Их Монгол Улс

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="mn">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедиа</sitename>
    <dbname>mnwiki</dbname>
    <base>https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.21</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Тусгай</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Хэрэглэгч</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Хэрэглэгчийн яриа</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia-н хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Загвар</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Загварын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Тусламж</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Тусламжийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ангилал</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Ангиллын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Их Монгол Улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1283</id>
    <revision>
      <id>706327</id>
      <parentid>702650</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T05:50:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>38.34.179.30</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83953" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Их Монгол Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt; ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot; style=&quot;border:none; margin:0; padding:0;&quot;
| align=&quot;center&quot; width=&quot;50%&quot; | [[File:Guyuk khan's Stamp 1246.jpg|150px|Их Монгол улсын их хааны тамга]]
|-
| align=&quot;center&quot; | [[Их Монгол улсын их хааны тамга]]
|}
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Цаг тооны хэлхээс'''&lt;br /&gt;'''1206 — 1368 он'''
|-
| style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|+
|
|
|-
| width=&quot;45%&quot;  align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot; |[[Хамаг Монгол|←]] [[File:Flag of None.svg|20px]] [[Хамаг Монгол]]
| align=&quot;right&quot; | 
| align=&quot;right&quot; | [[Алтан Орд]] [[File:Golden Horde flag 1339.svg|20px]][[Алтан Орд|→]]&lt;br /&gt;[[Цагаадайн Улс]] [[File:Flag_of_the_Chagatai_Khanate.svg|20px]][[Цагаадайн Улс|→]]&lt;br /&gt;[[Ил Хаант Улс]] [[File:Flag of Ilkhanate.gif|20px]][[Ил Хаант Улс|→]]&lt;br /&gt;[[Юань Улс|Их Юань Улс]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|20px]][[Юань Улс|→]]
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Үндсэн хууль|Үндсэн хууль цааз]]'''
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Их Засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол хэл|Монгол]] &lt;small&gt;мөн түүнчлэн улсын нутаг&lt;br /&gt; дэвсгэрт хэрэглэгдэх томоохон хэлнүүд&lt;br /&gt; ([[Түрэг хэлний бүлэг|түрэг]]&lt;ref&gt;{{cite book |last = Kołodziejczyk |first = Dariusz |author-link = Dariusz Kołodziejczyk |title = The Crimean Khanate and Poland-Lithuania: International Diplomacy on the European Periphery (15th-18th Century). A Study of Peace Treaties Followed by Annotated Documents. |url = https://books.google.com/books?id=FHrTxHmegRYC&amp;pg=PP1 |year = 2011 |publisher = Brill |location = Leiden, South Holland |isbn = 978-90-04-19190-7 }}&lt;/ref&gt;, [[Хятад хэл|хятад]], [[Иран хэлнүүд|перс]] ба өөр бусад хэл)&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Аваргын балгас|Аварга]] (1206–1235 он)&lt;br /&gt;[[Хархорум]] (1235–1260 он)&lt;br /&gt;[[Ханбалиг]] (1271–1368 он)
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн хэлбэр]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаант засаг]] &lt;small&gt;([[Талын эзэнт гүрэн|нүүдэлчдийн эзэнт гүрэн]])&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''&lt;br /&gt;– 1206–1227 он&lt;br /&gt;– 1229–1241 он&lt;br /&gt;– 1246–1248 он&lt;br /&gt;– 1251–1259 он&lt;br /&gt;– 1260–1294 он&lt;br /&gt;– 1333–1368 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаан]] (сонгох хаант улс)&lt;br /&gt; [[Чингис хаан]]&lt;br /&gt; [[Өгэдэй хаан]]&lt;br /&gt; [[Гүюг хаан]]&lt;br /&gt; [[Мөнх хаан]]&lt;br /&gt; [[Хубилай хаан]]&lt;br /&gt; [[Тогоонтөмөр хаан]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Гүйцэтгэх засаглал]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Их Хуралдай]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''&lt;br /&gt;– 1206 он&lt;ref name=&quot;Taagepera499&quot;&gt;{{cite journal |date = September 1997 |title = Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia |journal = [[International Studies Quarterly]] |volume = 41 |issue = 3 |pages = 475–504 |doi = 10.1111/0020-8833.00053 |first = Rein |last = Taagepera |author-link = Rein Taagepera |jstor = 2600793 |url= http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807 |access-date = 8 December 2018 |archive-url = https://web.archive.org/web/20181119114740/https://escholarship.org/uc/item/3cn68807 |archive-date = 19 November 2018 |url-status = live }}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;– 1227 он&lt;br /&gt;– 1294 он&lt;br /&gt;– 1309 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;{{0}}4.000.000&amp;nbsp;км²&lt;br /&gt;12.000.000&amp;nbsp;км² &lt;small&gt;(Чингис хаан нас барах үед)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;23.500.000&amp;nbsp;км² &lt;small&gt;(Хубилай хаан нас барах үе)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;24.000.000&amp;nbsp;км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн ам|Хүн амын тоо]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |110 сая орчим (1279 он&lt;ref name=&quot;автоссылка2&quot;&gt;''Vandepeer Matt.'' Retrospect Empire.&lt;/ref&gt;)
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн амын нягтрал]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |5 хүн км² тутамд&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(газар нутгийг 1294 оныхоор тооцсон)&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Байгуулагдсан'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[1206 он]] 
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Хуваагдсан'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[1260 он]] 
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Мөнгөн тэмдэгт]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Балыш]]&lt;ref&gt;Бартольд В. В. Балыш // Бартольд В. В. Сочинения. — М.: Наука, 1968. — Т. V: Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. — С. 493.&lt;/ref&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Их Монгол Улсын нутаг дэвсгэр'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[File:Mongol Empire map 2.gif|center|355px|Их Монгол Улс 1206 оноос 1294 онд хуваагдах хүртлээ]]&lt;small&gt;{{Өнгөний тайлал|#cc3c44|'''Их Монгол Улс'''}}
1260 оноос:
{{Өнгөний тайлал|#ccd43c|'''[[Алтан Орд]]'''}}
{{Өнгөний тайлал|#44643c|'''[[Цагаадайн улс|Цагаадайн Улс]]'''}}
{{Өнгөний тайлал|#449c3c|'''[[Ил Хаант Улс]]'''}}
{{Өнгөний тайлал|#8c5cb4|'''[[Юань улс|Их Юань Улс]]'''}}&lt;/small&gt;
|}
{{Загвар:Монголын түүх}}
'''Их Монгол Улс''' {{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt; ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}, мөн '''Монголын Эзэнт Гүрэн''' {{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ&lt;br /&gt; ᠡᠵᠡᠨᠲᠦ&lt;br /&gt; ᠭᠦᠷᠦᠨ}}([[Англи хэл|Англи]]: ''Mongol Empire'') (1206–1405) нь Ази, Европ тивийг тэгнэн оршсон, Монголын түүхэнд, хамгийн өргөн уудам газар нутагтай эзэнт гүрэн юм. Судлаачид ИМУ-н газар нутгийг 26,000,000 эсвэл 33,000,000 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; хэмээн зөрүүтэй байдлаар тооцоолжээ. Их Британийн түүхчид Их Монгол Улсыг, газар нутгийн хэмжээгээрээ, [[Британийн эзэнт гүрэн|Их Британийн эзэнт гүрний]] дараа орох, дэлхийн түүхэн дэх 2 дахь том эзэнт гүрэн гэж тэмдэглэсэн нь, дагаж орсон болон хараат буюу вассаль улс орон, овог, аймгуудыг оруулаагүй тооцсонтой холбоотой юм.  

Анх 1206 онд [[Чингис хаан|Чингис Хааны]] байгуулсан ИМУ нь, алтан үедээ, наран ургах зүгээс наран жаргах зүг хүртэл, [[Номхон далай]]н эргээс [[Хар тэнгис]], [[Дунай мөрний]] сав газар, өмнө зүгээс, [[Зүүн өмнөд Азийн]] болон далайн арлуудын хараат буюу [[вассал|вассаль]] орнууд, умард зүгт, Хойд мөсөн далай, [[Енисей мөрөн|Енисей мөрний]] сав газрын овог, аймгуудыг хамруулсан асар уудам газар нутгийг эрхшээн оршиж байлаа. 

[[Ази]], [[Европ]] тивийн олон арван улс, хэдэн зуун хот балгасыг байлдан дагуулж, сая сая иргэдийг хурааж, эрхшээлдээ оруулсан, монголчуудын цэргийн тоо нь 250'000-аас хэтэрч байсангүй.

Чингис Хаан төв Азид, одоогийн [[Монгол|Монгол улсын]] газар нутаг дахь тархай бутархай олон арван нүүдэлчин аймгуудыг нэгтгэж, [[Алтан улс|Зүрчидийн Алтан улс]], [[Тангуд|Тангуд улс]], [[Хорезмын эзэнт улс]]ыг байлдан дагуулснаар, ИМУ-ын үүсэл хөгжлийн үндэс суурь тавигджээ.

== Үүсэл хөгжил ==
{{Гол|Дундад зууны монгол аймгууд|Эргүнэ хунгийн домог|Монгол овог аймгуудын жагсаалт}}
[[Файл:Mongol 1206.jpg|thumb|right|300px|1206 он Монголын овог аймгууд]]
[[Файл:Mongol Empire c.1207.png|thumb|300px|Их Монгол Улс 1207 он]]
[[Файл:Ih Mongol Uls.png|thumb|right|300px|Их Монгол Улс]]

[[12-р зуун]]ы сүүлийн хагаст Монголын газар нутагт [[Хамаг Монгол]], [[Хэрэйд]], [[Мэргид]], [[Татар]], [[Найман]] зэрэг олон арван нүүдэлчин аймгууд мөнхийн дайн дажинтай байлаа. Хамаг Монгол аймгийн хаанаар 1189 онд өргөмжлөгдсөн [[Чингис хаан]] улс төр болон цэрэг зэвсгийн хүчээр зэргэлдээх аймгуудыг өөртөө нэгтгэж 1206 онд Их Монгол Улсыг байгуулсан байна. Нүүдэлчин аймгуудын нэгдлийг хөрш зэргэлдээ орнууд эерэгээр хүлээж авсангүй. Улмаар улс төр, эдийн засгийн зөрчил нь дайн үүсэх шалтгаан болж Чингис хаан Зүрчидийн [[Алтан улс]], [[Тангуд]] болон [[Хорезм эзэнт улс]]ад цэрэглэн халдаж цаашлан [[Азербайжан]], [[Гүрж]]ийг эзэлж [[Калка гол]]ын хөвөөн дээр [[Орос]]ын вангуудын цэргийг бут цохьжээ. Тангудын эсрэг хийсэн сүүлчийн аян дайндаа Чингис хаан өвчнөөр таалал төгссөн бөгөөд өөрийн байгуулсан эзэнт улсаа хүү нартаа гэрээслэн үлдээжээ.

=== Гол үйл явдлуудын хэлхээс ===
* 1189: [[Хар зүрхний Хөх нуур]]т [[Алтан ]], [[Хучир]], [[Сача бэхи]], [[Тайчу]] зэрэг [[Хамаг Монгол]]ын нөлөө бүхий ноёдын хуралдаан болж, [[Тэмүжин]]г Хамаг Монголын ханд өргөмжилж 

* 1206: [[Онон мөрөн|Онон мөрний]] эхэнд Монгол ноёдын [[Их Хуралдай]] хуралдаж Их Монгол улс байгуулагдсаныг даяар олонд тунхаглан зарлаж, Тэмүжин ханыг [[Хаан|Их Хаан]] Чингис хаанаар өргөмжлөв.
* 1207: Монголчууд баруун хойд [[Хятад]] болон [[Төвөд]]ийн зарим газар нутгийг эзлэн оршиж байсан Тангудыг дайлах аян дайныг эхэлж 1210 онд Тангудын хаан бууж өгснөөр Чингис хаан цэргээ гэдрэг татжээ. Тухайн үед [[Уйгур үндэстэн|Уйгарууд]] Их Монгол улсад дагаар орж цаашдын аян дайнууд болон улс гүрнийг төвхнүүлэх ажилд идэвхитэй оролцжээ. 
* 1211: Чингис хааны их цэрэг элсэн говийг гаталж Алтан улсад цөмрөн оров. [[Хуан Эр Цуйгийн Тулалдаан|Цавчаал боомтын тулалдаан]]аар Алтан улсын цэргийн давуу хүчтэй тулгаран анхны томоохон ялалтыг байгуулав. 
* 1218: Монголчууд [[Хар Кидан]] улсын нутагт нэвтэрч [[Кашгар|Кашгар хотыг]] эрхшээлдээ авчээ.
* 1218: Чингис хааны элчийг цаазаар авснаар [[Хорезм]]ийн шах [[II Мухаммед (Хорезм)|Мухаммед]] их дайны харангыг дэлдэв. 
* 1219: Монголын цэрэг Сырдарья мөрнийг гаталж Туркестаны нутагт нэвтрэн оржээ. 
* 1219–1221: Хэдийгээр умард Хятадад [[Алтан улс]]тай хийж байсан дайн үргэлжилж байсан ч Чингис хаан баруун зүгт Хорезмын эзэнт улсыг амжилттай дайлж, улмаар [[II Мухаммед (Хорезм)|Мухаммед шахыг]] устгах даалгаварыг [[Зэв]], [[Сүбэдэй]] нарт өгчээ. 
* 1223: Зэв, Сүбэдэй нар 20000 морьт цэргийг удирдан [[Калка гол]]ын хөвөөнд анх удаа [[Русь|Орос]], [[Кипчак]]ын хамтарсан цэрэгтэй тулалдан ялалт байгуулжээ. 
* 1227: Чингис хаан Тангудын дайлж яваад тэнгэрт халив. Энэ үед Монголын эзэнт гүрэн 26 сая километр квадрат газар нутгийг эзэлж хэмжээгээрээ [[Ромын эзэнт гүрэн]] болон Македоны эзэнт гүрнээс дөрөв дахин том болсон байв. 
* 1229: Өгэдэй их хаан ор сууж '''Далай хаан'''аар өргөмжлөгдөв. 
* 1237: Монголчууд [[Бат хаан]]ы удирдлаган дор нэгдэн [[Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо|баруун зүгт довтолж]] [[Киевийн Вант Улс|Киев]]ийн эсрэг дайныг эхлүүлэв. 
* 1240: Киевийн Вант Улсуудыг сөнөөв. Мөн дорно зүгт [[Солонгос]]ыг эрхшээлдээ оруулав. 
* 1241: Монголчууд [[Польш]]ийн [[Легница|Легница хот]]ын дэргэд буюу [[Легницийн тулалдаан]]аар [[Польш]], [[Герман]], [[Франц]]ын хамтарсан 30 мянган хүнтэй армийг бут цохисон байна. Мөн [[Сайо гол]]ын хөвөөнд [[Мохийн тулалдаан]]аар [[Унгар]], [[Хорват]]ын 65000 хүнтэй шигшмэл армийг бут цохив. 
* 1241 - 1242: Бат хааны арми [[Болгар]]ыг эзэлж жил бүр алба гувчуур авах болов. 
* 1241: Өгэдэй хаан нас эцэслэж Европыг эзэлж байсан цэргийн жанжид, хан хөвгүүд Их Хуралдайд дуудагдаж нутгийн зүг хүлгийн жолоо залав. 
* 1242: Монголчууд [[Адриатын тэнгис]] хүрэв.
* 1246: [[Гүюг хаан]], Их хаанаар өргөмжлөгдөв.
* 1248 онд Гүюг хаан нас барав.

===Их Монгол Улс байгуулагдах урьдач нөхцөл бүрэлдсэн нь===

XII зууны монголчуудьн өмнө тархай бутархай оршиж, өөр хоорондоо ямагт харгалдан бусдын зууш болох уу, эсвэл нэгэн дээвэр дор нэгдэн нягтарч, өгсөн дээшлэх үү гэсэн ацан зам тулгарчээ. Тэрхүү түүхэн сонголтыг зөв ухамсарласан Хамаг Монголын хан [[Тэмүжин]] эсгий туургатныг нэгтгэх тэмцэлд эргэлт буцалтгүй оржээ. Хамаг Монголын дотор Тэмүжинээс гадна [[Жамуха|Жамух]]ын толгойлсон хүчний нөгөө туйл үүсэж, тэд тус тусдаа хүчээ зузаатгахыг эрмэлээж байв. Харин цагийн байдал Тэмүжиний талд аятай эргэж, Жамухын харъяат нараас түүний талд дагаар орсоор байлаа.
[[Хэрэйд]]ийн ханлигийн дотор эвдрэл гарч, [[Ван хан|Тоорил]] ханыг хүчин мөхөсдөхөд [[Тэмүжин]] ивээлдээ авч дахин тэнхрүүлэв. Ингээд түүнтэй хамт 1196 онд [[Алтан улс]]ад туслан, [[Татар]]т хамтын хүчээр цохилт өгчээ. Тэд 1199 онд [[Найман]]ы ханлигтай нүүр тулж байлдсанаас гадна Монгол угсааны олон аймгийг байлдан дагуугав. Гэвч [[Тайчууд]], [[Хонгирад]], [[Икирас|Ихирэс]], [[Горос|Горлос]], [[Татар]], [[Ойрад]], [[Найман]] аймгийн ноёд эвсэж, Чингисийн эсрэг шинэ холбоо байгуулжээ. Тэд 1201 онд Эргүнэ мөрний хөвөөн дээр хуралдаж, [[Жамуха]] сэцэнийг '''Гүр хаан''' хэмээн өргөмжилжээ. Эл бүлэглэлийн эсрэг Тэмүжин Тоорил хантай хүч хавсран тулалдаж бут цохижээ. Жамухын эвслийг бут цохисны дараа Тэмүжин 1202 онд Татарыг эрхэндээ бүрмөсөн оруулав.

Жамуха Хамаг Монголын нөлөө бухий язгууртан [[Алтан]], [[Хучир]] нарыг талдаа урвуулж, Тоорил ханы хүү Нялх Сэнгүмээр эцгийг нь ятгуулж, 1203 онд Тэмүжиний эсрэг дахин эвсэл байгуулжээ. Үүнийг тагнаж мэдсэн Тэмүжин 1203 оны намар [[Туул гол]]ын хавь газар Тоорил ханыг гэнэдүүлэн цохижээ. Ингэж [[Тэмүжин]] хамгийн хүчирхэг Хэрэйдийн ханлигийг мөхөөснөөр Монгол туургатны дотор эрх сүр, нэр хүнд нь эрс өсөв. Эцэст нь өмнөх тулалдаануудад ялагдаж, Найманы [[Таян хан]]ыг тойрон бүгсэн ханлиг, аймгуудын хэсэг бусаг хүчийг 1204 онд бут цохисноор Монгол туургатны үндсэн гол хэсгийг өөртөө нэгтгэжээ. Тэмүжин ийнхүү «хагацсан улсаа хамтатгаж, бутарсан улсаа бүртгэх» их үйл хэргийг бүтээсэн билээ. Энэ үе бол Их монгол улс байгуулагдах явц дахь нэг ёсны шилжилтийн үе байжээ.

===Их Монгол Улс байгуулагдсан нь===
[[File:Genghis Khan empire-en.svg|thumb|Монголын байлдан дагуулалт]]
[[File:Empire_of_Genghis_Khan_at_his_death.png|thumb|Чингис хааныг өөд болох үеийн Их Монгол Улсын газар нутаг]]
3-р жарны улаан бар жил (1206) бол Монгол түмэнд ивээлээ өгч, хэзээ ч үл умартах түүхэн аугаа их үйлсийн гараа болсон юм. 1206 оны намар цагт [[Онон гол|Онон голын]] эхнээ [[Чингис хаан|'''Тэмүжиний''']] oрд өргөөнд Монголын язгууртан дээдсийн их чуулган '''Их Хуралдай''' хуралджээ. Их Хуралдайн өмнө тавигдсан үндсэн зорилт нь '''Их Монгол Улс''' байгуулагдсаныг даяар олноо зарлан тунхаглах, нүүдэлчин монголчуудын төрийн жолоог бат түвшин атгах их хааныг сонгон өргөмжлөх явдал байв.
 
Ийнхүү монгол угсааны олон ханлиг аймгуудыг нэгтгэн захирсан Монгол хэмээх улс [[Төв Ази|Төв Азид]] тогтнон мандсан байна. Шинэ тулгар Монгол улс тогтнон мандахад бас Чингис хааны шадар эүтгэлтнүүд, нийт Монгол түмэн гол үүрэг гүйцэтгэсэн. Монголын тулгар төр тогтсоныг өргөн утгаар нь авч үзвэл, МЭӨ 3 зуунаас үүдэлтэй яэгуурын монголчуудын 1400-аад жилийн шаргуу тэмцлийн зүй ёсны үр дүн, нүүдэлч удмынхны нийгэм-улс төрийн хөгжилд гарсан чанарын хувьсал өөрчлөлт, өтгөс өвгөдөөс маань улбаалсан төр ёсны уламжлал, шинэчлэлийи яах аргагүй гойд содон түүхэн үзэгдэл байсан юм. Их Монгол нь улс хэмээх орчин цагийн ухагдахууны үндсэн шалгуур - тодорхой газар нутаг, хил хязгаар, хүн ам, төр болон төрийн бүрэн эрхт байдал хэмээх гол болзолуудыг бүрэн дүүрэн хангаж байсан юм.
 
Чингис хааны үндэслэн байгуулсан Их Монгол Улс нь эхэн үедээ умардаас өмнөд этгээдэд [[Байгал нуур|'''Байгал нуураас''']] [[Цагаан хэрэм|'''Түмэн газрын цагаан хэрэм''']] хүртэл, зүүнээс өрнөд этгээдэд [[Хянганы нуруу|'''Хянганы нуруунаас''']] [[Алтайн нуруу|'''Алтайн чинад''']] хүртэл өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байв. 1207 онд [[Зүчи]] баруун гарын их цэргийг удирдан, '''буриад, хабханас, тува,''' зэрэг [[Ойн иргэд]]ийг Их Монгол улсад нэгтгэжээ. 

1218 онд киргизүүдтэй хамт бослого гаргасан [[түмэд]]үүд  Чингисийн цэрэгт дарагдсаны дараа зарим хэсэг нь [[мэргид]]үүдтэй цуг  [[Якут]] руу очсон нь якутын мэргид, тумат овог болжээ. Якут эрдэмтэд энэ нүүдлийг якутын ард түмэн бүрэлдэхэд нөлөөлсөн сүүлчийн үйл явдал гэж үздэг. Түрэг хэлнүүдээс монгол хэлтэй хамгийн ойр нь [[якут хэл]] юм. Якут хэлний 30% нь монгол үг байдаг. [[:en:Yakutian horse|Якутын баруун нутгийн адуу]] нь [[:en:Mongolian horse|монгол адуутай]] төстэй нь тогтоогджээ. Бусад түмэд хүмүүсийг урагш нүүлгэсэн нь одоогийн Өмнөд Монголын Түмэд болсон бололтой. Хожим Батмөнх хаан мөн адил бослого гаргасан [[урианхай]]чуудыг тарааж хуваажээ.

Чингис хааныг тэнгэрт хальсны дараа түүний хүүхдүүд нь хоорондоо хаан ширээний төлөө тэмцэлдэв. Чингисийн гэрээслэл ёсоор Өгэдэй ширээнд суух ёстой байсан боловч Чингисийн дүү Тэмүгэ Отчигин зэрэг нөлөө бүхий зарим ноёд Чингисийн отгон хүү Тулуйг хаан болгох санаатай байжээ. Түүнийг гадарлаад ч тэр үү, Өгэдэй ширээ залгамжлахаас цааргалах дүр үзүүлж, түүнээс шалтгаалан шинэ хаан өргөмжлөхөөр Хэрлэний “хөдөө аралд” эхэлсэн Их Хуралдай 40-өөд хоног үргэлжлэн байж 1229 оны билгийн 8-р сард сая өндөрлөжээ. Өгэдэйн ширээнд суухад авга ах Отчигин, Бэлгүдэй, ах Цагадай, дүү Тулуй, ах Зүчийн хүү Бат зэрэг дээдэс онцгой хүндэтгэл үзүүлж мөргөн ёсолж, Цагадай Тулуй нар 2 талаас түшиж, авга Отчигин араас нь тулж ширээнээ суулгажээ. Үүнээс хойш их хааныг өргөмжлөх бүрд бүгд мөргөх ёсон тогтсон гэдэг. 1241 онд [Өгэдэй] нас бармагц хаан ширээний төлөө тэмцэл дахин өрнөжээ. Өгэдэйн ач хөвгүүн Ширмүн буюу Тулуйн хүү Мөнх хоёрын нэгийг ширээ залгамжлуулахаар гэрээслэлсэн гэдэг. Гэтэл Өгэдэйн хатан мэргэд овгийн Дөргэнэ/Туракина/ төрийн эрхийг түр барьж байгаа байдлаа ашиглаж өөрийн хүү Гүегийг хаан болгох гэж хүчлэн оролджээ. Үүнээс болж шинэ хааныг сонгон өргөмжлөх явдал хойшлогдож 4-н жил шахам Дөргэнэ хатан төр барьжээ. Шинэ хааныг сонгох [[Их Хуралдай|Их Хуралдайг]] хуралдуулах гэж хэдэн удаа оролдсон боловч шийдвэрлэх гол эрх мэдэл бүхий хүмүүс цуглахгүй хойшлогдсон байна. Гагцхүү 1245 оны намар Хар хүрмийн( Хүрмэн чулуутайн нутагт Хар хүрэм голын хөвөөнд боссон тул хар хүрэм гэж нэрлэсэн) ойролцоох Далан даваа гэдэг газар Их Хуралдай болж Гүегийг хаанд өргөмжилсөн байна. Тэр хуралдай их өргөн болсон гэнэ. Их монгол улсын өнцөг булан бүрээс алтан ургийн ноёд язгууртнаас гадна Хятад, Орос, Солонгос, Франц, Гүрж, Герман, Араб, Богдад улс болон Ромын пап ламын элч Плано Карпини зэрэг гадаадын олон улс ирсэн аж. Гүег бас л хаан болохоос татгалзсан дүр үзүүлж миний дараа манай удмынханд хаан ширээг залгамжлуулж байх юм бол хаан больё гэсэн болзол тавьж зөвшөөрүүлээд хаан болжээ. Гүег ширээнд удсангүй. 1248 оны хавар дайнд явж байгаад Самарканд хотын орчимд тэнгэрт хальжээ. Хаан ширээний тэмцэл дахиад л өрнөжээ. Энэ завшааныг Гүегийн хатан Хаймиш ашиглан 1249-1251 онд төр барьжээ. Чингис хааны хойчис Зүчи-Тулуйхан, Цагадай-Өгэдэйхэн гэсэн 2 тал болжээ. Алтан ордны улсын Батхаан насны ахмад, нэр хүндтэйн учир 1249 онд өөрийн байгаа газарт Их Хуралдай хийх санал дэвшүүлж, олон ноёдод урилга зарлага явуулжээ. Тэнд цөөхөн хүн очсон боловч Батыг өөрийг нь их хаан болгох саналыг дэвшүүлжээ. Бат түүнийг хүлээж авсангүй, харин Тулуйн хүү Мөнхийг хаан өргөмжлүүлэхээр тогтоожээ. Гэтэл Өгэдэй-Цагадайнхан Өгэдэйн ач хүү Ширмүнийг хаанд өргөмжлөх санаатай байжээ. Хаан ширээний төлөөх тэмцэл ил далд үргэлжилж 1251 оны зун Алтан ордны улсын Бэрх ноёны удирдлагаар болсон Их Хуралдайгаар Мөнхийг өргөмжилжээ. Мөнх хаан болоод өөрийг нь эсэргүүцсэн Өгэдэйн ач хүү Ширмүн, Гүегийн хүү Хочин, Нуху, Чингис хааны дотны нөхөр Зэлмийн хүү Есүндэй, Занги, Цанай, Элжигдэй, түр хугацаагаар төр барьж байсан Хаймиш хатан, Гүегийн их түшмэл Чингай зэрэг 70 гаруй хүнийг хатуу чанга шийтгэн ихэнхийг нь цааш нь харуулж Дөргэнэ хатан зэргийг цөлсөн байна. Гүегийн дэмжлэгээр Цагадай хаант улсын ширээг эзэлж байсан Цагадайн хүү Есөнмөнхийг баривчилж цаазлаад, ширээг Цагадайн ач Хар-Хулагуд эзлүүлжээ. Мөнх хааын энэ эрс тэс ширүүн арга хэмжээ нь Мөнх хааны байр суурийг бэхжүүлж, улс төрийн хямрал тэмцлийг намжаасан байна. Ийнхүү Чингисээс хойш Чингисийн удмынханы дунд хаан ширээний төлөө тэмцэл ахин дахин өрнөж байжээ. Энэ муу үзэгдэл ганц монголд тохиолдсон зүйл бус, дэлхийн олон улс оронд үзэгдэж байсан ба байдаг үзэгдэл болохыг тэмдэглэх хэрэгтэй. 

Эхэн үеийн хаад:

# '''[[Чингис хаан|Тэмүжин]]'''. Өргөмжилсөн нэр нь Чингис. Эцэг нь Есүхэй, эх нь олхонуд аймгийн Өүлэн Үжин. Усан морин /хар/ жилийн зуны тэргүүн сарын 15-нд (аргын 1162 оны 5-р сарын 31/ мөн 6-р сарын 1-н ч гэдэг) одоогийн Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутаг- Онон мөрний Дэлүүн болдог гэдэг газар төрсөн. Шороон тахиа жил /1189 он/ Хамаг Монгол улсын хан болж, Чингис гэдэг цол авсан. Улаан барс жилийн /1206 он/ намар оройхон нэгдсэн Их Монгол улсын хаанд өргөмжлөгдсөн. Хаан ширээнд 22 жил суув. Гал гахай жилийн /1227 оны 8-р сард/ зун тэнгэрт халив. 66 жил наслажээ.
# '''[[Өгэдэй хаан|Өгэдэй]]'''. Өргөмжилсөн нэр нь Далай хаан. Эцэг нь Чингис, эх нь хонгирад аймгийн Бөртэ Үжин. 1186 онд төрсөн. 1229 оны 9-р сараас 1241 оны 12-р сард хаан ширээнд суусан. 13 жил хаанчилсан. Их хатан нь найман аймгийн Дөргэнэ/Туракина/, 1241 оны өвөл тэнгэрт хальсан. 
# '''[[Гүюг хаан|Гүюг]]'''. 1206 онд төрсөн. Эцэг нь Өгэдэй хаан. Эх нь Дөргэнэ хатан. 1245 оны хавар их хаанд өргөмжлөгдсөн, 1248 оны хавар тэнгэрт хальсан. 3 жил хаан ширээнд суусан.
# '''[[Мөнх хаан|Мөнх]]'''. Эцэг нь Чингисийн отгон хүү Тулуй, эх нь хэрэйдийн Сорхахтани хатан, 1208 онд төрсөн. 1251 оны зун их хаанаар сонгогдсон, хаан ширээнд 9 жил суусан, 1259 оны зун Сычуаньд цэргийн хуаранд өвчнөөр тэнгэрт хальсан.  
# '''[[Аригбөх]]'''. Эцэг нь Чингисийн хүү Тулуй, эх нь хэрэйдийн Сорхахтани хатан, 1257 онд Мөнх хаан Сун улсыг дайлаар мордохдоо төр хариуцан тамга барьж суухаар Хар-Хоринд үлдээсэн, 1260 оны зун Хар-Хүрэмд Их Хуралдайгаар хаан ширээнд өргөмжлөгдсөн, гэтэл төрсөн ах Хубилай мөн өөрийгөө Шандууд Их Хуралдай гэгчийг хуралдуулж хаан гэж тунхагласан тул ахтайгаа хаан ширээний төлөө тэмцэлдэн дайтаад 1264 онд ялагдаж Хубилайд буун өгсөн, 1266 онд нас барсан ба хорлогдсон байж магадгүй хэмээн таамагладаг байна.
&lt;gallery&gt;
Файл:Genghis Khan.jpg
Файл:YuanEmperorAlbumOgedeiPortrait.jpg
Файл:Guyuk.jpg
Файл:Mongke.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Зохион байгуулалт ==

=== Цэргийн зохион байгуулалт ===
{{Гол|Их Монгол Улсын цэргийн зэвсэг, зэвсэглэл}}
[[Файл:DiezAlbumsArmedRiders II.jpg|thumb|Перси дэх Морин цэрэг]]
[[Файл:Bitwa pod Legnicą.jpg|thumb|Легницийн тулалдаан]]
[[Файл:Mōko Shūrai Ekotoba e20(2).JPG|thumb|Монголчууд Японд довтолсон]]

[[Хишигтэн]] нь Их Монгол улсын зэвсэгт хүчний цөм болж байсан боловч, цэргийн хэрэг нь цар далайцаараа ихээхэн өргөн агуулгатай байжээ. Арван өрхөөс татсан арван цэргээс бүрдэх аравт, арван аравт бүрийн цэрэг нийлсэн зуут, арван зуутын цэргээс бүрдсэн мянгат, арван мянгатын цэрэг бүхий түмт байхаар журамласан цэргийн зохион байгуулалтын тогтолцоо нь Их Монгол улс байнгын хүчирхэг армитай байх нөхцлийг бүрдүүлсэн юм.

[[Чингис хаан]] цэргээ шинэ зохион байгуулалтанд оруулж, байнгын армийг бий болгов. Цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаалтныг буй болгож, тэр тушаалд нэрт жанжин [[Хубилай]]-г томилов. Мөн дээд хэмжээний арван хоёр зөвлөхөөс бүрдсэн Илдэч хэмээх цэргийн бодлогын газрыг байгуулав. Цэргийн яамны маягийн эл байгууллага нь цэргийн эрдэм ухааныг хөгжүүлэх, цэргээ байлдааны байнгын бэлтгэл сургуультай байлгах, цэргийн жанжин, дарга нарын удирдлагын ур чадварыг ямагт төгөлдөржүүлэх, армийн зохион байгуулалтыг чанд цэгцлэх, дээд зэргийн уян хатан, хөдөлгөөнт армийг байлдааны бэлэн байдалд барьж байх гол үүрэгтэй байжээ.

[[Чингис хаан]], түүнийг залгамжлагчид цэргийн үйлдвэрүүдийг хөгжүүлж, анги, нэгтгэлүүдийг шинэчлэн зохион байгуулав. Чингис хааны цэрэг 105000-д 10000 хишигтэн 95000 аравт цэрэг хүрч байсан гэж тэмдэглэсэн нь үнэнд ойртсон буй за.

Их Монгол улс хүчирхэг зэвсэгт хүчинтэй байсан нь цэргийн сургалтын бүхэл бүтэн тогтолцоо бүрдүүлсэнтэй холбоотой. Эл тогтолцоо нь, хүүхдээ хар багаас нь морь унуулж, нум сум харвуулж сургах, байлдах болон агнах наад захын эрдмийг эзэмшүүлэхийг иргэн бүрийн зайлшгүй үүрэг болгосон бүх нийтийн цэргийн бие даасан сургалт; мөн моринд гарамгай болгох, сэлэмдэх урлагт суралцах, оньсон техник  эзэмших зэрэг албан ёсны мэргэжлийн сургалт гэсэн хоёр үндсэн хэлбэртэй байжээ. Байн байн тэмцээн, наадам зохион байгуулж байсан нь зугаа цэнгэлийн төдийгүй, цэргийн сургалтын үр дүнг шалгах гол хэлбэр байсан.

Чингисийн цэргийн эрдэм ухаан нь ашигтай байрлалаас түрүүлж, гэнэтийн цохилт өгч байлдааны санаачилгыг гартаа атгах, газар орон цагийн байдалд зохицон таацуулан шийдвэр гарган хэрэгжүүлэх, морьт цэргийн хөдөлгөөнт чанарын өндөр боломжийг шавхан дайчлах, цэрэг  эрийн зориг хүч, сэтгэл зүйн хатуужил, ов мэх, авхаалж самбааг илтгэж, улс төр, цэргийн бодлогыг чадварлаг хослох урлаг байв.

Их Монгол улсын зэвсэгт хүчин нь хөнгөн болон хүнд морин цэргээс бүрдэж байв, Хөнгөн морин цэрэг хөдөлгөөнт чанар, суу залиараа нэн гайхамшигтай. Хүнд морин цэрэг нь өвч зэвсэглэсэн тусгай зориулалт бүхий цэрэг юм. Цэргийн гол зэвсэг нь нум сум, сэлэм, жад, сүх төмөр, шийдэм, бороохой, хуяг дуулга байв. Монголын морьт арми нь хэрэм боомт эвдэх инженерийн ангитай байжээ. Ийм ч учраас монголчууд урьд өмнө дэлхий дахинд хэзээ ч байгаагүй цэрэг дайны номлолыг бий болгосон бөлгөө.
Мөн үүнд нэгэн зүйл сонирхол татаж байгаа нь Дундат зууны үеийн Монгол цэргийн зэвсэглэлд алсын тусгалтай, сөнөөх хүч чадалтай их буу байв. Энэ тухай тэр үед бусад улс орноос ирж байсан хүмүүсийн дурдатгал, түүхийн сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэгдэн үлджээ. Нүүдэлчдийг ямар ч соёл боловсролгүй богино ухаантай зэрлэгүүд мэт үздэг тийм хүмүүст Монгол цэргийн зэвсэг, техникийн хөгжил, түүнийгээ хэр зэрэг чадварлаг хэрэглэж байсан нь тодорхой хариулт болох буй за.

Монгол цэргийн зэвсэглэлд байсан их буу нь [[Кидан|Кидан Гүрний]] үеэс өвлөгдөн уламжлагдаж улам боловсронгуй болж ирснийг хэлэх хэрэгтэй. Энэ төрлийн зэвсэг нь Чингис хааны үед чанарын шинэ түвшинд гарч явган, морьт цэргийн эсрэг галт, тэсрэх, хорт хийт бөмбөг, бэхэлсэн цайз, хэрэм, хамгаалалтын сэтлэх, нураах гол хэрэгсэл нь [[их буу]], [[чөдөр оньс]], шидэх харвах зориулалт бүхий бусад тоног төхөөрөмж болж байв. Ийм буу нь тухайн үедээ гал, утаа, сүрлэг дуу чимээ, хөнөөх чадвараараа хосгүй байжээ. Чингис хаан баруун зүг хийсэн дайндаа (1218-1220) их буу хэрэглэж байсан бөгөөд түүнийгээ богино буу гэх буюу “пуужин” буу гэдэг байлаа. Мөн хурдан буу буюу арван таван гуурс бүхий шувтлагч буу гэх зэрэг сүр хүч ихтэй гайхамшигт их буу хэрэглэж байж. Монголын цэргийн жанжин Тажир, [[Алтан улс|Алтан улсын]] цайз балгадыг бүслэн байлдаж байхдаа (1233 он) мөн монгол цэргийн жанжин Ганбухын цэрэг (1237 он) их буутай байсан тухай Хятадын түүхчид бичиж үлдээсэн байна. Энэ мэтчилэн Хятадын түүхийн сурвалж бичигт монгол цэрэг дарьт их буу хэрэглэж байсан тухай тэмдэглэжээ. Хятадын түүхч Чоу Вэй, Тогоон төмөр хаан Цинзян хотыг (1338 он) их буугаар галлаж байсан гэж бичжээ. Юань улсын эхэн үед төв Азиас чулуун сумтай галт үхэр буу олдож байсан тухай мөн тэмдэглэгдсэн байдаг.

Мөн түүхэн сурвалжид &quot;монгол цэрэг их буутай тэрэг олонтой, зарим буу нь нэлээд том бөгөөд монголчууд өөрсдөө дарь хийж чаддаг байсан” гэж бичжээ. Тогоонтөмөр хааны үед Товуу нь (1344 он) галт сумаар дээрэмчний завь руу харвахад уг завь нь бутран ихэнх нь шатаж байсан тухай энэ хүн тэмдэглэсэн байдаг.

Ер нь монголчууд 1200 оноос өмнө дарьт зэвсэг, их буу хэрэглэж байжээ гэж үздэг юм. Монгол цэрэг зөвхөн их буу, галт зэвсэг хэрэглээд зогсоогүй, мөн янз бүрийн зориулалттай сумтай байлаа. Дайсныг сүрдүүлэх, их цэргийг удирдан жолоодохын тулд дуут сум хэрэглэж байсан нь бидний үеийн дохионы пуужинтай утга нэг юм. Монголчууд галт зэвсгээ цаашид хөгжүүлсэнгүй тухайн үед гавшгай хөдөлгөөнт маневрийн байлдаан, тулалдаан хийх нь зонхилж түүнд ихээхэн хэмжээгээр ач холбогдол өгч байсан хийгээд зөвхөн хот, цайзыг буулган авахад ашиглагдаж байсан нь ч үүнд нөлөөлсөн байж болох талтай.

===Засаг захиргааны байгууламж===
[[Файл:DiezAlbumsEnthronization3.jpg|thumb|300px|Хаан үйлчилгээнд [[Хишигтэн]] (Судрын чуулган)]]
[[Чингис хаан]] улсаа ерөнхий гурван [[түмэн]] буюу хэсэгт хуваагаад, дотор нь бага түмэн болгосон. Бага түмнээ 5 [[Мянган|мянгат]], мянгатаа зуут, зуутаа аравт болгон хуваажээ. Мянгат нь эхлээд 95 байгаад сүүлдээ 130-д хүрсэн бололтой. [[Чингис хаан]] ийнхүү мянгатын тогтолцоог яаравчлан бүрдүүлсэнээр Их Монгол улсьн өнө удаан тогтнох үндсийг тавьжээ. Эл тогтолцоо нь улс үндсээ батлан хамгаалах аян дайнд мордоход үлэмж хэмжээннй цэргийг богино хугацаанд шуурхай зохион байгуулах, ард олноос албан татвар авах зэрэгт нэн тохиромжтой цэрэг, засаг захиргааны нарийн чанд зохион байгуулалт байв.

Мянгат нь '''дотоод, гадаад''' хэмээн хуваагдах бөгөөд гадаад мянгат нь зэрэг зиндаагаараа дотоод мянгатаас даруй нэг дахин доогуур байжээ. Чингисийн эх, хөвгүуд, дүү нар болон авга [[Отчигин]] нар өөр өөрийн тусгай мянгаттай байв. Чингис хаан '''Отчигин, [[Өэлүн]] эх''' хоёрт түмэн өрх, хоёрдугаар хүү [[Цагадай|'''Цагадайд''']] 8000 өрх, гуравдугаар хүү [[Өгэдэй|'''Өгэдэйд''']] 5000 өрх, отгон хүү [[Тулуй|'''Тулуйд''']] 5000 өрх, дүү [[Хасар|'''Хасарт''']] 4000, дүү [[Хачиун Алчи|'''Алчидайд''']] 2000, дүү [[Бэлгүдэй|'''Бэлгүдэйд''']] 1500 өрх тус тус «хувь» болгон өгчээ.

Монголын эртний нүүдлийн нийгмийн улс төрийн эохион байгуулалтын эртний өвөрмөц нэгэн хэлбэр нь “Хишигтэн” байв. Хишигтнийг эхлээд овог, аймгийн тэргүүлэгч нар биеэ болон орд өргөөгөө хамгаалах зорилгоор бий болгожээ. [[Чингис хаан|Тэмүжин]] ч Хамаг Монголын хаан болоод бие, орд өргөөгөө сахин хамгаалах өдрийн манааны 70 торгууд, шөнийн харуулын 60 хэвтүүлээс бурдсэн 150 хүн бүхий хишигтэнтэй болжээ.

Их Монгол улс байгуулагдсанаас хойш хишигтний үүрэг өсч, зохион байгуулапт дэг журам нь нарийсчээ. [[Чингис хаан]] хишигтний тоог нэгэн түмд хүргэж, түүний эгнээг түмт, мянгат, эуутын ноёдын хүүхдээс бүрдүүлж, бас сул чөлөөтэй хүмүүсийн хүүхдээс ухаан, чадлаараа шалгарсныг нь сонгон оруулж байв.

Удалгуй хишигтэн нь хааны бие, орд өргөөний аюулгүй байдлыг сахин хамгаалах төдийгүй, улс орны дотоод дэг журам сахиулах, үймээн, самуунаас сэргийлэх онцгой үүрэг хүлээх болов. Цаашид Хишигтэн бүтэц, үүрэг зохион байгуулалтын хувьд улам өргөжиж, улс орны цэрэг захиргааны нэгдмэл төв байгууллага болон хувирчээ. Өөрөөр хэлбэл, нэг ёсны засгийн газрын үүрэг гүйцэтгэх болсон. Дээд зиндааны албан тушаалтныг зөвхөн хишигтнээс томилно. Хишигтэнд чанд сахилга, хариуцлага хүлээлгэхийн хамт онцгой эрх ямба эдлүүлж байв. Ийнхүү хишигтэн бол Их Монгол улсын төрийн гол тулгуур болж байлаа.

=== Хууль===
Чингис хааны зарлигаар шадар түшмэл [[Шихихутаг]] &quot;[[Их Засаг]]&quot; хэмээх кодчилсон хуулийг батлан гаргасан байна. &quot;Их Засаг&quot; хуулийн өмнө энгийн ард иргэд болон ихэс дээдэс тэгш эрхтэй байж, адил ял зэмлэл хүлээдэг байснаараа онцлог юм. Хуулийн ял шийтгэл нь маш хатуу байсан бөгөөд жишээлбэл дайнд явах үед урд яваа хүнийхээ санамсаргүй унагаасан зүйлийг арын хүн авч өгөхгүй бол цаазаар авах ял оноодог байв. Энэхүү хатуу засаглал нь Монголын эзэнт гүрэнг амар амгалан, тайван тогтуун улс болгох үндэс суурь нь болж өгчээ. Европын жуулчид их гүрний ард иргэдийн өндөр зохион байгуулалттай, дэглэм журамтай байдлыг гайхан шагшсан байдаг.Мөн их засаг хууль нь Монголын хамгийн эртний хууль цаацын бичиг ба одоогоор олдсон эх сурвалж нь [[Солонгос]] улсад хадгалагдаж байна. 

Их гүрний үед сайд түшмэд, цэргийн жажид өөрсдийн авъяас чадварт тулгуурлан сонгогддог байсан бөгөөд шашин шүтэх эрхийг чөлөөлж өгсөн байна. Ард иргэдийн доторх хулгай дээрмийг чандлан хорьж зөрчигсдийг хатуу шийтгэдэг байв. Биедээ үнэт эрдэнэ тээж яваа ганц бие эмэгтэй хүн гүрний нэг өнцөгөөс нөгөө өнцөг хүртэл ямарч саадгүй аялах боломжтой байсан хэмээн зарим хууч ярианд өгүүлдэг. 

Их Монгол улсын үед аян дайнд мордох, их хааныг сонгох зэрэг хамгийн чухал асуудлуудыг [[Их Хуралдай]]гаар шийддэг байв. Их Хуралдайд алтан ургийнхан, цэргийн жанжид, төрийн сайдууд зэрэг хамгийн нөлөө бүхий хүмүүс уулзан цуглаж хамтаар улсын чухал асуудлуудыг шийддэг байжээ. 

Их гүрний өнцөг булан бүрт өртөө улаа байгуулж худалдаачид, элч нарын аюулгүй байдлыг хангасан байна. Эдгээр өртөө улаагаар дамжуулан худалдаачид [[Хятад]]аас [[Ойрх Дорнод]], [[Европ]] хүртэл саадгүй аялдаг байв. [[Чингис хаан]] төрийн тамгыг хэрэглэх болж, Монголчуудыг бичиг үсэгтэй болгох ажлыг эхлүүлж, мөн хуулчид, багш нар, уран бүтээлчдийг татвараас чөлөөлсөн байна.

Их Монгол улс өргөжин бэхжихийн хэрээр эрх зүйн болон заншлын эрхийн хэм хэмжээ нь ялгамж, онцлогоороо тодорч харилцан бие биедээ нөлөөлөн, Монголын нийгмийн харилцааны нарийн түвэгтэй байдлыг зохицуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Энэ үеийн эрх зүйн хэм хэмжээг агуулсан хууль цаазын сурвалж бол [[Их Засаг]] хэмээх нэгдмэл хууль юм. Эл хууль бол нийгмийн нэг төрлийн харилцаа бус, харин олон төрлийн харилцааг зохицуулсан нэгдмэл хууль цааз байжээ. Харамсалтай нь Их Засаг хууль бидэнд бүрэн эхээрээ уламжлагдаж ирээгүй. &quot;[[Монголын нууц товчоо]]&quot;, Рашид Ад Дины &quot;[[Судрын чуулган]]&quot;, Жүвейний &quot;Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүх&quot;, Магакийн &quot;Нум, сумтан ард түмний түүх&quot; зэрэг сурвалжийн шинжтэй бүтээлүүдэд Их Засаг хуулийн хэсэг зүйл заалтууд уламжлагдан иржзэ. 1320 онд Египетийн түүхч Макризи Алтан ордны улсаас [[Их Засаг]] хуулийн хамгийн томоохон хэсэг зүйл нээлтийг олсон нь тэр үеийн эрх зүйн чухал сурвалж болж буй.

«Их Засаг» хууль бол Монголын тулгар төр байгуулагдсан түүхт үйл явдлын үр дагавар болон төрсөн юм. Засаг гэдэг үгийн эртний язгуур утга нь хууль цааз, дүрэм, журам, хэв ёс гэсэн ойлголтыг илэрхийлж байжээ.«Их Засаг» хууль бол Их Монгол улсын хааны бүрэн эрх, засаг захиргаа, цэрэг, гадаад харилцаа, шашны суртал, ахуй заншил, иргэд хоорондын харилцаа, сургаал, сургамж, тэтгэвэр, тэтгэмж, өмч хөрөнгө. өв залгамжлал, гэрлэлт, гэр бүлийн харилцаа, худалдаа арилжаа, эрүүгийн хэрэг, ялын бодлого, шүүн таслах журмыг эохицуулсан хууль байжээ.Уг хууль дахь ял шийтгэлийн төрлүүд нь андгайлах (тангарагийн эрүү), золиослох, дөнгөлөх, торгох, ташуурдах буюу шийдэмдэх, гянданд хорих, цөлөх, цаазаар авах буюу алах ял байв. Их засаг хуулиар эмэгтэйчүүдийг худалдах болон хулгайлах, монголчуудыг хоорондоо байлдахыг хоригложээ.

Их Засаг хууль бол дэлхийн соёл иргэншлийн түүхнээ бүхэл бүтэн нийгэмд улс төрийн байгуулал бүрэлдэн төлөвшихөд томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн эртний Вавилоны [[Хаммурапийн хууль]], Энэтхэгийн [[Манугийн хууль]] зэрэг алдартай хуулиудтай эн зэрэгцэхүйц ач холбогдолтой цааз-эрхэмжийн нэн чухал баримт бичиг юм. Учир нь эл хуулийн зарчим, үзэл санаа зөвхөн Монгол нутаг төдийгүй, ертөнцийн талыг эзэгнэсэн их гүрний хэмжээнд үйлчилж байсан хувьд дэлхийн хууль цаазны түүхэнд баларшгүй ул мөрөө үлдээсэн бөлгөө.

=== Засаг захиргааны хуваарь, төрийн байгуулал===
[[Зураг:Mongol dominions1.jpg|right|thumb|Монголын Эзэнт Гүрний хамгийн их өргөжин тэлсэн үе]]
[[Файл:Weltreich-Mongolen.JPG|thumb|Евразийн Их Монгол Улс даяар]]
Өмнөх үеийн төр ёсны уламжлалд тулгуурлан шинэ тутам байгуулагдсан Монголын төр нь хэлбэрийн хувьд хэмжээгүй эрхт хаант засгийн төрхтэй боловч мөн чанараараа ардчиллын олон бүрдлийг өөртөө агуулсан, тун өвөрмөц шинж бүхий төр байв. Төрийн дээд эрхийг баригч нь их хаан байв. Их хаан бол тэнгэрээс заяат хэмээн өргөмжлөгдсөн, Монгол улсын хэмжээгүй эрхт эзэн, төрийн тэргүүн байсан ажгуу. Их хааны гарт төрийн дээд эрх мэдэл, үлэмж засаглал төвлөрч, тэрбээр Монголын газар нутгийн дээд өмчлөгч болж байлаа.
Хаан амьд сэрүүн байхдаа өөрийнхөө залгамжлагчийг гэрээслэнэ. Энэ нь хаан өөрөөсөө хойш элдэв хямрал тэмцэл гарч, төр хямрахаас болгоомжилсон ухаалаг бодлого байв.

Хааныг сонгон өргөмжилж, төр улсын тулгамдсан асуудалд ончтой хариу эрэлхийлж, нягтлан магадласаны үндсэн дээр их хаанд зөвлөх эрх бүхий байгууллага бол [[Их Хуралдай]] байжээ. Их Хуралдай нь өмнөх үеийнхээс зохион байгуулалтын хэлбэрийн хувьд боловсронгуй болж, төрийн дээд байгууллагын шинжийг агуулж байсан. Хамгийн гол нь хэн бугай ч Их Хуралдайг алгасан хааны титэм хүртэх эрхгүй байсан явдал юм. Чухам үүгээр Их Хуралдайн эрх, сүр хүч илэрхийлэгдэж байв. Их Хуралдайд Чингис хааны ах дүү, үр хүүхэд, эх ба хатад, цэргийн жанжин, итгэлт нөхөд оролцоно. Зарим судлаач эл байгууллыг парламентат ёсны дээд өвөг хэмээн үздэг.

Их хаанд хэдийгээр хэмжээгүй эрх мэдэл төвлөрч байсан боловч эрдэм ухааныг дээдлэн биширч, мэргэдийн зөвлөлөөг сонсон, болгоон соёрхдог байжээ. Тиймээс ч Чингис хаан дэргэдээ [[Засаг захиргааны зохион байгуулалт|Сэцдийн зөвлөл]] байгуулж, улс төрийн шаггүй бодлоготон, эрдэмтэн мэргэдийг оруулж, тэдний санал бодлыг анхааралтай сонсдог байв. Зарим эрдэмтэд Сэцдийн зөвлөлийг төрийн институт болж чадаагүй гэж үэдэг. Их хаан гүйцэтгэх эрх мэдлээ хэрэгжүүлэх зорилгоор улс орны амьдралын хүрээ, салбарыг хариуцсан төрийн сайд нарыг томилж байжээ. Энэ ёсоор [[Мухулай]]г [[Ван|Го ван]] буюу улсын ван болгожээ, Энэ нь хааны тэргүүн шадар сайд байв. Түүнтэй эн зэрэгцэхүйц эрхтэй албан тушаалтан бол улсын заргач байв. Энэ тушаалд Чингис хаан өөрийн өргөж авсан дүү [[Шихихутуг]]ийг томилжээ. Их хаан түүнд «Мөнх тэнгэрийн ивээлээр улс гүрнийг тохинуулж байхад чи үзэх нүд, сонсох чих болж яв» гээд Надтай зөвлөж, Шихихутугийг шийтгээд цагаан дээр хөх бичиг бичиж, дэвтэрлэснийг ургийн урагт хүртэл хэн ч бүү өөрчилтүгэй» гэж тушаасан байна.

