын цагаан хааны зүгээс дорно зүг хаяа тэлж Сибирь, алс Дорнодод ирсэн тул улмаар [[Хотгойд]]ын хангуудтай харилцаа тогтоох, цаашлаад өөрийн хил хязгаарыг сахиулах, алба бариулж, түшмэг хараат улс болгох бодлого барьж байсан бол, [[Хотгойд]]ын Алтан хангуудын зүгээс Ойрадуудтай байлдахад түшиг болгох, худалдаа, эдийн засгийн харилцаа тогтоох, халхад нэр нөлөөгөө ахиулахад Оросыг ашиглах бодлого барьж байлаа. Оросууд Алтан хан Шолой Убашийн тухай анхны мэдээг 1604 онд хүлээж авсан ба Алтан хантай харилцах зорилгоор анхны элчдийг Иван Белоголовоор удирдуулан 1607 онд явуулсан боловч Шолой Убашийн Ойрадтай хийж байсан байлдааны улмаас очиж чадалгүй Киргизийн нутагт хүлээж өвөлжөөд 1609 оны хавар Томск руугаа буцжээ. Энэ үеэс Оросын хаан В.В. Волынский нарын элчийг илгээсэн боловч Шолой Убашид бараалхаж амжаагүй байна.

Ингээд хэсэг хугацаанд засварласны дараа 1617 оны 2 сарын 2 - нд Томскийн харьяат Василий Тюмениц, аравны дарга И.Петров нар Оросын хаан Михайл Федоровичийн элчээр Алтан хан руу зарагдаж 18 өдрийн турш хүнд хэцүү замыг туулан Алтан ханы нутгийн захад иржээ. Алтан ханы өргөөнд ойртон очиход хан өөрийн бага хүүг 50 орчим нум сум бүхий морьт цэргийн хамт илгээн идээ ундааны зүйлтэйгээр тосон авчээ. Оросын элчдийн зорилго нь Алтан ханаар Оросын хараат болох тангараг өргүүлэх, тэдний зан байдал, нутаг орныг тандан судлах байв. Алтан хан Оросын элчийг хүлээн авч хэрэг зоригийг асуун бэлэг сэлтийг хүлээн авч дайллага цайллага хийн өнгөн дээрээ Оросын хааныг хүндэтгэн үзэж байгаа мэт боловч үнэн хэрэгтээ өөрийгөө эзэн хааны хэмжээнд тавьж түүнээс цэргийн тусламж авахын зэрэгцээ шаардлага гарвал зохих хэмжээний цэргийг Орос улсад илгээж байж болохыг мэдэгдээд өөрийн элч Даян, Хичээнгүй нарыг дагалдуулан илгээжээ. Ийнхүү Оросын элч нар үндсэн зорилгоо биелүүлээгүй бөгөөд Алтан ханы бурхан тахих ёслолд оролцсоноо “Алтан хан Оросын эзэн хааны харьяат болох тангараг үйлдэв” хэмээн эндүүрэн ойлгож “ Алтан хан Шолой Убашийн өргөө нь Хан Хөхүйн нурууны ойролцоо орших давсархаг Увс нуурын хавиар нүүдэллэн оршдог” .....” нэг газартаа долоо хоногоос удаан байхгүй, уул, усны хооронд өвөл зунгүй нүүдэллэн явна.Хүмүүс нь сайхан зантай. Ойролцоогоор түүний хүмүүс 100 000 орчим харагдсан. Таван хошуу малыг эрхлэх боловч тэд тариаланг мэдэхгүй, учир нь хад чулуу ихтэй уулархаг нутагтай” гэх мэтчилэн мэдээтэй буцжээ.

Алтан ханы элч нарын гол зорилго нь Ойрадын Хар хултай байлдахад тусламж үзүүлэх, дарь хийх, галт зэвсэг үйлдэх дархан илгээх, Сибирын хотод худалдаа хийлгэхийг гуйжээ. Оросын хаан мөн л найрсаг харилцаа тогтоохыг хүсэн буйгаа илэрхийлэн дайлж цайлаад тавьсан саналуудад нь тодорхой хариу өгөөгүй бөгөөд 1617 оны 8 сард Монголын элчдийн хамт өөрийн элч Иван Петлинээр удирдуулсан 11 хүнтэй багийг Монголоор дайруулан Хятадад очуулахаар буцаасан байна. Алтан хан Оросын талын хүссэнээр И.Петлин нарыг Хятадад хүргэхийн тулд агт мориор хангаж Билэгт, Дархан хэмээх хоёр ламаар газарчлуулжээ. 1618 онд Алтан хан И.Петлинийг буцахад түүнийг дагалдуулан өөрийн элчээр дотны хүн Дархан ламыг Москвад илгээжээ. Дархан лам 1620 оны эхээр Москвад хүрэлцэн очиж Оросын эзэн хаан Михайл Федоровичид бараалхан Алтан ханы бичсэн жуух бичгийг гардуулжээ. Элчийн зорилго нь Орос улсад амласан амлалтаа сахиж буй дүр үзүүлэх, Ойрадтай хийх тэмцэлдээ Орос улсаас цэрэг, зэвсгийн тусламж хүсэх, Сибирь хотод худалдаа хийхийг зөвшөөрүүлэх, өндөр цол хэргэм хүсэх зэрэг байсан бөгөөд Оросын хаанаас асуудалд ихэд болгоомжтой хандан элчийг жил орчим байлгаж байгаад “Алтан ханыг Их эзэн хааны ивээлд орвол түүнийг дайснаас хамгаалах болно“ гэсэн хариутайгаар буцаажээ. Мөн дахин Алтан ханы элчийг хүлээж авахгүй, тэдэнтэй ямар нэгэн хэлбэрээр харилцахгүй байхыг Сибирийн хотуудын захирагч нарт тушаасан байна.

[[Хотгойд]]ын Алтан хан эл тулгасан шаардлагыг хүлээн аваагүйгээр үл барам түүнд хорсон Оросын хараат Енисей хавийн болон түрэг аймгуудыг уулгалан довтолж алба татвар хураах болсноор харилцаа нэлээд эвдэрэлцэж иржээ

Энэ үеэс тэдгээрийн хоорондын харилцаа муудаж эхэлсэн бөгөөд Шолой Убаши ч Ойрадын Хар хул хаантай байлдаж эхэлсэн учраас харилцаа нэг хэсэгтээ тасарчээ. 

Удалгүй 17 – р зууны 20 – иод онд Шолой Убаши нас барж түүний оронд Омбо – Эрдэнэ /1627-1657/ хан ширээнд суужээ. 

== Эшлэл ==
[[Ангилал:1623 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>khy8fpruuu3zh9mdd454ckgrlwpbqat</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706301</id>
      <parentid>706292</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T08:25:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9628" xml:space="preserve">{{Хаан|name='''Шолой убаши хунтайж'''|title=Убаши хунтайж, Алтан хан|reign=1587?-1627|date of birth=1567 он|date of death=1627|successor=[[Бадма эрдэнэ хунтайж]]|father=[[Түмэндарь дайчин|Түмэндарь дайчин хутухур]]|mother=Тайгал хатан&lt;ref&gt;Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар тууж оршвой. УБ., 2006. т.102&lt;/ref&gt;|religion=[[Шарын шашин]]|royal house=[[Боржигин]]}}

'''Шолой убаши хунтайж''' нь [[Гэрсэнз жалайр хунтайж]]ын ахмад хүү [[Ашихай дархан хунтайж|Ашихай дархан хунтайжын]] дэд хүү [[Түмэндарь дайчин]]гийн ахмад хүү юм.  Шолой убаши хунтайж, түүний хүү Омбо – Эрдэнэ /Алтан хан/ нарын үед газар нутаг тэлж, цэрэг,эдийн засгийн хувьд хүчирхэгжиж халхын баруун гарын тэргүүлэгчдийн мэдлээс гарч бие даах бодлого явуулж ирсэн бөгөөд түүний эзэмшил нь баруун тийш Алтайн Урианхай,  [[Красноярск]]  хязгаар, зүүн тийш Сэлэнгэ, Тамирын эхэнд тулж байв. Мөн тэд Орос улстай харилцан элч солилцож худалдаа наймаа хийж байжээ. Иймээс Оросын хаанаас [[Хотгойд]]ын ноёдод  '''&quot;Алтан хан”''' цолыг олгож байсан байна.

== Тойм ==
Ингэж харилцахдаа Оросын цагаан хааны зүгээс дорно зүг хаяа тэлж Сибирь, алс Дорнодод ирсэн тул улмаар [[Хотгойд]]ын хангуудтай харилцаа тогтоох, цаашлаад өөрийн хил хязгаарыг сахиулах, алба бариулж, түшмэг хараат улс болгох бодлого барьж байсан бол, [[Хотгойд]]ын Алтан хангуудын зүгээс Ойрадуудтай байлдахад түшиг болгох, худалдаа, эдийн засгийн харилцаа тогтоох, халхад нэр нөлөөгөө ахиулахад Оросыг ашиглах бодлого барьж байлаа. Оросууд Алтан хан Шолой Убашийн тухай анхны мэдээг 1604 онд хүлээж авсан ба Алтан хантай харилцах зорилгоор анхны элчдийг Иван Белоголовоор удирдуулан 1607 онд явуулсан боловч Шолой Убашийн Ойрадтай хийж байсан байлдааны улмаас очиж чадалгүй Киргизийн нутагт хүлээж өвөлжөөд 1609 оны хавар Томск руугаа буцжээ. Энэ үеэс Оросын хаан В.В. Волынский нарын элчийг илгээсэн боловч Шолой Убашид бараалхаж амжаагүй байна.

Ингээд хэсэг хугацаанд засварласны дараа 1617 оны 2 сарын 2 - нд Томскийн харьяат Василий Тюмениц, аравны дарга И.Петров нар Оросын хаан Михайл Федоровичийн элчээр Алтан хан руу зарагдаж 18 өдрийн турш хүнд хэцүү замыг туулан Алтан ханы нутгийн захад иржээ. Алтан ханы өргөөнд ойртон очиход хан өөрийн бага хүүг 50 орчим нум сум бүхий морьт цэргийн хамт илгээн идээ ундааны зүйлтэйгээр тосон авчээ. Оросын элчдийн зорилго нь Алтан ханаар Оросын хараат болох тангараг өргүүлэх, тэдний зан байдал, нутаг орныг тандан судлах байв. Алтан хан Оросын элчийг хүлээн авч хэрэг зоригийг асуун бэлэг сэлтийг хүлээн авч дайллага цайллага хийн өнгөн дээрээ Оросын хааныг хүндэтгэн үзэж байгаа мэт боловч үнэн хэрэгтээ өөрийгөө эзэн хааны хэмжээнд тавьж түүнээс цэргийн тусламж авахын зэрэгцээ шаардлага гарвал зохих хэмжээний цэргийг Орос улсад илгээж байж болохыг мэдэгдээд өөрийн элч Даян, Хичээнгүй нарыг дагалдуулан илгээжээ. Ийнхүү Оросын элч нар үндсэн зорилгоо биелүүлээгүй бөгөөд Алтан ханы бурхан тахих ёслолд оролцсоноо “Алтан хан Оросын эзэн хааны харьяат болох тангараг үйлдэв” хэмээн эндүүрэн ойлгож “ Алтан хан Шолой Убашийн өргөө нь Хан Хөхүйн нурууны ойролцоо орших давсархаг Увс нуурын хавиар нүүдэллэн оршдог” .....” нэг газартаа долоо хоногоос удаан байхгүй, уул, усны хооронд өвөл зунгүй нүүдэллэн явна.Хүмүүс нь сайхан зантай. Ойролцоогоор түүний хүмүүс 100 000 орчим харагдсан. Таван хошуу малыг эрхлэх боловч тэд тариаланг мэдэхгүй, учир нь хад чулуу ихтэй уулархаг нутагтай” гэх мэтчилэн мэдээтэй буцжээ.

Алтан ханы элч нарын гол зорилго нь Ойрадын Хар хултай байлдахад тусламж үзүүлэх, дарь хийх, галт зэвсэг үйлдэх дархан илгээх, Сибирын хотод худалдаа хийлгэхийг гуйжээ. Оросын хаан мөн л найрсаг харилцаа тогтоохыг хүсэн буйгаа илэрхийлэн дайлж цайлаад тавьсан саналуудад нь тодорхой хариу өгөөгүй бөгөөд 1617 оны 8 сард Монголын элчдийн хамт өөрийн элч Иван Петлинээр удирдуулсан 11 хүнтэй багийг Монголоор дайруулан Хятадад очуулахаар буцаасан байна. Алтан хан Оросын талын хүссэнээр И.Петлин нарыг Хятадад хүргэхийн тулд агт мориор хангаж Билэгт, Дархан хэмээх хоёр ламаар газарчлуулжээ. 1618 онд Алтан хан И.Петлинийг буцахад түүнийг дагалдуулан өөрийн элчээр дотны хүн Дархан ламыг Москвад илгээжээ. Дархан лам 1620 оны эхээр Москвад хүрэлцэн очиж Оросын эзэн хаан Михайл Федоровичид бараалхан Алтан ханы бичсэн жуух бичгийг гардуулжээ. Элчийн зорилго нь Орос улсад амласан амлалтаа сахиж буй дүр үзүүлэх, Ойрадтай хийх тэмцэлдээ Орос улсаас цэрэг, зэвсгийн тусламж хүсэх, Сибирь хотод худалдаа хийхийг зөвшөөрүүлэх, өндөр цол хэргэм хүсэх зэрэг байсан бөгөөд Оросын хаанаас асуудалд ихэд болгоомжтой хандан элчийг жил орчим байлгаж байгаад “Алтан ханыг Их эзэн хааны ивээлд орвол түүнийг дайснаас хамгаалах болно“ гэсэн хариутайгаар буцаажээ. Мөн дахин Алтан ханы элчийг хүлээж авахгүй, тэдэнтэй ямар нэгэн хэлбэрээр харилцахгүй байхыг Сибирийн хотуудын захирагч нарт тушаасан байна.

[[Хотгойд]]ын Алтан хан эл тулгасан шаардлагыг хүлээн аваагүйгээр үл барам түүнд хорсон Оросын хараат Енисей хавийн болон түрэг аймгуудыг уулгалан довтолж алба татвар хураах болсноор харилцаа нэлээд эвдэрэлцэж иржээ

Энэ үеэс тэдгээрийн хоорондын харилцаа муудаж эхэлсэн бөгөөд Шолой Убаши ч Ойрадын Хар хул хаантай байлдаж эхэлсэн учраас харилцаа нэг хэсэгтээ тасарчээ. 

Удалгүй 17 – р зууны 20 – иод онд Шолой Убаши нас барж түүний оронд Омбо – Эрдэнэ /1627-1657/ хан ширээнд суужээ. 

== Эшлэл ==
[[Ангилал:1623 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>hl6brnl05rnebpgnnksplo6mlya97vm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706303</id>
      <parentid>706301</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T08:42:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10184" xml:space="preserve">{{Хаан|name='''Шолой убаши хунтайж'''|title=Убаши хунтайж, Алтан хан|reign=1587?-1627|date of birth=1567 он|date of death=1627|successor=[[Бадма эрдэнэ хунтайж]]|father=[[Түмэндарь дайчин|Түмэндарь дайчин хутухур]]|mother=Тайгал хатан&lt;ref&gt;Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар тууж оршвой. УБ., 2006. т.102&lt;/ref&gt;|religion=[[Шарын шашин]]|royal house=[[Боржигин]]}}

'''Шолой убаши хунтайж''' нь [[Гэрсэнз жалайр хунтайж]]ын ахмад хүү [[Ашихай дархан хунтайж|Ашихай дархан хунтайжын]] дэд хүү [[Түмэндарь дайчин]]гийн ахмад хүү юм.  Шолой убаши хунтайж, түүний хүү Омбо – Эрдэнэ /Алтан хан/ нарын үед газар нутаг тэлж, цэрэг,эдийн засгийн хувьд хүчирхэгжиж халхын баруун гарын тэргүүлэгчдийн мэдлээс гарч бие даах бодлого явуулж ирсэн бөгөөд түүний эзэмшил нь баруун тийш Алтайн Урианхай,  [[Красноярск]]  хязгаар, зүүн тийш Сэлэнгэ, Тамирын эхэнд тулж байв. Мөн тэд Орос улстай харилцан элч солилцож худалдаа наймаа хийж байжээ. Иймээс Оросын хаанаас [[Хотгойд]]ын ноёдод  '''&quot;Алтан хан”''' цолыг олгож байсан байна.

== Тойм ==
Ингэж харилцахдаа Оросын цагаан хааны зүгээс дорно зүг хаяа тэлж Сибирь, алс Дорнодод ирсэн тул улмаар [[Хотгойд]]ын хангуудтай харилцаа тогтоох, цаашлаад өөрийн хил хязгаарыг сахиулах, алба бариулж, түшмэг хараат улс болгох бодлого барьж байсан бол, [[Хотгойд]]ын Алтан хангуудын зүгээс Ойрадуудтай байлдахад түшиг болгох, худалдаа, эдийн засгийн харилцаа тогтоох, халхад нэр нөлөөгөө ахиулахад Оросыг ашиглах бодлого барьж байлаа. Оросууд Алтан хан Шолой Убашийн тухай анхны мэдээг 1604 онд хүлээж авсан ба Алтан хантай харилцах зорилгоор анхны элчдийг Иван Белоголовоор удирдуулан 1607 онд явуулсан боловч Шолой Убашийн Ойрадтай хийж байсан байлдааны улмаас очиж чадалгүй Киргизийн нутагт хүлээж өвөлжөөд 1609 оны хавар Томск руугаа буцжээ. Энэ үеэс Оросын хаан В.В. Волынский нарын элчийг илгээсэн боловч Шолой Убашид бараалхаж амжаагүй байна.

Ингээд хэсэг хугацаанд засварласны дараа 1617 оны 2 сарын 2 - нд Томскийн харьяат Василий Тюмениц, аравны дарга И.Петров нар Оросын хаан Михайл Федоровичийн элчээр Алтан хан руу зарагдаж 18 өдрийн турш хүнд хэцүү замыг туулан Алтан ханы нутгийн захад иржээ. Алтан ханы өргөөнд ойртон очиход хан өөрийн бага хүүг 50 орчим нум сум бүхий морьт цэргийн хамт илгээн идээ ундааны зүйлтэйгээр тосон авчээ. Оросын элчдийн зорилго нь Алтан ханаар Оросын хараат болох тангараг өргүүлэх, тэдний зан байдал, нутаг орныг тандан судлах байв. Алтан хан Оросын элчийг хүлээн авч хэрэг зоригийг асуун бэлэг сэлтийг хүлээн авч дайллага цайллага хийн өнгөн дээрээ Оросын хааныг хүндэтгэн үзэж байгаа мэт боловч үнэн хэрэгтээ өөрийгөө эзэн хааны хэмжээнд тавьж түүнээс цэргийн тусламж авахын зэрэгцээ шаардлага гарвал зохих хэмжээний цэргийг Орос улсад илгээж байж болохыг мэдэгдээд өөрийн элч Даян, Хичээнгүй нарыг дагалдуулан илгээжээ. Ийнхүү Оросын элч нар үндсэн зорилгоо биелүүлээгүй бөгөөд Алтан ханы бурхан тахих ёслолд оролцсоноо “Алтан хан Оросын эзэн хааны харьяат болох тангараг үйлдэв” хэмээн эндүүрэн ойлгож “ Алтан хан Шолой Убашийн өргөө нь Хан Хөхүйн нурууны ойролцоо орших давсархаг Увс нуурын хавиар нүүдэллэн оршдог” .....” нэг газартаа долоо хоногоос удаан байхгүй, уул, усны хооронд өвөл зунгүй нүүдэллэн явна.Хүмүүс нь сайхан зантай. Ойролцоогоор түүний хүмүүс 100 000 орчим харагдсан. Таван хошуу малыг эрхлэх боловч тэд тариаланг мэдэхгүй, учир нь хад чулуу ихтэй уулархаг нутагтай” гэх мэтчилэн мэдээтэй буцжээ.

Алтан ханы элч нарын гол зорилго нь Ойрадын Хар хултай байлдахад тусламж үзүүлэх, дарь хийх, галт зэвсэг үйлдэх дархан илгээх, Сибирын хотод худалдаа хийлгэхийг гуйжээ. Оросын хаан мөн л найрсаг харилцаа тогтоохыг хүсэн буйгаа илэрхийлэн дайлж цайлаад тавьсан саналуудад нь тодорхой хариу өгөөгүй бөгөөд 1617 оны 8 сард Монголын элчдийн хамт өөрийн элч Иван Петлинээр удирдуулсан 11 хүнтэй багийг Монголоор дайруулан Хятадад очуулахаар буцаасан байна. Алтан хан Оросын талын хүссэнээр И.Петлин нарыг Хятадад хүргэхийн тулд агт мориор хангаж Билэгт, Дархан хэмээх хоёр ламаар газарчлуулжээ. 1618 онд Алтан хан И.Петлинийг буцахад түүнийг дагалдуулан өөрийн элчээр дотны хүн Дархан ламыг Москвад илгээжээ. Дархан лам 1620 оны эхээр Москвад хүрэлцэн очиж Оросын эзэн хаан Михайл Федоровичид бараалхан Алтан ханы бичсэн жуух бичгийг гардуулжээ. Элчийн зорилго нь Орос улсад амласан амлалтаа сахиж буй дүр үзүүлэх, Ойрадтай хийх тэмцэлдээ Орос улсаас цэрэг, зэвсгийн тусламж хүсэх, Сибирь хотод худалдаа хийхийг зөвшөөрүүлэх, өндөр цол хэргэм хүсэх зэрэг байсан бөгөөд Оросын хаанаас асуудалд ихэд болгоомжтой хандан элчийг жил орчим байлгаж байгаад “Алтан ханыг Их эзэн хааны ивээлд орвол түүнийг дайснаас хамгаалах болно“ гэсэн хариутайгаар буцаажээ. Мөн дахин Алтан ханы элчийг хүлээж авахгүй, тэдэнтэй ямар нэгэн хэлбэрээр харилцахгүй байхыг Сибирийн хотуудын захирагч нарт тушаасан байна.

[[Хотгойд]]ын Алтан хан эл тулгасан шаардлагыг хүлээн аваагүйгээр үл барам түүнд хорсон Оросын хараат Енисей хавийн болон түрэг аймгуудыг уулгалан довтолж алба татвар хураах болсноор харилцаа нэлээд эвдэрэлцэж иржээ

Энэ үеэс тэдгээрийн хоорондын харилцаа муудаж эхэлсэн бөгөөд Шолой Убаши ч Ойрадын Хар хул хаантай байлдаж эхэлсэн учраас харилцаа нэг хэсэгтээ тасарчээ. 

Удалгүй 17 – р зууны 20 – иод онд Шолой Убаши нас барж түүний оронд Омбо – Эрдэнэ /1627-1657/ хан ширээнд суужээ. 

== Үр хойчис ==
Убаши хунтайж нь Чандмань тойн, Гүүш тайж, Зоригт тайж, [[Бадма эрдэнэ хунтайж]], Дорждай хунтайж, Дай ноён, Гомбо илдэн, Сан тайж&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.67&lt;/ref&gt; гэсэн найман хөвгүүнтэй. 

Бадма эрдэнэ хунтайж эцгээ залгамжлан, хоёр дахь үеийн Алтан хан болж, Хотогойдын эзэн суусан.

== Эшлэл ==
[[Ангилал:1623 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>cpo8lhn21h0a1p6gndww747mj0ua3nw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706305</id>
      <parentid>706303</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T09:03:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Үр хойчис */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12761" xml:space="preserve">{{Хаан|name='''Шолой убаши хунтайж'''|title=Убаши хунтайж, Алтан хан|reign=1587?-1627|date of birth=1567 он|date of death=1627|successor=[[Бадма эрдэнэ хунтайж]]|father=[[Түмэндарь дайчин|Түмэндарь дайчин хутухур]]|mother=Тайгал хатан&lt;ref&gt;Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар тууж оршвой. УБ., 2006. т.102&lt;/ref&gt;|religion=[[Шарын шашин]]|royal house=[[Боржигин]]}}

'''Шолой убаши хунтайж''' нь [[Гэрсэнз жалайр хунтайж]]ын ахмад хүү [[Ашихай дархан хунтайж|Ашихай дархан хунтайжын]] дэд хүү [[Түмэндарь дайчин]]гийн ахмад хүү юм.  Шолой убаши хунтайж, түүний хүү Омбо – Эрдэнэ /Алтан хан/ нарын үед газар нутаг тэлж, цэрэг,эдийн засгийн хувьд хүчирхэгжиж халхын баруун гарын тэргүүлэгчдийн мэдлээс гарч бие даах бодлого явуулж ирсэн бөгөөд түүний эзэмшил нь баруун тийш Алтайн Урианхай,  [[Красноярск]]  хязгаар, зүүн тийш Сэлэнгэ, Тамирын эхэнд тулж байв. Мөн тэд Орос улстай харилцан элч солилцож худалдаа наймаа хийж байжээ. Иймээс Оросын хаанаас [[Хотгойд]]ын ноёдод  '''&quot;Алтан хан”''' цолыг олгож байсан байна.

== Тойм ==
Ингэж харилцахдаа Оросын цагаан хааны зүгээс дорно зүг хаяа тэлж Сибирь, алс Дорнодод ирсэн тул улмаар [[Хотгойд]]ын хангуудтай харилцаа тогтоох, цаашлаад өөрийн хил хязгаарыг сахиулах, алба бариулж, түшмэг хараат улс болгох бодлого барьж байсан бол, [[Хотгойд]]ын Алтан хангуудын зүгээс Ойрадуудтай байлдахад түшиг болгох, худалдаа, эдийн засгийн харилцаа тогтоох, халхад нэр нөлөөгөө ахиулахад Оросыг ашиглах бодлого барьж байлаа. Оросууд Алтан хан Шолой Убашийн тухай анхны мэдээг 1604 онд хүлээж авсан ба Алтан хантай харилцах зорилгоор анхны элчдийг Иван Белоголовоор удирдуулан 1607 онд явуулсан боловч Шолой Убашийн Ойрадтай хийж байсан байлдааны улмаас очиж чадалгүй Киргизийн нутагт хүлээж өвөлжөөд 1609 оны хавар Томск руугаа буцжээ. Энэ үеэс Оросын хаан В.В. Волынский нарын элчийг илгээсэн боловч Шолой Убашид бараалхаж амжаагүй байна.

Ингээд хэсэг хугацаанд засварласны дараа 1617 оны 2 сарын 2 - нд Томскийн харьяат Василий Тюмениц, аравны дарга И.Петров нар Оросын хаан Михайл Федоровичийн элчээр Алтан хан руу зарагдаж 18 өдрийн турш хүнд хэцүү замыг туулан Алтан ханы нутгийн захад иржээ. Алтан ханы өргөөнд ойртон очиход хан өөрийн бага хүүг 50 орчим нум сум бүхий морьт цэргийн хамт илгээн идээ ундааны зүйлтэйгээр тосон авчээ. Оросын элчдийн зорилго нь Алтан ханаар Оросын хараат болох тангараг өргүүлэх, тэдний зан байдал, нутаг орныг тандан судлах байв. Алтан хан Оросын элчийг хүлээн авч хэрэг зоригийг асуун бэлэг сэлтийг хүлээн авч дайллага цайллага хийн өнгөн дээрээ Оросын хааныг хүндэтгэн үзэж байгаа мэт боловч үнэн хэрэгтээ өөрийгөө эзэн хааны хэмжээнд тавьж түүнээс цэргийн тусламж авахын зэрэгцээ шаардлага гарвал зохих хэмжээний цэргийг Орос улсад илгээж байж болохыг мэдэгдээд өөрийн элч Даян, Хичээнгүй нарыг дагалдуулан илгээжээ. Ийнхүү Оросын элч нар үндсэн зорилгоо биелүүлээгүй бөгөөд Алтан ханы бурхан тахих ёслолд оролцсоноо “Алтан хан Оросын эзэн хааны харьяат болох тангараг үйлдэв” хэмээн эндүүрэн ойлгож “ Алтан хан Шолой Убашийн өргөө нь Хан Хөхүйн нурууны ойролцоо орших давсархаг Увс нуурын хавиар нүүдэллэн оршдог” .....” нэг газартаа долоо хоногоос удаан байхгүй, уул, усны хооронд өвөл зунгүй нүүдэллэн явна.Хүмүүс нь сайхан зантай. Ойролцоогоор түүний хүмүүс 100 000 орчим харагдсан. Таван хошуу малыг эрхлэх боловч тэд тариаланг мэдэхгүй, учир нь хад чулуу ихтэй уулархаг нутагтай” гэх мэтчилэн мэдээтэй буцжээ.

Алтан ханы элч нарын гол зорилго нь Ойрадын Хар хултай байлдахад тусламж үзүүлэх, дарь хийх, галт зэвсэг үйлдэх дархан илгээх, Сибирын хотод худалдаа хийлгэхийг гуйжээ. Оросын хаан мөн л найрсаг харилцаа тогтоохыг хүсэн буйгаа илэрхийлэн дайлж цайлаад тавьсан саналуудад нь тодорхой хариу өгөөгүй бөгөөд 1617 оны 8 сард Монголын элчдийн хамт өөрийн элч Иван Петлинээр удирдуулсан 11 хүнтэй багийг Монголоор дайруулан Хятадад очуулахаар буцаасан байна. Алтан хан Оросын талын хүссэнээр И.Петлин нарыг Хятадад хүргэхийн тулд агт мориор хангаж Билэгт, Дархан хэмээх хоёр ламаар газарчлуулжээ. 1618 онд Алтан хан И.Петлинийг буцахад түүнийг дагалдуулан өөрийн элчээр дотны хүн Дархан ламыг Москвад илгээжээ. Дархан лам 1620 оны эхээр Москвад хүрэлцэн очиж Оросын эзэн хаан Михайл Федоровичид бараалхан Алтан ханы бичсэн жуух бичгийг гардуулжээ. Элчийн зорилго нь Орос улсад амласан амлалтаа сахиж буй дүр үзүүлэх, Ойрадтай хийх тэмцэлдээ Орос улсаас цэрэг, зэвсгийн тусламж хүсэх, Сибирь хотод худалдаа хийхийг зөвшөөрүүлэх, өндөр цол хэргэм хүсэх зэрэг байсан бөгөөд Оросын хаанаас асуудалд ихэд болгоомжтой хандан элчийг жил орчим байлгаж байгаад “Алтан ханыг Их эзэн хааны ивээлд орвол түүнийг дайснаас хамгаалах болно“ гэсэн хариутайгаар буцаажээ. Мөн дахин Алтан ханы элчийг хүлээж авахгүй, тэдэнтэй ямар нэгэн хэлбэрээр харилцахгүй байхыг Сибирийн хотуудын захирагч нарт тушаасан байна.

[[Хотгойд]]ын Алтан хан эл тулгасан шаардлагыг хүлээн аваагүйгээр үл барам түүнд хорсон Оросын хараат Енисей хавийн болон түрэг аймгуудыг уулгалан довтолж алба татвар хураах болсноор харилцаа нэлээд эвдэрэлцэж иржээ

Энэ үеэс тэдгээрийн хоорондын харилцаа муудаж эхэлсэн бөгөөд Шолой Убаши ч Ойрадын Хар хул хаантай байлдаж эхэлсэн учраас харилцаа нэг хэсэгтээ тасарчээ. 

Удалгүй 17 – р зууны 20 – иод онд Шолой Убаши нас барж түүний оронд Бадма эрдэнэ хунтайж /1627-1657/ хан ширээнд суужээ. 

== Үр хойчис ==
Убаши хунтайж нь Чандмань тойн, Гүүш тайж, Зоригт тайж, [[Бадма эрдэнэ хунтайж]], Дорждай хунтайж, Дай ноён, Гомбо илдэн, Сан тайж&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.67&lt;/ref&gt; гэсэн найман хөвгүүнтэй. 

Бадма эрдэнэ хунтайж эцгээ залгамжлан, хоёр дахь үеийн Алтан хан болж, Хотогойдын эзэн суусан.

* '''Чандмань тойны''' хөвгүүн Гүмэчи номч, Түсхэр баатар, Султан тайж, Хаан тайж. Гүмэчи номчийн хөвгүүн Ядам. Түсхэр баатарын хөвгүүн Цөөхүр тайж&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
* '''Гүүш тайжийн''' хөвгүүн Сэцэн гүүш, Баатар тайж, Дүгэр дайчин хушууч, Буйма эрх баатар. Сэцэн гүүшийн хөвгүүн Цэрэн ахай. Дайчин хушуучийн хөвгүүн Хоргол тайж.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

* '''Зоригт тайжийн''' хөвгүүн Содном цөөхүр, Цэрэн илдэн, Санжуба тайж, Убаши баатар, Эрх тайж, Тарва сэцэн зоригт. Содном цөөхүрийн хөвгүүн Чидар мэргэн ахай. Цэрэн илдэнгийн хөвгүүн Бахасу тайж. Шанжуба тайжийн хөвгүүн Дорж тайж. Убаши баатарын хөвгүүн Доржжав.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

* '''Бадма эрдэнэ хунтайжийн''' хөвгүүн [[Лувсанринчин сайн хунтайж]], Жалханз хутагтын гэгээн. Сайн хунтайжийн хөвгүүн Рааш хатан баатар, Хучигир, Бандида, Анди багахан Рааш, Тахахи.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.68&lt;/ref&gt;
* '''Дорждай хунтайжийн''' хөвгүүн Сэнгүн баатар тайж, Эрдэнэдай хунтайж, Балдан дүүргэч, Гэндэн бэйл. Сэнгүн баатарын хөвгүүн Хувилгаан. Эрдэнэдай хунтайжийн хөвгүүн Маханиту тайж. Балдан дүүргэчийн хөвгүүн Алдар тайж.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Гэндэн бэйлийн хөвгүүн [[Бүүвээ баатар|Бүүвэй бэйл]], Бүүвэйн хөвгүүн Сүнжинсэнгэ, Сүнжинсэнгийн хөвгүүн Банди бэйл, Бандийн хөвгүүн [[Чингүнжав]]

* '''Дай ноёны''' хөвгүүн Шарав мэргэн дайчин, Аюуш баатар, Лувсандай ноён. Шарав мэргэн дайчингийн хөвгүүн Дургал тайж.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

* '''Гомбо илдэнгийн''' хөвгүүн Эрдэнэ Гурбагула.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

* Сан тайж үр үгүй.

== Эшлэл ==
[[Ангилал:1623 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>30203yy0re2l32vml4fs3j6150q4r62</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706306</id>
      <parentid>706305</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T09:04:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12766" xml:space="preserve">{{Хаан|name='''Шолой убаши хунтайж'''|title=Убаши хунтайж, Алтан хан|reign=1587?-1627|date of birth=1567 он|date of death=1623 он|successor=[[Бадма эрдэнэ хунтайж]]|father=[[Түмэндарь дайчин|Түмэндарь дайчин хутухур]]|mother=Тайгал хатан&lt;ref&gt;Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар тууж оршвой. УБ., 2006. т.102&lt;/ref&gt;|religion=[[Шарын шашин]]|royal house=[[Боржигин]]}}

'''Шолой убаши хунтайж''' нь [[Гэрсэнз жалайр хунтайж]]ын ахмад хүү [[Ашихай дархан хунтайж|Ашихай дархан хунтайжын]] дэд хүү [[Түмэндарь дайчин]]гийн ахмад хүү юм.  Шолой убаши хунтайж, түүний хүү Омбо – Эрдэнэ /Алтан хан/ нарын үед газар нутаг тэлж, цэрэг,эдийн засгийн хувьд хүчирхэгжиж халхын баруун гарын тэргүүлэгчдийн мэдлээс гарч бие даах бодлого явуулж ирсэн бөгөөд түүний эзэмшил нь баруун тийш Алтайн Урианхай,  [[Красноярск]]  хязгаар, зүүн тийш Сэлэнгэ, Тамирын эхэнд тулж байв. Мөн тэд Орос улстай харилцан элч солилцож худалдаа наймаа хийж байжээ. Иймээс Оросын хаанаас [[Хотгойд]]ын ноёдод  '''&quot;Алтан хан”''' цолыг олгож байсан байна.

== Тойм ==
Ингэж харилцахдаа Оросын цагаан хааны зүгээс дорно зүг хаяа тэлж Сибирь, алс Дорнодод ирсэн тул улмаар [[Хотгойд]]ын хангуудтай харилцаа тогтоох, цаашлаад өөрийн хил хязгаарыг сахиулах, алба бариулж, түшмэг хараат улс болгох бодлого барьж байсан бол, [[Хотгойд]]ын Алтан хангуудын зүгээс Ойрадуудтай байлдахад түшиг болгох, худалдаа, эдийн засгийн харилцаа тогтоох, халхад нэр нөлөөгөө ахиулахад Оросыг ашиглах бодлого барьж байлаа. Оросууд Алтан хан Шолой Убашийн тухай анхны мэдээг 1604 онд хүлээж авсан ба Алтан хантай харилцах зорилгоор анхны элчдийг Иван Белоголовоор удирдуулан 1607 онд явуулсан боловч Шолой Убашийн Ойрадтай хийж байсан байлдааны улмаас очиж чадалгүй Киргизийн нутагт хүлээж өвөлжөөд 1609 оны хавар Томск руугаа буцжээ. Энэ үеэс Оросын хаан В.В. Волынский нарын элчийг илгээсэн боловч Шолой Убашид бараалхаж амжаагүй байна.