Чингис хааны хууль зарлигийн биеллийг хянах тусгай албан тушаалтан буй бопгожээ. Маркизийн [[Их Засаг]] хуулиас түүвэрлэж авсан гэсэн тэмдэглэлд засаг хэрэгжүүлэхийг хянагч тушаалд хүү Цагадайгаа томилсон гэж бичсэн байна. Ийнхүү төрийн хяналтыг буй болгожээ.
[[Чингис хаан]] төрийн бусад сайд нарыг дэс дараалан томилсон байна. Тухайлбал. [[Боорчи]], [[Зэлмэ]], [[Наяа]] нарыг өөрийнхөө удирдлагад их төлөв цэргийн хэргийг эрхлэх төрийн сайдын тушаалд тохоон талбижээ. Мөн тийм зиндааны албан тушаалтан бол төрийн бэхи (шинжээч) [[Үсүн Өвгөн]] юм. Тэрбээр тэнгэр огторгуйг шинжиж, он жил, сар өдрийг заасан хуанли зохиож, наран, саран хиртэхийг эртнээс мэдэж хаан эзэндээ айлтгах, дайлаар мордох, Их Хуралдай чуулах сайн өдрийг тогтоох зэрэг үүрэг гүйцэтгэнэ. [[Төрийн бэхи]] цагаан хувцас өмсч, цагаан морь унаж явдаг заншилтай. Түүнээс дутахааргүй эрх мэдэлтэй байсан хүн бол [[Хөхчү бөө]] байв. Гэвч тэрбээр их эзнийхээ итгэлийг даалгүй, хаан төрд тэрсэлж, цаазын тавцанд очсон түүхтэй.

Гүйцэтгэж байсан үүргээс нь хөөн үзэхэд Тодой чэрби мал аж ахуйн сайд, [[Тататунга]] захиргаа, боловсролын сайдын зиндаанд ажиллаж байсан байна. Зарим хүмүүс төр, түмний өмнө байгуулсан баатарлаг гавъяа, цэргийн удирдакх ур чадвараараа тодорч албан тушаалд томилогдож байв. Тухайлбал, [[Мухулай]], [[Боорчи]], [[Зэлмэ]], [[Шихихутуг]], [[Сорхон-шира]], [[Сүбээдэй]], [[Зэв]], [[Борохул]] (удалгүй нас барсан) Хэра-Унругэ, хожим Цуу мэргэн ([[Елюй Чуцай]]) нарыг есөн өрлөг хэмээн цэргийн жанжнаар томилсон байна. Зарим судлаачид тэднийг орчин цагийн цэргийн маршалуудтай дүйцүүлэн бичдэг.

==Соёл==

===Археологи ===
Монголын нутгаас 12-р зууны сүүл, 13-р эхэнд хамаарагдах 7 хүний булш олдсон ба тус бүрт нь 7 морь дагалдуулан оршуулжээ.&lt;ref name=&quot;МҮТВ&quot;&gt;Тэд бидний тухай: Чингисийн нууц Digging for truths баримтат кино - МҮТВ&lt;/ref&gt; Нэг булшинд нь 1190-1230 оны үед амьдарч байсан эмэгтэй хүний шарил олдсон ба түүний булшнаас шонхорын дүрстэй бөгж олджээ.&lt;ref name=&quot;МҮТВ&quot;/&gt; 

==Уналт==
[[Файл:Mongol Empire (greatest extent).svg|thumb|хамгийн их хэмжээгээр]]
[[Зураг:Mongol 13.png|thumb|Эзэнт гүрэн дөрвөн хаанд хуваагджээ]]
1300-аад оноос Монголын эзэнт гүрэн хямралд орж эхлэв. 1260 онд [[Хубилай]] өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг [[Хархорум]] хотоос Хаан балгас (Дайду) (одоогийн [[Бээжин]] хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, [[Юань]] хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн [[Алтан Орд]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань улс]] гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдав. Алтан орд, Ил Хаант Улс, Цагадайн улсууд Юань улсад жил бүр татвар өгч, Юань улсын хааныг өөрсдийн эзэн захирагч гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөг байв. Гэвч энэ харилцаа төдий л бат бэх биш байв. XIV зууны эхэн үед Евразид [[Хар үхэл]] хэмээх тахал гарч олон сая хүнийг үхүүлжээ. Энэ өвчин худалдааны зам дагуу асар хурдацтай тархаж байсан тул хүн, амьтны хөл тасарч, орон нутгуудад хөл хорио тогтоосон байна. Үүний улмаас улс орнуудын элчин харилцаа тасарч, Монголчуудыг байгаа газартаа суухаас өөр аргагүй болгосоноос хоорондын харилцаа алдагджээ. Мөн газар сайгүй өлсгөлөн дэгдэж, үймээн самуун гарах болов. Орон нутгийн захирагчид бие даах болсон ба Чингис хааны удмынханы хооронд эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл улам хурцадсаар байлаа. [[Ил Хаант Улс]] Абу Саид ханыг нас барсны дараа олон тооны эмирийн улсуудад хуваагдав. Эдгээр улсууд нь XIV-XVI зууны үед бүгдээрээ мөхжээ. Энэ үед Хятадад тахал, өлсгөлөн, байгалийн гай гамшгаас болж, олон хүн үхэж үрэгджээ. Мөн орон нутгийн засаг захиргаа болон Монголчуудын авах албан татвар улам нэмэгдэж, ард түмний амьдрал улам дорджээ. Түүний улмаас Хятадад Юань улсын эсрэг бослого үймээн газар сайгүй гарах болов. Тэдгээрээс хамгийн далайцтай бослого нь 1330-аад оны үеэс гарсан Улаан алчууртны бослого юм. Улаан алчууртнууд болон Юань улсын засаг захиргааны хоорондын дайн хэдэн жилийн туршид үргэлжилжээ. Үүний эцэст Улаан алчууртнууд дараа дараалан бут цохигдож, бослого бараг дарагдах гэж байтал Улаан алчууртны бослогын нэгэн толгойлогч [[Чжу Юань Чжан]] Мин улсыг байгуулж, өөрийн босогчдыг чадварлаг удирдаж, [[Хятад]]ын ард түмний дэмжлэгийг авсаны үр дүнд 1368 онд Юань улсын нийслэл Хаан балгас хотыг эзлэн авч, Хятад дахь Монголын захиргааг устгажээ. Юань улсын хаан [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр]] цагаан хэрмийн ард зугатан гарч, Юань улсын захиргааг Хятадад дахин сэргээхийг санаархах болов. Чжу Юань Чжан цагаан хэрмийн ард хөөгдөж гарсан Монголчуудын эсрэг аян дайн хийж, Юань улсыг бүрэн устгахыг оролдсон боловч бүтээгүй юм. 

[[Лев Николаевич Гумилев]] &quot;Их талын байгаль ба хүмүүс&quot; бүтээлдээ &quot;Төв Азийн үндэстнүүд хятадын соёлд таагүй ханддаг байв. Жишээ нь түрэгүүд хятадын уусгах бодлогын эсрэг тусгайлсан бодлого баримталдаг байв. Уйгурууд манихейн, харлугууд лал, басмал, онгудууд несторын, төвдүүд буддын шашныг хятадаар дамжуулалгүйгээр шууд Энэтхэгээс хүлээн авч хятадын соёл Цагаан Хэрэмнээс гадагш нэвтэрч чадсангүй. Хүннү, түрэг, монголчууд нь хоорондоо зөрчилдөн тэмцэлддэг байсан ч хятадын уусгах аюулын эсрэг хаалт болж байв&quot; гэж бичжээ.&lt;ref&gt;[http://gumilevica.kulichki.net/articles/Article16.htm  ЛЮДИ И ПРИРОДА ВЕЛИКОЙ СТЕПИ] &quot;Примечательно общее для всех народов Центральной Азии неприятие китайской культуры. Так, тюрки имели собственную идеологическую систему, которую они отчетливо противопоставляли китайской. После падения Уйгурского каганата уйгуры приняли манихейство, карлуки - ислам, басмалы и онгуты - несторианство, тибетцы - буддизм в его индийской форме, китайская же идеология так и не перешагнула через Великую стену&quot;...&quot;Так малочисленные монголы победили огромный Китай, объединив те дальневосточные народы, которые не соглашались стать объектом китаизации&quot;...&quot;Возвращаясь к более ранней эпохе и подводя некоторые итоги вышесказанному, отметим, что, хотя хунны, тюрки и монголы весьма разнились между собой, все они оказались в свое время барьером, удерживавшим натиск Китая на границе степей&quot;&lt;/ref&gt;

Цагадайн улс XIII зууны сүүл үеэс Самарканд хотоор төвлөрсөн суурин соёл иргэншилтэй Мавереннахр, Долоон мөрөн, Турфаны хөндийгөөр төвлөрсөн нүүдлийн соёл иргэншилтэй Моголистан хэмээх хоёр хэсэгт хуваагдаж, XIV зууны туршид хоорондоо тэмцэлдсээр байв. 1340-өөд оноос Мавереннахрт доголон хэмээх хочтой Монголын Барулас овгийн угсааны эмир Төмөрийн улс бий болсон боловч XV зууны эхэн үед доголон Төмөрийн нас барсны дараа олон жижиг эзэмшил болон хуваагдсан ба улмаар Алтан ордноос нүүж ирсэн Үзбекүүдийн довтолгоонд өртөж, мөхжээ. [[Доголон Төмөр]]ийн угсааны Бабур ноён Үзбекүүдэд шахагдан [[Энэтхэг]]т очиж, Их Могол улсыг байгуулсан юм. Хожим 1859 онд Их Моголын улс Британичуудад цохигдон мөхжээ. Моголистан XVI зууны үеэс суурин соёл иргэншилд орж, Исламын шашныг шүтэх болжээ. Моголистаны Мухаммед хаан захирагдагсаддаа чалма малгай өмсөхийг хүчээр тулган хүлээлгэсэн ба Таш-Рабат хотыг байгуулж, суурин байдлаар амьдрах болов. Моголистаны баруун талаас Үзбекүүдээс тасарсан Казахууд, зүүн талаас Ойрадууд довтолж шахамдуулах болсон тул Моголистаны Султан Саид хаан XVI зууны үед нийслэлээ Яркенд хотод шилжүүлж, улсаа Яркендын хаант улс хэмээн нэрийджээ. XVII зуунд Яркендын хаант улс Зүүнгарын хаант улсын захиргаанд орсон юм. Алтан орд XIV зууны эхэн үеэс хямралд орж, олон хан солигджээ. Улмаар XV зууны үед Алтан орд [[Түрэг]] хэлт нүүдэлчдийн ордууд болон задарчээ. Алтан ордны улсаас [[Казань]], [[Крым]], [[Астрахань]], [[Ногайн орд]], [[Сибирийн ханлиг|Сибир]]ийн хант улсууд тасран гарчээ. Алтан ордны үлдэгдэл болох Их орд 1502 онд Крымийн ханлигт эзлэгдэн мөхсөн байна. Алтан ордны улсаас тасран гарсан улсууд XV-XVIII зууны үед бүгдээрээ Орост эзлэгдсэн бөгөөд хамгийн сүүлчийн бие даасан улс болох Крымийн хаант улс 1784 онд [[Орос]]т эзлэгджээ. Юань улсын хаад Монголд эргэн ирсний дараа Монголын хаан Аюушридар Юань улсын Цагаан хэрэмнээс хойших нутгийг эрх мэдэлдээ барьсаар байлаа. Гэвч 1389 онд  [[Төгстөмөр]] хаан Мингийн цэрэгт ялагдан зугатаж яваад Аригбөхийн угсааны Есүдэр ноёнд алагдсанаар Юань улсын нэгдмэл хүч үгүй боллоо. Монголчууд олон жижиг ноёдын эзэмшлүүдэд хуваагджээ. Эдгээрээс Хубилайн удмынхны толгойлсон монголчууд, Цорос аймгийн ноёдын толгойлсон [[ойрад]]ууд давамгайлан гарч ирж, хоорондоо тэмцэлдэх болжээ. Энэ хоёр хүчин зарим үед нэгдэж байсан боловч удалгүй задардаг байлаа. XVII зууны үед Хубилайн удмынхны толгойлсон Монголчууд [[Манж Чин улс]]ад дагаар орсоноор Юань улсын улбаа ариллаа. XVIII зуунд Ойрадуудын байгуулсан [[Зүүнгарын хаант улс]] Манж Чин улсад эзлэгдсэнээр Евразийн их тал нутагт монголчууд ноёрхох явдал үгүй болжээ.

== Түүхэн нөлөө, гуйвуулга ==
ИМУ-н байлдан дагууллын үед гарсан хохирлын хэмжээг гадаадын орнууд хэт дөвийлгөн гуйвуулах явдал байдаг.&lt;ref&gt;[http://amgalant.com/genocide-as-a-way-of-life-a-paper-by-paul-d-buell Central Eurasia: Genocide as a way of life?]/&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;[http://www.academia.edu/241538/Central_Eurasia_Genocide_as_a_way_of_life Central Eurasia: Genocide as a way of life? Paul Buell]&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;[http://www.sowhymongolia.com/10-reasons-genghis-khan-was-not-a-genocidal-maniac/ 10 Reasons Genghis Khan Was NOT a Genocidal Maniac]&lt;/ref&gt; Энэ нь тухайн цагийн түүхийн сурвалж үлдээсэн хүмүүс нь эзлэгдсэн орны хүмүүс байсантай холбоотой юм. 

2005 оны 11 дүгээр сард НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблей Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг дэлхий дахинаа тэмдэглэн өнгөрүүлэх талаар тусгай тогтоол гаргав. Энэ тогтоолд: Нүүдлийн соёл иргэншил нь худалдаа, арилжааны өргөн сүлжээг хөгжүүлж, захиргаа, соёл, шашин болон худалдааны томоохон төвийг байгуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэж тэмдэглэжээ. Уг тогтоолын дагуу ХБНГУ, Австри, Унгар зэрэг олон оронд Чингис хаан ба эзэнт гүрэн үзэсгэлэн гарч, олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал болж өргөн тэмдэглэсэн билээ.

== Зураг ==
&lt;gallery&gt;
Файл:Ази 5-11-р зуун-украин сайтын зураг.jpg
Файл:Их Монгол улс 5.jpg
Файл:A Short History of the World, p0293.jpg
Файл:XIII.gif
Файл:Их Монгол улс-украин сайтын зураг.jpg
File:Asia 13th Century.pdf
Файл:Монголчууд Киевийн улсад довтолсон нь.jpg
Файл:Алтан Орд, Цагадай 14-р зуун орос сайтын зураг.jpg
Файл:MongolEmpire1300.png|Юань улс
Файл:Уйгурын Идигүдийн улс, 861 (867)—1368 он.png|Уйгурын буддын шашинт Идигүдийн улс, 861 (867)—1368 он. Чингис хаанд дагаар орсон. Хожим [[Моголистан]]ы бүрэлдэхүүнд оржээ.
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
{{Commonscat|Mongol Empire|Их Монгол Улс}}
* [[Чингис хаан]]
* [[Их Монгол Улсын хаад]]
* [[Монгол ноёдын цол хэргэм]]
* [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]]
* [[Монголын анхны арми]]

== Ном зүй ==
* &quot;''HISTORIA MONGALORUM''&quot; Fra Giovanni da Pian del Carpini, 1245-1247, &quot;''Монголчуудын түүх''&quot; Плано Карпини, итали хэлнээс орчуулсан Л.Нямаа, 2006, ISBN 99929-2-214-1

== Цахим холбоос ==
*[http://forum.freekalmykia.org/index.php?showtopic=141 МНТ эх хувилбараар нь татах]
*[http://silverhorde.viahistoria.com/research/MongolHeraldry/DSC07236.JPG ИМУ-н угийн бичиг, тамга]
*[http://altaica.narod.ru/SECRET/e_tovchoo.htm Сокровенное Сказание Монголов -Козины орчуулга]
*[http://books.google.mn/books?id=wc2vM8uOBkoC&amp;dq=teguder&amp;source=gbs_navlinks_s Beyond the Legacy of Genghis Khan, Linda Komaroff]
*[http://books.google.mn/books?id=4D9pO_4j9-4C&amp;dq=teguder&amp;source=gbs_navlinks_s History and Historiography of Post-Mongol Central Asia and the Middle East]
*[http://books.google.mn/books?id=VxOcXC85tnQC&amp;dq=teguder&amp;source=gbs_navlinks_s Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol Worlds]
*[http://www.cultorweb.com/eBooks/Storia/Historical%20Dictionary%20of%20the%20Mongol%20World%20Empire.pdf Historical Dictionary of the Mongol World Empire]
*[https://books.google.mn/books/about/The_Mongol_Empire_between_Myth_and_Reali.html?id=o44cBQAAQBAJ&amp;redir_esc=y The Mongol Empire between Myth and Reality: Studies in Anthropological History], Denise Aigle BRILL, Oct 28, 2014 
*[http://books.google.mn/books?id=GExyMO9QSTMC&amp;dq=%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C,+%D0%A6%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F+%D0%B8+%D0%92%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F+%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F+%D0%B2+%D1%81%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D0%B0&amp;source=gbs_navlinks_s Этногенез и культурогенез в Байкальском регионе (средневековье)]
*[http://ru.warriors.wikia.com/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B Монголы ru.warriors.wikia.com]
*[http://asianhistory.about.com/od/mongolia/f/Effects-Mongols-Europe.htm What Effect Did the Mongols Have on Europe?]
*[http://afe.easia.columbia.edu/mongols/main/transcript.pdf The Mongols in World History]

==Эшлэл==
{{reflist}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Хамаг Монгол]]&lt;br/&gt;[[Хэрэйд]]&lt;br/&gt;[[Найман]]&lt;br/&gt;[[Татар]]
|он=1206-1271
|албан_тушаал= Их Монгол улс
|дараа=[[Юань улс]] &lt;br/&gt;[[Алтан Орд]]&lt;br/&gt;[[Цагадайн улс]]&lt;br/&gt;[[Ил Хаант Улс]]
}}
{{end}}
{{Их Монгол Улсын сэдэв}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс| ]]
[[Ангилал:Еврази]]
[[Ангилал:Азийн түүхэн нутаг дэвсгэр]]
[[Ангилал:Дундад зууны улс]]
[[Ангилал:Европын түүхэн нутаг дэвсгэр]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн нутаг дэвсгэр]]
[[Ангилал:Төв Азийн түүх]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн улс]]
[[Ангилал:Морь түүхэнд]]</text>
      <sha1>aujjnbanapqw3guq6gnp5zwgu9vt7z3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706328</id>
      <parentid>706327</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T06:05:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>38.34.179.30</ip>
      </contributor>
      <comment>Таамаглалтай агуулгыг устгаж, түүхэн өгөгдлийг нэмнэ үү</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="84220" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Их Монгол Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt; ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot; style=&quot;border:none; margin:0; padding:0;&quot;
| align=&quot;center&quot; width=&quot;50%&quot; | [[File:Guyuk khan's Stamp 1246.jpg|150px|Их Монгол улсын их хааны тамга]]
| align=&quot;center&quot; width=&quot;50%&quot; | [[File:Mongolian state honor guard 2011.jpg|100px|Есөн хөлт цагаан туг]]
|-
| align=&quot;center&quot; | [[Их Монгол улсын их хааны тамга]]
| align=&quot;center&quot; | [[Есөн хөлт цагаан туг]]&lt;ref&gt;[https://ikon.mn/n/8gx Төрийн есөн хөлт цагаан туг]&lt;/ref&gt;
|}
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Цаг тооны хэлхээс'''&lt;br /&gt;'''1206 — 1368 он'''
|-
| style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|+
|
|
|-
| width=&quot;45%&quot;  align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot; |[[Хамаг Монгол|←]] [[File:Flag of None.svg|20px]] [[Хамаг Монгол]]
| align=&quot;right&quot; | 
| align=&quot;right&quot; | [[Алтан Орд]] [[File:Golden Horde flag 1339.svg|20px]][[Алтан Орд|→]]&lt;br /&gt;[[Цагаадайн Улс]] [[File:Flag_of_the_Chagatai_Khanate.svg|20px]][[Цагаадайн Улс|→]]&lt;br /&gt;[[Ил Хаант Улс]] [[File:Flag of Ilkhanate.gif|20px]][[Ил Хаант Улс|→]]&lt;br /&gt;[[Юань Улс|Их Юань Улс]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|20px]][[Юань Улс|→]]
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Үндсэн хууль|Үндсэн хууль цааз]]'''
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Их Засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол хэл|Монгол]] &lt;small&gt;мөн түүнчлэн улсын нутаг&lt;br /&gt; дэвсгэрт хэрэглэгдэх томоохон хэлнүүд&lt;br /&gt; ([[Түрэг хэлний бүлэг|түрэг]]&lt;ref&gt;{{cite book |last = Kołodziejczyk |first = Dariusz |author-link = Dariusz Kołodziejczyk |title = The Crimean Khanate and Poland-Lithuania: International Diplomacy on the European Periphery (15th-18th Century). A Study of Peace Treaties Followed by Annotated Documents. |url = https://books.google.com/books?id=FHrTxHmegRYC&amp;pg=PP1 |year = 2011 |publisher = Brill |location = Leiden, South Holland |isbn = 978-90-04-19190-7 }}&lt;/ref&gt;, [[Хятад хэл|хятад]], [[Иран хэлнүүд|перс]] ба өөр бусад хэл)&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Аваргын балгас|Аварга]] (1206–1235 он)&lt;br /&gt;[[Хархорум]] (1235–1260 он)&lt;br /&gt;[[Ханбалиг]] (1271–1368 он)
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн хэлбэр]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаант засаг]] &lt;small&gt;([[Талын эзэнт гүрэн|нүүдэлчдийн эзэнт гүрэн]])&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''&lt;br /&gt;– 1206–1227 он&lt;br /&gt;– 1229–1241 он&lt;br /&gt;– 1246–1248 он&lt;br /&gt;– 1251–1259 он&lt;br /&gt;– 1260–1294 он&lt;br /&gt;– 1333–1368 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаан]] (сонгох хаант улс)&lt;br /&gt; [[Чингис хаан]]&lt;br /&gt; [[Өгэдэй хаан]]&lt;br /&gt; [[Гүюг хаан]]&lt;br /&gt; [[Мөнх хаан]]&lt;br /&gt; [[Хубилай хаан]]&lt;br /&gt; [[Тогоонтөмөр хаан]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Гүйцэтгэх засаглал]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Их Хуралдай]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''&lt;br /&gt;– 1206 он&lt;ref name=&quot;Taagepera499&quot;&gt;{{cite journal |date = September 1997 |title = Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia |journal = [[International Studies Quarterly]] |volume = 41 |issue = 3 |pages = 475–504 |doi = 10.1111/0020-8833.00053 |first = Rein |last = Taagepera |author-link = Rein Taagepera |jstor = 2600793 |url= http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807 |access-date = 8 December 2018 |archive-url = https://web.archive.org/web/20181119114740/https://escholarship.org/uc/item/3cn68807 |archive-date = 19 November 2018 |url-status = live }}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;– 1227 он&lt;br /&gt;– 1294 он&lt;br /&gt;– 1309 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;{{0}}4.000.000&amp;nbsp;км²&lt;br /&gt;12.000.000&amp;nbsp;км² &lt;small&gt;(Чингис хаан нас барах үед)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;23.500.000&amp;nbsp;км² &lt;small&gt;(Хубилай хаан нас барах үе)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;24.000.000&amp;nbsp;км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн ам|Хүн амын тоо]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |110 сая орчим (1279 он&lt;ref name=&quot;автоссылка2&quot;&gt;''Vandepeer Matt.'' Retrospect Empire.&lt;/ref&gt;)
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн амын нягтрал]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |5 хүн км² тутамд&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(газар нутгийг 1294 оныхоор тооцсон)&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Байгуулагдсан'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[1206 он]] 
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Хуваагдсан'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[1260 он]] 
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Мөнгөн тэмдэгт]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Балыш]]&lt;ref&gt;Бартольд В. В. Балыш // Бартольд В. В. Сочинения. — М.: Наука, 1968. — Т. V: Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. — С. 493.&lt;/ref&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Их Монгол Улсын нутаг дэвсгэр'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[File:Mongol Empire map 2.gif|center|355px|Их Монгол Улс 1206 оноос 1294 онд хуваагдах хүртлээ]]&lt;small&gt;{{Өнгөний тайлал|#cc3c44|'''Их Монгол Улс'''}}
1260 оноос:
{{Өнгөний тайлал|#ccd43c|'''[[Алтан Орд]]'''}}
{{Өнгөний тайлал|#44643c|'''[[Цагаадайн улс|Цагаадайн Улс]]'''}}
{{Өнгөний тайлал|#449c3c|'''[[Ил Хаант Улс]]'''}}
{{Өнгөний тайлал|#8c5cb4|'''[[Юань улс|Их Юань Улс]]'''}}&lt;/small&gt;
|}
{{Загвар:Монголын түүх}}
'''Их Монгол Улс''' {{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt; ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}, мөн '''Монголын Эзэнт Гүрэн''' {{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ&lt;br /&gt; ᠡᠵᠡᠨᠲᠦ&lt;br /&gt; ᠭᠦᠷᠦᠨ}}([[Англи хэл|Англи]]: ''Mongol Empire'') (1206–1405) нь Ази, Европ тивийг тэгнэн оршсон, Монголын түүхэнд, хамгийн өргөн уудам газар нутагтай эзэнт гүрэн юм. Судлаачид ИМУ-н газар нутгийг 26,000,000 эсвэл 33,000,000 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; хэмээн зөрүүтэй байдлаар тооцоолжээ. Их Британийн түүхчид Их Монгол Улсыг, газар нутгийн хэмжээгээрээ, [[Британийн эзэнт гүрэн|Их Британийн эзэнт гүрний]] дараа орох, дэлхийн түүхэн дэх 2 дахь том эзэнт гүрэн гэж тэмдэглэсэн нь, дагаж орсон болон хараат буюу вассаль улс орон, овог, аймгуудыг оруулаагүй тооцсонтой холбоотой юм.  

Анх 1206 онд [[Чингис хаан|Чингис Хааны]] байгуулсан ИМУ нь, алтан үедээ, наран ургах зүгээс наран жаргах зүг хүртэл, [[Номхон далай]]н эргээс [[Хар тэнгис]], [[Дунай мөрний]] сав газар, өмнө зүгээс, [[Зүүн өмнөд Азийн]] болон далайн арлуудын хараат буюу [[вассал|вассаль]] орнууд, умард зүгт, Хойд мөсөн далай, [[Енисей мөрөн|Енисей мөрний]] сав газрын овог, аймгуудыг хамруулсан асар уудам газар нутгийг эрхшээн оршиж байлаа. 

[[Ази]], [[Европ]] тивийн олон арван улс, хэдэн зуун хот балгасыг байлдан дагуулж, сая сая иргэдийг хурааж, эрхшээлдээ оруулсан, монголчуудын цэргийн тоо нь 250'000-аас хэтэрч байсангүй.

Чингис Хаан төв Азид, одоогийн [[Монгол|Монгол улсын]] газар нутаг дахь тархай бутархай олон арван нүүдэлчин аймгуудыг нэгтгэж, [[Алтан улс|Зүрчидийн Алтан улс]], [[Тангуд|Тангуд улс]], [[Хорезмын эзэнт улс]]ыг байлдан дагуулснаар, ИМУ-ын үүсэл хөгжлийн үндэс суурь тавигджээ.

== Үүсэл хөгжил ==
{{Гол|Дундад зууны монгол аймгууд|Эргүнэ хунгийн домог|Монгол овог аймгуудын жагсаалт}}
[[Файл:Mongol 1206.jpg|thumb|right|300px|1206 он Монголын овог аймгууд]]
[[Файл:Mongol Empire c.1207.png|thumb|300px|Их Монгол Улс 1207 он]]
[[Файл:Ih Mongol Uls.png|thumb|right|300px|Их Монгол Улс]]

[[12-р зуун]]ы сүүлийн хагаст Монголын газар нутагт [[Хамаг Монгол]], [[Хэрэйд]], [[Мэргид]], [[Татар]], [[Найман]] зэрэг олон арван нүүдэлчин аймгууд мөнхийн дайн дажинтай байлаа. Хамаг Монгол аймгийн хаанаар 1189 онд өргөмжлөгдсөн [[Чингис хаан]] улс төр болон цэрэг зэвсгийн хүчээр зэргэлдээх аймгуудыг өөртөө нэгтгэж 1206 онд Их Монгол Улсыг байгуулсан байна. Нүүдэлчин аймгуудын нэгдлийг хөрш зэргэлдээ орнууд эерэгээр хүлээж авсангүй. Улмаар улс төр, эдийн засгийн зөрчил нь дайн үүсэх шалтгаан болж Чингис хаан Зүрчидийн [[Алтан улс]], [[Тангуд]] болон [[Хорезм эзэнт улс]]ад цэрэглэн халдаж цаашлан [[Азербайжан]], [[Гүрж]]ийг эзэлж [[Калка гол]]ын хөвөөн дээр [[Орос]]ын вангуудын цэргийг бут цохьжээ. Тангудын эсрэг хийсэн сүүлчийн аян дайндаа Чингис хаан өвчнөөр таалал төгссөн бөгөөд өөрийн байгуулсан эзэнт улсаа хүү нартаа гэрээслэн үлдээжээ.

=== Гол үйл явдлуудын хэлхээс ===
* 1189: [[Хар зүрхний Хөх нуур]]т [[Алтан ]], [[Хучир]], [[Сача бэхи]], [[Тайчу]] зэрэг [[Хамаг Монгол]]ын нөлөө бүхий ноёдын хуралдаан болж, [[Тэмүжин]]г Хамаг Монголын ханд өргөмжилж 

* 1206: [[Онон мөрөн|Онон мөрний]] эхэнд Монгол ноёдын [[Их Хуралдай]] хуралдаж Их Монгол улс байгуулагдсаныг даяар олонд тунхаглан зарлаж, Тэмүжин ханыг [[Хаан|Их Хаан]] Чингис хаанаар өргөмжлөв.
* 1207: Монголчууд баруун хойд [[Хятад]] болон [[Төвөд]]ийн зарим газар нутгийг эзлэн оршиж байсан Тангудыг дайлах аян дайныг эхэлж 1210 онд Тангудын хаан бууж өгснөөр Чингис хаан цэргээ гэдрэг татжээ. Тухайн үед [[Уйгур үндэстэн|Уйгарууд]] Их Монгол улсад дагаар орж цаашдын аян дайнууд болон улс гүрнийг төвхнүүлэх ажилд идэвхитэй оролцжээ. 
* 1211: Чингис хааны их цэрэг элсэн говийг гаталж Алтан улсад цөмрөн оров. [[Хуан Эр Цуйгийн Тулалдаан|Цавчаал боомтын тулалдаан]]аар Алтан улсын цэргийн давуу хүчтэй тулгаран анхны томоохон ялалтыг байгуулав. 
* 1218: Монголчууд [[Хар Кидан]] улсын нутагт нэвтэрч [[Кашгар|Кашгар хотыг]] эрхшээлдээ авчээ.
* 1218: Чингис хааны элчийг цаазаар авснаар [[Хорезм]]ийн шах [[II Мухаммед (Хорезм)|Мухаммед]] их дайны харангыг дэлдэв. 
* 1219: Монголын цэрэг Сырдарья мөрнийг гаталж Туркестаны нутагт нэвтрэн оржээ. 
* 1219–1221: Хэдийгээр умард Хятадад [[Алтан улс]]тай хийж байсан дайн үргэлжилж байсан ч Чингис хаан баруун зүгт Хорезмын эзэнт улсыг амжилттай дайлж, улмаар [[II Мухаммед (Хорезм)|Мухаммед шахыг]] устгах даалгаварыг [[Зэв]], [[Сүбэдэй]] нарт өгчээ. 
* 1223: Зэв, Сүбэдэй нар 20000 морьт цэргийг удирдан [[Калка гол]]ын хөвөөнд анх удаа [[Русь|Орос]], [[Кипчак]]ын хамтарсан цэрэгтэй тулалдан ялалт байгуулжээ. 
* 1227: Чингис хаан Тангудын дайлж яваад тэнгэрт халив. Энэ үед Монголын эзэнт гүрэн 26 сая километр квадрат газар нутгийг эзэлж хэмжээгээрээ [[Ромын эзэнт гүрэн]] болон Македоны эзэнт гүрнээс дөрөв дахин том болсон байв. 
* 1229: Өгэдэй их хаан ор сууж '''Далай хаан'''аар өргөмжлөгдөв. 
* 1237: Монголчууд [[Бат хаан]]ы удирдлаган дор нэгдэн [[Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо|баруун зүгт довтолж]] [[Киевийн Вант Улс|Киев]]ийн эсрэг дайныг эхлүүлэв. 
* 1240: Киевийн Вант Улсуудыг сөнөөв. Мөн дорно зүгт [[Солонгос]]ыг эрхшээлдээ оруулав. 
* 1241: Монголчууд [[Польш]]ийн [[Легница|Легница хот]]ын дэргэд буюу [[Легницийн тулалдаан]]аар [[Польш]], [[Герман]], [[Франц]]ын хамтарсан 30 мянган хүнтэй армийг бут цохисон байна. Мөн [[Сайо гол]]ын хөвөөнд [[Мохийн тулалдаан]]аар [[Унгар]], [[Хорват]]ын 65000 хүнтэй шигшмэл армийг бут цохив. 
* 1241 - 1242: Бат хааны арми [[Болгар]]ыг эзэлж жил бүр алба гувчуур авах болов. 
* 1241: Өгэдэй хаан нас эцэслэж Европыг эзэлж байсан цэргийн жанжид, хан хөвгүүд Их Хуралдайд дуудагдаж нутгийн зүг хүлгийн жолоо залав. 
* 1242: Монголчууд [[Адриатын тэнгис]] хүрэв.
* 1246: [[Гүюг хаан]], Их хаанаар өргөмжлөгдөв.
* 1248 онд Гүюг хаан нас барав.

===Их Монгол Улс байгуулагдах урьдач нөхцөл бүрэлдсэн нь===

XII зууны монголчуудьн өмнө тархай бутархай оршиж, өөр хоорондоо ямагт харгалдан бусдын зууш болох уу, эсвэл нэгэн дээвэр дор нэгдэн нягтарч, өгсөн дээшлэх үү гэсэн ацан зам тулгарчээ. Тэрхүү түүхэн сонголтыг зөв ухамсарласан Хамаг Монголын хан [[Тэмүжин]] эсгий туургатныг нэгтгэх тэмцэлд эргэлт буцалтгүй оржээ. Хамаг Монголын дотор Тэмүжинээс гадна [[Жамуха|Жамух]]ын толгойлсон хүчний нөгөө туйл үүсэж, тэд тус тусдаа хүчээ зузаатгахыг эрмэлээж байв. Харин цагийн байдал Тэмүжиний талд аятай эргэж, Жамухын харъяат нараас түүний талд дагаар орсоор байлаа.
[[Хэрэйд]]ийн ханлигийн дотор эвдрэл гарч, [[Ван хан|Тоорил]] ханыг хүчин мөхөсдөхөд [[Тэмүжин]] ивээлдээ авч дахин тэнхрүүлэв. Ингээд түүнтэй хамт 1196 онд [[Алтан улс]]ад туслан, [[Татар]]т хамтын хүчээр цохилт өгчээ. Тэд 1199 онд [[Найман]]ы ханлигтай нүүр тулж байлдсанаас гадна Монгол угсааны олон аймгийг байлдан дагуугав. Гэвч [[Тайчууд]], [[Хонгирад]], [[Икирас|Ихирэс]], [[Горос|Горлос]], [[Татар]], [[Ойрад]], [[Найман]] аймгийн ноёд эвсэж, Чингисийн эсрэг шинэ холбоо байгуулжээ. Тэд 1201 онд Эргүнэ мөрний хөвөөн дээр хуралдаж, [[Жамуха]] сэцэнийг '''Гүр хаан''' хэмээн өргөмжилжээ. Эл бүлэглэлийн эсрэг Тэмүжин Тоорил хантай хүч хавсран тулалдаж бут цохижээ. Жамухын эвслийг бут цохисны дараа Тэмүжин 1202 онд Татарыг эрхэндээ бүрмөсөн оруулав.

Жамуха Хамаг Монголын нөлөө бухий язгууртан [[Алтан]], [[Хучир]] нарыг талдаа урвуулж, Тоорил ханы хүү Нялх Сэнгүмээр эцгийг нь ятгуулж, 1203 онд Тэмүжиний эсрэг дахин эвсэл байгуулжээ. Үүнийг тагнаж мэдсэн Тэмүжин 1203 оны намар [[Туул гол]]ын хавь газар Тоорил ханыг гэнэдүүлэн цохижээ. Ингэж [[Тэмүжин]] хамгийн хүчирхэг Хэрэйдийн ханлигийг мөхөөснөөр Монгол туургатны дотор эрх сүр, нэр хүнд нь эрс өсөв. Эцэст нь өмнөх тулалдаануудад ялагдаж, Найманы [[Таян хан]]ыг тойрон бүгсэн ханлиг, аймгуудын хэсэг бусаг хүчийг 1204 онд бут цохисноор Монгол туургатны үндсэн гол хэсгийг өөртөө нэгтгэжээ. Тэмүжин ийнхүү «хагацсан улсаа хамтатгаж, бутарсан улсаа бүртгэх» их үйл хэргийг бүтээсэн билээ. Энэ үе бол Их монгол улс байгуулагдах явц дахь нэг ёсны шилжилтийн үе байжээ.

===Их Монгол Улс байгуулагдсан нь===
[[File:Genghis Khan empire-en.svg|thumb|Монголын байлдан дагуулалт]]
[[File:Empire_of_Genghis_Khan_at_his_death.png|thumb|Чингис хааныг өөд болох үеийн Их Монгол Улсын газар нутаг]]
3-р жарны улаан бар жил (1206) бол Монгол түмэнд ивээлээ өгч, хэзээ ч үл умартах түүхэн аугаа их үйлсийн гараа болсон юм. 1206 оны намар цагт [[Онон гол|Онон голын]] эхнээ [[Чингис хаан|'''Тэмүжиний''']] oрд өргөөнд Монголын язгууртан дээдсийн их чуулган '''Их Хуралдай''' хуралджээ. Их Хуралдайн өмнө тавигдсан үндсэн зорилт нь '''Их Монгол Улс''' байгуулагдсаныг даяар олноо зарлан тунхаглах, нүүдэлчин монголчуудын төрийн жолоог бат түвшин атгах их хааныг сонгон өргөмжлөх явдал байв.
 
Ийнхүү монгол угсааны олон ханлиг аймгуудыг нэгтгэн захирсан Монгол хэмээх улс [[Төв Ази|Төв Азид]] тогтнон мандсан байна. Шинэ тулгар Монгол улс тогтнон мандахад бас Чингис хааны шадар эүтгэлтнүүд, нийт Монгол түмэн гол үүрэг гүйцэтгэсэн. Монголын тулгар төр тогтсоныг өргөн утгаар нь авч үзвэл, МЭӨ 3 зуунаас үүдэлтэй яэгуурын монголчуудын 1400-аад жилийн шаргуу тэмцлийн зүй ёсны үр дүн, нүүдэлч удмынхны нийгэм-улс төрийн хөгжилд гарсан чанарын хувьсал өөрчлөлт, өтгөс өвгөдөөс маань улбаалсан төр ёсны уламжлал, шинэчлэлийи яах аргагүй гойд содон түүхэн үзэгдэл байсан юм. Их Монгол нь улс хэмээх орчин цагийн ухагдахууны үндсэн шалгуур - тодорхой газар нутаг, хил хязгаар, хүн ам, төр болон төрийн бүрэн эрхт байдал хэмээх гол болзолуудыг бүрэн дүүрэн хангаж байсан юм.
 
Чингис хааны үндэслэн байгуулсан Их Монгол Улс нь эхэн үедээ умардаас өмнөд этгээдэд [[Байгал нуур|'''Байгал нуураас''']] [[Цагаан хэрэм|'''Түмэн газрын цагаан хэрэм''']] хүртэл, зүүнээс өрнөд этгээдэд [[Хянганы нуруу|'''Хянганы нуруунаас''']] [[Алтайн нуруу|'''Алтайн чинад''']] хүртэл өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байв. 1207 онд [[Зүчи]] баруун гарын их цэргийг удирдан, '''буриад, хабханас, тува,''' зэрэг [[Ойн иргэд]]ийг Их Монгол улсад нэгтгэжээ. 

1218 онд киргизүүдтэй хамт бослого гаргасан [[түмэд]]үүд  Чингисийн цэрэгт дарагдсаны дараа зарим хэсэг нь [[мэргид]]үүдтэй цуг  [[Якут]] руу очсон нь якутын мэргид, тумат овог болжээ. Якут эрдэмтэд энэ нүүдлийг якутын ард түмэн бүрэлдэхэд нөлөөлсөн сүүлчийн үйл явдал гэж үздэг. Түрэг хэлнүүдээс монгол хэлтэй хамгийн ойр нь [[якут хэл]] юм. Якут хэлний 30% нь монгол үг байдаг. [[:en:Yakutian horse|Якутын баруун нутгийн адуу]] нь [[:en:Mongolian horse|монгол адуутай]] төстэй нь тогтоогджээ. Бусад түмэд хүмүүсийг урагш нүүлгэсэн нь одоогийн Өмнөд Монголын Түмэд болсон бололтой. Хожим Батмөнх хаан мөн адил бослого гаргасан [[урианхай]]чуудыг тарааж хуваажээ.

Чингис хааныг тэнгэрт хальсны дараа түүний хүүхдүүд нь хоорондоо хаан ширээний төлөө тэмцэлдэв. Чингисийн гэрээслэл ёсоор Өгэдэй ширээнд суух ёстой байсан боловч Чингисийн дүү Тэмүгэ Отчигин зэрэг нөлөө бүхий зарим ноёд Чингисийн отгон хүү Тулуйг хаан болгох санаатай байжээ. Түүнийг гадарлаад ч тэр үү, Өгэдэй ширээ залгамжлахаас цааргалах дүр үзүүлж, түүнээс шалтгаалан шинэ хаан өргөмжлөхөөр Хэрлэний “хөдөө аралд” эхэлсэн Их Хуралдай 40-өөд хоног үргэлжлэн байж 1229 оны билгийн 8-р сард сая өндөрлөжээ. Өгэдэйн ширээнд суухад авга ах Отчигин, Бэлгүдэй, ах Цагадай, дүү Тулуй, ах Зүчийн хүү Бат зэрэг дээдэс онцгой хүндэтгэл үзүүлж мөргөн ёсолж, Цагадай Тулуй нар 2 талаас түшиж, авга Отчигин араас нь тулж ширээнээ суулгажээ. Үүнээс хойш их хааныг өргөмжлөх бүрд бүгд мөргөх ёсон тогтсон гэдэг. 1241 онд [Өгэдэй] нас бармагц хаан ширээний төлөө тэмцэл дахин өрнөжээ. Өгэдэйн ач хөвгүүн Ширмүн буюу Тулуйн хүү Мөнх хоёрын нэгийг ширээ залгамжлуулахаар гэрээслэлсэн гэдэг. Гэтэл Өгэдэйн хатан мэргэд овгийн Дөргэнэ/Туракина/ төрийн эрхийг түр барьж байгаа байдлаа ашиглаж өөрийн хүү Гүегийг хаан болгох гэж хүчлэн оролджээ. Үүнээс болж шинэ хааныг сонгон өргөмжлөх явдал хойшлогдож 4-н жил шахам Дөргэнэ хатан төр барьжээ. Шинэ хааныг сонгох [[Их Хуралдай|Их Хуралдайг]] хуралдуулах гэж хэдэн удаа оролдсон боловч шийдвэрлэх гол эрх мэдэл бүхий хүмүүс цуглахгүй хойшлогдсон байна. Гагцхүү 1245 оны намар Хар хүрмийн( Хүрмэн чулуутайн нутагт Хар хүрэм голын хөвөөнд боссон тул хар хүрэм гэж нэрлэсэн) ойролцоох Далан даваа гэдэг газар Их Хуралдай болж Гүегийг хаанд өргөмжилсөн байна. Тэр хуралдай их өргөн болсон гэнэ. Их монгол улсын өнцөг булан бүрээс алтан ургийн ноёд язгууртнаас гадна Хятад, Орос, Солонгос, Франц, Гүрж, Герман, Араб, Богдад улс болон Ромын пап ламын элч Плано Карпини зэрэг гадаадын олон улс ирсэн аж. Гүег бас л хаан болохоос татгалзсан дүр үзүүлж миний дараа манай удмынханд хаан ширээг залгамжлуулж байх юм бол хаан больё гэсэн болзол тавьж зөвшөөрүүлээд хаан болжээ. Гүег ширээнд удсангүй. 1248 оны хавар дайнд явж байгаад Самарканд хотын орчимд тэнгэрт хальжээ. Хаан ширээний тэмцэл дахиад л өрнөжээ. Энэ завшааныг Гүегийн хатан Хаймиш ашиглан 1249-1251 онд төр барьжээ. Чингис хааны хойчис Зүчи-Тулуйхан, Цагадай-Өгэдэйхэн гэсэн 2 тал болжээ. Алтан ордны улсын Батхаан насны ахмад, нэр хүндтэйн учир 1249 онд өөрийн байгаа газарт Их Хуралдай хийх санал дэвшүүлж, олон ноёдод урилга зарлага явуулжээ. Тэнд цөөхөн хүн очсон боловч Батыг өөрийг нь их хаан болгох саналыг дэвшүүлжээ. Бат түүнийг хүлээж авсангүй, харин Тулуйн хүү Мөнхийг хаан өргөмжлүүлэхээр тогтоожээ. Гэтэл Өгэдэй-Цагадайнхан Өгэдэйн ач хүү Ширмүнийг хаанд өргөмжлөх санаатай байжээ. Хаан ширээний төлөөх тэмцэл ил далд үргэлжилж 1251 оны зун Алтан ордны улсын Бэрх ноёны удирдлагаар болсон Их Хуралдайгаар Мөнхийг өргөмжилжээ. Мөнх хаан болоод өөрийг нь эсэргүүцсэн Өгэдэйн ач хүү Ширмүн, Гүегийн хүү Хочин, Нуху, Чингис хааны дотны нөхөр Зэлмийн хүү Есүндэй, Занги, Цанай, Элжигдэй, түр хугацаагаар төр барьж байсан Хаймиш хатан, Гүегийн их түшмэл Чингай зэрэг 70 гаруй хүнийг хатуу чанга шийтгэн ихэнхийг нь цааш нь харуулж Дөргэнэ хатан зэргийг цөлсөн байна. Гүегийн дэмжлэгээр Цагадай хаант улсын ширээг эзэлж байсан Цагадайн хүү Есөнмөнхийг баривчилж цаазлаад, ширээг Цагадайн ач Хар-Хулагуд эзлүүлжээ. Мөнх хааын энэ эрс тэс ширүүн арга хэмжээ нь Мөнх хааны байр суурийг бэхжүүлж, улс төрийн хямрал тэмцлийг намжаасан байна. Ийнхүү Чингисээс хойш Чингисийн удмынханы дунд хаан ширээний төлөө тэмцэл ахин дахин өрнөж байжээ. Энэ муу үзэгдэл ганц монголд тохиолдсон зүйл бус, дэлхийн олон улс оронд үзэгдэж байсан ба байдаг үзэгдэл болохыг тэмдэглэх хэрэгтэй. 

Эхэн үеийн хаад:

# '''[[Чингис хаан|Тэмүжин]]'''. Өргөмжилсөн нэр нь Чингис. Эцэг нь Есүхэй, эх нь олхонуд аймгийн Өүлэн Үжин. Усан морин /хар/ жилийн зуны тэргүүн сарын 15-нд (аргын 1162 оны 5-р сарын 31/ мөн 6-р сарын 1-н ч гэдэг) одоогийн Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутаг- Онон мөрний Дэлүүн болдог гэдэг газар төрсөн. Шороон тахиа жил /1189 он/ Хамаг Монгол улсын хан болж, Чингис гэдэг цол авсан. Улаан барс жилийн /1206 он/ намар оройхон нэгдсэн Их Монгол улсын хаанд өргөмжлөгдсөн. Хаан ширээнд 22 жил суув. Гал гахай жилийн /1227 оны 8-р сард/ зун тэнгэрт халив. 66 жил наслажээ.
# '''[[Өгэдэй хаан|Өгэдэй]]'''. Өргөмжилсөн нэр нь Далай хаан. Эцэг нь Чингис, эх нь хонгирад аймгийн Бөртэ Үжин. 1186 онд төрсөн. 1229 оны 9-р сараас 1241 оны 12-р сард хаан ширээнд суусан. 13 жил хаанчилсан. Их хатан нь найман аймгийн Дөргэнэ/Туракина/, 1241 оны өвөл тэнгэрт хальсан. 
# '''[[Гүюг хаан|Гүюг]]'''. 1206 онд төрсөн. Эцэг нь Өгэдэй хаан. Эх нь Дөргэнэ хатан. 1245 оны хавар их хаанд өргөмжлөгдсөн, 1248 оны хавар тэнгэрт хальсан. 3 жил хаан ширээнд суусан.
# '''[[Мөнх хаан|Мөнх]]'''. Эцэг нь Чингисийн отгон хүү Тулуй, эх нь хэрэйдийн Сорхахтани хатан, 1208 онд төрсөн. 1251 оны зун их хаанаар сонгогдсон, хаан ширээнд 9 жил суусан, 1259 оны зун Сычуаньд цэргийн хуаранд өвчнөөр тэнгэрт хальсан.  
# '''[[Аригбөх]]'''. Эцэг нь Чингисийн хүү Тулуй, эх нь хэрэйдийн Сорхахтани хатан, 1257 онд Мөнх хаан Сун улсыг дайлаар мордохдоо төр хариуцан тамга барьж суухаар Хар-Хоринд үлдээсэн, 1260 оны зун Хар-Хүрэмд Их Хуралдайгаар хаан ширээнд өргөмжлөгдсөн, гэтэл төрсөн ах Хубилай мөн өөрийгөө Шандууд Их Хуралдай гэгчийг хуралдуулж хаан гэж тунхагласан тул ахтайгаа хаан ширээний төлөө тэмцэлдэн дайтаад 1264 онд ялагдаж Хубилайд буун өгсөн, 1266 онд нас барсан ба хорлогдсон байж магадгүй хэмээн таамагладаг байна.
&lt;gallery&gt;
Файл:Genghis Khan.jpg
Файл:YuanEmperorAlbumOgedeiPortrait.jpg
Файл:Guyuk.jpg
Файл:Mongke.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Зохион байгуулалт ==

=== Цэргийн зохион байгуулалт ===
{{Гол|Их Монгол Улсын цэргийн зэвсэг, зэвсэглэл}}
[[Файл:DiezAlbumsArmedRiders II.jpg|thumb|Перси дэх Морин цэрэг]]
[[Файл:Bitwa pod Legnicą.jpg|thumb|Легницийн тулалдаан]]
[[Файл:Mōko Shūrai Ekotoba e20(2).JPG|thumb|Монголчууд Японд довтолсон]]

[[Хишигтэн]] нь Их Монгол улсын зэвсэгт хүчний цөм болж байсан боловч, цэргийн хэрэг нь цар далайцаараа ихээхэн өргөн агуулгатай байжээ. Арван өрхөөс татсан арван цэргээс бүрдэх аравт, арван аравт бүрийн цэрэг нийлсэн зуут, арван зуутын цэргээс бүрдсэн мянгат, арван мянгатын цэрэг бүхий түмт байхаар журамласан цэргийн зохион байгуулалтын тогтолцоо нь Их Монгол улс байнгын хүчирхэг армитай байх нөхцлийг бүрдүүлсэн юм.

[[Чингис хаан]] цэргээ шинэ зохион байгуулалтанд оруулж, байнгын армийг бий болгов. Цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаалтныг буй болгож, тэр тушаалд нэрт жанжин [[Хубилай]]-г томилов. Мөн дээд хэмжээний арван хоёр зөвлөхөөс бүрдсэн Илдэч хэмээх цэргийн бодлогын газрыг байгуулав. Цэргийн яамны маягийн эл байгууллага нь цэргийн эрдэм ухааныг хөгжүүлэх, цэргээ байлдааны байнгын бэлтгэл сургуультай байлгах, цэргийн жанжин, дарга нарын удирдлагын ур чадварыг ямагт төгөлдөржүүлэх, армийн зохион байгуулалтыг чанд цэгцлэх, дээд зэргийн уян хатан, хөдөлгөөнт армийг байлдааны бэлэн байдалд барьж байх гол үүрэгтэй байжээ.

[[Чингис хаан]], түүнийг залгамжлагчид цэргийн үйлдвэрүүдийг хөгжүүлж, анги, нэгтгэлүүдийг шинэчлэн зохион байгуулав. Чингис хааны цэрэг 105000-д 10000 хишигтэн 95000 аравт цэрэг хүрч байсан гэж тэмдэглэсэн нь үнэнд ойртсон буй за.

Их Монгол улс хүчирхэг зэвсэгт хүчинтэй байсан нь цэргийн сургалтын бүхэл бүтэн тогтолцоо бүрдүүлсэнтэй холбоотой. Эл тогтолцоо нь, хүүхдээ хар багаас нь морь унуулж, нум сум харвуулж сургах, байлдах болон агнах наад захын эрдмийг эзэмшүүлэхийг иргэн бүрийн зайлшгүй үүрэг болгосон бүх нийтийн цэргийн бие даасан сургалт; мөн моринд гарамгай болгох, сэлэмдэх урлагт суралцах, оньсон техник  эзэмших зэрэг албан ёсны мэргэжлийн сургалт гэсэн хоёр үндсэн хэлбэртэй байжээ. Байн байн тэмцээн, наадам зохион байгуулж байсан нь зугаа цэнгэлийн төдийгүй, цэргийн сургалтын үр дүнг шалгах гол хэлбэр байсан.

Чингисийн цэргийн эрдэм ухаан нь ашигтай байрлалаас түрүүлж, гэнэтийн цохилт өгч байлдааны санаачилгыг гартаа атгах, газар орон цагийн байдалд зохицон таацуулан шийдвэр гарган хэрэгжүүлэх, морьт цэргийн хөдөлгөөнт чанарын өндөр боломжийг шавхан дайчлах, цэрэг  эрийн зориг хүч, сэтгэл зүйн хатуужил, ов мэх, авхаалж самбааг илтгэж, улс төр, цэргийн бодлогыг чадварлаг хослох урлаг байв.

Их Монгол улсын зэвсэгт хүчин нь хөнгөн болон хүнд морин цэргээс бүрдэж байв, Хөнгөн морин цэрэг хөдөлгөөнт чанар, суу залиараа нэн гайхамшигтай. Хүнд морин цэрэг нь өвч зэвсэглэсэн тусгай зориулалт бүхий цэрэг юм. Цэргийн гол зэвсэг нь нум сум, сэлэм, жад, сүх төмөр, шийдэм, бороохой, хуяг дуулга байв. Монголын морьт арми нь хэрэм боомт эвдэх инженерийн ангитай байжээ. Ийм ч учраас монголчууд урьд өмнө дэлхий дахинд хэзээ ч байгаагүй цэрэг дайны номлолыг бий болгосон бөлгөө.
Мөн үүнд нэгэн зүйл сонирхол татаж байгаа нь Дундат зууны үеийн Монгол цэргийн зэвсэглэлд алсын тусгалтай, сөнөөх хүч чадалтай их буу байв. Энэ тухай тэр үед бусад улс орноос ирж байсан хүмүүсийн дурдатгал, түүхийн сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэгдэн үлджээ. Нүүдэлчдийг ямар ч соёл боловсролгүй богино ухаантай зэрлэгүүд мэт үздэг тийм хүмүүст Монгол цэргийн зэвсэг, техникийн хөгжил, түүнийгээ хэр зэрэг чадварлаг хэрэглэж байсан нь тодорхой хариулт болох буй за.

Монгол цэргийн зэвсэглэлд байсан их буу нь [[Кидан|Кидан Гүрний]] үеэс өвлөгдөн уламжлагдаж улам боловсронгуй болж ирснийг хэлэх хэрэгтэй. Энэ төрлийн зэвсэг нь Чингис хааны үед чанарын шинэ түвшинд гарч явган, морьт цэргийн эсрэг галт, тэсрэх, хорт хийт бөмбөг, бэхэлсэн цайз, хэрэм, хамгаалалтын сэтлэх, нураах гол хэрэгсэл нь [[их буу]], [[чөдөр оньс]], шидэх харвах зориулалт бүхий бусад тоног төхөөрөмж болж байв. Ийм буу нь тухайн үедээ гал, утаа, сүрлэг дуу чимээ, хөнөөх чадвараараа хосгүй байжээ. Чингис хаан баруун зүг хийсэн дайндаа (1218-1220) их буу хэрэглэж байсан бөгөөд түүнийгээ богино буу гэх буюу “пуужин” буу гэдэг байлаа. Мөн хурдан буу буюу арван таван гуурс бүхий шувтлагч буу гэх зэрэг сүр хүч ихтэй гайхамшигт их буу хэрэглэж байж. Монголын цэргийн жанжин Тажир, [[Алтан улс|Алтан улсын]] цайз балгадыг бүслэн байлдаж байхдаа (1233 он) мөн монгол цэргийн жанжин Ганбухын цэрэг (1237 он) их буутай байсан тухай Хятадын түүхчид бичиж үлдээсэн байна. Энэ мэтчилэн Хятадын түүхийн сурвалж бичигт монгол цэрэг дарьт их буу хэрэглэж байсан тухай тэмдэглэжээ. Хятадын түүхч Чоу Вэй, Тогоон төмөр хаан Цинзян хотыг (1338 он) их буугаар галлаж байсан гэж бичжээ. Юань улсын эхэн үед төв Азиас чулуун сумтай галт үхэр буу олдож байсан тухай мөн тэмдэглэгдсэн байдаг.

Мөн түүхэн сурвалжид &quot;монгол цэрэг их буутай тэрэг олонтой, зарим буу нь нэлээд том бөгөөд монголчууд өөрсдөө дарь хийж чаддаг байсан” гэж бичжээ. Тогоонтөмөр хааны үед Товуу нь (1344 он) галт сумаар дээрэмчний завь руу харвахад уг завь нь бутран ихэнх нь шатаж байсан тухай энэ хүн тэмдэглэсэн байдаг.

Ер нь монголчууд 1200 оноос өмнө дарьт зэвсэг, их буу хэрэглэж байжээ гэж үздэг юм. Монгол цэрэг зөвхөн их буу, галт зэвсэг хэрэглээд зогсоогүй, мөн янз бүрийн зориулалттай сумтай байлаа. Дайсныг сүрдүүлэх, их цэргийг удирдан жолоодохын тулд дуут сум хэрэглэж байсан нь бидний үеийн дохионы пуужинтай утга нэг юм. Монголчууд галт зэвсгээ цаашид хөгжүүлсэнгүй тухайн үед гавшгай хөдөлгөөнт маневрийн байлдаан, тулалдаан хийх нь зонхилж түүнд ихээхэн хэмжээгээр ач холбогдол өгч байсан хийгээд зөвхөн хот, цайзыг буулган авахад ашиглагдаж байсан нь ч үүнд нөлөөлсөн байж болох талтай.

===Засаг захиргааны байгууламж===
[[Файл:DiezAlbumsEnthronization3.jpg|thumb|300px|Хаан үйлчилгээнд [[Хишигтэн]] (Судрын чуулган)]]
[[Чингис хаан]] улсаа ерөнхий гурван [[түмэн]] буюу хэсэгт хуваагаад, дотор нь бага түмэн болгосон. Бага түмнээ 5 [[Мянган|мянгат]], мянгатаа зуут, зуутаа аравт болгон хуваажээ. Мянгат нь эхлээд 95 байгаад сүүлдээ 130-д хүрсэн бололтой. [[Чингис хаан]] ийнхүү мянгатын тогтолцоог яаравчлан бүрдүүлсэнээр Их Монгол улсьн өнө удаан тогтнох үндсийг тавьжээ. Эл тогтолцоо нь улс үндсээ батлан хамгаалах аян дайнд мордоход үлэмж хэмжээннй цэргийг богино хугацаанд шуурхай зохион байгуулах, ард олноос албан татвар авах зэрэгт нэн тохиромжтой цэрэг, засаг захиргааны нарийн чанд зохион байгуулалт байв.

Мянгат нь '''дотоод, гадаад''' хэмээн хуваагдах бөгөөд гадаад мянгат нь зэрэг зиндаагаараа дотоод мянгатаас даруй нэг дахин доогуур байжээ. Чингисийн эх, хөвгүуд, дүү нар болон авга [[Отчигин]] нар өөр өөрийн тусгай мянгаттай байв. Чингис хаан '''Отчигин, [[Өэлүн]] эх''' хоёрт түмэн өрх, хоёрдугаар хүү [[Цагадай|'''Цагадайд''']] 8000 өрх, гуравдугаар хүү [[Өгэдэй|'''Өгэдэйд''']] 5000 өрх, отгон хүү [[Тулуй|'''Тулуйд''']] 5000 өрх, дүү [[Хасар|'''Хасарт''']] 4000, дүү [[Хачиун Алчи|'''Алчидайд''']] 2000, дүү [[Бэлгүдэй|'''Бэлгүдэйд''']] 1500 өрх тус тус «хувь» болгон өгчээ.

Монголын эртний нүүдлийн нийгмийн улс төрийн эохион байгуулалтын эртний өвөрмөц нэгэн хэлбэр нь “Хишигтэн” байв. Хишигтнийг эхлээд овог, аймгийн тэргүүлэгч нар биеэ болон орд өргөөгөө хамгаалах зорилгоор бий болгожээ. [[Чингис хаан|Тэмүжин]] ч Хамаг Монголын хаан болоод бие, орд өргөөгөө сахин хамгаалах өдрийн манааны 70 торгууд, шөнийн харуулын 60 хэвтүүлээс бурдсэн 150 хүн бүхий хишигтэнтэй болжээ.

Их Монгол улс байгуулагдсанаас хойш хишигтний үүрэг өсч, зохион байгуулапт дэг журам нь нарийсчээ. [[Чингис хаан]] хишигтний тоог нэгэн түмд хүргэж, түүний эгнээг түмт, мянгат, эуутын ноёдын хүүхдээс бүрдүүлж, бас сул чөлөөтэй хүмүүсийн хүүхдээс ухаан, чадлаараа шалгарсныг нь сонгон оруулж байв.

Удалгуй хишигтэн нь хааны бие, орд өргөөний аюулгүй байдлыг сахин хамгаалах төдийгүй, улс орны дотоод дэг журам сахиулах, үймээн, самуунаас сэргийлэх онцгой үүрэг хүлээх болов. Цаашид Хишигтэн бүтэц, үүрэг зохион байгуулалтын хувьд улам өргөжиж, улс орны цэрэг захиргааны нэгдмэл төв байгууллага болон хувирчээ. Өөрөөр хэлбэл, нэг ёсны засгийн газрын үүрэг гүйцэтгэх болсон. Дээд зиндааны албан тушаалтныг зөвхөн хишигтнээс томилно. Хишигтэнд чанд сахилга, хариуцлага хүлээлгэхийн хамт онцгой эрх ямба эдлүүлж байв. Ийнхүү хишигтэн бол Их Монгол улсын төрийн гол тулгуур болж байлаа.

=== Хууль===
Чингис хааны зарлигаар шадар түшмэл [[Шихихутаг]] &quot;[[Их Засаг]]&quot; хэмээх кодчилсон хуулийг батлан гаргасан байна. &quot;Их Засаг&quot; хуулийн өмнө энгийн ард иргэд болон ихэс дээдэс тэгш эрхтэй байж, адил ял зэмлэл хүлээдэг байснаараа онцлог юм. Хуулийн ял шийтгэл нь маш хатуу байсан бөгөөд жишээлбэл дайнд явах үед урд яваа хүнийхээ санамсаргүй унагаасан зүйлийг арын хүн авч өгөхгүй бол цаазаар авах ял оноодог байв. Энэхүү хатуу засаглал нь Монголын эзэнт гүрэнг амар амгалан, тайван тогтуун улс болгох үндэс суурь нь болж өгчээ. Европын жуулчид их гүрний ард иргэдийн өндөр зохион байгуулалттай, дэглэм журамтай байдлыг гайхан шагшсан байдаг.Мөн их засаг хууль нь Монголын хамгийн эртний хууль цаацын бичиг ба одоогоор олдсон эх сурвалж нь [[Солонгос]] улсад хадгалагдаж байна. 

Их гүрний үед сайд түшмэд, цэргийн жажид өөрсдийн авъяас чадварт тулгуурлан сонгогддог байсан бөгөөд шашин шүтэх эрхийг чөлөөлж өгсөн байна. Ард иргэдийн доторх хулгай дээрмийг чандлан хорьж зөрчигсдийг хатуу шийтгэдэг байв. Биедээ үнэт эрдэнэ тээж яваа ганц бие эмэгтэй хүн гүрний нэг өнцөгөөс нөгөө өнцөг хүртэл ямарч саадгүй аялах боломжтой байсан хэмээн зарим хууч ярианд өгүүлдэг. 

Их Монгол улсын үед аян дайнд мордох, их хааныг сонгох зэрэг хамгийн чухал асуудлуудыг [[Их Хуралдай]]гаар шийддэг байв. Их Хуралдайд алтан ургийнхан, цэргийн жанжид, төрийн сайдууд зэрэг хамгийн нөлөө бүхий хүмүүс уулзан цуглаж хамтаар улсын чухал асуудлуудыг шийддэг байжээ. 

Их гүрний өнцөг булан бүрт өртөө улаа байгуулж худалдаачид, элч нарын аюулгүй байдлыг хангасан байна. Эдгээр өртөө улаагаар дамжуулан худалдаачид [[Хятад]]аас [[Ойрх Дорнод]], [[Европ]] хүртэл саадгүй аялдаг байв. [[Чингис хаан]] төрийн тамгыг хэрэглэх болж, Монголчуудыг бичиг үсэгтэй болгох ажлыг эхлүүлж, мөн хуулчид, багш нар, уран бүтээлчдийг татвараас чөлөөлсөн байна.

Их Монгол улс өргөжин бэхжихийн хэрээр эрх зүйн болон заншлын эрхийн хэм хэмжээ нь ялгамж, онцлогоороо тодорч харилцан бие биедээ нөлөөлөн, Монголын нийгмийн харилцааны нарийн түвэгтэй байдлыг зохицуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Энэ үеийн эрх зүйн хэм хэмжээг агуулсан хууль цаазын сурвалж бол [[Их Засаг]] хэмээх нэгдмэл хууль юм. Эл хууль бол нийгмийн нэг төрлийн харилцаа бус, харин олон төрлийн харилцааг зохицуулсан нэгдмэл хууль цааз байжээ. Харамсалтай нь Их Засаг хууль бидэнд бүрэн эхээрээ уламжлагдаж ирээгүй. &quot;[[Монголын нууц товчоо]]&quot;, Рашид Ад Дины &quot;[[Судрын чуулган]]&quot;, Жүвейний &quot;Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүх&quot;, Магакийн &quot;Нум, сумтан ард түмний түүх&quot; зэрэг сурвалжийн шинжтэй бүтээлүүдэд Их Засаг хуулийн хэсэг зүйл заалтууд уламжлагдан иржзэ. 1320 онд Египетийн түүхч Макризи Алтан ордны улсаас [[Их Засаг]] хуулийн хамгийн томоохон хэсэг зүйл нээлтийг олсон нь тэр үеийн эрх зүйн чухал сурвалж болж буй.

«Их Засаг» хууль бол Монголын тулгар төр байгуулагдсан түүхт үйл явдлын үр дагавар болон төрсөн юм. Засаг гэдэг үгийн эртний язгуур утга нь хууль цааз, дүрэм, журам, хэв ёс гэсэн ойлголтыг илэрхийлж байжээ.«Их Засаг» хууль бол Их Монгол улсын хааны бүрэн эрх, засаг захиргаа, цэрэг, гадаад харилцаа, шашны суртал, ахуй заншил, иргэд хоорондын харилцаа, сургаал, сургамж, тэтгэвэр, тэтгэмж, өмч хөрөнгө. өв залгамжлал, гэрлэлт, гэр бүлийн харилцаа, худалдаа арилжаа, эрүүгийн хэрэг, ялын бодлого, шүүн таслах журмыг эохицуулсан хууль байжээ.Уг хууль дахь ял шийтгэлийн төрлүүд нь андгайлах (тангарагийн эрүү), золиослох, дөнгөлөх, торгох, ташуурдах буюу шийдэмдэх, гянданд хорих, цөлөх, цаазаар авах буюу алах ял байв. Их засаг хуулиар эмэгтэйчүүдийг худалдах болон хулгайлах, монголчуудыг хоорондоо байлдахыг хоригложээ.

Их Засаг хууль бол дэлхийн соёл иргэншлийн түүхнээ бүхэл бүтэн нийгэмд улс төрийн байгуулал бүрэлдэн төлөвшихөд томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн эртний Вавилоны [[Хаммурапийн хууль]], Энэтхэгийн [[Манугийн хууль]] зэрэг алдартай хуулиудтай эн зэрэгцэхүйц ач холбогдолтой цааз-эрхэмжийн нэн чухал баримт бичиг юм. Учир нь эл хуулийн зарчим, үзэл санаа зөвхөн Монгол нутаг төдийгүй, ертөнцийн талыг эзэгнэсэн их гүрний хэмжээнд үйлчилж байсан хувьд дэлхийн хууль цаазны түүхэнд баларшгүй ул мөрөө үлдээсэн бөлгөө.

=== Засаг захиргааны хуваарь, төрийн байгуулал===
[[Зураг:Mongol dominions1.jpg|right|thumb|Монголын Эзэнт Гүрний хамгийн их өргөжин тэлсэн үе]]
[[Файл:Weltreich-Mongolen.JPG|thumb|Евразийн Их Монгол Улс даяар]]
Өмнөх үеийн төр ёсны уламжлалд тулгуурлан шинэ тутам байгуулагдсан Монголын төр нь хэлбэрийн хувьд хэмжээгүй эрхт хаант засгийн төрхтэй боловч мөн чанараараа ардчиллын олон бүрдлийг өөртөө агуулсан, тун өвөрмөц шинж бүхий төр байв. Төрийн дээд эрхийг баригч нь их хаан байв. Их хаан бол тэнгэрээс заяат хэмээн өргөмжлөгдсөн, Монгол улсын хэмжээгүй эрхт эзэн, төрийн тэргүүн байсан ажгуу. Их хааны гарт төрийн дээд эрх мэдэл, үлэмж засаглал төвлөрч, тэрбээр Монголын газар нутгийн дээд өмчлөгч болж байлаа.
Хаан амьд сэрүүн байхдаа өөрийнхөө залгамжлагчийг гэрээслэнэ. Энэ нь хаан өөрөөсөө хойш элдэв хямрал тэмцэл гарч, төр хямрахаас болгоомжилсон ухаалаг бодлого байв.

Хааныг сонгон өргөмжилж, төр улсын тулгамдсан асуудалд ончтой хариу эрэлхийлж, нягтлан магадласаны үндсэн дээр их хаанд зөвлөх эрх бүхий байгууллага бол [[Их Хуралдай]] байжээ. Их Хуралдай нь өмнөх үеийнхээс зохион байгуулалтын хэлбэрийн хувьд боловсронгуй болж, төрийн дээд байгууллагын шинжийг агуулж байсан. Хамгийн гол нь хэн бугай ч Их Хуралдайг алгасан хааны титэм хүртэх эрхгүй байсан явдал юм. Чухам үүгээр Их Хуралдайн эрх, сүр хүч илэрхийлэгдэж байв. Их Хуралдайд Чингис хааны ах дүү, үр хүүхэд, эх ба хатад, цэргийн жанжин, итгэлт нөхөд оролцоно. Зарим судлаач эл байгууллыг парламентат ёсны дээд өвөг хэмээн үздэг.

Их хаанд хэдийгээр хэмжээгүй эрх мэдэл төвлөрч байсан боловч эрдэм ухааныг дээдлэн биширч, мэргэдийн зөвлөлөөг сонсон, болгоон соёрхдог байжээ. Тиймээс ч Чингис хаан дэргэдээ [[Засаг захиргааны зохион байгуулалт|Сэцдийн зөвлөл]] байгуулж, улс төрийн шаггүй бодлоготон, эрдэмтэн мэргэдийг оруулж, тэдний санал бодлыг анхааралтай сонсдог байв. Зарим эрдэмтэд Сэцдийн зөвлөлийг төрийн институт болж чадаагүй гэж үэдэг. Их хаан гүйцэтгэх эрх мэдлээ хэрэгжүүлэх зорилгоор улс орны амьдралын хүрээ, салбарыг хариуцсан төрийн сайд нарыг томилж байжээ. Энэ ёсоор [[Мухулай]]г [[Ван|Го ван]] буюу улсын ван болгожээ, Энэ нь хааны тэргүүн шадар сайд байв. Түүнтэй эн зэрэгцэхүйц эрхтэй албан тушаалтан бол улсын заргач байв. Энэ тушаалд Чингис хаан өөрийн өргөж авсан дүү [[Шихихутуг]]ийг томилжээ. Их хаан түүнд «Мөнх тэнгэрийн ивээлээр улс гүрнийг тохинуулж байхад чи үзэх нүд, сонсох чих болж яв» гээд Надтай зөвлөж, Шихихутугийг шийтгээд цагаан дээр хөх бичиг бичиж, дэвтэрлэснийг ургийн урагт хүртэл хэн ч бүү өөрчилтүгэй» гэж тушаасан байна.

Чингис хааны хууль зарлигийн биеллийг хянах тусгай албан тушаалтан буй бопгожээ. Маркизийн [[Их Засаг]] хуулиас түүвэрлэж авсан гэсэн тэмдэглэлд засаг хэрэгжүүлэхийг хянагч тушаалд хүү Цагадайгаа томилсон гэж бичсэн байна. Ийнхүү төрийн хяналтыг буй болгожээ.
[[Чингис хаан]] төрийн бусад сайд нарыг дэс дараалан томилсон байна. Тухайлбал. [[Боорчи]], [[Зэлмэ]], [[Наяа]] нарыг өөрийнхөө удирдлагад их төлөв цэргийн хэргийг эрхлэх төрийн сайдын тушаалд тохоон талбижээ. Мөн тийм зиндааны албан тушаалтан бол төрийн бэхи (шинжээч) [[Үсүн Өвгөн]] юм. Тэрбээр тэнгэр огторгуйг шинжиж, он жил, сар өдрийг заасан хуанли зохиож, наран, саран хиртэхийг эртнээс мэдэж хаан эзэндээ айлтгах, дайлаар мордох, Их Хуралдай чуулах сайн өдрийг тогтоох зэрэг үүрэг гүйцэтгэнэ. [[Төрийн бэхи]] цагаан хувцас өмсч, цагаан морь унаж явдаг заншилтай. Түүнээс дутахааргүй эрх мэдэлтэй байсан хүн бол [[Хөхчү бөө]] байв. Гэвч тэрбээр их эзнийхээ итгэлийг даалгүй, хаан төрд тэрсэлж, цаазын тавцанд очсон түүхтэй.

Гүйцэтгэж байсан үүргээс нь хөөн үзэхэд Тодой чэрби мал аж ахуйн сайд, [[Тататунга]] захиргаа, боловсролын сайдын зиндаанд ажиллаж байсан байна. Зарим хүмүүс төр, түмний өмнө байгуулсан баатарлаг гавъяа, цэргийн удирдакх ур чадвараараа тодорч албан тушаалд томилогдож байв. Тухайлбал, [[Мухулай]], [[Боорчи]], [[Зэлмэ]], [[Шихихутуг]], [[Сорхон-шира]], [[Сүбээдэй]], [[Зэв]], [[Борохул]] (удалгүй нас барсан) Хэра-Унругэ, хожим Цуу мэргэн ([[Елюй Чуцай]]) нарыг есөн өрлөг хэмээн цэргийн жанжнаар томилсон байна. Зарим судлаачид тэднийг орчин цагийн цэргийн маршалуудтай дүйцүүлэн бичдэг.

==Соёл==

===Археологи ===
Монголын нутгаас 12-р зууны сүүл, 13-р эхэнд хамаарагдах 7 хүний булш олдсон ба тус бүрт нь 7 морь дагалдуулан оршуулжээ.&lt;ref name=&quot;МҮТВ&quot;&gt;Тэд бидний тухай: Чингисийн нууц Digging for truths баримтат кино - МҮТВ&lt;/ref&gt; Нэг булшинд нь 1190-1230 оны үед амьдарч байсан эмэгтэй хүний шарил олдсон ба түүний булшнаас шонхорын дүрстэй бөгж олджээ.&lt;ref name=&quot;МҮТВ&quot;/&gt; 

==Уналт==
[[Файл:Mongol Empire (greatest extent).svg|thumb|хамгийн их хэмжээгээр]]
[[Зураг:Mongol 13.png|thumb|Эзэнт гүрэн дөрвөн хаанд хуваагджээ]]
1300-аад оноос Монголын эзэнт гүрэн хямралд орж эхлэв. 1260 онд [[Хубилай]] өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг [[Хархорум]] хотоос Хаан балгас (Дайду) (одоогийн [[Бээжин]] хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, [[Юань]] хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн [[Алтан Орд]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань улс]] гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдав. Алтан орд, Ил Хаант Улс, Цагадайн улсууд Юань улсад жил бүр татвар өгч, Юань улсын хааныг өөрсдийн эзэн захирагч гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөг байв. Гэвч энэ харилцаа төдий л бат бэх биш байв. XIV зууны эхэн үед Евразид [[Хар үхэл]] хэмээх тахал гарч олон сая хүнийг үхүүлжээ. Энэ өвчин худалдааны зам дагуу асар хурдацтай тархаж байсан тул хүн, амьтны хөл тасарч, орон нутгуудад хөл хорио тогтоосон байна. Үүний улмаас улс орнуудын элчин харилцаа тасарч, Монголчуудыг байгаа газартаа суухаас өөр аргагүй болгосоноос хоорондын харилцаа алдагджээ. Мөн газар сайгүй өлсгөлөн дэгдэж, үймээн самуун гарах болов. Орон нутгийн захирагчид бие даах болсон ба Чингис хааны удмынханы хооронд эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл улам хурцадсаар байлаа. [[Ил Хаант Улс]] Абу Саид ханыг нас барсны дараа олон тооны эмирийн улсуудад хуваагдав. Эдгээр улсууд нь XIV-XVI зууны үед бүгдээрээ мөхжээ. Энэ үед Хятадад тахал, өлсгөлөн, байгалийн гай гамшгаас болж, олон хүн үхэж үрэгджээ. Мөн орон нутгийн засаг захиргаа болон Монголчуудын авах албан татвар улам нэмэгдэж, ард түмний амьдрал улам дорджээ. Түүний улмаас Хятадад Юань улсын эсрэг бослого үймээн газар сайгүй гарах болов. Тэдгээрээс хамгийн далайцтай бослого нь 1330-аад оны үеэс гарсан Улаан алчууртны бослого юм. Улаан алчууртнууд болон Юань улсын засаг захиргааны хоорондын дайн хэдэн жилийн туршид үргэлжилжээ. Үүний эцэст Улаан алчууртнууд дараа дараалан бут цохигдож, бослого бараг дарагдах гэж байтал Улаан алчууртны бослогын нэгэн толгойлогч [[Чжу Юань Чжан]] Мин улсыг байгуулж, өөрийн босогчдыг чадварлаг удирдаж, [[Хятад]]ын ард түмний дэмжлэгийг авсаны үр дүнд 1368 онд Юань улсын нийслэл Хаан балгас хотыг эзлэн авч, Хятад дахь Монголын захиргааг устгажээ. Юань улсын хаан [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр]] цагаан хэрмийн ард зугатан гарч, Юань улсын захиргааг Хятадад дахин сэргээхийг санаархах болов. Чжу Юань Чжан цагаан хэрмийн ард хөөгдөж гарсан Монголчуудын эсрэг аян дайн хийж, Юань улсыг бүрэн устгахыг оролдсон боловч бүтээгүй юм. 

[[Лев Николаевич Гумилев]] &quot;Их талын байгаль ба хүмүүс&quot; бүтээлдээ &quot;Төв Азийн үндэстнүүд хятадын соёлд таагүй ханддаг байв. Жишээ нь түрэгүүд хятадын уусгах бодлогын эсрэг тусгайлсан бодлого баримталдаг байв. Уйгурууд манихейн, харлугууд лал, басмал, онгудууд несторын, төвдүүд буддын шашныг хятадаар дамжуулалгүйгээр шууд Энэтхэгээс хүлээн авч хятадын соёл Цагаан Хэрэмнээс гадагш нэвтэрч чадсангүй. Хүннү, түрэг, монголчууд нь хоорондоо зөрчилдөн тэмцэлддэг байсан ч хятадын уусгах аюулын эсрэг хаалт болж байв&quot; гэж бичжээ.&lt;ref&gt;[http://gumilevica.kulichki.net/articles/Article16.htm  ЛЮДИ И ПРИРОДА ВЕЛИКОЙ СТЕПИ] &quot;Примечательно общее для всех народов Центральной Азии неприятие китайской культуры. Так, тюрки имели собственную идеологическую систему, которую они отчетливо противопоставляли китайской. После падения Уйгурского каганата уйгуры приняли манихейство, карлуки - ислам, басмалы и онгуты - несторианство, тибетцы - буддизм в его индийской форме, китайская же идеология так и не перешагнула через Великую стену&quot;...&quot;Так малочисленные монголы победили огромный Китай, объединив те дальневосточные народы, которые не соглашались стать объектом китаизации&quot;...&quot;Возвращаясь к более ранней эпохе и подводя некоторые итоги вышесказанному, отметим, что, хотя хунны, тюрки и монголы весьма разнились между собой, все они оказались в свое время барьером, удерживавшим натиск Китая на границе степей&quot;&lt;/ref&gt;

Цагадайн улс XIII зууны сүүл үеэс Самарканд хотоор төвлөрсөн суурин соёл иргэншилтэй Мавереннахр, Долоон мөрөн, Турфаны хөндийгөөр төвлөрсөн нүүдлийн соёл иргэншилтэй Моголистан хэмээх хоёр хэсэгт хуваагдаж, XIV зууны туршид хоорондоо тэмцэлдсээр байв. 1340-өөд оноос Мавереннахрт доголон хэмээх хочтой Монголын Барулас овгийн угсааны эмир Төмөрийн улс бий болсон боловч XV зууны эхэн үед доголон Төмөрийн нас барсны дараа олон жижиг эзэмшил болон хуваагдсан ба улмаар Алтан ордноос нүүж ирсэн Үзбекүүдийн довтолгоонд өртөж, мөхжээ. [[Доголон Төмөр]]ийн угсааны Бабур ноён Үзбекүүдэд шахагдан [[Энэтхэг]]т очиж, Их Могол улсыг байгуулсан юм. Хожим 1859 онд Их Моголын улс Британичуудад цохигдон мөхжээ. Моголистан XVI зууны үеэс суурин соёл иргэншилд орж, Исламын шашныг шүтэх болжээ. Моголистаны Мухаммед хаан захирагдагсаддаа чалма малгай өмсөхийг хүчээр тулган хүлээлгэсэн ба Таш-Рабат хотыг байгуулж, суурин байдлаар амьдрах болов. Моголистаны баруун талаас Үзбекүүдээс тасарсан Казахууд, зүүн талаас Ойрадууд довтолж шахамдуулах болсон тул Моголистаны Султан Саид хаан XVI зууны үед нийслэлээ Яркенд хотод шилжүүлж, улсаа Яркендын хаант улс хэмээн нэрийджээ. XVII зуунд Яркендын хаант улс Зүүнгарын хаант улсын захиргаанд орсон юм. Алтан орд XIV зууны эхэн үеэс хямралд орж, олон хан солигджээ. Улмаар XV зууны үед Алтан орд [[Түрэг]] хэлт нүүдэлчдийн ордууд болон задарчээ. Алтан ордны улсаас [[Казань]], [[Крым]], [[Астрахань]], [[Ногайн орд]], [[Сибирийн ханлиг|Сибир]]ийн хант улсууд тасран гарчээ. Алтан ордны үлдэгдэл болох Их орд 1502 онд Крымийн ханлигт эзлэгдэн мөхсөн байна. Алтан ордны улсаас тасран гарсан улсууд XV-XVIII зууны үед бүгдээрээ Орост эзлэгдсэн бөгөөд хамгийн сүүлчийн бие даасан улс болох Крымийн хаант улс 1784 онд [[Орос]]т эзлэгджээ. Юань улсын хаад Монголд эргэн ирсний дараа Монголын хаан Аюушридар Юань улсын Цагаан хэрэмнээс хойших нутгийг эрх мэдэлдээ барьсаар байлаа. Гэвч 1389 онд  [[Төгстөмөр]] хаан Мингийн цэрэгт ялагдан зугатаж яваад Аригбөхийн угсааны Есүдэр ноёнд алагдсанаар Юань улсын нэгдмэл хүч үгүй боллоо. Монголчууд олон жижиг ноёдын эзэмшлүүдэд хуваагджээ. Эдгээрээс Хубилайн удмынхны толгойлсон монголчууд, Цорос аймгийн ноёдын толгойлсон [[ойрад]]ууд давамгайлан гарч ирж, хоорондоо тэмцэлдэх болжээ. Энэ хоёр хүчин зарим үед нэгдэж байсан боловч удалгүй задардаг байлаа. XVII зууны үед Хубилайн удмынхны толгойлсон Монголчууд [[Манж Чин улс]]ад дагаар орсоноор Юань улсын улбаа ариллаа. XVIII зуунд Ойрадуудын байгуулсан [[Зүүнгарын хаант улс]] Манж Чин улсад эзлэгдсэнээр Евразийн их тал нутагт монголчууд ноёрхох явдал үгүй болжээ.

== Түүхэн нөлөө, гуйвуулга ==
ИМУ-н байлдан дагууллын үед гарсан хохирлын хэмжээг гадаадын орнууд хэт дөвийлгөн гуйвуулах явдал байдаг.&lt;ref&gt;[http://amgalant.com/genocide-as-a-way-of-life-a-paper-by-paul-d-buell Central Eurasia: Genocide as a way of life?]/&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;[http://www.academia.edu/241538/Central_Eurasia_Genocide_as_a_way_of_life Central Eurasia: Genocide as a way of life? Paul Buell]&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;[http://www.sowhymongolia.com/10-reasons-genghis-khan-was-not-a-genocidal-maniac/ 10 Reasons Genghis Khan Was NOT a Genocidal Maniac]&lt;/ref&gt; Энэ нь тухайн цагийн түүхийн сурвалж үлдээсэн хүмүүс нь эзлэгдсэн орны хүмүүс байсантай холбоотой юм. 

2005 оны 11 дүгээр сард НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблей Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг дэлхий дахинаа тэмдэглэн өнгөрүүлэх талаар тусгай тогтоол гаргав. Энэ тогтоолд: Нүүдлийн соёл иргэншил нь худалдаа, арилжааны өргөн сүлжээг хөгжүүлж, захиргаа, соёл, шашин болон худалдааны томоохон төвийг байгуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэж тэмдэглэжээ. Уг тогтоолын дагуу ХБНГУ, Австри, Унгар зэрэг олон оронд Чингис хаан ба эзэнт гүрэн үзэсгэлэн гарч, олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал болж өргөн тэмдэглэсэн билээ.

== Зураг ==
&lt;gallery&gt;
Файл:Ази 5-11-р зуун-украин сайтын зураг.jpg
Файл:Их Монгол улс 5.jpg
Файл:A Short History of the World, p0293.jpg
Файл:XIII.gif
Файл:Их Монгол улс-украин сайтын зураг.jpg
File:Asia 13th Century.pdf
Файл:Монголчууд Киевийн улсад довтолсон нь.jpg
Файл:Алтан Орд, Цагадай 14-р зуун орос сайтын зураг.jpg
Файл:MongolEmpire1300.png|Юань улс
Файл:Уйгурын Идигүдийн улс, 861 (867)—1368 он.png|Уйгурын буддын шашинт Идигүдийн улс, 861 (867)—1368 он. Чингис хаанд дагаар орсон. Хожим [[Моголистан]]ы бүрэлдэхүүнд оржээ.
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
{{Commonscat|Mongol Empire|Их Монгол Улс}}
* [[Чингис хаан]]
* [[Их Монгол Улсын хаад]]
* [[Монгол ноёдын цол хэргэм]]
* [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]]
* [[Монголын анхны арми]]

== Ном зүй ==
* &quot;''HISTORIA MONGALORUM''&quot; Fra Giovanni da Pian del Carpini, 1245-1247, &quot;''Монголчуудын түүх''&quot; Плано Карпини, итали хэлнээс орчуулсан Л.Нямаа, 2006, ISBN 99929-2-214-1

== Цахим холбоос ==
*[http://forum.freekalmykia.org/index.php?showtopic=141 МНТ эх хувилбараар нь татах]
*[http://silverhorde.viahistoria.com/research/MongolHeraldry/DSC07236.JPG ИМУ-н угийн бичиг, тамга]
*[http://altaica.narod.ru/SECRET/e_tovchoo.htm Сокровенное Сказание Монголов -Козины орчуулга]
*[http://books.google.mn/books?id=wc2vM8uOBkoC&amp;dq=teguder&amp;source=gbs_navlinks_s Beyond the Legacy of Genghis Khan, Linda Komaroff]
*[http://books.google.mn/books?id=4D9pO_4j9-4C&amp;dq=teguder&amp;source=gbs_navlinks_s History and Historiography of Post-Mongol Central Asia and the Middle East]
*[http://books.google.mn/books?id=VxOcXC85tnQC&amp;dq=teguder&amp;source=gbs_navlinks_s Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol Worlds]
*[http://www.cultorweb.com/eBooks/Storia/Historical%20Dictionary%20of%20the%20Mongol%20World%20Empire.pdf Historical Dictionary of the Mongol World Empire]
*[https://books.google.mn/books/about/The_Mongol_Empire_between_Myth_and_Reali.html?id=o44cBQAAQBAJ&amp;redir_esc=y The Mongol Empire between Myth and Reality: Studies in Anthropological History], Denise Aigle BRILL, Oct 28, 2014 
*[http://books.google.mn/books?id=GExyMO9QSTMC&amp;dq=%D0%A1%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%80%D1%8C,+%D0%A6%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F+%D0%B8+%D0%92%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%B0%D1%8F+%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F+%D0%B2+%D1%81%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D0%B0&amp;source=gbs_navlinks_s Этногенез и культурогенез в Байкальском регионе (средневековье)]
*[http://ru.warriors.wikia.com/wiki/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B Монголы ru.warriors.wikia.com]
*[http://asianhistory.about.com/od/mongolia/f/Effects-Mongols-Europe.htm What Effect Did the Mongols Have on Europe?]
*[http://afe.easia.columbia.edu/mongols/main/transcript.pdf The Mongols in World History]

==Эшлэл==
{{reflist}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Хамаг Монгол]]&lt;br/&gt;[[Хэрэйд]]&lt;br/&gt;[[Найман]]&lt;br/&gt;[[Татар]]
|он=1206-1271
|албан_тушаал= Их Монгол улс
|дараа=[[Юань улс]] &lt;br/&gt;[[Алтан Орд]]&lt;br/&gt;[[Цагадайн улс]]&lt;br/&gt;[[Ил Хаант Улс]]
}}
{{end}}
{{Их Монгол Улсын сэдэв}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс| ]]
[[Ангилал:Еврази]]
[[Ангилал:Азийн түүхэн нутаг дэвсгэр]]
[[Ангилал:Дундад зууны улс]]
[[Ангилал:Европын түүхэн нутаг дэвсгэр]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн нутаг дэвсгэр]]
[[Ангилал:Төв Азийн түүх]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн улс]]
[[Ангилал:Морь түүхэнд]]</text>
      <sha1>jmi0t53g19e8cssskii1tlo4egysj00</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Санжаасүрэнгийн Зориг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5354</id>
    <revision>
      <id>706344</id>
      <parentid>699636</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T08:23:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mergen129</username>
        <id>78170</id>
      </contributor>
      <comment>/* Зоригийн хэргийн шүүх хурал */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15319" xml:space="preserve">[[Image:Sanjaasuren_Zorig2015-10-04.jpg|thumb|320px|С.Зориг агсаны хөшөө]]
'''Санжаасүрэнгийн Зориг''' (* [[1962]] оны [[4 сарын 20|4-р сарын 20]], † [[1998]] оны [[10 сарын 2|10-р сарын 2]]) нь Монголын Ардчилсан хувьсгалын хөдөлгөөний удирдагчдын нэг, [[XX зууны манлай]] улс төрч байв.
Хэдий одоо нас барсан ч нэртэй улс төрч хэвээрээ.

== Амьдрал ==
=== Боловсрол ===
* Нийслэлийн 23-р дунд сургууль
* Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн Улсын Их Сургуулийн философийн анги

=== Хийж байсан ажлууд ===
* 1985-1990 онд МУИС-д ШУКО-ын багш, МХЗЭ-ийн Улаанбаатар хотын Хороонд зааварлагч
* 1989-1990 онд МоАХ-ны Ерөнхий зохицуулагч
* 1990-1992 онд Монголын Парламентын бүлгэмийн дарга
* 1992-1996 онд УИХ-ын гишүүн
* 1996-1998 онд УИХ-ын Төрийн байгуулалтын Байнгын Хорооны дарга, Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын Байнгын Хорооны дарга, Дэд бүтцийн сайд “Стратеги судалгааны төв&quot; ТББ-г үүсгэн байгуулагч, Монголын Шатрын холбооны Ерөнхийлөгч, Монголын Ажил олгогч эздийн нэгдсэн холбооны Ерөнхийлөгч, эмзэг бүлгийхэн болон өнчин хүүхдүүдийг тусалж дэмжих зорилготой “Оюунтvлхvvр&quot; сангийн Хүндэт ерөнхийлөгч, “Экспресс таймс&quot;, “Сайн байна уу&quot;, “Ардчилал таймс&quot; сониныг санаачлагч.

===Зориг ба Ардчилсан хувьсгал===
[[Файл:Zorig street.jpg|thumb|293x293px|Улаанбаатар хотын С.Зоригийн удамж]]
Монголын ард түмний сод хүү, нэрт улс төрч, ардчилсан хувьсгалын алтан хараацай Санжаасүрэнгийн Зориг нь Монголын дээд боловсролын салбарын томоохон зүтгэлтнүүдийн нэг, МУИС-ийн декан, Боловсролын яамны орлогч сайдын албыг хашиж явсан '''Санжаасүрэн'''гийнд хоёр дахь хүү болон 1962 оны 4 дүгээр сарын 20-д мэндэлжээ. Түүний ээж, хүний их эмч Доржпалам нь Оросын нэрт эрдэмтэн, монгол судлаач [[Андрей Симуков|А.Симуков]]&lt;nowiki/&gt;ын охин байжээ. Тэрбээр хар нялхдаа өнчирч, монгол эх эцгийн гар дээр өсөж өндийсөн төдийгүй Монголд европ эмнэлгийг дэлгэрүүлэхэд хүчин зүтгэж явсан Зөвлөлтийн эмч эмэгтэйн дүрийг уран сайхны [[Сэрэлт|Сэрэлт кинонд]] бүтээж олны танил болж байжээ.

Зориг хүү монголын сэхээтнүүд үр хүүхдээ сургахыг эрхэмлэдэг байсан орос хэлний сургалттай 23-р сургуульд 1970 онд элсэн орж, 1980 онд төгсч, улмаар  тэр үеийн [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]&lt;nowiki/&gt;ын номер нэг сургууль агуу эрдэмтэн [[Ломоносов]]&lt;nowiki/&gt;оор овоглосон [[Москвагийн Их сургууль|Москвагийн Их сургуулийг]] философич мэргэжлээр 1985 онд төгссөн байна.

Зөвлөт Холбоот Улсад өрнөсөн [[Михаил Сергеевич Горбачёв|М.Горбачев]]&lt;nowiki/&gt;ын өөрчлөн байгуулалтын үзэл санаа нь БНМАУ-д халдварлаж,  нийгмийг ардчилахын төлөөх  залуучуудын  хөдөлгөөн үүсч, түүний идэвхитэй гишүүдийн нэг нь тухайн үед дөнгөж 27 настай байсан Зориг байлаа. Тэрээр  тэр үед (1989 онд)  [[Монгол Улсын Их Сургууль]]&lt;nowiki/&gt;д философийн багшаар ажиллаж байжээ. Зориг нь Сүхбаатарын талбай дээр болж байсан цуглаанууд дээр  Монголын Ардчилсан Холбооны зохицуулагчийн хувиар микрофон барин үг хэлж, иргэдийг өөрчлөлтөд уриалж байв. 1990 оны 3 сард түүний хүчин зүтгэлээр тэр үеийн эрх баригч Монгол Ардын Хувьсгалт Намын Төв Хороо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, Монголын түүхэнд шинэ үе эхэлсэн билээ. 1990 оны 6 сард Монголд явагдсан анхны чөлөөт ардчилсан сонгуулиар Улсын Бага Хуралд сонгогдож, дэд ерөнхийлөгчийн албан тушаалд Монголын Ардчилсан Намаас нэр дэвшсэн боловч хөдөөнөөс сонгогдсон депутат олонтой Ардын Их Хурлын депутатууд малчдын амьдралыг мэдэхгүй гэсэн шалтгаанаар хөдөө төрж өссөн [[Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж]]&lt;nowiki/&gt;ийг сонгосон байдаг.

Тэрээр 1992, 1996 оны сонгуулиар [[Улсын Их Хурал|Улсын Их Хуралд]] сонгогдож, [[Ардчилсан холбоо эвсэл|Ардчилсан Холбоо эвслийн]] хоёр дахь засгийн газар болох [[Цахиагийн Элбэгдорж]]&lt;nowiki/&gt;ийн Засгийн газарт [[Дэд бүтцийн сайд]]&lt;nowiki/&gt;ын албыг хашиж байв.

===Аллага===
[[1997]] онд болсон [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгчийн]] сонгуулиар сөрөг хүчин болох [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Намаас]] нэр дэвшсэн [[Нацагийн Багабанди|Н.Багабанди]] ялав. [[1998]] оны 6-р сард банкны хямралыг гэтлэхийн тулд улсын өмчийн [[Сэргээн Босголт Банк|Сэргээн Босголт Банкийг]] хувийн [[Голомт банк|Голомт банктай]] нэгтгэх шийдвэр гаргасан хэмээн сөрөг хүчнийхэн Засгийн газрыг огцруулах саналыг [[Улсын Их Хурал|УИХ-д]] оруулж, [[Цахиагийн Элбэгдорж|Элбэгдоржийн]] засгийн газар огцорлоо. Дараагийн ерөнхий сайдаар томилуулахаар эрх баригч Ардчилсан Холбоо эвслээс нэр дэвшүүлсэн хүмүүсийг ерөнхийлөгч Н.Багабанди тухай бүрт нь янз бүрийн шалтгаанаар буцаасаар УИХ хуульд заасан хугацаанд ерөнхий сайдыг томилж чадаагүй юм. Элбэгдоржийн засгийн газрын гишүүд үүрэг гүйцэтгэгч гэсэн тодотголтойгоор 4 сар ажиллаж байсан тэр үед буюу [[1998]] оны [[10 сарын 2]]-нд С.Зоригийг гэрт нь олон удаа хутгалж амь насыг нь бүрэлгэв.
3 хоногийн дараа түүнтэй салах ёс гүйцэтгэхээр 30000 хүн цуглаж, эх орон даяар бүх нийтийн гашуудал зарлаж, Монголын ард түмэн хайрт хүүгийнхээ  хойноос эмгэнэн гашуудаж байлаа.

Түүнийг эрх баригч эвслийнхэн Ерөнхий сайдад нэрийг нь дэвшүүлэхээр Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөх гэж байсан гэсэн яриа бий. Ямартай ч Монголын ард түмэн энэ хэргийг улс төрийн аллага байсан гэдэгт итгэлтэй байдаг. Үүнийг бататгаж,  Д.Энхтүвшин &quot;Дуусан амьдараагүй Зориг&quot; нийтлэлдээ  &quot;Тэр үеийн эрх баригч эвслийнхэн буюу Ардчилсан хүчнээс нэрийг нь Ерөнхий сайдад өргөн мэдүүлж, Ерөнхийлөгч Н.Багабандитай зөвшилцөх гэж байсан түүхэн эгзэгтэй мөчид  амь насыг нь туйлын хорсолтойгоор хөнөөсөн нь гарцаагүй улс төрийн аллага байснаас зайлахгүй.&quot; гэж бичсэн байдаг.  Уг хэрэг нь амьд гэрч (эхнэр Булган) үлдээсэн боловч өдийг хүртэл илрээгүй. Зоригийн аллагатай холбогдуулж олон хүнийг сэжигтнээр татаж байсан боловч хэн нь ч тус хэрэгт холбоотой нь нотлогдоогүй 24 жил болж байна.

'''Зоригийн аллагыг хэрхэн илрүүлэв'''

Зоригийн аллага 18 жилийн дараа хэмээх МҮОНРТ-ийн бэлтгэсэн энэхүү баримтат киног үзвэл С.Зоригийн алуурчдыг хэрхэн илрүүлсэн талаарх прокурорийн зөвшөөрөлтэй мэдээллүүдийг оруулсан байгаа. https://www.youtube.com/watch?v=9g5gJYKaIUg&amp;t=4s

===Зориг асны аллагын хэргийн шүүх хурал ===

Ардчилсан хувьсгалын алтан хараацай Зоригийн хэрэг 1998 оны 10 дугаар сарын 2 ны өдөр гарснаас хойш 18 жилийн шүүх хурал шинэ оны босгон дээр хаалттай хуралдаж, 2016 оны 12 дугаар сарын 27 -д 0461-р ангид анхан шатны хаалттай явагдсан шүүхээс [[Орхон аймаг|Орхон аймгийн]] харъяат 3 иргэнд захиалгаар, хүний амь нас санаатай хөнөөсөн хэмээн 24-25 жилийн ял тулгалаа. Гэмт этгээдүүдийг мөрдөн шалгах явц одоо ч үргэлжилж байгаа бөгөөд Хууль зүйн сайд [[Цэндийн Нямдорж|Ц.Нямдорж]] ажлын хэсгийн албан хаагчдыг гэмт этгээдүүдийг хүчээр хэрэг хүлээлгэсэн гэдэг нэрийдлээр хориод байна. Энэ нь Ц.Нямдоржийн удаа дараагийн үйлдлээр С.Зоригийн хэргийн ажлын хэсгийг тарааж буй ээлжит үйлдэл юм. Энэхүү ээлжилт үйлдлээрээ ажлын хэсгийн гишүүдийг шоронд хорьж байх явцад хорлох гэж удаа дараа оролдсон байдаг.

==Түүнтэй холбоотой зүйлс==
*Эцэг Санжаасүрэн нь Монголын дээд боловсролын салбарын томоохон зүтгэлтнүүдийн нэг, [[Монгол Улсын Их Сургууль|МУИС]]-ийн декан, [[Боловсролын яам]]ны орлогч сайдын албыг хашиж явсан.
*Эх Доржпалам нь их эмч, Оросын нэрт эрдэмтэн, монголын анхны газрын зургийг зохиогч, монгол судлаач [[Андрей Симуков|А.Симуков]]&lt;nowiki/&gt;ын охин мөн Сэрэлт киноны гол дүр болох орос эмчийн дүрийг бүтээсэн хүн юм. 
*Дүү [[Санжаасүрэнгийн Оюун|С.Оюун]] нь 1998 оноос эхлэн Их Хуралд сонгогдон ажиллаж байгаа, [[Иргэний Зориг Нам]]ыг &quot;Зоригийн үйл хэргийг үргэлжлүүлнэ&quot; хэмээн зорилгодоо тусган байгуулсан нам юм.
*2 удаа гэрлэсэн. Анхны эхнэр нь түүнийг нас барсны дараа амиа хорлосон. 2 дахь эхнэр Б.Булган, хүний их эмч мэргэжилтэй.
*С.Зориг нь сайд байхдаа согтуудаа Төрийн ордны нэг давхарын цонхоор бие зассан хэмээн Монголын шар хэвлэлүүдээр шуугиж байв.Гэвч энэ мэдээлэл нь үнэний оргүй гэдгийг хэд хэдэн албаны хүн нотолсон билээ.
*Тэрээр [[шатар]] тоглох маш их дуртай байсан бөгөөд [[Монголын шатрын холбоо|Монголын Шатрын Холбооны]] ерөнхийлөгчийн сонгуульт албыг хашиж байв.
Нэг үгээр бол С.Зориг маань Монгол улсын бахархал болж байсан юм Таны хийсэн тэр их агуу түүхийг бид хэзээ ч мартахгүй...

==Хэлсэн үг==
*''Би монгол хүний саруул ухаанд итгэдэг.''
*''Бидний хувь заяа бидний гарт л байна.''
*''Монгол хүн гэдэг өөрөө асар их эрдмийн уурхай.''
*''Ухаан гэдэг нь өөрөө авъяас.''

==Хэвлэл мэдээлэлд==
{{Commonscat|Sanjaasürengiyn Zorig}}
* [http://www.youtube.com/watch?v=u-D9tUEnORE С.Зориг (1962-1998) 1-р хэсэг]
* [http://www.youtube.com/watch?v=6TZv66SYhb0 С.Зориг (1962-1998) 2-р хэсэг]

{{DEFAULTSORT:Зориг, Санжаасүрэнгийн}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголын Ардчилсан Намын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Монголын багш]]
[[Ангилал:Хувьсгалч]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]]
[[Ангилал:XX зууны манлай]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1962 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1998 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>oku3kjkx2neb3woqbyot29icicebd8m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706345</id>
      <parentid>706344</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T08:51:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mergen129</username>
        <id>78170</id>
      </contributor>
      <comment>/* Зориг асны аллагын хэргийн шүүх хурал */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24102" xml:space="preserve">[[Image:Sanjaasuren_Zorig2015-10-04.jpg|thumb|320px|С.Зориг агсаны хөшөө]]
'''Санжаасүрэнгийн Зориг''' (* [[1962]] оны [[4 сарын 20|4-р сарын 20]], † [[1998]] оны [[10 сарын 2|10-р сарын 2]]) нь Монголын Ардчилсан хувьсгалын хөдөлгөөний удирдагчдын нэг, [[XX зууны манлай]] улс төрч байв.
Хэдий одоо нас барсан ч нэртэй улс төрч хэвээрээ.

== АМЬДРАЛ ==
=== БОЛОВСРОЛ ===
* Нийслэлийн 23-р дунд сургууль
* Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн Улсын Их Сургуулийн философийн анги

=== ХИЙЖ БАЙСАН АЖЛУУД ===
* 1985-1990 онд МУИС-д ШУКО-ын багш, МХЗЭ-ийн Улаанбаатар хотын Хороонд зааварлагч
* 1989-1990 онд МоАХ-ны Ерөнхий зохицуулагч
* 1990-1992 онд Монголын Парламентын бүлгэмийн дарга
* 1992-1996 онд УИХ-ын гишүүн
* 1996-1998 онд УИХ-ын Төрийн байгуулалтын Байнгын Хорооны дарга, Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын Байнгын Хорооны дарга, Дэд бүтцийн сайд “Стратеги судалгааны төв&quot; ТББ-г үүсгэн байгуулагч, Монголын Шатрын холбооны Ерөнхийлөгч, Монголын Ажил олгогч эздийн нэгдсэн холбооны Ерөнхийлөгч, эмзэг бүлгийхэн болон өнчин хүүхдүүдийг тусалж дэмжих зорилготой “Оюунтvлхvvр&quot; сангийн Хүндэт ерөнхийлөгч, “Экспресс таймс&quot;, “Сайн байна уу&quot;, “Ардчилал таймс&quot; сониныг санаачлагч.

===С.ЗОРИГ БА АРДЧИЛСАН ХУВЬСГАЛ===
[[Файл:Zorig street.jpg|thumb|293x293px|Улаанбаатар хотын С.Зоригийн удамж]]
Монголын ард түмний сод хүү, нэрт улс төрч, ардчилсан хувьсгалын алтан хараацай Санжаасүрэнгийн Зориг нь Монголын дээд боловсролын салбарын томоохон зүтгэлтнүүдийн нэг, МУИС-ийн декан, Боловсролын яамны орлогч сайдын албыг хашиж явсан '''Санжаасүрэн'''гийнд хоёр дахь хүү болон 1962 оны 4 дүгээр сарын 20-д мэндэлжээ. Түүний ээж, хүний их эмч Доржпалам нь Оросын нэрт эрдэмтэн, монгол судлаач [[Андрей Симуков|А.Симуков]]&lt;nowiki/&gt;ын охин байжээ. Тэрбээр хар нялхдаа өнчирч, монгол эх эцгийн гар дээр өсөж өндийсөн төдийгүй Монголд европ эмнэлгийг дэлгэрүүлэхэд хүчин зүтгэж явсан Зөвлөлтийн эмч эмэгтэйн дүрийг уран сайхны [[Сэрэлт|Сэрэлт кинонд]] бүтээж олны танил болж байжээ.

Зориг хүү монголын сэхээтнүүд үр хүүхдээ сургахыг эрхэмлэдэг байсан орос хэлний сургалттай 23-р сургуульд 1970 онд элсэн орж, 1980 онд төгсч, улмаар  тэр үеийн [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]&lt;nowiki/&gt;ын номер нэг сургууль агуу эрдэмтэн [[Ломоносов]]&lt;nowiki/&gt;оор овоглосон [[Москвагийн Их сургууль|Москвагийн Их сургуулийг]] философич мэргэжлээр 1985 онд төгссөн байна.

Зөвлөт Холбоот Улсад өрнөсөн [[Михаил Сергеевич Горбачёв|М.Горбачев]]&lt;nowiki/&gt;ын өөрчлөн байгуулалтын үзэл санаа нь БНМАУ-д халдварлаж,  нийгмийг ардчилахын төлөөх  залуучуудын  хөдөлгөөн үүсч, түүний идэвхитэй гишүүдийн нэг нь тухайн үед дөнгөж 27 настай байсан Зориг байлаа. Тэрээр  тэр үед (1989 онд)  [[Монгол Улсын Их Сургууль]]&lt;nowiki/&gt;д философийн багшаар ажиллаж байжээ. Зориг нь Сүхбаатарын талбай дээр болж байсан цуглаанууд дээр  Монголын Ардчилсан Холбооны зохицуулагчийн хувиар микрофон барин үг хэлж, иргэдийг өөрчлөлтөд уриалж байв. 1990 оны 3 сард түүний хүчин зүтгэлээр тэр үеийн эрх баригч Монгол Ардын Хувьсгалт Намын Төв Хороо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, Монголын түүхэнд шинэ үе эхэлсэн билээ. 1990 оны 6 сард Монголд явагдсан анхны чөлөөт ардчилсан сонгуулиар Улсын Бага Хуралд сонгогдож, дэд ерөнхийлөгчийн албан тушаалд Монголын Ардчилсан Намаас нэр дэвшсэн боловч хөдөөнөөс сонгогдсон депутат олонтой Ардын Их Хурлын депутатууд малчдын амьдралыг мэдэхгүй гэсэн шалтгаанаар хөдөө төрж өссөн [[Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж]]&lt;nowiki/&gt;ийг сонгосон байдаг.

Тэрээр 1992, 1996 оны сонгуулиар [[Улсын Их Хурал|Улсын Их Хуралд]] сонгогдож, [[Ардчилсан холбоо эвсэл|Ардчилсан Холбоо эвслийн]] хоёр дахь засгийн газар болох [[Цахиагийн Элбэгдорж]]&lt;nowiki/&gt;ийн Засгийн газарт [[Дэд бүтцийн сайд]]&lt;nowiki/&gt;ын албыг хашиж байв.