Ингээд хэсэг хугацаанд засварласны дараа 1617 оны 2 сарын 2 - нд Томскийн харьяат Василий Тюмениц, аравны дарга И.Петров нар Оросын хаан Михайл Федоровичийн элчээр Алтан хан руу зарагдаж 18 өдрийн турш хүнд хэцүү замыг туулан Алтан ханы нутгийн захад иржээ. Алтан ханы өргөөнд ойртон очиход хан өөрийн бага хүүг 50 орчим нум сум бүхий морьт цэргийн хамт илгээн идээ ундааны зүйлтэйгээр тосон авчээ. Оросын элчдийн зорилго нь Алтан ханаар Оросын хараат болох тангараг өргүүлэх, тэдний зан байдал, нутаг орныг тандан судлах байв. Алтан хан Оросын элчийг хүлээн авч хэрэг зоригийг асуун бэлэг сэлтийг хүлээн авч дайллага цайллага хийн өнгөн дээрээ Оросын хааныг хүндэтгэн үзэж байгаа мэт боловч үнэн хэрэгтээ өөрийгөө эзэн хааны хэмжээнд тавьж түүнээс цэргийн тусламж авахын зэрэгцээ шаардлага гарвал зохих хэмжээний цэргийг Орос улсад илгээж байж болохыг мэдэгдээд өөрийн элч Даян, Хичээнгүй нарыг дагалдуулан илгээжээ. Ийнхүү Оросын элч нар үндсэн зорилгоо биелүүлээгүй бөгөөд Алтан ханы бурхан тахих ёслолд оролцсоноо “Алтан хан Оросын эзэн хааны харьяат болох тангараг үйлдэв” хэмээн эндүүрэн ойлгож “ Алтан хан Шолой Убашийн өргөө нь Хан Хөхүйн нурууны ойролцоо орших давсархаг Увс нуурын хавиар нүүдэллэн оршдог” .....” нэг газартаа долоо хоногоос удаан байхгүй, уул, усны хооронд өвөл зунгүй нүүдэллэн явна.Хүмүүс нь сайхан зантай. Ойролцоогоор түүний хүмүүс 100 000 орчим харагдсан. Таван хошуу малыг эрхлэх боловч тэд тариаланг мэдэхгүй, учир нь хад чулуу ихтэй уулархаг нутагтай” гэх мэтчилэн мэдээтэй буцжээ.

Алтан ханы элч нарын гол зорилго нь Ойрадын Хар хултай байлдахад тусламж үзүүлэх, дарь хийх, галт зэвсэг үйлдэх дархан илгээх, Сибирын хотод худалдаа хийлгэхийг гуйжээ. Оросын хаан мөн л найрсаг харилцаа тогтоохыг хүсэн буйгаа илэрхийлэн дайлж цайлаад тавьсан саналуудад нь тодорхой хариу өгөөгүй бөгөөд 1617 оны 8 сард Монголын элчдийн хамт өөрийн элч Иван Петлинээр удирдуулсан 11 хүнтэй багийг Монголоор дайруулан Хятадад очуулахаар буцаасан байна. Алтан хан Оросын талын хүссэнээр И.Петлин нарыг Хятадад хүргэхийн тулд агт мориор хангаж Билэгт, Дархан хэмээх хоёр ламаар газарчлуулжээ. 1618 онд Алтан хан И.Петлинийг буцахад түүнийг дагалдуулан өөрийн элчээр дотны хүн Дархан ламыг Москвад илгээжээ. Дархан лам 1620 оны эхээр Москвад хүрэлцэн очиж Оросын эзэн хаан Михайл Федоровичид бараалхан Алтан ханы бичсэн жуух бичгийг гардуулжээ. Элчийн зорилго нь Орос улсад амласан амлалтаа сахиж буй дүр үзүүлэх, Ойрадтай хийх тэмцэлдээ Орос улсаас цэрэг, зэвсгийн тусламж хүсэх, Сибирь хотод худалдаа хийхийг зөвшөөрүүлэх, өндөр цол хэргэм хүсэх зэрэг байсан бөгөөд Оросын хаанаас асуудалд ихэд болгоомжтой хандан элчийг жил орчим байлгаж байгаад “Алтан ханыг Их эзэн хааны ивээлд орвол түүнийг дайснаас хамгаалах болно“ гэсэн хариутайгаар буцаажээ. Мөн дахин Алтан ханы элчийг хүлээж авахгүй, тэдэнтэй ямар нэгэн хэлбэрээр харилцахгүй байхыг Сибирийн хотуудын захирагч нарт тушаасан байна.

[[Хотгойд]]ын Алтан хан эл тулгасан шаардлагыг хүлээн аваагүйгээр үл барам түүнд хорсон Оросын хараат Енисей хавийн болон түрэг аймгуудыг уулгалан довтолж алба татвар хураах болсноор харилцаа нэлээд эвдэрэлцэж иржээ

Энэ үеэс тэдгээрийн хоорондын харилцаа муудаж эхэлсэн бөгөөд Шолой Убаши ч Ойрадын Хар хул хаантай байлдаж эхэлсэн учраас харилцаа нэг хэсэгтээ тасарчээ. 

Удалгүй 17 – р зууны 20 – иод онд Шолой Убаши нас барж түүний оронд Бадма эрдэнэ хунтайж /1627-1657/ хан ширээнд суужээ. 

== Үр хойчис ==
Убаши хунтайж нь Чандмань тойн, Гүүш тайж, Зоригт тайж, [[Бадма эрдэнэ хунтайж]], Дорждай хунтайж, Дай ноён, Гомбо илдэн, Сан тайж&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.67&lt;/ref&gt; гэсэн найман хөвгүүнтэй. 

Бадма эрдэнэ хунтайж эцгээ залгамжлан, хоёр дахь үеийн Алтан хан болж, Хотогойдын эзэн суусан.

* '''Чандмань тойны''' хөвгүүн Гүмэчи номч, Түсхэр баатар, Султан тайж, Хаан тайж. Гүмэчи номчийн хөвгүүн Ядам. Түсхэр баатарын хөвгүүн Цөөхүр тайж&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
* '''Гүүш тайжийн''' хөвгүүн Сэцэн гүүш, Баатар тайж, Дүгэр дайчин хушууч, Буйма эрх баатар. Сэцэн гүүшийн хөвгүүн Цэрэн ахай. Дайчин хушуучийн хөвгүүн Хоргол тайж.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

* '''Зоригт тайжийн''' хөвгүүн Содном цөөхүр, Цэрэн илдэн, Санжуба тайж, Убаши баатар, Эрх тайж, Тарва сэцэн зоригт. Содном цөөхүрийн хөвгүүн Чидар мэргэн ахай. Цэрэн илдэнгийн хөвгүүн Бахасу тайж. Шанжуба тайжийн хөвгүүн Дорж тайж. Убаши баатарын хөвгүүн Доржжав.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

* '''Бадма эрдэнэ хунтайжийн''' хөвгүүн [[Лувсанринчин сайн хунтайж]], Жалханз хутагтын гэгээн. Сайн хунтайжийн хөвгүүн Рааш хатан баатар, Хучигир, Бандида, Анди багахан Рааш, Тахахи.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.68&lt;/ref&gt;
* '''Дорждай хунтайжийн''' хөвгүүн Сэнгүн баатар тайж, Эрдэнэдай хунтайж, Балдан дүүргэч, Гэндэн бэйл. Сэнгүн баатарын хөвгүүн Хувилгаан. Эрдэнэдай хунтайжийн хөвгүүн Маханиту тайж. Балдан дүүргэчийн хөвгүүн Алдар тайж.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Гэндэн бэйлийн хөвгүүн [[Бүүвээ баатар|Бүүвэй бэйл]], Бүүвэйн хөвгүүн Сүнжинсэнгэ, Сүнжинсэнгийн хөвгүүн Банди бэйл, Бандийн хөвгүүн [[Чингүнжав]]

* '''Дай ноёны''' хөвгүүн Шарав мэргэн дайчин, Аюуш баатар, Лувсандай ноён. Шарав мэргэн дайчингийн хөвгүүн Дургал тайж.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

* '''Гомбо илдэнгийн''' хөвгүүн Эрдэнэ Гурбагула.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

* Сан тайж үр үгүй.

== Эшлэл ==
[[Ангилал:1623 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>qbmeovh24agyuvp7li2jhj1349inxn3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706307</id>
      <parentid>706306</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T09:04:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12766" xml:space="preserve">{{Хаан|name='''Шолой убаши хунтайж'''|title=Убаши хунтайж, Алтан хан|reign=1587?-1623|date of birth=1567 он|date of death=1623 он|successor=[[Бадма эрдэнэ хунтайж]]|father=[[Түмэндарь дайчин|Түмэндарь дайчин хутухур]]|mother=Тайгал хатан&lt;ref&gt;Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар тууж оршвой. УБ., 2006. т.102&lt;/ref&gt;|religion=[[Шарын шашин]]|royal house=[[Боржигин]]}}

'''Шолой убаши хунтайж''' нь [[Гэрсэнз жалайр хунтайж]]ын ахмад хүү [[Ашихай дархан хунтайж|Ашихай дархан хунтайжын]] дэд хүү [[Түмэндарь дайчин]]гийн ахмад хүү юм.  Шолой убаши хунтайж, түүний хүү Омбо – Эрдэнэ /Алтан хан/ нарын үед газар нутаг тэлж, цэрэг,эдийн засгийн хувьд хүчирхэгжиж халхын баруун гарын тэргүүлэгчдийн мэдлээс гарч бие даах бодлого явуулж ирсэн бөгөөд түүний эзэмшил нь баруун тийш Алтайн Урианхай,  [[Красноярск]]  хязгаар, зүүн тийш Сэлэнгэ, Тамирын эхэнд тулж байв. Мөн тэд Орос улстай харилцан элч солилцож худалдаа наймаа хийж байжээ. Иймээс Оросын хаанаас [[Хотгойд]]ын ноёдод  '''&quot;Алтан хан”''' цолыг олгож байсан байна.

== Тойм ==
Ингэж харилцахдаа Оросын цагаан хааны зүгээс дорно зүг хаяа тэлж Сибирь, алс Дорнодод ирсэн тул улмаар [[Хотгойд]]ын хангуудтай харилцаа тогтоох, цаашлаад өөрийн хил хязгаарыг сахиулах, алба бариулж, түшмэг хараат улс болгох бодлого барьж байсан бол, [[Хотгойд]]ын Алтан хангуудын зүгээс Ойрадуудтай байлдахад түшиг болгох, худалдаа, эдийн засгийн харилцаа тогтоох, халхад нэр нөлөөгөө ахиулахад Оросыг ашиглах бодлого барьж байлаа. Оросууд Алтан хан Шолой Убашийн тухай анхны мэдээг 1604 онд хүлээж авсан ба Алтан хантай харилцах зорилгоор анхны элчдийг Иван Белоголовоор удирдуулан 1607 онд явуулсан боловч Шолой Убашийн Ойрадтай хийж байсан байлдааны улмаас очиж чадалгүй Киргизийн нутагт хүлээж өвөлжөөд 1609 оны хавар Томск руугаа буцжээ. Энэ үеэс Оросын хаан В.В. Волынский нарын элчийг илгээсэн боловч Шолой Убашид бараалхаж амжаагүй байна.

Ингээд хэсэг хугацаанд засварласны дараа 1617 оны 2 сарын 2 - нд Томскийн харьяат Василий Тюмениц, аравны дарга И.Петров нар Оросын хаан Михайл Федоровичийн элчээр Алтан хан руу зарагдаж 18 өдрийн турш хүнд хэцүү замыг туулан Алтан ханы нутгийн захад иржээ. Алтан ханы өргөөнд ойртон очиход хан өөрийн бага хүүг 50 орчим нум сум бүхий морьт цэргийн хамт илгээн идээ ундааны зүйлтэйгээр тосон авчээ. Оросын элчдийн зорилго нь Алтан ханаар Оросын хараат болох тангараг өргүүлэх, тэдний зан байдал, нутаг орныг тандан судлах байв. Алтан хан Оросын элчийг хүлээн авч хэрэг зоригийг асуун бэлэг сэлтийг хүлээн авч дайллага цайллага хийн өнгөн дээрээ Оросын хааныг хүндэтгэн үзэж байгаа мэт боловч үнэн хэрэгтээ өөрийгөө эзэн хааны хэмжээнд тавьж түүнээс цэргийн тусламж авахын зэрэгцээ шаардлага гарвал зохих хэмжээний цэргийг Орос улсад илгээж байж болохыг мэдэгдээд өөрийн элч Даян, Хичээнгүй нарыг дагалдуулан илгээжээ. Ийнхүү Оросын элч нар үндсэн зорилгоо биелүүлээгүй бөгөөд Алтан ханы бурхан тахих ёслолд оролцсоноо “Алтан хан Оросын эзэн хааны харьяат болох тангараг үйлдэв” хэмээн эндүүрэн ойлгож “ Алтан хан Шолой Убашийн өргөө нь Хан Хөхүйн нурууны ойролцоо орших давсархаг Увс нуурын хавиар нүүдэллэн оршдог” .....” нэг газартаа долоо хоногоос удаан байхгүй, уул, усны хооронд өвөл зунгүй нүүдэллэн явна.Хүмүүс нь сайхан зантай. Ойролцоогоор түүний хүмүүс 100 000 орчим харагдсан. Таван хошуу малыг эрхлэх боловч тэд тариаланг мэдэхгүй, учир нь хад чулуу ихтэй уулархаг нутагтай” гэх мэтчилэн мэдээтэй буцжээ.

Алтан ханы элч нарын гол зорилго нь Ойрадын Хар хултай байлдахад тусламж үзүүлэх, дарь хийх, галт зэвсэг үйлдэх дархан илгээх, Сибирын хотод худалдаа хийлгэхийг гуйжээ. Оросын хаан мөн л найрсаг харилцаа тогтоохыг хүсэн буйгаа илэрхийлэн дайлж цайлаад тавьсан саналуудад нь тодорхой хариу өгөөгүй бөгөөд 1617 оны 8 сард Монголын элчдийн хамт өөрийн элч Иван Петлинээр удирдуулсан 11 хүнтэй багийг Монголоор дайруулан Хятадад очуулахаар буцаасан байна. Алтан хан Оросын талын хүссэнээр И.Петлин нарыг Хятадад хүргэхийн тулд агт мориор хангаж Билэгт, Дархан хэмээх хоёр ламаар газарчлуулжээ. 1618 онд Алтан хан И.Петлинийг буцахад түүнийг дагалдуулан өөрийн элчээр дотны хүн Дархан ламыг Москвад илгээжээ. Дархан лам 1620 оны эхээр Москвад хүрэлцэн очиж Оросын эзэн хаан Михайл Федоровичид бараалхан Алтан ханы бичсэн жуух бичгийг гардуулжээ. Элчийн зорилго нь Орос улсад амласан амлалтаа сахиж буй дүр үзүүлэх, Ойрадтай хийх тэмцэлдээ Орос улсаас цэрэг, зэвсгийн тусламж хүсэх, Сибирь хотод худалдаа хийхийг зөвшөөрүүлэх, өндөр цол хэргэм хүсэх зэрэг байсан бөгөөд Оросын хаанаас асуудалд ихэд болгоомжтой хандан элчийг жил орчим байлгаж байгаад “Алтан ханыг Их эзэн хааны ивээлд орвол түүнийг дайснаас хамгаалах болно“ гэсэн хариутайгаар буцаажээ. Мөн дахин Алтан ханы элчийг хүлээж авахгүй, тэдэнтэй ямар нэгэн хэлбэрээр харилцахгүй байхыг Сибирийн хотуудын захирагч нарт тушаасан байна.

[[Хотгойд]]ын Алтан хан эл тулгасан шаардлагыг хүлээн аваагүйгээр үл барам түүнд хорсон Оросын хараат Енисей хавийн болон түрэг аймгуудыг уулгалан довтолж алба татвар хураах болсноор харилцаа нэлээд эвдэрэлцэж иржээ

Энэ үеэс тэдгээрийн хоорондын харилцаа муудаж эхэлсэн бөгөөд Шолой Убаши ч Ойрадын Хар хул хаантай байлдаж эхэлсэн учраас харилцаа нэг хэсэгтээ тасарчээ. 

Удалгүй 17 – р зууны 20 – иод онд Шолой Убаши нас барж түүний оронд Бадма эрдэнэ хунтайж /1627-1657/ хан ширээнд суужээ. 

== Үр хойчис ==
Убаши хунтайж нь Чандмань тойн, Гүүш тайж, Зоригт тайж, [[Бадма эрдэнэ хунтайж]], Дорждай хунтайж, Дай ноён, Гомбо илдэн, Сан тайж&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.67&lt;/ref&gt; гэсэн найман хөвгүүнтэй. 

Бадма эрдэнэ хунтайж эцгээ залгамжлан, хоёр дахь үеийн Алтан хан болж, Хотогойдын эзэн суусан.

* '''Чандмань тойны''' хөвгүүн Гүмэчи номч, Түсхэр баатар, Султан тайж, Хаан тайж. Гүмэчи номчийн хөвгүүн Ядам. Түсхэр баатарын хөвгүүн Цөөхүр тайж&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
* '''Гүүш тайжийн''' хөвгүүн Сэцэн гүүш, Баатар тайж, Дүгэр дайчин хушууч, Буйма эрх баатар. Сэцэн гүүшийн хөвгүүн Цэрэн ахай. Дайчин хушуучийн хөвгүүн Хоргол тайж.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

* '''Зоригт тайжийн''' хөвгүүн Содном цөөхүр, Цэрэн илдэн, Санжуба тайж, Убаши баатар, Эрх тайж, Тарва сэцэн зоригт. Содном цөөхүрийн хөвгүүн Чидар мэргэн ахай. Цэрэн илдэнгийн хөвгүүн Бахасу тайж. Шанжуба тайжийн хөвгүүн Дорж тайж. Убаши баатарын хөвгүүн Доржжав.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

* '''Бадма эрдэнэ хунтайжийн''' хөвгүүн [[Лувсанринчин сайн хунтайж]], Жалханз хутагтын гэгээн. Сайн хунтайжийн хөвгүүн Рааш хатан баатар, Хучигир, Бандида, Анди багахан Рааш, Тахахи.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.68&lt;/ref&gt;
* '''Дорждай хунтайжийн''' хөвгүүн Сэнгүн баатар тайж, Эрдэнэдай хунтайж, Балдан дүүргэч, Гэндэн бэйл. Сэнгүн баатарын хөвгүүн Хувилгаан. Эрдэнэдай хунтайжийн хөвгүүн Маханиту тайж. Балдан дүүргэчийн хөвгүүн Алдар тайж.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Гэндэн бэйлийн хөвгүүн [[Бүүвээ баатар|Бүүвэй бэйл]], Бүүвэйн хөвгүүн Сүнжинсэнгэ, Сүнжинсэнгийн хөвгүүн Банди бэйл, Бандийн хөвгүүн [[Чингүнжав]]

* '''Дай ноёны''' хөвгүүн Шарав мэргэн дайчин, Аюуш баатар, Лувсандай ноён. Шарав мэргэн дайчингийн хөвгүүн Дургал тайж.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

* '''Гомбо илдэнгийн''' хөвгүүн Эрдэнэ Гурбагула.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

* Сан тайж үр үгүй.

== Эшлэл ==
[[Ангилал:1623 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>nvk94uwxk60sxy48ajjkdq8iql5flpi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баяндарь хунтайж</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56325</id>
    <revision>
      <id>706295</id>
      <parentid>457007</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T08:14:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="805" xml:space="preserve">'''Баяндарь хунтайж'''  (1547-1586) нь [[Гэрсэнз жалайр хунтайж|Гэрсэнз жалайр хунтайжын]] ахмад хөвгүүн Ашихай дархан хунтайжын ахмад хөвгүүн юм. Тэрээр XVI зууны эхэн хагаст амьдарч байсан. Түүний хатан [[Урианхан|Урианханы]] Буйдурунгийн охин Булган хатнаас&lt;ref&gt;Шар тууж буюу Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар тууж оршвой. УБ., 2006. т.102&lt;/ref&gt; ахмад хүү Чоно Шар, отгон хүү [[Лайхур хан]] нар төрсөн. 

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>jerxld7pul77gyhvfj2pumzfzf72yj6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706299</id>
      <parentid>706295</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T08:23:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="780" xml:space="preserve">'''Баяндарь хунтайж'''  (1547-1586) нь [[Гэрсэнз жалайр хунтайж|Гэрсэнз жалайр хунтайжын]] ахмад хөвгүүн Ашихай дархан хунтайжын ахмад хөвгүүн юм. Тэрээр XVI зууны эхэн хагаст амьдарч байсан. Түүний хатан [[Урианхан|Урианханы]] Буйдурунгийн охин Булган хатнаас&lt;ref&gt;Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар тууж оршвой. УБ., 2006. т.102&lt;/ref&gt; ахмад хүү Чоно Шар, отгон хүү [[Лайхур хан]] нар төрсөн. 

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>m70jcfzq8oa7yjka2decfrvadoni5w3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Субадай засагт хан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56327</id>
    <revision>
      <id>706308</id>
      <parentid>622236</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T09:18:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Гэр бүл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2068" xml:space="preserve">'''Субадай засагт хан''' (?-1650) нь [[Гэрсэнз жалайр хунтайж|Гэрсэнз жалайр хунтайжын]] гуч хөвгүүн [[Лайхур хан|Лайхур ханы]] ахмад хөвгүүн юм. Эцгийнхээ дараа 1596 онд Ар Халхын ноёдын их чуулганаар '''Богд Засагт хан''' цолоор өргөмжлөгдөж, Халх 7 хошууны жинхэнэ эзэн болжээ. Халхын баруун гар дахь  харъяаны 4 хошууг Засагт хан аймаг гэж нэрлэсэн. Тэр бол Манжийн эсрэг тууштай тэмцэгч байсан бөгөөд 1638 онд Хөх хотыг довтолж, 1640 оны Монгол-Ойрдын '''Их цаазыг''' батлахад оролцож байсан. [[Чин улс|Чин улстай]] хэд хэдэн удаа байлдаж, 1647, 1650 онд [[Хөх хот|Хөх хотод]] довтолж байв. 1650 онд нас барсан. Түүнийг дунд хүү Норов нь Бишрэлт хан цолтойгоор залгамжилсан.

== Гэр бүл ==

* Эцэг:[[Лайхур хан]]

* Эх: Урианханы Буйдурунгийн охин Булган хатан&lt;ref&gt;Их шар тууж. УБ., 2006. т.102&lt;/ref&gt;

Хөвгүүд:
# Соном ахай цөөхүр   
# Жав эрдэнэ
# [[Норов бишрэлт хан]]   
# Гомбожаг бинт ахай   
# Гомбодаш дархан хунтайж
# Дасар сэцэн ахай
# Нишар ёст ахай

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Лайхур хан]]
|дараа=[[Норов Бишрэлт хан]]
|он=1596-1650
|албан_тушаал=[[Монгол хаад|Засагт хан]]
}}
{{end}}


[[Ангилал:16-р эсвэл 17-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:1650 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Засагт хан аймгийн хүн]]
[[Ангилал:Боржигин]]</text>
      <sha1>gtxnvm52u82q8l111ul71wrpenx5h79</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706309</id>
      <parentid>706308</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T09:18:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Гэр бүл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2083" xml:space="preserve">'''Субадай засагт хан''' (?-1650) нь [[Гэрсэнз жалайр хунтайж|Гэрсэнз жалайр хунтайжын]] гуч хөвгүүн [[Лайхур хан|Лайхур ханы]] ахмад хөвгүүн юм. Эцгийнхээ дараа 1596 онд Ар Халхын ноёдын их чуулганаар '''Богд Засагт хан''' цолоор өргөмжлөгдөж, Халх 7 хошууны жинхэнэ эзэн болжээ. Халхын баруун гар дахь  харъяаны 4 хошууг Засагт хан аймаг гэж нэрлэсэн. Тэр бол Манжийн эсрэг тууштай тэмцэгч байсан бөгөөд 1638 онд Хөх хотыг довтолж, 1640 оны Монгол-Ойрдын '''Их цаазыг''' батлахад оролцож байсан. [[Чин улс|Чин улстай]] хэд хэдэн удаа байлдаж, 1647, 1650 онд [[Хөх хот|Хөх хотод]] довтолж байв. 1650 онд нас барсан. Түүнийг дунд хүү Норов нь Бишрэлт хан цолтойгоор залгамжилсан.

== Гэр бүл ==

* Эцэг:[[Лайхур хан]]

* Эх: Урианханы Буйдурунгийн охин Булган хатан&lt;ref&gt;Их шар тууж. УБ., 2006. т.102&lt;/ref&gt;

Хөвгүүд:
# Соном ахай цөөхүр   
# Жав эрдэнэ
# [[Норов бишрэлт хан]]   
# Гомбожаг бинт ахай   
# Гомбодаш дархан хунтайж
# Дасар сэцэн ахай
# Нишар ёст ахай

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Лайхур хан]]
|дараа=[[Норов Бишрэлт хан]]
|он=1596-1650
|албан_тушаал=[[Монгол хаад|Засагт хан]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==

[[Ангилал:16-р эсвэл 17-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:1650 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Засагт хан аймгийн хүн]]
[[Ангилал:Боржигин]]</text>
      <sha1>ia8iz3xlybmah057r9u1dxgkyewkq5o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Түмэндарь дайчин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56330</id>
    <revision>
      <id>706284</id>
      <parentid>702471</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T07:23:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1190" xml:space="preserve">'''Түмэндарь дайчин''' (1554-?) бол Халхын [[Гэрсэнз|Гэрсэнз хунтайжийн]] ахмад хөвгүүн [[Ашихай дархан хунтайж|Ашихай дархан хунтайжийн]] бага хүү юм. 

== Гэр бүл ==
Эцэг: [[Ашихай дархан хунтайж]]

Эх: '''Улчачи''' мянганы охин '''Алтахан сэцэн хатан'''&lt;ref&gt;Үндэсний их шар тууж оршивой. УБ., 2006. 100 дахь тал&lt;/ref&gt;

Ах: [[Баяндарь хунтайж]]

Дүү: '''Үдхүй илдэч'''&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.66&lt;/ref&gt;

Хүүхэд: 
# [[Шолой убаши хунтайж]] 
# Минхай хар хул&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.67&lt;/ref&gt;
# Убандай дархан баатар&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.67&lt;/ref&gt;


[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Засагт хан аймгийн хүн]]
[[Ангилал:1554 онд төрсөн]]
[[Ангилал:16-р эсвэл 17-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>pl191azwsrkcsqgxv92kccijafvuxa2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706285</id>
      <parentid>706284</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T07:24:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Гэр бүл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1204" xml:space="preserve">'''Түмэндарь дайчин''' (1554-?) бол Халхын [[Гэрсэнз|Гэрсэнз хунтайжийн]] ахмад хөвгүүн [[Ашихай дархан хунтайж|Ашихай дархан хунтайжийн]] бага хүү юм. 

== Гэр бүл ==
Эцэг: [[Ашихай дархан хунтайж]]

Эх: '''Улчачи''' мянганы охин '''Алтахан сэцэн хатан'''&lt;ref&gt;Үндэсний их шар тууж оршивой. УБ., 2006. 100 дахь тал&lt;/ref&gt;

Ах: [[Баяндарь хунтайж]]

Дүү: '''Үдхүй илдэч'''&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.66&lt;/ref&gt;

Хүүхэд: 
# [[Шолой убаши хунтайж]] 
# Минхай хар хул&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.67&lt;/ref&gt;
# Убандай дархан баатар&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.67&lt;/ref&gt;
==Эшлэл==

[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Засагт хан аймгийн хүн]]
[[Ангилал:1554 онд төрсөн]]
[[Ангилал:16-р эсвэл 17-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>q54wncdkxj7mgibgb79u2017m8xj6n1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706289</id>
      <parentid>706285</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T07:45:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1228" xml:space="preserve">'''Түмэндарь дайчин хутухур''' (1554-?) бол Халхын [[Гэрсэнз|Гэрсэнз хунтайжийн]] ахмад хөвгүүн [[Ашихай дархан хунтайж|Ашихай дархан хунтайжийн]] хоёр дахь хүү юм. 

== Гэр бүл ==
Эцэг: [[Ашихай дархан хунтайж]]

Эх: '''Улчачи''' мянганы охин '''Алтахан сэцэн хатан'''&lt;ref&gt;Үндэсний их шар тууж оршивой. УБ., 2006. 100 дахь тал&lt;/ref&gt;

Ах: [[Баяндарь хунтайж]]

Дүү: '''Үдхүй илдэч'''&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.66&lt;/ref&gt;

Хүүхэд: 
# [[Шолой убаши хунтайж]] 
# Минхай хар хул&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.67&lt;/ref&gt;
# Убандай дархан баатар&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.67&lt;/ref&gt;
==Эшлэл==

[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Засагт хан аймгийн хүн]]
[[Ангилал:1554 онд төрсөн]]
[[Ангилал:16-р эсвэл 17-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>d3xlu2tbf8ndpwcpc3v6t8xckysewqo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706293</id>
      <parentid>706289</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T08:05:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1385" xml:space="preserve">'''Түмэндарь дайчин хутухур''' (1554-?) бол Халхын [[Гэрсэнз|Гэрсэнз хунтайжийн]] ахмад хөвгүүн [[Ашихай дархан хунтайж|Ашихай дархан хунтайжийн]] хоёр дахь хүү юм. 

== Гэр бүл ==
Эцэг: [[Ашихай дархан хунтайж]]

Эх: '''Улчачи''' мянганы охин '''Алтахан сэцэн хатан'''&lt;ref&gt;Үндэсний их шар тууж оршивой. УБ., 2006. 100 дахь тал&lt;/ref&gt;

Ах: [[Баяндарь хунтайж]]

Дүү: '''Үдхүй илдэч'''&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.66&lt;/ref&gt;

Хатан: Бабусай вангийн охин Тайгал хатан&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.102&lt;/ref&gt; 

Хүүхэд: 
# [[Шолой убаши хунтайж]] 
# Минхай хар хул&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.67&lt;/ref&gt;
# Убандай дархан баатар&lt;ref&gt;Жамба. Асрагч нэртийн түүх. УБ., 2006. т.67&lt;/ref&gt;
==Эшлэл==

[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Засагт хан аймгийн хүн]]
[[Ангилал:1554 онд төрсөн]]
[[Ангилал:16-р эсвэл 17-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>2m0xu1fodfo4794f1vbieiupr674la3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Далдан хүндүлэн ноён</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56632</id>
    <revision>
      <id>706302</id>
      <parentid>701249</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T08:29:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Гэр бүл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2861" xml:space="preserve">'''Далдан хүндүлэн ноён''' нь [[Гэрсэнз|Гэрсэнз жалайр хунтайжийн]] [[Хатунхай хатан|Хатунхай хатнаас]] төрсөн 6-р хүү юм. Түүнд [[Тангуд]], [[Сартуул]] отгуудыг өгсөн. 

==Цолны талаар==
Түүний цолыг хөндлөн хүндлэн гэж бичсээр ирсэн. Уг утга нь ''kündülen'' гэдэг нь хүндтэй, хүндлэм гэсэн санааг илэрхийлж байна.&lt;ref&gt;Ж.Гэрэлбадрах &quot;Дөчин, Дөрвөн хоёрын Монгол улсын язгууртны цол зэрэг&quot; УБ., 2010. 104-105 дахь тал&lt;/ref&gt;

==Удам угсаа==
Далдан хүндүлэн ноён нь хоёр хүүтэй байсан. Ахмад нь Ууба бөх ноён, отгон нь Зөнтэй Хатанбаатар нар болно.&lt;ref&gt;Алтан ураг. УБ., 2011 он. Гурав дахь удаагийн хэвлэл. 326 дэх тал&lt;/ref&gt;  
[[Засагт хан аймаг|Засагт хан аймгийн]] Сэцэн вангийн хошууны (аман ярианд Сартуул Сэцэн вангийн хошуу гэж нэрлэдэг) дээд өвөг болжээ. Одоогийн [[Завхан]] аймгийн Ургамал, Завханмандал, Сант-Маргац, Цэцэн уул, Сонгино, Дөрвөлжин, Эрдэнэхайрхан сумын ихэнх нутаг, Яруу, Алдархаан сумдын баруун хэсэг, Түдэвтэй сумын урд хэсэг, [[Увс аймаг|Увс]] аймгийн Завхан сумын нутаг тус тус Сэцэн вангийн хошуунд харъяалагдаж байсан.&lt;ref&gt;Алтан ураг. УБ., 2011 он. Гурав дахь удаагийн хэвлэл. 329 дэх тал&lt;/ref&gt;

==Гэр бүл==
* Эцэг: [[Гэрсэнз|Гэрсэнз жалайр хунтайж]]
* Эх: [[Хатунхай хатан]]
* Хатан: [[Урианхан|Урианханы]] Буйдурунгийн охин Мандал хатан&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
* Хүү: Ууба бөх ноён, Зөнтэй хатанбаатар
* Охин: Түнхэн абай (Ойрадын Тогуйд өгсөн)&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Үндэсний их шар тууж оршивой. УБ., 2006. 101 дэх тал&lt;/ref&gt;

==Холбоотой мэдээ==
* [[Гэрсэнз|Гэрсэнз жалайр хунтайж]]
* [[Ашихай дархан хунтайж]]
* [[Онохуй Үйзэн ноён]]
* [[Сартуул Сэцэн вангийн хошуу]]

==Эшлэл==
{{Reflist}}

[[Ангилал:Засагт хан аймгийн хүн]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Боржигин]]</text>
      <sha1>b5xy2kyds82lhy1ihr8ogin4oyjlf2k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аймгийн наадам</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56929</id>
    <revision>
      <id>706271</id>
      <parentid>654393</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T04:14:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.167</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Аймгийн баяр наадмын үзүүр, түрүүний бөхчүүд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11963" xml:space="preserve">Монголчуудын уламжлалт Үндэсний их баяр наадмын адил аймгийн цол олгодог '''аймгийн баяр наадам''' нь эртний уламжлалт наадам юм.


== Аймгийн наадмын түүх ==
Монгол улсын 21 аймаг жил бүр аймгийн баяр наадмыг зохион байгуулж аймгийн арслан , заан , харцага , начин цолыг олгож байна. 1921 оны Ардын хувьсгалаас  эхлэн зарим аймаг баяр наадмыг зохион байгуулж байгаад 1932 оноос эхлэн ихэнх аймаг баяр наадмаа зохиож иржээ.Одоо Монгол улсын засаг захиргааны 21 аймаг баяр наадмаа зохион байгуулж байна. Аймгийн баяр наадамд 1921 оноос 2000 оныг хүртэл 64-128 бөх, 2000 оноос хойш 128-256 бөх  , заримдаа 512 бөх барилдах тохиолдол байсан байна. Аймгийн баяр наадамд түрүүлсэн бөхөд аймгийн арслан, үзүүрлэсэн бөхөд аймгийн заан, зургаа давж шөвгөрсөн бөхөд аймгийн харцага, тав давж шөвгөрсөн бөхөд аймгийн начин цолыг тус тус олгож байна. Аймгийн харцага цолыг 2008 оноос эхэлж олгож эхэлсэн. Аймгийн наадамд амжилт гаргасан бөхчүүдийн цолыг тухайн аймгийн Засаг даргын захирамжаар олгоно.Аймгийн аварга шалгаруулах барилдаанаараа аймгууд аймгийн цол олгож байгаа ч энэхүү цолыг зөвхөн аймгийн хэмжээнд л хүчин төгөлдөр мөрдөх журмыг МҮБХ гаргасан билээ.Аймгуудаас гадна [[Налайхын баяр наадам|Налайх]] дүүрэг, [[Багануурын баяр наадам|Багануур]] дүүргүүд баяр наадам болон аварга шалгаруулах барилдаанаараа цол олгож байгаад 2000 оноос тасарч байгаад 2016 оноос эхлэн аймгийн наадмаараа цол олгож байна.

== Цэргийн баяр наадам ==

==== Цэргийн баяр наадмын түүх ====
Аймгийн цолтой дүйцэх цэргийн начин, заан арслан цолыг анх 1960-аад оны үеэс албан ёсоор олгож эхэлсэн гэдэг. Тухайлбал, 1961 онд явагдсан Монголын бүх ард түмний спартакиадын өмнөхөн явагдсан цэргийн спартакиадад түрүүлсэн Т.Зундуй/улсын заан/-д цэргийн арслан, үзүүрлэсэн Б.Санжаад “цэргийн заан” цол анх олгосон билээ. Үүнээс хойш бүх цэргийн наадамд түрүүлж цэргийн арслан цол хүртсэн Ч.Өвгөнхүү, Г.Баттогтох, Т.Артаг нарын олон бөхчүүд цолоо ахиулж, улсын цол хүртсэн байна. Түүнчлэн Булганы “дэгээ” хэмээх Н.Батчулуун, Төв аймгийн харъяат “онгоц” хэмээх Д.Чойжамц, Г.Цэсэнхүү, Өвөрхангай аймгийн харъяат Д.Цэрэндорж, Ц.Шаравдорж, Б.Пүрэвтогоо, Ховд аймгийн харъяат Д.Пүрэвжав, Дундговь аймгийн харъяат Ж.Санжаасүрэн нарын олон хүчит бөхчүүд цэргийн цолтойгоо үлдэж улс, аймгийн наадамд амжилттай барилдан цолоо батласан байдаг билээ. Харин сүүлдээ цэргийн ангиуд, “Алдар”, “Хүч” нийгэмлэгийн аварга шалгаруулах барилдаанд олгох болсноор хавтгайрах хандлагатай болсон ч 1990 онд МҮБХ байгуулагдан, улмаар цэргийн цол олгох бүх цэргийн наадмыг жилд нэг удаа хийж байхаар Үндэсний бөхийн барилдааны дүрэмд оруулж өгсөн юм.  Ингээд 1992 онд анхны баяр наадмыг Үндэсний соёл амралтын хүрээлэнд зохион явуулж  Монгол улсын начин Содномын Дэлгэрбат цэргийн заан цолтой  түрүүлэн Цэргийн арслан цолыг хүртсэнээр одоо жил бүр Улсын баяр наадмын  өмнө аймаг, цэргийн цолтой болон залуу бөхчүүд оролцсон томоохон наадам болон явагдсаар байна. 1992-2009 оныг хүртэл 128 бөх барилдуулан цэргийн арслан, заан, начин цолыг олгож байгаад 2010 оны Бүх цэргийн баяр наадмаас эхлэн 256 бөх барилдуулан цэргийн харцага цолыг нэмэн олгож эхэлжээ.