===УЛС ТӨРИЙН АЛЛАГА===
[[1997]] онд болсон [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгчийн]] сонгуулиар сөрөг хүчин болох [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Намаас]] нэр дэвшсэн [[Нацагийн Багабанди|Н.Багабанди]] ялав. [[1998]] оны 6-р сард банкны хямралыг гэтлэхийн тулд улсын өмчийн [[Сэргээн Босголт Банк|Сэргээн Босголт Банкийг]] хувийн [[Голомт банк|Голомт банктай]] нэгтгэх шийдвэр гаргасан хэмээн сөрөг хүчнийхэн Засгийн газрыг огцруулах саналыг [[Улсын Их Хурал|УИХ-д]] оруулж, [[Цахиагийн Элбэгдорж|Элбэгдоржийн]] засгийн газар огцорлоо. Дараагийн ерөнхий сайдаар томилуулахаар эрх баригч Ардчилсан Холбоо эвслээс нэр дэвшүүлсэн хүмүүсийг ерөнхийлөгч Н.Багабанди тухай бүрт нь янз бүрийн шалтгаанаар буцаасаар УИХ хуульд заасан хугацаанд ерөнхий сайдыг томилж чадаагүй юм. Элбэгдоржийн засгийн газрын гишүүд үүрэг гүйцэтгэгч гэсэн тодотголтойгоор 4 сар ажиллаж байсан тэр үед буюу [[1998]] оны [[10 сарын 2]]-нд С.Зоригийг гэрт нь олон удаа хутгалж амь насыг нь бүрэлгэв.
3 хоногийн дараа түүнтэй салах ёс гүйцэтгэхээр 30000 хүн цуглаж, эх орон даяар бүх нийтийн гашуудал зарлаж, Монголын ард түмэн хайрт хүүгийнхээ  хойноос эмгэнэн гашуудаж байлаа.

Түүнийг эрх баригч эвслийнхэн Ерөнхий сайдад нэрийг нь дэвшүүлэхээр Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөх гэж байсан гэсэн яриа бий. Ямартай ч Монголын ард түмэн энэ хэргийг улс төрийн аллага байсан гэдэгт итгэлтэй байдаг. Үүнийг бататгаж,  Д.Энхтүвшин &quot;Дуусан амьдараагүй Зориг&quot; нийтлэлдээ  &quot;Тэр үеийн эрх баригч эвслийнхэн буюу Ардчилсан хүчнээс нэрийг нь Ерөнхий сайдад өргөн мэдүүлж, Ерөнхийлөгч Н.Багабандитай зөвшилцөх гэж байсан түүхэн эгзэгтэй мөчид  амь насыг нь туйлын хорсолтойгоор хөнөөсөн нь гарцаагүй улс төрийн аллага байснаас зайлахгүй.&quot; гэж бичсэн байдаг.  Уг хэрэг нь амьд гэрч (эхнэр Булган) үлдээсэн боловч өдийг хүртэл илрээгүй. Зоригийн аллагатай холбогдуулж олон хүнийг сэжигтнээр татаж байсан боловч хэн нь ч тус хэрэгт холбоотой нь нотлогдоогүй 24 жил болж байна.

'''С.ЗОРИГ АСНЫГ ХӨНӨӨСӨН АЛУУРЧДЫГ ХЭРХЭН ИЛРҮҮЛЭВ'''

Зоригийн аллага 18 жилийн дараа хэмээх МҮОНРТ-ийн бэлтгэсэн энэхүү баримтат киног үзвэл С.Зоригийн алуурчдыг хэрхэн илрүүлсэн талаарх прокурорийн зөвшөөрөлтэй мэдээллүүдийг оруулсан байгаа. https://www.youtube.com/watch?v=9g5gJYKaIUg&amp;t=4s

===С.ЗОРИГ АСНЫ АЛЛГЫН ХЭРГИЙН ШҮҮХ ХУРАЛ ===

Ардчилсан хувьсгалын алтан хараацай Зоригийн хэрэг 1998 оны 10 дугаар сарын 2 ны өдөр гарснаас хойш 18 жилийн шүүх хурал шинэ оны босгон дээр хаалттай хуралдаж, 2016 оны 12 дугаар сарын 27 -д 0461-р ангид анхан шатны хаалттай явагдсан шүүхээс [[Орхон аймаг|Орхон аймгийн]] харъяат 3 иргэнд захиалгаар, хүний амь нас санаатай хөнөөсөн хэмээн 24-25 жилийн ял тулгалаа. Гэмт этгээдүүдийг мөрдөн шалгах явц одоо ч үргэлжилж байгаа бөгөөд Хууль зүйн сайд [[Цэндийн Нямдорж|Ц.Нямдорж]] ажлын хэсгийн албан хаагчдыг гэмт этгээдүүдийг хүчээр хэрэг хүлээлгэсэн гэдэг нэрийдлээр хориод байна. Энэ нь Ц.Нямдоржийн удаа дараагийн үйлдлээр С.Зоригийн хэргийн ажлын хэсгийг тарааж буй ээлжит үйлдэл юм. Энэхүү ээлжилт үйлдлээрээ ажлын хэсгийн гишүүдийг шоронд хорьж байх явцад хорлох гэж удаа дараа оролдсон байдаг.


'''С.ЗОРИГ АСНЫ АЛЛАГЫН ХЭРГИЙГ ИЛРҮҮЛСЭН Б.ХУРЦ НАРЫН ХЭРЭГ'''

Улаанбаатар /МОНЦАМЭ/. Улсын дээд шүүхийн хяналтын шатны эрүүгийн хэргийн шүүх хуралдаан өнөөдөр /2021.03.31/ болж Б.Хурц нарт холбогдох хэргийг хянан хэлэлцээд, эрүү шүүлт тулгасан гэм буруутай этгээдүүдэд 1-2 жилийн хорих ял оноов.

Хуралдаанаар, Б.Хурц, Г.Эрдэнэбат, Ж.Мөнхгал, С.Баяр, Ү.Отгонбаяр нарт яллах дүгнэлт үйлдэж ирүүлсэн хэргийн зүйлчлэлийг хууль буцаан хэрэглэн өөрчилж, 2015 оны Эрүүгийн хуулийн 21.12 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт зааснаар ял оноов.  Тодруулбал, Ж.Мөнхгал, С.Баяр нарт тус бүр хоёр жил хорих, Б.Хурцад нэг жил зургаан сар хорих, Г.Эрдэнэбат, Ү.Отгонбаяр нарт тус бүр нэг жил хорих ял оногдуулсан байна. Харин О.Бямбажавт зургаан сая төгрөгөөр торгох ял оногдуулж, түүний урьд хоригдсон 125 хоногийг хасаж тооцон, торгуулийн ялыг дөрвөн сая 140 мянган төгрөгөөр тогтоов.
[[Файл:С.Зоригийн алуурчдыг илрүүлсэн ажлын хэсэг шүүгдэж байгаа байдал.png|thumb|Хилсээр шүүгдэж буй ажлын хэсгийн гишүүд ТЕГ-ын дарга асан Б.Хурц, УЕП-ын орлогч асан Г.Эрдэнэбат, мөрдөгч О.Бархасбадь, О.Бямбажав, гүйцэтгэх албаны дарга С.Баяр, Ж.Мөнхгал, ШШГЕГ-ын хэлтсийн дарга Ү.Отгонбаяр, Цагдан хорих ангийн төлөөлөгч С.Эрдэнэбат, Э.Өлзийбаяр нар]]


Мөн О.Бархасбадид холбогдох хэргийг анхан шатны шүүхээр дахин хэлэлцүүлэхээр буцаасан бол С.Эрдэнэбатыг цагаатгасан анхан шатны шүүхийн тогтоолыг үндэслэлтэй гэж үзэв. 

Ташрамд дурдахад, С.Зоригийн амийг хөнөөсөн гэх хэрэгт ял эдэлж буй Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарыг гүйцэтгэх ажиллагааны журам зөрчиж, эрүүдэн шүүж ял тулгасан хэргээр тухайн үеийн ТЕГ-ын дарга асан Б.Хурц, УЕП-ын орлогч асан Г.Эрдэнэбат, мөрдөгч О.Бархасбадь, О.Бямбажав, гүйцэтгэх албаны дарга С.Баяр, Ж.Мөнхгал, ШШГЕГ-ын хэлтсийн дарга Ү.Отгонбаяр, Цагдан хорих ангийн төлөөлөгч С.Эрдэнэбат, Э.Өлзийбаяр нарыг яллагдагчаар татсан юм. Тэднийг 2002 оны хуучин Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 133 дугаар зүйлийн 133.1, 251 дүгээр зүйлийн 251.1 дэх хэсэгт зааснаар, гүйцэтгэх ажиллагааны хууль, тогтоомж зөрчсөн, Эрүү шүүлт тулгасан үндэслэлээр хэрэгт холбоод байсан. Харин Улсын дээд шүүхийн өнөөдрийн тогтоолд хэргийн дээрх зүйлчлэлийг өөрчилж ял оноожээ.  

Тус хэргийн анхан шатны шүүх хуралдаан 2020 оны долоодугаар сарын 23-нд Төв аймгийн сум дундын шүүхэд болсон бөгөөд дээрх этгээдүүдэд 1-3 жилийн хорих ял оноосон. Гэвч давж заалдах шатны шүүх хэргийг 2020 оны 10 дугаар сарын 29-нд хянан хэлэлцээд анхан шатны шүүхийн шийтгэх тогтоолыг бүхэлд нь хүчингүй болгож, хэргийг дахин хэлэлцүүлэхээр анхан шатны шүүхэд буцааж шийдвэрлээд байсан юм.

Өнөөдрийг хүртэл тус хэрэг эцэслэн шийдэгдэхгүй байсан тул Монгол Улсын Засгийн газар хэргийн зарим материалыг нууцаас гаргаж олон нийтийн анхаарлыг төвлөрүүлсэн юм. 

2015 оны Эрүүгийн хуулийн 21.12 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг: 

''Төрийн албан хаагч тайлбар, мэдүүлэг авах, хэрэг хүлээлгэх, ял, шийтгэл оногдуулах, ялгаварлах зорилгоор өөрөө, эсхүл бусад этгээдийг хатгаж, зөвшөөрөл олгож, эсхүл бусад байдлаар тухайн үйлдлийг хийхийг зөвшөөрч байгаагаа илэрхийлж бусдын бие махбод, сэтгэл санааг шаналган зовоосон бол таван мянга дөрвөн зуун нэгжээс хорин долоон мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл нэг жилээс таван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ.''


'''С.ЗОРИГ АСНЫ ХЭРГИЙГ ИЛРҮҮЛСЭНТЭЙ ХОЛБООТОЙ ХЭН ЮУ ХЭЛЭВ:'''

'''''УИХ-ын гишүүн Б.Энхбаяр:''''' &quot;Шүүхийн шийдвэрт нэг зүйлд баяртай байгаа. Хэнийг ч эрүүдэн шүүж болохгүй юм байна гэдгийг ойлгосон том дохио болсон. Нэг юманд их гайхаж байна. Т.Чимгээ, Б.Содномдаржаа нар бол хүн амины гэмт хэргийн сэжигтэн одоо ч хэвээрээ. Шүүх дахиад шалгаа л гэж шийдсэн. Манай Улсад хүн амины гэмт хэргийн сэжигтнийг гадуур шалгаж байсан тохиолдлыг би огт мэдэхгүй юм билээ. Ийм хэрэгт сэжиглэгдэж байгаа хүмүүсийг цагдан хорьж л шалгадаг. Хүмүүс намайг Ц.Нямдоржийн дэд сайд байсан учраас л үзэлцээд гэж ойлгоод байдаг юм. Гэтэл би 2001 онд МАН-ын бүлгийн хуулийн зөвлөх байхаас Ц.Нямдорж гэдэг хүнийг мэднэ. Ажил албан тушаалаас болоод хорсоод байгаа зүйл байхгүй. Эртнээс мэддэг учраас яриад байдаг юм. 2001 онд УИХ-аас ажлын хэсэг гараад Эрдэнэт үйлдвэрийг захирал асан Д.Дорлигжавыг шалгаж байсан. Эрдэнэт үйлдвэрийн 800 мянган ам.доллар оффшор буюу Кипрээр дамжаад угаагдаж алга болсон. Удалгүй энэ хэрэг Ц.Нямдоржийг сайд байхад алга болсон. Хэрэг нь ч хэрэгсэхгүй болсон. Бүр хавтаст хэрэг нь ч олдохоо байсан. С.Зоригийн хэрэгтэй холбоотойгоор намайг хоёр ч удаа хутгаж ярьсан.&quot;

'''Б.Хурцын өмгөөлөгч Б.Мэргэн:''' “Сайн хүний нэрийг гурав худалдаж иднэ” гэгчээр С.Зоригийг хөнөөсөн хэргийн эздийг илрүүлнэ гэсэн байдлаар маш олон хүн улс төрд орж, гишүүн сайд дарга боллоо. Төрийн нууц гэдэг нь тодорхой нэг зорилгын хүрээнд, тодорхой цаг хугацаанд нууцлаад, зорилгодоо хүрсний дараа ил болж байх ёстой. Энэ хэргийг зөв шийдвэрлэхийн тулд өмгөөлөгчдийн зүгээс шүүх хурлыг нээлттэй явуулах хүсэлт тавьсан ч бүтээгүй&quot;

==Түүнтэй холбоотой зүйлс==
*Эцэг Санжаасүрэн нь Монголын дээд боловсролын салбарын томоохон зүтгэлтнүүдийн нэг, [[Монгол Улсын Их Сургууль|МУИС]]-ийн декан, [[Боловсролын яам]]ны орлогч сайдын албыг хашиж явсан.
*Эх Доржпалам нь их эмч, Оросын нэрт эрдэмтэн, монголын анхны газрын зургийг зохиогч, монгол судлаач [[Андрей Симуков|А.Симуков]]&lt;nowiki/&gt;ын охин мөн Сэрэлт киноны гол дүр болох орос эмчийн дүрийг бүтээсэн хүн юм. 
*Дүү [[Санжаасүрэнгийн Оюун|С.Оюун]] нь 1998 оноос эхлэн Их Хуралд сонгогдон ажиллаж байгаа, [[Иргэний Зориг Нам]]ыг &quot;Зоригийн үйл хэргийг үргэлжлүүлнэ&quot; хэмээн зорилгодоо тусган байгуулсан нам юм.
*2 удаа гэрлэсэн. Анхны эхнэр нь түүнийг нас барсны дараа амиа хорлосон. 2 дахь эхнэр Б.Булган, хүний их эмч мэргэжилтэй.
*С.Зориг нь сайд байхдаа согтуудаа Төрийн ордны нэг давхарын цонхоор бие зассан хэмээн Монголын шар хэвлэлүүдээр шуугиж байв.Гэвч энэ мэдээлэл нь үнэний оргүй гэдгийг хэд хэдэн албаны хүн нотолсон билээ.
*Тэрээр [[шатар]] тоглох маш их дуртай байсан бөгөөд [[Монголын шатрын холбоо|Монголын Шатрын Холбооны]] ерөнхийлөгчийн сонгуульт албыг хашиж байв.
Нэг үгээр бол С.Зориг маань Монгол улсын бахархал болж байсан юм Таны хийсэн тэр их агуу түүхийг бид хэзээ ч мартахгүй...

==Хэлсэн үг==
*''Би монгол хүний саруул ухаанд итгэдэг.''
*''Бидний хувь заяа бидний гарт л байна.''
*''Монгол хүн гэдэг өөрөө асар их эрдмийн уурхай.''
*''Ухаан гэдэг нь өөрөө авъяас.''

==Хэвлэл мэдээлэлд==
{{Commonscat|Sanjaasürengiyn Zorig}}
* [http://www.youtube.com/watch?v=u-D9tUEnORE С.Зориг (1962-1998) 1-р хэсэг]
* [http://www.youtube.com/watch?v=6TZv66SYhb0 С.Зориг (1962-1998) 2-р хэсэг]

{{DEFAULTSORT:Зориг, Санжаасүрэнгийн}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголын Ардчилсан Намын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Монголын багш]]
[[Ангилал:Хувьсгалч]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]]
[[Ангилал:XX зууны манлай]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1962 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1998 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>2thn04oonwocfvnbeh551d0tm6o2183</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706347</id>
      <parentid>706345</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T09:00:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mergen129</username>
        <id>78170</id>
      </contributor>
      <comment>/* С.ЗОРИГ АСНЫ АЛЛГЫН ХЭРГИЙН ШҮҮХ ХУРАЛ */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24117" xml:space="preserve">[[Image:Sanjaasuren_Zorig2015-10-04.jpg|thumb|320px|С.Зориг агсаны хөшөө]]
'''Санжаасүрэнгийн Зориг''' (* [[1962]] оны [[4 сарын 20|4-р сарын 20]], † [[1998]] оны [[10 сарын 2|10-р сарын 2]]) нь Монголын Ардчилсан хувьсгалын хөдөлгөөний удирдагчдын нэг, [[XX зууны манлай]] улс төрч байв.
Хэдий одоо нас барсан ч нэртэй улс төрч хэвээрээ.

== АМЬДРАЛ ==
=== БОЛОВСРОЛ ===
* Нийслэлийн 23-р дунд сургууль
* Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн Улсын Их Сургуулийн философийн анги

=== ХИЙЖ БАЙСАН АЖЛУУД ===
* 1985-1990 онд МУИС-д ШУКО-ын багш, МХЗЭ-ийн Улаанбаатар хотын Хороонд зааварлагч
* 1989-1990 онд МоАХ-ны Ерөнхий зохицуулагч
* 1990-1992 онд Монголын Парламентын бүлгэмийн дарга
* 1992-1996 онд УИХ-ын гишүүн
* 1996-1998 онд УИХ-ын Төрийн байгуулалтын Байнгын Хорооны дарга, Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын Байнгын Хорооны дарга, Дэд бүтцийн сайд “Стратеги судалгааны төв&quot; ТББ-г үүсгэн байгуулагч, Монголын Шатрын холбооны Ерөнхийлөгч, Монголын Ажил олгогч эздийн нэгдсэн холбооны Ерөнхийлөгч, эмзэг бүлгийхэн болон өнчин хүүхдүүдийг тусалж дэмжих зорилготой “Оюунтvлхvvр&quot; сангийн Хүндэт ерөнхийлөгч, “Экспресс таймс&quot;, “Сайн байна уу&quot;, “Ардчилал таймс&quot; сониныг санаачлагч.

===С.ЗОРИГ БА АРДЧИЛСАН ХУВЬСГАЛ===
[[Файл:Zorig street.jpg|thumb|293x293px|Улаанбаатар хотын С.Зоригийн удамж]]
Монголын ард түмний сод хүү, нэрт улс төрч, ардчилсан хувьсгалын алтан хараацай Санжаасүрэнгийн Зориг нь Монголын дээд боловсролын салбарын томоохон зүтгэлтнүүдийн нэг, МУИС-ийн декан, Боловсролын яамны орлогч сайдын албыг хашиж явсан '''Санжаасүрэн'''гийнд хоёр дахь хүү болон 1962 оны 4 дүгээр сарын 20-д мэндэлжээ. Түүний ээж, хүний их эмч Доржпалам нь Оросын нэрт эрдэмтэн, монгол судлаач [[Андрей Симуков|А.Симуков]]&lt;nowiki/&gt;ын охин байжээ. Тэрбээр хар нялхдаа өнчирч, монгол эх эцгийн гар дээр өсөж өндийсөн төдийгүй Монголд европ эмнэлгийг дэлгэрүүлэхэд хүчин зүтгэж явсан Зөвлөлтийн эмч эмэгтэйн дүрийг уран сайхны [[Сэрэлт|Сэрэлт кинонд]] бүтээж олны танил болж байжээ.

Зориг хүү монголын сэхээтнүүд үр хүүхдээ сургахыг эрхэмлэдэг байсан орос хэлний сургалттай 23-р сургуульд 1970 онд элсэн орж, 1980 онд төгсч, улмаар  тэр үеийн [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]&lt;nowiki/&gt;ын номер нэг сургууль агуу эрдэмтэн [[Ломоносов]]&lt;nowiki/&gt;оор овоглосон [[Москвагийн Их сургууль|Москвагийн Их сургуулийг]] философич мэргэжлээр 1985 онд төгссөн байна.

Зөвлөт Холбоот Улсад өрнөсөн [[Михаил Сергеевич Горбачёв|М.Горбачев]]&lt;nowiki/&gt;ын өөрчлөн байгуулалтын үзэл санаа нь БНМАУ-д халдварлаж,  нийгмийг ардчилахын төлөөх  залуучуудын  хөдөлгөөн үүсч, түүний идэвхитэй гишүүдийн нэг нь тухайн үед дөнгөж 27 настай байсан Зориг байлаа. Тэрээр  тэр үед (1989 онд)  [[Монгол Улсын Их Сургууль]]&lt;nowiki/&gt;д философийн багшаар ажиллаж байжээ. Зориг нь Сүхбаатарын талбай дээр болж байсан цуглаанууд дээр  Монголын Ардчилсан Холбооны зохицуулагчийн хувиар микрофон барин үг хэлж, иргэдийг өөрчлөлтөд уриалж байв. 1990 оны 3 сард түүний хүчин зүтгэлээр тэр үеийн эрх баригч Монгол Ардын Хувьсгалт Намын Төв Хороо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, Монголын түүхэнд шинэ үе эхэлсэн билээ. 1990 оны 6 сард Монголд явагдсан анхны чөлөөт ардчилсан сонгуулиар Улсын Бага Хуралд сонгогдож, дэд ерөнхийлөгчийн албан тушаалд Монголын Ардчилсан Намаас нэр дэвшсэн боловч хөдөөнөөс сонгогдсон депутат олонтой Ардын Их Хурлын депутатууд малчдын амьдралыг мэдэхгүй гэсэн шалтгаанаар хөдөө төрж өссөн [[Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж]]&lt;nowiki/&gt;ийг сонгосон байдаг.

Тэрээр 1992, 1996 оны сонгуулиар [[Улсын Их Хурал|Улсын Их Хуралд]] сонгогдож, [[Ардчилсан холбоо эвсэл|Ардчилсан Холбоо эвслийн]] хоёр дахь засгийн газар болох [[Цахиагийн Элбэгдорж]]&lt;nowiki/&gt;ийн Засгийн газарт [[Дэд бүтцийн сайд]]&lt;nowiki/&gt;ын албыг хашиж байв.

===УЛС ТӨРИЙН АЛЛАГА===
[[1997]] онд болсон [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгчийн]] сонгуулиар сөрөг хүчин болох [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Намаас]] нэр дэвшсэн [[Нацагийн Багабанди|Н.Багабанди]] ялав. [[1998]] оны 6-р сард банкны хямралыг гэтлэхийн тулд улсын өмчийн [[Сэргээн Босголт Банк|Сэргээн Босголт Банкийг]] хувийн [[Голомт банк|Голомт банктай]] нэгтгэх шийдвэр гаргасан хэмээн сөрөг хүчнийхэн Засгийн газрыг огцруулах саналыг [[Улсын Их Хурал|УИХ-д]] оруулж, [[Цахиагийн Элбэгдорж|Элбэгдоржийн]] засгийн газар огцорлоо. Дараагийн ерөнхий сайдаар томилуулахаар эрх баригч Ардчилсан Холбоо эвслээс нэр дэвшүүлсэн хүмүүсийг ерөнхийлөгч Н.Багабанди тухай бүрт нь янз бүрийн шалтгаанаар буцаасаар УИХ хуульд заасан хугацаанд ерөнхий сайдыг томилж чадаагүй юм. Элбэгдоржийн засгийн газрын гишүүд үүрэг гүйцэтгэгч гэсэн тодотголтойгоор 4 сар ажиллаж байсан тэр үед буюу [[1998]] оны [[10 сарын 2]]-нд С.Зоригийг гэрт нь олон удаа хутгалж амь насыг нь бүрэлгэв.
3 хоногийн дараа түүнтэй салах ёс гүйцэтгэхээр 30000 хүн цуглаж, эх орон даяар бүх нийтийн гашуудал зарлаж, Монголын ард түмэн хайрт хүүгийнхээ  хойноос эмгэнэн гашуудаж байлаа.

Түүнийг эрх баригч эвслийнхэн Ерөнхий сайдад нэрийг нь дэвшүүлэхээр Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөх гэж байсан гэсэн яриа бий. Ямартай ч Монголын ард түмэн энэ хэргийг улс төрийн аллага байсан гэдэгт итгэлтэй байдаг. Үүнийг бататгаж,  Д.Энхтүвшин &quot;Дуусан амьдараагүй Зориг&quot; нийтлэлдээ  &quot;Тэр үеийн эрх баригч эвслийнхэн буюу Ардчилсан хүчнээс нэрийг нь Ерөнхий сайдад өргөн мэдүүлж, Ерөнхийлөгч Н.Багабандитай зөвшилцөх гэж байсан түүхэн эгзэгтэй мөчид  амь насыг нь туйлын хорсолтойгоор хөнөөсөн нь гарцаагүй улс төрийн аллага байснаас зайлахгүй.&quot; гэж бичсэн байдаг.  Уг хэрэг нь амьд гэрч (эхнэр Булган) үлдээсэн боловч өдийг хүртэл илрээгүй. Зоригийн аллагатай холбогдуулж олон хүнийг сэжигтнээр татаж байсан боловч хэн нь ч тус хэрэгт холбоотой нь нотлогдоогүй 24 жил болж байна.

=== '''С.ЗОРИГ АСНЫГ ХӨНӨӨСӨН АЛУУРЧДЫГ ХЭРХЭН ИЛРҮҮЛЭВ''' ===
Зоригийн аллага 18 жилийн дараа хэмээх МҮОНРТ-ийн бэлтгэсэн энэхүү баримтат киног үзвэл С.Зоригийн алуурчдыг хэрхэн илрүүлсэн талаарх прокурорийн зөвшөөрөлтэй мэдээллүүдийг оруулсан байгаа. https://www.youtube.com/watch?v=9g5gJYKaIUg&amp;t=4s

=== С.ЗОРИГ АСНЫ АЛЛГЫН ХЭРГИЙН ШҮҮХ ХУРАЛ ===
Ардчилсан хувьсгалын алтан хараацай Зоригийн хэрэг 1998 оны 10 дугаар сарын 2 ны өдөр гарснаас хойш 18 жилийн шүүх хурал шинэ оны босгон дээр хаалттай хуралдаж, 2016 оны 12 дугаар сарын 27 -д 0461-р ангид анхан шатны хаалттай явагдсан шүүхээс [[Орхон аймаг|Орхон аймгийн]] харъяат 3 иргэнд захиалгаар, хүний амь нас санаатай хөнөөсөн хэмээн 24-25 жилийн ял тулгалаа. Гэмт этгээдүүдийг мөрдөн шалгах явц одоо ч үргэлжилж байгаа бөгөөд Хууль зүйн сайд [[Цэндийн Нямдорж|Ц.Нямдорж]] ажлын хэсгийн албан хаагчдыг гэмт этгээдүүдийг хүчээр хэрэг хүлээлгэсэн гэдэг нэрийдлээр хориод байна. Энэ нь Ц.Нямдоржийн удаа дараагийн үйлдлээр С.Зоригийн хэргийн ажлын хэсгийг тарааж буй ээлжит үйлдэл юм. Энэхүү ээлжилт үйлдлээрээ ажлын хэсгийн гишүүдийг шоронд хорьж байх явцад хорлох гэж удаа дараа оролдсон байдаг.

== '''С.ЗОРИГ АСНЫ АЛЛАГЫН ХЭРГИЙГ ИЛРҮҮЛСЭН Б.ХУРЦ НАРЫН ХЭРЭГ''' ==
Улаанбаатар /МОНЦАМЭ/. Улсын дээд шүүхийн хяналтын шатны эрүүгийн хэргийн шүүх хуралдаан өнөөдөр /2021.03.31/ болж Б.Хурц нарт холбогдох хэргийг хянан хэлэлцээд, эрүү шүүлт тулгасан гэм буруутай этгээдүүдэд 1-2 жилийн хорих ял оноов.

Хуралдаанаар, Б.Хурц, Г.Эрдэнэбат, Ж.Мөнхгал, С.Баяр, Ү.Отгонбаяр нарт яллах дүгнэлт үйлдэж ирүүлсэн хэргийн зүйлчлэлийг хууль буцаан хэрэглэн өөрчилж, 2015 оны Эрүүгийн хуулийн 21.12 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт зааснаар ял оноов.  Тодруулбал, Ж.Мөнхгал, С.Баяр нарт тус бүр хоёр жил хорих, Б.Хурцад нэг жил зургаан сар хорих, Г.Эрдэнэбат, Ү.Отгонбаяр нарт тус бүр нэг жил хорих ял оногдуулсан байна. Харин О.Бямбажавт зургаан сая төгрөгөөр торгох ял оногдуулж, түүний урьд хоригдсон 125 хоногийг хасаж тооцон, торгуулийн ялыг дөрвөн сая 140 мянган төгрөгөөр тогтоов.
[[Файл:С.Зоригийн алуурчдыг илрүүлсэн ажлын хэсэг шүүгдэж байгаа байдал.png|thumb|Хилсээр шүүгдэж буй ажлын хэсгийн гишүүд ТЕГ-ын дарга асан Б.Хурц, УЕП-ын орлогч асан Г.Эрдэнэбат, мөрдөгч О.Бархасбадь, О.Бямбажав, гүйцэтгэх албаны дарга С.Баяр, Ж.Мөнхгал, ШШГЕГ-ын хэлтсийн дарга Ү.Отгонбаяр, Цагдан хорих ангийн төлөөлөгч С.Эрдэнэбат, Э.Өлзийбаяр нар]]


Мөн О.Бархасбадид холбогдох хэргийг анхан шатны шүүхээр дахин хэлэлцүүлэхээр буцаасан бол С.Эрдэнэбатыг цагаатгасан анхан шатны шүүхийн тогтоолыг үндэслэлтэй гэж үзэв. 

Ташрамд дурдахад, С.Зоригийн амийг хөнөөсөн гэх хэрэгт ял эдэлж буй Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарыг гүйцэтгэх ажиллагааны журам зөрчиж, эрүүдэн шүүж ял тулгасан хэргээр тухайн үеийн ТЕГ-ын дарга асан Б.Хурц, УЕП-ын орлогч асан Г.Эрдэнэбат, мөрдөгч О.Бархасбадь, О.Бямбажав, гүйцэтгэх албаны дарга С.Баяр, Ж.Мөнхгал, ШШГЕГ-ын хэлтсийн дарга Ү.Отгонбаяр, Цагдан хорих ангийн төлөөлөгч С.Эрдэнэбат, Э.Өлзийбаяр нарыг яллагдагчаар татсан юм. Тэднийг 2002 оны хуучин Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 133 дугаар зүйлийн 133.1, 251 дүгээр зүйлийн 251.1 дэх хэсэгт зааснаар, гүйцэтгэх ажиллагааны хууль, тогтоомж зөрчсөн, Эрүү шүүлт тулгасан үндэслэлээр хэрэгт холбоод байсан. Харин Улсын дээд шүүхийн өнөөдрийн тогтоолд хэргийн дээрх зүйлчлэлийг өөрчилж ял оноожээ.  

Тус хэргийн анхан шатны шүүх хуралдаан 2020 оны долоодугаар сарын 23-нд Төв аймгийн сум дундын шүүхэд болсон бөгөөд дээрх этгээдүүдэд 1-3 жилийн хорих ял оноосон. Гэвч давж заалдах шатны шүүх хэргийг 2020 оны 10 дугаар сарын 29-нд хянан хэлэлцээд анхан шатны шүүхийн шийтгэх тогтоолыг бүхэлд нь хүчингүй болгож, хэргийг дахин хэлэлцүүлэхээр анхан шатны шүүхэд буцааж шийдвэрлээд байсан юм.

Өнөөдрийг хүртэл тус хэрэг эцэслэн шийдэгдэхгүй байсан тул Монгол Улсын Засгийн газар хэргийн зарим материалыг нууцаас гаргаж олон нийтийн анхаарлыг төвлөрүүлсэн юм. 

2015 оны Эрүүгийн хуулийн 21.12 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг: 

''Төрийн албан хаагч тайлбар, мэдүүлэг авах, хэрэг хүлээлгэх, ял, шийтгэл оногдуулах, ялгаварлах зорилгоор өөрөө, эсхүл бусад этгээдийг хатгаж, зөвшөөрөл олгож, эсхүл бусад байдлаар тухайн үйлдлийг хийхийг зөвшөөрч байгаагаа илэрхийлж бусдын бие махбод, сэтгэл санааг шаналган зовоосон бол таван мянга дөрвөн зуун нэгжээс хорин долоон мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл нэг жилээс таван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ.''

== '''С.ЗОРИГ АСНЫ ХЭРГИЙГ ИЛРҮҮЛСЭНТЭЙ ХОЛБООТОЙ ХЭН ЮУ ХЭЛЭВ:''' ==
'''''УИХ-ын гишүүн Б.Энхбаяр:''''' &quot;Шүүхийн шийдвэрт нэг зүйлд баяртай байгаа. Хэнийг ч эрүүдэн шүүж болохгүй юм байна гэдгийг ойлгосон том дохио болсон. Нэг юманд их гайхаж байна. Т.Чимгээ, Б.Содномдаржаа нар бол хүн амины гэмт хэргийн сэжигтэн одоо ч хэвээрээ. Шүүх дахиад шалгаа л гэж шийдсэн. Манай Улсад хүн амины гэмт хэргийн сэжигтнийг гадуур шалгаж байсан тохиолдлыг би огт мэдэхгүй юм билээ. Ийм хэрэгт сэжиглэгдэж байгаа хүмүүсийг цагдан хорьж л шалгадаг. Хүмүүс намайг Ц.Нямдоржийн дэд сайд байсан учраас л үзэлцээд гэж ойлгоод байдаг юм. Гэтэл би 2001 онд МАН-ын бүлгийн хуулийн зөвлөх байхаас Ц.Нямдорж гэдэг хүнийг мэднэ. Ажил албан тушаалаас болоод хорсоод байгаа зүйл байхгүй. Эртнээс мэддэг учраас яриад байдаг юм. 2001 онд УИХ-аас ажлын хэсэг гараад Эрдэнэт үйлдвэрийг захирал асан Д.Дорлигжавыг шалгаж байсан. Эрдэнэт үйлдвэрийн 800 мянган ам.доллар оффшор буюу Кипрээр дамжаад угаагдаж алга болсон. Удалгүй энэ хэрэг Ц.Нямдоржийг сайд байхад алга болсон. Хэрэг нь ч хэрэгсэхгүй болсон. Бүр хавтаст хэрэг нь ч олдохоо байсан. С.Зоригийн хэрэгтэй холбоотойгоор намайг хоёр ч удаа хутгаж ярьсан.&quot;

'''Б.Хурцын өмгөөлөгч Б.Мэргэн:''' “Сайн хүний нэрийг гурав худалдаж иднэ” гэгчээр С.Зоригийг хөнөөсөн хэргийн эздийг илрүүлнэ гэсэн байдлаар маш олон хүн улс төрд орж, гишүүн сайд дарга боллоо. Төрийн нууц гэдэг нь тодорхой нэг зорилгын хүрээнд, тодорхой цаг хугацаанд нууцлаад, зорилгодоо хүрсний дараа ил болж байх ёстой. Энэ хэргийг зөв шийдвэрлэхийн тулд өмгөөлөгчдийн зүгээс шүүх хурлыг нээлттэй явуулах хүсэлт тавьсан ч бүтээгүй&quot;

==Түүнтэй холбоотой зүйлс==
*Эцэг Санжаасүрэн нь Монголын дээд боловсролын салбарын томоохон зүтгэлтнүүдийн нэг, [[Монгол Улсын Их Сургууль|МУИС]]-ийн декан, [[Боловсролын яам]]ны орлогч сайдын албыг хашиж явсан.
*Эх Доржпалам нь их эмч, Оросын нэрт эрдэмтэн, монголын анхны газрын зургийг зохиогч, монгол судлаач [[Андрей Симуков|А.Симуков]]&lt;nowiki/&gt;ын охин мөн Сэрэлт киноны гол дүр болох орос эмчийн дүрийг бүтээсэн хүн юм. 
*Дүү [[Санжаасүрэнгийн Оюун|С.Оюун]] нь 1998 оноос эхлэн Их Хуралд сонгогдон ажиллаж байгаа, [[Иргэний Зориг Нам]]ыг &quot;Зоригийн үйл хэргийг үргэлжлүүлнэ&quot; хэмээн зорилгодоо тусган байгуулсан нам юм.
*2 удаа гэрлэсэн. Анхны эхнэр нь түүнийг нас барсны дараа амиа хорлосон. 2 дахь эхнэр Б.Булган, хүний их эмч мэргэжилтэй.
*С.Зориг нь сайд байхдаа согтуудаа Төрийн ордны нэг давхарын цонхоор бие зассан хэмээн Монголын шар хэвлэлүүдээр шуугиж байв.Гэвч энэ мэдээлэл нь үнэний оргүй гэдгийг хэд хэдэн албаны хүн нотолсон билээ.
*Тэрээр [[шатар]] тоглох маш их дуртай байсан бөгөөд [[Монголын шатрын холбоо|Монголын Шатрын Холбооны]] ерөнхийлөгчийн сонгуульт албыг хашиж байв.
Нэг үгээр бол С.Зориг маань Монгол улсын бахархал болж байсан юм Таны хийсэн тэр их агуу түүхийг бид хэзээ ч мартахгүй...

==Хэлсэн үг==
*''Би монгол хүний саруул ухаанд итгэдэг.''
*''Бидний хувь заяа бидний гарт л байна.''
*''Монгол хүн гэдэг өөрөө асар их эрдмийн уурхай.''
*''Ухаан гэдэг нь өөрөө авъяас.''

==Хэвлэл мэдээлэлд==
{{Commonscat|Sanjaasürengiyn Zorig}}
* [http://www.youtube.com/watch?v=u-D9tUEnORE С.Зориг (1962-1998) 1-р хэсэг]
* [http://www.youtube.com/watch?v=6TZv66SYhb0 С.Зориг (1962-1998) 2-р хэсэг]

{{DEFAULTSORT:Зориг, Санжаасүрэнгийн}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголын Ардчилсан Намын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Монголын багш]]
[[Ангилал:Хувьсгалч]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]]
[[Ангилал:XX зууны манлай]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1962 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1998 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>aj35trqsgu61cussuocqdpac4d8om7e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706349</id>
      <parentid>706347</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T09:08:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mergen129</username>
        <id>78170</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24159" xml:space="preserve">[[Image:Sanjaasuren_Zorig2015-10-04.jpg|thumb|320px|С.Зориг агсаны хөшөө]]
'''Санжаасүрэнгийн Зориг''' (* [[1962]] оны [[4 сарын 20|4-р сарын 20]], † [[1998]] оны [[10 сарын 2|10-р сарын 2]]) нь Монголын Ардчилсан хувьсгалын хөдөлгөөний удирдагчдын нэг, [[XX зууны манлай]] улс төрч байв.
Хэдий одоо нас барсан ч нэртэй улс төрч хэвээрээ.

== АМЬДРАЛ ==
=== БОЛОВСРОЛ ===
* Нийслэлийн 23-р дунд сургууль
* Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн Улсын Их Сургуулийн философийн анги

=== ХИЙЖ БАЙСАН АЖЛУУД ===
* 1985-1990 онд МУИС-д ШУКО-ын багш, МХЗЭ-ийн Улаанбаатар хотын Хороонд зааварлагч
* 1989-1990 онд МоАХ-ны Ерөнхий зохицуулагч
* 1990-1992 онд Монголын Парламентын бүлгэмийн дарга
* 1992-1996 онд УИХ-ын гишүүн
* 1996-1998 онд УИХ-ын Төрийн байгуулалтын Байнгын Хорооны дарга, Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын Байнгын Хорооны дарга, Дэд бүтцийн сайд “Стратеги судалгааны төв&quot; ТББ-г үүсгэн байгуулагч, Монголын Шатрын холбооны Ерөнхийлөгч, Монголын Ажил олгогч эздийн нэгдсэн холбооны Ерөнхийлөгч, эмзэг бүлгийхэн болон өнчин хүүхдүүдийг тусалж дэмжих зорилготой “Оюунтvлхvvр&quot; сангийн Хүндэт ерөнхийлөгч, “Экспресс таймс&quot;, “Сайн байна уу&quot;, “Ардчилал таймс&quot; сониныг санаачлагч.

===С.ЗОРИГ БА АРДЧИЛСАН ХУВЬСГАЛ===
[[Файл:Zorig street.jpg|thumb|293x293px|Улаанбаатар хотын С.Зоригийн удамж]]
Монголын ард түмний сод хүү, нэрт улс төрч, ардчилсан хувьсгалын алтан хараацай Санжаасүрэнгийн Зориг нь Монголын дээд боловсролын салбарын томоохон зүтгэлтнүүдийн нэг, МУИС-ийн декан, Боловсролын яамны орлогч сайдын албыг хашиж явсан '''Санжаасүрэн'''гийнд хоёр дахь хүү болон 1962 оны 4 дүгээр сарын 20-д мэндэлжээ. Түүний ээж, хүний их эмч Доржпалам нь Оросын нэрт эрдэмтэн, монгол судлаач [[Андрей Симуков|А.Симуков]]&lt;nowiki/&gt;ын охин байжээ. Тэрбээр хар нялхдаа өнчирч, монгол эх эцгийн гар дээр өсөж өндийсөн төдийгүй Монголд европ эмнэлгийг дэлгэрүүлэхэд хүчин зүтгэж явсан Зөвлөлтийн эмч эмэгтэйн дүрийг уран сайхны [[Сэрэлт|Сэрэлт кинонд]] бүтээж олны танил болж байжээ.

Зориг хүү монголын сэхээтнүүд үр хүүхдээ сургахыг эрхэмлэдэг байсан орос хэлний сургалттай 23-р сургуульд 1970 онд элсэн орж, 1980 онд төгсч, улмаар  тэр үеийн [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]&lt;nowiki/&gt;ын номер нэг сургууль агуу эрдэмтэн [[Ломоносов]]&lt;nowiki/&gt;оор овоглосон [[Москвагийн Их сургууль|Москвагийн Их сургуулийг]] философич мэргэжлээр 1985 онд төгссөн байна.

Зөвлөт Холбоот Улсад өрнөсөн [[Михаил Сергеевич Горбачёв|М.Горбачев]]&lt;nowiki/&gt;ын өөрчлөн байгуулалтын үзэл санаа нь БНМАУ-д халдварлаж,  нийгмийг ардчилахын төлөөх  залуучуудын  хөдөлгөөн үүсч, түүний идэвхитэй гишүүдийн нэг нь тухайн үед дөнгөж 27 настай байсан Зориг байлаа. Тэрээр  тэр үед (1989 онд)  [[Монгол Улсын Их Сургууль]]&lt;nowiki/&gt;д философийн багшаар ажиллаж байжээ. Зориг нь Сүхбаатарын талбай дээр болж байсан цуглаанууд дээр  Монголын Ардчилсан Холбооны зохицуулагчийн хувиар микрофон барин үг хэлж, иргэдийг өөрчлөлтөд уриалж байв. 1990 оны 3 сард түүний хүчин зүтгэлээр тэр үеийн эрх баригч Монгол Ардын Хувьсгалт Намын Төв Хороо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, Монголын түүхэнд шинэ үе эхэлсэн билээ. 1990 оны 6 сард Монголд явагдсан анхны чөлөөт ардчилсан сонгуулиар Улсын Бага Хуралд сонгогдож, дэд ерөнхийлөгчийн албан тушаалд Монголын Ардчилсан Намаас нэр дэвшсэн боловч хөдөөнөөс сонгогдсон депутат олонтой Ардын Их Хурлын депутатууд малчдын амьдралыг мэдэхгүй гэсэн шалтгаанаар хөдөө төрж өссөн [[Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж]]&lt;nowiki/&gt;ийг сонгосон байдаг.

Тэрээр 1992, 1996 оны сонгуулиар [[Улсын Их Хурал|Улсын Их Хуралд]] сонгогдож, [[Ардчилсан холбоо эвсэл|Ардчилсан Холбоо эвслийн]] хоёр дахь засгийн газар болох [[Цахиагийн Элбэгдорж]]&lt;nowiki/&gt;ийн Засгийн газарт [[Дэд бүтцийн сайд]]&lt;nowiki/&gt;ын албыг хашиж байв.

== С.ЗОРИГ АСНЫГ ХӨНӨӨСӨН УЛС ТӨРИЙН АЛЛАГА ==
[[1997]] онд болсон [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгчийн]] сонгуулиар сөрөг хүчин болох [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Намаас]] нэр дэвшсэн [[Нацагийн Багабанди|Н.Багабанди]] ялав. [[1998]] оны 6-р сард банкны хямралыг гэтлэхийн тулд улсын өмчийн [[Сэргээн Босголт Банк|Сэргээн Босголт Банкийг]] хувийн [[Голомт банк|Голомт банктай]] нэгтгэх шийдвэр гаргасан хэмээн сөрөг хүчнийхэн Засгийн газрыг огцруулах саналыг [[Улсын Их Хурал|УИХ-д]] оруулж, [[Цахиагийн Элбэгдорж|Элбэгдоржийн]] засгийн газар огцорлоо. Дараагийн ерөнхий сайдаар томилуулахаар эрх баригч Ардчилсан Холбоо эвслээс нэр дэвшүүлсэн хүмүүсийг ерөнхийлөгч Н.Багабанди тухай бүрт нь янз бүрийн шалтгаанаар буцаасаар УИХ хуульд заасан хугацаанд ерөнхий сайдыг томилж чадаагүй юм. Элбэгдоржийн засгийн газрын гишүүд үүрэг гүйцэтгэгч гэсэн тодотголтойгоор 4 сар ажиллаж байсан тэр үед буюу [[1998]] оны [[10 сарын 2]]-нд С.Зоригийг гэрт нь олон удаа хутгалж амь насыг нь бүрэлгэв.
3 хоногийн дараа түүнтэй салах ёс гүйцэтгэхээр 30000 хүн цуглаж, эх орон даяар бүх нийтийн гашуудал зарлаж, Монголын ард түмэн хайрт хүүгийнхээ  хойноос эмгэнэн гашуудаж байлаа.

Түүнийг эрх баригч эвслийнхэн Ерөнхий сайдад нэрийг нь дэвшүүлэхээр Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөх гэж байсан гэсэн яриа бий. Ямартай ч Монголын ард түмэн энэ хэргийг улс төрийн аллага байсан гэдэгт итгэлтэй байдаг. Үүнийг бататгаж,  Д.Энхтүвшин &quot;Дуусан амьдараагүй Зориг&quot; нийтлэлдээ  &quot;Тэр үеийн эрх баригч эвслийнхэн буюу Ардчилсан хүчнээс нэрийг нь Ерөнхий сайдад өргөн мэдүүлж, Ерөнхийлөгч Н.Багабандитай зөвшилцөх гэж байсан түүхэн эгзэгтэй мөчид  амь насыг нь туйлын хорсолтойгоор хөнөөсөн нь гарцаагүй улс төрийн аллага байснаас зайлахгүй.&quot; гэж бичсэн байдаг.  Уг хэрэг нь амьд гэрч (эхнэр Булган) үлдээсэн боловч өдийг хүртэл илрээгүй. Зоригийн аллагатай холбогдуулж олон хүнийг сэжигтнээр татаж байсан боловч хэн нь ч тус хэрэгт холбоотой нь нотлогдоогүй 24 жил болж байна.

=== '''С.ЗОРИГ АСНЫГ ХӨНӨӨСӨН АЛУУРЧДЫГ ХЭРХЭН ИЛРҮҮЛЭВ''' ===
Зоригийн аллага 18 жилийн дараа хэмээх МҮОНРТ-ийн бэлтгэсэн энэхүү баримтат киног үзвэл С.Зоригийн алуурчдыг хэрхэн илрүүлсэн талаарх прокурорийн зөвшөөрөлтэй мэдээллүүдийг оруулсан байгаа. https://www.youtube.com/watch?v=9g5gJYKaIUg&amp;t=4s

=== С.ЗОРИГ АСНЫ АЛЛГЫН ХЭРГИЙН ШҮҮХ ХУРАЛ ===
Ардчилсан хувьсгалын алтан хараацай Зоригийн хэрэг 1998 оны 10 дугаар сарын 2 ны өдөр гарснаас хойш 18 жилийн шүүх хурал шинэ оны босгон дээр хаалттай хуралдаж, 2016 оны 12 дугаар сарын 27 -д 0461-р ангид анхан шатны хаалттай явагдсан шүүхээс [[Орхон аймаг|Орхон аймгийн]] харъяат 3 иргэнд захиалгаар, хүний амь нас санаатай хөнөөсөн хэмээн 24-25 жилийн ял тулгалаа. Гэмт этгээдүүдийг мөрдөн шалгах явц одоо ч үргэлжилж байгаа бөгөөд Хууль зүйн сайд [[Цэндийн Нямдорж|Ц.Нямдорж]] ажлын хэсгийн албан хаагчдыг гэмт этгээдүүдийг хүчээр хэрэг хүлээлгэсэн гэдэг нэрийдлээр хориод байна. Энэ нь Ц.Нямдоржийн удаа дараагийн үйлдлээр С.Зоригийн хэргийн ажлын хэсгийг тарааж буй ээлжит үйлдэл юм. Энэхүү ээлжилт үйлдлээрээ ажлын хэсгийн гишүүдийг шоронд хорьж байх явцад хорлох гэж удаа дараа оролдсон байдаг.

== '''С.ЗОРИГ АСНЫ АЛЛАГЫН ХЭРГИЙГ ИЛРҮҮЛСЭН Б.ХУРЦ НАРЫН ХЭРЭГ''' ==
Улаанбаатар /МОНЦАМЭ/. Улсын дээд шүүхийн хяналтын шатны эрүүгийн хэргийн шүүх хуралдаан өнөөдөр /2021.03.31/ болж Б.Хурц нарт холбогдох хэргийг хянан хэлэлцээд, эрүү шүүлт тулгасан гэм буруутай этгээдүүдэд 1-2 жилийн хорих ял оноов.

Хуралдаанаар, Б.Хурц, Г.Эрдэнэбат, Ж.Мөнхгал, С.Баяр, Ү.Отгонбаяр нарт яллах дүгнэлт үйлдэж ирүүлсэн хэргийн зүйлчлэлийг хууль буцаан хэрэглэн өөрчилж, 2015 оны Эрүүгийн хуулийн 21.12 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт зааснаар ял оноов.  Тодруулбал, Ж.Мөнхгал, С.Баяр нарт тус бүр хоёр жил хорих, Б.Хурцад нэг жил зургаан сар хорих, Г.Эрдэнэбат, Ү.Отгонбаяр нарт тус бүр нэг жил хорих ял оногдуулсан байна. Харин О.Бямбажавт зургаан сая төгрөгөөр торгох ял оногдуулж, түүний урьд хоригдсон 125 хоногийг хасаж тооцон, торгуулийн ялыг дөрвөн сая 140 мянган төгрөгөөр тогтоов.
[[Файл:С.Зоригийн алуурчдыг илрүүлсэн ажлын хэсэг шүүгдэж байгаа байдал.png|thumb|Хилсээр шүүгдэж буй ажлын хэсгийн гишүүд ТЕГ-ын дарга асан Б.Хурц, УЕП-ын орлогч асан Г.Эрдэнэбат, мөрдөгч О.Бархасбадь, О.Бямбажав, гүйцэтгэх албаны дарга С.Баяр, Ж.Мөнхгал, ШШГЕГ-ын хэлтсийн дарга Ү.Отгонбаяр, Цагдан хорих ангийн төлөөлөгч С.Эрдэнэбат, Э.Өлзийбаяр нар]]


Мөн О.Бархасбадид холбогдох хэргийг анхан шатны шүүхээр дахин хэлэлцүүлэхээр буцаасан бол С.Эрдэнэбатыг цагаатгасан анхан шатны шүүхийн тогтоолыг үндэслэлтэй гэж үзэв. 

Ташрамд дурдахад, С.Зоригийн амийг хөнөөсөн гэх хэрэгт ял эдэлж буй Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарыг гүйцэтгэх ажиллагааны журам зөрчиж, эрүүдэн шүүж ял тулгасан хэргээр тухайн үеийн ТЕГ-ын дарга асан Б.Хурц, УЕП-ын орлогч асан Г.Эрдэнэбат, мөрдөгч О.Бархасбадь, О.Бямбажав, гүйцэтгэх албаны дарга С.Баяр, Ж.Мөнхгал, ШШГЕГ-ын хэлтсийн дарга Ү.Отгонбаяр, Цагдан хорих ангийн төлөөлөгч С.Эрдэнэбат, Э.Өлзийбаяр нарыг яллагдагчаар татсан юм. Тэднийг 2002 оны хуучин Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 133 дугаар зүйлийн 133.1, 251 дүгээр зүйлийн 251.1 дэх хэсэгт зааснаар, гүйцэтгэх ажиллагааны хууль, тогтоомж зөрчсөн, Эрүү шүүлт тулгасан үндэслэлээр хэрэгт холбоод байсан. Харин Улсын дээд шүүхийн өнөөдрийн тогтоолд хэргийн дээрх зүйлчлэлийг өөрчилж ял оноожээ.  

Тус хэргийн анхан шатны шүүх хуралдаан 2020 оны долоодугаар сарын 23-нд Төв аймгийн сум дундын шүүхэд болсон бөгөөд дээрх этгээдүүдэд 1-3 жилийн хорих ял оноосон. Гэвч давж заалдах шатны шүүх хэргийг 2020 оны 10 дугаар сарын 29-нд хянан хэлэлцээд анхан шатны шүүхийн шийтгэх тогтоолыг бүхэлд нь хүчингүй болгож, хэргийг дахин хэлэлцүүлэхээр анхан шатны шүүхэд буцааж шийдвэрлээд байсан юм.

Өнөөдрийг хүртэл тус хэрэг эцэслэн шийдэгдэхгүй байсан тул Монгол Улсын Засгийн газар хэргийн зарим материалыг нууцаас гаргаж олон нийтийн анхаарлыг төвлөрүүлсэн юм. 

2015 оны Эрүүгийн хуулийн 21.12 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг: 

''Төрийн албан хаагч тайлбар, мэдүүлэг авах, хэрэг хүлээлгэх, ял, шийтгэл оногдуулах, ялгаварлах зорилгоор өөрөө, эсхүл бусад этгээдийг хатгаж, зөвшөөрөл олгож, эсхүл бусад байдлаар тухайн үйлдлийг хийхийг зөвшөөрч байгаагаа илэрхийлж бусдын бие махбод, сэтгэл санааг шаналган зовоосон бол таван мянга дөрвөн зуун нэгжээс хорин долоон мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл нэг жилээс таван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ.''