==== [[Цэргийн наадмын түрүү, үзүүр]] ====
1992 оноос эхлэн зохиогдсон хугацаанд энэхүү баяр наадмаас цол хүртсэн бөхчүүд улсын цол хүртдэг булган сүүлтэй наадам гэгдэх болсон билээ. Цэргийн баяр наадамд Дорнод аймгийн Цагаан-овоо сумын харъяат улсын начин [[Дондогийн Цогзолдорж]], Увс аймгийн Сагил сумын харъяат улсын харцага [[Арслангийн Бямбажав]], Архангай аймгийн Хашаат сумын харъяат улсын аварга [[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба]] нар хоёр удаа түрүүлж байсан байна. Харин Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын харъяат улсын харцага [[Түмэннасангийн Амартүвшин]] хоёр удаа үзүүрлэсэн амжилтыг үзүүлжээ.

==== Наадмын тухай тэмдэглэл ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүх цэргийн наадам
!1992
!1993
!1994
!1995
!1996
!1997
!1998
!1999
!2000
![[2001 оны бүх цэргийн наадам|2001]]
![[2002 оны бүх цэргийн наадам|2002]]
![[2003 оны бүх цэргийн наадам|2003]]
![[2004 оны бүх цэргийн наадам|2004]]
![[2005 оны бүх цэргийн наадам|2005]]
![[2006 оны бүх цэргийн наадам|2006]]
![[2007 оны бүх цэргийн наадам|2007]]
![[2008 оны бүх цэргийн наадам|2008]]
![[2009 оны бүх цэргийн наадам|2009]]
![[2010 оны бүх цэргийн наадам|2010]]
![[2011 оны бүх цэргийн наадам|2011]]
|-
|'''[[2012 оны бүх цэргийн наадам|2012]]'''
|'''[[2013 оны бүх цэргийн наадам|2013]]'''
|'''[[2014 оны бүх цэргийн наадам|2014]]'''
|'''[[2015 оны бүх цэргийн наадам|2015]]'''
|[[2016 оны бүх цэргийн наадам|2016]]
|[[2017 оны бүх цэргийн наадам|2017]]
|[[2018 оны бүх цэргийн наадам|2018]]
|[[2019 оны бүх цэргийн наадам|2019]]
|[[2020 оны бүх цэргийн наадам|2020]]
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|}

== Аймгуудын баяр наадам ==

=== Аймгийн баяр наадмын үзүүр, түрүүний бөхчүүд ===
* [[Архангайн наадам|Архангай аймгийн баяр наадам]]
* [[Багануурын баяр наадам|Багануур дүүргийн баяр наадам]]
* [[Багахангай дүүргийн баяр наадам]]
* [[Баян-Өлгий аймгийн баяр наадам]]
* [[Баянхонгор аймгийн баяр наадам]]
* [[Булган аймгийн баяр наадам]]
* [[Говь-Алтай аймгийн баяр наадам]]
* [[Говьсүмбэр аймгийн баяр наадам]]
* [[Дархан-Уул аймгийн баяр наадам]]
* [[Дорноговь аймгийн баяр наадам]]
* [[Дорнод аймгийн баяр наадам]]
* [[Дундговь аймгийн баяр наадам]]
* [[Завхан аймгийн наадам|Завхан аймгийн баяр наадам]]
* [[Налайхын баяр наадам|Налайх дүүргийн баяр наадам]]
* [[Орхон аймгийн баяр наадам]]
* [[Өвөрхангай аймгийн баяр наадам]]
* [[Өмнөговь аймгийн баяр наадам]]
* [[Сүхбаатар аймгийн баяр наадам]]
* [[Сэлэнгэ аймгийн баяр наадам]]
* [[Төв аймгийн баяр наадам]]
* [[Увс аймгийн баяр наадам]]
* [[Ховд аймгийн баяр наадам]]
* [[Хөвсгөл аймгийн баяр наадам]]
* [[Хэнтий аймгийн баяр наадам]]

=== [[Аймгийн цолтой бөхчүүдийн эрэмбэ]] ===

=== Цол хүртсэн бөхчүүд ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;3&quot; |Аймгийн наадам
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
![[2004 оны аймгуудын наадам|2004]]
|-
![[2005 оны аймгуудын наадам|2005]]
![[2006 оны аймгуудын наадам|2006]]
![[2007 оны аймгуудын наадам|2007]]
![[2008 оны аймгуудын наадам|2008]]
![[2009 оны аймгуудын наадам|2009]]
![[2010 оны аймгуудын наадам|2010]]
![[2011 оны аймгуудын наадам|2011]]
![[2012 оны аймгуудын наадам|2012]]
![[2013 оны аймгуудын наадам|2013]]
![[2014 оны аймгуудын наадам|2014]]
![[2015 оны аймгуудын наадам|2015]]
![[2016 оны аймгуудын наадам|2016]]
![[2017 оны аймгуудын наадмын цолтнууд|2017]]
|-
![[2018 оны аймгуудын наадмын цолтнууд|2018]]
![[2019 оны аймгуудын наадмын цолтнууд|2019]]
![[2020 оны аймгуудын наадмын цолтнууд|2020]]
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
|}

== Үндэсний бөхийн барилдаанууд ==

* [[Даншиг наадам]]

* [[Уул тайлгын наадам]]
* [[Цэргийн наадам]]

* [[Үндэсний их баяр наадмын бөхийн барилдааны жагсаалт|Үндэсний их баяр наадам]]
* [[Хүрээ цам-Даншиг наадам]]
* [[Бага наадмын бөхийн барилдаан|Цагаан сарын бөхийн барилдаан]]
* [[Шинэ үндсэн хуулийн өдрийн барилдаан]]
*[[Эх орончдын өдрийн барилдаан]]
*[[Зэвсэгт хүчний ойн барилдаан]]
*[[Наурызын баярын барилдаан]]
*[[Нийслэлийн ойн барилдаан]]
* [[Улс тунхагласны ойн барилдаан]]
* [[Ерөнхийлөгчийн цомын барилдаан]]
* 

[[Ангилал:Аймгийн наадам| ]]</text>
      <sha1>g6fkywqu9r7aleqa8qiojdw16nqbxgz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Өвөрхангай аймгийн баяр наадам</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59263</id>
    <revision>
      <id>706223</id>
      <parentid>685640</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T16:29:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.161.62</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 5. Улсын харцага */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34039" xml:space="preserve">== Улсын цолтнууд ==

==== 1.Дархан аварга ====

# Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харьяат өсөх идэр, өрнөн дэлгэрэх, тод сонин үзэсгэлэнт, далай дайчин, манлайн баясгалант, баяр наадмын манлай, бүхнээ дуурсгалт, хотлоор баясгагч, улс даяар гайхамшигт, олныг баясуулагч, үнэн хүчит, түмнээс төгөлдөр, бууршгүй хүчит, даяар дуурсагдах, далай даян, дархан аварга [[Дашдоржийн Цэрэнтогтох|ДАШДОРЖИЙН ЦЭРЭНТОГТОХ]]

==== 2. Улсын аварга ====

# Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын аварга [[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар|ДОЛГОРСҮРЭНГИЙН СУМЪЯАБАЗАР]]

==== 3. Улсын арслан ====

# Өвөрхангай аймгийн Сант сумын харьяат улсын арслан ОНОМЖАВЫН АЮУР
# Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын харьяат улсын арслан ЦЭДЭВИЙН БАНДИ
# Өвөрхангай аймгийн Баянгол сумын харьяат улсын арслан СҮНРЭВИЙН САМДАНЖИГМЭД
# Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын харьяат улсын арслан ГЯЛДАНГИЙН ЦООДОЛ
# Өвөрхангай аймгийн Баян-Өндөр сумын харьяат улсын арслан БАНДИЙН ГАНБААТАР
# Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-Улаан сумын харьяат улсын арслан ДОРЖПАЛАМЫН ГАНХУЯГ

==== 4. Улсын заан ====

# Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын харьяат улсын заан ГАЛСАНВАНДАНГИЙН ЦООДОЛ
# Өвөрхангай аймгийн сумын харьяат улсын заан Ж.ОРИГ
# Өвөрхангай аймгийн Баян-Өндөр сумын харьяат улсын заан ДАРИЙН ЧОЙЖАМЦ
# Өвөрхангай аймгийн Баянгол сумын харьяат улсын заан ЖАРГАЛЫН ДОРЖ
# Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын заан ЦЭРЭНДОНОЙН САНЖАА
# Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын заан ДОНРОВЫН ДОЛГОРСҮРЭН
# Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын заан ЁНДОНГИЙН ИШГЭН
# Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын заан ЗЭВЭГИЙН ДҮВЧИН
# Өвөрхангай аймгийн Сант сумын харьяат улсын заан ДАШЗЭВЭГИЙН ЭРДЭНЭБАТ
# Өвөрхангай аймгийн Баянгол сумын харьяат улсын заан БОЛДЫН САЙНБАЯР
# Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын заан ТӨМӨРБААТАРЫН САНЧИР

==== 5. Улсын харцага ====

# Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харьяат улсын харцага ЧОГЖИНМҮНСЭЛИЙН ДАВААДОРЖ
# Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын харьяат улсын харцага ХҮРЭЛ-ОЧИРЫН ГАНТУЛГА
# Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-улаан сумын харьяат улсын харцага БАЯНЗУЛЫН ЦЭДЭНСОДНОМ
# Өвөрхангай аймгийн Төгрөг сумын харьяат улсын харцага ЦЭДЭНСОДНОМЫН БЯМБА-ОТГОН

==== 6. Улсын начин ====

# Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын харьяат улсын начин НАВААНЫ ПАНСАН
# Өвөрхангай аймгийн Сант сумын харьяат улсын начин ОНОМЖАВЫН ОСОР
# Өвөрхангай аймгийн харьяат улсын начин САНДУЙЦООДОЛ
# Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин ЛУВСАНГИЙН ЧҮЛТЭМ
# Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-Улаан сумын харьяат улсын начин ЛУВСАНГИЙН НИНЖ
# Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын харьяат улсын начин ОНОЛТЫН БАНДИ
# Өвөрхангай аймгийн Төгрөг сумын харьяат улсын начин ТҮНДЭВДАВААГИЙН САМДАН
# Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-Улаан сумын харьяат улсын начин ЧИМЭДИЙН ХАЙДАВ
# Өвөрхангай аймгийн Хайрхандулаан сумын харьяат улсын начин ШООВДОРЫН ЖАНЦАНДОРЖ
# Өвөрхангай аймгийн Төгрөг сумын харьяат улсын начин ТҮНДЭВДАВААГИЙН САМДАН
# Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин ШАРАВЫН ГАЛСАН
# Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын начин ГОНЧИГИЙН ЦЭРЭНЖАВ
# Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын харьяат улсын начин СОДНОМЫН ДАШЗЭВЭГ
# Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын начин САНЖЖАВЫН СУГАР
# Өвөрхангай аймгийн Баян-Өндөр сумын харьяат улсын начин СОДНОМЫН ЦЭДЭВСҮРЭН
# Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын харьяат улсын начин СЭРЭЭНЭНДОРЖИЙН ЖААМАА
# Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин ДАШЗЭВЭГИЙН ДАВААСҮРЭН
# Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын харьяат улсын начин СУНДУЙХҮҮГИЙН ЧУЛУУНБААТАР
# Өвөрхангай аймгийн Есөнзүйл сумын харьяат улсын начин МАЙДАРЖАВЫН БААТАР
# Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин ТОВУУДОРЖИЙН ДЭМБЭРЭЛСАМБУУ
# Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын харьяат улсын начин ДОВДОНГИЙН ДАШЖАМЦ
#Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харьяат улсын начин ДОРЖЖАНЦАНГИЙН БАТМӨНХ
# Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын харьяат улсын начин САМДАНГИЙН СОСОРБАРАМ
# Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин СЭРЭЭНЭНДОРЖИЙН ДАМДИНБАЗАР
# Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын харьяат улсын начин ДОЛЖИНГИЙН АДЪЯАТӨМӨР
# Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын начин ШИРМЭНГИЙН БАТХУЯГ
# Өвөрхангай аймгийн Сант сумын харьяат улсын начин НЭРГҮЙН ТҮМЭННАСТ
#Өвөрхангай аймгийн Баянгол сумын харьяат улсын начин ИШДОРЖИЙН ГАНБААТАР
#Өвөрхангай аймгийн Есөнзүйл сумын харьяат өсөх идэр чимэгтэй улсын начин МИЖИДДОРЖИЙН ЖАМЪЯНПҮРЭВ
#Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын начин УРТНАСАНГИЙН СҮХБААТАР
#Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын начин ДАШЗЭВЭГИЙН ПҮРЭВСҮРЭН
#Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын начин ДОЛГОРСҮРЭНГИЙН СЭРЖБҮДЭЭ
#Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин СЭРЭЭНЭНДОРЖИЙН МАНДАХ
#Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын харьяат улсын начин ДАШДОНДОВЫН БАТБАЯР
#Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын харьяат улсын начин ЛХАГВАДОРЖИЙН НАРАНБААТАР
#Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин РЭНЦЭНДОРЖИЙН ГАНХУЯГ
#Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин ДОВДОНГИЙН ГАНБАТ
#Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин ПҮРЭВДОРЖИЙН ГАНХҮҮ
#Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын харьяат улсын начин БАТМӨНХИЙН САНГИСҮРЭН
#Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын начин БОЛДПҮРЭВИЙН СУГАРЖАРГАЛ
#Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын харьяат улсын начин ЛУТЫН БАТЗОРИГ
#Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын начин ЦЭНДЗЭСЭМИЙН ЧИМЭДДОРЖ
#Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-Улаан сумын харьяат улсын начин БАЯНЗУЛЫН ЦЭДЭНСОДНОМ
#

== Аймгийн наадам ==

==== Түрүү, үзүүр хүртсэн бөхчүүд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Он
! colspan=&quot;3&quot; |Түрүүлсэн бөх 
! colspan=&quot;3&quot; |Үзүүрлэсэн бөх 
|-
|Цол 
|Овог нэр 
|Харъяалал
|Цол 
|Овог нэр 
|Харъяалал
|-
|1931
|У.н
|Сүрьеэгийн Шагдар
|Баянхонгор Эрдэнэцогт 
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1932
|А.а
|Ч.Чулуунбат
|Баянхонгор 
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1933
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт 
|У.н
|Сүрьеэгийн Шагдар
|Баянхонгор Эрдэнэцогт 
|-
|1934
|У.арс
|[[Ономжавын Аюур]] 
|Өвөрхангай Сант 
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1935
|У.з
|Жаргалын Дорж
|Өвөрхангай Баянгол 
|А.а
|Ш.Цэмбэл
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1936
|У.з
|Галсанвандангийн Цоодол
|Өвөрхангай Тарагт 
|А.а
|Ш.Цэмбэл
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1937
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт
|У.з
|Жаргалын Дорж 
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1938
|У.н
|Сүрьеэгийн Шагдар
|Баянхонгор Эрдэнэцогт 
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1939
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт 
|У.н
|Ономжавын Сосор
|Өвөрхангай Сант
|-
|1940
|У.н
|Түндэвдаваагийн Самдан \ бага\
|Өвөрхангай Тарагт 
|А.а
|Ц.Бадарч
|Өвөрхангай Бат-өлзий
|-
|1941
|А.а
|Д.Цоодол
|Өвөрхангай Баянгол
|А.з
|Б.Дашдорж
|Өвөрхангай Хайрхандулаан
|-
|1942
|А.а
|Б.Данчогдон
|Өвөрхангай Баянгол 
|У.н
|Навааны Пансан
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1943
|У.арс
|[[Сүнрэвийн Самданжигмэд]]
|Өвөрхангай Баянгол 
|А.а
|Б.Данчогдон
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1944
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт 
|У.н
|Содномын Дашзэвэг
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1945
|У.н
|Содномын Дашзэвэг
|Өвөрхангай Тарагт 
|У.з
|Галсанвандангийн Цоодол
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1946
|А.а
|Ч.Шоншоо
|Өвөрхангай Зүүнбаян-улаан
|У.н
|Түндэвдаваагийн Самдан \бага\
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1947
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-ус 
|Ц.з
|Ш.Дажаа
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1948
|У.н
|Шаравын Галсан
|Өвөрхангай Бүрд
|У.арс
|[[Сүнрэвийн Самданжигмэд]]
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1949
|У.н
|Шаравын Галсан
|Өвөрхангай Бүрд 
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-ус
|-
|1950
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-ус
|У.н
|Шаравын Галсан
|Өвөрхангай Бүрд
|-
|1951
|А.а
|Галсангийн Доржготов
|Өвөрхангай Уянга 
|А.з
|Шартолгойтын Жигмэддорж
|Өвөрхангай Хайрхандулаан
|-
|1952
|У.н
|Түндэвдаваагийн Самдан \бага\
|Өвөрхангай Тарагт 
|У.н
|Шоовдорын Жанцандорж 
|Өвөрхангай Хайрхандулаан
|-
|1953
|У.н
|Шаравын Галсан
|Өвөрхангай Бүрд
|А.а
|Галсангийн Доржготов
|Өвөрхангай Уянга 
|-
|1954
|А.а
|Цэвээний Лхагомбо
|Өвөрхангай Уянга
|А.а
|Доржхорлоогийн Чойгийванчиг
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1955
|А.а
|Сампилын Лувсангомбо
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|У.н
|Шаравын Галсан
|Өвөрхангай Бүрд
|-
|1956
|А.а
|Равжирын Дагвадорж
|Өвөрхангай Хужирт
|А.з
|Дандарын Нэргүйбор
|Өвөрхангай  Зүүнбаян-улаан
|-
|1957
|А.а
|Ламжавын Лувсандонров
|Өвөрхангай Хужирт
|А.з
|Бандийн Батбаяр
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1958
|А.а
|Сампилын Гомбодорж
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|А.з
|Чоймболын Жамба
|Өвөрхангай Сант
|-
|1959
|А.а
|Цэвэлмаагийн Гэлэгбаяр
|Өвөрхангай Баруунбаян-улаан
|А.з
|Балжиртүндэвийн Цэвэл
|Өвөрхангай Хайрхандулаан
|-
|1960
|У.н
|Содномын Цэдэвсүрэн
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|А.а
|Лувсангийн Дорж
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|1961
|А.а
|Пунцагренчингийн Цоодол
|Өвөрхангай Зүүнбаян-улаан
|А.з
|Сампилын Дорж
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|-
|1962
|А.а
|Цэндийн Донтор
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|А.а
|Лувсангийн Дорж
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|1963
|А.а
|Лувсангийн Дорж
|Өвөрхангай Хужирт
|А.з
|Сугарын Пүрэвдорж
|Өвөрхангай Бат-өлзий
|-
|1964
|А.а
|Дэлэгийн Бор
|Өвөрхангай Хужирт
|А.а
|Намдагийн Баатар
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1965
|А.а
|Дарь-Юндэнгийн Аюушжав
|Өвөрхангай Гучин-ус
|А.а
|Дэлэгийн Бор
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|1966
|А.а
|Самбуугийн Дэмбэрэл
|Дундговь Сайхан-Овоо
|А.з
|С.Лхагва
|Өвөрхангай Есөнзүйл
|-
|1967
|А.а
|Аюушийн Шаравсамбуу
|Баянхонгор Бөмбөгөр
|А.а
|Пунцагренчингийн Цоодол
|Өвөрхангай Зүүнбаян-улаан
|-
|1968
|А.а
|Самдангийн Мягмар
|Өвөрхангай Баянгол
|А.з
|Намдагийн Баатар
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1969
|У.з
|[[Цэрэндонойн Санжаа]]
|Өвөрхангай Хархорин
|А.а
|Самбуугийн Дэмбэрэл
|Дундговь Өлзийт
|-
|1970
|У.з
|[[Цэрэндонойн Санжаа]]
|Өвөрхангай Хархорин
|А.з
|Пүрэвдагвын Жамъянсүрэн
|Өвөрхангай Бат-өлзий
|-
|1971
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|У.з
|[[Цэрэндонойн Санжаа]]
|Өвөрхангай Хархорин
|-
|1972
|А.а
|Цэрэндоржийн Шаравдорж
|Өвөрхангай Хархорин
|А.а
|Шийрэвчогдонгийн Доржхорлоо
|Өвөрхангай Гучин-ус
|-
|1973
|А.а
|Дашмаагийн Дамдинсүрэн
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|А.з
|Пүрэвдагвын Жамъянсүрэн
|Өвөрхангай Бат-өлзий
|-
|1974
|А.а
|Сантүндэвийн Хорол
|Өвөрхангай Тарагт 
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1975
|У.н
|Сэрээнэндоржийн Жаамаа
|Өвөрхангай Өлзийт
|А.з
|Шийрэвчогдонгийн Доржхорлоо
|Өвөрхангай Гучин-ус
|-
|1976
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|А.а
|Санжаажавын Самдан
|Өвөрхангай Сант
|-
|1977
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|А.а
|Цэндийн Цэдэндамба
|Өвөрхангай Хархорин
|-
|1978
|А.а
|Санжаажавын Самдан
|Өвөрхангай Сант
|А.а
|Сантүндэвийн Хорол
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1979
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|А.а
|Лхагвасүрэнгийн Дашдамба
|Өвөрхангай Бат-өлзий
|-
|1980
|А.а
|Самдангийн Доржваанчиг
|Өвөрхангай Төгрөг
|А.а
|Лхагвасүрэнгийн Дашдамба
|Өвөрхангай Бат-өлзий
|-
|1981
|А.а
|Цэрэндоржийн Шаравдорж
|Өвөрхангай Хархорин 
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1982
|А.а
|Нацагнямын Пүрэвдорж 
|Өвөрхангай Сант
|А.а
|Самдангийн Доржваанчиг
|Өвөрхангай Төгрөг
|-
|1983
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|А.з
|Жамцын Амарсайхан
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|1984
|А.а
|Гомбодоржийн Дашцэрэн
|Өвөрхангай Хархорин
|А.а
|Сантүндэвийн Хорол
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1985
|А.а
|[[Өлзийбаярын Насанжаргал|Өлзийбаярын Насанжаргал]]
|Өвөрхангай Арвайхээр
|А.а
|Гомбодоржийн Дашцэрэн
|Өвөрхангай Хархорин
|-
|1986
|У.з
|[[Дашзэвэгийн Эрдэнэбат]] 
|Өвөрхангай Сант 
|У.х
|[[Чогжинмүнсэлийн Даваадорж]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|1987
|А.а
|Цэрэндоржийн Мягмарсүрэн
|Өвөрхангай Уянга
|У.х
|[[Чогжинмүнсэлийн Даваадорж]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|1988
|А.а
|Сэрээнэндоржийн Мөнхнасан
|Өвөрхангай Бүрд
|А.з
|Гомбосүрэнгийн Болдпүрэв
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1989
|А.а
|Б.Нямсүрэн
|Өвөрхангай Баянгол
|У.н
|[[Ишдоржийн Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1990
|У.н
|[[Ишдоржийн Ганбаатар|Ишдоржийн Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Баянгол
|А.з
|Гомбосүрэнгийн Болдпүрэв
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1991
|У.з
|[[Дашзэвэгийн Эрдэнэбат]]
|Өвөрхангай Сант 
|У.арс
|[[Бандийн Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|-
|1992
|А.а
|Сэрээнэндоржийн Мөнхнасан
|Өвөрхангай Бүрд
|А.а
|Цэрэндоржийн Мягмарсүрэн
|Өвөрхангай Уянга
|-
|1993
|У.н
|[[Мижиддоржийн Жамъянпүрэв]]
|Өвөрхангай Есөнзүйл
|А.з
|Хадын Болд
|Өвөрхангай Хархорин
|-
|1994
|У.н
|[[Дашзэвэгийн Пүрэвсүрэн]]
|Өвөрхангай Хархорин
|А.а
|Цэрэндоржийн Мягмарсүрэн
|Өвөрхангай Уянга
|-
|1995
|У.арс
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-Улаан
|А.а
|Калинингийн Батболд
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|1996
|А.а
|Калинингийн Батболд
|Өвөрхангай Хужирт 
|А.з
|Л.Оргодол
|Өвөрхангай Есөнзүйл
|-
|1997
|А.а
|Дандарын Бэгзсүрэн
|Өвөрхангай Баруунбаян-Улаан
|А.а
|Ваанчигын Тавхай 
|Өвөрхангай Есөнзүйл
|-
|1998
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|У.з
|[[Дашзэвэгийн Эрдэнэбат]]
|Өвөрхангай Сант 
|-
|1999
|А.а
|[[Төмөрбаатарын Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Хархорин
|А.з
|Чулууны Баянбилэг
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|-
|[[2000 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2000]]
|У.з
|[[Болдын Сайнбаяр]] 
|Өвөрхангай Баянгол
|А.з
|[[Бэгзийн Гончигсүрэн]]
|Өвөрхангай Бат-өлзий 
|-
|[[2001 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2001]]
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган 
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]] 
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[2002 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2002]]
|А.а
|[[Доржийн Бүрэнжаргал]]
|Өвөрхангай Хужирт 
|А.а
|[[Төмөрбаатарын Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Хархорин 
|-
|[[2003 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2003]]
|У.н
|[[Жанчивын Отгонбаяр]] 
|Төв Заамар 
|А.з
|[[Нямсүрэнгийн Анхбаяр]]
|Өвөрхангай Баруунбаян-Улаан
|-
|[[2004 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2004]]
|У.з
|[[Төмөрбаатарын Санчир]]
|Өвөрхангай Хархорин
|А.а
|[[Төмөрбаатарын Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Хархорин 
|-
|[[2005 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2005]]
|У.н
|[[Пүрэвдоржийн Ганхүү]]
|Өвөрхангай Бүрд
|А.з
|[[Дашзэвэгийн Гантогоо]]
|Өвөрхангай Хужирт 
|-
|[[2006 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2006]]
|У.н
|[[Батмөнхийн Сангисүрэн]]
|Өвөрхангай Тарагт 
|А.з
|[[Сосорбурамын Пүрэвчулуун]]
|Өвөрхангай Гучин-Ус 
|-
|[[2007 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2007]]
|А.а
|[[Даваадоржийн Болдбаатар]] 
|Өвөрхангай Бауунбаян-Улаан
|А.а
|[[Даваахүүгийн Цэвэлсодном]] 
|Өвөрхангай Хужирт 
|-
|[[2008 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2008]]
|А.а
|[[Гомбосүрэнгийн Отгонбаатар]]
|Өвөрхангай Бүрд
|А.а
|[[Тогтоолын Мягмарсүрэн]]
|Өвөрхангай Хужирт 
|-
|[[2009 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2009]]
|А.а
|[[Батсүхийн Батдорж]] 
|Өвөрхангай Баянгол
|У.н
|[[Лутын Батзориг]]
|Өвөрхангай Өлзийт 
|-
|[[2010 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2010]]
|А.а
|[[Жаалаагийн Наранбаатар]]
|Өвөрхангай Сант 
|У.н 
|[[Лутын Батзориг]] 
|Өвөрхангай Өлзийт 
|-
|[[2011 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2011]]
|У.арс
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-улаан
|А.а
|[[Цэндзэсэмийн Чимэддорж]] 
|Өвөрхангай Хужирт 
|-
|[[2012 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2012]]
|А.а
|[[Тогтоолын Мягмарсүрэн]]
|Өвөрхангай Хужирт 
|А.з
|[[Даваадагвын Дарханбаатар]]
|Өвөрхангай Уянга 
|-
|[[2013 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2013]]
|А.а
|[[Даваахүүгийн Цэвэлсодном]] 
|Өвөрхангай Хужирт 
|А.з
|[[Мөнхбатын Даваасүрэн]]
|Өвөрхангай Бүрд 
|-
|[[2014 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2014]]
|А.а
|[[Даваахүүгийн Цэвэлсодном]]
|Өвөрхангай Хужирт 
|А.з
|[[Дашнямын Мөнхболд]]
|Өвөрхангай Есөнзүйл
|-
|[[2015 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2015]]
|А.х.а
|[[Батжаргалын Лхагвадорж]] 
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|А.з
|[[Оюунгэрэлийн Бундхорол]]
|Өвөрхангай Хархорин 
|-
|[[2016 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2016]]
|А.а
|[[Төрбатын Ядамсүрэн]]
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|А.з
|[[Дашнямын Мөнхболд]] 
|Өвөрхангай Есөнзүйл 
|-
|[[2017 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2017]]
|У.н
|[[Баянзулын Цэдэнсодном]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-Улаан
|А.з
|[[Мөнхбатын Даваасүрэн]]
|Өвөрхангай Бүрд
|-
|[[2018 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2018]]
|А.а
|[[Оюунгэрэлийн Наранбаатар]]
|Өвөрхангай Хархорин
|А.а
|[[Төрбатын Ядамсүрэн]]
|Өвөрхангай Баян-Өндөр
|-
|[[2019 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2019]]
|А.а
|[[Хэвэлхүүгийн Энхчулуун]]
|Өвөрхангай Богд
|А.з
|[[Жигжидсүрэнгийн Бямбадонид]]
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|[[2020 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2020]]
|А.х.а
|[[Батжаргалын Лхагвадорж]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|А.з
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]]
|Өвөрхангай Төгрөг
|}

==== Хоёроос дээш түрүү хүртсэн бөхчүүд ====
Тухайн аймгийн харъяат, аймгийнхаа баяр наадмын түрүүг хоёроос дээш хүртсэн бөхчүүдийн амжилтыг хүснэгтлэн харуулвал.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д\д
!Цол
!Овог нэр
!Харъяалал
!Түрүү
!Үзүүр
!Түрүүлсэн он
!Үзүүрлэсэн он
|-
|1.
|Улсын начин 
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт 
!5
!2
|1971, 1976, 1977, 1979, 1983
|1974, 1981
|-
|2.
|Улсын арслан
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт
!4
!4
|1933, 1937, 1939, 1944
|1931, 1932, 1934, 1938
|-
|3.
|Улсын начин
|Шаравын Галсан
|Өвөрхангай Бүрд
!3
!2
|1948, 1949, 1953
|1950, 1955
|-
|4.
|Улсын арслан
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-ус 
!2
!1
|1947, 1950
|1949
|-
|5.
|Улсын заан
|[[Цэрэндонойн Санжаа]]
|Өвөрхангай Хархорин
!2
!1
|1969, 1970
|1971
|-
|6.
|Улсын заан
|[[Дашзэвэгийн Эрдэнэбат]] 
|Өвөрхангай Сант 
!2
!1
|1986, 1991
|1998
|-
|7.
|Улсын начин
|Түндэвдаваагийн Самдан
|Өвөрхангай Тарагт
!2
!1
|1940, 1952
|1946
|-
|8.
|Аймгийн хурц арслан
|[[Даваахүүгийн Цэвэлсодном]]
|Өвөрхангай Хужирт
!2
!1
|2013, 2014
|2007
|-
|9.
|Улсын арслан
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-улаан
!2
!-
|1995, 2011
|
|-
|10.
|Аймгийн хурц арслан
|[[Цэрэндоржийн Шаравдорж]]
|Өвөрхангай Хархорин
!2
!-
|1972, 1981
|
|-
|11.
|Аймгийн хурц арслан
|[[Сэрээнэндоржийн Мөнхнасан]]
|Өвөрхангай Бүрд 
!2
!-
|1988, 1992
|
|-
|12.
|Аймгийн хурц арслан
|[[Батжаргалын Лхагвадорж]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
!2
!-
|2015, 2020
|
|}

==== Түрүү, үзүүр хүртсэн сумдын эрэмбэ ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д\д
!Сумдын нэр
!Түрүү
!Үзүүр
!Түрүүлсэн он 
!Үзүүрлэсэн он
|-
!1.
|Тарагт 
!15
!18
|1933, 1936, 1937, 1939, 1940, 1944, 1945, 1952, 1971, 1974 
1976, 1977, 1979, 1983, 2006
|1931, 1932, 1934, 1935, 1936, 1938, 1942, 1944, 1945, 1946 
1954, 1974, 1978, 1981, 1984, 1988, 1990, 2019
|-
!2.
|Хужирт
!10
!9
|1956, 1957, 1963, 1964, 1996, 1998, 2002, 2012, 2013, 2014
|1960, 1962, 1965, 1983, 1995, 2005, 2007, 2008, 2011
|-
!3.
|Хархорин
!9
!7
|1969, 1970, 1972, 1981, 1984, 1994, 1999, 2004, 2018
|1971, 1977, 1985, 1993, 2002, 2004, 2015
|-
!4.
|Баянгол
!8
!8
|1935, 1941, 1942, 1943, 1989, 1990, 2000, 2009
|1937, 1943, 1947, 1948, 1957, 1964, 1968, 1989
|-
!5.
|Бүрд
!7
!3
|1948, 1949, 1953, 1988, 1992, 2005, 2008
|1950, 1955, 2013, [[2017 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2017]]
|-
!6.
|Сант 
!6
!4
|1934, 1978, 1982, 1986, 1991, 2010
|1939, 1958, 1976, 1998
|-
!7.
|Баян-Өндөр
!6
!4
|1955, 1958, 1960, 1962, 1973, [[2016 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2016]]
|1961, 1991, 1999, 2018
|-
!8.
|Зүүнбаян-Улаан
!5
!2
|1946, 1961, 1995, 2011, [[2017 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2017]]
|1956, 1967
|-
!9.
|Гучин-Ус 
!3
!4
|1947, 1950, 1965, 
|1949, 1972, 1975, 2006
|-
!10.
|Уянга
!3
!4
|1951, 1954, 1987, 
|1953, 1992, 1994, 2012
|-
!11.
|Баруунбаян-Улаан
!3
!1
|1959, 1997, 2007
|2003
|-
!12.
|Нарийнтээл 
!2
!3
|2015, 2020
|1986, 1987, 2001
|-
!13.
|Есөнзүйл
!1
!5
|1993
|1966, 1996, 1997, 2014, [[2016 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2016]]
|-
!14.
|Өлзийт
!1
!2
|1975
|2009, 2010
|-
!15.
|Төгрөг
!1
!2
|1980
|1982, 2020
|-
!16.
|Арвайхээр
!1
!-
|1985
|
|-
!17.
|Богд
!1
!-
|[[2019 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2019]]
|
|-
!18.
|Бат-Өлзий
!-
!7
|
|1940, 1963, 1970, 1973, 1979, 1980, 2000
|-
!19.
|Хайрхандулаан
!-
!4
|
|1941, 1951, 1952, 1959
|}

==== Өөр аймгаас түрүү, үзүүр хүртсэн бөхчүүд ====
'''Түрүүлсэн бөхчүүд'''

# Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумнын харьяат улсын начин Сүрьеэгийн Шагдар 1931, 1938 онуудад хоёр удаа түрүүлсэн.
# Баянхонгор аймгийн харьяат аймгийн арслан Ч.Чулуунбат 1932 онд түрүүлсэн.
# Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын харьяат аймгийн арслан Самбуугийн Дэмбэрэл 1966 онд түрүүлсэн.
# Баянхонгор аймгийн Бөмбөгөр сумын харьяат аймгийн арслан Аюушийн Шаравсамбуу 1967 онд түрүүлсэн.
# Архангай аймгийн Булган сумын харьяат улсын арслан Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ 2001 онд түрүүлсэн.
# Төв аймгийн Заамар сумын харьяат улсын өсөх идэр начин Жанчивын Отгонбаяр 2003 онд түрүүлсэн.

'''Үзүүрлэсэн бөхчүүд'''

# Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын харьяат улсын начин Сүрьеэгийн Шагдар 1933 онд үзүүрлэсэн.
# Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын харьяат аймгийн арслан Самбуугийн Дэмбэрэл 1969 онд үзүүрлэсэн.

[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн наадам| ]]</text>
      <sha1>jl2xnlmi9v5044ngu3562ivw62nv18n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706224</id>
      <parentid>706223</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T16:31:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.161.62</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 6. Улсын начин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34034" xml:space="preserve">== Улсын цолтнууд ==

==== 1.Дархан аварга ====

# Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харьяат өсөх идэр, өрнөн дэлгэрэх, тод сонин үзэсгэлэнт, далай дайчин, манлайн баясгалант, баяр наадмын манлай, бүхнээ дуурсгалт, хотлоор баясгагч, улс даяар гайхамшигт, олныг баясуулагч, үнэн хүчит, түмнээс төгөлдөр, бууршгүй хүчит, даяар дуурсагдах, далай даян, дархан аварга [[Дашдоржийн Цэрэнтогтох|ДАШДОРЖИЙН ЦЭРЭНТОГТОХ]]

==== 2. Улсын аварга ====

# Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын аварга [[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар|ДОЛГОРСҮРЭНГИЙН СУМЪЯАБАЗАР]]

==== 3. Улсын арслан ====

# Өвөрхангай аймгийн Сант сумын харьяат улсын арслан ОНОМЖАВЫН АЮУР
# Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын харьяат улсын арслан ЦЭДЭВИЙН БАНДИ
# Өвөрхангай аймгийн Баянгол сумын харьяат улсын арслан СҮНРЭВИЙН САМДАНЖИГМЭД
# Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын харьяат улсын арслан ГЯЛДАНГИЙН ЦООДОЛ
# Өвөрхангай аймгийн Баян-Өндөр сумын харьяат улсын арслан БАНДИЙН ГАНБААТАР
# Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-Улаан сумын харьяат улсын арслан ДОРЖПАЛАМЫН ГАНХУЯГ

==== 4. Улсын заан ====

# Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын харьяат улсын заан ГАЛСАНВАНДАНГИЙН ЦООДОЛ
# Өвөрхангай аймгийн сумын харьяат улсын заан Ж.ОРИГ
# Өвөрхангай аймгийн Баян-Өндөр сумын харьяат улсын заан ДАРИЙН ЧОЙЖАМЦ
# Өвөрхангай аймгийн Баянгол сумын харьяат улсын заан ЖАРГАЛЫН ДОРЖ
# Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын заан ЦЭРЭНДОНОЙН САНЖАА
# Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын заан ДОНРОВЫН ДОЛГОРСҮРЭН
# Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын заан ЁНДОНГИЙН ИШГЭН
# Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын заан ЗЭВЭГИЙН ДҮВЧИН
# Өвөрхангай аймгийн Сант сумын харьяат улсын заан ДАШЗЭВЭГИЙН ЭРДЭНЭБАТ
# Өвөрхангай аймгийн Баянгол сумын харьяат улсын заан БОЛДЫН САЙНБАЯР
# Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын заан ТӨМӨРБААТАРЫН САНЧИР

==== 5. Улсын харцага ====

# Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харьяат улсын харцага ЧОГЖИНМҮНСЭЛИЙН ДАВААДОРЖ
# Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын харьяат улсын харцага ХҮРЭЛ-ОЧИРЫН ГАНТУЛГА
# Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-улаан сумын харьяат улсын харцага БАЯНЗУЛЫН ЦЭДЭНСОДНОМ
# Өвөрхангай аймгийн Төгрөг сумын харьяат улсын харцага ЦЭДЭНСОДНОМЫН БЯМБА-ОТГОН

==== 6. Улсын начин ====

# Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын харьяат улсын начин НАВААНЫ ПАНСАН
# Өвөрхангай аймгийн Сант сумын харьяат улсын начин ОНОМЖАВЫН ОСОР
# Өвөрхангай аймгийн харьяат улсын начин САНДУЙЦООДОЛ
# Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин ЛУВСАНГИЙН ЧҮЛТЭМ
# Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-Улаан сумын харьяат улсын начин ЛУВСАНГИЙН НИНЖ
# Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын харьяат улсын начин ОНОЛТЫН БАНДИ
# Өвөрхангай аймгийн Төгрөг сумын харьяат улсын начин ТҮНДЭВДАВААГИЙН САМДАН
# Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-Улаан сумын харьяат улсын начин ЧИМЭДИЙН ХАЙДАВ
# Өвөрхангай аймгийн Хайрхандулаан сумын харьяат улсын начин ШООВДОРЫН ЖАНЦАНДОРЖ
# Өвөрхангай аймгийн Төгрөг сумын харьяат улсын начин ТҮНДЭВДАВААГИЙН САМДАН
# Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин ШАРАВЫН ГАЛСАН
# Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын начин ГОНЧИГИЙН ЦЭРЭНЖАВ
# Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын харьяат улсын начин СОДНОМЫН ДАШЗЭВЭГ
# Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын начин САНЖЖАВЫН СУГАР
# Өвөрхангай аймгийн Баян-Өндөр сумын харьяат улсын начин СОДНОМЫН ЦЭДЭВСҮРЭН
# Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын харьяат улсын начин СЭРЭЭНЭНДОРЖИЙН ЖААМАА
# Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин ДАШЗЭВЭГИЙН ДАВААСҮРЭН
# Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын харьяат улсын начин СУНДУЙХҮҮГИЙН ЧУЛУУНБААТАР
# Өвөрхангай аймгийн Есөнзүйл сумын харьяат улсын начин МАЙДАРЖАВЫН БААТАР
# Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин ТОВУУДОРЖИЙН ДЭМБЭРЭЛСАМБУУ
# Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын харьяат улсын начин ДОВДОНГИЙН ДАШЖАМЦ
#Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харьяат улсын начин ДОРЖЖАНЦАНГИЙН БАТМӨНХ
# Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын харьяат улсын начин САМДАНГИЙН СОСОРБАРАМ
# Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин СЭРЭЭНЭНДОРЖИЙН ДАМДИНБАЗАР
# Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын харьяат улсын начин ДОЛЖИНГИЙН АДЪЯАТӨМӨР
# Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын начин ШИРМЭНГИЙН БАТХУЯГ
# Өвөрхангай аймгийн Сант сумын харьяат улсын начин НЭРГҮЙН ТҮМЭННАСТ
#Өвөрхангай аймгийн Баянгол сумын харьяат улсын начин ИШДОРЖИЙН ГАНБААТАР
#Өвөрхангай аймгийн Есөнзүйл сумын харьяат өсөх идэр чимэгтэй улсын начин МИЖИДДОРЖИЙН ЖАМЪЯНПҮРЭВ
#Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын начин УРТНАСАНГИЙН СҮХБААТАР
#Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын начин ДАШЗЭВЭГИЙН ПҮРЭВСҮРЭН
#Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын начин ДОЛГОРСҮРЭНГИЙН СЭРЖБҮДЭЭ
#Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин СЭРЭЭНЭНДОРЖИЙН МАНДАХ
#Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын харьяат улсын начин ДАШДОНДОВЫН БАТБАЯР
#Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын харьяат улсын начин ЛХАГВАДОРЖИЙН НАРАНБААТАР
#Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин РЭНЦЭНДОРЖИЙН ГАНХУЯГ
#Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин ДОВДОНГИЙН ГАНБАТ
#Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын харьяат улсын начин ПҮРЭВДОРЖИЙН ГАНХҮҮ
#Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын харьяат улсын начин БАТМӨНХИЙН САНГИСҮРЭН
#Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат улсын начин БОЛДПҮРЭВИЙН СУГАРЖАРГАЛ
#Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын харьяат улсын начин ЛУТЫН БАТЗОРИГ
#Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат улсын начин ЦЭНДЗЭСЭМИЙН ЧИМЭДДОРЖ
#Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харьяат улсын начин БАТЖАРГАЛЫН ЛХАГВАДОРЖ
#

== Аймгийн наадам ==

==== Түрүү, үзүүр хүртсэн бөхчүүд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Он
! colspan=&quot;3&quot; |Түрүүлсэн бөх 
! colspan=&quot;3&quot; |Үзүүрлэсэн бөх 
|-
|Цол 
|Овог нэр 
|Харъяалал
|Цол 
|Овог нэр 
|Харъяалал
|-
|1931
|У.н
|Сүрьеэгийн Шагдар
|Баянхонгор Эрдэнэцогт 
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1932
|А.а
|Ч.Чулуунбат
|Баянхонгор 
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1933
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт 
|У.н
|Сүрьеэгийн Шагдар
|Баянхонгор Эрдэнэцогт 
|-
|1934
|У.арс
|[[Ономжавын Аюур]] 
|Өвөрхангай Сант 
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1935
|У.з
|Жаргалын Дорж
|Өвөрхангай Баянгол 
|А.а
|Ш.Цэмбэл
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1936
|У.з
|Галсанвандангийн Цоодол
|Өвөрхангай Тарагт 
|А.а
|Ш.Цэмбэл
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1937
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт
|У.з
|Жаргалын Дорж 
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1938
|У.н
|Сүрьеэгийн Шагдар
|Баянхонгор Эрдэнэцогт 
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1939
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт 
|У.н
|Ономжавын Сосор
|Өвөрхангай Сант
|-
|1940
|У.н
|Түндэвдаваагийн Самдан \ бага\
|Өвөрхангай Тарагт 
|А.а
|Ц.Бадарч
|Өвөрхангай Бат-өлзий
|-
|1941
|А.а
|Д.Цоодол
|Өвөрхангай Баянгол
|А.з
|Б.Дашдорж
|Өвөрхангай Хайрхандулаан
|-
|1942
|А.а
|Б.Данчогдон
|Өвөрхангай Баянгол 
|У.н
|Навааны Пансан
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1943
|У.арс
|[[Сүнрэвийн Самданжигмэд]]
|Өвөрхангай Баянгол 
|А.а
|Б.Данчогдон
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1944
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт 
|У.н
|Содномын Дашзэвэг
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1945
|У.н
|Содномын Дашзэвэг
|Өвөрхангай Тарагт 
|У.з
|Галсанвандангийн Цоодол
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1946
|А.а
|Ч.Шоншоо
|Өвөрхангай Зүүнбаян-улаан
|У.н
|Түндэвдаваагийн Самдан \бага\
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1947
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-ус 
|Ц.з
|Ш.Дажаа
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1948
|У.н
|Шаравын Галсан
|Өвөрхангай Бүрд
|У.арс
|[[Сүнрэвийн Самданжигмэд]]
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1949
|У.н
|Шаравын Галсан
|Өвөрхангай Бүрд 
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-ус
|-
|1950
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-ус
|У.н
|Шаравын Галсан
|Өвөрхангай Бүрд
|-
|1951
|А.а
|Галсангийн Доржготов
|Өвөрхангай Уянга 
|А.з
|Шартолгойтын Жигмэддорж
|Өвөрхангай Хайрхандулаан
|-
|1952
|У.н
|Түндэвдаваагийн Самдан \бага\
|Өвөрхангай Тарагт 
|У.н
|Шоовдорын Жанцандорж 
|Өвөрхангай Хайрхандулаан
|-
|1953
|У.н
|Шаравын Галсан
|Өвөрхангай Бүрд
|А.а
|Галсангийн Доржготов
|Өвөрхангай Уянга 
|-
|1954
|А.а
|Цэвээний Лхагомбо
|Өвөрхангай Уянга
|А.а
|Доржхорлоогийн Чойгийванчиг
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1955
|А.а
|Сампилын Лувсангомбо
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|У.н
|Шаравын Галсан
|Өвөрхангай Бүрд
|-
|1956
|А.а
|Равжирын Дагвадорж
|Өвөрхангай Хужирт
|А.з
|Дандарын Нэргүйбор
|Өвөрхангай  Зүүнбаян-улаан
|-
|1957
|А.а
|Ламжавын Лувсандонров
|Өвөрхангай Хужирт
|А.з
|Бандийн Батбаяр
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1958
|А.а
|Сампилын Гомбодорж
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|А.з
|Чоймболын Жамба
|Өвөрхангай Сант
|-
|1959
|А.а
|Цэвэлмаагийн Гэлэгбаяр
|Өвөрхангай Баруунбаян-улаан
|А.з
|Балжиртүндэвийн Цэвэл
|Өвөрхангай Хайрхандулаан
|-
|1960
|У.н
|Содномын Цэдэвсүрэн
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|А.а
|Лувсангийн Дорж
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|1961
|А.а
|Пунцагренчингийн Цоодол
|Өвөрхангай Зүүнбаян-улаан
|А.з
|Сампилын Дорж
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|-
|1962
|А.а
|Цэндийн Донтор
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|А.а
|Лувсангийн Дорж
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|1963
|А.а
|Лувсангийн Дорж
|Өвөрхангай Хужирт
|А.з
|Сугарын Пүрэвдорж
|Өвөрхангай Бат-өлзий
|-
|1964
|А.а
|Дэлэгийн Бор
|Өвөрхангай Хужирт
|А.а
|Намдагийн Баатар
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1965
|А.а
|Дарь-Юндэнгийн Аюушжав
|Өвөрхангай Гучин-ус
|А.а
|Дэлэгийн Бор
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|1966
|А.а
|Самбуугийн Дэмбэрэл
|Дундговь Сайхан-Овоо
|А.з
|С.Лхагва
|Өвөрхангай Есөнзүйл
|-
|1967
|А.а
|Аюушийн Шаравсамбуу
|Баянхонгор Бөмбөгөр
|А.а
|Пунцагренчингийн Цоодол
|Өвөрхангай Зүүнбаян-улаан
|-
|1968
|А.а
|Самдангийн Мягмар
|Өвөрхангай Баянгол
|А.з
|Намдагийн Баатар
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1969
|У.з
|[[Цэрэндонойн Санжаа]]
|Өвөрхангай Хархорин
|А.а
|Самбуугийн Дэмбэрэл
|Дундговь Өлзийт
|-
|1970
|У.з
|[[Цэрэндонойн Санжаа]]
|Өвөрхангай Хархорин
|А.з
|Пүрэвдагвын Жамъянсүрэн
|Өвөрхангай Бат-өлзий
|-
|1971
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|У.з
|[[Цэрэндонойн Санжаа]]
|Өвөрхангай Хархорин
|-
|1972
|А.а
|Цэрэндоржийн Шаравдорж
|Өвөрхангай Хархорин
|А.а
|Шийрэвчогдонгийн Доржхорлоо
|Өвөрхангай Гучин-ус
|-
|1973
|А.а
|Дашмаагийн Дамдинсүрэн
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|А.з
|Пүрэвдагвын Жамъянсүрэн
|Өвөрхангай Бат-өлзий
|-
|1974
|А.а
|Сантүндэвийн Хорол
|Өвөрхангай Тарагт 
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1975
|У.н
|Сэрээнэндоржийн Жаамаа
|Өвөрхангай Өлзийт
|А.з
|Шийрэвчогдонгийн Доржхорлоо
|Өвөрхангай Гучин-ус
|-
|1976
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|А.а
|Санжаажавын Самдан
|Өвөрхангай Сант
|-
|1977
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|А.а
|Цэндийн Цэдэндамба
|Өвөрхангай Хархорин
|-
|1978
|А.а
|Санжаажавын Самдан
|Өвөрхангай Сант
|А.а
|Сантүндэвийн Хорол
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1979
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|А.а
|Лхагвасүрэнгийн Дашдамба
|Өвөрхангай Бат-өлзий
|-
|1980
|А.а
|Самдангийн Доржваанчиг
|Өвөрхангай Төгрөг
|А.а
|Лхагвасүрэнгийн Дашдамба
|Өвөрхангай Бат-өлзий
|-
|1981
|А.а
|Цэрэндоржийн Шаравдорж
|Өвөрхангай Хархорин 
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1982
|А.а
|Нацагнямын Пүрэвдорж 
|Өвөрхангай Сант
|А.а
|Самдангийн Доржваанчиг
|Өвөрхангай Төгрөг
|-
|1983
|У.н
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт
|А.з
|Жамцын Амарсайхан
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|1984
|А.а
|Гомбодоржийн Дашцэрэн
|Өвөрхангай Хархорин
|А.а
|Сантүндэвийн Хорол
|Өвөрхангай Тарагт 
|-
|1985
|А.а
|[[Өлзийбаярын Насанжаргал|Өлзийбаярын Насанжаргал]]
|Өвөрхангай Арвайхээр
|А.а
|Гомбодоржийн Дашцэрэн
|Өвөрхангай Хархорин
|-
|1986
|У.з
|[[Дашзэвэгийн Эрдэнэбат]] 
|Өвөрхангай Сант 
|У.х
|[[Чогжинмүнсэлийн Даваадорж]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|1987
|А.а
|Цэрэндоржийн Мягмарсүрэн
|Өвөрхангай Уянга
|У.х
|[[Чогжинмүнсэлийн Даваадорж]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|1988
|А.а
|Сэрээнэндоржийн Мөнхнасан
|Өвөрхангай Бүрд
|А.з
|Гомбосүрэнгийн Болдпүрэв
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1989
|А.а
|Б.Нямсүрэн
|Өвөрхангай Баянгол
|У.н
|[[Ишдоржийн Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|1990
|У.н
|[[Ишдоржийн Ганбаатар|Ишдоржийн Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Баянгол
|А.з
|Гомбосүрэнгийн Болдпүрэв
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|1991
|У.з
|[[Дашзэвэгийн Эрдэнэбат]]
|Өвөрхангай Сант 
|У.арс
|[[Бандийн Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|-
|1992
|А.а
|Сэрээнэндоржийн Мөнхнасан
|Өвөрхангай Бүрд
|А.а
|Цэрэндоржийн Мягмарсүрэн
|Өвөрхангай Уянга
|-
|1993
|У.н
|[[Мижиддоржийн Жамъянпүрэв]]
|Өвөрхангай Есөнзүйл
|А.з
|Хадын Болд
|Өвөрхангай Хархорин
|-
|1994
|У.н
|[[Дашзэвэгийн Пүрэвсүрэн]]
|Өвөрхангай Хархорин
|А.а
|Цэрэндоржийн Мягмарсүрэн
|Өвөрхангай Уянга
|-
|1995
|У.арс
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-Улаан
|А.а
|Калинингийн Батболд
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|1996
|А.а
|Калинингийн Батболд
|Өвөрхангай Хужирт 
|А.з
|Л.Оргодол
|Өвөрхангай Есөнзүйл
|-
|1997
|А.а
|Дандарын Бэгзсүрэн
|Өвөрхангай Баруунбаян-Улаан
|А.а
|Ваанчигын Тавхай 
|Өвөрхангай Есөнзүйл
|-
|1998
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|У.з
|[[Дашзэвэгийн Эрдэнэбат]]
|Өвөрхангай Сант 
|-
|1999
|А.а
|[[Төмөрбаатарын Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Хархорин
|А.з
|Чулууны Баянбилэг
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|-
|[[2000 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2000]]
|У.з
|[[Болдын Сайнбаяр]] 
|Өвөрхангай Баянгол
|А.з
|[[Бэгзийн Гончигсүрэн]]
|Өвөрхангай Бат-өлзий 
|-
|[[2001 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2001]]
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган 
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]] 
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[2002 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2002]]
|А.а
|[[Доржийн Бүрэнжаргал]]
|Өвөрхангай Хужирт 
|А.а
|[[Төмөрбаатарын Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Хархорин 
|-
|[[2003 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2003]]
|У.н
|[[Жанчивын Отгонбаяр]] 
|Төв Заамар 
|А.з
|[[Нямсүрэнгийн Анхбаяр]]
|Өвөрхангай Баруунбаян-Улаан
|-
|[[2004 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2004]]
|У.з
|[[Төмөрбаатарын Санчир]]
|Өвөрхангай Хархорин
|А.а
|[[Төмөрбаатарын Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Хархорин 
|-
|[[2005 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2005]]
|У.н
|[[Пүрэвдоржийн Ганхүү]]
|Өвөрхангай Бүрд
|А.з
|[[Дашзэвэгийн Гантогоо]]
|Өвөрхангай Хужирт 
|-
|[[2006 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2006]]
|У.н
|[[Батмөнхийн Сангисүрэн]]
|Өвөрхангай Тарагт 
|А.з
|[[Сосорбурамын Пүрэвчулуун]]
|Өвөрхангай Гучин-Ус 
|-
|[[2007 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2007]]
|А.а
|[[Даваадоржийн Болдбаатар]] 
|Өвөрхангай Бауунбаян-Улаан
|А.а
|[[Даваахүүгийн Цэвэлсодном]] 
|Өвөрхангай Хужирт 
|-
|[[2008 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2008]]
|А.а
|[[Гомбосүрэнгийн Отгонбаатар]]
|Өвөрхангай Бүрд
|А.а
|[[Тогтоолын Мягмарсүрэн]]
|Өвөрхангай Хужирт 
|-
|[[2009 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2009]]
|А.а
|[[Батсүхийн Батдорж]] 
|Өвөрхангай Баянгол
|У.н
|[[Лутын Батзориг]]
|Өвөрхангай Өлзийт 
|-
|[[2010 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2010]]
|А.а
|[[Жаалаагийн Наранбаатар]]
|Өвөрхангай Сант 
|У.н 
|[[Лутын Батзориг]] 
|Өвөрхангай Өлзийт 
|-
|[[2011 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2011]]
|У.арс
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-улаан
|А.а
|[[Цэндзэсэмийн Чимэддорж]] 
|Өвөрхангай Хужирт 
|-
|[[2012 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2012]]
|А.а
|[[Тогтоолын Мягмарсүрэн]]
|Өвөрхангай Хужирт 
|А.з
|[[Даваадагвын Дарханбаатар]]
|Өвөрхангай Уянга 
|-
|[[2013 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2013]]
|А.а
|[[Даваахүүгийн Цэвэлсодном]] 
|Өвөрхангай Хужирт 
|А.з
|[[Мөнхбатын Даваасүрэн]]
|Өвөрхангай Бүрд 
|-
|[[2014 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2014]]
|А.а
|[[Даваахүүгийн Цэвэлсодном]]
|Өвөрхангай Хужирт 
|А.з
|[[Дашнямын Мөнхболд]]
|Өвөрхангай Есөнзүйл
|-
|[[2015 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2015]]
|А.х.а
|[[Батжаргалын Лхагвадорж]] 
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|А.з
|[[Оюунгэрэлийн Бундхорол]]
|Өвөрхангай Хархорин 
|-
|[[2016 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2016]]
|А.а
|[[Төрбатын Ядамсүрэн]]
|Өвөрхангай Баян-өндөр
|А.з
|[[Дашнямын Мөнхболд]] 
|Өвөрхангай Есөнзүйл 
|-
|[[2017 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2017]]
|У.н
|[[Баянзулын Цэдэнсодном]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-Улаан
|А.з
|[[Мөнхбатын Даваасүрэн]]
|Өвөрхангай Бүрд
|-
|[[2018 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2018]]
|А.а
|[[Оюунгэрэлийн Наранбаатар]]
|Өвөрхангай Хархорин
|А.а
|[[Төрбатын Ядамсүрэн]]
|Өвөрхангай Баян-Өндөр
|-
|[[2019 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2019]]
|А.а
|[[Хэвэлхүүгийн Энхчулуун]]
|Өвөрхангай Богд
|А.з
|[[Жигжидсүрэнгийн Бямбадонид]]
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|[[2020 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2020]]
|А.х.а
|[[Батжаргалын Лхагвадорж]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|А.з
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]]
|Өвөрхангай Төгрөг
|}

==== Хоёроос дээш түрүү хүртсэн бөхчүүд ====
Тухайн аймгийн харъяат, аймгийнхаа баяр наадмын түрүүг хоёроос дээш хүртсэн бөхчүүдийн амжилтыг хүснэгтлэн харуулвал.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д\д
!Цол
!Овог нэр
!Харъяалал
!Түрүү
!Үзүүр
!Түрүүлсэн он
!Үзүүрлэсэн он
|-
|1.
|Улсын начин 
|[[Самдангийн Сосорбарам]]
|Өвөрхангай Тарагт 
!5
!2
|1971, 1976, 1977, 1979, 1983
|1974, 1981
|-
|2.
|Улсын арслан
|[[Цэдэвийн Банди]] 
|Өвөрхангай Тарагт
!4
!4
|1933, 1937, 1939, 1944
|1931, 1932, 1934, 1938
|-
|3.
|Улсын начин
|Шаравын Галсан
|Өвөрхангай Бүрд
!3
!2
|1948, 1949, 1953
|1950, 1955
|-
|4.
|Улсын арслан
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-ус 
!2
!1
|1947, 1950
|1949
|-
|5.
|Улсын заан
|[[Цэрэндонойн Санжаа]]
|Өвөрхангай Хархорин
!2
!1
|1969, 1970
|1971
|-
|6.
|Улсын заан
|[[Дашзэвэгийн Эрдэнэбат]] 
|Өвөрхангай Сант 
!2
!1
|1986, 1991
|1998
|-
|7.
|Улсын начин
|Түндэвдаваагийн Самдан
|Өвөрхангай Тарагт
!2
!1
|1940, 1952
|1946
|-
|8.
|Аймгийн хурц арслан
|[[Даваахүүгийн Цэвэлсодном]]
|Өвөрхангай Хужирт
!2
!1
|2013, 2014
|2007
|-
|9.
|Улсын арслан
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-улаан
!2
!-
|1995, 2011
|
|-
|10.
|Аймгийн хурц арслан
|[[Цэрэндоржийн Шаравдорж]]
|Өвөрхангай Хархорин
!2
!-
|1972, 1981
|
|-
|11.
|Аймгийн хурц арслан
|[[Сэрээнэндоржийн Мөнхнасан]]
|Өвөрхангай Бүрд 
!2
!-
|1988, 1992
|
|-
|12.
|Аймгийн хурц арслан
|[[Батжаргалын Лхагвадорж]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
!2
!-
|2015, 2020
|
|}

==== Түрүү, үзүүр хүртсэн сумдын эрэмбэ ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д\д
!Сумдын нэр
!Түрүү
!Үзүүр
!Түрүүлсэн он 
!Үзүүрлэсэн он
|-
!1.
|Тарагт 
!15
!18
|1933, 1936, 1937, 1939, 1940, 1944, 1945, 1952, 1971, 1974 
1976, 1977, 1979, 1983, 2006
|1931, 1932, 1934, 1935, 1936, 1938, 1942, 1944, 1945, 1946 
1954, 1974, 1978, 1981, 1984, 1988, 1990, 2019
|-
!2.
|Хужирт
!10
!9
|1956, 1957, 1963, 1964, 1996, 1998, 2002, 2012, 2013, 2014
|1960, 1962, 1965, 1983, 1995, 2005, 2007, 2008, 2011
|-
!3.
|Хархорин
!9
!7
|1969, 1970, 1972, 1981, 1984, 1994, 1999, 2004, 2018
|1971, 1977, 1985, 1993, 2002, 2004, 2015
|-
!4.
|Баянгол
!8
!8
|1935, 1941, 1942, 1943, 1989, 1990, 2000, 2009
|1937, 1943, 1947, 1948, 1957, 1964, 1968, 1989
|-
!5.
|Бүрд
!7
!3
|1948, 1949, 1953, 1988, 1992, 2005, 2008
|1950, 1955, 2013, [[2017 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2017]]
|-
!6.
|Сант 
!6
!4
|1934, 1978, 1982, 1986, 1991, 2010
|1939, 1958, 1976, 1998
|-
!7.
|Баян-Өндөр
!6
!4
|1955, 1958, 1960, 1962, 1973, [[2016 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2016]]
|1961, 1991, 1999, 2018
|-
!8.
|Зүүнбаян-Улаан
!5
!2
|1946, 1961, 1995, 2011, [[2017 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2017]]
|1956, 1967
|-
!9.
|Гучин-Ус 
!3
!4
|1947, 1950, 1965, 
|1949, 1972, 1975, 2006
|-
!10.
|Уянга
!3
!4
|1951, 1954, 1987, 
|1953, 1992, 1994, 2012
|-
!11.
|Баруунбаян-Улаан
!3
!1
|1959, 1997, 2007
|2003
|-
!12.
|Нарийнтээл 
!2
!3
|2015, 2020
|1986, 1987, 2001
|-
!13.
|Есөнзүйл
!1
!5
|1993
|1966, 1996, 1997, 2014, [[2016 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2016]]
|-
!14.
|Өлзийт
!1
!2
|1975
|2009, 2010
|-
!15.
|Төгрөг
!1
!2
|1980
|1982, 2020
|-
!16.
|Арвайхээр
!1
!-
|1985
|
|-
!17.
|Богд
!1
!-
|[[2019 оны Өвөрхангай аймгийн наадам|2019]]
|
|-
!18.
|Бат-Өлзий
!-
!7
|
|1940, 1963, 1970, 1973, 1979, 1980, 2000
|-
!19.
|Хайрхандулаан
!-
!4
|
|1941, 1951, 1952, 1959
|}

==== Өөр аймгаас түрүү, үзүүр хүртсэн бөхчүүд ====
'''Түрүүлсэн бөхчүүд'''

# Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумнын харьяат улсын начин Сүрьеэгийн Шагдар 1931, 1938 онуудад хоёр удаа түрүүлсэн.
# Баянхонгор аймгийн харьяат аймгийн арслан Ч.Чулуунбат 1932 онд түрүүлсэн.
# Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын харьяат аймгийн арслан Самбуугийн Дэмбэрэл 1966 онд түрүүлсэн.
# Баянхонгор аймгийн Бөмбөгөр сумын харьяат аймгийн арслан Аюушийн Шаравсамбуу 1967 онд түрүүлсэн.
# Архангай аймгийн Булган сумын харьяат улсын арслан Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ 2001 онд түрүүлсэн.
# Төв аймгийн Заамар сумын харьяат улсын өсөх идэр начин Жанчивын Отгонбаяр 2003 онд түрүүлсэн.

'''Үзүүрлэсэн бөхчүүд'''

# Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын харьяат улсын начин Сүрьеэгийн Шагдар 1933 онд үзүүрлэсэн.
# Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын харьяат аймгийн арслан Самбуугийн Дэмбэрэл 1969 онд үзүүрлэсэн.

[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн наадам| ]]</text>
      <sha1>8qyow167irihl1qxmqoue3zkyixhqyt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улсын цолтой бөхчүүдийн эрэмбэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>66882</id>
    <revision>
      <id>706265</id>
      <parentid>706203</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T01:52:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.167</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 6.Улсын начин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16761" xml:space="preserve">== Бөхчүүдийн эрэмбэ ==
''Улсын цолтой тавиас доош насны бөхчүүдийн амжилтын эрэмбэ. (2022 оны улсын наадмын дараах эрэмбэ )''

==== 1.Аварга ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;6&quot; |Шөвгөрсөн тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!10
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр|Г.Өсөхбаяр]]
|*
|4
|3
|4
|1
|2
!14
|-
|[[Агваансамдангийн Сүхбат|А.Сүхбат]]
|1
|2
|*
|3
|4
|1
!11
|-
|[[Намсрайжавын Батсуурь|Н.Батсуурь]]
|*
|3
|2
|*
|1
|1
!7
|-
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс|П.Бүрэнтөгс]]
|*
|2
|2
|1
|1
|*
!6
|-
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр|Г.Эрхэмбаяр]]
|*
|2
|1
|1
|1
|2
!7
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар|Д.Сумъяабазар]]
|1
|*
|4
|2
|5
|2
!14
|-
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба|Ч.Санжаадамба]]
|1
|*
|1
|3
|1
|1
!7
|-
|[[Сүхбаатарын Мөнхбат|С.Мөнхбат]]
|1
|*
|*
|4
|3
|2
!10
|-
|[[Оргихын Хангай|О.Хангай]]
|1
|*
|*
|*
|1
|1
!3
|}

==== 2.Улсын арслан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;5&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Цэдэвийн Содномдорж|Ц.Содномдорж]]
|1
|1
|*
|5
|1
!8
|-
|[[Доржпаламын Ганхуяг|Д.Ганхуяг]]
|1
|1
|*
|*
|6
!8
|-
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар|Х.Мөнхбаатар]]
|1
|*
|3
|4
|2
!10
|-
|[[Батжаргалын Ганбат|Б.Ганбат]]
|1
|*
|3
|3
|4
!11
|-
|[[Энхтөгсийн Оюунболд|Э.Оюунболд]]
|1
|*
|1
|1
|*
!3
|-
|[[Баярсайханы Орхонбаяр|Б.Орхонбаяр]]
|1
|*
|*
|1
|1
!3
|-
|[[Дагвадоржийн Азжаргал|Д.Азжаргал]]
|1
|*
|*
|*
|4
!5
|-
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва|Р.Пүрэвдагва]]
|1
|*
|*
|*
|2
!3
|}

==== 3.Улсын гарьд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;4&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Баянмөнхийн Гантогтох|Б.Гантогтох]]
|3
|1
|3
|3
!10
|-
|[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг|Ц.Цэрэнпунцаг]]
|2
|3
|4
|1
!10
|-
|[[Нямдоржийн Ганбаатар|Н.Ганбаатар]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Махгалын Баяржавхлан|М.Баяржавхлан]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчаа]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Батнасангийн Гончигдамба|Б.Гончигдамба]]
|1
|2
|2
|3
!8
|-
|[[Ишдоржийн Доржсамбуу|И.Доржсамбуу]]
|1
|1
|2
|4
!8
|-
|[[Өлзийтогтохын Бат-Орших|Ө.Бат-Орших]]
|1
|*
|2
|*
!3
|-
|[[Мягмарын Бадарч|М.Бадарч]]
|1
|*
|1
|*
!2
|-
|[[Ширбазарын Жаргалсайхан|Ш.Жаргалсайхан]]
|1
|*
|*
|2
!3
|-
|[[Жанцангийн Бат-Эрдэнэ|Ж.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
|*
|1
!2
|}

==== 4.Улсын заан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;3&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!7
!6
!5
|-
|[[Баатархүүгийн Пүрэвсайхан|Б.Пүрэвсайхан]]
|2
|1
|1
!4
|-
|[[Нэгдэлийн Жаргалбаяр|Н.Жаргалбаяр]]
|2
|1
|*
!3
|-
|[[Цэдэвийн Мягмарсүрэн|Ц.Мягмарсүрэн]]
|1
|3
|2
!6
|-
|[[Болдын Сайнбаяр|Б.Сайнбаяр]]
|1
|2
|2
!5
|-
|[[Дашзэвэгийн Баасандорж|Д.Баасандорж]]
|1
|1
|3
!5
|-
|[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр|М.Өсөхбаяр]]
|1
|1
|2
!4
|-
|[[Батзоригийн Батмөнх|Б.Батмөнх]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Доржийн Анар|Д.Анар]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий|Б.Бат-Өлзий]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Найдангийн Түвшинбаяр|Н.Түвшинбаяр]]
|1
|1
|*
!2
|-
|[[Төмөрбаатарын Санчир|Т.Санчир]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Цэрэндашдоржийн Магалжав|Ц.Магалжав]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Дорлигжавын Амгаланбаатар|Д.Амгаланбаатар]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Цэдэнбазарын Одбаяр|Ц.Одбаяр]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Бередмуратын Серик|Б.Серик]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Баттулгын Соронзонболд|Б.Соронзонболд]]
|1
|*
|*
!1
|-
|[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл|М.Лхагвагэрэл]]
|1
|*
|*
!1
|}

==== 5.Улсын харцага ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;2&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!6
!5
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Пүрэвжав|Л.Пүрэвжав]]
|3
|1
!4
|-
|[[Гунгаагийн Элбэг|Г.Элбэг]]
|3
|*
!3
|-
|[[Ганзоригийн Ганхуяг|Г.Ганхуяг]]
|2
|1
!3
|-
|[[Шүхэртийн Уламбаяр|Ш.Уламбаяр]]
|2
|*
!2
|-
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо|Н.Золбоо]]
|2
|*
!2
|-
|[[Батсүхийн Зоригтбаатар|Б.Зоригтбаатар]]
|2
|*
!2
|-
|[[Алтанбаганы Цацабшир|А.Цацабшир]]
|1
|3
!4
|-
|[[Түмэнсанжаагийн Мөнгөнцоож|Т.Мөнгөнцоож]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй|Т.Өсөх-Ирээдүй]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түмэннасангийн Амартүвшин|Т.Амартүвшин]]
|1
|1
!2
|-
|[[Даш-Очирын Батболд|Д.Батболд]]
|1
|1
!2
|-
|[[Нямаагийн Батзаяа|Н.Батзаяа]]
|1
|1
!2
|-
|[[Төрөөгийн Баасанхүү|Т.Баасанхүү]]
|1
|1
!2
|-
|[[Лхагвын Лха-Очир|Л.Лха-Очир]]
|1
|1
!2
|-
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ|О.Мөнх-Эрдэнэ]]
|1
|1
!2
|-
|[[Эрдэнээгийн Батбаатар|Э.Батбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Нинжээгийн Алтансүх|Н.Алтансүх]]
|1
|*
!1
|-
|[[Чойнхорын Чулуунбаатар|Ч.Чулуунбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Гэлэгжамцын Батбаяр|Г.Батбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Мишкагийн Батжаргал|М.Батжаргал]]
|1
|*
!1
|-
|[[Өлзийбатын Даваабаатар|Ө.Даваабаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Арслангийн Бямбажав|А.Бямбажав]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганбатын Алтангэрэл|Г.Алтангэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Амартүвшин|Ж.Амартүвшин]]
|1
|*
!1
|-
|[[Бат-Очирын Одгэрэл|Б.Одгэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Хүрэл-Очирын Гантулга|Х.Гантулга]]
|1
|*
!1
|-
|[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ|Д.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шарын Мөнгөнбаатар|Ш.Мөнгөнбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн|Т.Бэгзсүрэн]]
|1
|*
!1
|-
|[[Баянзулын Цэдэнсодном|Б.Цэдэнсодном]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд|Ш.Пүрэвгарьд]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр|Ц.Мөнхбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганцогтын Бадрах|Г.Бадрах]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон|Ц.Бямба-Отгон]]
|1
|*
!1
|-
|}