== '''С.ЗОРИГ АСНЫ ХЭРГИЙГ ИЛРҮҮЛСЭНТЭЙ ХОЛБООТОЙ ХЭН ЮУ ХЭЛЭВ:''' ==
'''''УИХ-ын гишүүн Б.Энхбаяр:''''' &quot;Шүүхийн шийдвэрт нэг зүйлд баяртай байгаа. Хэнийг ч эрүүдэн шүүж болохгүй юм байна гэдгийг ойлгосон том дохио болсон. Нэг юманд их гайхаж байна. Т.Чимгээ, Б.Содномдаржаа нар бол хүн амины гэмт хэргийн сэжигтэн одоо ч хэвээрээ. Шүүх дахиад шалгаа л гэж шийдсэн. Манай Улсад хүн амины гэмт хэргийн сэжигтнийг гадуур шалгаж байсан тохиолдлыг би огт мэдэхгүй юм билээ. Ийм хэрэгт сэжиглэгдэж байгаа хүмүүсийг цагдан хорьж л шалгадаг. Хүмүүс намайг Ц.Нямдоржийн дэд сайд байсан учраас л үзэлцээд гэж ойлгоод байдаг юм. Гэтэл би 2001 онд МАН-ын бүлгийн хуулийн зөвлөх байхаас Ц.Нямдорж гэдэг хүнийг мэднэ. Ажил албан тушаалаас болоод хорсоод байгаа зүйл байхгүй. Эртнээс мэддэг учраас яриад байдаг юм. 2001 онд УИХ-аас ажлын хэсэг гараад Эрдэнэт үйлдвэрийг захирал асан Д.Дорлигжавыг шалгаж байсан. Эрдэнэт үйлдвэрийн 800 мянган ам.доллар оффшор буюу Кипрээр дамжаад угаагдаж алга болсон. Удалгүй энэ хэрэг Ц.Нямдоржийг сайд байхад алга болсон. Хэрэг нь ч хэрэгсэхгүй болсон. Бүр хавтаст хэрэг нь ч олдохоо байсан. С.Зоригийн хэрэгтэй холбоотойгоор намайг хоёр ч удаа хутгаж ярьсан.&quot;

'''Б.Хурцын өмгөөлөгч Б.Мэргэн:''' “Сайн хүний нэрийг гурав худалдаж иднэ” гэгчээр С.Зоригийг хөнөөсөн хэргийн эздийг илрүүлнэ гэсэн байдлаар маш олон хүн улс төрд орж, гишүүн сайд дарга боллоо. Төрийн нууц гэдэг нь тодорхой нэг зорилгын хүрээнд, тодорхой цаг хугацаанд нууцлаад, зорилгодоо хүрсний дараа ил болж байх ёстой. Энэ хэргийг зөв шийдвэрлэхийн тулд өмгөөлөгчдийн зүгээс шүүх хурлыг нээлттэй явуулах хүсэлт тавьсан ч бүтээгүй&quot;

==Түүнтэй холбоотой зүйлс==
*Эцэг Санжаасүрэн нь Монголын дээд боловсролын салбарын томоохон зүтгэлтнүүдийн нэг, [[Монгол Улсын Их Сургууль|МУИС]]-ийн декан, [[Боловсролын яам]]ны орлогч сайдын албыг хашиж явсан.
*Эх Доржпалам нь их эмч, Оросын нэрт эрдэмтэн, монголын анхны газрын зургийг зохиогч, монгол судлаач [[Андрей Симуков|А.Симуков]]&lt;nowiki/&gt;ын охин мөн Сэрэлт киноны гол дүр болох орос эмчийн дүрийг бүтээсэн хүн юм. 
*Дүү [[Санжаасүрэнгийн Оюун|С.Оюун]] нь 1998 оноос эхлэн Их Хуралд сонгогдон ажиллаж байгаа, [[Иргэний Зориг Нам]]ыг &quot;Зоригийн үйл хэргийг үргэлжлүүлнэ&quot; хэмээн зорилгодоо тусган байгуулсан нам юм.
*2 удаа гэрлэсэн. Анхны эхнэр нь түүнийг нас барсны дараа амиа хорлосон. 2 дахь эхнэр Б.Булган, хүний их эмч мэргэжилтэй.
*С.Зориг нь сайд байхдаа согтуудаа Төрийн ордны нэг давхарын цонхоор бие зассан хэмээн Монголын шар хэвлэлүүдээр шуугиж байв.Гэвч энэ мэдээлэл нь үнэний оргүй гэдгийг хэд хэдэн албаны хүн нотолсон билээ.
*Тэрээр [[шатар]] тоглох маш их дуртай байсан бөгөөд [[Монголын шатрын холбоо|Монголын Шатрын Холбооны]] ерөнхийлөгчийн сонгуульт албыг хашиж байв.
Нэг үгээр бол С.Зориг маань Монгол улсын бахархал болж байсан юм Таны хийсэн тэр их агуу түүхийг бид хэзээ ч мартахгүй...

==Хэлсэн үг==
*''Би монгол хүний саруул ухаанд итгэдэг.''
*''Бидний хувь заяа бидний гарт л байна.''
*''Монгол хүн гэдэг өөрөө асар их эрдмийн уурхай.''
*''Ухаан гэдэг нь өөрөө авъяас.''

==Хэвлэл мэдээлэлд==
{{Commonscat|Sanjaasürengiyn Zorig}}
* [http://www.youtube.com/watch?v=u-D9tUEnORE С.Зориг (1962-1998) 1-р хэсэг]
* [http://www.youtube.com/watch?v=6TZv66SYhb0 С.Зориг (1962-1998) 2-р хэсэг]

{{DEFAULTSORT:Зориг, Санжаасүрэнгийн}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголын Ардчилсан Намын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Монголын багш]]
[[Ангилал:Хувьсгалч]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]]
[[Ангилал:XX зууны манлай]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1962 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1998 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>3ttbzoicj97antpoz5qug9g4i3uvqdb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706350</id>
      <parentid>706349</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T09:09:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mergen129</username>
        <id>78170</id>
      </contributor>
      <comment>/* С.ЗОРИГ АСНЫ АЛЛАГЫН ХЭРГИЙГ ИЛРҮҮЛСЭН Б.ХУРЦ НАРЫН ХЭРЭГ */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24168" xml:space="preserve">[[Image:Sanjaasuren_Zorig2015-10-04.jpg|thumb|320px|С.Зориг агсаны хөшөө]]
'''Санжаасүрэнгийн Зориг''' (* [[1962]] оны [[4 сарын 20|4-р сарын 20]], † [[1998]] оны [[10 сарын 2|10-р сарын 2]]) нь Монголын Ардчилсан хувьсгалын хөдөлгөөний удирдагчдын нэг, [[XX зууны манлай]] улс төрч байв.
Хэдий одоо нас барсан ч нэртэй улс төрч хэвээрээ.

== АМЬДРАЛ ==
=== БОЛОВСРОЛ ===
* Нийслэлийн 23-р дунд сургууль
* Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн Улсын Их Сургуулийн философийн анги

=== ХИЙЖ БАЙСАН АЖЛУУД ===
* 1985-1990 онд МУИС-д ШУКО-ын багш, МХЗЭ-ийн Улаанбаатар хотын Хороонд зааварлагч
* 1989-1990 онд МоАХ-ны Ерөнхий зохицуулагч
* 1990-1992 онд Монголын Парламентын бүлгэмийн дарга
* 1992-1996 онд УИХ-ын гишүүн
* 1996-1998 онд УИХ-ын Төрийн байгуулалтын Байнгын Хорооны дарга, Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын Байнгын Хорооны дарга, Дэд бүтцийн сайд “Стратеги судалгааны төв&quot; ТББ-г үүсгэн байгуулагч, Монголын Шатрын холбооны Ерөнхийлөгч, Монголын Ажил олгогч эздийн нэгдсэн холбооны Ерөнхийлөгч, эмзэг бүлгийхэн болон өнчин хүүхдүүдийг тусалж дэмжих зорилготой “Оюунтvлхvvр&quot; сангийн Хүндэт ерөнхийлөгч, “Экспресс таймс&quot;, “Сайн байна уу&quot;, “Ардчилал таймс&quot; сониныг санаачлагч.

===С.ЗОРИГ БА АРДЧИЛСАН ХУВЬСГАЛ===
[[Файл:Zorig street.jpg|thumb|293x293px|Улаанбаатар хотын С.Зоригийн удамж]]
Монголын ард түмний сод хүү, нэрт улс төрч, ардчилсан хувьсгалын алтан хараацай Санжаасүрэнгийн Зориг нь Монголын дээд боловсролын салбарын томоохон зүтгэлтнүүдийн нэг, МУИС-ийн декан, Боловсролын яамны орлогч сайдын албыг хашиж явсан '''Санжаасүрэн'''гийнд хоёр дахь хүү болон 1962 оны 4 дүгээр сарын 20-д мэндэлжээ. Түүний ээж, хүний их эмч Доржпалам нь Оросын нэрт эрдэмтэн, монгол судлаач [[Андрей Симуков|А.Симуков]]&lt;nowiki/&gt;ын охин байжээ. Тэрбээр хар нялхдаа өнчирч, монгол эх эцгийн гар дээр өсөж өндийсөн төдийгүй Монголд европ эмнэлгийг дэлгэрүүлэхэд хүчин зүтгэж явсан Зөвлөлтийн эмч эмэгтэйн дүрийг уран сайхны [[Сэрэлт|Сэрэлт кинонд]] бүтээж олны танил болж байжээ.

Зориг хүү монголын сэхээтнүүд үр хүүхдээ сургахыг эрхэмлэдэг байсан орос хэлний сургалттай 23-р сургуульд 1970 онд элсэн орж, 1980 онд төгсч, улмаар  тэр үеийн [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]&lt;nowiki/&gt;ын номер нэг сургууль агуу эрдэмтэн [[Ломоносов]]&lt;nowiki/&gt;оор овоглосон [[Москвагийн Их сургууль|Москвагийн Их сургуулийг]] философич мэргэжлээр 1985 онд төгссөн байна.

Зөвлөт Холбоот Улсад өрнөсөн [[Михаил Сергеевич Горбачёв|М.Горбачев]]&lt;nowiki/&gt;ын өөрчлөн байгуулалтын үзэл санаа нь БНМАУ-д халдварлаж,  нийгмийг ардчилахын төлөөх  залуучуудын  хөдөлгөөн үүсч, түүний идэвхитэй гишүүдийн нэг нь тухайн үед дөнгөж 27 настай байсан Зориг байлаа. Тэрээр  тэр үед (1989 онд)  [[Монгол Улсын Их Сургууль]]&lt;nowiki/&gt;д философийн багшаар ажиллаж байжээ. Зориг нь Сүхбаатарын талбай дээр болж байсан цуглаанууд дээр  Монголын Ардчилсан Холбооны зохицуулагчийн хувиар микрофон барин үг хэлж, иргэдийг өөрчлөлтөд уриалж байв. 1990 оны 3 сард түүний хүчин зүтгэлээр тэр үеийн эрх баригч Монгол Ардын Хувьсгалт Намын Төв Хороо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, Монголын түүхэнд шинэ үе эхэлсэн билээ. 1990 оны 6 сард Монголд явагдсан анхны чөлөөт ардчилсан сонгуулиар Улсын Бага Хуралд сонгогдож, дэд ерөнхийлөгчийн албан тушаалд Монголын Ардчилсан Намаас нэр дэвшсэн боловч хөдөөнөөс сонгогдсон депутат олонтой Ардын Их Хурлын депутатууд малчдын амьдралыг мэдэхгүй гэсэн шалтгаанаар хөдөө төрж өссөн [[Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж]]&lt;nowiki/&gt;ийг сонгосон байдаг.

Тэрээр 1992, 1996 оны сонгуулиар [[Улсын Их Хурал|Улсын Их Хуралд]] сонгогдож, [[Ардчилсан холбоо эвсэл|Ардчилсан Холбоо эвслийн]] хоёр дахь засгийн газар болох [[Цахиагийн Элбэгдорж]]&lt;nowiki/&gt;ийн Засгийн газарт [[Дэд бүтцийн сайд]]&lt;nowiki/&gt;ын албыг хашиж байв.

== С.ЗОРИГ АСНЫГ ХӨНӨӨСӨН УЛС ТӨРИЙН АЛЛАГА ==
[[1997]] онд болсон [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгчийн]] сонгуулиар сөрөг хүчин болох [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Намаас]] нэр дэвшсэн [[Нацагийн Багабанди|Н.Багабанди]] ялав. [[1998]] оны 6-р сард банкны хямралыг гэтлэхийн тулд улсын өмчийн [[Сэргээн Босголт Банк|Сэргээн Босголт Банкийг]] хувийн [[Голомт банк|Голомт банктай]] нэгтгэх шийдвэр гаргасан хэмээн сөрөг хүчнийхэн Засгийн газрыг огцруулах саналыг [[Улсын Их Хурал|УИХ-д]] оруулж, [[Цахиагийн Элбэгдорж|Элбэгдоржийн]] засгийн газар огцорлоо. Дараагийн ерөнхий сайдаар томилуулахаар эрх баригч Ардчилсан Холбоо эвслээс нэр дэвшүүлсэн хүмүүсийг ерөнхийлөгч Н.Багабанди тухай бүрт нь янз бүрийн шалтгаанаар буцаасаар УИХ хуульд заасан хугацаанд ерөнхий сайдыг томилж чадаагүй юм. Элбэгдоржийн засгийн газрын гишүүд үүрэг гүйцэтгэгч гэсэн тодотголтойгоор 4 сар ажиллаж байсан тэр үед буюу [[1998]] оны [[10 сарын 2]]-нд С.Зоригийг гэрт нь олон удаа хутгалж амь насыг нь бүрэлгэв.
3 хоногийн дараа түүнтэй салах ёс гүйцэтгэхээр 30000 хүн цуглаж, эх орон даяар бүх нийтийн гашуудал зарлаж, Монголын ард түмэн хайрт хүүгийнхээ  хойноос эмгэнэн гашуудаж байлаа.

Түүнийг эрх баригч эвслийнхэн Ерөнхий сайдад нэрийг нь дэвшүүлэхээр Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөх гэж байсан гэсэн яриа бий. Ямартай ч Монголын ард түмэн энэ хэргийг улс төрийн аллага байсан гэдэгт итгэлтэй байдаг. Үүнийг бататгаж,  Д.Энхтүвшин &quot;Дуусан амьдараагүй Зориг&quot; нийтлэлдээ  &quot;Тэр үеийн эрх баригч эвслийнхэн буюу Ардчилсан хүчнээс нэрийг нь Ерөнхий сайдад өргөн мэдүүлж, Ерөнхийлөгч Н.Багабандитай зөвшилцөх гэж байсан түүхэн эгзэгтэй мөчид  амь насыг нь туйлын хорсолтойгоор хөнөөсөн нь гарцаагүй улс төрийн аллага байснаас зайлахгүй.&quot; гэж бичсэн байдаг.  Уг хэрэг нь амьд гэрч (эхнэр Булган) үлдээсэн боловч өдийг хүртэл илрээгүй. Зоригийн аллагатай холбогдуулж олон хүнийг сэжигтнээр татаж байсан боловч хэн нь ч тус хэрэгт холбоотой нь нотлогдоогүй 24 жил болж байна.

=== '''С.ЗОРИГ АСНЫГ ХӨНӨӨСӨН АЛУУРЧДЫГ ХЭРХЭН ИЛРҮҮЛЭВ''' ===
Зоригийн аллага 18 жилийн дараа хэмээх МҮОНРТ-ийн бэлтгэсэн энэхүү баримтат киног үзвэл С.Зоригийн алуурчдыг хэрхэн илрүүлсэн талаарх прокурорийн зөвшөөрөлтэй мэдээллүүдийг оруулсан байгаа. https://www.youtube.com/watch?v=9g5gJYKaIUg&amp;t=4s

=== С.ЗОРИГ АСНЫ АЛЛГЫН ХЭРГИЙН ШҮҮХ ХУРАЛ ===
Ардчилсан хувьсгалын алтан хараацай Зоригийн хэрэг 1998 оны 10 дугаар сарын 2 ны өдөр гарснаас хойш 18 жилийн шүүх хурал шинэ оны босгон дээр хаалттай хуралдаж, 2016 оны 12 дугаар сарын 27 -д 0461-р ангид анхан шатны хаалттай явагдсан шүүхээс [[Орхон аймаг|Орхон аймгийн]] харъяат 3 иргэнд захиалгаар, хүний амь нас санаатай хөнөөсөн хэмээн 24-25 жилийн ял тулгалаа. Гэмт этгээдүүдийг мөрдөн шалгах явц одоо ч үргэлжилж байгаа бөгөөд Хууль зүйн сайд [[Цэндийн Нямдорж|Ц.Нямдорж]] ажлын хэсгийн албан хаагчдыг гэмт этгээдүүдийг хүчээр хэрэг хүлээлгэсэн гэдэг нэрийдлээр хориод байна. Энэ нь Ц.Нямдоржийн удаа дараагийн үйлдлээр С.Зоригийн хэргийн ажлын хэсгийг тарааж буй ээлжит үйлдэл юм. Энэхүү ээлжилт үйлдлээрээ ажлын хэсгийн гишүүдийг шоронд хорьж байх явцад хорлох гэж удаа дараа оролдсон байдаг.

== '''С.ЗОРИГ АСНЫ АЛЛАГЫН ХЭРГИЙГ ИЛРҮҮЛСЭН Б.ХУРЦ НАРЫН ШҮҮХ ХУРАЛ''' ==
Улаанбаатар /МОНЦАМЭ/. Улсын дээд шүүхийн хяналтын шатны эрүүгийн хэргийн шүүх хуралдаан өнөөдөр /2021.03.31/ болж Б.Хурц нарт холбогдох хэргийг хянан хэлэлцээд, эрүү шүүлт тулгасан гэм буруутай этгээдүүдэд 1-2 жилийн хорих ял оноов.

Хуралдаанаар, Б.Хурц, Г.Эрдэнэбат, Ж.Мөнхгал, С.Баяр, Ү.Отгонбаяр нарт яллах дүгнэлт үйлдэж ирүүлсэн хэргийн зүйлчлэлийг хууль буцаан хэрэглэн өөрчилж, 2015 оны Эрүүгийн хуулийн 21.12 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт зааснаар ял оноов.  Тодруулбал, Ж.Мөнхгал, С.Баяр нарт тус бүр хоёр жил хорих, Б.Хурцад нэг жил зургаан сар хорих, Г.Эрдэнэбат, Ү.Отгонбаяр нарт тус бүр нэг жил хорих ял оногдуулсан байна. Харин О.Бямбажавт зургаан сая төгрөгөөр торгох ял оногдуулж, түүний урьд хоригдсон 125 хоногийг хасаж тооцон, торгуулийн ялыг дөрвөн сая 140 мянган төгрөгөөр тогтоов.
[[Файл:С.Зоригийн алуурчдыг илрүүлсэн ажлын хэсэг шүүгдэж байгаа байдал.png|thumb|Хилсээр шүүгдэж буй ажлын хэсгийн гишүүд ТЕГ-ын дарга асан Б.Хурц, УЕП-ын орлогч асан Г.Эрдэнэбат, мөрдөгч О.Бархасбадь, О.Бямбажав, гүйцэтгэх албаны дарга С.Баяр, Ж.Мөнхгал, ШШГЕГ-ын хэлтсийн дарга Ү.Отгонбаяр, Цагдан хорих ангийн төлөөлөгч С.Эрдэнэбат, Э.Өлзийбаяр нар]]


Мөн О.Бархасбадид холбогдох хэргийг анхан шатны шүүхээр дахин хэлэлцүүлэхээр буцаасан бол С.Эрдэнэбатыг цагаатгасан анхан шатны шүүхийн тогтоолыг үндэслэлтэй гэж үзэв. 

Ташрамд дурдахад, С.Зоригийн амийг хөнөөсөн гэх хэрэгт ял эдэлж буй Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарыг гүйцэтгэх ажиллагааны журам зөрчиж, эрүүдэн шүүж ял тулгасан хэргээр тухайн үеийн ТЕГ-ын дарга асан Б.Хурц, УЕП-ын орлогч асан Г.Эрдэнэбат, мөрдөгч О.Бархасбадь, О.Бямбажав, гүйцэтгэх албаны дарга С.Баяр, Ж.Мөнхгал, ШШГЕГ-ын хэлтсийн дарга Ү.Отгонбаяр, Цагдан хорих ангийн төлөөлөгч С.Эрдэнэбат, Э.Өлзийбаяр нарыг яллагдагчаар татсан юм. Тэднийг 2002 оны хуучин Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 133 дугаар зүйлийн 133.1, 251 дүгээр зүйлийн 251.1 дэх хэсэгт зааснаар, гүйцэтгэх ажиллагааны хууль, тогтоомж зөрчсөн, Эрүү шүүлт тулгасан үндэслэлээр хэрэгт холбоод байсан. Харин Улсын дээд шүүхийн өнөөдрийн тогтоолд хэргийн дээрх зүйлчлэлийг өөрчилж ял оноожээ.  

Тус хэргийн анхан шатны шүүх хуралдаан 2020 оны долоодугаар сарын 23-нд Төв аймгийн сум дундын шүүхэд болсон бөгөөд дээрх этгээдүүдэд 1-3 жилийн хорих ял оноосон. Гэвч давж заалдах шатны шүүх хэргийг 2020 оны 10 дугаар сарын 29-нд хянан хэлэлцээд анхан шатны шүүхийн шийтгэх тогтоолыг бүхэлд нь хүчингүй болгож, хэргийг дахин хэлэлцүүлэхээр анхан шатны шүүхэд буцааж шийдвэрлээд байсан юм.

Өнөөдрийг хүртэл тус хэрэг эцэслэн шийдэгдэхгүй байсан тул Монгол Улсын Засгийн газар хэргийн зарим материалыг нууцаас гаргаж олон нийтийн анхаарлыг төвлөрүүлсэн юм. 

2015 оны Эрүүгийн хуулийн 21.12 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг: 

''Төрийн албан хаагч тайлбар, мэдүүлэг авах, хэрэг хүлээлгэх, ял, шийтгэл оногдуулах, ялгаварлах зорилгоор өөрөө, эсхүл бусад этгээдийг хатгаж, зөвшөөрөл олгож, эсхүл бусад байдлаар тухайн үйлдлийг хийхийг зөвшөөрч байгаагаа илэрхийлж бусдын бие махбод, сэтгэл санааг шаналган зовоосон бол таван мянга дөрвөн зуун нэгжээс хорин долоон мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл нэг жилээс таван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ.''

== '''С.ЗОРИГ АСНЫ ХЭРГИЙГ ИЛРҮҮЛСЭНТЭЙ ХОЛБООТОЙ ХЭН ЮУ ХЭЛЭВ:''' ==
'''''УИХ-ын гишүүн Б.Энхбаяр:''''' &quot;Шүүхийн шийдвэрт нэг зүйлд баяртай байгаа. Хэнийг ч эрүүдэн шүүж болохгүй юм байна гэдгийг ойлгосон том дохио болсон. Нэг юманд их гайхаж байна. Т.Чимгээ, Б.Содномдаржаа нар бол хүн амины гэмт хэргийн сэжигтэн одоо ч хэвээрээ. Шүүх дахиад шалгаа л гэж шийдсэн. Манай Улсад хүн амины гэмт хэргийн сэжигтнийг гадуур шалгаж байсан тохиолдлыг би огт мэдэхгүй юм билээ. Ийм хэрэгт сэжиглэгдэж байгаа хүмүүсийг цагдан хорьж л шалгадаг. Хүмүүс намайг Ц.Нямдоржийн дэд сайд байсан учраас л үзэлцээд гэж ойлгоод байдаг юм. Гэтэл би 2001 онд МАН-ын бүлгийн хуулийн зөвлөх байхаас Ц.Нямдорж гэдэг хүнийг мэднэ. Ажил албан тушаалаас болоод хорсоод байгаа зүйл байхгүй. Эртнээс мэддэг учраас яриад байдаг юм. 2001 онд УИХ-аас ажлын хэсэг гараад Эрдэнэт үйлдвэрийг захирал асан Д.Дорлигжавыг шалгаж байсан. Эрдэнэт үйлдвэрийн 800 мянган ам.доллар оффшор буюу Кипрээр дамжаад угаагдаж алга болсон. Удалгүй энэ хэрэг Ц.Нямдоржийг сайд байхад алга болсон. Хэрэг нь ч хэрэгсэхгүй болсон. Бүр хавтаст хэрэг нь ч олдохоо байсан. С.Зоригийн хэрэгтэй холбоотойгоор намайг хоёр ч удаа хутгаж ярьсан.&quot;

'''Б.Хурцын өмгөөлөгч Б.Мэргэн:''' “Сайн хүний нэрийг гурав худалдаж иднэ” гэгчээр С.Зоригийг хөнөөсөн хэргийн эздийг илрүүлнэ гэсэн байдлаар маш олон хүн улс төрд орж, гишүүн сайд дарга боллоо. Төрийн нууц гэдэг нь тодорхой нэг зорилгын хүрээнд, тодорхой цаг хугацаанд нууцлаад, зорилгодоо хүрсний дараа ил болж байх ёстой. Энэ хэргийг зөв шийдвэрлэхийн тулд өмгөөлөгчдийн зүгээс шүүх хурлыг нээлттэй явуулах хүсэлт тавьсан ч бүтээгүй&quot;

==Түүнтэй холбоотой зүйлс==
*Эцэг Санжаасүрэн нь Монголын дээд боловсролын салбарын томоохон зүтгэлтнүүдийн нэг, [[Монгол Улсын Их Сургууль|МУИС]]-ийн декан, [[Боловсролын яам]]ны орлогч сайдын албыг хашиж явсан.
*Эх Доржпалам нь их эмч, Оросын нэрт эрдэмтэн, монголын анхны газрын зургийг зохиогч, монгол судлаач [[Андрей Симуков|А.Симуков]]&lt;nowiki/&gt;ын охин мөн Сэрэлт киноны гол дүр болох орос эмчийн дүрийг бүтээсэн хүн юм. 
*Дүү [[Санжаасүрэнгийн Оюун|С.Оюун]] нь 1998 оноос эхлэн Их Хуралд сонгогдон ажиллаж байгаа, [[Иргэний Зориг Нам]]ыг &quot;Зоригийн үйл хэргийг үргэлжлүүлнэ&quot; хэмээн зорилгодоо тусган байгуулсан нам юм.
*2 удаа гэрлэсэн. Анхны эхнэр нь түүнийг нас барсны дараа амиа хорлосон. 2 дахь эхнэр Б.Булган, хүний их эмч мэргэжилтэй.
*С.Зориг нь сайд байхдаа согтуудаа Төрийн ордны нэг давхарын цонхоор бие зассан хэмээн Монголын шар хэвлэлүүдээр шуугиж байв.Гэвч энэ мэдээлэл нь үнэний оргүй гэдгийг хэд хэдэн албаны хүн нотолсон билээ.
*Тэрээр [[шатар]] тоглох маш их дуртай байсан бөгөөд [[Монголын шатрын холбоо|Монголын Шатрын Холбооны]] ерөнхийлөгчийн сонгуульт албыг хашиж байв.
Нэг үгээр бол С.Зориг маань Монгол улсын бахархал болж байсан юм Таны хийсэн тэр их агуу түүхийг бид хэзээ ч мартахгүй...

==Хэлсэн үг==
*''Би монгол хүний саруул ухаанд итгэдэг.''
*''Бидний хувь заяа бидний гарт л байна.''
*''Монгол хүн гэдэг өөрөө асар их эрдмийн уурхай.''
*''Ухаан гэдэг нь өөрөө авъяас.''

==Хэвлэл мэдээлэлд==
{{Commonscat|Sanjaasürengiyn Zorig}}
* [http://www.youtube.com/watch?v=u-D9tUEnORE С.Зориг (1962-1998) 1-р хэсэг]
* [http://www.youtube.com/watch?v=6TZv66SYhb0 С.Зориг (1962-1998) 2-р хэсэг]

{{DEFAULTSORT:Зориг, Санжаасүрэнгийн}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголын Ардчилсан Намын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Монголын багш]]
[[Ангилал:Хувьсгалч]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]]
[[Ангилал:XX зууны манлай]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1962 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1998 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>d0a8xjovuj47y1xog725jkyr00q2y87</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монголын түүх</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5421</id>
    <revision>
      <id>706325</id>
      <parentid>702875</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T05:27:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>161.8.184.15</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Хятадын цэрэг Монголыг эзэлсэн нь */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="97152" xml:space="preserve">{{Загвар:Монголын түүх}}
'''Монголын түүх''' нь [[монголчууд]]ын нүүдэл ба суурьшлын түүхтэй салшгүй холбоотой. Өнөөгийн [[Монгол Улс]]ын нутаг дэвсгэрт хүн суурьшсан цагаас эхлэн нүүдэлчид (нүүдэлчин соёл иргэншил) эзэгнэн, [[Хүннү улс|Хүннү]], [[Сяньби]] гүрнүүд байгуулагдаж байв. 1190 онд [[Чингис хаан]] тархай бутархай олон монгол аймгийг нэгэн тугийн дор нэгтгэв. [[Их Монгол Улс]] хүчирхэгжсэн үедээ Европын зүүн хагас, Азийн ихэнх газар нутгийг өөрийн мэдэлд оруулсан, хүн төрөлхтний түүхэнд дахин давтагдаагүй асар том газар нутагтай, улсын нутаг дэвсгэр дотроо [[Монголын энхтайван|Монголын энхтайвныг]] бий болгож чадсан хүчирхэг гүрэн байлаа. Хэдийгээр монголчууд дэлхийн түүхэнд тодрон гарч, Ази-Европын хооронд урьд нь байгаагүй [[соёл]], худалдааг шинэ түвшинд авчирсан ч ихэнх монголчууд нүүдлийн амьдралтай хэвээр байсан юм. 1262 онд Их Монгол  улс задран [[Алтан Орд|Алтан Ордны улс]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань|Юань улс]] нэртэйгээр дөрвөн том гүрэнд хуваагдан, 16-р зууныг хүртэл өөр хоорондоо дайтах буюу нэгдсээр ирэв. Яг энэ үедээ монголчууд [[Буддын шашин|Буддын шашны]] нөлөөнд автаж эхэлсэн ба түүнээс хойш нэг их удалгүй буюу 17-р зууны сүүлээс эхлэн 18-р зууны дунд гэхэд ихэнх монголчууд [[Чин улс]]ад дагаар орсон байна. 20-р зууны эхэнд 1911 онд Чин улсын задран унах үед Хятад, Төвөд, Монгол гурван улс нэгэн зэрэг тусгаар тогносон байна. Энэ үед монголчууд эхлээд [[Оросын Хаант Улс|Хаант Оросын]] тусламжтайгаар [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]ыг, дараа нь 1924 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Холбоот Улсын]] тусламжтайгаар [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ыг байгуулсан нь дэлхийн түүхэн дэх хоёр дахь [[Социализм|социалист улс]] боллоо. Үүний дараа Зөвлөлт Улстай мөр зэрэгцэн улсаа хөгжүүлж чаджээ. Зүүн Европт гарсан [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|1989 оны хувьсгалууд]] ч монголд улс төрийн өөрчлөлтийг авчирсан ба үр дүнд нь 1992 онд ардчилсан дэглэмтэй үндсэн хуульт, чөлөөт зах зээлийн нийгэмд шилжин орлоо. Төлөвлөгөөт эдийн засгаас чөлөөт эдийн засагт шилжих шилжилт нь ихээхэн асуудлыг дагуулсаар байгаа бөгөөд эдийн засгийн өсөлт зарим жилүүдэд маш өндөр үзүүлэлттэй байхад ч нийт хүн амын гуравны нэг нь ядуу амьдралтай байнa.

=== Балар эртний үе ===
Балар эртний үе огторгуй анх үүссэнээс эхлэн бүх үеийг хамааруулж болох ч дэлхий дээр амьдрал үүссэн цаг үеэс эхлүүлэн хамардаг. Эсвэл бүр илүү нарийвчилбал хүн төрлөхтөн үүссэн үеэс эхэлнэ. Түүх судлаачид балар эртний үеийг хуваахдаа чулууны найрлага ба түүний олон улсад танигдсан чулуулга давхаргыг геологийн цаг хугацааны үечлэлтэй хамт ашиглан гурван үед хуваан авч үздэг. Эдгээр гурван үе нь балар эртний үеийн хүмүүсийн цаг үеийг тэдний аж амьдрал эд зүйлсээ хийхдээ голлон ашигладаг материалаар нь нэрлэж дараах гурван цагийн үеүдэд хуваадаг.
Үүнд
*Чулуун зэвсгийн үе
*Хүрэл зэвсгийн үе
*Төмөр зэвсгийн үе
гэж хуваасан.

===Байгаль уур амьсгал, орчин===
Монгол орны байгаль газар зүйн шинж төрх эрт цагт бусад улс орны адилаар олонтоо хувьсан өөрчилөгдөж байжээ. [[Эрин]], [[галав]] солигдох бүрд нэг бол сэрүүсэж, эсвэл бүр дулаарах, шинэ амьтан, ургамал үүсэх эсхүл мөхөх, шинээр уул нуруу үүсэх, үгүй бол тектоник хөдөлгөөнөөр газрын гадарга доош суух үйл явц тасралтгүй явагдаж байсан нь палеонтологи, геологийн судалгаагаар тогтоогддог. Жишээлбэл одоогийн Төв Оросын нутаг буюу Москвагаас [[Санкт-Петербург]] хүртэлх нутаг элсэн цөл байсан бол Антарктид тив халуун дулаан чийглэг уур амьсгалтай, төрөл бүрийн ургамал, амьтнаар баялаг байжээ. Энэ үйл явц одоо ч үргэлжилсээр байгаа бөгөөд Австрали тивийг зүүн хойд зүгт Хойд Америк руу аажимаар шилжиж буй гэж үздэг.  Монголд [[амтосифэйл]], [[заламбдалестес]] тарбозавр зэрэг төрөл бүрийн [[Үлэг гүрвэл|үлэг гүрвэл]], хөхтөн амьтад эрт үед байжээ. Харин Алшад [[алшазавр]], Зүүнгарт [[синраптор]] зэрэг амьтад байжээ. Эртний элсэн манханд дарагдсан амьтны яс аажимаар чулуужин олон сая жил хадгалагдах боломжтой болдог. Иймээс Монгол болон Америкаас үлэг гүрвэлийн олдвор эртний элсэн манхнаас олддог байна.

Монгол нутгийн одоогийн цаг уурын шинж төрх нь [[Плейстоцены]] үед бүрэлдэн бий болсон бөгөөд Плейстоцены үед дэлхийн уур амьсгал олонтоо хүйтэрч байв. Гэвч мөстлөгийн үеийн дундуур завсрын шинжтэй дулаан үеүүд ч тохиолдож байжээ.

[[Неогений галавын сүүл]], [[Дөрөвдөгч галавын эхээр]] Монголын газрын гадарга дээш өргөгдсөнөөр олон уул нуруунууд үүсчээ. Хянганы нуруу, Гималайн нуруу хоёр үүсэж далайгаас ирэх чийглэг уур амьсгалыг хаасан нь Монголын цаг уур хүйтэрч, эх газрын эрс тэс, хуурай уур амьсгалтай болоход томоохон нөлөө үзүүлсэн юм. Гэвч тэр үед Монгол орон одоогийнхоос илүү чийглэг хур тунадастай байсан ба мөсөн голоос эхтэй олон тооны их устай гол мөрөн урсаж томоохон хэмжээний нуур намаг тогтож байжээ.

Одоогоос 100 000-40 000 жилийн хооронд болсон мөстлөгөөр Алтай, Хангай, Хэнтийн нурууны зарим хэсэг, Хөвсгөлийн уулс бүхэлдээ мөсөөр хучигджээ. Харин 40 000 жилийн өмнөөс цаг агаар дулаарч 15000-10000 жилийн өмнө мөстлөгийн үе бүрэн дуусчээ. Төв Ази хахир хатуу, хүйтэн, хуурай уур амьсгалтай болсон нь энэ бүс нутгийн бүх амьтан, ургамалд нөлөөлж халуун, чийглэг орны амьтан, ургамлаас овор хэмжээгээр арай бага, хүйтэн, гандуу нөхцөлд тэсвэртэй болжээ. Ийм хахир хатуу нөхцөлд байдаг Монгол орны мод халуун орныхоос удаан ургадаг нь ой модыг нөхөн төлжихөд ихээхэн хугацаа зарцуулахад хүргэдэг.

Төв Ази нь урд зүгийн халуун дулаан бүсээс амьтан, ургамлын аймгийн хувьд ядмаг цөөн төрөлтэй, өвс ургамал нь намхан тачир боловч хойд зүйгт тундр руу дөхөх тутам уур амьсгал бүр илүү хахир хүйтэн болдогоос Умард Ази нь Төв Азиас ч цөөн тооны амьтан, ургамалтай байдаг.

Монголд тэмээн хяруул, арслан заан, арслан, сэлмэн соёот бар, хирс зэрэг олон төрлийн амьтан хэдэн арван мянган жилийн өмнө амьдарч байсан ч мөстлөгийн сүүлээр бүгд мөхжээ. Эрдэмтэд Азиас буга, аргаль зэрэг амьтад Умард Америк руу нүүн очсон гэж үздэг.

Монгол орон нь [[Монголын тэгш өндөрлөг|Монголын тэгш өндөрлөгт]] оршдог бөгөөд Монголын тэгш өндөрлөг тектоникийн маш алгуур хэдэн сая жил үргэлжилсэн хөдөлгөөнөөр Төв Азид бий болсон юм. Монголын тэгш өндөрлөг нь Төв Азийн бусад хэсэг, Сибириэс илүү өндөр газарт байдаг тул Монголоос эх авч буй бүх гол мөрөн доошоо буюу далай руу чиглэн урсдаг. Иймээс Монголын нутаг нь Төв Ази, Сибирийн бараг бүх том гол мөрний эх болдог бөгөөд Монгол нь Төв, Умард Азийн экологийн аюулгүй байдал, цэвэр усны нөөцийг хадгалах, хамгаалахад маш чухал байр суурьтай стратегийн онцгой бүс нутаг юм.

===Балар эртний хүмүүс===
Монгол орон уснаас цухуйж гарсан хамгийн анхны хуурай газрын нэг тул зарим эрдэмтэн Монгол орон эртний хүн үүссэн өлгий нутаг байж болох тухай таамаг дэвшүүлжээ. Тухайлбал Америкийн эрдэмтэн [[Хенри Осборн]], Р.Эндрьюс хоёр эртний хүн Монголд үүссэн гэж үзэн 1920-иод оны үед Монголын говьд судалгаа хийсэн ч үүнийг батлах нотолгоо олоогүй. Гэвч тэд олон тооны үлэг гүрвэлийн олдвор олсон нь палеонтологийн шинжлэх ухааны томоохон нээлт болжээ. Монгол орны умард, төв хэсэг нь 2 тэрбум гаруй жилийн өмнө үүссэн цагаасаа хойш огт хувираагүй үлдсэн эртний их газрын царцдас буюу &quot;Азийн эртний зулай&quot; гэгддэг. Энэ санааг Польшийн судлаач И.Д.Черский, Австрийн геологич Э.Зюсс, Оросын геологич В.А.Обручев нарын зэрэг эрдэмтэд анх дэвшүүлсэн нь эдүгээгийн геологийн судалгаагаар улам батлагдсаар байна.&lt;ref&gt;[http://www.zaluu.com/read/605af5c]&lt;/ref&gt;

Монгол оронд  850,000 жилийн тэртээ [[хүн]]ий өвөг амьдарч байжээ.&lt;ref&gt;Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажлын ололт амжилт [http://www.archaeology.mas.ac.mn/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=56&amp;Itemid=64]&lt;/ref&gt;  Гэвч чулуун зэвсгийн дээд үеийн хүний яс Монголоос ч, Төв Азиас ч бараг олддоггүй бөгөөд зөвхөн хүн амьдарч байсаны гэрч болох чулуун зэвсэг, сууц, хадны сүг зураг л олддог. Үүнийг Төв Азийн хахир хатуу уур амьсгалд хүний яс өгөршин алга болдогтой холбон тайлбарладаг.

Баянхонгор аймгийн Нарийн голын дархны газрын чулуун зэвсгүүд баруун хойд Хятадын Сиходоу суурингийн 800,000 жилийн өмнөх дурсгалтай төстэй болохыг эрдэмтэд тогтоосон байна.&lt;ref&gt;[http://archaeology.ucoz.com/mongolyn_arkheologi-2.pdf Монголын археологи]&lt;/ref&gt;

Ойролцоогоор 6,000 жилийн өмнө эртний өвөг угсаатнууд задрах үед одоогийн бие даасан угсаатан үүсчээ. Энэ үед Алтайн өвөг угсаатнаас монгол, түрэг, тунгусууд, эртний европчуудаас [[герман]], кельтүүд, [[аричууд]] (иран, энэтхэгчүүд), [[славянчууд]] тус тус бие даан гарчээ. [[Хэлний язгуур]] нь үндэстнүүдийн гарлыг тодорхойлдог.

Ан агнан амьдарч байсан эртний хүмүүс яваандаа зэрлэг амьтдыг гаршуулах болсноор мал аж ахуй үүсчээ. Эртний хүмүүс хонийг анх МЭӨ 11 000-9 000 жилийн өмнө Баруун Азид, ямааг МЭӨ 8000 жилийн өмнө Иранд, сарлагийг МЭӨ 2500 жилийн өмнө Төвөдөд, морийг МЭӨ 4 000 жилийн өмнө Төв Азид, нэг бөхт тэмээг МЭӨ 4 000 жилийн өмнө Арабт, [[Хоёр бөхт тэмээ]]г МЭӨ 2500 жилийн өмнө Төв Азид зүүн хойд Афган, одоогийн Уйгурын зүүн өмнөд нутагт анх гаршуулан аж ахуйд хэрэглэх болжээ. Морийг гаршуулсан нь нүүдлийн мал аж ахуй үүсэхэд гол нөлөө үзүүлсэн бол харин тэрэг үүссэнээр нүүдлийн мал аж ахуй илүү дэвшилтэт хэлбэрт шилжин орсон бөгөөд үүнийг &quot;сонгодог нүүдлийн мал аж ахуй&quot; гэж нэрлэдэг бөгөөд монголчууд гол төлөөлөгчдийн нэг төдийгүй сүүлчийн голомт нь болоод байгаа билээ.

Төв Азийн хөрсний давхарга буюу үржил шимт хэсэг нь маш нимгэн байдаг учир тариалан эрхлэхэд тохиромжгүй байдаг ба хөрсний үржил шимт давхарга нь хамаагүй зузаан байдаг Европ, Зүүн, Зүүн Өмнөд Ази, Баруун Ази, Өмнөд Азийг бодвол Төв Азийн хөрс амархан элэгдэж үржил шимгүй болон цөлжих аюултай байдаг. Ийм учраас Төв Азийнхан эртнээс нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэх болсон байна. Харин хөрсний үржил шим сайтай, бороо хур их ордог Европ, Зүүн, Зүүн Өмнөд Ази, Өмнөд Азийнхан, Бага Азийхан, Кавказчууд, [[Месопотам|Хоёр мөрнийхөн]] тариалангийн аж ахуй эрхэлж гаршуулж тэжээж болохоор амьтан байхгүй Умард Азийнхан, Америкийн уугуул иргэд, Австраличууд, Номхон далайн арлын орнууд анчин түүвэрлэгчид болжээ.

МЭӨ 4 000-3 000 жилийн өмнө Амар мөрний хавийн овог аймгууд голчлон ан агнуурын аж ахуй эрхэлж байсан бол түүнээс зүүн зүг байсан монголчууд ба бусад Төв Азийнхан хэдийн газар тариалан, мал аж ахуй эрхэлж байв. Энэ үед Байгал нуурын хавийн аймгуудын зарим нь анчин зарим нь малчин, тариаланчид байсан байна.

Угсаатны хамгийн эртний  бөгөөд жижиг бүлэг болох овог нь [[балар эртний үе]]д үүссэн ба хүй нэгдлийн байгуулал задарч анхны төр улс байгуулагдаж байх үед овгууд нийлж аймаг бүрдүүлэх болжээ. Дараа нь олон тооны аймгууд нэгдэн нийлснээр угсаатны арай томоохон бүлэг болох ястан бүрэлдэн бий болсон бөгөөд нэг гаралтай ястнууд үндэстнийг бүрэлдүүлдэг.

Одоогоос хэдэн мянган жилийн өмнө морийг гаршуулж дараа нь модон тэргийг зохион бүтээж хэрэглэх болсноор хүмүүс нааш цааш нүүдэллэх нь улам ихэсчээ. Тухайлбал Татар аймаг нэг хэсэг Тувад байж байгаад хамгийн сүүлд Буйр нуурт очсон байдаг.

Нүүдэлчид ийнхүү байнга нүүж байсан нь ямар аймаг, угсаатан хэзээ, хаана байсныг тогтооход бэрхтэй болгодог. Үүнийг тогтоохын тулд [[археологийн соёл]], [[этнологи]], [[антропологи]], [[соёл судлал]], [[´генетик]]ийн судалгаа, [[түүх]]ийн сурвалж мэдээгээр хөөж үздэг.

Увс аймгийн Чандмань уулын соёлыг [[хиргисүүр]]ийн соёлтой холбодог. Чандмань уулын соёлын хүмүүс монголоид, европоид холимог гентэй хүмүүс байсан бөгөөд цэвэр монголоид эсвэл европ гентэй хүн тэдний дунд ховор байжээ.&lt;ref&gt;[archaeology.ucoz.com/mongolyn_arkheologi-2.pdf МОНГОЛЫН АРХЕОЛОГИ, УБ, 2002]&lt;/ref&gt;

[[Хакас]], өмнөд Красноярскийн хязгаарт байсан [[Тагарын соёл]]ын хүмүүсийг европжуу төрхтэй иран хүмүүс байсан гэдэг ба түрэг гэх хувилбар нь батлагдаагүй. [[Афанасьев]], [[Андроновын соёлыг]] иранчуудынх гэж үздэг.

Алтайн угсаатнуудтай гарал нэг фин-угорууд, индианчууд, Сибирийн угсаатнууд эрт цагт
Алтайн угсаатнуудын хойд захаар амьдарч байгаад салж нүүжээ. [[Казахстан]]ы хойд нутаг, Уулын Алтай, Украин, [[Төв Орос|Төв Оросын ихэнх буюу зарим нутагт]] эрт цагт фин-угорууд амьдарч байгаад ихэнх нь түрэг, иран, орос, украинд уусан мөхсөн байдаг. Угорууд Уулын Алтай, умард Казахстан, Баруун Сибирийн өмнөд хэсэгт байсан бололтой.

Шиньжяньд Төв Азийн бусад нутгаас харьцангуй хожуу буюу 4-5,000 жилийн өмнө хүн суурьшсан бөгөөд баруун, баруун өмнөд, хойд, баруун хойд талаас нь европчууд ба монголоид төрхтэй азийнхан нэгэн зэрэг шахуу нүүн ирсэн ч ази хүмүүс нь европчуудад уусчээ.

Тува, Хакасын эрт үеийн угсаатнуудын талаар мэдээ баримт хангалттай бус, самоедь зэрэг  монголжуу угсаатнууд байсан бололтой бөгөөд Тува хавиар байсан самоедьчууд эрт болон дундад зууны үед өөр угсаатнуудад (иран, монгол, түрэг) уусчээ.

===Чулуун зэвсгийн үе===
{{гол|Чулуун зэвсгийн үе}}
Дэлхийн бүс нутаг, улс орон бүр дэхь чулуун зэвсгийн болон хүрэл, төмөр зэвсгийн үе шатуудын үргэлжилсэн хугацаа, ангилал нь өөр өөр байдаг. 

====Доод палеолит====
[[Доод палеолит]]ын үед Монгол нутагт оршин амьдарч байсан хүний хөдөлмөрийн гол зэвсэг нь гилбэр ба мэсэн зэвсэг байсан бөгөөд тэдгээр нь цохих, цавчих, хэрчих, хусах зэрэг олон үйлд хэрэглэгдэж байжээ. Монгол орны доод палеолитийн үе 800,000-100,000 жилийн өмнөх үеийг хамарна.

====Дунд палеолит==== 
Монгол одоогийн байдлаар [[дунд палеолит]]ийн үеийн хүний оршуулга хараахан илрээгүй байгаа хэдий ч тэрхүү хүмүүсийн эдлэж хэрэглэж байсан ан агнуурын болоод хөдөлмөрийн багаж зэвсгүүд олон тоотойгоор олддог. 

====[[Дээд палеолит]]====
Дунд Палеолитоос дээд Палеолитод шилжихэд орчин үеийн хүн буй болсон гэж үздэг. Энэхүү дээд үе нь МЭӨ 40000-15000 жилийн өмнөх үеийг хамрана. Энэхүү үеийн гол онцлог бол эртний хүн сүргүүд задарч тодорхой газар нутагт тархан суурьшиж, овгийн нэгдэл буюу, овгоор амьдрах ёс үүсэж, нийгмийн хөгжлийн давуу тал бий болжээ.

====[[Мезолит]]====
АНУ-ын Калифорнийн их сургуулийн эрдэмтэд ДНК-гийн өөрчлөлтийг судалсны үндсэн дээр чононоос нохой үүсэх явц ойролцоогоор 135 мянган жилийн өмнө явагдсан гэж тогтоосон бол дэлхийн хамгийн эртний буюу 33 мянган жилийн настай нохойн яс Алтайн нуруунаас олдсон байдаг. Мөн Монгол нутагт 12 мянган жилийн тэртээд нохойг гаршуулсан үеийг харуулсан хадны сүг зураг Увс аймгийн Сагил суман дахь Можоогийн хаданд буй. Судлаачид энэ зургийг хүй нэгдлийн буюу Мезолитын үеийн хосгүй үнэт өвийн нэг гэж үздэг. Дэлхийд 500 гаруй төрлийн нохой байдаг. Оросын эрдэмтэн эмэгтэй манай улсад ирж судалгаа хийнгээ аймаг бүрээс монгол ноход сонгон авч Санкт-Петербург хотын ойролцоох төвдөө аваачин үржүүлж байгаа юм билээ. Тэрбээр монгол нохдын цусыг Бельгийн цусны төвд шинжлүүлж үзэхэд чонын ДНК илэрч, монгол нохой чонотой адил үзүүлэлттэй гарсан нь монгол банхар  хүмүүний гаршуулсан нохойны анхдагч болохын нэг баталгаа болж байгаа юм. Хятадын зарим эрдэмтэд ч монгол нохой дэлхийн бүх нохойны угшил гэж үздэг.&lt;ref&gt;[http://sonin.mn/news/culture/46800 Ш.Пүрэвсүрэн Хорвоод хосгүй Монгол банхар]&lt;/ref&gt;

====Неолит====
Монголын [[неолит]]ын буюу шинэ чулуун зэвсгийн үе нь 12,000-4,000 (7,000-4,000 (?)) жилийн өмнөх үеийг хамарна. Энэ үед мал аж ахуй, дараа нь газар тариалан үүссэнээр хөдөлмөрийн шинэ хуваарь, шинэ соёл иргэншил үүсчээ. 

===Хүрэл зэвсгийн үе===
{{гол|Хүрэл зэвсгийн үе}}
[[File:Slab Grave culture areal.png|thumb|[[Дөрвөлжин булш]]ны тархалтын хүрээ]]
Монгол нутагт хүрлийн үйлдвэрлэл III мянганаас эхэлсэн байна. I үед өргөн дэлгэрч НТӨ I мянганы эх хүртэл үргэлжилжээ. Хүрэл эдлэлд [[зэс]] 90%,[[цагаан тугалга]] 10% ордог байна. Хүрлийг хайлж цутгаж эдлэл хийдэг байжээ. [[Дөрвөлжин булш]]наас болон түүврээр хүрэл [[сүх]], хүрлээр хийсэн [[ооль]], [[хутга]], [[зэв]]үүд, [[дуулга]], [[тогоо]], [[амгай]], [[зуузай]], [[шөвөг]], [[хуруувч]], амьтны дүрстэй тээг товруу, даруулга зэрэг зүйлс олджээ. Ер нь [[хүрэл зэвсэг]] аж ахуй чимэглэлийн зүйлс [[Монгол орон]]д ихээхэн тархмал байдаг. Тиймээс ч Монгол орныг дэлхийн хүрлийн үйлдвэрлэлийн нэг томоохон төв гэж үздэг. 

Хүрлийн үеийн гол дурсгал болох дөрвөлжин булш, буган чулуу нь аймгийн ахлагч,аймгийн холбооны тэргүүн зэрэг хүндтэй удирдагчдад зориулагджээ. Тийм нүсэр байгууламжийг аймаг хотлоороо бүтээхээс биш ганц нэгэн хүн бүтээх боломжгүй. [[Буган хөшөө]] нь ноёлогч аймгийн сүлд байсан бололтой. Тэгэхээр хүрлийн эхэн үеэс аймаг өрнөлийн үеэс аймгийн холбооны зохион байгуулалттай болжээ.

Дөрвөлжин булш нь [[Хүннү]] нарын эртний хэлбэр тэдний өвөгтэй холбогдох дурсгал болохыг эрдэмтэд тогтоожээ. [[Хятад]] сурвалжид тэмдэглэсэн Хүннүгийн өвөг аймгийн анхных нь Хүнью болон Гүй нар юм. НТӨ II мянганы үед Гүй нар монгол нутаг дээр мал маллаж тэрэг хэрэглэн нүүдэллэн амьдарч байсан ажээ.

Ху нар VII зууны үеэс намгийн хүрэн хүдрээс &quot;Бух дарах&quot; аргаар бага хэмжээний төмөр ялган авч багаж зэвсэг хийж эхэлжээ, эхэн үедээ төмөр ховор байснаас хүрэл зэвсгийн зарим хэсгийг төмрөөр хийж мөн хүрэл зэвсэгтэй хослуулан хэрэглэж байжээ. Чандманийн булш болон бусад газраас түүврээр сумны зэв чинжаал хутга төмөр сүх шөвөг зэрэг төмөр багаж зэвсгүүд олджээ. Төмөр зэвсэг хэрэглэсний үр дүнд НТӨ IV зууны үеэс Хүннү нар хүчирхэгжин Хүннүгийн морин цэргийн довтолгоонд Хятадын умард хэсгийн улсууд өртөж байжээ. Тэд Хүннүгийн довтолгооноос өөрсдийгөө хамгаалах зорилгоор бэхлэлт хэрэм барьж тэр нь алдарт цагаан хэрэм болсон байна. 

Эртний Монголын нутагт хүрэл зэвсгийн үед амьдарч байсан овог аймгуудын оюуны соёлын нэг чухал дурсгал бол хадны сүг зураг буюу хадны бичиг болно. [[Археологи]]йн судлаачид хад чулуунаа улаан зосоор зурсан зураг бол хүрэл зэвсгийн үеийн дурсгал гэж тогтоожээ. Монгол нутагт хадны улаан зосон зураг өргөн тархсан байдаг.

Зосон зураг дундаас [[Улаанбаатар]] хотын ойролцоох [[Богд хан уул]]ын их бага Тэнгэрийн амны [[хадны сүг зураг]] эрдэмтдийн анхаарлыг ихээр татаж байна.

Их бага Тэнгэрийн ам болон Гачууртын адагт байдаг Бичигтийн амны хадан дахь үхэрт хөллөсөн анжисны зураг нь [[төмөр зэвсгийн түрүү үе]] буюу НТӨ VII-III зуунд хамаарахыг эрдэмтэд тодорхойлжээ.
Нэлээд олон аймгуудын газар нутгаас нум сумаар ан авлаж байгааг харуулсан хадны сүг зургууд элбэг олддог. 

Үүнд: [[хүн]], [[морь]], [[тэмээ]], [[янгир]],[[аргаль]], [[буга]], [[бодон гахай]], [[чоно]], [[үнэг]], [[Цагаан зээр|зээр]], [[шонхор]], [[бүргэд]] зэргийг харуулсан байдаг.

Хүрлийн үед уран дархчуул чулуугаар хэв хийж гоёл чимэглэл байлдааны жад сэлэм цутгаж үйлвэрлэн гаргаж байжээ. Хүрлийн үеийн хадны сүг зургийг улаан зосоор зурсан зургууд, хад хонхойлон сийлж хийсэн зургууд гэж хуваан үзэж болно. Хүрлийн үйлдвэрлэлийн үеийн нэн чухал олдвор бол хүрэл тогоо юм. Үүнийг ерөнхийд нь 3 хөлт, цөгцөн ёроолт гэж 2 хувааж үздэг. Ийм тогоо [[Төв ази]], Монгол орноос [[Дунай мөрөн]] хүртэлх нутгаас олддог.