==== 6.Улсын начин ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
!Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!5
|-
|[[Мижиддоржийн Жамъянпүрэв|М.Жамъянпүрэв]]
|2
!2
|-
|[[Цэрэннадмидын Сумъяабэйс|Ц.Сумъяабэйс]]
|2
!2
|-
|[[Наранцэцэгийн Бүрэнбаатар|Н.Бүрэнбаатар]]
|2
!2
|-
|[[Ишдоржийн Ёндонсамбуу|И.Ёндонсамбуу]]
|2
!2
|-
|[[Болдын Эрдэнэхүү|Б.Эрдэнэхүү]]
|3
!3
|-
|[[Рэнцэндоржийн Ганхуяг|Р.Ганхуяг]]
|2
!2
|-
|[[Цогтоогийн Лхагвасүрэн|Ц.Лхагвасүрэн]]
|2
!2
|-
|[[Цэрэндашийн Цогтжаргал|Ц.Цогтжаргал]]
|2
!2
|-
|[[Жанчивын Отгонбаяр|Ж.Отгонбаяр]]
|2
!2
|-
|[[Будын Чинзориг|Б.Чинзориг]]
|2
!2
|-
|[[Жадамбаагийн Оргил|Ж.Оргил]]
|2
!2
|-
|[[Лувсандоржийн Цэрэнтогтох|Л.Цэрэнтогтох]]
|2
!2
|-
|[[Чулуунбаатарын Батчулуун|Ч.Батчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Чинчулууны Хөхчирэнгэр|Ч.Хөхчирэнгэр]]
|2
!2
|-
|[[Балжиннямын Суманчулуун|Б.Суманчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Нурланы Мустафа|Н.Мустафа]]
|2
!2
|-
|[[Усны-Эхийн Балжинням|У.Балжинням]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Пүрэвсүрэн|Д.Пүрэвсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Галбадрахын Батбаатар|Г.Батбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сэржбүдээ|Д.Сэржбүдээ]]
|1
!1
|-
|[[Сэрээнэндоржийн Мандах|С.Мандах]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Одхүү|Б.Одхүү]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндаваагийн Цэрэнчимэд|Ц.Цэрэнчимэд]]
|1
!1
|-
|[[Доржготовын Дашцэрэн|Д.Дашцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Дашдондовын Батбаяр|Даш.Батбаяр]] 
|1
!1
|-
|[[Базарбидэрнаагийн Бадам-Очир|Б.Бадам-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Авирмэдийн Эрхэмбаяр|А.Эрхэмбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Цэдэвийн Цэрэнхүү|Ц.Цэрэнхүү]]
|1
!1
|-
|[[Доржсүрэнгийн Нямхүү|Д.Нямхүү]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвадоржийн Наранбаатар|Л.Наранбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Довчинжамцын Пэрэнлэйдорж|Д.Пэрэнлэйдорж]]
|1
!1
|-
|[[Гарваагийн Олзгэрэл|Г.Олзгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Сүрэнжавын Даваасамбуу|С.Даваасамбуу]]
|1
!1
|-
|[[Бавуудоржийн Баянмөнх|Б.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Дугардоржийн Батбаяр|Ду.Батбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жүгдэрийн Гансүх|Ж.Гансүх]]
|1
!1
|-
|[[Жигмэдийн Алтансүх|Ж.Алтансүх]]
|1
!1
|-
|[[Даваанямын Лхагвадорж|Д.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Довдонгийн Ганбат|Д.Ганбат]]
|1
!1
|-
|[[Түвшинтөрийн Энхтуяа|Т.Энхтуяа]]
|1
!1
|-
|[[Мөнхбаярын Цанлиг|М.Цанлиг]]
|1
!1
|-
|[[Батсүхийн Насандэлгэр|Б.Насандэлгэр]]
|1
!1
|-
|[[Базаррагчаагийн Сэр-Од|Б.Сэр-Од]]
|1
!1
|-
|[[Дондогийн Цогзолдорж|Д.Цогзолдорж]]
|1
!1
|-
|[[Намсрайн Баярмагнай|Н.Баярмагнай]] 
|1
!1
|-
|[[Пүрэвдоржийн Ганхүү|П.Ганхүү]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Баянжаргал|Б.Баянжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Бадмаабазарын Бадамдорж|Б.Бадамдорж]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Гантулга|Л.Гантулга]]
|1
!1
|-
|[[Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн|Л.Нямсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр|Ш.Тогтохбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Чотонгийн Баянмөнх|Ч.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Заяамандах|Б.Заяамандах]]
|1
!1
|-
|[[Саруултуяагийн Багахүү|С.Багахүү]]
|1
!1
|-
|[[Маналсүрэнгийн Эрдэнэбат|М.Эрдэнэбат]]
|1
!1
|-
|[[Сүхбаатарын Батсуурь|С.Батсуурь]]
|1
!1
|-
|[[Батмөнхийн Сангисүрэн|Б.Сангисүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Сумъяа|Б.Сумъяа]]
|1
!1
|-
|[[Амарын Батмөнх|А.Батмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Амарзаяа|Б.Амарзаяа]]
|1
!1
|-
|[[Чулуунбатын Цогбаяр|Ч.Цогбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Чулуунбат|Ж.Чулуунбат]]
|1
!1
|-
|[[Болдпүрэвийн Сугаржаргал|Б.Сугаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Найдангийн Адъяабат|Н.Адъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн|Б.Бадамсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Алтанхуяг|А.Алтанхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Шинэбаяр|Ш.Шинэбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Ганболдын Баасандорж|Г.Баасандорж]]
|1
!1
|-
|[[Чагнаадоржийн Ганзориг|Ч.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Болдбаатарын Батжаргал|Бо.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Даваасамбуугийн Энхбаяр|Д.Энхбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Даш|Э.Даш]]
|1
!1
|-
|[[Бадамсамбуугийн Ганхуяг|Б.Ганхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Батсайханы Дэлгэрсайхан|Б.Дэлгэрсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Мишкагийн Бат-Отгон|М.Бат-Отгон]]
|1
!1
|-
|[[Лутын Батзориг|Л.Батзориг]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Шинэбаатар|Л.Шинэбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бадрахын Ганзориг|Б.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндоржийн Нямдорж|Ц.Нямдорж]]
|1
!1
|-
|[[Батчулууны Баатарцол|Б.Баатарцол]]
|1
!1
|-
|[[Цэндзэсэмийн Чимэддорж|Ц.Чимэддорж]]
|1
!1
|-
|[[Дэлгэрсайханы Амарсайхан|Д.Амарсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэцогтын Ванданцэрэн|Э.Ванданцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батцэнгэлийн Чимэдвандан|Б.Чимэдвандан]]
|1
!1
|-
|[[Балганы Хишигбаатар|Б.Хишигбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бат-Өлзийн Бат-Эрдэнэ (бөх)|Б.Бат-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Галсан-Очирын Ганжад|Г.Ганжад]]
|1
!1
|-
|[[Дармаагийн Тамир|Д.Тамир]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Дагва-Очир|Ж.Дагва-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдорын Дарханбат|Ш.Дарханбат]]
|1
!1
|-
|[[Цогбадрахын Бямба-Очир|Ц.Бямба-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Баярсайханы Батжаргал|Б.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Амаржаргал|Д.Амаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох (улсын начин)|Д.Цэрэнтогтох]]
|1
!1
|-
|[[Батбаярын Даваа-Очир|Б.Даваа-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Давааням|А.Давааням]]
|1
!1
|-
|[[Жамсрангийн Ням-Эрдэнэ|Ж.Ням-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Насанцогтын Баярбаатар|Н.Баярбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Доржхандын Хүдэрбулга|Д.Хүдэрбулга]]
|1
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Дүгэрдорж|Т.Дүгэрдорж]]
|1
!1
|-
|[[Хутагийн Цогтгэрэл|Х.Цогтгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэнбатын Сандагдорж|Ц.Сандагдорж]]
|1
!1
|-
|[[Өлзийсайханы Батзул|Ө.Батзул]]
|1
!1
|-
|[[Бэгзийн Мижидсүрэн|Б.Мижидсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Лхагвадорж|Б.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл|Б.Түмэндэмбэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Нямаа|Э.Нямаа]]
|1
!1
|-
|[[Навааны Хүрэлсүх|Н.Хүрэлсүх]]
|1
!1
|-
|[[Энхбатын Сумъяабат|Э.Сумъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Хүрэлбаатарын Оргилболд|Х.Оргилболд]]
|1
!1
|-
|[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл|О.Цэцэнцэнгэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан|Э.Энх-Амгалан]]
|1
!1
|-
|[[Очирбатын Түмэн|О.Түмэн]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс|Б.Түвшинтөгс]]
|1
!1
|-
|[[Энхтүвшиний Батмагнай|Э.Батмагнай]]
|1
!1
|-
|[[Батдоржийн Сосорбарам|Б.Сосорбарам]]
|1
!1
|}</text>
      <sha1>i4bgg8x6ohaxhadm23h1zeua0j8yyjq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706266</id>
      <parentid>706265</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T01:56:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.167</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 6.Улсын начин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16761" xml:space="preserve">== Бөхчүүдийн эрэмбэ ==
''Улсын цолтой тавиас доош насны бөхчүүдийн амжилтын эрэмбэ. (2022 оны улсын наадмын дараах эрэмбэ )''

==== 1.Аварга ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;6&quot; |Шөвгөрсөн тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!10
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр|Г.Өсөхбаяр]]
|*
|4
|3
|4
|1
|2
!14
|-
|[[Агваансамдангийн Сүхбат|А.Сүхбат]]
|1
|2
|*
|3
|4
|1
!11
|-
|[[Намсрайжавын Батсуурь|Н.Батсуурь]]
|*
|3
|2
|*
|1
|1
!7
|-
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс|П.Бүрэнтөгс]]
|*
|2
|2
|1
|1
|*
!6
|-
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр|Г.Эрхэмбаяр]]
|*
|2
|1
|1
|1
|2
!7
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар|Д.Сумъяабазар]]
|1
|*
|4
|2
|5
|2
!14
|-
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба|Ч.Санжаадамба]]
|1
|*
|1
|3
|1
|1
!7
|-
|[[Сүхбаатарын Мөнхбат|С.Мөнхбат]]
|1
|*
|*
|4
|3
|2
!10
|-
|[[Оргихын Хангай|О.Хангай]]
|1
|*
|*
|*
|1
|1
!3
|}

==== 2.Улсын арслан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;5&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Цэдэвийн Содномдорж|Ц.Содномдорж]]
|1
|1
|*
|5
|1
!8
|-
|[[Доржпаламын Ганхуяг|Д.Ганхуяг]]
|1
|1
|*
|*
|6
!8
|-
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар|Х.Мөнхбаатар]]
|1
|*
|3
|4
|2
!10
|-
|[[Батжаргалын Ганбат|Б.Ганбат]]
|1
|*
|3
|3
|4
!11
|-
|[[Энхтөгсийн Оюунболд|Э.Оюунболд]]
|1
|*
|1
|1
|*
!3
|-
|[[Баярсайханы Орхонбаяр|Б.Орхонбаяр]]
|1
|*
|*
|1
|1
!3
|-
|[[Дагвадоржийн Азжаргал|Д.Азжаргал]]
|1
|*
|*
|*
|4
!5
|-
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва|Р.Пүрэвдагва]]
|1
|*
|*
|*
|2
!3
|}

==== 3.Улсын гарьд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;4&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Баянмөнхийн Гантогтох|Б.Гантогтох]]
|3
|1
|3
|3
!10
|-
|[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг|Ц.Цэрэнпунцаг]]
|2
|3
|4
|1
!10
|-
|[[Нямдоржийн Ганбаатар|Н.Ганбаатар]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Махгалын Баяржавхлан|М.Баяржавхлан]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчаа]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Батнасангийн Гончигдамба|Б.Гончигдамба]]
|1
|2
|2
|3
!8
|-
|[[Ишдоржийн Доржсамбуу|И.Доржсамбуу]]
|1
|1
|2
|4
!8
|-
|[[Өлзийтогтохын Бат-Орших|Ө.Бат-Орших]]
|1
|*
|2
|*
!3
|-
|[[Мягмарын Бадарч|М.Бадарч]]
|1
|*
|1
|*
!2
|-
|[[Ширбазарын Жаргалсайхан|Ш.Жаргалсайхан]]
|1
|*
|*
|2
!3
|-
|[[Жанцангийн Бат-Эрдэнэ|Ж.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
|*
|1
!2
|}

==== 4.Улсын заан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;3&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!7
!6
!5
|-
|[[Баатархүүгийн Пүрэвсайхан|Б.Пүрэвсайхан]]
|2
|1
|1
!4
|-
|[[Нэгдэлийн Жаргалбаяр|Н.Жаргалбаяр]]
|2
|1
|*
!3
|-
|[[Цэдэвийн Мягмарсүрэн|Ц.Мягмарсүрэн]]
|1
|3
|2
!6
|-
|[[Болдын Сайнбаяр|Б.Сайнбаяр]]
|1
|2
|2
!5
|-
|[[Дашзэвэгийн Баасандорж|Д.Баасандорж]]
|1
|1
|3
!5
|-
|[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр|М.Өсөхбаяр]]
|1
|1
|2
!4
|-
|[[Батзоригийн Батмөнх|Б.Батмөнх]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Доржийн Анар|Д.Анар]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий|Б.Бат-Өлзий]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Найдангийн Түвшинбаяр|Н.Түвшинбаяр]]
|1
|1
|*
!2
|-
|[[Төмөрбаатарын Санчир|Т.Санчир]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Цэрэндашдоржийн Магалжав|Ц.Магалжав]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Дорлигжавын Амгаланбаатар|Д.Амгаланбаатар]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Цэдэнбазарын Одбаяр|Ц.Одбаяр]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Бередмуратын Серик|Б.Серик]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Баттулгын Соронзонболд|Б.Соронзонболд]]
|1
|*
|*
!1
|-
|[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл|М.Лхагвагэрэл]]
|1
|*
|*
!1
|}

==== 5.Улсын харцага ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;2&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!6
!5
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Пүрэвжав|Л.Пүрэвжав]]
|3
|1
!4
|-
|[[Гунгаагийн Элбэг|Г.Элбэг]]
|3
|*
!3
|-
|[[Ганзоригийн Ганхуяг|Г.Ганхуяг]]
|2
|1
!3
|-
|[[Шүхэртийн Уламбаяр|Ш.Уламбаяр]]
|2
|*
!2
|-
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо|Н.Золбоо]]
|2
|*
!2
|-
|[[Батсүхийн Зоригтбаатар|Б.Зоригтбаатар]]
|2
|*
!2
|-
|[[Алтанбаганы Цацабшир|А.Цацабшир]]
|1
|3
!4
|-
|[[Түмэнсанжаагийн Мөнгөнцоож|Т.Мөнгөнцоож]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй|Т.Өсөх-Ирээдүй]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түмэннасангийн Амартүвшин|Т.Амартүвшин]]
|1
|1
!2
|-
|[[Даш-Очирын Батболд|Д.Батболд]]
|1
|1
!2
|-
|[[Нямаагийн Батзаяа|Н.Батзаяа]]
|1
|1
!2
|-
|[[Төрөөгийн Баасанхүү|Т.Баасанхүү]]
|1
|1
!2
|-
|[[Лхагвын Лха-Очир|Л.Лха-Очир]]
|1
|1
!2
|-
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ|О.Мөнх-Эрдэнэ]]
|1
|1
!2
|-
|[[Эрдэнээгийн Батбаатар|Э.Батбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Нинжээгийн Алтансүх|Н.Алтансүх]]
|1
|*
!1
|-
|[[Чойнхорын Чулуунбаатар|Ч.Чулуунбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Гэлэгжамцын Батбаяр|Г.Батбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Мишкагийн Батжаргал|М.Батжаргал]]
|1
|*
!1
|-
|[[Өлзийбатын Даваабаатар|Ө.Даваабаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Арслангийн Бямбажав|А.Бямбажав]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганбатын Алтангэрэл|Г.Алтангэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Амартүвшин|Ж.Амартүвшин]]
|1
|*
!1
|-
|[[Бат-Очирын Одгэрэл|Б.Одгэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Хүрэл-Очирын Гантулга|Х.Гантулга]]
|1
|*
!1
|-
|[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ|Д.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шарын Мөнгөнбаатар|Ш.Мөнгөнбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн|Т.Бэгзсүрэн]]
|1
|*
!1
|-
|[[Баянзулын Цэдэнсодном|Б.Цэдэнсодном]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд|Ш.Пүрэвгарьд]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр|Ц.Мөнхбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганцогтын Бадрах|Г.Бадрах]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон|Ц.Бямба-Отгон]]
|1
|*
!1
|-
|}

==== 6.Улсын начин ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
!Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!5
|-
|[[Мижиддоржийн Жамъянпүрэв|М.Жамъянпүрэв]]
|2
!2
|-
|[[Усны-Эхийн Балжинням|У.Балжинням]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Пүрэвсүрэн|Д.Пүрэвсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Галбадрахын Батбаатар|Г.Батбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сэржбүдээ|Д.Сэржбүдээ]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэннадмидын Сумъяабэйс|Ц.Сумъяабэйс]]
|2
!2
|-
|[[Наранцэцэгийн Бүрэнбаатар|Н.Бүрэнбаатар]]
|2
!2
|-
|[[Ишдоржийн Ёндонсамбуу|И.Ёндонсамбуу]]
|2
!2
|-
|[[Болдын Эрдэнэхүү|Б.Эрдэнэхүү]]
|3
!3
|-
|[[Рэнцэндоржийн Ганхуяг|Р.Ганхуяг]]
|2
!2
|-
|[[Цогтоогийн Лхагвасүрэн|Ц.Лхагвасүрэн]]
|2
!2
|-
|[[Цэрэндашийн Цогтжаргал|Ц.Цогтжаргал]]
|2
!2
|-
|[[Жанчивын Отгонбаяр|Ж.Отгонбаяр]]
|2
!2
|-
|[[Будын Чинзориг|Б.Чинзориг]]
|2
!2
|-
|[[Жадамбаагийн Оргил|Ж.Оргил]]
|2
!2
|-
|[[Лувсандоржийн Цэрэнтогтох|Л.Цэрэнтогтох]]
|2
!2
|-
|[[Чулуунбаатарын Батчулуун|Ч.Батчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Чинчулууны Хөхчирэнгэр|Ч.Хөхчирэнгэр]]
|2
!2
|-
|[[Балжиннямын Суманчулуун|Б.Суманчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Нурланы Мустафа|Н.Мустафа]]
|2
!2
|-
|[[Сэрээнэндоржийн Мандах|С.Мандах]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Одхүү|Б.Одхүү]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндаваагийн Цэрэнчимэд|Ц.Цэрэнчимэд]]
|1
!1
|-
|[[Доржготовын Дашцэрэн|Д.Дашцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Дашдондовын Батбаяр|Даш.Батбаяр]] 
|1
!1
|-
|[[Базарбидэрнаагийн Бадам-Очир|Б.Бадам-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Авирмэдийн Эрхэмбаяр|А.Эрхэмбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Цэдэвийн Цэрэнхүү|Ц.Цэрэнхүү]]
|1
!1
|-
|[[Доржсүрэнгийн Нямхүү|Д.Нямхүү]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвадоржийн Наранбаатар|Л.Наранбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Довчинжамцын Пэрэнлэйдорж|Д.Пэрэнлэйдорж]]
|1
!1
|-
|[[Гарваагийн Олзгэрэл|Г.Олзгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Сүрэнжавын Даваасамбуу|С.Даваасамбуу]]
|1
!1
|-
|[[Бавуудоржийн Баянмөнх|Б.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Дугардоржийн Батбаяр|Ду.Батбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жүгдэрийн Гансүх|Ж.Гансүх]]
|1
!1
|-
|[[Жигмэдийн Алтансүх|Ж.Алтансүх]]
|1
!1
|-
|[[Даваанямын Лхагвадорж|Д.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Довдонгийн Ганбат|Д.Ганбат]]
|1
!1
|-
|[[Түвшинтөрийн Энхтуяа|Т.Энхтуяа]]
|1
!1
|-
|[[Мөнхбаярын Цанлиг|М.Цанлиг]]
|1
!1
|-
|[[Батсүхийн Насандэлгэр|Б.Насандэлгэр]]
|1
!1
|-
|[[Базаррагчаагийн Сэр-Од|Б.Сэр-Од]]
|1
!1
|-
|[[Дондогийн Цогзолдорж|Д.Цогзолдорж]]
|1
!1
|-
|[[Намсрайн Баярмагнай|Н.Баярмагнай]] 
|1
!1
|-
|[[Пүрэвдоржийн Ганхүү|П.Ганхүү]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Баянжаргал|Б.Баянжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Бадмаабазарын Бадамдорж|Б.Бадамдорж]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Гантулга|Л.Гантулга]]
|1
!1
|-
|[[Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн|Л.Нямсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр|Ш.Тогтохбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Чотонгийн Баянмөнх|Ч.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Заяамандах|Б.Заяамандах]]
|1
!1
|-
|[[Саруултуяагийн Багахүү|С.Багахүү]]
|1
!1
|-
|[[Маналсүрэнгийн Эрдэнэбат|М.Эрдэнэбат]]
|1
!1
|-
|[[Сүхбаатарын Батсуурь|С.Батсуурь]]
|1
!1
|-
|[[Батмөнхийн Сангисүрэн|Б.Сангисүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Сумъяа|Б.Сумъяа]]
|1
!1
|-
|[[Амарын Батмөнх|А.Батмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Амарзаяа|Б.Амарзаяа]]
|1
!1
|-
|[[Чулуунбатын Цогбаяр|Ч.Цогбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Чулуунбат|Ж.Чулуунбат]]
|1
!1
|-
|[[Болдпүрэвийн Сугаржаргал|Б.Сугаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Найдангийн Адъяабат|Н.Адъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн|Б.Бадамсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Алтанхуяг|А.Алтанхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Шинэбаяр|Ш.Шинэбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Ганболдын Баасандорж|Г.Баасандорж]]
|1
!1
|-
|[[Чагнаадоржийн Ганзориг|Ч.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Болдбаатарын Батжаргал|Бо.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Даваасамбуугийн Энхбаяр|Д.Энхбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Даш|Э.Даш]]
|1
!1
|-
|[[Бадамсамбуугийн Ганхуяг|Б.Ганхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Батсайханы Дэлгэрсайхан|Б.Дэлгэрсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Мишкагийн Бат-Отгон|М.Бат-Отгон]]
|1
!1
|-
|[[Лутын Батзориг|Л.Батзориг]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Шинэбаатар|Л.Шинэбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бадрахын Ганзориг|Б.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндоржийн Нямдорж|Ц.Нямдорж]]
|1
!1
|-
|[[Батчулууны Баатарцол|Б.Баатарцол]]
|1
!1
|-
|[[Цэндзэсэмийн Чимэддорж|Ц.Чимэддорж]]
|1
!1
|-
|[[Дэлгэрсайханы Амарсайхан|Д.Амарсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэцогтын Ванданцэрэн|Э.Ванданцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батцэнгэлийн Чимэдвандан|Б.Чимэдвандан]]
|1
!1
|-
|[[Балганы Хишигбаатар|Б.Хишигбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бат-Өлзийн Бат-Эрдэнэ (бөх)|Б.Бат-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Галсан-Очирын Ганжад|Г.Ганжад]]
|1
!1
|-
|[[Дармаагийн Тамир|Д.Тамир]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Дагва-Очир|Ж.Дагва-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдорын Дарханбат|Ш.Дарханбат]]
|1
!1
|-
|[[Цогбадрахын Бямба-Очир|Ц.Бямба-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Баярсайханы Батжаргал|Б.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Амаржаргал|Д.Амаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох (улсын начин)|Д.Цэрэнтогтох]]
|1
!1
|-
|[[Батбаярын Даваа-Очир|Б.Даваа-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Давааням|А.Давааням]]
|1
!1
|-
|[[Жамсрангийн Ням-Эрдэнэ|Ж.Ням-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Насанцогтын Баярбаатар|Н.Баярбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Доржхандын Хүдэрбулга|Д.Хүдэрбулга]]
|1
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Дүгэрдорж|Т.Дүгэрдорж]]
|1
!1
|-
|[[Хутагийн Цогтгэрэл|Х.Цогтгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэнбатын Сандагдорж|Ц.Сандагдорж]]
|1
!1
|-
|[[Өлзийсайханы Батзул|Ө.Батзул]]
|1
!1
|-
|[[Бэгзийн Мижидсүрэн|Б.Мижидсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Лхагвадорж|Б.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл|Б.Түмэндэмбэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Нямаа|Э.Нямаа]]
|1
!1
|-
|[[Навааны Хүрэлсүх|Н.Хүрэлсүх]]
|1
!1
|-
|[[Энхбатын Сумъяабат|Э.Сумъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Хүрэлбаатарын Оргилболд|Х.Оргилболд]]
|1
!1
|-
|[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл|О.Цэцэнцэнгэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан|Э.Энх-Амгалан]]
|1
!1
|-
|[[Очирбатын Түмэн|О.Түмэн]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс|Б.Түвшинтөгс]]
|1
!1
|-
|[[Энхтүвшиний Батмагнай|Э.Батмагнай]]
|1
!1
|-
|[[Батдоржийн Сосорбарам|Б.Сосорбарам]]
|1
!1
|}</text>
      <sha1>2fqzis27g1f2dcm4xvjpzzkr6io7kem</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706268</id>
      <parentid>706266</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T01:58:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.167</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 6.Улсын начин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16761" xml:space="preserve">== Бөхчүүдийн эрэмбэ ==
''Улсын цолтой тавиас доош насны бөхчүүдийн амжилтын эрэмбэ. (2022 оны улсын наадмын дараах эрэмбэ )''

==== 1.Аварга ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;6&quot; |Шөвгөрсөн тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!10
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр|Г.Өсөхбаяр]]
|*
|4
|3
|4
|1
|2
!14
|-
|[[Агваансамдангийн Сүхбат|А.Сүхбат]]
|1
|2
|*
|3
|4
|1
!11
|-
|[[Намсрайжавын Батсуурь|Н.Батсуурь]]
|*
|3
|2
|*
|1
|1
!7
|-
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс|П.Бүрэнтөгс]]
|*
|2
|2
|1
|1
|*
!6
|-
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр|Г.Эрхэмбаяр]]
|*
|2
|1
|1
|1
|2
!7
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар|Д.Сумъяабазар]]
|1
|*
|4
|2
|5
|2
!14
|-
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба|Ч.Санжаадамба]]
|1
|*
|1
|3
|1
|1
!7
|-
|[[Сүхбаатарын Мөнхбат|С.Мөнхбат]]
|1
|*
|*
|4
|3
|2
!10
|-
|[[Оргихын Хангай|О.Хангай]]
|1
|*
|*
|*
|1
|1
!3
|}

==== 2.Улсын арслан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;5&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Цэдэвийн Содномдорж|Ц.Содномдорж]]
|1
|1
|*
|5
|1
!8
|-
|[[Доржпаламын Ганхуяг|Д.Ганхуяг]]
|1
|1
|*
|*
|6
!8
|-
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар|Х.Мөнхбаатар]]
|1
|*
|3
|4
|2
!10
|-
|[[Батжаргалын Ганбат|Б.Ганбат]]
|1
|*
|3
|3
|4
!11
|-
|[[Энхтөгсийн Оюунболд|Э.Оюунболд]]
|1
|*
|1
|1
|*
!3
|-
|[[Баярсайханы Орхонбаяр|Б.Орхонбаяр]]
|1
|*
|*
|1
|1
!3
|-
|[[Дагвадоржийн Азжаргал|Д.Азжаргал]]
|1
|*
|*
|*
|4
!5
|-
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва|Р.Пүрэвдагва]]
|1
|*
|*
|*
|2
!3
|}

==== 3.Улсын гарьд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;4&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Баянмөнхийн Гантогтох|Б.Гантогтох]]
|3
|1
|3
|3
!10
|-
|[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг|Ц.Цэрэнпунцаг]]
|2
|3
|4
|1
!10
|-
|[[Нямдоржийн Ганбаатар|Н.Ганбаатар]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Махгалын Баяржавхлан|М.Баяржавхлан]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчаа]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Батнасангийн Гончигдамба|Б.Гончигдамба]]
|1
|2
|2
|3
!8
|-
|[[Ишдоржийн Доржсамбуу|И.Доржсамбуу]]
|1
|1
|2
|4
!8
|-
|[[Өлзийтогтохын Бат-Орших|Ө.Бат-Орших]]
|1
|*
|2
|*
!3
|-
|[[Мягмарын Бадарч|М.Бадарч]]
|1
|*
|1
|*
!2
|-
|[[Ширбазарын Жаргалсайхан|Ш.Жаргалсайхан]]
|1
|*
|*
|2
!3
|-
|[[Жанцангийн Бат-Эрдэнэ|Ж.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
|*
|1
!2
|}

==== 4.Улсын заан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;3&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!7
!6
!5
|-
|[[Баатархүүгийн Пүрэвсайхан|Б.Пүрэвсайхан]]
|2
|1
|1
!4
|-
|[[Нэгдэлийн Жаргалбаяр|Н.Жаргалбаяр]]
|2
|1
|*
!3
|-
|[[Цэдэвийн Мягмарсүрэн|Ц.Мягмарсүрэн]]
|1
|3
|2
!6
|-
|[[Болдын Сайнбаяр|Б.Сайнбаяр]]
|1
|2
|2
!5
|-
|[[Дашзэвэгийн Баасандорж|Д.Баасандорж]]
|1
|1
|3
!5
|-
|[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр|М.Өсөхбаяр]]
|1
|1
|2
!4
|-
|[[Батзоригийн Батмөнх|Б.Батмөнх]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Доржийн Анар|Д.Анар]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий|Б.Бат-Өлзий]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Найдангийн Түвшинбаяр|Н.Түвшинбаяр]]
|1
|1
|*
!2
|-
|[[Төмөрбаатарын Санчир|Т.Санчир]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Цэрэндашдоржийн Магалжав|Ц.Магалжав]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Дорлигжавын Амгаланбаатар|Д.Амгаланбаатар]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Цэдэнбазарын Одбаяр|Ц.Одбаяр]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Бередмуратын Серик|Б.Серик]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Баттулгын Соронзонболд|Б.Соронзонболд]]
|1
|*
|*
!1
|-
|[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл|М.Лхагвагэрэл]]
|1
|*
|*
!1
|}

==== 5.Улсын харцага ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;2&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!6
!5
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Пүрэвжав|Л.Пүрэвжав]]
|3
|1
!4
|-
|[[Гунгаагийн Элбэг|Г.Элбэг]]
|3
|*
!3
|-
|[[Ганзоригийн Ганхуяг|Г.Ганхуяг]]
|2
|1
!3
|-
|[[Шүхэртийн Уламбаяр|Ш.Уламбаяр]]
|2
|*
!2
|-
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо|Н.Золбоо]]
|2
|*
!2
|-
|[[Батсүхийн Зоригтбаатар|Б.Зоригтбаатар]]
|2
|*
!2
|-
|[[Алтанбаганы Цацабшир|А.Цацабшир]]
|1
|3
!4
|-
|[[Түмэнсанжаагийн Мөнгөнцоож|Т.Мөнгөнцоож]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй|Т.Өсөх-Ирээдүй]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түмэннасангийн Амартүвшин|Т.Амартүвшин]]
|1
|1
!2
|-
|[[Даш-Очирын Батболд|Д.Батболд]]
|1
|1
!2
|-
|[[Нямаагийн Батзаяа|Н.Батзаяа]]
|1
|1
!2
|-
|[[Төрөөгийн Баасанхүү|Т.Баасанхүү]]
|1
|1
!2
|-
|[[Лхагвын Лха-Очир|Л.Лха-Очир]]
|1
|1
!2
|-
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ|О.Мөнх-Эрдэнэ]]
|1
|1
!2
|-
|[[Эрдэнээгийн Батбаатар|Э.Батбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Нинжээгийн Алтансүх|Н.Алтансүх]]
|1
|*
!1
|-
|[[Чойнхорын Чулуунбаатар|Ч.Чулуунбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Гэлэгжамцын Батбаяр|Г.Батбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Мишкагийн Батжаргал|М.Батжаргал]]
|1
|*
!1
|-
|[[Өлзийбатын Даваабаатар|Ө.Даваабаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Арслангийн Бямбажав|А.Бямбажав]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганбатын Алтангэрэл|Г.Алтангэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Амартүвшин|Ж.Амартүвшин]]
|1
|*
!1
|-
|[[Бат-Очирын Одгэрэл|Б.Одгэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Хүрэл-Очирын Гантулга|Х.Гантулга]]
|1
|*
!1
|-
|[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ|Д.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шарын Мөнгөнбаатар|Ш.Мөнгөнбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн|Т.Бэгзсүрэн]]
|1
|*
!1
|-
|[[Баянзулын Цэдэнсодном|Б.Цэдэнсодном]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд|Ш.Пүрэвгарьд]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр|Ц.Мөнхбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганцогтын Бадрах|Г.Бадрах]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон|Ц.Бямба-Отгон]]
|1
|*
!1
|-
|}

==== 6.Улсын начин ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
!Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!5
|-
|[[Мижиддоржийн Жамъянпүрэв|М.Жамъянпүрэв]]
|2
!2
|-
|[[Усны-Эхийн Балжинням|У.Балжинням]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Пүрэвсүрэн|Д.Пүрэвсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Галбадрахын Батбаатар|Г.Батбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сэржбүдээ|Д.Сэржбүдээ]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэннадмидын Сумъяабэйс|Ц.Сумъяабэйс]]
|2
!2
|-
|[[Сэрээнэндоржийн Мандах|С.Мандах]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Одхүү|Б.Одхүү]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндаваагийн Цэрэнчимэд|Ц.Цэрэнчимэд]]
|1
!1
|-
|[[Доржготовын Дашцэрэн|Д.Дашцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Наранцэцэгийн Бүрэнбаатар|Н.Бүрэнбаатар]]
|2
!2
|-
|[[Ишдоржийн Ёндонсамбуу|И.Ёндонсамбуу]]
|2
!2
|-
|[[Болдын Эрдэнэхүү|Б.Эрдэнэхүү]]
|3
!3
|-
|[[Рэнцэндоржийн Ганхуяг|Р.Ганхуяг]]
|2
!2
|-
|[[Цогтоогийн Лхагвасүрэн|Ц.Лхагвасүрэн]]
|2
!2
|-
|[[Цэрэндашийн Цогтжаргал|Ц.Цогтжаргал]]
|2
!2
|-
|[[Жанчивын Отгонбаяр|Ж.Отгонбаяр]]
|2
!2
|-
|[[Будын Чинзориг|Б.Чинзориг]]
|2
!2
|-
|[[Жадамбаагийн Оргил|Ж.Оргил]]
|2
!2
|-
|[[Лувсандоржийн Цэрэнтогтох|Л.Цэрэнтогтох]]
|2
!2
|-
|[[Чулуунбаатарын Батчулуун|Ч.Батчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Чинчулууны Хөхчирэнгэр|Ч.Хөхчирэнгэр]]
|2
!2
|-
|[[Балжиннямын Суманчулуун|Б.Суманчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Нурланы Мустафа|Н.Мустафа]]
|2
!2
|-
|[[Дашдондовын Батбаяр|Даш.Батбаяр]] 
|1
!1
|-
|[[Базарбидэрнаагийн Бадам-Очир|Б.Бадам-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Авирмэдийн Эрхэмбаяр|А.Эрхэмбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Цэдэвийн Цэрэнхүү|Ц.Цэрэнхүү]]
|1
!1
|-
|[[Доржсүрэнгийн Нямхүү|Д.Нямхүү]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвадоржийн Наранбаатар|Л.Наранбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Довчинжамцын Пэрэнлэйдорж|Д.Пэрэнлэйдорж]]
|1
!1
|-
|[[Гарваагийн Олзгэрэл|Г.Олзгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Сүрэнжавын Даваасамбуу|С.Даваасамбуу]]
|1
!1
|-
|[[Бавуудоржийн Баянмөнх|Б.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Дугардоржийн Батбаяр|Ду.Батбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жүгдэрийн Гансүх|Ж.Гансүх]]
|1
!1
|-
|[[Жигмэдийн Алтансүх|Ж.Алтансүх]]
|1
!1
|-
|[[Даваанямын Лхагвадорж|Д.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Довдонгийн Ганбат|Д.Ганбат]]
|1
!1
|-
|[[Түвшинтөрийн Энхтуяа|Т.Энхтуяа]]
|1
!1
|-
|[[Мөнхбаярын Цанлиг|М.Цанлиг]]
|1
!1
|-
|[[Батсүхийн Насандэлгэр|Б.Насандэлгэр]]
|1
!1
|-
|[[Базаррагчаагийн Сэр-Од|Б.Сэр-Од]]
|1
!1
|-
|[[Дондогийн Цогзолдорж|Д.Цогзолдорж]]
|1
!1
|-
|[[Намсрайн Баярмагнай|Н.Баярмагнай]] 
|1
!1
|-
|[[Пүрэвдоржийн Ганхүү|П.Ганхүү]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Баянжаргал|Б.Баянжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Бадмаабазарын Бадамдорж|Б.Бадамдорж]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Гантулга|Л.Гантулга]]
|1
!1
|-
|[[Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн|Л.Нямсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр|Ш.Тогтохбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Чотонгийн Баянмөнх|Ч.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Заяамандах|Б.Заяамандах]]
|1
!1
|-
|[[Саруултуяагийн Багахүү|С.Багахүү]]
|1
!1
|-
|[[Маналсүрэнгийн Эрдэнэбат|М.Эрдэнэбат]]
|1
!1
|-
|[[Сүхбаатарын Батсуурь|С.Батсуурь]]
|1
!1
|-
|[[Батмөнхийн Сангисүрэн|Б.Сангисүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Сумъяа|Б.Сумъяа]]
|1
!1
|-
|[[Амарын Батмөнх|А.Батмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Амарзаяа|Б.Амарзаяа]]
|1
!1
|-
|[[Чулуунбатын Цогбаяр|Ч.Цогбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Чулуунбат|Ж.Чулуунбат]]
|1
!1
|-
|[[Болдпүрэвийн Сугаржаргал|Б.Сугаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Найдангийн Адъяабат|Н.Адъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн|Б.Бадамсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Алтанхуяг|А.Алтанхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Шинэбаяр|Ш.Шинэбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Ганболдын Баасандорж|Г.Баасандорж]]
|1
!1
|-
|[[Чагнаадоржийн Ганзориг|Ч.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Болдбаатарын Батжаргал|Бо.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Даваасамбуугийн Энхбаяр|Д.Энхбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Даш|Э.Даш]]
|1
!1
|-
|[[Бадамсамбуугийн Ганхуяг|Б.Ганхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Батсайханы Дэлгэрсайхан|Б.Дэлгэрсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Мишкагийн Бат-Отгон|М.Бат-Отгон]]
|1
!1
|-
|[[Лутын Батзориг|Л.Батзориг]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Шинэбаатар|Л.Шинэбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бадрахын Ганзориг|Б.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндоржийн Нямдорж|Ц.Нямдорж]]
|1
!1
|-
|[[Батчулууны Баатарцол|Б.Баатарцол]]
|1
!1
|-
|[[Цэндзэсэмийн Чимэддорж|Ц.Чимэддорж]]
|1
!1
|-
|[[Дэлгэрсайханы Амарсайхан|Д.Амарсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэцогтын Ванданцэрэн|Э.Ванданцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батцэнгэлийн Чимэдвандан|Б.Чимэдвандан]]
|1
!1
|-
|[[Балганы Хишигбаатар|Б.Хишигбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бат-Өлзийн Бат-Эрдэнэ (бөх)|Б.Бат-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Галсан-Очирын Ганжад|Г.Ганжад]]
|1
!1
|-
|[[Дармаагийн Тамир|Д.Тамир]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Дагва-Очир|Ж.Дагва-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдорын Дарханбат|Ш.Дарханбат]]
|1
!1
|-
|[[Цогбадрахын Бямба-Очир|Ц.Бямба-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Баярсайханы Батжаргал|Б.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Амаржаргал|Д.Амаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох (улсын начин)|Д.Цэрэнтогтох]]
|1
!1
|-
|[[Батбаярын Даваа-Очир|Б.Даваа-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Давааням|А.Давааням]]
|1
!1
|-
|[[Жамсрангийн Ням-Эрдэнэ|Ж.Ням-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Насанцогтын Баярбаатар|Н.Баярбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Доржхандын Хүдэрбулга|Д.Хүдэрбулга]]
|1
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Дүгэрдорж|Т.Дүгэрдорж]]
|1
!1
|-
|[[Хутагийн Цогтгэрэл|Х.Цогтгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэнбатын Сандагдорж|Ц.Сандагдорж]]
|1
!1
|-
|[[Өлзийсайханы Батзул|Ө.Батзул]]
|1
!1
|-
|[[Бэгзийн Мижидсүрэн|Б.Мижидсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Лхагвадорж|Б.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл|Б.Түмэндэмбэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Нямаа|Э.Нямаа]]
|1
!1
|-
|[[Навааны Хүрэлсүх|Н.Хүрэлсүх]]
|1
!1
|-
|[[Энхбатын Сумъяабат|Э.Сумъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Хүрэлбаатарын Оргилболд|Х.Оргилболд]]
|1
!1
|-
|[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл|О.Цэцэнцэнгэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан|Э.Энх-Амгалан]]
|1
!1
|-
|[[Очирбатын Түмэн|О.Түмэн]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс|Б.Түвшинтөгс]]
|1
!1
|-
|[[Энхтүвшиний Батмагнай|Э.Батмагнай]]
|1
!1
|-
|[[Батдоржийн Сосорбарам|Б.Сосорбарам]]
|1
!1
|}</text>
      <sha1>3vnl1gs5kpnt67l0qlf1c8e9jb8p5s7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706269</id>
      <parentid>706268</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T02:00:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.167</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 6.Улсын начин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16761" xml:space="preserve">== Бөхчүүдийн эрэмбэ ==
''Улсын цолтой тавиас доош насны бөхчүүдийн амжилтын эрэмбэ. (2022 оны улсын наадмын дараах эрэмбэ )''

==== 1.Аварга ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;6&quot; |Шөвгөрсөн тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!10
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр|Г.Өсөхбаяр]]
|*
|4
|3
|4
|1
|2
!14
|-
|[[Агваансамдангийн Сүхбат|А.Сүхбат]]
|1
|2
|*
|3
|4
|1
!11
|-
|[[Намсрайжавын Батсуурь|Н.Батсуурь]]
|*
|3
|2
|*
|1
|1
!7
|-
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс|П.Бүрэнтөгс]]
|*
|2
|2
|1
|1
|*
!6
|-
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр|Г.Эрхэмбаяр]]
|*
|2
|1
|1
|1
|2
!7
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар|Д.Сумъяабазар]]
|1
|*
|4
|2
|5
|2
!14
|-
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба|Ч.Санжаадамба]]
|1
|*
|1
|3
|1
|1
!7
|-
|[[Сүхбаатарын Мөнхбат|С.Мөнхбат]]
|1
|*
|*
|4
|3
|2
!10
|-
|[[Оргихын Хангай|О.Хангай]]
|1
|*
|*
|*
|1
|1
!3
|}

==== 2.Улсын арслан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;5&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Цэдэвийн Содномдорж|Ц.Содномдорж]]
|1
|1
|*
|5
|1
!8
|-
|[[Доржпаламын Ганхуяг|Д.Ганхуяг]]
|1
|1
|*
|*
|6
!8
|-
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар|Х.Мөнхбаатар]]
|1
|*
|3
|4
|2
!10
|-
|[[Батжаргалын Ганбат|Б.Ганбат]]
|1
|*
|3
|3
|4
!11
|-
|[[Энхтөгсийн Оюунболд|Э.Оюунболд]]
|1
|*
|1
|1
|*
!3
|-
|[[Баярсайханы Орхонбаяр|Б.Орхонбаяр]]
|1
|*
|*
|1
|1
!3
|-
|[[Дагвадоржийн Азжаргал|Д.Азжаргал]]
|1
|*
|*
|*
|4
!5
|-
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва|Р.Пүрэвдагва]]
|1
|*
|*
|*
|2
!3
|}

==== 3.Улсын гарьд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;4&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Баянмөнхийн Гантогтох|Б.Гантогтох]]
|3
|1
|3
|3
!10
|-
|[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг|Ц.Цэрэнпунцаг]]
|2
|3
|4
|1
!10
|-
|[[Нямдоржийн Ганбаатар|Н.Ганбаатар]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Махгалын Баяржавхлан|М.Баяржавхлан]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчаа]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Батнасангийн Гончигдамба|Б.Гончигдамба]]
|1
|2
|2
|3
!8
|-
|[[Ишдоржийн Доржсамбуу|И.Доржсамбуу]]
|1
|1
|2
|4
!8
|-
|[[Өлзийтогтохын Бат-Орших|Ө.Бат-Орших]]
|1
|*
|2
|*
!3
|-
|[[Мягмарын Бадарч|М.Бадарч]]
|1
|*
|1
|*
!2
|-
|[[Ширбазарын Жаргалсайхан|Ш.Жаргалсайхан]]
|1
|*
|*
|2
!3
|-
|[[Жанцангийн Бат-Эрдэнэ|Ж.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
|*
|1
!2
|}

==== 4.Улсын заан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;3&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!7
!6
!5
|-
|[[Баатархүүгийн Пүрэвсайхан|Б.Пүрэвсайхан]]
|2
|1
|1
!4
|-
|[[Нэгдэлийн Жаргалбаяр|Н.Жаргалбаяр]]
|2
|1
|*
!3
|-
|[[Цэдэвийн Мягмарсүрэн|Ц.Мягмарсүрэн]]
|1
|3
|2
!6
|-
|[[Болдын Сайнбаяр|Б.Сайнбаяр]]
|1
|2
|2
!5
|-
|[[Дашзэвэгийн Баасандорж|Д.Баасандорж]]
|1
|1
|3
!5
|-
|[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр|М.Өсөхбаяр]]
|1
|1
|2
!4
|-
|[[Батзоригийн Батмөнх|Б.Батмөнх]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Доржийн Анар|Д.Анар]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий|Б.Бат-Өлзий]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Найдангийн Түвшинбаяр|Н.Түвшинбаяр]]
|1
|1
|*
!2
|-
|[[Төмөрбаатарын Санчир|Т.Санчир]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Цэрэндашдоржийн Магалжав|Ц.Магалжав]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Дорлигжавын Амгаланбаатар|Д.Амгаланбаатар]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Цэдэнбазарын Одбаяр|Ц.Одбаяр]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Бередмуратын Серик|Б.Серик]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Баттулгын Соронзонболд|Б.Соронзонболд]]
|1
|*
|*
!1
|-
|[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл|М.Лхагвагэрэл]]
|1
|*
|*
!1
|}

==== 5.Улсын харцага ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;2&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!6
!5
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Пүрэвжав|Л.Пүрэвжав]]
|3
|1
!4
|-
|[[Гунгаагийн Элбэг|Г.Элбэг]]
|3
|*
!3
|-
|[[Ганзоригийн Ганхуяг|Г.Ганхуяг]]
|2
|1
!3
|-
|[[Шүхэртийн Уламбаяр|Ш.Уламбаяр]]
|2
|*
!2
|-
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо|Н.Золбоо]]
|2
|*
!2
|-
|[[Батсүхийн Зоригтбаатар|Б.Зоригтбаатар]]
|2
|*
!2
|-
|[[Алтанбаганы Цацабшир|А.Цацабшир]]
|1
|3
!4
|-
|[[Түмэнсанжаагийн Мөнгөнцоож|Т.Мөнгөнцоож]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй|Т.Өсөх-Ирээдүй]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түмэннасангийн Амартүвшин|Т.Амартүвшин]]
|1
|1
!2
|-
|[[Даш-Очирын Батболд|Д.Батболд]]
|1
|1
!2
|-
|[[Нямаагийн Батзаяа|Н.Батзаяа]]
|1
|1
!2
|-
|[[Төрөөгийн Баасанхүү|Т.Баасанхүү]]
|1
|1
!2
|-
|[[Лхагвын Лха-Очир|Л.Лха-Очир]]
|1
|1
!2
|-
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ|О.Мөнх-Эрдэнэ]]
|1
|1
!2
|-
|[[Эрдэнээгийн Батбаатар|Э.Батбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Нинжээгийн Алтансүх|Н.Алтансүх]]
|1
|*
!1
|-
|[[Чойнхорын Чулуунбаатар|Ч.Чулуунбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Гэлэгжамцын Батбаяр|Г.Батбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Мишкагийн Батжаргал|М.Батжаргал]]
|1
|*
!1
|-
|[[Өлзийбатын Даваабаатар|Ө.Даваабаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Арслангийн Бямбажав|А.Бямбажав]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганбатын Алтангэрэл|Г.Алтангэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Амартүвшин|Ж.Амартүвшин]]
|1
|*
!1
|-
|[[Бат-Очирын Одгэрэл|Б.Одгэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Хүрэл-Очирын Гантулга|Х.Гантулга]]
|1
|*
!1
|-
|[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ|Д.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шарын Мөнгөнбаатар|Ш.Мөнгөнбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн|Т.Бэгзсүрэн]]
|1
|*
!1
|-
|[[Баянзулын Цэдэнсодном|Б.Цэдэнсодном]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд|Ш.Пүрэвгарьд]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр|Ц.Мөнхбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганцогтын Бадрах|Г.Бадрах]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон|Ц.Бямба-Отгон]]
|1
|*
!1
|-
|}

==== 6.Улсын начин ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
!Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!5
|-
|[[Мижиддоржийн Жамъянпүрэв|М.Жамъянпүрэв]]
|2
!2
|-
|[[Усны-Эхийн Балжинням|У.Балжинням]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Пүрэвсүрэн|Д.Пүрэвсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Галбадрахын Батбаатар|Г.Батбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сэржбүдээ|Д.Сэржбүдээ]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэннадмидын Сумъяабэйс|Ц.Сумъяабэйс]]
|2
!2
|-
|[[Сэрээнэндоржийн Мандах|С.Мандах]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Одхүү|Б.Одхүү]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндаваагийн Цэрэнчимэд|Ц.Цэрэнчимэд]]
|1
!1
|-
|[[Доржготовын Дашцэрэн|Д.Дашцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Дашдондовын Батбаяр|Даш.Батбаяр]] 
|1
!1
|-
|[[Базарбидэрнаагийн Бадам-Очир|Б.Бадам-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Наранцэцэгийн Бүрэнбаатар|Н.Бүрэнбаатар]]
|2
!2
|-
|[[Ишдоржийн Ёндонсамбуу|И.Ёндонсамбуу]]
|2
!2
|-
|[[Болдын Эрдэнэхүү|Б.Эрдэнэхүү]]
|3
!3
|-
|[[Рэнцэндоржийн Ганхуяг|Р.Ганхуяг]]
|2
!2
|-
|[[Цогтоогийн Лхагвасүрэн|Ц.Лхагвасүрэн]]
|2
!2
|-
|[[Цэрэндашийн Цогтжаргал|Ц.Цогтжаргал]]
|2
!2
|-
|[[Жанчивын Отгонбаяр|Ж.Отгонбаяр]]
|2
!2
|-
|[[Будын Чинзориг|Б.Чинзориг]]
|2
!2
|-
|[[Жадамбаагийн Оргил|Ж.Оргил]]
|2
!2
|-
|[[Лувсандоржийн Цэрэнтогтох|Л.Цэрэнтогтох]]
|2
!2
|-
|[[Чулуунбаатарын Батчулуун|Ч.Батчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Чинчулууны Хөхчирэнгэр|Ч.Хөхчирэнгэр]]
|2
!2
|-
|[[Балжиннямын Суманчулуун|Б.Суманчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Нурланы Мустафа|Н.Мустафа]]
|2
!2
|-
|[[Авирмэдийн Эрхэмбаяр|А.Эрхэмбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Цэдэвийн Цэрэнхүү|Ц.Цэрэнхүү]]
|1
!1
|-
|[[Доржсүрэнгийн Нямхүү|Д.Нямхүү]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвадоржийн Наранбаатар|Л.Наранбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Довчинжамцын Пэрэнлэйдорж|Д.Пэрэнлэйдорж]]
|1
!1
|-
|[[Гарваагийн Олзгэрэл|Г.Олзгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Сүрэнжавын Даваасамбуу|С.Даваасамбуу]]
|1
!1
|-
|[[Бавуудоржийн Баянмөнх|Б.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Дугардоржийн Батбаяр|Ду.Батбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жүгдэрийн Гансүх|Ж.Гансүх]]
|1
!1
|-
|[[Жигмэдийн Алтансүх|Ж.Алтансүх]]
|1
!1
|-
|[[Даваанямын Лхагвадорж|Д.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Довдонгийн Ганбат|Д.Ганбат]]
|1
!1
|-
|[[Түвшинтөрийн Энхтуяа|Т.Энхтуяа]]
|1
!1
|-
|[[Мөнхбаярын Цанлиг|М.Цанлиг]]
|1
!1
|-
|[[Батсүхийн Насандэлгэр|Б.Насандэлгэр]]
|1
!1
|-
|[[Базаррагчаагийн Сэр-Од|Б.Сэр-Од]]
|1
!1
|-
|[[Дондогийн Цогзолдорж|Д.Цогзолдорж]]
|1
!1
|-
|[[Намсрайн Баярмагнай|Н.Баярмагнай]] 
|1
!1
|-
|[[Пүрэвдоржийн Ганхүү|П.Ганхүү]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Баянжаргал|Б.Баянжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Бадмаабазарын Бадамдорж|Б.Бадамдорж]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Гантулга|Л.Гантулга]]
|1
!1
|-
|[[Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн|Л.Нямсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр|Ш.Тогтохбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Чотонгийн Баянмөнх|Ч.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Заяамандах|Б.Заяамандах]]
|1
!1
|-
|[[Саруултуяагийн Багахүү|С.Багахүү]]
|1
!1
|-
|[[Маналсүрэнгийн Эрдэнэбат|М.Эрдэнэбат]]
|1
!1
|-
|[[Сүхбаатарын Батсуурь|С.Батсуурь]]
|1
!1
|-
|[[Батмөнхийн Сангисүрэн|Б.Сангисүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Сумъяа|Б.Сумъяа]]
|1
!1
|-
|[[Амарын Батмөнх|А.Батмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Амарзаяа|Б.Амарзаяа]]
|1
!1
|-
|[[Чулуунбатын Цогбаяр|Ч.Цогбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Чулуунбат|Ж.Чулуунбат]]
|1
!1
|-
|[[Болдпүрэвийн Сугаржаргал|Б.Сугаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Найдангийн Адъяабат|Н.Адъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн|Б.Бадамсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Алтанхуяг|А.Алтанхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Шинэбаяр|Ш.Шинэбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Ганболдын Баасандорж|Г.Баасандорж]]
|1
!1
|-
|[[Чагнаадоржийн Ганзориг|Ч.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Болдбаатарын Батжаргал|Бо.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Даваасамбуугийн Энхбаяр|Д.Энхбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Даш|Э.Даш]]
|1
!1
|-
|[[Бадамсамбуугийн Ганхуяг|Б.Ганхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Батсайханы Дэлгэрсайхан|Б.Дэлгэрсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Мишкагийн Бат-Отгон|М.Бат-Отгон]]
|1
!1
|-
|[[Лутын Батзориг|Л.Батзориг]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Шинэбаатар|Л.Шинэбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бадрахын Ганзориг|Б.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндоржийн Нямдорж|Ц.Нямдорж]]
|1
!1
|-
|[[Батчулууны Баатарцол|Б.Баатарцол]]
|1
!1
|-
|[[Цэндзэсэмийн Чимэддорж|Ц.Чимэддорж]]
|1
!1
|-
|[[Дэлгэрсайханы Амарсайхан|Д.Амарсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэцогтын Ванданцэрэн|Э.Ванданцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батцэнгэлийн Чимэдвандан|Б.Чимэдвандан]]
|1
!1
|-
|[[Балганы Хишигбаатар|Б.Хишигбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бат-Өлзийн Бат-Эрдэнэ (бөх)|Б.Бат-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Галсан-Очирын Ганжад|Г.Ганжад]]
|1
!1
|-
|[[Дармаагийн Тамир|Д.Тамир]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Дагва-Очир|Ж.Дагва-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдорын Дарханбат|Ш.Дарханбат]]
|1
!1
|-
|[[Цогбадрахын Бямба-Очир|Ц.Бямба-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Баярсайханы Батжаргал|Б.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Амаржаргал|Д.Амаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох (улсын начин)|Д.Цэрэнтогтох]]
|1
!1
|-
|[[Батбаярын Даваа-Очир|Б.Даваа-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Давааням|А.Давааням]]
|1
!1
|-
|[[Жамсрангийн Ням-Эрдэнэ|Ж.Ням-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Насанцогтын Баярбаатар|Н.Баярбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Доржхандын Хүдэрбулга|Д.Хүдэрбулга]]
|1
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Дүгэрдорж|Т.Дүгэрдорж]]
|1
!1
|-
|[[Хутагийн Цогтгэрэл|Х.Цогтгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэнбатын Сандагдорж|Ц.Сандагдорж]]
|1
!1
|-
|[[Өлзийсайханы Батзул|Ө.Батзул]]
|1
!1
|-
|[[Бэгзийн Мижидсүрэн|Б.Мижидсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Лхагвадорж|Б.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл|Б.Түмэндэмбэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Нямаа|Э.Нямаа]]
|1
!1
|-
|[[Навааны Хүрэлсүх|Н.Хүрэлсүх]]
|1
!1
|-
|[[Энхбатын Сумъяабат|Э.Сумъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Хүрэлбаатарын Оргилболд|Х.Оргилболд]]
|1
!1
|-
|[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл|О.Цэцэнцэнгэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан|Э.Энх-Амгалан]]
|1
!1
|-
|[[Очирбатын Түмэн|О.Түмэн]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс|Б.Түвшинтөгс]]
|1
!1
|-
|[[Энхтүвшиний Батмагнай|Э.Батмагнай]]
|1
!1
|-
|[[Батдоржийн Сосорбарам|Б.Сосорбарам]]
|1
!1
|}</text>
      <sha1>puvbp3je6mflm2rw9wb4nsaxaf17uvj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706270</id>
      <parentid>706269</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T02:02:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.161.242.167</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 6.Улсын начин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16761" xml:space="preserve">== Бөхчүүдийн эрэмбэ ==
''Улсын цолтой тавиас доош насны бөхчүүдийн амжилтын эрэмбэ. (2022 оны улсын наадмын дараах эрэмбэ )''

==== 1.Аварга ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;6&quot; |Шөвгөрсөн тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!10
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр|Г.Өсөхбаяр]]
|*
|4
|3
|4
|1
|2
!14
|-
|[[Агваансамдангийн Сүхбат|А.Сүхбат]]
|1
|2
|*
|3
|4
|1
!11
|-
|[[Намсрайжавын Батсуурь|Н.Батсуурь]]
|*
|3
|2
|*
|1
|1
!7
|-
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс|П.Бүрэнтөгс]]
|*
|2
|2
|1
|1
|*
!6
|-
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр|Г.Эрхэмбаяр]]
|*
|2
|1
|1
|1
|2
!7
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар|Д.Сумъяабазар]]
|1
|*
|4
|2
|5
|2
!14
|-
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба|Ч.Санжаадамба]]
|1
|*
|1
|3
|1
|1
!7
|-
|[[Сүхбаатарын Мөнхбат|С.Мөнхбат]]
|1
|*
|*
|4
|3
|2
!10
|-
|[[Оргихын Хангай|О.Хангай]]
|1
|*
|*
|*
|1
|1
!3
|}

==== 2.Улсын арслан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;5&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!9
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Цэдэвийн Содномдорж|Ц.Содномдорж]]
|1
|1
|*
|5
|1
!8
|-
|[[Доржпаламын Ганхуяг|Д.Ганхуяг]]
|1
|1
|*
|*
|6
!8
|-
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар|Х.Мөнхбаатар]]
|1
|*
|3
|4
|2
!10
|-
|[[Батжаргалын Ганбат|Б.Ганбат]]
|1
|*
|3
|3
|4
!11
|-
|[[Энхтөгсийн Оюунболд|Э.Оюунболд]]
|1
|*
|1
|1
|*
!3
|-
|[[Баярсайханы Орхонбаяр|Б.Орхонбаяр]]
|1
|*
|*
|1
|1
!3
|-
|[[Дагвадоржийн Азжаргал|Д.Азжаргал]]
|1
|*
|*
|*
|4
!5
|-
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва|Р.Пүрэвдагва]]
|1
|*
|*
|*
|2
!3
|}

==== 3.Улсын гарьд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;4&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!8
!7
!6
!5
|-
|[[Баянмөнхийн Гантогтох|Б.Гантогтох]]
|3
|1
|3
|3
!10
|-
|[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг|Ц.Цэрэнпунцаг]]
|2
|3
|4
|1
!10
|-
|[[Нямдоржийн Ганбаатар|Н.Ганбаатар]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Махгалын Баяржавхлан|М.Баяржавхлан]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Дамбийн Рагчаа|Д.Рагчаа]]
|1
|2
|3
|2
!8
|-
|[[Батнасангийн Гончигдамба|Б.Гончигдамба]]
|1
|2
|2
|3
!8
|-
|[[Ишдоржийн Доржсамбуу|И.Доржсамбуу]]
|1
|1
|2
|4
!8
|-
|[[Өлзийтогтохын Бат-Орших|Ө.Бат-Орших]]
|1
|*
|2
|*
!3
|-
|[[Мягмарын Бадарч|М.Бадарч]]
|1
|*
|1
|*
!2
|-
|[[Ширбазарын Жаргалсайхан|Ш.Жаргалсайхан]]
|1
|*
|*
|2
!3
|-
|[[Жанцангийн Бат-Эрдэнэ|Ж.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
|*
|1
!2
|}

==== 4.Улсын заан ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;3&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!7
!6
!5
|-
|[[Баатархүүгийн Пүрэвсайхан|Б.Пүрэвсайхан]]
|2
|1
|1
!4
|-
|[[Нэгдэлийн Жаргалбаяр|Н.Жаргалбаяр]]
|2
|1
|*
!3
|-
|[[Цэдэвийн Мягмарсүрэн|Ц.Мягмарсүрэн]]
|1
|3
|2
!6
|-
|[[Болдын Сайнбаяр|Б.Сайнбаяр]]
|1
|2
|2
!5
|-
|[[Дашзэвэгийн Баасандорж|Д.Баасандорж]]
|1
|1
|3
!5
|-
|[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр|М.Өсөхбаяр]]
|1
|1
|2
!4
|-
|[[Батзоригийн Батмөнх|Б.Батмөнх]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Доржийн Анар|Д.Анар]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий|Б.Бат-Өлзий]]
|1
|1
|1
!3
|-
|[[Найдангийн Түвшинбаяр|Н.Түвшинбаяр]]
|1
|1
|*
!2
|-
|[[Төмөрбаатарын Санчир|Т.Санчир]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Цэрэндашдоржийн Магалжав|Ц.Магалжав]]
|1
|*
|2
!3
|-
|[[Дорлигжавын Амгаланбаатар|Д.Амгаланбаатар]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Цэдэнбазарын Одбаяр|Ц.Одбаяр]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Бередмуратын Серик|Б.Серик]]
|1
|*
|1
!2
|-
|[[Баттулгын Соронзонболд|Б.Соронзонболд]]
|1
|*
|*
!1
|-
|[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл|М.Лхагвагэрэл]]
|1
|*
|*
!1
|}

==== 5.Улсын харцага ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
! colspan=&quot;2&quot; |Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!6
!5
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Пүрэвжав|Л.Пүрэвжав]]
|3
|1
!4
|-
|[[Гунгаагийн Элбэг|Г.Элбэг]]
|3
|*
!3
|-
|[[Ганзоригийн Ганхуяг|Г.Ганхуяг]]
|2
|1
!3
|-
|[[Шүхэртийн Уламбаяр|Ш.Уламбаяр]]
|2
|*
!2
|-
|[[Нацагсүрэнгийн Золбоо|Н.Золбоо]]
|2
|*
!2
|-
|[[Батсүхийн Зоригтбаатар|Б.Зоригтбаатар]]
|2
|*
!2
|-
|[[Алтанбаганы Цацабшир|А.Цацабшир]]
|1
|3
!4
|-
|[[Түмэнсанжаагийн Мөнгөнцоож|Т.Мөнгөнцоож]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түвдэндоржийн Өсөх-Ирээдүй|Т.Өсөх-Ирээдүй]]
|1
|2
!3
|-
|[[Түмэннасангийн Амартүвшин|Т.Амартүвшин]]
|1
|1
!2
|-
|[[Даш-Очирын Батболд|Д.Батболд]]
|1
|1
!2
|-
|[[Нямаагийн Батзаяа|Н.Батзаяа]]
|1
|1
!2
|-
|[[Төрөөгийн Баасанхүү|Т.Баасанхүү]]
|1
|1
!2
|-
|[[Лхагвын Лха-Очир|Л.Лха-Очир]]
|1
|1
!2
|-
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ|О.Мөнх-Эрдэнэ]]
|1
|1
!2
|-
|[[Эрдэнээгийн Батбаатар|Э.Батбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Нинжээгийн Алтансүх|Н.Алтансүх]]
|1
|*
!1
|-
|[[Чойнхорын Чулуунбаатар|Ч.Чулуунбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Гэлэгжамцын Батбаяр|Г.Батбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Мишкагийн Батжаргал|М.Батжаргал]]
|1
|*
!1
|-
|[[Өлзийбатын Даваабаатар|Ө.Даваабаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Арслангийн Бямбажав|А.Бямбажав]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганбатын Алтангэрэл|Г.Алтангэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Амартүвшин|Ж.Амартүвшин]]
|1
|*
!1
|-
|[[Бат-Очирын Одгэрэл|Б.Одгэрэл]]
|1
|*
!1
|-
|[[Хүрэл-Очирын Гантулга|Х.Гантулга]]
|1
|*
!1
|-
|[[Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ|Д.Бат-Эрдэнэ]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шарын Мөнгөнбаатар|Ш.Мөнгөнбаатар]]
|1
|*
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн|Т.Бэгзсүрэн]]
|1
|*
!1
|-
|[[Баянзулын Цэдэнсодном|Б.Цэдэнсодном]]
|1
|*
!1
|-
|[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд|Ш.Пүрэвгарьд]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр|Ц.Мөнхбаяр]]
|1
|*
!1
|-
|[[Ганцогтын Бадрах|Г.Бадрах]]
|1
|*
!1
|-
|[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон|Ц.Бямба-Отгон]]
|1
|*
!1
|-
|}

==== 6.Улсын начин ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Овог нэр
!Давааны тоо
! rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд
|-
!5
|-
|[[Мижиддоржийн Жамъянпүрэв|М.Жамъянпүрэв]]
|2
!2
|-
|[[Усны-Эхийн Балжинням|У.Балжинням]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Пүрэвсүрэн|Д.Пүрэвсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Галбадрахын Батбаатар|Г.Батбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Долгорсүрэнгийн Сэржбүдээ|Д.Сэржбүдээ]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэннадмидын Сумъяабэйс|Ц.Сумъяабэйс]]
|2
!2
|-
|[[Сэрээнэндоржийн Мандах|С.Мандах]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Одхүү|Б.Одхүү]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндаваагийн Цэрэнчимэд|Ц.Цэрэнчимэд]]
|1
!1
|-
|[[Доржготовын Дашцэрэн|Д.Дашцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Дашдондовын Батбаяр|Даш.Батбаяр]] 
|1
!1
|-
|[[Базарбидэрнаагийн Бадам-Очир|Б.Бадам-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Наранцэцэгийн Бүрэнбаатар|Н.Бүрэнбаатар]]
|2
!2
|-
|[[Ишдоржийн Ёндонсамбуу|И.Ёндонсамбуу]]
|2
!2
|-
|[[Авирмэдийн Эрхэмбаяр|А.Эрхэмбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Цэдэвийн Цэрэнхүү|Ц.Цэрэнхүү]]
|1
!1
|-
|[[Доржсүрэнгийн Нямхүү|Д.Нямхүү]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвадоржийн Наранбаатар|Л.Наранбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Довчинжамцын Пэрэнлэйдорж|Д.Пэрэнлэйдорж]]
|1
!1
|-
|[[Болдын Эрдэнэхүү|Б.Эрдэнэхүү]]
|3
!3
|-
|[[Рэнцэндоржийн Ганхуяг|Р.Ганхуяг]]
|2
!2
|-
|[[Цогтоогийн Лхагвасүрэн|Ц.Лхагвасүрэн]]
|2
!2
|-
|[[Цэрэндашийн Цогтжаргал|Ц.Цогтжаргал]]
|2
!2
|-
|[[Жанчивын Отгонбаяр|Ж.Отгонбаяр]]
|2
!2
|-
|[[Будын Чинзориг|Б.Чинзориг]]
|2
!2
|-
|[[Жадамбаагийн Оргил|Ж.Оргил]]
|2
!2
|-
|[[Лувсандоржийн Цэрэнтогтох|Л.Цэрэнтогтох]]
|2
!2
|-
|[[Чулуунбаатарын Батчулуун|Ч.Батчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Чинчулууны Хөхчирэнгэр|Ч.Хөхчирэнгэр]]
|2
!2
|-
|[[Балжиннямын Суманчулуун|Б.Суманчулуун]]
|2
!2
|-
|[[Нурланы Мустафа|Н.Мустафа]]
|2
!2
|-
|[[Гарваагийн Олзгэрэл|Г.Олзгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Сүрэнжавын Даваасамбуу|С.Даваасамбуу]]
|1
!1
|-
|[[Бавуудоржийн Баянмөнх|Б.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Дугардоржийн Батбаяр|Ду.Батбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жүгдэрийн Гансүх|Ж.Гансүх]]
|1
!1
|-
|[[Жигмэдийн Алтансүх|Ж.Алтансүх]]
|1
!1
|-
|[[Даваанямын Лхагвадорж|Д.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Довдонгийн Ганбат|Д.Ганбат]]
|1
!1
|-
|[[Түвшинтөрийн Энхтуяа|Т.Энхтуяа]]
|1
!1
|-
|[[Мөнхбаярын Цанлиг|М.Цанлиг]]
|1
!1
|-
|[[Батсүхийн Насандэлгэр|Б.Насандэлгэр]]
|1
!1
|-
|[[Базаррагчаагийн Сэр-Од|Б.Сэр-Од]]
|1
!1
|-
|[[Дондогийн Цогзолдорж|Д.Цогзолдорж]]
|1
!1
|-
|[[Намсрайн Баярмагнай|Н.Баярмагнай]] 
|1
!1
|-
|[[Пүрэвдоржийн Ганхүү|П.Ганхүү]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Баянжаргал|Б.Баянжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Бадмаабазарын Бадамдорж|Б.Бадамдорж]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Гантулга|Л.Гантулга]]
|1
!1
|-
|[[Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн|Л.Нямсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр|Ш.Тогтохбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Чотонгийн Баянмөнх|Ч.Баянмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Заяамандах|Б.Заяамандах]]
|1
!1
|-
|[[Саруултуяагийн Багахүү|С.Багахүү]]
|1
!1
|-
|[[Маналсүрэнгийн Эрдэнэбат|М.Эрдэнэбат]]
|1
!1
|-
|[[Сүхбаатарын Батсуурь|С.Батсуурь]]
|1
!1
|-
|[[Батмөнхийн Сангисүрэн|Б.Сангисүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Сумъяа|Б.Сумъяа]]
|1
!1
|-
|[[Амарын Батмөнх|А.Батмөнх]]
|1
!1
|-
|[[Баатарын Амарзаяа|Б.Амарзаяа]]
|1
!1
|-
|[[Чулуунбатын Цогбаяр|Ч.Цогбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Чулуунбат|Ж.Чулуунбат]]
|1
!1
|-
|[[Болдпүрэвийн Сугаржаргал|Б.Сугаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Найдангийн Адъяабат|Н.Адъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн|Б.Бадамсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Алтанхуяг|А.Алтанхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдойхүүгийн Шинэбаяр|Ш.Шинэбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Ганболдын Баасандорж|Г.Баасандорж]]
|1
!1
|-
|[[Чагнаадоржийн Ганзориг|Ч.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Болдбаатарын Батжаргал|Бо.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Даваасамбуугийн Энхбаяр|Д.Энхбаяр]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Даш|Э.Даш]]
|1
!1
|-
|[[Бадамсамбуугийн Ганхуяг|Б.Ганхуяг]]
|1
!1
|-
|[[Батсайханы Дэлгэрсайхан|Б.Дэлгэрсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Мишкагийн Бат-Отгон|М.Бат-Отгон]]
|1
!1
|-
|[[Лутын Батзориг|Л.Батзориг]]
|1
!1
|-
|[[Лхагвасүрэнгийн Шинэбаатар|Л.Шинэбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бадрахын Ганзориг|Б.Ганзориг]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэндоржийн Нямдорж|Ц.Нямдорж]]
|1
!1
|-
|[[Батчулууны Баатарцол|Б.Баатарцол]]
|1
!1
|-
|[[Цэндзэсэмийн Чимэддорж|Ц.Чимэддорж]]
|1
!1
|-
|[[Дэлгэрсайханы Амарсайхан|Д.Амарсайхан]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэцогтын Ванданцэрэн|Э.Ванданцэрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батцэнгэлийн Чимэдвандан|Б.Чимэдвандан]]
|1
!1
|-
|[[Балганы Хишигбаатар|Б.Хишигбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Бат-Өлзийн Бат-Эрдэнэ (бөх)|Б.Бат-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Галсан-Очирын Ганжад|Г.Ганжад]]
|1
!1
|-
|[[Дармаагийн Тамир|Д.Тамир]]
|1
!1
|-
|[[Жаргалсайханы Дагва-Очир|Ж.Дагва-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Шоовдорын Дарханбат|Ш.Дарханбат]]
|1
!1
|-
|[[Цогбадрахын Бямба-Очир|Ц.Бямба-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Баярсайханы Батжаргал|Б.Батжаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашзэвэгийн Амаржаргал|Д.Амаржаргал]]
|1
!1
|-
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох (улсын начин)|Д.Цэрэнтогтох]]
|1
!1
|-
|[[Батбаярын Даваа-Очир|Б.Даваа-Очир]]
|1
!1
|-
|[[Алтангэрэлийн Давааням|А.Давааням]]
|1
!1
|-
|[[Жамсрангийн Ням-Эрдэнэ|Ж.Ням-Эрдэнэ]]
|1
!1
|-
|[[Насанцогтын Баярбаатар|Н.Баярбаатар]]
|1
!1
|-
|[[Доржхандын Хүдэрбулга|Д.Хүдэрбулга]]
|1
!1
|-
|[[Төрмөнхийн Дүгэрдорж|Т.Дүгэрдорж]]
|1
!1
|-
|[[Хутагийн Цогтгэрэл|Х.Цогтгэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Цэрэнбатын Сандагдорж|Ц.Сандагдорж]]
|1
!1
|-
|[[Өлзийсайханы Батзул|Ө.Батзул]]
|1
!1
|-
|[[Бэгзийн Мижидсүрэн|Б.Мижидсүрэн]]
|1
!1
|-
|[[Батжаргалын Лхагвадорж|Б.Лхагвадорж]]
|1
!1
|-
|[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл|Б.Түмэндэмбэрэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбатын Нямаа|Э.Нямаа]]
|1
!1
|-
|[[Навааны Хүрэлсүх|Н.Хүрэлсүх]]
|1
!1
|-
|[[Энхбатын Сумъяабат|Э.Сумъяабат]]
|1
!1
|-
|[[Хүрэлбаатарын Оргилболд|Х.Оргилболд]]
|1
!1
|-
|[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл|О.Цэцэнцэнгэл]]
|1
!1
|-
|[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан|Э.Энх-Амгалан]]
|1
!1
|-
|[[Очирбатын Түмэн|О.Түмэн]]
|1
!1
|-
|[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс|Б.Түвшинтөгс]]
|1
!1
|-
|[[Энхтүвшиний Батмагнай|Э.Батмагнай]]
|1
!1
|-
|[[Батдоржийн Сосорбарам|Б.Сосорбарам]]
|1
!1
|}</text>
      <sha1>d9jj5szz07bfs8im3qg07hfbg6r21c3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Цэрд (геологи)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>88691</id>
    <revision>
      <id>706281</id>
      <parentid>583589</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T06:40:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3533" xml:space="preserve">'''Цэрдийн галав''' нь дунд төрмөлийн буюу [[Мезозой эрин|Мезозойн эрины]] сүүлийн мөчлөг бөгөөд 145 сая жилийн өмнөөс эхлэж 65 сая жилийн өмнө дуусчээ. Цэрдийн галав ойролцоогоор 80 сая жил оршин тогтножээ. Цэрдийн галавын үед дэлхийн эх газрын бүтцэнд өөрчлөлт орж [[Лаврази]], Гондван тивүүд хуваагдаж [[Өмнөд Америк]], [[Африк]] тивүүд бие биенээсээ улам холдож [[Атлантын далай]] өргөсч эхэлжээ. Африк, [[Энэтхэг]], [[Австрали]] тив өөр өөр тийшээ тэмүүлж, экваторын өмнө асар том арал буй болов.

Цэрдийн галавын үед бүрхүүлт үрт ургамлууд буй болов. Үүнийг дагаад төрөл бүрийн шавьжууд үүсч тэд цэцгээс цэцгэнд дамжин ургамлын тоосыг хүртээх болжээ. Энэ үед хуурай газар дээр янз бүрийн үлэг гүрвэлүүд хаанчилж үлэг гүрвэлүүдийн цэцэглэлтийн үе байсан юм. Эдгээр үлэмж биет гүрвэлүүдийн өндөр 5-8 метр, урт нь 20 метр хүрч байжээ.

Далавчит хэвлээр явагчид болон сарвуут далавчит птеродактилууд шувуудтай зэрэгцэн агаарыг эзэгнэж байв. Энэ үед нисдэг гүрвэлүүд, гүрвэлэн сүүлт Археоптерикс зэрэг шувууд өнөөгийн шувуудын өвөгтэй бүгдээр зэрэгцэн оршиж байжээ.

Энэ үед сээр нуруутны аймаг шавьж идэштэн, туурайтан, араатан, өвсөн тэжээлт болон салбарлажээ. Мөн өнөө цагийн гүрвэл, могойнууд буй болжээ. Далай тэнгист сээр нуруутаны төлөөлөгч байгаагүй бөгөөд  ихтиозавр, плезиозавр, мозазавр гэх мэт аварга рептилүүд тэнгисийг эзэгнэж байжээ. Сээр нуруугүй олон зүйлийн амьтан тэнгис далайд амьдарч байв.