Цөгцөн ёроолт тогооны жишээ гэвэл: [[1988 он]]д Монголын археологчид [[Ховд аймаг|Ховд]] аймгийн [[Манхан]] сумын Тахилтын хотгорт малтсан Хүн нарын язгууртны том булшнаас олдсон олдвор.

Эртний Монгол нутаг дахь бугын дүрст хөшөө нь хүрлийн үеийн гайхамшигт дурсгалын нэг юм.

Эртний хүмүүс нь урт гонзгой чулуунд бугын дүрсийг уран дүрслэлээр цохиж сийлэхдээ буганыхаа эвэр, хошуу, хоншоор, хөл, сүүл, их биеийг бодит байдлаар нь дүрсэлсэн байдаг, гол төлөв дөрвөлжин булшны баруун урд буланд босгосон байдаг. Монгол орны Буган чулуун хөшөөний олонх нь [[Архангай]] [[Булган]] [[Хөвсгөл]] [[Баянхонгор]] [[Завхан]] аймгуудын нутагт элбэг тохиолддог. Монгол улсын нутгаас бугын дүрст сийлсэн чулуун хөшөө 550 гаруй олджээ. Энэ хөшөө нь баатар дайчин эрэгтэйчүүдэд зориулсан дурсгал бөгөөд түүнийг өвч бүрэн зэвсэгтэй нь дүрсэлсэн байдаг. Зарим хөшөөний дээд хэсэгт нар сар байдаг. Ер нь нар, сар, галын дүрс нь нүүдэлчдээс суурьшмал Нанхиад зэрэгт дэлгэрсэн гэж түүх сударт бичигдсэн байдаг бөгөөд Төв Азийн унаган гаралтай дүрслэл зүйл юм. Хорвоо ертөнцийн гэрэл гэгээ сайн сайхан амьдрал дэлхийн ертөнцийн нар сар од гараг марал бугыг угалзалсан олон салаат эврээ урт сайхан зоо нуруундаа сунган тавьсан тэнгэр өөд дүүлэн нисэж байгаа бугын дүрст хөшөө бол хүрлийн үеийн хүмүүсийн амьдрал оюуны үнэт соёлын нандин дурсгал гарцаагүй мөн болох нь батлагдаж байна. Энэ нь Монгол нутгийн төв баруун хойт зүүн өмнөд хэсэгт өргөн тархсан байдаг.

===Төмөр зэвсгийн үе===

Монгол орон дахь төмөр зэвсгийн үе нь МЭӨ 1000- МЭӨ III зууныг хамрах ба эхэндээ төмөр ховор байсан тул хүрэл зэвсгийн зарим хэсгийг төмрөөр хийж байв. Монголчуудын эртний өвөг Ху нар МЭӨ VII зуунаас намгийн хүрэн хүдрээс бух дарах аргаар төмөр ялгаруулан авч эхэлжээ. Эхэн үеийн төмөр зэвсгийн гол олдворын тоонд төмөр амгай зэрэг жижиг хэрэглэл ордог бол яваандаа төмрөөр илүү олон төрлийн эдлэлийг хийж сурчээ.

&quot;Бух дарах&quot; арга төмөр боловсруулахад чухал үүрэгтэй байсан бөгөөд Өвөрхангай аймгийн Зүүн Баян-Улааны Шар дов уулын оройгоос нуур намгийн хүдрийг бух дарах аргаар хайлуулж төмөр боловсруулж байсан зуухны үлдэгдэл олджээ. Салхинд туугдсан төмрийн үртэс нуур намгийн усанд орон эргийн ёроолд живж яваандаа шавартай хутгалдан хүрэн хүдэр үүсгэдэг. Ийм хүдрийг салхи ихтэй уулын орой дээр аваачин том шавар зуухны дээр хийж гал асаахад ширүүн салхинд галын илч улам хүчтэй болж шавраас төмөр нь хайлан ялгарч зуухны доод хэсэгт тунадаг. Бух дарах аргаас яваандаа илүү боловсронгуй хяс, тулман хөөргөөр хөөргөдөх аргууд гарчээ.

====Сүг зураг, хадны бичээс====
{{гол|Сүг зураг}}
Монголын археологичид эртний хүмүүсийн хадан дээр сийлж үлдээсэн сэрээ тамга, онги тамга гэх мэт тамганууд нь Их Монгол Улс, Цагадайн улс зэрэг хожуу үеийн улсуудын тамгатай ижил болохыг тогтоожээ.&lt;ref&gt;Рашаан хад баримтат кино &quot;Semoon&quot; студи&lt;/ref&gt;

== Эртний түүх ==

===Өвөг монголчууд===
*[[Дөрвөлжин булш]]ны соёлын хүмүүс
*Хүннүчүүд
**[[Сяньюнь]] - хүннүгийн өвөг
**[[Хүннү]]
Хүннүгийн зонхилох овгууд:
* [[Хуянь]]
* [[Лань (овог)]]: Зарим сурвалж, судалгааны бүтээлд Чоно гэсэн утгатай хэмээжээ. Бараг Чинос овогтой холбоотой мэт.
* [[Луанди]]
* [[Сюйбү]]
* [[Циолин]]
* Цяо
* [[Хунюй]] - хүннү (?)
* [[Юэбань]], (варвализ)
[[Дунху]] угсааны ард түмнүүд
* [[Татаби]] (кумоси)
* [[Ухуань]]
* [[Сяньби]]
Сяньби аймгууд:
*Сяньби
*Ухуань
*[[Дуань]]
*[[Муюн]]
*[[Тугухунь]]
*[[Юйвэнь]]
*[[Тоба]]
*[[Нирун|Нирун:]] [[Умард Хүннү]] улс 93 онд унасны дараа Монголд үлдсэн 100,000 өрх умард хүннүчүүд дагаар орон өөрсдийгөө Сяньби гэж хэлэх болсон.Ингэснээр Монголын нутагт ноёрхлоо тогтоож эхэлсэн. Л.Гумилев нирунчуудын хэлийг хүннү, сяньби хэлний аль алинийх нь шинжийг агуулсан байсан гэж үзжээ.

*Монгол шивэй - [[Шивэй]]чүүдээс монгол шивэй зэрэг цөөн тооны аймаг нь монголчуудад хамаарна.

===Хүннү (МЭӨ 209 - МЭ 156)===
{{гол|Хүннү гүрэн}}
[[Зураг:Hunnu - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Хүннү]]
[[Зураг:Hunnu Empire.jpg|thumb|Хүннү]]
[[Хүннү гүрэн|Хүннү гүрнийг]] МЭӨ 209 онд [[Модун шаньюй]] нэгтгэн байгуулсан. Хүннү гүрэн нь богино хугацааны дотор [[Цинь улс|Цинь улсад]] аюул учруулсан хамгийн гол хүчин болсон ба Цинь улсын үед хятадын олон улс бүр тусдаа барьсан [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийг]] хооронд нь холбожээ. Цагаан хэрэм нь жанжин [[Мэнь Тянь|Мэнь Тянийн]] үед 300,000 цэргээр хамгаалагдаж байв. Хамгийн хүчирхэг үедээ баруун зүгт Балхаш нуур, зүүн зүгт [[Хянганы нуруу]], хойд зүгт [[Байгал нуур]], өмнө зүгт [[Цагаан хэрэм]]д тулсан өргөн уудам нутгийг эзлэж байжээ.

Хүннү гүрнийг [[Түмэн шаньюй]] үндэслэсэн гэж шууд үзэж болохгүй. Харин түүнээс өмнө хэд хэдэн шаньюй нар байсан тухайд олонх судлаачид санал нэгтэй байдаг. Түүний хүү [[Модун шаньюй]] нь МЭӨ 209 онд эцгийгээ хөнөөж Хүннүгийн 24 аймгуудыг нэгтгэж Хүннү улсыг хүчирхэгжих эхлэлийг тавьжээ. Дараад нь зүүн Монголд байсан гол өрсөлдөгч аймаг болох [[Дунху]] нарыг эзэлжээ. Улмаар [[Цинь улс]]ын баруун аймгуудыг эзлэн өөртөө нэгтгэжээ. Хань улстай байлдсанаас хойш арван жилийн дараа Юэчжи нарыг байлдан эзлээд, МЭӨ 174 онд нас барсан. Түүнээс хойш 100 гаруй жилийн турш Хүннү нар дотоод Азид ноёрхож байсан. Үүнээс хойш Сяньби, Нирун, Жужан, Түрэг, Уйгур улсууд оршин тогтнож байжээ.

=== Сяньби (93/156-234/IV)=== 	
{{гол|Сяньби}}
[[File:Mongolia III.jpg|thumb|Сяньби]]
[[Зураг:Sumbe - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Сяньби]]
	  	
Сүмбэ буюу Сяньби улс нь МЭ 1-р зуунаас хүчирхэгжиж эхлэсэн бөгөөд [[Таньшихуай]]н (156-181 он) үед нэгдсэн улс болжээ. Таньшихуай хааны үед Хүннүгийн захиргаанд байсан газрыг эзэмших болжээ. Сүмбэ нь 167 онд [[Хань улс|Хань улсын]] довтолгооныг няцааж 180 онд Хятадын хойд хэсгийг эзлэн авчээ. Сүмбийн ард нь мал аж ахуйгаас гадна бага хэмжээний газар тариаланг эрхэлж байжээ. Сүмбэ нь III зуунд бутарчээ.
	 
Сүмбэ нарын нэгэн хэсэг болох [[Тоба|Тоба аймаг]] нь 386 онд хойд Хятадад [[Тоба Вэй]] улсыг бий болгожээ. [[Тоба Гуй]] хаан нь нүүдэлчдийг нэгтгэж урагш довтолсоор өөрийгөө Хятадын хаанаар өргөмжилжээ. Гэвч тэдгээр нь хожмын манжууд шиг хятад үндэстэн рүү уусан алга болсон ажээ. Тоба Вэй улс 534 онд бутарчээ.
	 	 
Сүмбэ нарын гарал үүслийг [[монгол]] гаралтай, [[тунгус]] гаралтай, эсвэл энэ хоёр үндэстний аль алиных нь овог болно гэсэн 3 ерөнхий таамаг байдаг боловч хэл аялгууны хувьд үнэхээр монгол хэлтэн байсан бололтой. Тэдний нутаглаж байсан газар нь Хянганы нурууны орчмоос Ляодуны хойг хүрч байлаа.

=== Нирун (330-555)===
{{гол|Нирун улс}}	 	
[[Зураг:Nirun- Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Нирун]]	
[[Зураг:Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg|thumb|Нирун]]
Жужань буюу Нирун улс нь 330-555 оны хооронд Байгал нуураас Говь цөл, Балхаш нуураас Солонгосын хойг хүртэлх нутгийг захирч оршин тогтножээ. 402 онд [[Шэлүнь]] буюу Жарун ширээнд сууж хаан цолыг хэрэглэх болсон ба Шэлүнийн үеэс хойш хүчирхэгжсэн. Нийслэл нь Орхоны хөндийд байршиж Чуну хааны үед Мумэ хотыг байгуулсан байсан. 552 онд Нируны удирдлага доорх түрэг угсаатан бослого гаргаж 555 онд Нирун улсыг мөхөөжээ. Зарим эрдэмтдийн үзэж буйгаар Нируны зарим хэсэг Монголоос гарч VI зууны үед [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] хөндийд хүрээд [[Авар]] улсыг байгуулсан гэж үздэг бол зарим нь аварууд түрэг хүмүүс гэж гэж үздэг. 

Нируны Монголд үлдсэн хэсэг нь [[Татар]], Хамаг Монгол, Ойрад зэрэг 12-р зууны монгол аймгуудыг бүрэлдүүлжээ. 

===Түрэгийн үе (555-840)===
==== Түрэг улс (555-745)====
{{гол|Түрэг улс}} 
Түрэгийн хаант улс нь Хятадын [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрэмнээс]] [[Хар тэнгис]] хүртэлх нутгийг өөрийн захиргаандаа оруулжээ. 	

Түрэгүүд нь [[Нирун улс|Жужан улсад]] голдуу дархдын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Хөх Түрэгийн анхны хаан [[Буман хаан|Буман]], жужаны хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч жужанчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн тоомжиргүй хандсан байна. Үүний дээр Амгай хааны охиныг сүйлэхийг гуйхад, эрс гутаан доромжилсноор Нирун улсыг довтлох болсон. 	

Ийнхүү Буман хаан, охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө Тоба нартай холбоо тогтоож, Амгай хааны цэргийг ялаад удалгүй 553 онд таалал төгссөн. Үүний дараа 553-554 онуудын хооронд хоёр хаан солигдож, Мухан хаан болсон. Улмаар [[Умард Ци|Умард Ци улстай]] эвсэж, хоёр этгээдээс нь цэрэг оруулснаар Нирун улсыг мөхөөжээ. Буман өөрийн дүү [[Истеми|Истеми тардушт]] өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч Түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буманы дараагийн хаад ялангуяа [[Мухан]] буюу Буга хааны үед түрэгүүд [[киргиз]], [[кидан|киданчуудыг]] байлдан дагуулж жужаны үлдэгдлийг хойд [[Байгал нуур]] хүртэл элдэн хөөжээ. Мөн Хятадын [[Умард Ци|Чи]], [[Умард Жоу|Жоу]] улсууд 570 оноос Түрэгийн хаанд татвар төлөх болов. 	

Гэвч 589 онд Хятадыг нэгтгэсэн [[Сүй улс|Сүй улсын]] нөлөөгөөр, 590 онд Түрэгийн хаант улс Дорнод Түрэг, Өрнөд Түрэг хоёр хэсэгт хуваагджээ. Ингэснээр хүч нь суларч, 590-609 оныг хүртэл Сүй улсын хараат улс болоход хүрсэн. Өрнөд Түрэг 590-659 оны хооронд оршин тогтнож байгаад 658-659 оны хооронд Тан улсын довтолгоонд өртөн мөхсөн. 670 ба 682 онд тус тус Өрнөд Түрэг ба Дорнод Түрэг дахин бага зэрэг хүчирхэгжсэн ч гэсэн удаан тогтож чадсангүй. 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр [[Уйгур улс|Уйгур]], [[Басмал]], [[Кидан]], [[Тэлэ]] аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг бүрэн мөхөөжээ.

==== Уйгур улс (745-840)====	 	
{{гол|Уйгурын хаант улс}}	
Уйгурууд 745 онд Пейло хэмээх хааны үед түрэгүүдийн эсрэг бослого гаргаж, Дорнод Түрэгийн хаант улсыг унаган Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Пейлогийн дараа хаан суусан [[Моюнчур]] (747-759)-ын үед Уйгур улс хүчирхэгжижээ. 751 онд [[Орхон гол|Орхон голын хөндийд]] хот байгуулж, [[Хар балгас|Орду балык]] гэж нэрлэсэн. Уйгурын хаант улс нь хамгийн хүчирхэг цагтаа [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] [[Хянганы нуруу]], [[Соёны нуруу|Соёны нуруугаас]] [[Цагаан хэрэм]] хүртэлх газар нутгыг захирч байжээ. 755 онд Тан улс тариаланчдын бослогыг дарахын тулд уйгуруудыг урьж авчирч байжээ. 766 оноос хойш [[Идигинь хаан]] алагдах хүртэл 12 жилийн турш Тан улс Уйгурт алба гувчуур өгөх болжээ.
	
Уйгурууд нь өмнөх нүүдэлчдийгээ бодвол илүү их соёлыг хөгжүүлж [[согд-түрэгийн бичиг|согд-түрэгийн бичгийг]] сайжруулж өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ.
	
Уйгурын хаант улс 840 онд Енисейн [[Енисейн киргиз|киргизүүдэд]] цохигдон бутарч, тэдний зарим нь Шиньжаанд очиж, шинэ улс байгуулсан ажээ. Уйгурчууд Монголд байхдаа илүү монголоид төрхтэй байсан ч урагш нүүдэллэн европчуудтай холилдон өөртөө уусгаснаас ихээхэн европжуу холимог төрхтэй болжээ.
	
[[Енисейн киргиз]]үүд 20-иод жил үргэлжилсэн бослогын эцэст 840 онд Уйгур улсын нийслэл Ордубалыкыг довтлон Уйгур улсыг унаган Киргизийн удирдагч [[Ажо]] өөрийн улсыг байгуулжээ. Уйгур улс унаснаар Монгол дахь түрэгийн ноёрхол үндсэндээ төгсгөл болсон гэсэн үзлийг дэлхийн эрдэмтэд дэмждэг бөгөөд киргизийн цэргүүдэд хөөгдсөн уйгурууд богино хугацаанд Монголыг орхин ураш нүүснээр [[Монголын өндөрлөг]]т түрэг угсааны овог аймгууд бараг үлдээгүй байна. Киргизийн цэрэг тэднийг [[Тэнгэр уул]] хүртэл үлдэн хөөж нийслэл Ордубалыкийг тонон дээрэмдсэн байна. Түрэгүүд Монголын өндөрлөгөөс нүүнгүүт урьд нь түрэгийн довтолгоонд шахагдан зүүн зүг нүүсэн монгол овог аймгууд эх нутагтаа эргэн ирж суусан байна. 

Киргизийн болон дэлхийн зарим түүхчид Уйгур улс унасны дараа Киргизийн хаант улс одоогийн Монгол, Өвөр Монгол, Тува, Хакас, Енисей мөрний сав газар зэрэг хэдэн сая км² нутгийг захирч байгаад 924 онд Кидан улсын довтолгооноор эзэлсэн газраа алдсан гэж үздэг ч энэ үндэслэл муутай юм. Үнэн хэрэг дээрээ Енисейн киргизүүдийн эзэмшил нь төдийлөн их тэлээгүй бөгөөд Тува, Хакас зэрэг Енисей мөрний сав газрын хэдэн зуун мянган км² газрыг л хамарч байжээ.

Төв Ази дахь эртний улсуудын түүхийг судлахад эртний Хятадын он тооллын бичгүүдийг ихээхэн ашигладаг ба [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] оршин тогтнож байсан гэх баттай баримт эртний Хятадын түүхийн номнуудад байдаггүй. Түүхчид хятад хэлээрх мэдээллийг уншихдаа алдаа гаргаснаас Киргизийн улс нжлээд том газартай, удаан хугацаанд оршин тогтнож байсан гэсэн алдаатай дүгнэлтэд хүрчээ.&lt;ref name=&quot;Ушницкий&quot;&gt;[http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1353994860 В.Ушницкий: Кыргызский каганат - кочевая империя или раннее государство?]&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Ушницкий&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Дробышев&quot;&gt;[http://www.synologia.ru/a/%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D0%BA%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D0%B9_%D0%B2_%D0%A6%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D0%B8 Дробышев Ю.И. &quot;Политика киданей в Центральной Азии&quot;]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Азбелев&quot;&gt;[http://kronk.spb.ru/mono/5.03.htm П.П. Азбелев. Древние кыргызы. Очерки истории и археологии V.3.Кыргызы и кидани: великодержавие мнимое и подлинное]&lt;/ref&gt; Мөн Киргиз улсын удирдагч &quot;инал&quot; гэсэн цолтой байсан ба хан, хаан цол хэрэглэдэггүй байв.&lt;ref name=&quot;Азбелев&quot;/&gt; 

924 онд Кидан улсын цэрэг Монголын тал нутгийг эзлэхэд Монголд киргизүүд байгаагүй нь Киргиз улс Монголыг захирч байгаагүйг баталдаг.&lt;ref name=&quot;Дробышев&quot;/&gt; 

Хиргисүүд нь нүүдэлчин ард түмэн байсан бөгөөд Ажо хааны 12 хөвүүн нь түүний улсыг авч чадалгүй бутран доройтоход хүргэсэн байна. Киргизүүд [[Хакас]]д төвлөн суурьшиж байжээ.

Судрын чуулганд дурдсанаар Уйгурын дараа [[Татар]]ууд хүчирхэгжин Монголын нутагт нөлөөгөө тогтоосон гэдэг тул Түрэгийн үе 840 онд дууссан гэх үндэстэй юм.

=== Кидан улс ===	
{{гол|Кидан}}	
[[Файл:Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Кидан]]
[[File:Mongolia XI.jpg|thumb|Кидан]]
[[Киданчууд]] нь 4, 5-р зууны үед Цагаан хэрмийн хойно нүүдэллэн амьдарч байсан ба үүний улмаас нүүдэлчин ард иргэдээс хамгийн их хятадчлагдсан нь байлаа. 917 онд Киданы тэргүүлэгч [[Амбагян|Елюй Амбагян]] 3 жил тутам тэргүүлэгчийг сонгодог журмыг зөрчин, Киданы хаан ширээг үе улиран залгамжлах болгов. Мөн Киданы хуучин 8 аймгийг үндэс болгож, Кидан улсыг байгуулжээ. Киданчууд нь Солонгос, Манжуур, мөн [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]], [[Туул гол|Туул]], [[Орхон гол|Орхон]] голын хөндийнүүдийг захирч байжээ. Улам хүчирхэгжиж Хятадыг эзэлж эхэлснээр Ляо гүрэн хэмээн нэрийдэх болжээ. Кидан улс нь хоёр янзын амьдралтай иргэдээс тогтож байжээ: хойд талдаа бэлчээрийн [[мал аж ахуй]] эрхэлдэг ард, өмнөд талдаа [[газар тариалан]] эрхэлдэг ард. Энэ 2 хэсэг нь бие биетэйгээ худалдаа наймаа өргөн хийдэг байжээ. 	

Киданчууд нь ханз бүхий киданы их бичиг, цагаан толгой бүхий киданы бага бичиг хэмээх хоёр төрлийн бичигтэй байжээ. [[Киданы их бичиг|Киданы Их бичгийг]] 920 онд Амбагяны ач хүү Лубугу, эрдэмтэн Тулюйбу хоёр хятад бичгээс үлгэр авч зохиожээ. Харин Амбагяны хүү Елюй Тэла (Жүңдүхүн) уйгур бичгээс үлгэрлэн зохиосон бичиг нь [[Киданы бага бичиг|Киданы Бага бичиг]] хэмээн алдаршжээ. Киданчууд [[бөө мөргөл]] шүтэх нь багасаж, Буддын шашныг ихээр шүтэж байв. 	

Кидан улс өмнөд талаараа Хятадын [[Сүн улс|Сүн гүрэнтэй]] [[Шаньси муж|Шаньси мужаар]] хиллэн, 200 орчим жилийн турш зүрчидийн Алтан улс байгуулагдах хүртэл оршин тогтножээ. Хятад, Зүрчидэд цохиулж Бээжинг булаалгасан 100 000 нүүдэлчин киданчууд баруун тийш нүүн 1128 онд [[Кашгар|Кашгарт]] хүрч, тэндээ [[Хар Кидан]]ы хүчирхэг хаант улсыг байгуулжээ. Энэ нүүдэлд суурьшмал киданчууд бараг оролцоогүй.

== Дундад зууны үе ==	
=== 12-р зууны байдал ===
{{гол|Дундад зууны монгол аймгууд}}
[[Файл:Mongol Empire c.1207.png|thumb]]
12, 13-р зууны эхээр одоогийн Монгол нутагт нэгдсэн захиргаагүй, бие биетэйгээ өрсөлдөгч, биеэ даасан олон монгол аймаг оршин тогнож байжээ.
	 	
*[[Алтайн нуруу|Алтайн]], [[Хангайн нуруу]]ны дунд '''''[[Найман|Найманы ханлиг]]'''''	
*Хангайн, [[Хэнтийн нуруу]]ны дундуур Туул-Орхоны сав газарт '''''[[Хэрэйд|Хэрэйдийн ханлиг]]''''' 	
*[[Байгал нуур]]ын урагш Сэлэнгийн ай саваар '''''[[Мэргид]]'''''ийн ханлиг	
*[[Их Хянганы нуруу]]ны урд хэсэгт '''''[[Хонгирад|Хонгирад аймаг]]'''''	
*[[Хөлөнбуйр]] нуурын орчим, Хянганы нурууны дунд хэсгээр '''[[Татар]]'''[[Татар|ын ханлиг]]
*[[Говь|Говийн урдуур]] '''''[[Онгуд]]''''' аймаг	
*[[Хэнтийн нуруу|Хэнтийн нурууны]] салбар уулс, [[Гурван голын сав газар|Гурван голын бэлчирт]] '''''[[Хамаг Монгол]]'''''	
*Хэрлэн голоос өмнө хэсэгт ''[[Олхонууд|'''Олхонууд''']]''	
*[[Хөвсгөл нуур|Хөвсгөл нуурын]] зүүн тал, Байгал нуурын урд талд '''''[[Баяд]]'', [[Ойрад|Ойн иргэн]]'''	
*Байгал нуурын баруун талд  [[Хорь Түмэд]]	

тус тус байлаа. 	

Хожим нь эдгээрээс Хамаг Монгол хүчирхэгжин бусдыгаа захирах болсон юм. 	

Хамаг Монгол [[Боржигин|Боржигин овгийн]] [[Хабул хан]]ы үед нэг хэсэг хүчирхэгжиж байснаа дараагийн хэдэн үедээ дарагджээ. Түүний дараа Тайчуудын [[Амбагай хаан|Амбагай]] хан цолыг авчээ. Амбагай хан охиноо Татарт өгөхөөр явж байхдаа татаруудад олзлогджээ. Татарууд Амбагайг зүрчидэд өгч цаазлуулжээ. Энэ үеэс татаруудад өш хонзонтой болж, [[Хабул хан|Хабул ханы]] хүү Хотула дараа нь Хамаг Монголын ханд өргөмжлөгдөхөд Татарын эсрэг 13 удаа дайтжээ. [[Хутула хан|Хотула ханы]] хожмын удирдагчид нь Хамаг Монголын хан цолгүй байсан нь хүч суларч байсны шинж болно. Хабулын ач [[Есүхэй баатар]] нь 1171 онд татаруудад хорлогдон нас баржээ. Энэ үед түүний хүү [[Тэмүжин]] 9 настай байсан ба Монголын эзэнт гүрнийг үндэслэгч болсон байна. Харин 1189 он хүртэл Хамаг Монгол ямар ч удирдагчгүй, зохион байгуулалт байхгүй байлаа.

=== Их Монгол Улс ===	 	
{{гол|Их Монгол Улс}}	
[[Зураг:Chingghis statue at Dadal sum.JPG|thumb|right|300px|Их Монгол Улсыг үндэслэгч Чингис хааны төрсөн гэгдэх газрын орчмын хөшөө]]
[[Зураг:Mongol_Empire_map.gif|thumb|right|300px|Монголын Эзэнт Гүрний өргөжин тэлэлт]]
	
Есүхэй баатар татарчуудад хорлогдсоноос хойш Хамаг Монгол нь захирагчгүй байлаа. Түүний хүү Тэмүжин нь бага насандаа асар их зовлон бэрхшээлийг туулжээ. Түүний эх [[Өэлүн|Өэлүнг]] Мэргидийн Чилэдүгээс эцэг нь авсны өшөөнд мэргидүүд Тэмүжиний эхнэр [[Бөртэ үжин]]г авсан байна. Эхнэрээ аврах гэж Тэмүжин эцгийн анд [[Тоорил хан|Ван хан Тоорил]], өөрийн багын анд [[Жамуха|Жамухын]] тусламжтайгаар Мэргидийг эзэлжээ. Энэ хэрэг явдлаар Хамаг Монгол дотроо Тэмүжиний нөлөө ихээр ихсэж анд Жамухатай өрсөлдөөн эхлэжээ. 1189 онд түүнийг Хамаг Монголын хаанд өргөмжилж, [[Чингис хаан]] нэртэй болжээ. 1206 он хүртэл [[Тайчууд]], [[Жүрхин]], [[Татар]], [[Найман]] гээд Монголын бүх аймгуудыг нэгтгэжээ. Ингэснээр [[Онон гол]]ын орчимд хурилдай зохион байгуулж Их Монгол Улсыг (Ехэ Монггул Улус) 1206 онд зарлан тунхагласан байна. Чингис хаан нь 1206-1227 оны хооронд [[Тангуд]], [[Сартуул]], [[Хар Кидан]], [[Алтан улс|Зүрчидийн Алтан улс]]ыг байлдан дагуулж уртаашаа [[Манжуур]]аас [[Каспийн тэнгис]] хүртэл уудам газар нутгийг эзэлжээ. Түүнийг нас барах үед Монголын эзэнт гүрэнд зүүн хойд Перс, хойд Хятадын хэсэг, [[Сибирь]], дундад Ази багтаж байв. Үр удам нь байлдан дагуулалтыг үргэлжлүүлэн газар нутгаа хоёр дахин томруулжээ. Чингис хаан Их Монгол улсыг дөрвөн хүүдээ хуваан өвлүүлжээ. [[Зүчи]]д [[Уралын нуруу]]наас [[Эрчис мөрөн]] хүртэл газар нутаг, [[Цагадай]]д Эрчисээс [[Балхаш нуур]], [[Төв Ази]], дорнод [[Перс]]ийг, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйд]] [[Зүүнгар]], [[Манжуур]], хойд Хятад, отгон хүү [[Тулуй]]д Монгол ёс заншлаар язгуурын Монгол нутгийг тус тус өвлүүлжээ. 

Өгэдэй хаан (1229-1241) нь гүрнийг улам тэлж, нийслэл [[Хархорум|Хархорумыг]] байгуулжээ. Түүний удирдлага доор Их Монгол улс нь Чингис хааны эзлэж дуусгаагүй Алтан улсыг эзлэж, баруун Ази, Европ руу улам тэлжээ. Өгэдэй хааныг нас барсны дараа Чингисийн үр удмууд нь нэг талдаа Зүчи, Тулуйн удмынхан нөгөө талдаа Өгэдэй, Цагадайн удмынхан гэж хоёр хуваагджээ. Өгэдэй хааны дараа 1236 оны Их хурилдайгаар түүний хүү [[Гүюг хаан|Гүюгийг]] хаан (1236-1248) ширээнд залжээ. Гүюгийн дараа 1251 онд Тулуйн хүү [[Мөнх хаан|Мөнхийг хаан]] (1251-1259) ширээнд суулгажээ. Мөнх хаан нь өөрийн дүү [[Хүлэгү]]г Персийг дайтахаар явуулж тэрээр 1257-1259 онуудад [[Перс]]ээс гадна [[Багдад]], [[Кавказын нуруу|Кавказ]], [[Сири]] зэрэг улс нутгийг өөрийн эрхшээлдээ оруулжээ. 1260 оны Их хурилдайгаар Мөнхийн дүү [[Аригбөх]]ийг хаан ширээнд залсан боловч ах [[Хубилай]]тай 1261-1266 онд нас барах хүртлээ тэмцэлджээ.

[[Хубилай хаан]] Хятадад Юань улсыг (1271-1368) байгуулж өөрийгөө Их хаанд өргөмжлөн Даду буюу одоогийн Бээжинд нийслэллэснээр Их Монгол улсын бутрал түргэсжээ. Их Монгол улс нь:
*[[Юань]] улс
*[[Ил Хаант Улс]]
*[[Алтан Орд]]ны улс
*[[Цагадайн улс]]
болж хуваагдан бутарчээ.

=== Улс төрийн бутралын үе ===
{{гол|Монгол Улс 1368-1691}}
[[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|Монгол улсууд 14-17-р зуунд: [[Монгол Улс 1368-1691|Монгол Улс]], [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]]
[[Зураг:Mongolia XVII.png|thumb|Монгол орон 17-р зуунд: [[Монгол Улс 1368-1691|Монгол Улс]], [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]]

Юань гүрнийг эсэргүүцсэн бослого удаа дараалан гарсаар босогчид 1368 онд Дайдуг эзлэн [[Тогоонтөмөр хаан]] Дайду хотоос хөөгдөн [[Юань]] гүрэн үндсэндээ мөхөв. Умар тийш хөөгдсөн монголчууд улсынхаа нэрийг '''Умард Юань улс''' болгон өөрчилж Хятадыг дахин байлдан дагуулах оролдлого хийсэн ч 1390-ээд оноос энэ бодлогоосоо татгалзжээ. 1399 онд Ойрадууд Монголоос салж Дөрвөн Ойрадын бие даасан улс байгуулснаар Монгол хоёр хуваагдаж хоорондоо сөргөлдөн байлдах болжээ.

Урьд нь Монголын хаан Ойрадын удирдагчыг алсан явдал нь Ойрадуудыг салан тусгаарлахад нөлөөлжээ.

14-17-р зуунд Зургаан түмэн монгол, Дөрвөн түмэн ойрад хэмээн нэрлэгдэх болсон монголчууд [[Хянганы нуруу]]наас [[Тэнгэр уул]], Сибирээс урагшлаад [[Цагаан хэрэм]] хүртэлх нутагт нутаглаж байв. Эдгээр нь тус тусдаа бие даасан тархай бутархай ханлиг байжээ. Энэ зурвас үеийг Монголын түүхэнд Бага хаадын үе хэмээн нэрлэдэг. Энэ үеийн Монголын түүхэн номуудад улсынхаа нэрийг &quot;Монгол Улс&quot; гэж тэмдэглэсэн байдаг.

Юанийн дараа Чингисийн үеийн дөчин түмнээс баруун гарын гурав, зүүн гарын гурван түмэн, Ойрадын дөрвөн түмэн Монголд үлдсэн учир Зургаан түмэн монгол, Дөрвөн түмэн ойрад гэсэн нэр үүсчээ.

Энэ үед Монголыг дахин нэгтгэсэн хүн бол [[Батмөнх даян хаан]] юм. Түүний өмнөх [[Мандуул хаан]] угсаа залгамжлах нуган хөвүүнгүй нас барсан тул 33 настай бага хатан [[Мандухай]] нь 7 настай Батмөнхтэй ураглаж, түүний нэр дор монголчуудыг нэгтгэсэн билээ. Ийнхүү улсыг нэгтгэсэн хатныг түүхэнд Мандухай цэцэн хатан хэмээн хүндэтгэн дурсдаг төдийгүй монголчуудын дунд үлгэр домог болон үлджээ.

[[Батмөнх даян хаан]]ыг тэнгэрт хальсны дараа Монгол орон дахин хэд хэдэн эзэмшил болон хуваагдав. Батмөнх даян хааны отгон хүү [[Гэрсэнз]] Монгол нутгийн төвд эцгийнхээ язгуурын улсыг залгамжлан, Халхын засаг ноёдын өвөг нь болжээ. [[Халх]] монголчууд хэмээхийн халх гэдэг үгийг эрдэмтэд голчлон &quot;халхавч&quot; гэсэн үгнээс гаралтай гэж үздэг. 

[[Гэрсэнз]] халхыг долоон хөвгүүндээ хувааж өгснөөр [[Халх|халхын долоон хошуу]] үүсэв. Халхад тус тусдаа эзэмшил бүхий 1586-1620-иод оны хооронд [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан]], [[Засагт хаан|Засагт хан]], [[Сэцэн хан аймаг|Цэцэн хан]] гэсэн цол бүхий гурван хан зэрэг шахам бий болсон. Даян хааныг залгамжлагчдын дотор Баруун түмнийг толгойлогч Алтан хан (1507-1582) ихэд алдартай байв. [[Түмэд|Түмэдийн]] [[Алтан хан]] говиос урагш, Цагаан хэрмээс хойших уудам нутгийг захирч байсан бөгөөд шарын шашин дэлгэрүүлэхэд ихэд хүчин зүтгэсэн. Түмэдийн Алтан хан одоогийн [[Хөх хот|Хөх хотыг]] үүсгэн байгуулсан нь Түмэдийн эдийн засагт ихээхэн ахиц гарсныг илтгэдэг. 

17-р зууны үеэс Монголын хааны эрх мэдэл маш суларчээ. Сүүлийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] нь Цахарын Лигдэн нэртэй болсон нь бүх Монголыг бус зөвхөн Цахарыг л удирдлага доороо байлгаж чадсаны шинж юм. Ингэснээр Монгол нь олон ноёдын эзэмшил болон хувирч, цэргийн нэгдсэн хүч гаргаж чадахгүй болжээ. Энэ үеэс зүүн зүгт манжууд хүчирхэгжжээ. 1636 онд одоогийн [[Өвөр Монгол|Өвөр Монгол]] Манжид дагаар оржээ. 1620-иод оноос [[Буриад Орост эзлэгдсэн нь|Буриад Орост эзлэгдэж]] эхэлсэн байна. 1691 онд Халх, 1757 онд [[Зүүнгарын хаант улс]] [[Манж Чин улс]]ын захиргаанд орсноор 1911 он хүртэл 220 жил, (Ойрадыг эзлэгдсэнээс эхлэн тооцвол 153 жил Манжийн захиргаанд байжээ.

=== Манжийн үе ===
{{гол|Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон}}
[[Зураг:Mongolia during the Manchu rule.png||thumb|Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон Монгол орон]]
Манж Чин улс Монголыг гадаад ертөнцөөс таслах бодлого явуулсны уршгаар Монгол орон дэлхийн хөгжил дэвшлээс хоцрогдсон орон болон хувирсан байдаг.

== Орчин үе ==
==== Богд Хаант Монгол Улс ====
{{гол|Богд Хаант Монгол Улс}}
[[Файл:Olnoo urgugdsun Mongol uls.jpg|thumb|right|200px|Монгол улсын Засаг захиргааны нэгжүүд]]
[[File:Mongolia 1915.jpg||thumb|right|200px|1915 он Автономит Монгол улс]]
20-р зууны эхнээс Чин улс Шинэ засгийн бодлого гээч Гадаад Монголыг Хятадад нэгтгэх бодлогыг хэрэгжүүлэх болжээ. Энэхүү бодлогыг эсэргүүцэн 1911 оны зун [[Богд хаан|VIII Богд Жавзандамба]] хутагтад бат оршил өргөх үеэр зөвлөлдөн Манжийн эрхшээлээс ангижрахаар шийдвэрлэсэн Монголын хаад ноёд, дээд лам нар [[Минжиддоржийн Ханддорж|Чин ван Ханддорж]] тэргүүтэй төлөөлөгчдийг 8 сард [[Оросын Хаант Улс|Оросын Хаант Улсын]] [[Санкт-Петербург]] руу илгээжээ. Энд оросууд тусалцаа өгөх болно гэж шийдвэрлэж Монголд эргэн ирэхэд нь Хятадад хувьсгал гарч, Чин улсын нөлөө, эрхшээл багасаж байсныг далимдуулж 1911 оны 12 сард Хүрээний манж амбаныг Бээжин руу буцаажээ. Ингээд 12 сарын 29-нд Богд Жавзандамбыг шашин төрийг хослон баригч хаанд өргөмжилж, албан ёсоор тусгаар тогтнолоо зарлажээ. Богд Хаант Монгол Улсын албан ёсны нэр нь &quot;Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс&quot;, &quot;Монгол Улс&quot; юм.

1913 онд Өвөр Монголыг шинээр тусгаар тогтносон Монгол улстай нэгтгэхээр цэргүүдийг явуулсан ч, Хаант Орос, [[Дундад Иргэн Улс]] дарамт шахалт үзүүлснээр цэргүүдээ татжээ. Монгол тусгаар тогтнолоо зарласан ч Хаант Орос, Дундад Иргэн Улсын шахалтад байсаар [[Хиагтын гэрээ|1915 оны Гурван улсын гэрээнд]] Монгол улс ДИУ-ын автономит болж тусгаар тогтнол нь устжээ.

==== Хятадын цэрэг Монголыг эзэлсэн нь  ====
Орос дахь Октябрын хувьсгалыг хятадууд ашиглаж Монгол руу цэрэг илгээн 1919 онд Монголын автономийг устгах гэрээг хүчээр зуруулжээ. Энэ нөхцөл байдалд 1921 онд [[Монгол Ардын Нам]] (МАН) байгуулагдаж, [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Орос Улсаас]] тусламж хүсэхээр болжээ. Энэ үеэр [[Барон Унгерн фон Штернберг]] Хүрээг эзэлж, 1921 оны 3 сард Хятадаас тусгаарлаж 7 сарын 6-нд Хаант засгийг байгуулж, хятад цэргүүдийг хөөжээ. Харин 1921 оны 7 сарын 6-нд МАН, Зөвлөлтийн цэргүүдтэй хүч хавсарч Хүрээг эзлэж, шинэ Засгийн газрыг байгуулжээ. Дараагийн хэдэн жилүүдэд ЗОУ-ын нөлөө улам ихэсч, Богд хаан нас барсны дараахан 1924 оны 11 сарын 26-нд Анхны Үндсэн хуулиа баталж [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсыг]] тунхаглажээ.

==== Социализмын үе (1924-1990) ====
{{гол|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс}}
[[Зураг:Sukhe-bator.jpg|thumbnail|[[Дамдины Сүхбаатар]]]]
Монгол улс хэдийгээр бүрэн тусгаар тогтносон боловч 1921 оны хувьсгалаас хойш 68 жилийн турш ЗХУ-ын нөлөөнд, улс төр, эдийн засгийн хувьд Зөвлөлтийн заавараар тэдний загварыг баримтлан хөгжиж ирсэн. Гэвч түүхийн энэ үед Монголд соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, техник технологийн томоохон өөрчлөлтүүд хийгдсэн байна. 1924 онд Монголын сүүлчийн хаан 8-р Богд Жавзандамба хутагт нас барсан бөгөөд мөн Богдын дүр тодруулахыг хоригложээ. 1924 он 11-р сарын 26-ны өдөр анхдугаар Үндсэн хуулиа баталж Бүгд найрамдах улс болсноор хаант засгаас татгалзаж шашныг төрөөс салгасан юм. Түүнчлэн 1940, 1960 онд Үндсэн хуулийг дахин шинэчлэн баталж байжээ. Энэ нь улс орны тухайн үеийн хөгжил, улс төрийн хүрээнд дэвшүүлсэн зорилтоос хамаарч байжээ. Социализмын үед Соёлын (бүх нийтээр бичиг үсэгтэй болох гэх мэт) довтолгоо, Нэгдэлжих хөдөлгөөн, Атрын аян зэрэг томоохон хөдөлгөөн, аянууд улс орон даяар өрнөж байв. Энэ нь манай орны хүн ам, соёл, амьдрах хэв маяг, эдийн засгийн бүтэц, тогтолцооны хувьд эрс өөрчлөлтүүдийг авч ирсэн билээ.

Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс нь ЗХУ-ын нөлөөнд түүний заавраар оршиж байв. 1920 ба 30-аад оны үед Зөвлөлтийн нөлөөллийг эсэргүүцэж, илүү тусгаар тогтносон байдлыг дэмжиж байсан [[Догсомын Бодоо]], [[Солийн Данзан]] нар нь эрх мэдлийн төлөөх тэмцэлд хохирогч болж алагджээ. 1939 онд [[Хорлоогийн Чойбалсан]] удирдагч болжээ. Тэрбээр Зөвлөлтийн шахалтаар хувийн өмчийг хурааж, шашин шүтлэгийг хязгаарлах, зарим иргэдийг үндэслэлгүйгээр баривчлан хэлмэгдүүлэх үйл ажиллагаа явуулжээ. 1937 оноос эхлүүлсэн [[Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)|Их Хэлмэгдүүлэлтэд]] 30,000 гаруй хүн алагджээ.

[[Файл:Монголия-Манжго.png|thumb|[[Зөвлөлт-Японы хилийн мөргөлдөөнүүд]]]]
БНМАУ нь [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед ЗХУ-ыг бүрэн дэмжиж тусламж илгээж байсан ба 1939 оны [[Халх голын дайн]]д ЗХУ, Монголын хамтарсан хүчин [[Япон]]ы армийг ялжээ. Энэ байлдааны үр дүнд ЗХУ нь Японтой төвийг сахих гэрээнд гарын үсэг зуржээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайны сүүлийн өдрүүдэд БНМАУ ЗХУ-тай хамт Японд дайн зарласан байна. Монгол улс [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]ы үеэр манай удирдлага Өвөр Монголыг өөртөө нэгтгэхийг зорьж байв.

1945 онд [[Иосиф Сталин]], [[Чан Кайши]] нар Японы эсрэг хоорондоо холбоо тогтоож, энэ үед [[Тайвань]] нь Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрчээ. 1949 оны 10 дугаар сарын 1-нд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]] байгуулагдахад 1949 оны 10 сарын 6-нд дахин бие биеэ хүлээн зөвшөөрч дипломат харилцаа тогтоосон байна. . 

1952 оны 1 дүгээр сарын 26-нд Хорлоогийн Чойбалсан [[Москва]] хотод нас барахад Зөвлөлтийн дэмжлэгээр [[Юмжаагийн Цэдэнбал]]д улсыг удирдах эрх мэдэл шилжив. Энэ үеэс харьцангуй тайван байдал өрнөх болжээ. 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ-ын]] гишүүн болж, өрнөдийн зарим оронтой дипломат харилцаа тогтоох болжээ. Харин яг энэ үед буюу 1960-аад оноос ЗХУ-БНХАУ хоорондын харилцаа муудан тасарч, Монгол нь ЗХУ-ын талыг бүрэн баримтлах болжээ. Ингэснээр ЗХУ-ын оролцоо, нөлөө ихэсчээ. Монголын эдийн засаг 60-аад оноос эрчимтэй хөгжиж бүх нийтээрээ бичиг үсэг тайлагдсан Азийн анхны улс болжээ.1984 онд Ю.Цэдэнбал Москвад айлчилж байхад нь түүний эсрэг эргэлт гарч [[Жамбын Батмөнх]]ийг Монголын удирдагчаар сонгожээ.

===Нэн шинэ түүх (Ойрх түүх)===
=== Ардчилсан дэглэм ===
{{гол|1990 оны Монголын ардчилсан хувьсгал}}

[[1989]]-[[1990]] онд [[ЗХУ]] болон [[Дорнод Европ|дорнод Европын]] орнуудад өрнөсөн ардчиллын төлөөх тэмцэл Монгол улсад ч нөлөөлж [[1989]] оны 12 сарын 10-нд Ардчиллын төлөөх анхны цуглаан болж [[Монголын Ардчилсан Холбоо]] байгуулагдсанаа зарлажээ. Үүний дараа шил шилээ даран олон жагсаал цуглаан зохиогдох болж, олон хөдөлгөөн холбоод байгуулагджээ.

1990 оны 3 сарын 7-нд [[Монголын Ардчилсан Холбоо|МоАХ]]-ны зарим гишүүд Монголд анх удаа улс төрийн өлсгөлөн зарлаж, тухайн үед төрийн эрх барьж байсан [[МАХН]]-ын Төв хорооны Улс төрийн товчоог огцрохыг шаардсан байна. Тэдний шаардлагыг эрх баригчид хүлээн авч 3 сарын 9-ний орой Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, Монгол улсад улс төрийн олон намын оролцоо бүхий чөлөөт сонгууль явуулах болжээ.

Анхны чөлөөт ардчилсан сонгуулиар байгуулагдсан [[Ардын Их Хурал]] 76 хоног хуралдаж [[1992]] оны 1 сарын 13-нд хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн өмч эзэмших эрхийг баталгаажуулсан шинэ [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хуулийг]] баталснаар Монгол улс ардчиллын замыг эргэлт буцалтгүй сонгосон юм.

Монголын ойрх түүхийн буюу нэн шинэ түүхийн үе нь 1990 онд Монголын ардчилсан хувьсгал ялснаас хойш одоо хүртэлх үеийг хамарна.

1989 оны 12-р сарын 03-д Эрдэнэт хотод анхны тайван жагсаал болсон бөгөөд анх 1988 оны 12-рсарын 14-нд ММС удирдах газрын АТК-н жолооч нар ажил хаяж цалин хөлсөө нэмүүлэх тэмцэл хийсэн бөгөөд энэ нь улмаар хувьсах, өөрчлөгдөхийн эхлэл болсон. Харин 1989 оны 12 сарын 6-8-нд, мөн 10-нд Эрдэнэт хотын төвд жагсаал цуглаан болж байсан түүх видео бичлэг байдаг. 1989 оны 12-р сарын 19-д Эрдэнэтэд МоАХ байгуулагдаж 1990 оны 01сарын 19-21-нд гишүүдээ элсүүлж өргөдөл бичүүлэж байсан. Тэр үеийн 5-р микрийн 21-р байрны 6 тоот болон уурхайчин Соёлын ордоны бага зааланд анхны гишүүдээ элсүүлсэн болно.

1989 оны 12 сарын 10-нд [[Монголын Ардчилсан Холбоо]] байгуулагдаснаар ардчилсан хөдөлгөөн эхэлжээ. Удалгүй [[Монголын Ардчилсан Нам]], [[Монголын Социал Демократ Нам]], [[Монголын Үндэсний Дэвшлийн Нам]], [[Монголын Ногоон Нам]], [[Монголын Чөлөөт Хөдөлмөрчдийн Нам]] гэсэн намууд байгуулагджээ. Тэд анх ардчилсан нийгэмд шилжих тухай биш социализмыг сайжруулах уриа дэвшүүлж байсан юм. 1990 оны 3 сарын 7-9-ны хооронд Монголын Ардчилсан Холбооны гишүүд өлсгөлөн зарласнаар МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч нийгмийн улс төрийн тогтолцоог шинэчлэх үйл ажиллагааны эхлэл тавигджээ. 1990 оны 7 сард Монголын анхны ардчилсан сонгууль болж, ардчилал тогтжээ. 1992 онд шинэ Үндсэн хуулийг баталжээ. 1993 оны 6 сарын 6-нд [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|анхны шууд ерөнхийлөгчийн]] сонгууль болж П.Очирбат анхны Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож 1997 онд тэрээр улиран сонгогдсон байна. 

==Зураг==
&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Зураг:Atlas Mongolica.jpg
Файл:Mongol atlas.jpg
Файл:MongolianLanguages.jpg
Файл:Mongolic Lang-map.jpg
File:China linguistic map.jpg
Файл:Linguistic map of the Mongolic languages.png
File:Linguistic map of the Altaic, Turkic and Uralic languages.png
Файл:Хятадын хэлний атлас.jpg|Хятадын хэлний атлас
Файл:Их, Бага Хянган, Яблоны нуруу, Становын нуруу, Алданы өндөрлөг, Верхояны нуруу.jpg|[[Их Хянган]], [[Бага Хянган]]
Файл:Буриад, Эрхүү муж, Өвөр Байгалийн атлас.jpg|Буриад, Эрхүү муж, Өвөр Байгалийн атлас
Файл:Алс Дорнодийн физик газарзүйн атлас.jpg|Алс Дорнодийн физик газарзүйн атлас
Файл:Баруун, Зүүн Саян, Тагнын нуруу (Танну- Ола) болон Тувагийн бусад уул.png|Зүүн Саян, Тагнын нуруу (Танну- Ола) болон Тувагийн бусад уул
Файл:Төв Сибирийн тэгш өндөрлөг, Зүүн Сибирийн уул нурууд.jpg|Төв Сибирийн тэгш өндөрлөг, Зүүн Сибирийн уул нурууд
Файл:Оросын физик газарзүйн атлас.jpg|Оросын физик газарзүйн атлас
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

==Нэмж унших==
*[[Монголын нууц товчоо]]
*[[Даяар Монгол]]
*[[Нармай Монгол]]
*[[Эртний нүүдэлчдийн нүүдлийн тухай домог зүй]]
*[[Монгол дахь уран барилгын дурсгалууд]]
*[[Монгол ноёдын цол хэргэм]]
*[[Нүүдэлчид]]
*[[Хүн чулуу]]

==Цахим холбоос ==
{{commons category|History of Mongolia|Монголын түүх}}
{{commons category|Maps of Mongolia|Монголын газрын зураг}}
*[https://www.academia.edu/16820034/Монгол_улсын_түүхийн_нэгдүгээр_боть Монгол улсын түүхийн нэгдүгээр боть] 2003 он
*[https://www.academia.edu/10529348/Монгол_улсын_түүх._Дэд_боть.PDF Монгол улсын түүх. Дэд боть]
*[https://www.academia.edu/12644461/Монгол_улсын_түүх-Гутгаар_боть Монгол улсын түүх-Гутгаар боть] 
*[https://www.academia.edu/12644806/Монгол_улсын_түүхийн_дөтгөөр_боть Монгол улсын түүхийн дөтгөөр боть]
*[http://dn002.share.gogo.mn/download.aspx?fptr=MnUpRueriP58851383707769&amp;secpass=d5407aee977a65851a91ec5b8a8a8e90&amp;twopass=1394648874f8b663488a6c3b453888e84405fda7330399b35e Монголын түүх-ШУТИС]
*[http://www.hse.ru/data/2014/03/16/1331735317/Mongolian%20article.pdf Acta Mongolica]
*[http://archaeologyinfo.blogspot.com/2013/10/2.html archaeologyinfo.blogspot.com]
*[http://mongolian-history-social.blogspot.com/2014/02/blog-post_8708.html Хүрлийн үе] 
*[http://ochirhistory.sur.mn/lesson.aspx?read=4eb32e8d-875f-4c3f-a7a1-1bd2f20fcc3b Чулуун зэвсгийн үеийн аж ахуй, нийгэм, соёлын асуудал]
*[http://www.touristinfocenter.mn/cate1.aspx Байгаль, түүхийн дурсгалт газар]
*[http://documents.tips/documents/paleolit.html Палеолит]
*[http://bodonguudbatchuka.blogspot.com/2015/08/1996-1997.html Мойлтын ам]
*[http://sunnson.blogspot.com/ sunnson.blogspot.com]
*[http://www.mglhistory.miniih.com/index.php/home/post/27 Чулуун зэвсгийн үеийн аж ахуй, нийгэм, соёлын асуудал]
*[http://www.shudarga.mn/?dazo=news&amp;catid=26&amp;newsid=6212 Монголын чулуун зэвсгийн үе]
*[http://aboutsoyol.blogspot.com/2009/12/blog-post.html Монголын соёлын түүх] 
*[http://www.sonin.mn/news/culture/15698 Монгол орны үлэг гүрвэлүүд]
*[http://www.sunselect.mn/mn-MN/link/Page/history_culture Түүх соёлын өвөөс]
*[https://books.google.mn/books?id=5JN83EDDLl4C&amp;dq=Historical+Dictionary+of+Mongolia&amp;source=gbs_navlinks_s Alan J. K. Sanders &quot;Historical Dictionary of Mongolia&quot; 2010]
*[http://www.mongolnews.mn/i/2123 Үлэг гүрвэл сүйрсэн шалтгаан тодорхой болов]
*[http://ikecult.wordpress.com/2012/01/26/%D1%85%D3%A9%D1%80%D1%81%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%B1%D2%AF%D1%82%D1%8D%D1%86-%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B6-%D1%87%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%80/ Хөрсний бүтэц, шинж чанар]
*[http://mongol.undesten.mn/wiki/show/name/%D0%A6%D1%8D%D1%80%D0%B4%D0%B8%D0%B9%D0%BD+%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2 Цэрдийн галав]
*[http://bayankhongormusei.blog.gogo.mn/read/entry299960 хүрэл төмөр зэвсгийн үеийн зарим дурсгалын талаар]
*[http://on-toli.com/modules/medleg/unshih.php?item_id=726 Монгол орны хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үе - Он-Толь]
*[http://www.sonin.mn/news/culture/15698 Монгол орны үлэг гүрвэлүүд]
*[http://www.sunselect.mn/mn-MN/link/Page/history_culture Түүх соёлын өвөөс]
*[http://altaixangai.blogspot.com/2009/03/blog-post_18.html Танилц, Үлэг гүрвэл! (2007 он) ]
*[http://www.mongolnews.mn/i/2123 Үлэг гүрвэл сүйрсэн шалтгаан тодорхой болов]
*[http://ikecult.wordpress.com/2012/01/26/%D1%85%D3%A9%D1%80%D1%81%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%B1%D2%AF%D1%82%D1%8D%D1%86-%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B6-%D1%87%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%80/ Хөрсний бүтэц, шинж чанар ]
*[http://mongol.undesten.mn/wiki/show/name/%D0%A6%D1%8D%D1%80%D0%B4%D0%B8%D0%B9%D0%BD+%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2 Цэрдийн галав]
*[http://chinggis_history.blog.gogo.mn/read/entry268453 Н.Мөнхсайхан - Монголын археологи хичээлийн лекц]
*[http://books.google.mn/books?id=hG-iQwPn86EC&amp;pg=PA14&amp;lpg=PA14&amp;dq=slab+grave+gansu&amp;source=bl&amp;ots=_d77SlJ-l2&amp;sig=3Xlc3P-X7O68ZAYXaiZN-FN802g&amp;hl=mn&amp;sa=X&amp;ei=daRGU5myK6Ta4wSOkYDgDg&amp;ved=0CBsQ6AEwAA#v=onepage&amp;q=slab%20grave%20gansu&amp;f=false Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang  By James A. Millward]
*[http://sonin.mn/news/culture/13545 А.Самбуу-Алтан ургийнхны удам Монголын агуу нэгэн угсаа мөн]
*[http://www.zamdaan.com/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=667%3A2012-01-18-19-53-49&amp;catid=16%3A2009-05-15-19-51-54 Чингис хааны Ү-ДНК ба Монголчууд болон Казакууд]
*[http://asubi.mn/knowledge/tuuh-niigem/130/1007190021 МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ҮЕЧЛЭЛ]
*[http://books.google.mn/books?id=yglkwD7pKV8C&amp;dq=The+History+of+Central+Asia:+The+Age+of+the+Steppe+Warriors&amp;source=gbs_navlinks_s The History of Central Asia:The Age of the Steppe Warriors]
*[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/mongol.html vostlit.info Монголын түүхийн сурвалж бичгүүд - орос хэлээр]
*[https://books.google.mn/books?id=5JN83EDDLl4C&amp;dq=hazara+mongolia&amp;source=gbs_navlinks_s Alan J. K. Sanders &quot;Historical Dictionary of Mongolia&quot;]
*[http://artyx.ru/books/item/f00/s00/z0000033/index.shtml Ц.Чүлтэм Искусство Монголии с древнейших времен до начала XX века]
*[http://www.globalsecurity.org/military/world/mongolia/maps-history.htm Maps]
*[https://books.google.com.pk/books?id=CHzGvqRbV_IC&amp;source=gbs_navlinks_s&amp;hl=en The Empire of the Steppes: A History of Central Asia]
*[http://royallib.com/book/grusse_rene/imperiya_stepey_attila_chingiz_han_tamerlan.html Груссе Рене - Империя степей. Аттила, Чингиз-хан, Тамерлан]

== Эх сурвалж ==
{{reflist}}

{{Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголын түүх| ]]
[[Ангилал:Морь соёлд]]</text>
      <sha1>fw6zkyrwfgs15psxt8l3bukx7l504m1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хайрхандулаан сум</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6558</id>
    <revision>
      <id>706316</id>
      <parentid>686016</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T20:58:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>JANCHIB1028</username>
        <id>78164</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>32</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25254" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
|name                   = {{flag|Монгол|name=Монгол улсын}} &lt;br&gt; {{Flag|Өвөрхангай аймаг|coa|name=Өвөрхангай аймгийн}} &lt;br&gt;Хайрхандулаан [[сум]]
|settlement_type        =
|official_name          = 
|nickname               = 
|motto                  = 
|image_skyline          = 
|imagesize              = 
|image_caption          = 
|image_flag             = 
|image_seal             =
|image_map              = Ovorkhangai Khairkhandulaan sum map.PNG
|mapsize                = 230px
|map_caption            = Улбар шар нь [[Арвайхээр]], ягаан нь Хайрхандулаан
|subdivision_type       = '''4,138 км²''' 
|subdivision_name       = (4/19) газар нутагт
|subdivision_type1       = 2011 онд 
|subdivision_name1       = '''1,033''' '''өрхийн'''
|subdivision_type2      = '''3,396 хүн'''
|subdivision_name2      =  (11/19) оршин сууж байв.&lt;ref name=&quot;стат2011&quot;&gt;Өвөрхангай аймгийн Статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/content_files/comppmedia/cpdf0x3739.pdf Өвөрхангай аймгийн статистикийн эмхтгэл - 2011]. Арвайхээр хот 2012-01-12.&lt;/ref&gt;
|subdivision_type3      = Дотроо
|subdivision_name3      = Бурхант, Нарт, Эмээл, Дэрсэн хонхор, Ар агуйт, Марзат гэх '''зургаан багт''' хуваагдана.
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт = 2011 оны
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл = төсөвт '''50.4 сая ₮''' (16/19) оруулж,
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт1 = мөн ондоо
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл1 = '''819 сая ₮''' (14/19) заржээ.&lt;ref name=&quot;стат2011&quot;/&gt;
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт2 = 2011 оны 
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл2 = 145,630 толгой '''мал''' (7/19) нь
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт3 = нэг хүнд 
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл3 = ноогдвол 42.9 (_/19) болно.&lt;ref name=&quot;стат2011&quot;/&gt;
|seat_type              =
|seat                   =
|parts_type             =
|parts                  =
|government_footnotes =
|government_type        =
|leader_title           =
|leader_name            = 
|leader_title1          = 
|leader_name1           =
|leader_title2          = 
|leader_name2           =
|established_title      = ____ онд
|established_date       = үүсгэн байгуулагдсан
|established_title2     = 
|established_date2      = 
|established_title3     = 
|established_date3      = 
|population_demonym    = [[Нарийнтээл сум|Нарийнтээл]], [[Уянга сум|Уянга]], [[Тарагт сум|Тарагт]], [[Гучин-Ус сум|Гучин-Ус]], [[Баруунбаян-Улаан сум|Баруунбаян-Улаан]] гэдэг таван сумаар хүрээлэгдэн оршдог.
|website                = 
|footnotes              =  
}}
[[Монгол улс]]ын [[Өвөрхангай]] аймгийн арван есөн [[сум]]ын нэг нь '''Хайрхандулаан сум''' юм. [[Улаанбаатар|Улсын нийслэлээс]] баруун урагш 502 км, аймгийн төв [[Арвайхээр]] хотоос баруун урагш 72 км давхиж байж тус сумын төвд хүрдэг.&lt;ref name=&quot;стат2011&quot;/&gt; Урьдын цагт Сайн ноён хан аймгийн Сайн ноён ханы хошуунд харьяалагдаж байсан. Бүр Намнансүрэн ханы орд гэр тус сумын Хан хөгшин уулын ард байдаг байжээ. Хайрхандулаан сум нь Өвөрхангай аймгийн нутгийн баруун хэсэгт, баруун урд талаараа Нарийнтээл, хойд талаараа Уянга, зүүн талаараа Тарагт, урд талаараа Гучин-ус сумтай хиллэж, Хангай нурууны өвөр, тал хээрийн бүсэд далайн төвшнөөс дээш 2000 - 2978 м  өндөрт өргөгдсөн, 413,8 мянган кв.м газар нутгийг эзлэн оршдог.
Бурхант, Нарт, Эмээлт, Дэрсэн хонхор, Аргуйт, Марзат гэсэн  6 багийн  нийт   1014 өрхөд 3298 хүн амьдардаг.

179062 толгой малтай.
{{Цэвэрлэгээ}}
==Газар зүйн онцлог==

Далайн түвшнээс дээш 1900 м өргөгдсөн.Физик газарзүйн хувьд Хангайн нурууны уулсын бүсэд багтдаг.

Газар хөдлөлийн эрчим 3-4 балл.

Сумын нутаг дэвсгэр нь уул, гүвээ толгод бүхий хангайхээр буюу мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой.

==Цаг уурын нөхцөл==

Уур амьсгалын хувьд их газрын эрс тэс уур амьсгалтай. Сүүлийн 3 жилийн дунджаар хур тунадасны хэмжээ 143,7 мм, гантай жилийн тунадас 77,3 мм байна. Монгол орны уур амьсгалын мужлалын хувьд авч үзвэл сумын нутгийн ихэнх хэсэг нь хуурайдуу сэрүүхэн зунтай, өвөлдөө цас ихтэй байдаг.

§  1 дүгээр сарын дундаж

температур-21  °С

§  7 дугаар сарын дундаж

температур+18 °С

§  жилийн дундаж салхины хурд4-8 м/с

§  жилийн хур тундасны нийлбэр255-337мм

Газар нутаг

Нийт газар нутгийн хэмжээ 413770.0 га.

==ЭДИЙН ЗАСАГ==

Орон нутгийн төсөв.

Сумын төсвийн нийт орлого нь  101.3 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 2.2 сая төгрөг, аймаг, сумын өөрийн орлого 99.1 сая төгрөгийн орлогоос бүрддэг. 

Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 288.5 сая төгрөг байна. Нийт зардлын  63.0 хувь нь цалин,  7.0 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл,  19.4 хувийг урсгал шилжүүлэг, 10.6 хувийг нь бусад зардал эзэлж байна.

Эдийн засгийн бүтэц

Сумын хэмжээнд нийт 22 аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэн үйл ажиллагаа явуулж 69.1 сая төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж улсад 2.2 сая, аймагт 71.4 сая, орон нутагт 27.7 сая нийт 101.3 сая төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна.

Газар тариалангийн үйлдвэрлэл эрхэлдэг1 хоршоо, 1 бүлэг, 41 иргэн,  Оёдол, гутал үйлдвэрлэлийн чиглэлээр  1 хоршоо, 4 иргэн, дугуй засвар 2 иргэн,  төмөр хийц , гагнуурын чиглэлээр 2 иргэн, эсгий үйлдвэрлэлийн чиглэлээр 2 иргэн, модон эдлэлийн чиглэлээр 2 иргэн, туслах аж ахуй эрхэлдэг 5 иргэн, худалдаа, үйлчилгээний чиглэлээр  2 хоршоо, 17 иргэн тус тус ажиллаж байгаа нь тус сумын үйлдвэрлэл, үйлчилгээг хөгжүүлэхэд  нөлөөлж  байна.

==Хөдөө аж ахуй==

Малын бүтэц

Сумын хэмжээнд 179062 толгой малтайгаас  65 тэмээ, 7236 адуу, 3733 үхэр, 72389 хонь, 95639 ямаа байна.

Газар тариалан

Сумын хэмжээнд нийт 12 га-д газар тариалан эрхэлдэг. Үүнээс 5 га буюу 42 хувьд нь төмс, 3 га буюу 25 хувьд хүнсний ногоо, 3 га буюу 25 хувьд малын тэжээлийн ургамал, 1 га буюу 8 хувьд чацаргана тариалж байна.

Инженерийн дэд бүтэц

Зам тээвэр. Сумын газар нутаг дээгүүр Арвайхээр- Баянхонгорын чиглэлийг  холбосон улсын чанартай 77 км авто зам дайран өнгөрдөг. Багууд хоорондоо   шороон замаар холбогддог.

Цахилгаан хангамж.Сум нь Төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон. Сумын төв дээр 2004 онд баригдсан 110/35/10квт-ийн дэд станцтай.

Ус хангамж.Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн 3 гүний худаг, 36 м3 багтаамжтай 2 усан сан, 1 цагт 1.6 тн ус татах хүчин чадалтай 1 насос, 1 цагт 3.6 тн ус татах хүчин чадалтай 2  насосоор усыг шууд татан шугам хоолойгоор түгээж байна. Төвлөрсөн ус хангамжийн системд холбогдоогүй.

Дулаан хангамж. Сумын төвд төвлөрсөн уурын зуух байхгүй, ЗДТГазар, Эрүүл мэндийн төв, Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургууль 1, дотуур байр 1, Соёлын төв 1, Хүүхдийн цэцэрлэг 1, нийт 6 уурын зуухууд ажиллаж байна.

==Шилжилт хөдөлгөөн==

Тус сум нь аймагтай хил залгаа оршиж нийт хүн амын 22.1 хувь нь сумын төвд, 77.9 хувь нь хөдөөд амьдардаг, Эмээлт, Дэрсэн хонхор баг аймагтай хил залгадаг, Аргуйт баг сумын төвөөс алслагдмал  оршдог.Энэ нөхцөл нь хүн амын шилжилт хөдөлгөөний тогтвортой байдалд сөргөөр нөлөөлж байна.

Сумын хүн амын 54.7  хувь нь залуу болон дунд насныхан, 37.4 хувь нь хүүхэд, 7.9 хувь нь хөгшид байна.

==Орон сууцны хангамж==

Суманд инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц баригдаагүй.  Шинээр орон сууцны барилга барих шаардлагатай.

==Боловсрол==

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн 18 бүлэгт 470 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь, бүрэн дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 18 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 83.0 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 80.0 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувь..

Төрийн өмчийн цэцэрлэгийн үндсэн сургалтанд 96, гэр цэцэрлэгт 150 хүүхэд   хамрагдаж, сургуулийн өмнөх боловсролын хамралт 82,0 хувьд хүрсэн.

===Сургууль===

§  Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургууль

§  Марзат багийн Хайрханы хороонд байршилтай

§  640 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор  470 хүүхэд суралцаж байна

§  51 багш, ажиллагсадтай

§  1985 онд ашиглалтанд орсон. 2005 онд их засвар хийгдсэн, тоосгон хийцтэй, чанар сайтай барилгатай.

===Цэцэрлэг===

§   Хүүхдийн цэцэрлэг Марзат багийн Хайрханы хороололд байршилтай

§  75 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 72 хүүхэд хүмүүжиж байна

§  12 багш, ажиллагсадтай

§  2010 онд ашиглалтанд орсон  тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилгатай.

==Эрүүл мэнд==

Суманд улсын төсвийн 11 ортой 1 эмнэлэг, 2 эмийн сан  үйл ажиллагаа явуулж, 2  их эмч, 12 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтнүүд  ажиллаж байна.

2012 онд нийт 68 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл, эхийн эндэгдэл байхгүй байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 378, осол гэмтэл 6, халдварт өвчлөлийн  13  тохиолдол гарсан байна.

===Эмнэлэг===

§  Эрүүл мэндийн төв

§  Марзат багийн Хайрханы хорооролд байршилтай

§  11 ортой

§  2 их эмч, 8 бага эмч, 5 сувилагч нийт 23 ажиллагсадтай

2007 онд ашиглалтанд орсон  тоосгон хийцтэй, зориулалтын бус барилга. Инженерийн бие даасан хангамжтай. 2007 их засвар хийгдснээр эмнэлгийн үйл ажиллагаа явуулах стандартын шаардлага хангаж байгаа.

==Соёл, спорт==

Спорт заал болон спортын ордон байхгүй. Шаардлага хангасан спортын ордон шинээр барих шаардлагатай.

===Соёлын төв===

§  Соёлын төв

§  Марзат багийн Хайрханы хороололд байршилтай

§  250 хүний суудалтай

§  8 ажиллагсадтай

§  2012 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга.

Сумын хэмжээгээр нийт 179062 мянган мал тоологдсоноос цэвэр үүлдэр, эрлийз, нутгийн шилмэл омгийн 56121 мянган толгой мал тоологдсон нь нийт малын 31.3 хувь байна.

683малчин өрх,201 малтай өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн 87.2 хувийг эзэлж байна.

Сумын хэмжээгээр жилд 12 `га талбайд үр тариа, 5.0 га талбайд төмс, 3.0 га талбайд хүнсний ногоо,  3.0 га талбайд тэжээлийн ургамал тариалж 65.5 тонн төмс, 11.0 тонн хүнсний ногоо, 31.0 тонн тэжээлийн ургамал хураан авсан.

Төрийн байгууллагад 118 хүн ажиллаж байна.

==Ажилгүйдэл, ядуурал==

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 62 иргэд байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 50 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 11.2 хувийг дээд, 1.6 хувийг тусгай дунд,  40.3 хувийг бүрэн дунд, 32.2 хувийг бүрэн бус дунд, 6 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.

==ХОТ БАЙГУУЛАЛТ, БАРИЛГА==

Хот байгуулалт, газрын харилцаа

Хайрхандулаан сумын төв нь Засаг захиргаа-хөдөө аж ахуй давамгайлсан байна.

Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг 2011 онд Мерси-Кор ОУБайгууллагатай, орон нутгийн төсвийн санхүүжилтээр боловсруулсан.  

Сумын төвийннутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал:

§  Гэр хорооллын бүс 23.1 га

§  Захиргаа, албан газрын бүс 2.3 га

§  Нийтийн үйлчилгээний бүс 2.2 га

§  Худгийн эрүүл ахуйн бүс 1.1 га

§  Үйлдвэрийн зориулалттай газрын бүс 0.6 га

§  Тусгай хэрэгцээний газрын бүс 0.004 га

§  Дэд бүтцийн бүс 0.096 га

Өнөөгийн байдлаар 303 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 22.8 га газар өмчилж, 878 иргэн өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 121.15 га газар, 16 иргэн, аж ахуйн нэгж худалдаа , үйлчилгээ болон бусад зориулалтаар 0.3 га газар, 5 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 0.2 га газар, 12 иргэн газар тариалангийн зориулалтаар 16.9 га газар, 24 аж ахуйн нэгж , төрийн байгууллага  16.1 га газрыг тус тус эзэмшиж байна.

Засаг даргын Тамгын газрын барилга

§  Марзат багийн Хайрханы хороололд байршилтай

§  ИТХ 3, ЗДТГазар 30, нийт 33 ажиллагсадтай

§  1962 онд ашиглалтанд орсон түүхий тоосгон хийцтэй, зориулалтын бус барилга. Одоогоор ажлын өрөө хүрэлцээгүй, байгууллагын нууц болон нууцын ажилтны аюулгүй байдал алдагдаж стандартад нийцэхгүй байгаа, архив бичиг хэргийн өрөөгүй, багийн Засаг дарга нар, МЭҮТ-ийн ажлын өрөөгүйгээс өөр байранд үйл ажиллагаа явуулж байгаа учир шинээр Нутгийн захиргааны ордны барилга барих шаардлагатай.

СУМАНД ХЭРЭГЖИЖ БУЙ ТӨСЛҮҮД

ü  Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөл

ü  Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүд

ü  Малын индексжүүлсэн даатгал төсөл.

ü  Сум хөгжүүлэх сангийн төсөл

ü  Малжуулах төсөл

СУМЫН ХӨШӨӨ, ДУРСГАЛ

Хөшөө дурсгалын нэр:МУ-ын анхны ерөнхий сайд Төгс-Очирын Намнансүрэнгийн хөшөө

Байгууладсан он:2011 он.

Хөшөө, дурсгалын намтар:МУ-ын анхны ерөнхий сайд Т.Намнансүрэнгийн хөшөө бүхий хүндэтгэлийн талбайг төрийн захиргааны өмнөх талбайд Жигүүр Гранд группын хандивын хөрөнгөөр байгуулсан .

Хөшөө дурсгалын нэр:МУ-ын гавъяат багш Ц.Раш-Онолтын хөшөө

Байгуулагдсан он:2010 он

Хөшөө, дурсгалын намтар:

2004 онд тус сургуулийг үүсгэн байгуулагч МУ-ын ууган гавъяат багш Ц.Раш-Онолтын нэрэмжит болгосон. Хөшөөг ЕБСургууль байгуулагдсаны 70 жилийн ойд зориулан сургуулийн өмнөх талбайд босгосон байна.

СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ЗОРИЛТ

Тус сум нь “Хүний хөгжил, уламжлалт ёс заншлаа эрхэмлэн дээдэлсэн, мал аж ахуй, үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, дэд бүтэц эрчимтэй хөгжсөн, эдийн засгийн чадавхи бүхий байгальд ээлтэй сум” болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:

§  Эрх зүй, эдийн засаг, санхүүгийн таатай нөхцлийг бүрдүүлэн төрийн үйлчилгээний ил тод, шуурхай байдлыг хангах замаар бизнест таатай нөхцлийг бүрдүүлнэ.

§  ХАА-н салбарыг эрчимжүүлж, өөрийн боломж, нөөцөд тохирсон жижиг, дунд үйлдвэрлэл, үйлчилгээг хурдацтай хөгжүүлэх

§  Үйлчилгээний таатай орчин бүрдүүлж, чанар, хүртээмжийг дээшлүүлэн хүний хөгжлийг хангах

§  Байгаль орчныг хайрлан хамгаалах, баялаг нөөцийг нь зохистой ашиглах

Сумын онцлог

·       Эрдэмтэд, зохиолчид олноор төрөн гарсан: П. Хорлоо, Ж. Пүрэв, Ч. Ойдов...

·       Сайн ноён хан Т. Намнансүрэн, МАХН-н ТХ-ы нарийн бичгийн дарга асан Ж.Лхүмбэ, МХЗЭ-н дарга асан Д.Сэнгэдорж, УИХ-н гишүүн М.Батчимэг, Байгаль орчны сайд асан Г.Шийлэгдамба, аймгийн Засаг дарга Д.Тогтохсүрэн нарын зэрэг төр нийгмийн зүтгэлтнүүд олноор төрөн гарсан.

·       Төрийн үйлчилгээний байгууллагуудын ажиллах орчин нөхцөл бүрдсэн. Зориулалтын тохилог барилгуудтай.

·       Сургуулийн амжилт тогтвортой. Ерөнхий шалгалтын дүнгээр сүүлийн 5 жилийн дунджаар аймагтаа 5-р байранд явж байгаа.

·       Үйлдвэр аж ахуйн томоохон газрууд үгүй. Иймээс ажилгүйдэл, ядуурал ихтэй.

·       Шилжилт хөдөлгөөн иsхтэй.

·       Гэмт хэрэг зөрчил бага, харьцангуй тайван.

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+Саяхны таван жилийн зарим тоон үзүүлэлт&lt;ref&gt;Өвөрхангай аймгийн Статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/content_files/comppmedia/cpdf0x3797.pdf Сумдын эдийн засаг, нийгмийн үзүүлэлтүүд /сүүлийн 5 жилд/]. Арвайхээр 2012 он&lt;/ref&gt;
|-
! Үзүүлэлт !! 2007 !! 2008 !! 2009 !! 2010 !! 2011
|-
| Байнгын хүн амын тоо ||align=right| 3,517 ||align=right| {{decrease}}3,510 ||align=right| {{increase}}3,519 ||align=right| {{decrease}}3,473  ||align=right| {{decrease}}3,396 
|-
| Малын тоо толгой ||align=right|172,356 ||align=right| {{increase}}194,563 ||align=right| {{decrease}}188,222 ||align=right| {{decrease}}122,213 ||align=right| {{increase}}145,630
|-
|}

== Хүмүүс ==
*[[Чойжамцын Ойдов]] - [[Төрийн шагнал]]т зохиолч
*[[Жамбын Пүрэв]] - [[Төрийн шагнал]]т, Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн, Монголын их романч, Зохиолч
*[[Пүрэвийн Хорлоо]] -  [[академич]], [[доктор]], [[Төрийн шагнал|төрийн шагналт]], хүүхдийн зохиолч
*Д. Галсантогтох - Монгол улсын гавьяат жүжигчин
*Ш. Жанцандорж - Монгол үндэсний бөхийн улсын начин
*Э. Эрдэнэчулуун - Монгол улсын тод манлай уяач
*Б. Отгоннасан - Монгол улсын тод манлай уяач
*Г. Баярсайхан - Монгол улсын эмэгтэйчүүдийн хүний их эмч
*Э.Равдан(ph.d)- Монгол улсын гавьяат багш
*Д,Янжинлхам - Монгол улсын гавьяат жүжигчин
*Ц,Рааш-онолт - Монгол улсын гавьяат багш
*Д.Тогтохсүрэн - УИХ-ын гишүүн

== Эшлэл ==
{{reflist}}

{{Хөтлөгч мөр Өвөрхангайн сумууд}}
[[Ангилал:Монголын сум]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн сум]]</text>
      <sha1>lp9k063mq69bqhoh6uqihb8ooarj45t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хужирт сум</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6559</id>
    <revision>
      <id>706317</id>
      <parentid>678807</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T21:02:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>JANCHIB1028</username>
        <id>78164</id>
      </contributor>
      <comment>/* Хүмүүс */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10462" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
|name                   = {{flag|Монгол|name=Монгол улсын}} &lt;br&gt; {{Flag|Өвөрхангай аймаг|coa|name=Өвөрхангай аймгийн}} &lt;br&gt;Хужирт [[сум]]
|settlement_type        =
|official_name          = 
|nickname               = 
|motto                  = 
|image_skyline          = 
|imagesize              = 
|image_caption          = 
|image_flag             = 
|image_seal             =
|image_map              = Ovorkhangai Khujirt sum map.PNG
|mapsize                = 230px
|map_caption            = Улбар шар нь [[Арвайхээр]], ягаан нь Хужирт
|subdivision_type       = '''1,718 км²''' 
|subdivision_name       = (18/19) газар нутагт
|subdivision_type1       = 2011 онд 
|subdivision_name1       = '''1,887 ''' '''өрхийн''' (5/19) 
|subdivision_type2      = '''6,734 хүн'''
|subdivision_name2      =  (5/19) оршин сууж байв.&lt;ref name=&quot;стат2011&quot;&gt;Өвөрхангай аймгийн Статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/content_files/comppmedia/cpdf0x3739.pdf Өвөрхангай аймгийн статистикийн эмхтгэл - 2011]. Арвайхээр хот 2012-01-12.&lt;/ref&gt;
|subdivision_type3      = Дотроо
|subdivision_name3      = Өвөр модот, Уужим, Бэрх, Шивээт, Шунхлай гэх '''таван багтай'''.
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт = 2011 оны
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл = төсөвт '''183 сая ₮''' (4/19) оруулж,
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт1 = мөн ондоо
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл1 = '''1,525 сая ₮''' (4/19) заржээ.&lt;ref name=&quot;стат2011&quot;/&gt;
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт2 = 2011 оны 
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл2 = 120,366 толгой '''мал''' (9/19) нь
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт3 = нэг хүнд 
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл3 = ноогдвол 17.9 (_/19) болно.&lt;ref name=&quot;стат2011&quot;/&gt;
|seat_type              =
|seat                   =
|parts_type             =
|parts                  =
|government_footnotes =
|government_type        =
|leader_title           =
|leader_name            = 
|leader_title1          = 
|leader_name1           =
|leader_title2          = 
|leader_name2           =
|established_title      = 1934 он
|established_date       = Үүсгэн байгуулагдсан
|established_title2     = 
|established_date2      = 
|established_title3     = 
|established_date3      = 
|population_demonym    = Өвөрхангай аймгийн [[Хархорин сум|Хархорин]], [[Есөнзүйл сум|Есөнзүйл]], [[Өлзийт сум (Өвөрхангай)|Өлзийт]], [[Зүүнбаян-Улаан сум|Зүүнбаян-Улаан]], [[Бат-Өлзий сум|Бат-Өлзий]], Архангай аймгийн [[Хотонт сум|Хотонт]] гэсэн зургаан сумаар хүрээлэгддэг.
|website                = 
|footnotes              =  
}}
[[Зураг:Гандан норовлин хийд хүрээ.jpeg|thumb|[[Гандан норовлин хийд]]]]

'''Хужирт''' нь [[Өвөрхангай]] [[Аймаг|аймгийн]] [[сум]] юм. 

==Түүх==
Хужирт сумын нутаг, сумын төвөөс зүүн хойш 1 км орчим зайд орших хадтай багавтар уулыг Шунхлай гэнэ. Энэ уулын баруун талаар хүрэл зэвсгийн үеийн зуу орчим дөрвөлжин булш, хиргисүүр бий. Шунхлай уулын дөрвөлжин булш нь хүрэл зэвсгийн сүүл, төмөр зэвсгийн түрүү үед буюу НТӨ II-I мянган жилд холбогдоно. 

Хужирт сумын нутаг Их Монгол улсын үед Илдэн бэйлийн хошууны хэсэг, [[Абтай сайн хан]]ы хүү Бахарай баатар, түүний хөвгүүн [[Цогт хунтайж|Цогт хун тайж]]ийн ач Сутай Илдэнгийн албат байжээ. 1725 онд Түшээт хан аймгаас 19 хошуу таслан Сайн ноён хан аймгийг байгуулахад Сайн ноён хан аймгийн харьяанд орж Хужирт Агь сум үүсчээ.

1931 онд '''Халуун-Ус сум''' нэртэйгээр [[Архангай]] аймгийн харьяанд байгуулагдаад 1934 оны 5 сард Өвөрхангай аймагт шилжин 5 баг, 575 өрх, 2281 хүн ам, 53725 толгой малтай Хужирт сум нэртэй байгуулагджээ.

==Газар зүй==
Хужирт сум нь [[Бат-Өлзий сум|Бат-Өлзий]], [[Хархорин сум|Хархорин]], [[Есөнзүйл сум|Есөнзүйл]], [[Өлзийт сум (Өвөрхангай)|Өлзийт]], [[Зүүнбаян-Улаан сум|Зүүнбаян-Улаан]], Архангай аймгийн [[Хотонт сум]]тай хиллэх бөгөөд далайн түвшнээс дээш 1700-2360 м өргөгдсөн ойт хээрийн бүсэд багтах 171.78 мянган га талбайтай. Үүний дотроос 15030 га ой мод, 1175 га хадлан, тариалангийн талбайтай юм. Сумын төв нь [[Улаанбаатар]] хотоос 390 км, аймгийн төв [[Арвайхээр]]хотоос 90 км зайтай оршдог.

[[Шунхлай]], Гуа, Шивээт, [[Өндөр-Сант]] зэрэг уул нуруу, [[Орхон гол|Орхон]], [[Хужирт гол|Хужирт]], Тээл зэрэг голууд, Олон Бүрд, Хар Бүрд, Бөөрөг зэрэг нууртай.

Хужирт сумын төвд 39-60 хэмийн халуун рашаантай. Үүнд түшиглэж [[Хужиртын рашаан сувилал]] 1939 оноос эхлэн үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Энэхүү рашаан сувилал нь Монгол улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулдаг томоохон эрүүл мэндийн байгууллага юм. Социализмын үед Хужирт сум нь Монгол улсын аялал жуулчлал, рашаан эмчилгээний гол төв болж байв. Орхоны Хөндийн Соёлын дурсгалт газарт багтдаг олон тооны байгалийн үзэсгэлэнт газрууд оршдог. Орхоны хөндийн дурсгалт газруудыг холбосон улсын чанартай зам баригдахаар төлөвлөгдсөн.

Мөн [[алт]], [[нүүрс]], [[вольфрам]], [[гянт болд]], [[боржин чулуу]], барилгын материалын гол түүхий эд болох элс хайрга, тоосгоны шавар, [[шохойн чулуу]] зэрэг байгалийн баялагтай.

Ойдоо [[хус]], [[хуш]], [[шинэс]], [[тоорой]], [[улиас]], бургас, [[монос]], торлог зэрэг модтой бөгөөд [[Хушны самар|самар]], [[мойл]], [[Хад (жимс)|хад]], [[нэрс]], [[үхрийн нүд]], [[тошлой]], [[гүзээлзгэнэ]] зэрэг жимс ургана. [[Алтан гагнуур]], [[цээнэ]], [[тарваган шийр]], өнгө бүрийн дэгд, [[нохойн хошуу]], [[царван]], [[таван салаа]], [[цагаан уул цэцэг]], [[сөд]], [[цагаан төмс]], [[аньс]] зэрэг эмийн ургамалтай.

Дундажаар өвөлдөө 25 мм, зундаа 272 мм хур тунадас унадаг.

==Боловсрол==
Хужирт суманд сургуулийн өмнөх боловсролын 2 байгууллага, 1 ерөнхий боловсролын сургууль үйл ажиллагаа явуулдаг. Хужирт сумын дунд сургууль 1924 онд байгуулагдсан Монгол улсын анхны дунд сургуулиудын нэг юм.

==Хүмүүс==
Хужирт сумаас төрсөн алдартнууд:
*[[Д.Гончиг]] - Хөдөлмөрийн баатар
*[[Долгоржавын Санжаа|Д.Санжаа]] - [[Монгол улсын гавьяат багш]]
*[[Донровын Долгорсүрэн|Д.Долгорсүрэн]] - [[Үндэсний бөх]]ийн [[улсын заан]]
*[[Долгорсүрэнгийн Дагвадорж|Д.Дагвадорж]] - Мэргэжлийн сүмогийн ёкозүна, хөдөлмөрийн баатар, гавъяат тамирчин
*[[Ёндонгийн Ишгэн|Ё.Ишгэн]] - [[Үндэсний бөх]]ийн [[улсын заан]]
*[[Цэрэнпилийн Гомбосүрэн|Ц.Гомбосүрэн]] - Гадаад Харилцааны сайд асан, дипломатч
*[[Гаваагийн Батхүү|Г.Батхүү]] - [[Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын]] гишүүн
*[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар|Д.Сумъяабазар]] - [[Үндэсний бөх]]ийн [[дархан аварга]]
*[[Д.Баттөмөр]] - Гавъяат жүжигчин
*[[С.Сэнгээ - Монгол улсын Урлагийн гавъяат зүтгэлтэн Уран сийлбэрчин|С.Сэнгээ - Монгол улсын Урлагийн гавъяат зүтгэлтэн ]]
*Г,Цэрэнжав - Улсын начин
*С,Сугар - Улсын начин
*Ш,Батхуяг - Улсын начин
*У,Сүхбаатар - Улсын начин
*Д,Сэржбүдээ - Улсын начин
**Ц,Чимэддорж  - Улсын начин
**Б,Дэлгэрсайхан  - Улсын начин

== Эшлэл ==
&lt;references/&gt;

{{Хөтлөгч мөр Өвөрхангайн сумууд}}
[[Ангилал:Монголын сум]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн сум]]</text>
      <sha1>lbyw26i5c1ci8tinrixgcoitimpfxpn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706318</id>
      <parentid>706317</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T21:07:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>JANCHIB1028</username>
        <id>78164</id>
      </contributor>
      <comment>/* Хүмүүс */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10516" xml:space="preserve">{{Infobox settlement
|name                   = {{flag|Монгол|name=Монгол улсын}} &lt;br&gt; {{Flag|Өвөрхангай аймаг|coa|name=Өвөрхангай аймгийн}} &lt;br&gt;Хужирт [[сум]]
|settlement_type        =
|official_name          = 
|nickname               = 
|motto                  = 
|image_skyline          = 
|imagesize              = 
|image_caption          = 
|image_flag             = 
|image_seal             =
|image_map              = Ovorkhangai Khujirt sum map.PNG
|mapsize                = 230px
|map_caption            = Улбар шар нь [[Арвайхээр]], ягаан нь Хужирт
|subdivision_type       = '''1,718 км²''' 
|subdivision_name       = (18/19) газар нутагт
|subdivision_type1       = 2011 онд 
|subdivision_name1       = '''1,887 ''' '''өрхийн''' (5/19) 
|subdivision_type2      = '''6,734 хүн'''
|subdivision_name2      =  (5/19) оршин сууж байв.&lt;ref name=&quot;стат2011&quot;&gt;Өвөрхангай аймгийн Статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/content_files/comppmedia/cpdf0x3739.pdf Өвөрхангай аймгийн статистикийн эмхтгэл - 2011]. Арвайхээр хот 2012-01-12.&lt;/ref&gt;
|subdivision_type3      = Дотроо
|subdivision_name3      = Өвөр модот, Уужим, Бэрх, Шивээт, Шунхлай гэх '''таван багтай'''.
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт = 2011 оны
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл = төсөвт '''183 сая ₮''' (4/19) оруулж,
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт1 = мөн ондоо
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл1 = '''1,525 сая ₮''' (4/19) заржээ.&lt;ref name=&quot;стат2011&quot;/&gt;
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт2 = 2011 оны 
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл2 = 120,366 толгой '''мал''' (9/19) нь
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт3 = нэг хүнд 
|эдийн_засгийн_үзүүлэлт_гүйцэтгэл3 = ноогдвол 17.9 (_/19) болно.&lt;ref name=&quot;стат2011&quot;/&gt;
|seat_type              =
|seat                   =
|parts_type             =
|parts                  =
|government_footnotes =
|government_type        =
|leader_title           =
|leader_name            = 
|leader_title1          = 
|leader_name1           =
|leader_title2          = 
|leader_name2           =
|established_title      = 1934 он
|established_date       = Үүсгэн байгуулагдсан
|established_title2     = 
|established_date2      = 
|established_title3     = 
|established_date3      = 
|population_demonym    = Өвөрхангай аймгийн [[Хархорин сум|Хархорин]], [[Есөнзүйл сум|Есөнзүйл]], [[Өлзийт сум (Өвөрхангай)|Өлзийт]], [[Зүүнбаян-Улаан сум|Зүүнбаян-Улаан]], [[Бат-Өлзий сум|Бат-Өлзий]], Архангай аймгийн [[Хотонт сум|Хотонт]] гэсэн зургаан сумаар хүрээлэгддэг.
|website                = 
|footnotes              =  
}}
[[Зураг:Гандан норовлин хийд хүрээ.jpeg|thumb|[[Гандан норовлин хийд]]]]

'''Хужирт''' нь [[Өвөрхангай]] [[Аймаг|аймгийн]] [[сум]] юм. 

==Түүх==
Хужирт сумын нутаг, сумын төвөөс зүүн хойш 1 км орчим зайд орших хадтай багавтар уулыг Шунхлай гэнэ. Энэ уулын баруун талаар хүрэл зэвсгийн үеийн зуу орчим дөрвөлжин булш, хиргисүүр бий. Шунхлай уулын дөрвөлжин булш нь хүрэл зэвсгийн сүүл, төмөр зэвсгийн түрүү үед буюу НТӨ II-I мянган жилд холбогдоно. 

Хужирт сумын нутаг Их Монгол улсын үед Илдэн бэйлийн хошууны хэсэг, [[Абтай сайн хан]]ы хүү Бахарай баатар, түүний хөвгүүн [[Цогт хунтайж|Цогт хун тайж]]ийн ач Сутай Илдэнгийн албат байжээ. 1725 онд Түшээт хан аймгаас 19 хошуу таслан Сайн ноён хан аймгийг байгуулахад Сайн ноён хан аймгийн харьяанд орж Хужирт Агь сум үүсчээ.

1931 онд '''Халуун-Ус сум''' нэртэйгээр [[Архангай]] аймгийн харьяанд байгуулагдаад 1934 оны 5 сард Өвөрхангай аймагт шилжин 5 баг, 575 өрх, 2281 хүн ам, 53725 толгой малтай Хужирт сум нэртэй байгуулагджээ.

==Газар зүй==
Хужирт сум нь [[Бат-Өлзий сум|Бат-Өлзий]], [[Хархорин сум|Хархорин]], [[Есөнзүйл сум|Есөнзүйл]], [[Өлзийт сум (Өвөрхангай)|Өлзийт]], [[Зүүнбаян-Улаан сум|Зүүнбаян-Улаан]], Архангай аймгийн [[Хотонт сум]]тай хиллэх бөгөөд далайн түвшнээс дээш 1700-2360 м өргөгдсөн ойт хээрийн бүсэд багтах 171.78 мянган га талбайтай. Үүний дотроос 15030 га ой мод, 1175 га хадлан, тариалангийн талбайтай юм. Сумын төв нь [[Улаанбаатар]] хотоос 390 км, аймгийн төв [[Арвайхээр]]хотоос 90 км зайтай оршдог.

[[Шунхлай]], Гуа, Шивээт, [[Өндөр-Сант]] зэрэг уул нуруу, [[Орхон гол|Орхон]], [[Хужирт гол|Хужирт]], Тээл зэрэг голууд, Олон Бүрд, Хар Бүрд, Бөөрөг зэрэг нууртай.

Хужирт сумын төвд 39-60 хэмийн халуун рашаантай. Үүнд түшиглэж [[Хужиртын рашаан сувилал]] 1939 оноос эхлэн үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Энэхүү рашаан сувилал нь Монгол улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулдаг томоохон эрүүл мэндийн байгууллага юм. Социализмын үед Хужирт сум нь Монгол улсын аялал жуулчлал, рашаан эмчилгээний гол төв болж байв. Орхоны Хөндийн Соёлын дурсгалт газарт багтдаг олон тооны байгалийн үзэсгэлэнт газрууд оршдог. Орхоны хөндийн дурсгалт газруудыг холбосон улсын чанартай зам баригдахаар төлөвлөгдсөн.

Мөн [[алт]], [[нүүрс]], [[вольфрам]], [[гянт болд]], [[боржин чулуу]], барилгын материалын гол түүхий эд болох элс хайрга, тоосгоны шавар, [[шохойн чулуу]] зэрэг байгалийн баялагтай.

Ойдоо [[хус]], [[хуш]], [[шинэс]], [[тоорой]], [[улиас]], бургас, [[монос]], торлог зэрэг модтой бөгөөд [[Хушны самар|самар]], [[мойл]], [[Хад (жимс)|хад]], [[нэрс]], [[үхрийн нүд]], [[тошлой]], [[гүзээлзгэнэ]] зэрэг жимс ургана. [[Алтан гагнуур]], [[цээнэ]], [[тарваган шийр]], өнгө бүрийн дэгд, [[нохойн хошуу]], [[царван]], [[таван салаа]], [[цагаан уул цэцэг]], [[сөд]], [[цагаан төмс]], [[аньс]] зэрэг эмийн ургамалтай.

Дундажаар өвөлдөө 25 мм, зундаа 272 мм хур тунадас унадаг.

==Боловсрол==
Хужирт суманд сургуулийн өмнөх боловсролын 2 байгууллага, 1 ерөнхий боловсролын сургууль үйл ажиллагаа явуулдаг. Хужирт сумын дунд сургууль 1924 онд байгуулагдсан Монгол улсын анхны дунд сургуулиудын нэг юм.

==Хүмүүс==
Хужирт сумаас төрсөн алдартнууд:
*[[Д.Гончиг]] - Хөдөлмөрийн баатар
*Ц,Адьяа -  Хөдөлмөрийн баатар
*[[Долгоржавын Санжаа|Д.Санжаа]] - [[Монгол улсын гавьяат багш]]
*[[Донровын Долгорсүрэн|Д.Долгорсүрэн]] - [[Үндэсний бөх]]ийн [[улсын заан]]
*[[Долгорсүрэнгийн Дагвадорж|Д.Дагвадорж]] - Мэргэжлийн сүмогийн ёкозүна, хөдөлмөрийн баатар, гавъяат тамирчин
*[[Ёндонгийн Ишгэн|Ё.Ишгэн]] - [[Үндэсний бөх]]ийн [[улсын заан]]
*[[Цэрэнпилийн Гомбосүрэн|Ц.Гомбосүрэн]] - Гадаад Харилцааны сайд асан, дипломатч
*[[Гаваагийн Батхүү|Г.Батхүү]] - [[Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын]] гишүүн
*[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар|Д.Сумъяабазар]] - [[Үндэсний бөх]]ийн [[дархан аварга]]
*[[Д.Баттөмөр]] - Гавъяат жүжигчин
*[[С.Сэнгээ - Монгол улсын Урлагийн гавъяат зүтгэлтэн Уран сийлбэрчин|С.Сэнгээ - Монгол улсын Урлагийн гавъяат зүтгэлтэн ]]
*Г,Цэрэнжав - Улсын начин
*С,Сугар - Улсын начин
*Ш,Батхуяг - Улсын начин
*У,Сүхбаатар - Улсын начин
*Д,Сэржбүдээ - Улсын начин
**Ц,Чимэддорж  - Улсын начин
**Б,Дэлгэрсайхан  - Улсын начин

== Эшлэл ==
&lt;references/&gt;

{{Хөтлөгч мөр Өвөрхангайн сумууд}}
[[Ангилал:Монголын сум]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн сум]]</text>
      <sha1>hbvhlxua128o7k735ge7o27g7v1haph</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Түнхэл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12443</id>
    <revision>
      <id>706319</id>
      <parentid>641300</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T03:12:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.55.188.100</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1976" xml:space="preserve">'''Түнхэл''' нь [[Сэлэнгэ]] аймгийн [[Мандал сум]]ын нутагт, [[Зүүнхараа]] хотоос зүүн урагш 35 км зайд (төмөр замаар 45 км) орших тосгон юм. Түнхэлд Монголын төмөр замын өртөө байдаг. Түнхэл тосгон 4 талдаа уулаар хүрээлэгдсэн, Хараа гол дагуу эмжин суурьшсан байдаг. Түнхэл тосгон нь ой мод жимс ногоогоор маш баялаг байгалийн үзэсгэлэнт Хангай нутагт байрладаг. Түнхэлийн оршин суугчид нь эелдэг, найрсаг бас туйлийн ажилсаг маш сайхан дүнзэн байшинд голдуу амьдардаг. Хашаандаа төрөл бүрийн ногоо ургуулж цэцэг тарих нь элбэг. Зун цагт голын усны эргээр амран суух хүүхэд хөгшчүүд элбэг харагддаг. Голдуу цөөн тооны саалийн үнээтэй байдаг. Мал аж ахуй нэг их хөгжөөгүй суурин амьдралтай. Түнхэлээс баруун тийш 15 км зайд [[Гацууртын алтны уурхай|Гацууртын]] [[алтны уурхай]] бий. Алтны уурхайн дараа орон нутгийн байгалийг сэргээн засварлах барьцаа төлбөрийг орон нутгийн засаг захиргаа аваагүйгээс одоогийн байдлаар байгалийн баялаг бүтэц маш ихээр гэмсэн байдаг. 

{{stub}}
{{Хөтлөгч мөр Сэлэнгийн сумууд}}
[[Ангилал:Сэлэнгэ аймгийн суурин]]
[[Ангилал:Монголын суурин]]
[[Ангилал:Монголын өртөө]]</text>
      <sha1>gvzq6mvjcvm7xmn9l2l0m8bica6inhh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706320</id>
      <parentid>706319</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T03:19:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.55.188.100</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2540" xml:space="preserve">'''Түнхэл''' нь [[Сэлэнгэ]] аймгийн [[Мандал сум]]ын нутагт, [[Зүүнхараа]] хотоос зүүн урагш 35 км зайд (төмөр замаар 45 км) орших тосгон юм. Түнхэлд Монголын төмөр замын өртөө байдаг. Түнхэл тосгон 4 талдаа уулаар хүрээлэгдсэн, Хараа гол дагуу эмжин суурьшсан байдаг. Түнхэл тосгон нь ой мод жимс ногоогоор маш баялаг байгалийн үзэсгэлэнт Хангай нутагт байрладаг. Түнхэлийн оршин суугчид нь эелдэг, найрсаг бас туйлийн ажилсаг маш сайхан дүнзэн байшинд голдуу амьдардаг. Хашаандаа төрөл бүрийн ногоо ургуулж цэцэг тарих нь элбэг. Зун цагт голын усны эргээр амран суух хүүхэд хөгшчүүд элбэг харагддаг. Голдуу цөөн тооны саалийн үнээтэй байдаг. Мал аж ахуй нэг их хөгжөөгүй суурин амьдралтай.
Сүүлийн үед хот болоод бусад аймгийн аялагч, амрагч нар маш ихээр ирдэг болсон. Энэ нь байгаль ус,мод, ууландаа хайр гамтай нутгийн ард түмэнд сөргөөр нөлөөлж байгаа харагддаг. Нутгийн ард байгалаасаа хамаагү мод , жимс түүдэггүй заншилтай. Мөн голынхоо усанд бохир хувцас шууд угаадаггүй заншилтай байсан. Түнхэлээс баруун тийш 15 км зайд [[Гацууртын алтны уурхай|Гацууртын]] [[алтны уурхай]] бий. Алтны уурхайн дараа орон нутгийн байгалийг сэргээн засварлах барьцаа төлбөрийг орон нутгийн засаг захиргаа аваагүйгээс одоогийн байдлаар байгалийн баялаг бүтэц маш ихээр гэмтсэн байдаг.  

{{stub}}
{{Хөтлөгч мөр Сэлэнгийн сумууд}}
[[Ангилал:Сэлэнгэ аймгийн суурин]]
[[Ангилал:Монголын суурин]]
[[Ангилал:Монголын өртөө]]</text>
      <sha1>p4ecj6jbmww56t51k2pbcwvw92hqijq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Юань Улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19371</id>
    <revision>
      <id>706322</id>
      <parentid>702640</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T05:05:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>161.8.184.15</ip>
      </contributor>
      <comment>Тухайн үед Монголын зохиомол далбаа байгаагүй, зохиомол агуулга нь хасагдаж, Төвд улс гүрний төгсгөлд тусгаар тогтнолоо сэргээсэн.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44010" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Их Юань Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt; ᠶᠤᠸᠠᠨ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.5em&quot;&gt;'''Даян Их Монгол Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.7em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠳᠠᠶᠠᠩ&lt;br /&gt; ᠶᠡᠬᠡ&lt;br /&gt; ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Их Юань Улсын нутаг дэвсгэр'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[File:Yuan Dynasty 1294.png|center|365px|Их Юань Улсын газрын зураг]]
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Цаг тооны хэлхээс'''&lt;br /&gt;'''1271 — 1368 он'''
|-
| style=&quot;background:#ffffff&quot; align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
|+
|
|
|-
| width=&quot;45%&quot;  align=&quot;left&quot; valign=&quot;top&quot; |[[Их Монгол Улс|←]] [[File:Flag of the Mongol Empire 2.svg|25px]] [[Их Монгол Улс]]&lt;br /&gt;[[Сүн улс|←]] [[File:Flag of None.svg|25px]] [[Сүн улс|Сүн Улс]]
| align=&quot;right&quot; | 
| align=&quot;right&quot; | [[Умард Юань Улс]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]][[Умард Юань Улс|→]]&lt;br /&gt;[[Төвөд]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]&lt;br /&gt;[[Мин улс|Мин Улс]] [[File:Flag_with_the_emblem_of_the_Ming_Empire.png|25px]][[Мин улс|→]]
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Үндсэн хууль|Үндсэн хууль цааз]]'''
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Их Засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Ханбалиг|Хаанбалгас]] &lt;small&gt;(өнөөгийн [[Бээжин]])&lt;/small&gt; ба&lt;br /&gt; [[Шанду]] &lt;small&gt;(зуны нийслэл)&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн хэлбэр]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''&lt;br /&gt;– 1260–1294 он&lt;br /&gt;– 1294–1307 он&lt;br /&gt;– 1307–1311 он&lt;br /&gt;– 1311–1320 он&lt;br /&gt;– 1320–1323 он&lt;br /&gt;– 1323–1328 он&lt;br /&gt;– 1328–1328 он&lt;br /&gt;– 1329–1329 он&lt;br /&gt;– 1328–1332 он&lt;br /&gt;– 1332–1332 он&lt;br /&gt;– 1333–1370 он
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаан]] ([[Их Хуралдай]]гаар сонгоно)&lt;br /&gt; [[Хубилай хаан]]&lt;br /&gt; [[Өлзийт Төмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Хайсан хүлэг хаан]]&lt;br /&gt; [[Аюурбарбад буянт хаан]]&lt;br /&gt; [[Шадбал гэгээн хаан]]&lt;br /&gt; [[Есөнтөмөр хаан]]&lt;br /&gt; [[Ашидхэв хаан]]&lt;br /&gt; [[Хүслэн хаан]]&lt;br /&gt; [[Төвтөмөр заяат хаан]]&lt;br /&gt; [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан]]&lt;br /&gt;[[Тогоонтөмөр хаан]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''&lt;br /&gt;– 1310 он&lt;ref&gt;{{cite journal |date = September 1997 |title = Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia |journal = [[International Studies Quarterly]] |volume = 41 |issue = 3 |page = 499 |doi = 10.1111/0020-8833.00053 |first = Rein |last = Taagepera |author-link = Rein Taagepera |jstor = 2600793 |url = http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807 }}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{статья |автор=Song (宋), Yan (岩)|заглавие=Estimation of Territory Areas of Several Dynasties in Chinese History|оригинал=zh:《中国历史上几个朝代的疆域面积估算》|ссылка=https://wenku.baidu.com/view/1b03d86e55270722192ef785.html|язык=zh|место=Beijing|издательство=[[Chinese Academy of Social Sciences]]|год=1994|isbn=|page=150}}&lt;/ref&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;14.000.000&amp;nbsp;км²&lt;br /&gt;13.720.000&amp;nbsp;км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн ам|Хүн амын тоо]]'''&lt;br /&gt;– 1290 он&lt;br /&gt;– 1300 он&lt;br /&gt;– 1330 он&lt;ref name=&quot;:3&quot;/&gt;
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | &lt;br /&gt;77.000.000&lt;br /&gt;90.000.000&lt;ref&gt;Энэ тухайн үеийн дэлхийн нийт хүн амын 28 хувийг эзэлж байв.&lt;/ref&gt; орчим&lt;br /&gt;83.873.000
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Хүн амын нягтрал]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 6 хүн км² тутамд&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1330 оноор тооцсон)&lt;/small&gt;
|}
{{Загвар:Монголын түүх}}
'''Юань Улс''' буюу бас өөрөөр '''Даян Их Монгол Улс''' (1271–1368) нь [[Монголчууд|Монгол угсаатны]] байгуулсан Монгол, Хятад, Солонгос улсуудын газар нутгийг эзлэн оршиж байсан феодалын нийгэмт хаант улс байсан юм. Тус улс нь Чингис хааны байгуулсан, [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] үргэлжлэл тул түүхэн дэх хамгийн том газар нутагтай эзэнт гүрнийг удирдах төв нь байснаараа онцлогтой.

== &quot;Юань&quot; гэсэн үгийн тайлбар ==
Их Юань (Дай Өнь, {{lang-zh|大元}}) гэдэг нэр бол Хятадын “Зурхайт ном (易經)” -ын “Цянь юань” буюу “[[Тэнгэр шүтлэг|тэнгэр]] мэт их” хэмээх утгыг үндсэлж өгсөн нэр болно.&lt;ref&gt;Монголын Их Юань улс.[https://mongoltoli.mn/history/h/418]&lt;/ref&gt; &quot;Хөх Тэнгэр&quot;, &quot;Хөх Монгол&quot; гэдэгт ордог &quot;Хөх&quot; гэсэн утга 元 (нан. yuán)д байна. Хятад хэлний &quot;Үгийн далай 辭海&quot; хэмээх Их толь (7р утгыг үз), &quot;Хятад хэлний Их толь&quot;  (Тайванд хэвэлсэн, 21р утгыг үз), &quot;Япон Хас толь&quot; (21р утгыг үз)-нуудад байна.  元 (yuán) нь 玄 (хөх, тэнгэр өнгө) тэй ижил утгатай  (元通玄) гээд, Юанийн үед тийн хэрэглэж байсан тайлбартайгаа байна гэж эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар]] баталгаа гаргаж ирэв. &quot;Юань улс&quot; гэдгийн монгол нэр нь &quot;Хөх Монгол&quot; юм. &lt;ref name=&quot;yuan&quot;&gt;[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: Юань гэдэг нэрний учир.[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/Yuan.pdf]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16 х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Түүх ==

=== Юань улс байгуулагдсан нь ===
[[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|thumb|right|Юань улсыг байгуулсан Монголын их хаан Хубилайн хөрөг]]
1260 онд [[Хубилай]] өөрийгөө хаанд өргөмжилж, улмаар 1267 онд Монголын нийслэлийг [[Хархорум]] хотоос Жунду (Дайду) (одоогийн [[Бээжин]] хотын баруун хойд талд байсан) хотод шилжүүлэв. 1271 онд Их Монгол Улсын нэрийг өөрчилж, '''Юань''' хэмээн нэрийдсэнээр Монголын эзэнт гүрэн [[Алтан Орд]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань улс]] гэсэн дөрвөн хаант улсад хуваагдсан түүхтэй.