[[Юрийн галав]]ын үед амьдарч байсан толгой хөлтнүүд болох [[аммонитууд]], [[наймаалж]], [[далайн зараа]], нялцгай биетнүүд Цэрдийн галавын тэнгист амьдарсаар байжээ. Цардийн галавын төгсгөлд толгой хөлт аммаонитууд маш олон төрөл зүйл болон хөгжсөн нь эрдэмтдийн сонирхлыг ихэд татаж өнөөг хүртэл оновчтой тайлбар өгч чадаагүй байна. 

[[Цэцэгт ургамал|Цэцэгт ургамлын]] хөгжил, [[Шавьж|шавьжны]] шинэ төрлүүд. Орчин үеийн [[загас]], [[матар]], махчин загас үүсэв. Динозаврын шинэ төрлүүд. Эртний шувуу. Гондван тив задрав.

[[Ангилал:Геохронологи]]</text>
      <sha1>2luwp09a01tpvcaegfk8rlaq38rcocf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аскар Акаев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123098</id>
    <revision>
      <id>706277</id>
      <parentid>706056</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T06:23:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2490" xml:space="preserve">[[Файл:Askar Akayev 2007-12-05.jpg|thumb|'''Аскар Акаев''']]
'''Аскар Акаевич Акаев''' (ЗХУ-ын ЗСБНКирУ-ын Кызыл-Байрак хотод 1944 оны 11-р сарын 10-нд төрсөн) -Зөвлөлтийн болон Киргизийн улс төрийн зүтгэлтэн, 1991-2005 онд БНКиргизУ-ын Ерөнхийлөгч байсан хүн. 

1990 оны 10-р сарын 27-ноос 1991 оны 8-р сарын 31 хүртэл - Зөвлөлт Киргизийн ерөнхийлөгч. 1991 оны 8-р сарын 31-ээс 2005 оны 4-р сарын 11 хүртэл - Бүгд Найрамдах Киргиз улсын ерөнхийлөгч. Дөрвөн удаа (1990, 1991, 1995, 2000) Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялалт байгуулсан. Үүнээс гадна 1994, 2003 оны бүх нийтийн санал асуулгаар бүрэн эрхээ сунгаж байсан. Түүний ерөнхийлөгч байх үеийг улс төрийн харьцангуй тогтвортой эрин үе гэж үнэлж байсан боловч улс орон их авлигад автаж, ажилгүйдэл замбаараагаа алдсан тул &quot;Алтанзул цэцгийн хувьсгал&quot;-д хүргэсэн байна. (хувьсгалын дараа тэрээр Орос руу зугтсан).

Түүнийг эх орноо орхисоны дараа Бүгд Найрамдах Улсын Ерөнхий Прокурорын газраас түүнд болон түүний гэр бүлийн гишүүдийн эсрэг эрүүгийн хэрэг үүсгэн ОХУ-д буцаан шилжүүлэн өгөх тухай хүсэлт илгээсэн ч ОХУ түүнийг шилжүүлэн өгөхөөс татгалзаж байжээ. Тэрээр зугтаасанаасаа хойш Москвад албадан цагаачилж, шинжлэх ухааны чиглэлээр ажлаа хийж байжээ. 2021 оны 8-р сарын 2-нд тэрээр 16 жилийн дараа анх удаа Киргизэд буцаж ирж &quot;Кумтор&quot; алтны уурхайн авилгын хэргээр мэдүүлэг өгсөн байна.

[[Ангилал:1944 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Киргизийн ерөнхийлөгч]]
[[Ангилал:Коммунист намын дарга]]</text>
      <sha1>fb9wpo4d20fa72k4u0smyymczralp6n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мууру буйма</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123100</id>
    <revision>
      <id>706296</id>
      <parentid>706096</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T08:22:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1782" xml:space="preserve">'''Мууру буйма''' бол [[Халх|ар халхын]] зүүн гарын нэгэн хошууны тэргүүн, [[Гэрсэнз|Гэрсэнз жалайр хунтайжийн]] дөтгөөр хүү [[Аминдурал]]ын отгон хүү юм. Тэрбээр [[Халх]]ын [[Сэцэн хан аймаг|Махасамади Сэцэн хан аймгийн]] бүхий л хошууны засаг ноёдын дээд өвөг юм. Тэрбээр [[Шолой сэцэн хан|Шолой далай сэцэн хан]] гэх ганц хөвгүүнтэй. Түүний нэр алдар нь [[Халх]]ын хаад ноёдын ургийн бичээст нэр дурдах төдий үлдэж, өөр мэдээ баримт ховор юм. 

== Гэр бүл ==
Эцэг: [[Аминдурал|Аминдурал ноён]]

Эх: Хорчины Дарагийн охин '''Бабухай хатан'''&lt;ref&gt;Шар тууж буюу Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар тууж оршвой. УБ., 2006. т.101&lt;/ref&gt;

Хатан: [[Жалайр|Жалайрын]] Холучийн охин '''Имагахай хутугар хатан'''&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Шар тууж буюу Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар тууж оршвой. УБ., 2006.т.105&lt;/ref&gt;

Хүүхэд: Буйлай абай&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, [[Шолой сэцэн хан]]{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Аминдурал]]
|дараа=[[Шолой сэцэн хан]]
|он=?-?
|албан_тушаал=Сэцэн ханы хошууны засаг ноён
}}
{{end}}

== Эшлэл ==
[[Ангилал:16-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]</text>
      <sha1>gv4w06j8rfs5fpmsnen12k1j3nq5r50</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706300</id>
      <parentid>706296</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T08:24:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>/* Гэр бүл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1732" xml:space="preserve">'''Мууру буйма''' бол [[Халх|ар халхын]] зүүн гарын нэгэн хошууны тэргүүн, [[Гэрсэнз|Гэрсэнз жалайр хунтайжийн]] дөтгөөр хүү [[Аминдурал]]ын отгон хүү юм. Тэрбээр [[Халх]]ын [[Сэцэн хан аймаг|Махасамади Сэцэн хан аймгийн]] бүхий л хошууны засаг ноёдын дээд өвөг юм. Тэрбээр [[Шолой сэцэн хан|Шолой далай сэцэн хан]] гэх ганц хөвгүүнтэй. Түүний нэр алдар нь [[Халх]]ын хаад ноёдын ургийн бичээст нэр дурдах төдий үлдэж, өөр мэдээ баримт ховор юм. 

== Гэр бүл ==
Эцэг: [[Аминдурал|Аминдурал ноён]]

Эх: Хорчины Дарагийн охин '''Бабухай хатан'''&lt;ref&gt;Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар тууж оршвой. УБ., 2006. т.101&lt;/ref&gt;

Хатан: [[Жалайр|Жалайрын]] Холучийн охин '''Имагахай хутугар хатан'''&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар тууж оршвой. УБ., 2006.т.105&lt;/ref&gt;

Хүүхэд: Буйлай абай&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, [[Шолой сэцэн хан]]{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Аминдурал]]
|дараа=[[Шолой сэцэн хан]]
|он=?-?
|албан_тушаал=Сэцэн ханы хошууны засаг ноён
}}
{{end}}

== Эшлэл ==
[[Ангилал:16-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]</text>
      <sha1>bjbrw01ufb61qeakd5rboz12qgml4fu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аварга богино нүүрт баавгай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123101</id>
    <revision>
      <id>706276</id>
      <parentid>706100</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T06:20:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1661" xml:space="preserve">Өмнөд Америк болон Хойд Америкийн газар нутгаар амьдарч байсан устаж үгүй болсон баавгайн эртний төрөл зүйл юм. Биеийн хэмжээний хувьд орчин үеийн баавгайн аль ч төрөл зүйлээс үлэмж том байв. Пилоциний сүүлчээр устсан гэж үздэг. Цаг үеийнхээ дээд эрэмбийн махчин байсан ба одоогоор мэдэгдээд буй дэлхийн бүх цаг үеийн хамгийн том хөхтөн араатан юм. Өмнөд Америкт нутаглаж байсан популяц(Arctotherium angustidens) нь Хойд Америкт нутаглаж байсан зүйл(Arctodus simus)-ээсээ биеэр арай том байдаг. Эрэгчин нь эмэгчнээсээ 30-50%-аар том байдаг. Нас бие гүйцсэн эрэгчин нь 983-2042кг жинтэй, 3.4-4.3м урттай, сэрвээний өндөр нь 180см(нас бие гүйцсэн эрэгтэй хүний дундаж өндрөөс ч өндөр гэсэн үг) хүрнэ. Түүний үнэмлэхүй биеийн хэмжээ нь экосистемийн гол өрсөлдөгч болох сэлмэн шүдэт бараас олзоо хамгаалахад хангалттай байсан гэж үздэг. Хэдийгээр дээд зэрэглэлийн махан идэштэн ч заримдаа сэг зэмээр хооллодог байжээ.

[[Ангилал:Баавгайнхан]]</text>
      <sha1>pw9rfy168swnrko0c7txrzbiua3eosc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хубилай ноён</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123112</id>
    <revision>
      <id>706252</id>
      <parentid>706178</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T18:45:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="410" xml:space="preserve">'''Хубилай ноён''' бол монгол жанжин, Чингис хааны нөхдийн нэг юм. Зэв, Зэлмэ, Сүбээдэй нарын хамт Чингис хааны &quot;дөрвөн нохой&quot; гэж нэрлэгддэг байсан.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн нохой]]
* [[Зэв ноён|Зэв]]
* [[Зэлмэ]]
* [[Сүбээдэй]]</text>
      <sha1>6h244hr9vbrdk7xhb191ufijao7xpal</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жамсрангийн Урангуа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123113</id>
    <revision>
      <id>706217</id>
      <timestamp>2022-07-24T15:09:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[Файл:Ж.Урангуа.jpg|thumb|Жамсрангийн Урангуа]] '''Хэрээд овогт Жамсрангийн Урангуа''' (1960 онд Улаанбаатар хотод төрсөн) - Монгол улсын Их сургуулийн Түүхийн тэнхимийн профессор, Түүхийн шинжлэх ухааны доктор, Монголын шинэ түүхийн өргөн хүрээний асуудал судла...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7500" xml:space="preserve">[[Файл:Ж.Урангуа.jpg|thumb|Жамсрангийн Урангуа]]
'''Хэрээд овогт Жамсрангийн Урангуа''' (1960 онд Улаанбаатар хотод төрсөн) - Монгол улсын Их сургуулийн Түүхийн тэнхимийн профессор, Түүхийн шинжлэх ухааны доктор, Монголын шинэ түүхийн өргөн хүрээний асуудал судлаач эрдэмтэн.

== Боловсрол: ==
1967-1977 онд нийслэл Улаанбаатар хотын 23-р дунд сургууль төгссөн.

1982 онд МУИС-ийг “Түүхч,түүхийн багш” мэргэжлээр төгссөн. 

1995 онд “ ХХ зууны эхэн үеийн Ар Монгол дахь шинэтгэл” сэдвээр хамгаалсан (Ph.D.) доктор хамгаалсан.

2006 онд ” ХХ зууны эхэн үеийн Монгол Улс (1911-1919 он)” сэдвээр (Sc.D.) Түүхийн шинжлэх ухааны доктор хамгаалсан.

== Эрхэлж байсан ажил: ==
1982 -1983 онд МУИС-ийн Түүхийн тэнхимд дагалдан багш,

1983-1993 онд МУИС, НУФ, Түүхийн тэнхимд багш,

1993-2004 онд МУИС, Түүхийн тэнхимд ахлах багш,

2004- 2006 МУИС, Түүхийн тэнхимд дэд профессор,

2006 оноос МУИС, Түүхийн тэнхимд профессор,

2013 оноос МУИС-ийн Нийгмийн Шинжлэх ухааны сургууль, Түүхийн тэнхимд профессор багш.

== Судалгааны чиглэл: ==
• ХХ зууны эхэн үеийн монголчуудын тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл,

• Олноо өргөгдсөн Монгол улсын нийгэм-эдийн засаг, соёлын хөгжилтийн түүх,

• XIX зууны сүүлч ХХ зууны эхэн үеийн Орос- Монгол- Хятадын улс төрийн харилцаа,

• Монголын хятад судлал,

• Эх сурвалж судлал, түүх бичлэг, түүхэн хүн ам зүйн.

== Ном, товхимол: ==

# Урангуа Ж. “XX зууны эхэн үеийн Монгол Улс” -УБ., 2006, (18 хх)
# Урангуа Ж. Алтан хан. -УБ., 2007, (3.2 хх)
# Урангуа Ж. Монголын тусгаар тогтнолд Хаант Оросын үзүүлсэн хүчин зүйлс. -УБ., 2010, (24,1 хх)
# Урангуа Ж. Монгол төрийн соёрхол.(1911-1921) -УБ., 2011, (12,3 xx)
# Урангуа Ж. Монгол Улсын бүрэн эрхт байдал, төрийн байгуулалтын асуудал.(1911-1919). -УБ., 2011, (11,6 xx)
# Монголын үндэсний хувьсгалын нэвтэрхий толь.Урангуа.Ж, Пунсалдулам.Б, Чулуун.С, -УБ., 2011, (40хх)
# Урангуа Ж. ХХ зууны эхэн үеийн Ар Монгол дахь шинэтгэл. -УБ., 1997, /8.2 хх/
# Урангуа Ж. Хэргэм зэрэг цол өргөмжлөхүй. -УБ.,  /7.0 хх./
# Урангуа Ж. “ XX зууны эхэн үеийн Монгол Улс” -УБ., 2006, (18 хх)
# Урангуа Ж. Алтан хан. -УБ., 2007, (3.2 хх)
# Ж.Урангуа нар. Монгол Улсын тусгаар тогтнол ба Хаант Орос улс. -УБ., 2008, /11хх/

=== Хамтын бүтээлүүд: ===

# Урангуа Ж., Чимидцэрэн Э., Дэмбэрэл С. БНМАУ-ын түүхийн зарим нэр томъёо, он цагийн тайлбар толь. -УБ., 1991, (14.4 хх)
# Урангуа Ж., Жамсран Л., Дэмбэрэл С. Монголын түүхийн бага нэвтэрхий толь 5 боть. Нэгдүгээр дэвтэр. -УБ., 1998, (15.4 хх)
# Хоёрдугаар дэвтэр. -УБ., 2000, (17.1 хх)
# Гуравдугаар дэвтэр. -УБ., 2002, (17.6 хх)
# Дөрөвдүгээр дэвтэр. -УБ., 2005, (18.0 хх)
# Тавдугаар дэвтэр -УБ., 2009, (12 хх)
# Урангуа Ж., Энхцэцэг Д. ”Монгол хатад” -УБ., 2000, (8.5 хх)
# Урангуа Ж., Баярсайхан Б. Жинхэнэ дагаж явах хууль дүрэм (1913-1918).Эх бичгийн судалгаа. -УБ., 2004, (26.3 xx)
# Урангуа Ж, З.Энхтайван нар Б. Буянчуулган, Дэндэв Л. “Манжаас Монголыг эзэрхийлсэн үеийг илэрхийлсэн хэрэглэгдэхүүн”номыг кирил үсэгнээ хөрвүүлсэн. -УБ., 2007. (10.5 х.х)
# “ХХ зууны Монголын түүх бичлэг, түүхийн судалгаа”. хамтын бүтээл.3 бүлэг / -УБ., 2009, (43 хх)
# “Монголын түүхийн хураангуй хэрэглүүн” 10 дэвтэр. Ү цувралд 1-р бүлэг. “Монголын тусгаар тогтнолын төлөөний тэмцлийн эхлэл” сэдвийн 3, 4, 5, 6-р зүйлүүд. -УБ., 1996.
# “Монгол Улсын түүх” сурах бичиг. Х бүлэг, 2-р зүйл, “Байлдан дагуулал ба гадаад бодлого”.(Ж.Болдбаатарын хамт). -УБ., 1999.
# “Монгол Улсын түүх” сурах бичиг. Х бүлэг, 3-р зүйл. “Монголчуудын олон улсын харилцаа, төрийн гадаад бодлого” -УБ., 1999, -УБ.,2006
# “Нийгэм-эдийн засгийн формацын онол, түүхэн материализмаас плюрализмд”.-“Түүхийн судалгааны онол-арга зүйн асуудал” эмхтгэл. -УБ., 1999.
# “Дэлхийн түүх” I боть. Нэгдүгээр бүлэг; Он цагийн хэлхээс; II боть IX бүлгийн 1, 2, 3, 4-р зүйл, 6-р хэсэг, Он цагийн хэлхээс /Соросын сангийн захиалгат бүтээл/ I боть.-УБ., 2002; II боть. -УБ., 2003.
# “Хэмжил зүйн ухааны үүсэл хөгжил”. –“Түүхийн хавсрага ухаан” гарын авлага. -УБ., 2003

== Гавьяа шагнал: ==
2002 он- Монголын залуучуудын холбооны Тэргүүний залуу Алтан медаль

2003 он- Шинжлэх ухааны тэргүүний ажилтан цол

2003 он- Залуу үеийг халамжлан хүмүүжүүлэгч

2006 он- Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ой медаль

2007 он- Алтан гадас одон

2010 он- Боловсролын тэргүүний ажилтан цол

2011 он- Ардын хувьсгалын 90 жилийн ойн медаль

2011 он- Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 100 жилийн ойн медаль (Хууль зүй, Дотоод хэргийн яамны)

2012 он- Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон
2017 он- Шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан.</text>
      <sha1>7hoq9ao20frnpoqut6q0cxwq8fz872y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лхамсүрэнгийн Жамсран</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123114</id>
    <revision>
      <id>706219</id>
      <timestamp>2022-07-24T15:40:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Хэрээд овогт '''Лхамсүрэнгийн Жамсран''' (1929 онд Сүхбаатар аймгийн Халзан суманд төрсөн-2008 онд Улаанбаатарт нас барсан) '''-'''Түүхийн шинжлэх ухааны доктор, шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн. XIX-XX зууны Монголын түүх судлалын томоохон төлөөлөгч эрдэмтэн юм.  ==...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3786" xml:space="preserve">Хэрээд овогт '''Лхамсүрэнгийн Жамсран''' (1929 онд Сүхбаатар аймгийн Халзан суманд төрсөн-2008 онд Улаанбаатарт нас барсан) '''-'''Түүхийн шинжлэх ухааны доктор, шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн. XIX-XX зууны Монголын түүх судлалын томоохон төлөөлөгч эрдэмтэн юм.

== Намтар ==
МУИС-ийн түүхийн ангийг 1953 онд дүүргэж УБДС, МУИС, НДС-д багш, тэнхмийн эрхлэгч, ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан, тасгийн эрхлэгч, тэргүүлэх ажилтан, профессороор ажиллаж байв. 

1957-1962 онд Бээжингийн их сургуулийн хэлний бэлтгэл, аспирантурт сурч дүүргэсэн. 

1980 оны МАХН-ын төв хорооны 70-р тогтоол гэгчээр атаач, хорон санаатны гүтгэлгээр ид туурвиж бүтээх хэдэн жилээ хэлмэгдлийн хар салхинд өнгөрөөж хохирсон хүн билээ. 

== Бүтээлүүд: ==
БНМАУ-ын түүхийн дээж бичиг (1968) дунд сургуулийн түүхийн сурах бичиг, “Соёл эрдэнэ” (1970), “Монголын сэргэн мандлын эхэн” (1993), “Монголын цагаагчин жилийн хувьсгал&quot; (1991), “Дарьгангын сүрэг хошуу” (1994), “Дарьганга” (1999), “Монголын төрийн тусгаар тогтнолын сэргэлт” (1997), “Эсэн тайш хаан” (2000), “Монголын түүх судлалын өгүүллүүд-I&quot; (2000),II (2008), “Орос дахь монгол угсааны улсууд” (1995), “Хятад дахь монголчууд” (1996) зэрэг олон сонгодог бүтээл туурвин үлдээжээ. 

Түүний санаачилгаар 1999-2006 онуудад хэвлүүлсэн “Монголын түүхийн бага нэвтэрхий толь” онцгой байр эзэлнэ. 

== Гэр бүл ==
Түүний ах Л.Ням-Осор гэдэг сайн түүхч, багш байснаас гадна хүү Жамсрангийн Баясах, Жамсрангийн Урангуа нар манай шинэ үеийн авьяаслаг түүхч эрдэмтэд билээ. Тэд эдүгээ МУИС-д багшилцгааж, эрдэм судлалаа амжилттай үргэлжлүүлж байна. 

Түүний авааль хань Дэнсмаэ багш минь намайг долдугаар анги төгсгөсөн хайртай багш билээ. Жамсран багшийн охин Ж.Урангуа (1960 он) “XX зууны эхэн үеийн Ар Монгол дахь шинэтгэл” (1997), “Хэргэм зэрэг, цол өргөмжлөхүй” (2000), “Монгол хатад” (2000), “Монгол түүхийн хураангуй хэрэглэгдэхүүн” (хамтын бүтээл) тэргүүтнийг туурвижээ. Доктор, профессор хүү Ж.Баясах (1956) “Өмнөт Сүн улсын элч нарын тэмдэглэл XIII зууны Монголын түүх угсаатны зүйн сурвалж болох нь” (оросоор 1997 он), “Хятадын товч түүх” (2002) зэрэг бүтээл нийтлүүлжээ. Орос, хятад, англи хэлтэй.</text>
      <sha1>p0s0a1mtdffmk24s7na3u8y7vh6cjxa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нямбуугийн Ишжамц</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123115</id>
    <revision>
      <id>706221</id>
      <timestamp>2022-07-24T16:17:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''Нямбуугийн Ишжамц''' (1928 онд Дорноговь аймгийн Хөвсгөл суманд төрсөн -2000 онд нас барсан) -Монгол улсын Академич, шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, академич, доктор, профессор, алдарт түүхч юм.  == Намтар == Академич Нямбуугийн Ишжамц 1928 онд Дорноговь аймгийн...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8167" xml:space="preserve">'''Нямбуугийн Ишжамц''' (1928 онд Дорноговь аймгийн Хөвсгөл суманд төрсөн -2000 онд нас барсан) -Монгол улсын Академич, шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, академич, доктор, профессор, алдарт түүхч юм.

== Намтар ==
Академич Нямбуугийн Ишжамц 1928 онд Дорноговь аймгийн Хөвсгөл суманд төрж, Дорноговийн дунд сургууль, Улаанбаатар дахь Улсын Их сургуулийн бэлтгэл ангид суралцаад 1953 онд Москвагийн Их сургуулийг түүхч, хятад судлалын мэргэжлээр

дүүргэж ирээд Монголын түүхчдийн өмнө манжийн үеийн монголын үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн, түүний зэвсэгт тэмцлийн түүхийг нарийвчлан судалж, шинжлэх ухааны үндэстэй дүгнэлт хийж эхэлсэн байна. 

Н.Ишжамц шинжлэх ухааны Хүрээлэнгийн түүхийн тасагт 1953-1956 онд ажиллаж байгаад 1956-1960 онд БНХАУ-ын Бээжингийн Их сургуулийн аспирантурт суралцан төгсөөд 1962 онд түүхийн ухааны дэд докторын зэрэг хамгаалсан байна.

10 жилийн дараа 1972 онд Москвагийн Их сургуульд түүхийн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан байна.

Академич Н.Ишжамц бол эрдмийн ажлыг авъяаслаг удирдан зохион байгуулагч байжээ 1960-аад онд түүхийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, хэлтсийн эрхлэгч, 1977 оноос Дорнодахины судлалын хүрээлэнгийн орлогч захирал, 1984-1990 онд мөн хүрээлэнгийн захирлын ажилд тус тус томилогдон ажиллаж 1991 оноос АНУ судлалын Төвийн зохион байгуулалтын ажлыг толгойлон явуулж байжээ. 


Академч Н.Ишжамц Чингис хааны мэндэлсэн он цагийг нарийн судалж нилээд үнэн магадтай товлон тодорхойлох оролдлого хийсэн эрдэмтдийн нэг юм. Тэмүүжиний мэндэлсэн өдөр сар байтугай он жилийн тухай мэдээ сэлт түүхийн

сурвалжид өвөр хоорондоо зөрөөтэй янз бүр байдгийг эрдэмтэн зурхайч хэсэг нөхдийн хамт нягтлан судалж, түүхийн сурвалж болон түүхэн уламжлал, элдэв цаг тооны бичгийн тусламжтайгаар 1162 оны 5-р сарын 31 нээр товлон тогтоох саналыг дэвшүүлсэн. Одоо сургууль соёлын байгууллагууд Чингисийн төрсөн он, сарын багцааг академичийн санал болгосноор товлон тэмдэглэх нь хэвшил болж байсан.

== Бүтээлүүд: ==
Тэрбээр ХIII-ХVII зууны монголын түүхийг голлон судалж, “Манжийн дарлалыг эсэргүүцсэн Монголын ард түмний тэмцэл” (1755-1758 он), “Монголын нэгдсэн төр байгуулагдаж, феодализм бүрэлдэн тогтсон нь&quot; (1982 он), “Монголын эзэнт гүрний гадаад харилцаа”, “АНУ-аас Монголын хувьд явуулсан бодлого, Монгол-Америкийн харилцаа 1900-1987” (1999 он),  1962 онд &quot;Монголын ард түмний тусгаар тогтнолын Зэвсэгт Тэмцэл Амарсанаа, Чингүнжав нарын бослого/&quot;зэрэг сонгодог бүтээлүүд туурвижээ. 

1970-аад оноос академич Н.Ишжамцын судалгааны сэдэв улам өргөжиж Монголын нэгдсэн төр улс, Чингис хаан, дундад зууны монголын нийгэм эдийн засгийн байгууллын асуудал руу түлхүү чиглэсэн харагдана. Тухайлбал 1974 онд &quot;Монголд нэгдсэн төр байгуулагдаж, Феодализм бүрэлдэн тогтсон нь&quot; гэдэг томоохон бүтээлээ хэвлүүлсэн байна. Тэр үеэс өнөөг хүртэл монголын эрт, Дундад үеийн түүхийн судалгааг орхисонгүй улам нарийвчлан судалж шинэ шинэ санаа дүгнэлтээр баяжуулсаар байна. Энэ чиглэлээр академич Н.Ишжамц &quot;Монголын феодалын нэгдсэн төр байгуулагдахын урьдчилсан нөхцөл&quot; /1973/, &quot;Хамаг монголын хант улсын нэгдэл сэргэсэн нь&quot; 1989, Монголын феодалын нэгдсэн улс, /1989/, &quot;Монголын эзэнт гүрний нийгэм, улс төрийн байдал&quot; /1991/, &quot;Чингис ба түүний залгамжлагчдын аян дайн&quot; /1990/ &quot;Монголын анхны төр улс ба тусгаар тогтнолын асуудал&quot; /1991/, &quot;Монголын Юан улс&quot; /1984/, &quot;Монгол гүрний мөхөлт&quot; /1984/ гэх мэт олон чухал судалгааг нийтлүүлсэн байна.

1970-аад оноос хойш &quot;XIII-XIV зууны монголын соёл&quot; /1978/, XII-XIII зууны Монголчуудын ёс заншил&quot; /1974/, &quot;XIII зууны монголын шашин шүтлэг&quot; /1974/, &quot;Азийн нүүдэлчид ба Хятад&quot; /1975/, &quot;Жужаны соёл ба Монгол&quot; /1978/, &quot;Монголын нүүдэл иргэншил, сэргэн мандлын асуудал&quot; /1991/, Төв Азийн иргэншилд Монголын соёлын эзлэх байр суурь&quot; /1993/, &quot;Нүүдэл хийгээд иргэншлийн тухай&quot; /1993/, &quot;Төв Азийн зүүн хэсгийн нүүдэлчид&quot; /1994/ гэх мэт судалгааны олон өгүүллүүд бичжээ.

Мөн тэрээр Төвдийн шашныг манж нар биш Монголчууд өөрсдөө авч дэлгэрүүлсэн. Уламжлалт соёл, зан заншил бүхий Төвдийн орны шашныг авсан явдалыг гаднын зарим суртал, улс төрийн нөлөөнд орохоос урьдчилан сэргийлэх, мөн улс үндэстний нэгдлийг бэхжүүлэх зорилготой байснаар тайлбарлаж байжээ. 

Түүний нэг гавьяа бол Гурваннуурт босгосон Чингисийн хөшөөг нураах гэсэн хэнээтнүүдийн хуй салхинаас хамгаалж үлдээсэн явдал мөн. Академич Н.Ишжамцын нөр их хөдөлмөр, шинжлэх ухаанд оруулсан үнэтэй хувь

нэмрийг Монгол улсын төрөөс өндөр үнэлэн 1981 онд хөдөлмөрийн хүндэт медаль, 1996 онд шинжлэх ухааны гавъяат ажилтан цол олгожээ. 

== Гэр бүл ==
Хүү доктор Ишжамцын Саруул аавынхаа судалгааг үргэлжлүүлж эдүгээ Улсын Архивын газрын даргаар ажиллаж байна.</text>
      <sha1>jzyn9wiylx07ix4mxxkikorygncjjg9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гүнжийн Сүхбаатар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123116</id>
    <revision>
      <id>706222</id>
      <timestamp>2022-07-24T16:28:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''Гүнжийн Сүхбаатар''' (1928 онд Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан суманд төрсөн- 1995 онд нас барсан)- Монголын эртний &quot;Хүннү&quot; үеийн түүхээр дагнан судалсан гарамгай эрдэмтний нэг.    == Намтар == Эрдэмтэн Гүнжийн Сүхбаатар 1928 онд Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сум...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4922" xml:space="preserve">'''Гүнжийн Сүхбаатар''' (1928 онд Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан суманд төрсөн- 1995 онд нас барсан)- Монголын эртний &quot;Хүннү&quot; үеийн түүхээр дагнан судалсан гарамгай эрдэмтний нэг.  

== Намтар ==
Эрдэмтэн Гүнжийн Сүхбаатар 1928 онд Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын нутагт малчин ардын гэрт төржээ. Ийнхүү бага, дунд боловсрол шат дараалан эзэмшиж явсаар, 1952 онд МУИС-ыг түүхч мэргэжлээр төгссөн байна. 1959-1962 онд Бээжингийн их сургуулийн аспирантурыг дүүргэсэн. 

МУИС, холбооны сургалтын төвд багш, ШУА-ийн түүхийн хүрээлэн, Дорно дахин судлалын хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан, ахлах ажилтан, тасгийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан.

Гүнжийн Сүхбаатар түүхэн хүмүүсийн гавьяаг бахдахын хамт алдаа согогийг хайр найргүй шүүмжилж, түүхийг гоёчлон чимэлгүй, үнэн мөнөөр үлдээхээс цааргалдаггүй байв. Үнэн хэрэгтээ, монголд Гүнжийн Сүхбаатараас өөр хүннү судлалаар мэргэшсэн түүхч гарч ирээгүй юм. Социализмын үзэл суртлын нийгэмд амьдарч байсан энэ эрдэмтэн монголын түүхийн эх сурвалжийг сургалтын материалд оруулснаас болж 1980-аад онд хэлмэгдсэн юм. Түүнийг ажлаас нь хөөж, судалгаа явуулж, бүтээлээ хэвлэх эрхгүй болгож байв. Тэр хүн арваад жилийн турш хэлмэгдэж явжээ. Гэвч түүнд билэг оюун, үл шантрах эрдэмтэн хүний ёс зүй байсан юм. Харамсалтай нь, доктор Сүхбаатар 1990 он гарсны дараа удалгүй хорвоог орхисон юм. 

== Эрдмийн ажил ==
Сүхбаатар нь 1960 аад оноос эхлэн монголын эртний түүхээр 20 гаруй жил дагнан ажиллахдаа сяньби, хүннү нар монгол угсаатан мөн болохыг нотлон бичсэн ганц сэдэвт “Сяньби” зохиолоо 1971 онд, “Монголчуудын эртний өвөг” зохиолоо 1980 онд туурвин тус тус хэвлэн нийтлүүлжээ. Энэ бүх судалгаа, эрдэм шинжилгээний ажлынхаа үр дүнд монголчуудынхаа түүхийг хэдэн зуу мянган жилээр урагшлуулан нотолсон байна. Тухайлбал, Монгол Нирун улс зохиолдоо язгуур монголчуудын түүхийг 700-800 жилээр урагшлуулсан юм. Тэрбээр эртний улсуудын талаарх хятад сурвалж бичгийн мэдээ болон эрдэмтдийн судалгааг нягталж, нийгмийн шинжлэх ухааны талаарх онолын бүтээлд тулгуурлан Нируны түүхийн тоймыг аж ахуй, нийгэм төрийн байгуулал, соёл угсаа гарвалын үүднээс цогцолбороор судалсан байна. “Бид эх түүхээ мэдэхгүй байж, эх орноо тусгаар тогтносон улсынх нь хувьд хөгжүүлж ч чадахгүй, мандуулж ч чадахгүй. Өнгөрсөн үеийн бодит шалтгааны улмаас монголын түүхийн нэгэн үеийн бодит үнэн гуйвж, язгуур монголчууд найман зуун жилийн өмнө түүхийн тавцан дээр гарсан балчир үндэстэн шиг болоод байна” хэмээн их эрдэмтний хэлж байсан нь ийм учиртай бөлгөө.

Хятад, орос, англи хэлийг төгс эзэмшсэн. “Монголчуудын эртний өвөг Хүннү”, “Монгол Нирун улс” зэрэг шинэлэг, дорвилоц олон бүтээл туурвисан. Бүтээлийнх нь таван боть хэвлэгдсэн. Тэрбээр сайн түүхч төдийгүй сайн орчуулагчдын нэг байв.</text>
      <sha1>8ff2k2om73gu2mblvnids7b5r2o0lgs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706225</id>
      <parentid>706222</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T16:33:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5134" xml:space="preserve">'''Гүнжийн Сүхбаатар''' (1928 онд Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан суманд төрсөн- 1995 онд нас барсан)- Монголын эртний &quot;Хүннү&quot; үеийн түүхээр дагнан судалсан гарамгай эрдэмтний нэг.  

== Намтар ==
Эрдэмтэн Гүнжийн Сүхбаатар 1928 онд Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын нутагт малчин ардын гэрт төржээ. Ийнхүү бага, дунд боловсрол шат дараалан эзэмшиж явсаар, 1952 онд МУИС-ыг түүхч мэргэжлээр төгссөн байна. 1959-1962 онд Бээжингийн их сургуулийн аспирантурыг дүүргэсэн. 

МУИС, холбооны сургалтын төвд багш, ШУА-ийн түүхийн хүрээлэн, Дорно дахин судлалын хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан, ахлах ажилтан, тасгийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан.

Гүнжийн Сүхбаатар түүхэн хүмүүсийн гавьяаг бахдахын хамт алдаа согогийг хайр найргүй шүүмжилж, түүхийг гоёчлон чимэлгүй, үнэн мөнөөр үлдээхээс цааргалдаггүй байв. Үнэн хэрэгтээ, монголд Гүнжийн Сүхбаатараас өөр хүннү судлалаар мэргэшсэн түүхч гарч ирээгүй юм. Социализмын үзэл суртлын нийгэмд амьдарч байсан энэ эрдэмтэн монголын түүхийн эх сурвалжийг сургалтын материалд оруулснаас болж 1980-аад онд хэлмэгдсэн юм. Түүнийг ажлаас нь хөөж, судалгаа явуулж, бүтээлээ хэвлэх эрхгүй болгож байв. Тэр хүн арваад жилийн турш хэлмэгдэж явжээ. Гэвч түүнд билэг оюун, үл шантрах эрдэмтэн хүний ёс зүй байсан юм. Харамсалтай нь, доктор Сүхбаатар 1990 он гарсны дараа удалгүй хорвоог орхисон юм. 

== Эрдмийн ажил ==
Сүхбаатар нь 1960 аад оноос эхлэн монголын эртний түүхээр 20 гаруй жил дагнан ажиллахдаа сяньби, хүннү нар монгол угсаатан мөн болохыг нотлон бичсэн ганц сэдэвт “Сяньби” зохиолоо 1971 онд, “Монголчуудын эртний өвөг” зохиолоо 1980 онд туурвин тус тус хэвлэн нийтлүүлжээ. Энэ бүх судалгаа, эрдэм шинжилгээний ажлынхаа үр дүнд монголчуудынхаа түүхийг хэдэн зуу мянган жилээр урагшлуулан нотолсон байна. Тухайлбал, Монгол Нирун улс зохиолдоо язгуур монголчуудын түүхийг 700-800 жилээр урагшлуулсан юм. Тэрбээр эртний улсуудын талаарх хятад сурвалж бичгийн мэдээ болон эрдэмтдийн судалгааг нягталж, нийгмийн шинжлэх ухааны талаарх онолын бүтээлд тулгуурлан Нируны түүхийн тоймыг аж ахуй, нийгэм төрийн байгуулал, соёл угсаа гарвалын үүднээс цогцолбороор судалсан байна. “Бид эх түүхээ мэдэхгүй байж, эх орноо тусгаар тогтносон улсынх нь хувьд хөгжүүлж ч чадахгүй, мандуулж ч чадахгүй. Өнгөрсөн үеийн бодит шалтгааны улмаас монголын түүхийн нэгэн үеийн бодит үнэн гуйвж, язгуур монголчууд найман зуун жилийн өмнө түүхийн тавцан дээр гарсан балчир үндэстэн шиг болоод байна” хэмээн их эрдэмтний хэлж байсан нь ийм учиртай бөлгөө.

Хятад, орос, англи хэлийг төгс эзэмшсэн. “Монголчуудын эртний өвөг Хүннү”, “Монгол Нирун улс” зэрэг шинэлэг, дорвилоц олон бүтээл туурвисан. Бүтээлийнх нь таван боть хэвлэгдсэн. Тэрбээр сайн түүхч төдийгүй сайн орчуулагчдын нэг байв.

Эрдэмтэн Г.Сүхбаатар нь мөн Рашид ад Дин &quot;Судрын чуулган&quot;/1311он/-ыг анх удаа монгол хэлээр  орчуулалцсан хүний нэг юм.</text>
      <sha1>240tpfgf027csav3gqjjrhl06j85556</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зэв ноён</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123117</id>
    <revision>
      <id>706235</id>
      <timestamp>2022-07-24T17:33:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Зэв ноён (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол Чингис хааны хамгийн алдартай ноёдын нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх Тайчууд аймгийн нэг хэсэг болох Бэсүд овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14161" xml:space="preserve">Зэв ноён (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол Чингис хааны хамгийн алдартай ноёдын нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх Тайчууд аймгийн нэг хэсэг болох Бэсүд овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас &quot;түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин&quot; гэж тодорхойлжээ.

== Нэрийн гарал үүсэл ==
1201 онд Хүйтэнийн тулалдааны үеэр Зэв Чингис хааны морины хүзүүг харваж шархдуулсан байна. Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний Зургаадай хэмээх төрөлх нэрийг Зэв болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь &quot;сум&quot; гэсэн утгатай.

Харин Ил хаадын улсын захиргааны түшмэл, түүхч Рашид-ад Динийн өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ.

== Чингис хааны доорх жанжин ==
Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, гуравхан жилийн дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг Мухулай, Сүбээдэй баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно.

=== Цэргийн карьер ===

==== Алтан улсын эсрэг дайн ====
Тэрээр Алтан улсын эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь Ехулингийн тулалдаанд ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд Бээжингийн тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг Ляояныг эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч Чжунду орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав.

1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий Чжуйон-гуань давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ.

==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ====
1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан Хүчүлүгийг бут ниргэж, Хар Хятан улсыг эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны Хүчүлүгийг ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ.

==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ====
1219 онд Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй Ферганы хөндийг сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар Тяньшань уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах II Мухаммедийн элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл Самаркандад Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ.

== Үхэл ==
Зэв Каспийн тэнгисийг тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр Сүбээдэйн хамт Загалмайтны тавдугаар аян дайнд нэгдэх гэж байсан гүржүүдийг, мөн Кавказын тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр Калка голын тулалдаанд Киевийн оросууд болон кумануудыг ялав. Энэ тулалдаан Киевийн Оросыг байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг Хортица арлаас холгүй байдаг булшны (курган) ойролцоо Оросын холбоотон кипчакуудын хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. Энэ мэдээллийн зөрүү нь түрэг хэлээр ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших хэл зүйн алдааны үр дүн байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивэн Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв Хятад, Төв Ази, Киев болон Орос дахь Европт хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ.</text>
      <sha1>obu2h1hn1l4fopqljvfpry2tdi42429</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706238</id>
      <parentid>706235</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T17:45:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14167" xml:space="preserve">'''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол Чингис хааны хамгийн алдартай ноёдын нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх Тайчууд аймгийн нэг хэсэг болох Бэсүд овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас &quot;түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин&quot; гэж тодорхойлжээ.

== Нэрийн гарал үүсэл ==
1201 онд Хүйтэнийн тулалдааны үеэр Зэв Чингис хааны морины хүзүүг харваж шархдуулсан байна. Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний Зургаадай хэмээх төрөлх нэрийг Зэв болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь &quot;сум&quot; гэсэн утгатай.

Харин Ил хаадын улсын захиргааны түшмэл, түүхч Рашид-ад Динийн өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ.

== Чингис хааны доорх жанжин ==
Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, гуравхан жилийн дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг Мухулай, Сүбээдэй баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно.

=== Цэргийн карьер ===

==== Алтан улсын эсрэг дайн ====
Тэрээр Алтан улсын эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь Ехулингийн тулалдаанд ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд Бээжингийн тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг Ляояныг эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч Чжунду орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав.

1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий Чжуйон-гуань давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ.

==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ====
1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан Хүчүлүгийг бут ниргэж, Хар Хятан улсыг эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны Хүчүлүгийг ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ.

==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ====
1219 онд Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй Ферганы хөндийг сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар Тяньшань уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах II Мухаммедийн элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл Самаркандад Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ.

== Үхэл ==
Зэв Каспийн тэнгисийг тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр Сүбээдэйн хамт Загалмайтны тавдугаар аян дайнд нэгдэх гэж байсан гүржүүдийг, мөн Кавказын тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр Калка голын тулалдаанд Киевийн оросууд болон кумануудыг ялав. Энэ тулалдаан Киевийн Оросыг байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг Хортица арлаас холгүй байдаг булшны (курган) ойролцоо Оросын холбоотон кипчакуудын хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. Энэ мэдээллийн зөрүү нь түрэг хэлээр ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших хэл зүйн алдааны үр дүн байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивэн Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв Хятад, Төв Ази, Киев болон Орос дахь Европт хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ.</text>
      <sha1>51j56h8nq0z192em6mstw12ozoz228n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706239</id>
      <parentid>706238</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T17:51:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Үхэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14167" xml:space="preserve">'''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол Чингис хааны хамгийн алдартай ноёдын нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх Тайчууд аймгийн нэг хэсэг болох Бэсүд овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас &quot;түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин&quot; гэж тодорхойлжээ.

== Нэрийн гарал үүсэл ==
1201 онд Хүйтэнийн тулалдааны үеэр Зэв Чингис хааны морины хүзүүг харваж шархдуулсан байна. Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний Зургаадай хэмээх төрөлх нэрийг Зэв болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь &quot;сум&quot; гэсэн утгатай.

Харин Ил хаадын улсын захиргааны түшмэл, түүхч Рашид-ад Динийн өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ.

== Чингис хааны доорх жанжин ==
Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, гуравхан жилийн дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг Мухулай, Сүбээдэй баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно.

=== Цэргийн карьер ===

==== Алтан улсын эсрэг дайн ====
Тэрээр Алтан улсын эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь Ехулингийн тулалдаанд ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд Бээжингийн тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг Ляояныг эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч Чжунду орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав.

1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий Чжуйон-гуань давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ.

==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ====
1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан Хүчүлүгийг бут ниргэж, Хар Хятан улсыг эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны Хүчүлүгийг ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ.

==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ====
1219 онд Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй Ферганы хөндийг сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар Тяньшань уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах II Мухаммедийн элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл Самаркандад Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ.

== Үхэл ==
Зэв Каспийн тэнгисийг тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр Сүбээдэйн хамт Загалмайтны тавдугаар аян дайнд нэгдэх гэж байсан гүржүүдийг, мөн Кавказын тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр Калка голын тулалдаанд Киевийн оросууд болон кумануудыг ялав. Энэ тулалдаан Киевийн Оросыг байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг Хортица арлаас холгүй байдаг булшны (курган) ойролцоо Оросын холбоотон кипчакуудын хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. Энэ мэдээллийн зөрүү нь түрэг хэлээр ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших хэл зүйн алдааны үр дүн байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв Хятад, Төв Ази, Киев болон Орос дахь Европт хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ.</text>
      <sha1>490fakpnuev12fzusv3mt5zvdybyngb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706251</id>
      <parentid>706239</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T18:43:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Үхэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14329" xml:space="preserve">'''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол Чингис хааны хамгийн алдартай ноёдын нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх Тайчууд аймгийн нэг хэсэг болох Бэсүд овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас &quot;түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин&quot; гэж тодорхойлжээ.

== Нэрийн гарал үүсэл ==
1201 онд Хүйтэнийн тулалдааны үеэр Зэв Чингис хааны морины хүзүүг харваж шархдуулсан байна. Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний Зургаадай хэмээх төрөлх нэрийг Зэв болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь &quot;сум&quot; гэсэн утгатай.

Харин Ил хаадын улсын захиргааны түшмэл, түүхч Рашид-ад Динийн өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ.

== Чингис хааны доорх жанжин ==
Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, гуравхан жилийн дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг Мухулай, Сүбээдэй баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно.

=== Цэргийн карьер ===

==== Алтан улсын эсрэг дайн ====
Тэрээр Алтан улсын эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь Ехулингийн тулалдаанд ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд Бээжингийн тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг Ляояныг эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч Чжунду орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав.

1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий Чжуйон-гуань давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ.

==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ====
1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан Хүчүлүгийг бут ниргэж, Хар Хятан улсыг эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны Хүчүлүгийг ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ.

==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ====
1219 онд Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй Ферганы хөндийг сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар Тяньшань уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах II Мухаммедийн элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл Самаркандад Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ.

== Үхэл ==
Зэв Каспийн тэнгисийг тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр Сүбээдэйн хамт Загалмайтны тавдугаар аян дайнд нэгдэх гэж байсан гүржүүдийг, мөн Кавказын тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр Калка голын тулалдаанд Киевийн оросууд болон кумануудыг ялав. Энэ тулалдаан Киевийн Оросыг байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг Хортица арлаас холгүй байдаг булшны (курган) ойролцоо Оросын холбоотон кипчакуудын хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. Энэ мэдээллийн зөрүү нь түрэг хэлээр ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших хэл зүйн алдааны үр дүн байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв Хятад, Төв Ази, Киев болон Орос дахь Европт хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн нохой]]
* [[Хубилай ноён|Хубилай]]
* [[Зэлмэ]]
* [[Сүбээдэй]]</text>
      <sha1>f8wrulxa03vv3z8qa11z71m92qstszx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алексей Бурдуков</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123118</id>
    <revision>
      <id>706242</id>
      <timestamp>2022-07-24T18:18:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''Алексей Васильевич Бурдуков''' (1883 онд Оросын хаант улсын [[Тобольск]] мужийн Боровая тосгонд төрсөн- 1943 оны 3-р сарын 13-нд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-ын Сиблаг-т нас барсан) -Орос, зөвлөлтийн монгол судлаач. Монгол хэлний багш, Монгол дахь анхны зөвлөлтийн ду...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6232" xml:space="preserve">'''Алексей Васильевич Бурдуков''' (1883 онд Оросын хаант улсын [[Тобольск]] мужийн Боровая тосгонд төрсөн- 1943 оны 3-р сарын 13-нд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-ын Сиблаг-т нас барсан) -Орос, зөвлөлтийн монгол судлаач. Монгол хэлний багш, Монгол дахь анхны зөвлөлтийн дунд сургууль зохион байгуулагчийн нэг. 

== Намтар ==
Тариачны гэр бүлд 18883 онд төрсөн. Багадаа эцгийгээ алдаж, арван хоёр настайд нь ээж нь түүнийг худалдаачин Я.Е.Мокины албанд өгч, түүнтэй хамт Монгол руу явж эхэлсэн ажээ. Монголд худалдааны цэгт ажиллаж байхдаа монгол хэл сурсан. Тэрээр &quot;Бурдуков ба К&quot; хоршоо байгуулж, Монголд анх удаа хоршооллын хэлбэрийг нэвтрүүлсэн юм. А.Бурдуков польш гаралтай оросын Монгол судлаач эрдэмтэн Владислав Котвич оросын Санкт-Петербургт амьдардаг болохыг мэдээд 1909 онд түүнд захидал бичжээ. Владислав Котвич хариу захидалдаа Алексей Бурдуковоос &quot;Жангарын тухай туульс&quot; хайж өгөхийг хүссэн байна. Тэр цагаас хойш Владислав Котвичийн хүсэлтээр монголын ардын аман зохиолын дээж, ховор гар бичмэлүүдийг цуглуулж эхэлсэн байна.

Тэрээр Владислав Котвичээр дамжин танилцсан [[Борис Яковлевич Владимирцов|Б.Я.Владимирцов]]&lt;nowiki/&gt;т хээрийн судалгааны ажилд нь туслаж байжээ. Борис Владимирцов хэд хэдэн удаа Алексей Бурудуковынд очиж байжээ. Алексей Бурдуковын охин захидалдаа Алексей Бурдуков, Борис Владимирцов нар цаашид нөхөрлөж эхэлсэн гэж бичиж байжээ. Охины бичсэнээр Алексей Бурудуков тэрхүү Санкт-Петербургийн эрдэмтний шинжлэх ухааны үйл ажиллагаанд нь мөнгөөр ​​дэмжиж байсан байна. Алексей Бурдуковын эрдэмтэдтэй харилцаж монгол судлаач болоход нөлөөлсөн байна. Тэрээр олон тооны угсаатны зүйн материалыг эрдэмтдэд хүргүүлж байсан. Тэрээр Шинжлэх ухааны академид Буддын шашны дүрс, монгол малгайны цуглуулга, Владислав Котвичид дөрвөд эд зүйлсийн цуглуулга бэлэглэж байжээ. Тэрээр “Нива”, “Родина” сэтгүүл, “Сибирийн амьдрал”, “Алтай” сонинд Монголын амьдралын тухай өөрийн өгүүлэлээ нийтлүүлж байсан юм. 

[[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]] эхэлсний дараа дайчилгаагаар Ховд дахь оросын консулын газарт орчуулагчаар ажилласан байна. 1916-1923 онд тэрээр Оросын газарзүйн нийгэмлэгийн /ОГН/ сурвалжлагч гишүүн, 1923 оноос ОГН-ийн Зүүн Сибирийн салбарын гишүүн байв. Шинжлэх ухааныг дэмжсэний төлөө Оросын газарзүйн нийгэмлэг түүнд мөнгөн медаль олгосон байна. Тэрээр барон Р.Ф.Унгернийн цэргүүдийн эсрэг тулалдаанд оролцсон гэдэг.

1921 оны гуравдугаар сард Улиастайгаас гэр бүлийнхээ хамт нууцаар гарч явсан. Барон Унгернийн цэргүүд ба Хатанбаатар Максаржавын хувьсгалт цэргийн хоорондох байлдааны бүсэд орж хэсэг хугацаанд үлдэж, орчуулга хийхэд тусалсан байдаг. Дараа нь Алексей Бурдуковын гэр бүл Эрхүү хотод суурьшжээ. 1926 онд Алексей Бурдуков худалдааны ажлаа орхин Ленинград руу нүүж, Дорно дахины институтэд ярианы монгол хэл заажээ. 1935 онд Монгол хэл, уран зохиолын тэнхимд шинжлэх ухааны дэд профессороор батламжилсан байна. 1938 онд филологийн шинжлэх ухааны нэр дэвшигч хэмээх шинжлэх ухааны нэр хүндтэй цол хүртжээ. Тэрээр Ленинградын Улсын Их Сургуульд хавсран багшилж байсан байна. 

1930-аад оны эхээр түүнийг богино хугацаанд баривчилж суллаад 1941 оны долдугаар сарын 2-нд түүнийг дахин баривчилжээ. Мөн оны 9-р сарын 22-нд Уралын цэргийн тойргийн Цэргийн шүүх Бурдуковт цаазаар авах ял оноогоод (РСФСР-ын Эрүүгийн хуулийн 58-1а зүйл) 1941 оны 11-р сарын 8-ны өдрийн хурлаар цаазаар авах ялыг нь 10 жил хорих ялаар сольсон байна. Сүүлд хөдөлмөр эрхлэх хорих лагерьт 1943 оны 3-р сарын 13-нд өвчнөөр нас баржээ.</text>
      <sha1>978zh5alatw736vti6g3mhovvpx04du</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706243</id>
      <parentid>706242</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T18:19:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6443" xml:space="preserve">'''Алексей Васильевич Бурдуков''' (1883 онд Оросын хаант улсын [[Тобольск]] мужийн Боровая тосгонд төрсөн- 1943 оны 3-р сарын 13-нд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-ын Сиблаг-т нас барсан) -Орос, зөвлөлтийн монгол судлаач. Монгол хэлний багш, Монгол дахь анхны зөвлөлтийн дунд сургууль зохион байгуулагчийн нэг. 

== Намтар ==
Тариачны гэр бүлд 18883 онд төрсөн. Багадаа эцгийгээ алдаж, арван хоёр настайд нь ээж нь түүнийг худалдаачин Я.Е.Мокины албанд өгч, түүнтэй хамт Монгол руу явж эхэлсэн ажээ. Монголд худалдааны цэгт ажиллаж байхдаа монгол хэл сурсан. Тэрээр &quot;Бурдуков ба К&quot; хоршоо байгуулж, Монголд анх удаа хоршооллын хэлбэрийг нэвтрүүлсэн юм. А.Бурдуков польш гаралтай оросын Монгол судлаач эрдэмтэн Владислав Котвич оросын Санкт-Петербургт амьдардаг болохыг мэдээд 1909 онд түүнд захидал бичжээ. Владислав Котвич хариу захидалдаа Алексей Бурдуковоос &quot;Жангарын тухай туульс&quot; хайж өгөхийг хүссэн байна. Тэр цагаас хойш Владислав Котвичийн хүсэлтээр монголын ардын аман зохиолын дээж, ховор гар бичмэлүүдийг цуглуулж эхэлсэн байна.

Тэрээр Владислав Котвичээр дамжин танилцсан [[Борис Яковлевич Владимирцов|Б.Я.Владимирцов]]&lt;nowiki/&gt;т хээрийн судалгааны ажилд нь туслаж байжээ. Борис Владимирцов хэд хэдэн удаа Алексей Бурудуковынд очиж байжээ. Алексей Бурдуковын охин захидалдаа Алексей Бурдуков, Борис Владимирцов нар цаашид нөхөрлөж эхэлсэн гэж бичиж байжээ. Охины бичсэнээр Алексей Бурудуков тэрхүү Санкт-Петербургийн эрдэмтний шинжлэх ухааны үйл ажиллагаанд нь мөнгөөр ​​дэмжиж байсан байна. Алексей Бурдуковын эрдэмтэдтэй харилцаж монгол судлаач болоход нөлөөлсөн байна. Тэрээр олон тооны угсаатны зүйн материалыг эрдэмтдэд хүргүүлж байсан. Тэрээр Шинжлэх ухааны академид Буддын шашны дүрс, монгол малгайны цуглуулга, Владислав Котвичид дөрвөд эд зүйлсийн цуглуулга бэлэглэж байжээ. Тэрээр “Нива”, “Родина” сэтгүүл, “Сибирийн амьдрал”, “Алтай” сонинд Монголын амьдралын тухай өөрийн өгүүлэлээ нийтлүүлж байсан юм.

[[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]] эхэлсний дараа дайчилгаагаар Ховд дахь оросын консулын газарт орчуулагчаар ажилласан байна. 1916-1923 онд тэрээр Оросын газарзүйн нийгэмлэгийн /ОГН/ сурвалжлагч гишүүн, 1923 оноос ОГН-ийн Зүүн Сибирийн салбарын гишүүн байв. Шинжлэх ухааныг дэмжсэний төлөө Оросын газарзүйн нийгэмлэг түүнд мөнгөн медаль олгосон байна. Тэрээр барон Р.Ф.Унгернийн цэргүүдийн эсрэг тулалдаанд оролцсон гэдэг.

1921 оны гуравдугаар сард Улиастайгаас гэр бүлийнхээ хамт нууцаар гарч явсан. Барон Унгернийн цэргүүд ба Хатанбаатар Максаржавын хувьсгалт цэргийн хоорондох байлдааны бүсэд орж хэсэг хугацаанд үлдэж, орчуулга хийхэд тусалсан байдаг. Дараа нь Алексей Бурдуковын гэр бүл Эрхүү хотод суурьшжээ. 1926 онд Алексей Бурдуков худалдааны ажлаа орхин Ленинград руу нүүж, Дорно дахины институтэд ярианы монгол хэл заажээ. 1935 онд Монгол хэл, уран зохиолын тэнхимд шинжлэх ухааны дэд профессороор батламжилсан байна. 1938 онд филологийн шинжлэх ухааны нэр дэвшигч хэмээх шинжлэх ухааны нэр хүндтэй цол хүртжээ. Тэрээр Ленинградын Улсын Их Сургуульд хавсран багшилж байсан байна. 

1930-аад оны эхээр түүнийг богино хугацаанд баривчилж суллаад 1941 оны долдугаар сарын 2-нд түүнийг дахин баривчилжээ. Мөн оны 9-р сарын 22-нд Уралын цэргийн тойргийн Цэргийн шүүх Бурдуковт цаазаар авах ял оноогоод (РСФСР-ын Эрүүгийн хуулийн 58-1а зүйл) 1941 оны 11-р сарын 8-ны өдрийн хурлаар цаазаар авах ялыг нь 10 жил хорих ялаар сольсон байна. Сүүлд хөдөлмөр эрхлэх хорих лагерьт 1943 оны 3-р сарын 13-нд өвчнөөр нас баржээ.

'''Эх сурвалж''': https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%83%D1%80%D0%B4%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B5%D0%B9_%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87</text>
      <sha1>qqdlu2773918zxam1jcic418736h7c7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706261</id>
      <parentid>706243</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T19:01:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6460" xml:space="preserve">'''Алексей Васильевич Бурдуков''' (1883 онд Оросын хаант улсын [[Тобольск]] мужийн Боровая тосгонд төрсөн- 1943 оны 3-р сарын 13-нд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-ын Сиблаг-т нас барсан) -Орос, зөвлөлтийн монгол судлаач. Монгол хэлний багш, Монгол дахь анхны зөвлөлтийн дунд сургууль зохион байгуулагчийн нэг. 

== Намтар ==
Тариачны гэр бүлд 18883 онд төрсөн. Багадаа эцгийгээ алдаж, арван хоёр настайд нь ээж нь түүнийг худалдаачин Я.Е.Мокины албанд өгч, түүнтэй хамт Монгол руу явж эхэлсэн ажээ. Монголд худалдааны цэгт ажиллаж байхдаа монгол хэл сурсан. Тэрээр &quot;Бурдуков ба К&quot; хоршоо байгуулж, Монголд анх удаа хоршооллын хэлбэрийг нэвтрүүлсэн юм. А.Бурдуков польшийн Монгол судлаач эрдэмтэн [[Владислав Котвич]] оросын Санкт-Петербургт амьдардаг болохыг мэдээд 1909 онд түүнд захидал бичжээ. Улмаар Владислав Котвич хариу бичиж холбоо тогтоогоод Алексей Бурдуковоос &quot;Жангарын тухай туульс&quot; хайж өгөхийг хүссэн байна. Тэр цагаас хойш Владислав Котвичийн хүсэлтээр монголын ардын аман зохиолын дээж, ховор гар бичмэлүүдийг цуглуулж эхэлсэн байна.

Тэрээр Владислав Котвичээр дамжин танилцсан [[Борис Яковлевич Владимирцов|Б.Я.Владимирцов]]&lt;nowiki/&gt;т хээрийн судалгааны ажилд нь туслаж байжээ. Борис Владимирцов хэд хэдэн удаа Алексей Бурудуковынд очиж байжээ. Алексей Бурдуковын охин захидалдаа Алексей Бурдуков, Борис Владимирцов нар цаашид нөхөрлөж эхэлсэн гэж бичиж байжээ. Охины бичсэнээр Алексей Бурудуков тэрхүү Санкт-Петербургийн эрдэмтний шинжлэх ухааны үйл ажиллагаанд нь мөнгөөр ​​дэмжиж байсан байна. Алексей Бурдуковын эрдэмтэдтэй харилцаж монгол судлаач болоход нөлөөлсөн байна. Тэрээр олон тооны угсаатны зүйн материалыг эрдэмтдэд хүргүүлж байсан. Тэрээр Шинжлэх ухааны академид Буддын шашны дүрс, монгол малгайны цуглуулга, Владислав Котвичид дөрвөд эд зүйлсийн цуглуулга бэлэглэж байжээ. Тэрээр “Нива”, “Родина” сэтгүүл, “Сибирийн амьдрал”, “Алтай” сонинд Монголын амьдралын тухай өөрийн өгүүлэлээ нийтлүүлж байсан юм.

[[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]] эхэлсний дараа дайчилгаагаар Ховд дахь оросын консулын газарт орчуулагчаар ажилласан байна. 1916-1923 онд тэрээр Оросын газарзүйн нийгэмлэгийн /ОГН/ сурвалжлагч гишүүн, 1923 оноос ОГН-ийн Зүүн Сибирийн салбарын гишүүн байв. Шинжлэх ухааныг дэмжсэний төлөө Оросын газарзүйн нийгэмлэг түүнд мөнгөн медаль олгосон байна. Тэрээр барон Р.Ф.Унгернийн цэргүүдийн эсрэг тулалдаанд оролцсон гэдэг.

1921 оны гуравдугаар сард Улиастайгаас гэр бүлийнхээ хамт нууцаар гарч явсан. Барон Унгернийн цэргүүд ба Хатанбаатар Максаржавын хувьсгалт цэргийн хоорондох байлдааны бүсэд орж хэсэг хугацаанд үлдэж, орчуулга хийхэд тусалсан байдаг. Дараа нь Алексей Бурдуковын гэр бүл Эрхүү хотод суурьшжээ. 1926 онд Алексей Бурдуков худалдааны ажлаа орхин Ленинград руу нүүж, Дорно дахины институтэд ярианы монгол хэл заажээ. 1935 онд Монгол хэл, уран зохиолын тэнхимд шинжлэх ухааны дэд профессороор батламжилсан байна. 1938 онд филологийн шинжлэх ухааны нэр дэвшигч хэмээх шинжлэх ухааны нэр хүндтэй цол хүртжээ. Тэрээр Ленинградын Улсын Их Сургуульд хавсран багшилж байсан байна. 

1930-аад оны эхээр түүнийг богино хугацаанд баривчилж суллаад 1941 оны долдугаар сарын 2-нд түүнийг дахин баривчилжээ. Мөн оны 9-р сарын 22-нд Уралын цэргийн тойргийн Цэргийн шүүх Бурдуковт цаазаар авах ял оноогоод (РСФСР-ын Эрүүгийн хуулийн 58-1а зүйл) 1941 оны 11-р сарын 8-ны өдрийн хурлаар цаазаар авах ялыг нь 10 жил хорих ялаар сольсон байна. Сүүлд хөдөлмөр эрхлэх хорих лагерьт 1943 оны 3-р сарын 13-нд өвчнөөр нас баржээ.

'''Эх сурвалж''': https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%83%D1%80%D0%B4%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B5%D0%B9_%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87</text>
      <sha1>todzg3npuyg4bk76o6uvsx2r55v1aqj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Владислав Котвич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123119</id>
    <revision>
      <id>706254</id>
      <timestamp>2022-07-24T18:50:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''Владислав Людвигович Котвич''' (польш. Władysław Kotwicz; 1872 оны 3-р сарын 20-нд өнөөгийн Беларусийн Оссовье тосгонд төрсөн- 1944 оны 10-р сарын 3-нд Вильнюс хотын ойролцоо Юодшиляй тосгонд нас барсан) польшийн хэл судлаач (1891-1924 онуудад орост ажилласан), монгол хэл суд...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5551" xml:space="preserve">'''Владислав Людвигович Котвич''' (польш. Władysław Kotwicz; 1872 оны 3-р сарын 20-нд өнөөгийн Беларусийн Оссовье тосгонд төрсөн- 1944 оны 10-р сарын 3-нд Вильнюс хотын ойролцоо Юодшиляй тосгонд нас барсан) польшийн хэл судлаач (1891-1924 онуудад орост ажилласан), монгол хэл судлаач. Оросын Шинжлэх ухааны академийн гишүүн (1923), Польшийн мэдлэгийн шинжлэх ухааны академийн гишүүн, Польшийн дорно судлалын нийгэмлэгийн тэргүүлэгч (1922—1936).
[[Файл:Władysław Kotwicz.png|thumb|Владислав Котвич ]]

== Намтар ==
Эцэг нь Людвиг Ксавер /Ludwika Ksawerego/ эх нь Агата Войшвилов /Agatа z Wojszwiłłów/ нар юм. Болеслава эгч, (1922 нас барсан), Станислав, Пётр гэж эрэгтэй дүү нартай байжээ. Тэрээр 1890 онд Вильнюс хотод гимнази алтан медальтай төгссөн байна.

1891 онд Котвич Оросын Санкт-Петербургийн Их Сургуулийн Дорно дахины судлалын факультетэд монгол хэлээр дагнан суралцаж, манж, хятад хэл мөн сурсан байна. Дөрвөн жил сурсны дараа тэрээр Сангийн яамны албанд (1895) түшмэлээр ажиллаж эхэлсэн. Тэрээр 1900 онд их сургуульд шинжлэх ухааны үйл ажиллагаагаа эхлүүлэхээр төлөвлөж байсан ч 1917 он хүртэл тэрээр яамны албан тушаалтан байжээ. Энэхүү албан тушаал нь түүнд Монголын шинжлэх ухаан, эдийн засаг, улс төрийн амьдралд нөлөө бүхий хэд хэдэн хүмүүстэй танилцах боломжийг олгосон байдаг юм.

Котвич докторын диссертаци хамгаалсны дараа л их сургуульд шинжлэх ухааны ажлаа эрхлэх боломжтой болсон байна. 1900 онд Монголын филологийн тэнхимийн эрхлэгчийн албан тушаалд очоод 1917 он хүртэл дэд профессорын орон тоог хүлээх шаардлагатай болсон. Котвич 1923 онд профессор цол хүртжээ.

Котвич Халимагт хийсэн хэд хэдэн эрдэм шинжилгээний экспедицид (1894, 1896, 1910, 1917) оролцсон боловч хамгийн чухал шинжлэх ухааны аялал нь Умард Монголд (1912) хийсэн бөгөөд эртний Түрэгийн бичээс, мөн Эрдэни-Зуу (XVI) хийдийг судалжээ. Өргөө (одоогийн Улаанбаатар) хотоос баруун тийш дөрвөн зуун километрт оршдог. 

Октябрийн хувьсгалын дараа Котвич &quot;Дорно дахины амьд хэлний дээд сургуулийг&quot; байгуулах ажил хөөцөлдөж байв. Зохион байгуулалтын ажил 1920 оны намар хүртэл үргэлжилж тэрээр шинээр байгуулагдсан хүрээлэнгийн захирлаар томилогдсон бөгөөд 1922 он хүртэл энэ үүргээ гүйцэтгэж байжээ.

1943 оны 10-р сарын 3-нд Вильнюс хотын ойролцоох &quot;Чарный Бор&quot; нас барсан. 

== Бүтээлүүд: ==

* '''1902''' ''Лекции по грамматике монгольского языка''. Санкт-Петербург, 1902;
* '''1905''' ''Халимагийн зүйр цэцэн үгс /Калмыцкие загадки и пословицы/'';
* '''1909''' ''Материалы для изучения тунгусских наречий // Живая старина. 1909'';
* '''1911''' ''Обзор современной постановки изучения восточных языков за границей'', 1911;
* '''1914''' ''Краткий обзор истории и современного политического положения Монголии'', 1914;
* '''1915''' ''Опыт грамматики калмыцкого разговорного языка''. Петроград (второе издание: Жевница под Прагой, 1929);
* '''1918''' ''Монгольские надписи в Эрдени-дзу'' // Сб. Музея антропологии и этнографии при Российской АН, т. 5, в. 1, П., 1918;
* '''1919''' ''Русские архивные документы по сношениям с ойратами в XVII—XVIII вв.'' // Известия Российской Академии наук. 1919. № 12—15;
* '''1936''' ''Les pronoms dans les langues altaїques'', Kraków;
* '''1939''' ''La langue mongole, parlée par les Ouigours Jaunes près de Kan-tcheou'', Wilno.
* '''1948''' ''Contribution à ľhistoire de ľAsie Centrale'' // Rocznik Orientalistyczny.</text>
      <sha1>kbrblmx2zrl1zmahhi056sebm91lo9d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706260</id>
      <parentid>706254</parentid>
      <timestamp>2022-07-24T18:59:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5551" xml:space="preserve">'''Владислав Людвигович Котвич''' (польш. Władysław Kotwicz; 1872 оны 3-р сарын 20-нд өнөөгийн Беларусийн Оссовье тосгонд төрсөн- 1944 оны 10-р сарын 3-нд Вильнюс хотын ойролцоо Юодшиляй тосгонд нас барсан) польшийн хэл судлаач (1891-1924 онуудад орост ажилласан), монгол хэл судлаач. Оросын Шинжлэх ухааны академийн гишүүн (1923), Польшийн мэдлэгийн шинжлэх ухааны академийн гишүүн, Польшийн дорно судлалын нийгэмлэгийн тэргүүлэгч (1922—1936).
[[Файл:Władysław Kotwicz.png|thumb|Владислав Котвич ]]

== Намтар ==
Эцэг нь Людвиг Ксавери /Ludwik Ksawerу/ эх нь Агата Войшвилов /Agatа z Wojszwiłłów/ нар юм. Болеслава эгч, (1922 нас барсан), Станислав, Пётр гэж эрэгтэй дүү нартай байжээ. Тэрээр 1890 онд Вильнюс хотод гимнази алтан медальтай төгссөн байна.

1891 онд Котвич Оросын Санкт-Петербургийн Их Сургуулийн Дорно дахины судлалын факультетэд монгол хэлээр дагнан суралцаж, манж, хятад хэл мөн сурсан байна. Дөрвөн жил сурсны дараа тэрээр Сангийн яамны албанд (1895) түшмэлээр ажиллаж эхэлсэн. Тэрээр 1900 онд их сургуульд шинжлэх ухааны үйл ажиллагаагаа эхлүүлэхээр төлөвлөж байсан ч 1917 он хүртэл тэрээр яамны албан тушаалтан байжээ. Энэхүү албан тушаал нь түүнд Монголын шинжлэх ухаан, эдийн засаг, улс төрийн амьдралд нөлөө бүхий хэд хэдэн хүмүүстэй танилцах боломжийг олгосон байдаг юм.

Котвич докторын диссертаци хамгаалсны дараа л их сургуульд шинжлэх ухааны ажлаа эрхлэх боломжтой болсон байна. 1900 онд Монголын филологийн тэнхимийн эрхлэгчийн албан тушаалд очоод 1917 он хүртэл дэд профессорын орон тоог хүлээх шаардлагатай болсон. Котвич 1923 онд профессор цол хүртжээ.

Котвич Халимагт хийсэн хэд хэдэн эрдэм шинжилгээний экспедицид (1894, 1896, 1910, 1917) оролцсон боловч хамгийн чухал шинжлэх ухааны аялал нь Умард Монголд (1912) хийсэн бөгөөд эртний Түрэгийн бичээс, мөн Эрдэни-Зуу (XVI) хийдийг судалжээ. Өргөө (одоогийн Улаанбаатар) хотоос баруун тийш дөрвөн зуун километрт оршдог. 

Октябрийн хувьсгалын дараа Котвич &quot;Дорно дахины амьд хэлний дээд сургуулийг&quot; байгуулах ажил хөөцөлдөж байв. Зохион байгуулалтын ажил 1920 оны намар хүртэл үргэлжилж тэрээр шинээр байгуулагдсан хүрээлэнгийн захирлаар томилогдсон бөгөөд 1922 он хүртэл энэ үүргээ гүйцэтгэж байжээ.

1943 оны 10-р сарын 3-нд Вильнюс хотын ойролцоох &quot;Чарный Бор&quot; нас барсан. 

== Бүтээлүүд: ==

* '''1902''' ''Лекции по грамматике монгольского языка''. Санкт-Петербург, 1902;
* '''1905''' ''Халимагийн зүйр цэцэн үгс /Калмыцкие загадки и пословицы/'';
* '''1909''' ''Материалы для изучения тунгусских наречий // Живая старина. 1909'';
* '''1911''' ''Обзор современной постановки изучения восточных языков за границей'', 1911;
* '''1914''' ''Краткий обзор истории и современного политического положения Монголии'', 1914;
* '''1915''' ''Опыт грамматики калмыцкого разговорного языка''. Петроград (второе издание: Жевница под Прагой, 1929);
* '''1918''' ''Монгольские надписи в Эрдени-дзу'' // Сб. Музея антропологии и этнографии при Российской АН, т. 5, в. 1, П., 1918;
* '''1919''' ''Русские архивные документы по сношениям с ойратами в XVII—XVIII вв.'' // Известия Российской Академии наук. 1919. № 12—15;
* '''1936''' ''Les pronoms dans les langues altaїques'', Kraków;
* '''1939''' ''La langue mongole, parlée par les Ouigours Jaunes près de Kan-tcheou'', Wilno.
* '''1948''' ''Contribution à ľhistoire de ľAsie Centrale'' // Rocznik Orientalistyczny.</text>
      <sha1>78h2rrvyz8yg6l6zgh3mhc8a4eoutr3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэрэглэгч:Dostojewskij/EditCounterOptIn.js</title>
    <ns>2</ns>
    <id>123120</id>
    <revision>
      <id>706263</id>
      <timestamp>2022-07-24T23:13:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dostojewskij</username>
        <id>30144</id>
      </contributor>
      <comment>🕰</comment>
      <model>javascript</model>
      <format>text/javascript</format>
      <text bytes="4" xml:space="preserve">🕰</text>
      <sha1>c59ny1vyqqj85qbvsw2bnwoxngb0y9y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Данзанваанчигын Ухнаа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123121</id>
    <revision>
      <id>706272</id>
      <timestamp>2022-07-25T04:35:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.179.30.158</ip>
      </contributor>
      <comment>танилцуулга</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2028" xml:space="preserve">Тулгар төрийн 2230, 2231, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 815, 816, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 110, 111, Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ойг тохиолдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн зарлигаар Дорноговь аймгийн Иххэт сумын уугуул, Монгол Улсын баатар Данзанваанчигийн хүү Монгол Улсын ардын жүжигчин, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ухнаа гуайд 2022 оны 07 дугаар сарын 07-ны өдөр Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар цол хүртээлээ. Д.Ухнаа гуай нь Улсын хөгжимт драмын театрын дуучнаас ажлын гараагаа эхэлж, соёл, урлагийн хөгжлийн төлөө тасралтгүй 60 гаруй жил хөдөлмөрлөхдөө Монголын болон дэлхийн сонгодог олон арван дуурьт гол дүр бүтээж, Улсын Филармонийн симфони найрал хөгжмийн 200 гаруй тоглолт, Соёл-Эрдэнэ хамтлаг, Баян Монгол чуулгын 400 гаруй тоглолтыг удирдан зохион байгуулж, 4,500 гаруй концерт хөтөлж, 220 гаруй концерт найруулан үзэгч түмний хүртээл болгосон, дэлхийн 70 гаруй улсад Монголын урлагийн 400 гаруй удаагийн тоглолт зохион байгуулан үндэсний болон эстрад урлагийг сурталчлан таниулж, соёл, урлагийн салбарыг хөгжүүлэх их үйлсэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан эрхэм билээ.</text>
      <sha1>8u995yipn2a1rbcm9js48tn7go29kwz</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>