=== Хубилайн дараах үеийн Юань улс ===
[[Файл:Yuan dynasty banknote with its printing plate 1287.jpg|thumb|200px|left|Юань гүрний мөнгөн тэмдэгт болон тавган тамга]]
Хаан ширээний залгамжлал нь Юань гүрэнд томоохон асуудал болж байсан ба хожим нь дотоод тэмцэл болон томоохон маргааны эх үүсвэр болсон юм. Энэ нь Хубилайн хаанчлал төгсөхөд илэрхий болсон юм. Хубилай анхнаасаа түүний ууган хүү болох [[Чингим]]ийг хаан ширээгээ залгамжлуулах хүсэлтэй байсан боловч [[Чингим]] 1285 онд хаан эцгээсээ өмнө таалал төгссөн. Иймээс [[Чингим]]ийн хүү болох [[Өлзийт Төмөр хаан]] [[Хубилай хаан]]ы үхлээс хойш 10 гаруй жил (1294-өөс 1307 оны хооронд) улсаа удирдсан юм. Төмөр хаан өвөг эцгийнхээ хийсэн маш их ажлуудыг үргэлжлүүлэхээр зориг шулуудан шийдсэнээс гадна Монголын баруун зүгт орших бусад хаант улсуудтай эв найрамдлын харилцаа тогтоожээ. Гэсэн хэдий ч бутрал эв нэгдэлгүй байдал Төмөр хааны хаанчлалын үеэс эхэлсэн байна. Түүний хаанчлалын жилүүдэд өрнөсөн хамгийн том үйл явдал нь [[Хайду|Хайдугийн]] тэмцлийг бүр мөсөн дарж чадсан явдал юм.

[[Файл:Phagspa vinokurov tablet.jpg|thumb|150px|[[Дөрвөлжин бичиг]]]]
[[Хайсан хүлэг хаан]] Төмөр хааныг таалал төгссөний дараа Юань улсын хаан болжээ. Тэрбээр Хубилай хааны ажлыг үргэлжлүүлэх нь байтугай харин ч эсрэгээрээ түүний хийсэн зүйлийг нураажээ. Түр зуурын хаанчлалын (1307-оос 1311 хүртэл) үед Юань гүрэн санхүүгийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч эхэлсэн нь Хайсан Хүлэг хааны хийсэн зарим зүйлүүдтэй шууд холбоотой байсан. Хайсан Хүлэг хааныг нас нөгчих үед, Юань улсын сан хөмрөг хоосорч маш их өрөнд орж Юань гүрний улс төрийн тогтворгүй байдлын эх үүсвэрийг тавьсан байна.

[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад хааны]] засаглалын үед улс орон нэг үе ахин сэргэн, улс төрийн байдал тогтворжиж эхэлсэн ч Аюурбарбад хааны урьд ахдаа амласан амлалтнаасаа буцан өөрийн хүүгээ хунтайж болгосон нь Юань улсад өрнөх дотоодын улс төрийн хямралын эхлэлийг тавьжээ. Тус хааныг нас барсны дараа түүний хүү [[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал]] хаан суугаад 2 жилийн дараа [[Тэгш ноён]]оор толгойлуулсан босогчдод хороогдсон. Түүний дараа Жинь ван [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр хаан]] суудалд суув. Энэ хааны үед Юань улс сүүлийн удаа амар тайван байсан ч 1328 онд Есөнтөмөр хаан таалал төгсөхөд Юань улсад иргэний дайн дэгдэн үй олон хүний амийг авч одсон тэмцэл 10 гаруй жил өрнөж, уг улсын байдал туйлын тогтворгүй болж ирсэн.

===Юань улсын мөхөл===
[[Файл:Cina v roce 1358.svg|thumb|left|200x200px|'''Улаан алчууртны бослогын улсууд. 1358 он''']]
[[Файл:Cina v roce 1360.svg|thumb|left|200x200px|[[Улаан алчууртны бослого|Улаан алчууртны бослогын]] улсууд. 1360 он. '''Ногоон нь [[Чэн Юй Лянь|Чэнь Юй ляний]] нутаг''', '''Улаан''' нь [[Хань Линь Эр|Хань Линь Эрийн]] Сүн улсын нутаг, '''Шар''' нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] улс.]]
[[Файл:Cina roku 1365.svg|thumb|200x200px|1360 он. Улбар шар нь [[Жан Ши Чэн]]-ий '''У улс''', Улаан нь [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаний]] [[Мин улс|Ү улс]], Бор нь [[Мин Юй Жэн|Мин Юй Жэний]] [[Дася улс]].]]
14-р зууны дунд үед Юань улсын газар нутагт дараалсан олон усны үер болсоны улмаас 1351 онд [[Шар мөрөн|шар мөрний]] далан задарсан аж. Тухайн үед Юань гүрнийг [[Тогоонтөмөр хаан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрбээр өмнө зүгт [[Шаньдун]]ы хагас аралд шинээр суваг бариулсан байна. Яг энэ үеэс эхлэн хятадууд анх удаа бослого зохион байгуулж эхэлжээ. Үүний дараа хэд хэдэн томоохон бослого хөдөлгөөн гарч эхэлсэнээс хятадуудын хувьд хамгийн чухал бослогын бүлэг нь [[Улаан алчууртны бослого|улаан алчууртны бослого]] байсан юм. Тус бослого нь одоогийн [[Аньхуй]], [[Жянсү|Жяньсу]], [[Жөжян|Жэжян]], [[Юньнань]], [[Сычуань муж|Сюйчуань]], [[Шаньдун]], [[Хэнань]], [[Хүбэй]] зэрэг мужуудыг хамарсан. Анх [[Хань Шань Тун]], [[Люй Фу Тун]] нар тус бослогыг өдөөсөн. Яваандаа хүч нь нэмэгдсээр 1368 онд Юань улсыг мөхөөхөд гол нөлөө үзүүлсэн.

Юань улсын сүүлийн хаан [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөрийн]] үед бослого хөдөлгөөн жил алгасалгүй гарч, ихэс ноёдын зөрчил дээд цэгтээ тулж, улс орон самуурч байсаар 1368 онд Юань улс мөхөж, Монголчуудын эзэгнэл төгсгөл болжээ.

Эдгээрээс гадна Юань улсыг мөхөлд хүргэсэн өөр шалтгаанууд ч бас бий. Үүнд дэлхийг эзэгнэсэн том гүрнийг удирдан захирч авч явах чадвартай хаан байгаагүй нь хамгийн гол хүчин зүйл байв. Өөр нэг шалтгаан нь 14-р зууны хоёр дахь хагаст гарсан тахлаас шалтгаалан алс холд хийж байсан худалдааны системд муугаар нөлөөлсөн байна. Хятад гүрнийг эзэлж байгаад хөөгдсөн бусад үндэстэнтэй харьцуулбал монголчууд хэдийгээр хятадад хаанчлалаа алдсан ч Юань улсын дараа бий болсон [[Мин улс]]ын хойд хэсэгт үзүүлэх нөлөө нь хүчирхэг хэвээр байсан юм. Юань улсын үед эхэлсэн улсын нэгдсэн бодлого болоод засаг захиргааны санаачлагуудыг Мин улс тэр хэвээр нь үргэлжлүүлэн хэрэглэсэн байна.&lt;ref&gt;Helwig Schmidt-Glintzer: ''Kleine Geschichte Chinas'' (орч. ''&quot;Хятадын жижигхэн түүх''&quot; ном), S. 102ff..&lt;/ref&gt;

== Юань гүрний үеийн засаг захиргааны зохион байгуулалт ==
[[Файл:Yuan coinage.jpg|thumb|right|Юань улсын мөнгөн зооснууд]]
[[File:Chinese movable type 1313-ce.png|thumb|right|Ван Жэн-ийн '' Нонг Шу '' нь хувь хүний хөдлөх төрлийн тэмдэгтүүд нь А эргэлтийн бичгийн хэв, 1313 онд хэвлэгдсэн]]
{{Гол|Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо}}
Хубилай хааны төр барьсан эхний жилүүдээс хятад нутгийг захирахын тулд Өгэдэй хааны хуучин байсан захиргаа, хятадын уламжлалт засаглалын хэлбэрийг үндэслээд 1260-1272 онуудын хооронд дараах байдлаар зохион байгуулсан.
{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;5&quot; |[[Хаан|Их хаан]]
|-
![[Зарга шийтгэх яам|Юй ши тай]]
! colspan=&quot;3&quot; |[[Төвлөн засах яам|Жун шу шэн]]
![[Нууц бичгийн яам|Шу Ми Юань]]
|-
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь Юйшитай
!Сангийн яам
!Ёслолын яам
!Үйлдвэрлэх яам
! rowspan=&quot;3&quot; |Синь шумиюань
|-
|'''Цэргийн яам'''
|'''Шүүх яам'''
|'''Түшмэлийн яам'''
|-
| colspan=&quot;3&quot; |'''Син Жун шу шэн'''
|}
Юань улсын хамгийн дээд эрх мэдлийг хаан хязгаарлалтгүйгээр барих бөгөөд [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яам]] (Уг яаманд '''Сангийн яам, Ёслолын яам, Цэргийн яам, Шүүхийн яам, Үйлдвэрлэх яам''' зэрэг 6 яам харьяалагдаж байв), [[нууц бичгийн яам]] , [[зарга шийтгэх яам]] гэх гурван бие даасан харилцан хяналт тавих үүрэг хүлээсэн яамд ажиллаж байсан байна. Эдгээрээс дотоод бичгийн яам нь голлох байр суурьтай байжээ. Тус яамыг зарим үед хунтайж [[Жун шу лин]] буюу эрхэлсэн сайдын албан тушаалыг хашиж, түүний доор хоёр чинсан байдаг байлаа. Гэхдээ эрхэлсэн сайд гэдэг нь байнгын бус түр орон тоо юм. Энэ нь хунтайж нас барах, хаан болох үед арилгадаг байсан. Юань улсын үед [[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж хунтайж]] (1261-1263), [[Чингим]] хунтайж (1273-1286), [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хаан]] (1307-1311), [[Гэгээн хаан]] (1316-1320) нар уг тушаалыг хашиж байсан. Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайдын дараа баруун, зүүн этгээдийн тэргүүлсэн сайд [[Чинсан]] нар орж байжээ. Баруун этгээдийн сайд нь зүүнийхээс илүү эрх мэдэлтэй байв. Тэргүүн сайдын дор, цэрэг улсын хүнд хэргийг тэгшлэн засагч хэмээх дөрвөн сайд, засагч туслагч түшмэл байв. 

Түүний дараа '''[[Нууц бичгийн яам|үйл таслах яам]]''' нь цэргийн үйлийг хариуцаж, дайн зарлах, цэргийн бүртгэл, цэргийг орон нутагт тараан хувиарлан суулгах гэх мэт асуудлыг хариуцаж байсан бөгөөд зөвхөн хаанд шууд захирагдах Шу Ми Ши түшмэл захирдаг байжээ. 

Юй ши тай буюу '''Зарга шийтгэх яам''' нь түшмэдийн албанд нь хяналт тавьж дэвшүүлэх юмуу бууруулах эсэхийг тогтоох, шүүн таслах, зарга хэлэлцэх асуудлыг хамаарч байсан. Энэхүү хоёр яамд нь мөн адил орон нутагт салбартай байснаас гадна тус бүрийг хариуцсан түшмэл томилж байсан. 

Мөн эдгээрээс гадна 20 гаруй яам товчоод байгуулагдаж байсан. 

=== Нутаг дэвсгэрийн хуваарь ===
[[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] бичсэнээр засаг захиргааны хуваарь байнга өөрчлөгдөж байсан бөгөөд 1330 оны байдлаар [[Син жун шу шэн|Төвлөн засах төлөөний яам]]-11, [[чөлгэ]] (лу)-185, Фу-33, жоу- 359, сянь-1127 байжээ. Уугуул Монгол нутагт засаг захиргааны хуваарь өөрчлөгдсөнгүй. Хууль цааз нь төрийн асуудлыг зохицуулахад чиглэсэн дүрэм журам байлаа. Юань гүрний үед нутаг дэвсгэрийн  хамгийн том нэгж нь '''муж''' байв. Мужийг дотор нь:

Дотоод муж нь Төвлөн засах яаманд шууд захирагддаг [[Хэбэй]], [[Шаньдун]], [[Шаньси муж|Шаньси]] гурван мужийг багтааж байсан.
[[Файл:Yuan Dynasty Administrative division 1330.jpg|thumb|350x350px|'''Юань улсын нутаг дэвсгэрийн хуваарь''']]

Харин гадаад муж нь нийт нийслэл хотоос алслагдсан бусад мужийг хэлж байсан.   

Үүнд:  
# [[Давааны Ар нутгийн син шэн]] (嶺北行省): Хархорумаар төвлөрсөн Монгол нутаг.
# [[Хэнань Жяньбэй нутгийн син жун шу шэн]] (河南江北行省)
# [[Хугуан нутгийн син жун шу шэн]] (湖廣行省)
# [[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн]] (甘肅行省)
# [[Жяньши нутгийн син жун шу шэн]] (江西行省)
# [[Жяньжэ нутгийн син жун шу шэн]] (江浙行省)
# [[Ляоян нутгийн син жун шу шэн]] (遼陽行省)
# [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн]] (陝西行省)
# [[Сычуан нутгийн син жун шу шэн]] (四川行省)
# [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн]] (雲南行省)

====== Хараат улсуудыг захирах мужууд ======
# [[Жэньдун син жун шу шэн]] (征東行省): Гуулин улсаар төвлөрсөн, Японыг дайлах муж.
# '''Жэньмянь син жун шу шэн''' (征緬行省, Мьянмарын хэргийг хамаарах муж)
# '''Жяожи син жун шу шэн''' (交趾行省): Аннам буюу одоогийн Вьетнамын хойд хэсгийг захирах муж.
# '''Жаньчэн син жун шу шэн''' (占城行省) Чампа улсыг захирах муж. Одоогийн өмнөд Вьетнам, Лаос, Тайландын нутаг
Муж нь дотроо: Лу (сүүлийн үед Зам, Чөлгөө, Чөлгэ, Цүлх гэж нэрлэгдэх болсон), Фу (сүүлийн жилүүдэд Шүлтгэн, Шилтгэн гэх нэршилийг Түүхийн хүрээлэнгийн бүтээлүүдэд тавигдах болсон), Жоу, Сянь гэж хуваагддаг. 

Мужийг [[Юань улс|Юань улсын]] үед хятадаар [[Син жун шу шэн|Синь Жун Шу Шэн]] гэж нэрлэх бөгөөд энэ нь '''Төвлөн засах яамны төлөөний яам''' гэсэн утга агуулна. Үүнийг заримдаа Син шэн, Шэн гэх зэргээр товчлох асуудал байсан. Мөн орон нутаг дахь [[Нууц бичгийн яам]], [[Зарга шийтгэх яам|Зарга шийтгэх яамнуудын]] салбар байгууллага муж бүрт байршиж байсан. Тэдгээрийг '''син шу ми юань, син юй ши тай''' гэх зэргээр нэрлэж байсан. 

Эдгээрээс гадна юань улсын үед байсан нэг томоохон зүйл нь хааны ургийн болон гавъяат ноёд, ван нарын '''эзэмшил газар''' юм. Тухайн цагт хааны ургийн [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|олон вангууд]] хятад газарт хувь эзэмшилтэй байжээ. Энэ нь тухайн үед ихээхэн өрнүүн дэлгэрсэн үзэгдэл байсан юм. Эдгээр эзэмшил газар нь төрийн засаг захиргааны нэгжтэй хамт оршиж, голдуу мужуудын фу, жоу, сянь зэрэг доод түвшний нэгжид эзэмшилтэй байсан. Гэхдээ тэрхүү газар эзэмшил нь дараах хоёр төрөлтэй байсан. 
# Газар нутаг, оршин суугчидыг хамтад нь өгөх
# Зөвхөн оршин суугчидыг өгөх
Энэ үзэгдэл нь Монгол нутагт байсан юм. [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] үед гэхэд дараах хэд хэдэн вангийн нутаг эзэмшил оршиж байсан. 
[[Файл:Yuan dynasty and Mongolia.jpg|thumb|Юань улсын үеийн Монгол орон]] 
# [[Туул гол|Туул]], Онон, Хэрлэн, '''[[Их Ордос|их ордос]]''' буюу их хориг зэрэг зүүн хойд нутаг нь [[Жинь ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Онон гол|Онон]], [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] голын зүүн хэсэг, одоогийн Дорнод аймаг хавийн нутаг нь [[Гуаннин ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Эргүнэ мөрөн]], [[Хөлөн нуур|Далай нуур]] хавийн нутаг [[Чи ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг 
# [[Эрчис]] мөрний дунд бие нь [[Яньди ван]]&lt;nowiki/&gt;гийн нутаг
# [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]] мөрний нутаг нь [[Сүлдүс|Сүлдүс аймгийн]] нутаг
# [[Буйр нуур]], [[халх гол]] орчмын нутаг нь [[Жинань ван]]&lt;nowiki/&gt;ийн нутаг
Эдгээрээс гадна тухайн зарим мужид [[Төвөд|Төвдийг]] захирах [[Сюань Жэн Юань]], [[сюань вэй сы]] (дэлэгрэнгүй тохинуулах хэлтэс гэж орчуулдаг) , [[ань фу сы]] (амгаланг тохинуулах хэлтэс), [[жюнь]] (цэргийн анги), [[Дао (засаг захиргааны нэгж)|дао]] гэх мэтийн нэршил бүхий засаг захиргааны нэгж байршиж байсан.   

Аливаа удирдах албанд заавал монгол хүнийг томилох бөгөөд 25-аас дээш насны Монгол дарга нараар захируулдаг байв. Харин гацаа болон тосгодыг хятад хүнээр захируулдаг байжээ. Энэ нь монгол хүний тоо хятад нутгийнхантай харьцуулахад хэт цөөн байснаас улбаалаад бүх шатанд хүрч ажиллах боломжгүй учир зөвхөн дээд удирдах шатанд томилдог байжээ. Гэхдээ Монгол хүн гэдэгт Их Монгол улсад хамгийн түрүүнд дагаар орсон Харлиг, Уйгур, Хиргис, Хятан зэргийн хүмүүсийг багтаах явдал байсныг анхаарууштай.

== Хууль цааз ==
{{Гол|Их Засаг}}
{{Гол|Их Юань улсын нэвтэрхий хууль}}
{{Гол|Юань улсын хууль цаазын бичиг}}
{{Гол|Жыюаний шинэ хууль}}
[[File:Evolution map of the Northwest territory of the Yuan Dynasty in Haiguotuzhi.jpg|thumb|'''Юань гүрний үеийн баруун хойд хэсгийн газрыг дүрсэлсэн нь (XIX зуун)''']]

Юань улсын үед монгол хаад ноёдын зүгээс суурин иргэд, малчин ардыг нэгтгэн захирах үүднээс хэд хэдэн хууль цаазын бичгийг хэрэглэж байлаа. Хубилай хаан, түүний шинэ улсад шинэ хуультай болох нь зайлшгүй зүйл байсан. Улмаар [[Жыюаний шинэ хууль|'''Жи Юаний шинэ хууль''']] гэх хууль цаазын бичгийг Е Рун Зу гэх бичгийн түшмэл удирдаж 1291 оны 6 сарын 18-нд эмхэтгэсэн. Энэ хууль нь [[Алтан улс|Алтан улсын]] '''Жанзун хааны''' үед зохиосон '''Тай Хэ Люй И''' гэх хууль цаазын бичиг, [[Чингис хаан|'''Чингис хааны''']] үед зохиосон [[Их Засаг]] хуулийг үндэс болгосон байдаг. Уг хууль нь 96 зүйл, 10 бүлэгтэй. Үүнд түшмэдийн ёс, мөнгө санхүү, шашин шүтлэг, боловсрол, хулгайн хэрэг, цагдан хорих гэх мэт зүйлд хуваагдаж байлаа.  

Мөн [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт Төмөр хааны]] үед 1305 онд [[Да Дөгийн хуулийн эмтхэтгэл]] гэх хууль цаазын бичгийг гаргасан. Үүнээс гадна 1322-1323 оны хооронд [[Юань улсын хууль цаазын бичиг]], [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] зэргийг эмхэтгэж баталсан.  Тус бүр нь 2000 гаруй боть бөгөөд 20 гаруй бүлэгт хуваагдаж байдаг.  

Юань улсын сүүл үед холбогдох бас нэгэн хууль цаазын бичиг нь 1338-1345 оны хооронд [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] зарлигаар [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] болон өмнөх үеийн хуулийг нэгтгэсэн нэгэн хуулийг гаргасан. Үүнийг хятадаар '''[[Жыжөн Тяогө]]''' гэдэг. Монголчилбол Жыжөнгийн хуулийн эмхэтгэл гэнэ.  Энэ нь нийт 2909 боть бөгөөд удиртгал бүлэг нь 150 боть, хуулийн эмхэтгэл бүлэг нь 1700 боть, хавсралт бүлэг нь 1059 боть болдог. 1346 оноос албан ёсоор хэрэглэж эхэлсэн. Энэ хууль нь 22 жил болоод [[Мин улс]] байгуулагдахад халагдаж, хожуу [[Юнлө|Юнлэ хааны]] үед бичигдсэн '''[[Юнлө Дадянь]]''', [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хааны]] үед бичигдсэн '''Дөрвөн хөмрөгийн данс бичмэл''' хэмээх хоёр бүтээлд багтсан билээ.

== Хаад ==
{{гол|Юань улсын хаад}}

{|class=&quot;wikitable sortable&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
|+ '''Монголын Их Хаад'''
|-
!Хөрөг
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хааны нэр
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Амьдарсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хаанчилсан жилүүд
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад оны цол
! style=&quot;background:#efefef;&quot; | Хятад сүмийн цол
|-
|[[Файл:Kublai Khan.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хубилай хаан|'''Хубилай''']]
| '''Сэцэн хаан'''
| [[1215 он|1215]]-[[1294 он|1294]]
| [[1271 он|1271]]-1294 он
| [[Чжунтун]] (1260-1264)&lt;br /&gt; [[Жыюань|Чжиюань]] (1264-1294)
| Шизу
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTemurOljeituPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Өлзийт Төмөр хаан|'''Төмөр''']]
| '''Өлзийт хаан'''
| [[1265 он|1265]]-[[1307 он|1307]]
| [[1294 он|1294]]-1307
| [[Юаньжэнь|Юаньчжэнь]] (1295-1297) &lt;br /&gt;[[Дадө|Дадэ]] (1297-1307)
| Чэнзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан''']]
| '''Хүлэг хаан'''
| [[1281]]-[[1311]]
| [[1307]]-1311
| [[Жыда|Чжида]] &lt;br /&gt; (1308-1311)
| Узун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Аюурбарбад буянт хаан|'''Аюурбарбад''']]
| '''Буянт хаан'''
| [[1285]]-[[1320]]
| [[1311]]-1320
| [[Хуанцин]] &lt;br /&gt; (1311-1316)&lt;br /&gt;[[Яньёу|Янь Ю]](1316-1320)
| Рэньзун
|-
|[[Файл:Gegeen.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Шадбал гэгээн хаан|'''Шадбал''']]
| '''Гэгээн хаан'''
| [[1303]]-[[1323]]
| [[1320]]-1323
| [[Жыжы (Гэгээн хаан)|Чжичжи]] &lt;br /&gt; (1320-1323)
| Инзун
|-
|[[Файл:Yesun.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Есөнтөмөр хаан|'''Есөнтөмөр''']]
|
| [[1276]]-[[1328]]
| [[1323]]-1328
| [[Тайдин|Тай Дин]] &lt;br /&gt; (1323-1328) [[Жыхө]]&lt;br /&gt;(1328)
| Тай Дин Ди
|-
|[[Файл:Ragibagh.jpg|center|frameless|125x125px]]
| [[Аригиба хаан|'''Аригиба''']]
| 
| [[1320]]-[[1328]]
| 1328
| [[Тяньшүнь (1328)|Тяньшүнь &lt;br /&gt; (1328)]]
| Тянь Шүнь Ди
|-
|[[Файл:Khutughtu Khan Kusala.jpg|center|frameless|130x130px]]
| [[Хүслэн хаан|'''Хүслэн''']]
| '''Хутагт хаан'''
| [[1300]]-[[1329]]
| 1329
| [[Жышүнь|Чжишүнь]] &lt;br /&gt; (1329)
| Минзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumTughTemurPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Төвтөмөр хаан|'''Төвтөмөр''']]
| '''Заяат хаан'''
| [[1304]]-[[1332]]
| [[1328]]-[[1329]], &lt;br /&gt;1329-1332
| [[Тяньли]] &lt;br /&gt; (1328-1329)&lt;br /&gt;Чжи Шүнь&lt;br /&gt; (1329-1332)
| Вэньзун
|-
|[[Файл:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Ринчинбал хаан|'''Ринчинбал''']]
| '''Эрдэнэцогт хаан'''
| [[1326]]-[[1332]]
| 1332
| Жышүнь (1332)
| Нинзун
|-
|[[Файл:Toghon.jpg|center|frameless|126x126px]]
| [[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр''']]
| '''Ухаант хаан'''
| [[1320]]-[[1370]]
| [[1333]]-[[1368]]
| [[Юаньтун|Юань Тун]] &lt;br /&gt; (1333-1335)&lt;br /&gt;[[Жыюань|Чжи Юань]]&lt;br /&gt;(1335-1340)&lt;br /&gt; [[Жыжөн|Чжи Чжэн]]&lt;br /&gt;(1340-1370)&lt;br /&gt;
| Хуйзун&lt;br&gt;Шүнь Ди
|}
'''Их Хатад'''
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Хөрөг
!Хатны нэр
!Овог аймаг
!Хатан суусан үе
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Чаби хатан|'''Чамбуй''']]
|Хонгирад
|1260-1281
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumNahan.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Намбуй хатан|'''Намбуй''']]
|[[Хонгирад]]
|1285-1286
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Шилийндалай хатан|'''Шилиндалай''']]
|Хонгирад
|1295-1305
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Булган хатан|'''Булган''']]
|[[Баяд|Баягуд]]
|1305-1307
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumZhenge.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Жэнгэ хатан|'''Жэнгэ''']]
|Хонгирад
|1307-1311
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfAyurbarvada.jpg|center|frameless|130x130px]]
|[[Раднашири хатан|'''Раднашири''']]
|Хонгирад
|1311-1320
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfShidebalaII.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Сугабал хатан|'''Сугабал''']]
|[[Ихирэс]]
|1320-1323
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumUnnamedEmpressIV.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Бабухан хатан|'''Бабухан''']]
|Хонгирад
|1323-1328
|-
|[[Файл:Будшир_хатан.jpg|center|frameless|129x129px]]
|[[Будшир хатан|'''Будашири''']]
|Хонгирад
|1328-1329, 1329-1332
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumWifeOfQoshila.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Бабуша хатан|'''Бабуша''']]
|[[Хонгирад]]
|1329
|-
|[[Файл:YuanEmpressAlbumAWifeOfIrinchinbal.jpg|center|frameless|128x128px]]
|[[Дарамшир|'''Дармашири''']]
|Хонгирад
|1332
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Данашир хатан|'''Данашири''']]
|[[Кипчак]]
|1333-1335
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Баянхутаг хатан|'''Баянхутуг''']]
|Хонгирад
|1335-1365
|-
|Хөрөг нь зурагдаагүй
|[[Өлзийхутаг хатан|'''Өлзийхутуг''']]
|[[Курё улс]]
|1365-1368
|}

== Зургийн цомог ==

&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;160&quot;&gt;
Файл:Yuan dynasty iron magic square.jpg|Араб тоо сийлсэн хавтан (Юань гүрэн)
Файл:Yuan Dynasty - waterwheels and smelting.png|Төмрийн хүдэр хайлуулах зуух 
Файл:水轮.jpg|Усан хүрд
Файл:水锤.jpg|Юань улсын үеийн усан хөөрөг
Файл:纺织机.jpg|Юань улсын үеийн нэхмэлийн машин 
Файл:水磨齿轮.jpg|Усан тээрэм 
Файл:农书织布机.jpg|Торго нэхэх суурь машин 
Файл:Zhao Mengfu1.jpg|Юань улсыг үеийн зураг ([[Жао Мэнфу]])
Файл:Chuangzi Nu1.jpg|Юань улсын үеийн Давхар холхивчит нум&lt;ref name=&quot;bm&quot;&gt;{{cite web |url = http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |title=Archived copy |accessdate=November 11, 2009 |deadurl=yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091202081843/http://www.grandhistorian.com/chinesesiegewarfare/index-english12122007.html |archivedate=December 2, 2009 }}&lt;/ref&gt;
Файл:Skanda detail heart sutra zhao mengfu.jpeg|Юань улсын үеийн цэргийн хувцас
Файл:Immortal Riding a Dragon.jpg|Юань улсын үед зурагдсан луу унаж буй зураг
Файл:Horse and Groom, after Li Gonglin by Zhao Yong.jpg|[[Монгол морь]]
Файл:Jiang Ge.JPG|Юань улсын Монгол цэрэг
Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|[[Хубилай хаан]]ы залуугийн зураг
Файл:Mongol warrior of Genghis Khan.jpg|Монгол морьтон баатрын харваж байгаа зураг 
Файл:Yuan stone Nestorian inscription (rep).JPG|Бээжин хотын Фаншань дүүргээс олдсон Юань улсын үед хамаарах Несториан шашинтны чулуун хөшөө 
&lt;/gallery&gt;

==Урлагийн бүтээл==
===Кино===
*Телевизийн богино цувралууд, ''[[Марко Поло (TV богино цувралууд)|Марко Поло]]'' (1982), Featuring  [[Кэн Маршал]] ба [[Роученг Ин]], зохиолыг бичсэн [[Жулиано Монталдо]],зураглаач, Пологийн аялалаар хоёр ялалт авсан. [[Эмми шагнал гардуулах ёслол]], зургаагаас дээш удаа нэр дэвшсэн.&lt;ref name=Emmy&gt;{{Citation|title=Academy of Television Arts &amp; Sciences|url=http://www.emmys.org/awards/awardsearch.php|accessdate=July 6, 2009}} (Searching for &quot;Marco Polo&quot;, and year 1982)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0083446/ |website=IMDb TV miniseries|title= Marco Polo |date= 1982}}&lt;/ref&gt;
* ''[[Марко Поло (телевизийн цуврал)|Марко Поло]]'' 2014 оны кино. ([http://www.imdb.com/title/tt2189461/ imdb.com Marco Polo (TV series)])

==Мөн үзэх==
* [[Юань улсын хаад]] буюу монгол хаадын жагсаалт
* [[Их Монгол Улс]]
* [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]]
* [[Алтан Орд]]
* [[Ил Хаант Улс]]
* [[Цагаадайн улс]]

== Ном ==
* Arthur Cotterell: The Imperial Capitals of China - An Inside View of the Celestial Empire. Pimlico, London 2007, ISBN 978-1-84595-009-5 (англи хэлээр).
* Ann Paludan: Chronicle of the China Emperors. Thames &amp; Hudson, London 1998, ISBN 0-500-05090-2 (англи хэлээр).

==Цахим холбоос==
{{commonscat|Yuan Dynasty|Юань Улс}}
* [http://www.kinabaloo.com/yd1.html Yuan Dynasty Earthen City Wall Park, Beijing] (англи хэлээр)
* [http://www.chinavoc.com/history/yuan.htm The Yuan Dynasty] (англи хэлээр)

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө= [[Их Монгол Улс]] &lt;br/&gt; [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] &lt;br/&gt; 
|он= 1271-1368
|албан_тушаал= Их Юань улс
|дараа=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улс]]&lt;br/&gt; [[Мин улс]]
}}
{{end}}
{{Хөтлөгч мөр Юань Улсын сэдэв}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн улс]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Юань улс| ]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]
[[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]]</text>
      <sha1>buajmjo4nuauwv7ghicqntgt6qo0l3h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Анкара</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25769</id>
    <revision>
      <id>706352</id>
      <parentid>698683</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T10:30:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>A.Savin</username>
        <id>23661</id>
      </contributor>
      <comment>new pic</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9232" xml:space="preserve">{{Нутаг
|нэр                    = Анкара хот
|ямар_янзын_нутаг       = [[хот]]
|анхаарах_нэр           = 
|image_flag             = 
|image_seal             = 
|image_skyline          = Ankara asv2021-10 img15 Atakule.jpg
|image_caption          = Холбооны болон алсыг харах зориулалттай&lt;br /&gt;{{lang-tr|Atakule}} («эцэг цамхаг»)
|pushpin_map = Turkey
|pushpin_label = '''Анкара'''
|pushpin_label_position = bottom
|pushpin_mapsize = 280
|pushpin_map_caption = Турк дахь Анкара хотын байршил
|latd= 39|latm= 52|lats= |latNS=N
|longd= 32|longm= 52|longs= |longEW=E
|улс_эсвэл                 = Эзэн улс
|аль_улс_эсвэл             = {{flag|Турк}}
|нэгдүгээр_зэргийн_нэгж    = Дээд нутаг
|нэгдүгээр_зэргийн_нутаг   = [[Анкара аймаг]]
|хоёрдугаар_зэргийн_нэгж   = 
|хоёрдугаар_зэргийн_нутаг  = 
|гуравдугаар_зэргийн_нэгж  =
|гуравдугаар_зэргийн_нутаг = 
|нутгийн_төвийг_юу_гэх     = 
|нутгийн_төв               = 
|газар_нутаг            = 2,516 км²
|газрын_байц            = д.т.д. 938 м
|хүн_ам                 = 
|хүн_ам_өмнөх           = 
|хүн_ам_тоол            = 2011 онд 4,338,620 хүн
|хүн_ам_тооц            = 
|хүн_ам_бөөгнөрөл       = 
|нягт_сийрэг            = 
|ард_түмэн              = 
|цугаараа               = Анкарагийнхан
|даргыг_юу_гэх          = Хотын дарга
|даргын_нэр             = Ибрахим Мелих Гёкчек
|түүхэн_он              = 1574 он
|түүхэн_үйл             = Өнөөгийн хотын суурь 
|цагийн_бүс             = 
|utc_offset             = +2
|утасны_томъёо          = +90 312
|шуудангийн_томъёо      = 06x xx
|автомашин_дугаар       = 
|website                = [http://www.ankara.bel.tr/ ankara.bel.tr] (түркээр)
|тэмдэглэл              = 
}}

[[Бүгд Найрамдах Турк Улс]]ын [[нийслэл]] '''Анкара''' (Анкара́, [[туркээр]] Ankara, дуудлага нь  [ˈaŋ.ka.ɾa] [аан караа]) [[хот]] Турк орны төв хэсэг, [[Анатолийн шил]], Анкара Чубук хоёр голын бэлчирт далайн түвшнээс дээш 938 метр өндөрт байрладаг.&lt;ref&gt;[http://www.fallingrain.com/world/TU/68/Ankara.html Ankara, Turkey: Latitude, Longitude and Altitude]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.kultur.gov.tr/EN/belge/2-20908/ankara.html Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism — City Guide: Ankara — Introduction]&lt;/ref&gt;

==Товч түүх ==
Анкара бол [[Бага Ази|Анатолийн хойг]]ийн эртний түүхтэй хотуудын нэг юм. НТӨ VII зууны үеэс '''Ангира''' буюу '''Анкира''' ([[грекээр]] ''Αγκυρα'' — «зангуут») балгас [[Ази]]-[[Европ]]ын худалдааны замд байдаг байв. 1071 оны байлдааны дүнд [[турк үндэстэн|сельжук түрэг]]ийн хяналтанд орсон. [[1402]] оны [[Ангорын байлдаан]]аар [[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] [[I Баязид султан]]ы цэргийг [[Доголон Төмөр|доголон Төмөр хаан]]ы цэрэг дийлж нэг жил эзэрхээд буцааж өгчээ. 

[[Османы эзэнт гүрэн]] мөхөж эзлэгдэхэд үндэсний хувьсгалыг оройлогч [[Мустафа Кемал Ататүрк|Кемаль Ататюрк]] энд байрлажээ. Ингэснээр [[Константинополь]] (Стамбул)-д улс төвлөхөө больж, [[1923]] оны [[10 сарын 13]]-нд шинэ тулгар Турк улсын нийслэлээр Ангор (Анкара)-ыг зарлажээ.&lt;ref&gt;[http://www.kultur.gov.tr/EN/belge/2-20923/history.html Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism — City Guide: Ankara — History]&lt;/ref&gt;

[[Дундад зуун]]ы Европт энэ [[балгас]]ныг ''Angora'' (Ангора) гэж байлаа. Үүнийг Монголд '''Ангор''' гэдэг.  «[[Ангор ямаа]]», «Ангор муур» гэх мэт малын үйлдрийн нэр үүнтэй холбоотой. Турк улсын засгийн газраас анхаарснаар 1930 оноос одоогийнхоо '''Анкара''' нэрийг олжээ.&lt;ref&gt;{{cite web|author=Tore Kjeilen |url=http://i-cias.com/e.o/ankara.htm |title=Ankara |publisher=I-cias.com |date=2004-09-03}}&lt;/ref&gt;

== Газар зүй  ==
=== Цаг уур ===
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE =
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = [https://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/il-ve-ilceler-istatistik.aspx?k=H&amp;m=ANKARA Staatliches Meteorologisches Amt der Türkischen Republik, Normalperiode 1981–2010]
| Überschrift =
| Ort = Анкара
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| hmjan = 4.7 | hmfeb = 6.6 | hmmär = 11.8 | hmapr = 17.2 | hmmai = 22.3 | hmjun = 26.7 | hmjul = 30.3 | hmaug = 30.5 | hmsep = 26.2 | hmokt = 19.9 | hmnov = 12.3 | hmdez = 6.5
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| lmjan = −2.7 | lmfeb = −2.1 | lmmär = 1.1 | lmapr = 5.8 | lmmai = 9.8 | lmjun = 13.3 | lmjul = 16.4 | lmaug = 16.6 | lmsep = 12.2 | lmokt = 7.7 | lmnov = 2.4 | lmdez = −0.5
&lt;!-- durchschnittliche Temperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| avjan = 0.7
| avfeb = 2.0
| avmär = 6.2
| avapr = 11.4
| avmai = 16.3
| avjun = 20.3
| avjul = 23.7
| avaug = 23.7
| avsep = 19.0
| avokt = 13.2
| avnov = 6.6
| avdez = 2.6
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;
| nbjan = 36.3 | nbfeb = 35.4 | nbmär = 39.0 | nbapr = 51.1 | nbmai = 46.7 | nbjun = 34.7 | nbjul = 16.8 | nbaug = 12.3 | nbsep = 17.4 | nbokt = 33.6 | nbnov = 38.5 | nbdez = 42.1
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;
| rdjan = 11.2 | rdfeb = 10.4 | rdmär = 10.2 | rdapr = 12.1 | rdmai = 11.9 | rdjun = 8.9 | rdjul = 3.8 | rdaug = 3.0 | rdsep = 3.8 | rdokt = 7.5 | rdnov = 9.2 | rddez = 11.2
&lt;!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --&gt;
| shjan = 2.3
| shfeb = 3.5
| shmär = 5.2
| shapr = 6.3
| shmai = 8.3
| shjun = 10.1
| shjul = 11.1
| shaug = 10.4
| shsep = 9.1
| shokt = 6.3
| shnov = 4.1
| shdez = 2.2
&lt;!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --&gt;
| lfjan = 
| lffeb = 
| lfmär = 
| lfapr = 
| lfmai = 
| lfjun = 
| lfjul = 
| lfaug = 
| lfsep = 
| lfokt = 
| lfnov = 
| lfdez = 
&lt;!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere, Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| wtjan =
| wtfeb =
| wtmär =
| wtapr =
| wtmai =
| wtjun =
| wtjul =
| wtaug =
| wtsep =
| wtokt =
| wtnov =
| wtdez =
}}

==Хүн ам ==
Анкара улсынхаа хоёрдугаар их хот. Тодруулвал дээрх [[Стамбул]]аас 3 дахин цөөн, доорх [[Измир]]ээс 1 саяаар олон хүнтэй. 2010 онд 4,431,719 оршин суугчтай байсан. &lt;ref name=ak2010&gt;[http://tuikrapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2=&amp;ENVID=adnksdb2Env&amp;report=buyukbelediye.RDF&amp;p_kod=1&amp;p_yil=2010&amp;p_dil=1&amp;desformat=html] Address-based population report 2010.&lt;/ref&gt; Нэг хавтгай дөрвөлжин километр газарт 1,551 хүн оногддог.

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
|+ Анкарагийн оршин суугчийн тоо  (1927-2010)
|- 
! width=&quot;100&quot; {{highlight1}} | Он 
! width=&quot;60&quot; {{highlight1}} | 1927
! width=&quot;60&quot; {{highlight1}} | 1950 
! width=&quot;60&quot; {{highlight1}} | 1970
! width=&quot;60&quot; {{highlight1}} | 1985
! width=&quot;60&quot; {{highlight1}} | 2000
! width=&quot;60&quot; {{highlight1}} | 2010
|-
| '''Хүний тоо'''||75,000 || 287,000|| 1,209,000|| 2,251,533|| 3,703,362||4,431,719 
|-
|}

== Зураг== 
&lt;gallery widths=&quot;170px&quot; heights=&quot;130px&quot;&gt;
Зураг:Ankara rijkmuseum.jpeg
Зураг:Guvenpark.jpg
Зураг:Musem Of Anatolian Civilisations Ankara.JPG
&lt;/gallery&gt;

== Цахим хуудас ==
{{Commonscat|Ankara}}
{{Wikivoyage}}
{{Wiktionary}}
* [http://www.ankara.bel.tr/ Анкара хотын албан ёсны цахим хуудас]

== Лавлах бичиг ==
{{лавлах холбоос|2}}
{{Туркийн хот}}
{{Азийн улсын нийслэл}}
[[Ангилал:Анкара| ]]
[[Ангилал:Анкара аймгийн суурин]]
[[Ангилал:Азийн нийслэл]]
[[Ангилал:Саятан хот]]
[[Ангилал:Туркийн их сургуулийн хот]]</text>
      <sha1>8xiia8d8q88aatpsm8rbxwfpcresc8l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пүрэвийн Бүрэнтөгс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>26916</id>
    <revision>
      <id>706315</id>
      <parentid>705740</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T20:35:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>183.81.170.74</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Амжилт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3790" xml:space="preserve">{{Хүчитбөх
| зураг         = Пүрэвийн Бүрэнтөгс.jpg
|бүтэннэр       = Пүрэвийн Бүрэнтөгс
|төрсөнөдөр     = {{birth date and age2|1988|4|7}}
|төрсөнгазар    = [[Монгол]] улсын [[Увс аймаг|Увс]]&lt;br&gt;аймгийн [[Давст сум|Давст]] сум
|бөхийнцол      = '''[[Улсын аварга]]'''
|дуурьсгал      = Дууддаг нутаг
|дуурьсгасан    =  [[Увс аймаг|Увс]] аймгийн [[Давст сум|Давст]] сум
|цолахисанон    = байна
|цол1           = Улсын аварга
|цолон1         = 2020
|цол2           = Улсын арслан
|цолон2         = 2012
|цол3           = Аймгийн арслан
|цолон3         = 2010
|түрүүлсэн      = '''2''' ([[2012 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2012]]), ([[2020 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2020]])
|шөвгөрсөн      = '''6''' (2012, 2015, 2016, 2019, 2020 2022)
|үнэнөдөр       = 2020-7-13-ны
|Үзүүрлэсэн = '''1''' ([[2015 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2015]])|цолон4=2008|цол4=Аймгийн начин}} 
''' Пүрэвийн Бүрэнтөгс''' нь 1988 онд төрсөн.

[[Увс]] аймгийн [[Давст сум]]ын уугуул, [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын аварга]] юм. Увс аймгийн Давст сумаас анх 1981 онд [[Мядагийн Мөнгөн]] арслан цол хүртсэнээс хойш 21 жилийн дараа төрсөн арслан цолтон юм. Тэрээр 2004 онд Давст сумаас аймгийн төвийн арван жилийн II дунд сургуульд суралцан, биеийн тамирын багш Бат-Очирын удирдлаган доор анх бэлтгэл сургуулилтаа хийж эхэлжээ. 2007 онд сургуулиа төгсөөд Дархан аварга Хорлоогийн Баянмөнхийн үүсгэн байгуулсан &quot;Шонхор-Олимп&quot; дээд сургуульд элсэн оржээ. Олимп дэвжээнд 4 жилийн турш бэлтгэл хийнгээ улс, аймгийн цолтой болон цэргийн, залуу бөхчүүдийн заал танхимын барилдаануудад тогтмол амжилттай барилдаж байлаа. 2011 оноос эхлэн төрөлх нутгийнхаа [[Увс нуур дэвжээ]]ний тамирчдын нэг болжээ.

==Амжилт==
*2008 онд [[Увс]] аймгийн наадамд шөвгөрч [[Аймгийн начин]] цол
*2010 онд [[Баян-Өлгий]] аймгийн наадамд түрүүлж [[Аймгийн арслан]] цол
*2012 онд Улсын наадамд 9 даван түрүүлж [[Улсын арслан]] цол тус тус хүртсэн.
*2015 онд Улсын наадамд 8 даван үзүүрлэсэн
*2016 онд Улсын наадамд 7 давж чимэг нэмсэн.
*2019 онд Улсын наадамд 6 давж чимэг нэмсэн.
*2020 онд Улсын наадамд 9 даван түрүүлж [[Улсын аварга]] цол тус тус хүртсэн.
*2022 онд 8 давж шөвгийн дөрөвт үлдэн чимэг нэмсэн.
{{Үндэсний бөхийн аварга}}

{{DEFAULTSORT:Бүрэнтөгс, Пүрэвийн}}
[[Ангилал:Давстын хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1988 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Улсын аварга]]</text>
      <sha1>ol8riiun1r2sclagchev8t3bbzp1qow</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оросууд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27335</id>
    <revision>
      <id>706313</id>
      <parentid>699710</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T14:57:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>John locke1995</username>
        <id>68315</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13248" xml:space="preserve">{{Инфобокс Үндэстэн
|group= Орос үндэстэн
|image=[[Зураг:Dmitri Donskoy 140-190 for collage.jpg|80x80px]][[Зураг:Peter I 140-190 for collage.jpg|80x80px]][[Зураг:Lomonosov 140-190 for collage.jpg|80x80px]][[Зураг:AleksandrPushkin.jpg|80x80px]]&lt;br&gt;[[Зураг:Dostoevsky 140-190 for collage.jpg|80x80px]][[Зураг:Tolstoy 140-190 for collage.jpg|80x80px]][[Зураг:Dmitry Mendeleev 140-190 for collage.jpg|80x80px]][[Зураг:Tchaikovsky by Reutlinger (cropped).jpg|80x80px]]&lt;br&gt;[[Зураг:Chekhov 140-190 for collage.jpg|82x83px]][[Зураг:Anna pavlova kokoshnik.jpeg|82x83px]][[Зураг:Sergey Korolyov 140-190 for collage.jpg|82x83px]][[Зураг:Yuri Gagarin (1961) - Restoration.jpg|82x83px]]
|caption  =''зүүн дээрээс'' [[Дмитрий Донской]] • [[I Пётр]] • [[Михаил Васильевич Ломоносов|Ломоносов]] • [[Александр Сергеевич Пушкин|Пушкин]] • [[Фёдор Достоевский|Достоевский]] • [[Лев Толстой|Толстой]] • [[Дмитрий Менделеев|Менделеев]] • [[Пётр Чайковский|Чайковский]] • [[Антон Павлович Чехов|Чехов]] • [[Анна Павлова|Павлова]] • [[Сергей Королёв|Королёв]] • [[Юрий Гагарин|Гагарин]]
|poptime  = 133 сая&lt;ref name=JoshuaProject&gt;{{cite web|url=http://www.joshuaproject.net/peoples.php?peo3=14598|title=People: Russian|lang=English|accessdate=2012-02-28|archiveurl=http://www.webcitation.org/67yTcdTll|archivedate=2012-05-27}}&lt;/ref&gt; — 150 сая&lt;ref name=&quot;150сая&quot;&gt;{{cite web | url=http://www.russkie.org/index.php?module=fullitem&amp;id=4194 | title=Нас 150 миллионов Немного. А могло быть меньше. | publisher=russkie.org | date=September 29, 2003 | accessdate=February 20, 2012 | author=Анатольев, Сергей}}&lt;/ref&gt;|
popplace={{RUS}}  111 016 896 &lt;ref name=&quot;этнорф2010&quot;&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;рг&quot;&gt;[http://www.rg.ru/2011/12/16/stat.html Вот какие мы — россияне. Об итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]&lt;/ref&gt;
|region1  = {{UKR}} (2001)
|pop1     = 8 334 141&lt;ref name=&quot;Національний склад населення&quot;&gt;[http://2001.ukrcensus.gov.ua/results/general/nationality/ Про кількість та склад населення України за підсумками Всеукраїнського перепису населення 2001 року] {{ref-uk}}&lt;/ref&gt; 
|region2  = {{KAZ}} ([[2009]])
|pop2     = 3 793 764&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9F%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C_%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%B8.rar |title=(2009 census) |date= |accessdate=2012-07-22}}&lt;/ref&gt; 
|region3  = {{USA}} (2009)&lt;br&gt;&lt;small&gt;(Орос гаралтай хүн)&lt;/small&gt;
|pop3     = 3 072 756&lt;ref name=census1&gt;[http://factfinder2.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?pid=ACS_10_5YR_B04003&amp;prodType=table]&lt;/ref&gt;
|region4  = {{UZB}} (2000)
|pop4     = 1 199 015&lt;ref&gt;http://www.library.cjes.ru/online/?a=con&amp;b_id=416&lt;/ref&gt;
|region6  = {{BLR}} (2009)
|pop6     = 785 084&lt;ref&gt;[http://web.archive.org/web/20091103071942/http://belstat.gov.by/homep/en/census/2009/main.php (2009 census)]{{dead link|date=July 2012}}&lt;/ref&gt;
|region7  = {{LVA}} (2011)
|pop7     = 556 422&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.csb.gov.lv/en/notikumi/key-provisional-results-population-and-housing-census-2011-33306.html |title=On key provisional results of Population and Housing Census 2011 &amp;#124; Latvijas statistika |publisher=Csb.gov.lv |date=2012-01-18 |accessdate=2012-07-22}}&lt;/ref&gt;
|region8 = {{CAN}} (2006)&lt;br&gt;&lt;small&gt;(Орос гаралтай хүн)&lt;/small&gt;
|pop8    = 500 600&lt;ref&gt;[http://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/2006/dp-pd/tbt/Lp-eng.cfm?LANG=E&amp;APATH=3&amp;DETAIL=0&amp;DIM=0&amp;FL=A&amp;FREE=0&amp;GC=0&amp;GID=0&amp;GK=0&amp;GRP=1&amp;PID=0&amp;PRID=0&amp;PTYPE=88971,97154&amp;S=0&amp;SHOWALL=0&amp;SUB=801&amp;Temporal=2006&amp;THEME=80&amp;VID=0&amp;VNAMEE=&amp;VNAMEF= (2006 census)]&lt;br&gt;Single ethnic origin: 98,245&lt;br&gt;Multiple ethnic origin: 402,360&lt;/ref&gt;
|region9  = {{KGZ}} (2009)
|pop9     = 419 600&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.stat.kg/stat.files/tematika/%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84/%D0%9A%D1%8B%D1%80%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%20%D0%B2%20%D1%86%D0%B8%D1%84%D1%80%D0%B0%D1%85/%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE6.pdf|title= Ethnic groups in Kyrgyzstan (2009 census)|work= Kyrgyz Statistical Agency|year=2009 |accessdate=2011-03-31|publisher=Kyrgyz Statistical Agency}}&lt;/ref&gt;
|region10  = {{MLD}} (2004)
|pop10     = 369 488&lt;ref&gt;2004 [http://www.statistica.md/pageview.php?l=en&amp;idc=295&amp;id=2234 Moldovan Census] and [http://pridnestrovie.net/2004census.html Transnistrian Census] data. {{dead link|date=February 2012}}&lt;/ref&gt;
|region11 = {{EST}} (2011)
|pop11    = 341 450&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.stat.ee/34278|title=Population by ethnic nationality, 1 January, years|publisher=[[Statistics Estonia]]|year=2011|accessdate=21 March 2012}}&lt;/ref&gt;
|region12 = {{GBR}} (2006)&lt;br&gt;&lt;small&gt;(Орос гаралтай хүн)&lt;/small&gt;
|pop12   = 300 000&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.workpermit.com/news/2006_12_19/uk/russians_londongrad.htm |title=300,000 Russians in the UK, &quot;Londongrad&quot; a prime location |publisher=Workpermit.com |date=2006-12-19 |accessdate=2012-07-22}}&lt;/ref&gt;
|region13 = {{TKM}} (2000)
|pop13    = 297 319&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tx.html |title=CIA - The World Factbook |publisher=Cia.gov |date= |accessdate=2012-07-22}}&lt;/ref&gt;
|region14 = {{BRA}}&lt;br&gt;&lt;small&gt;(Орос гаралтай хүн)&lt;/small&gt;
|pop14    = 200 000&lt;ref name=&quot;Câmara de Comércio Brasil-Rússia&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.brasil-russia.com.br/comunidade.htm |title=Câmara de Comércio Brasil-Rússia |publisher=Brasil-russia.com.br |date= |accessdate=2012-07-22}}&lt;/ref&gt;
|region15  = {{GER}} (2011)&lt;br&gt;&lt;small&gt;(Орос улсын иргэн)&lt;/small&gt;
|pop15     = 195 310&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/GesellschaftStaat/Bevoelkerung/MigrationIntegration/AuslaendischeBevolkerung/Tabellen/Geburtsort.html |title=Ausländische Bevölkerung am 31.12.2011 nach Geburtsort und ausgewählten Staatsangehörigkeiten |publisher=Statistisches Bundesamt |date= |accessdate=2012-07-27|language=de}}&lt;/ref&gt;
|region16 = {{LTU}} (2009)
|pop16     = 174 900&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://db1.stat.gov.lt/statbank/selectvarval/saveselections.asp?MainTable=M3010215&amp;PLanguage=0&amp;TableStyle=&amp;Buttons=&amp;PXSId=3236&amp;IQY=&amp;TC=&amp;ST=ST&amp;rvar0=&amp;rvar1=&amp;rvar2=&amp;rvar3=&amp;rvar4=&amp;rvar5=&amp;rvar6=&amp;rvar7=&amp;rvar8=&amp;rvar9=&amp;rvar10=&amp;rvar11=&amp;rvar12=&amp;rvar13=&amp;rvar14= |title=Gyventojų skaičius metų pradžioje. Požymiai: tautybė - Rodiklių duomenų bazėje |publisher=Db1.stat.gov.lt |date= |accessdate=2012-07-22}}&lt;/ref&gt;
|region17 = {{AZE}} (2009)
|pop17    = 119 300&lt;ref&gt;[http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/AP_1.shtml Population by ethnic groups (2009 census)]&lt;/ref&gt;
|region18= {{FRA}} (2007)&lt;br&gt;&lt;small&gt;(Орос улсад төрсөн хүн)&lt;/small&gt;
|pop18    = 115 000&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://en.wikipedia.org/wiki/Russian_diaspora |title=(2007 census) |publisher=Ined.fr |date=2012-07-06 |accessdate=2012-07-22}}&lt;/ref&gt;
|region19 = {{ARG}}&lt;br&gt;&lt;small&gt;(1895-1946 оны хооронд цагаачилсан)&lt;/small&gt;
|pop19   = 114 303&lt;ref&gt;[http://www.argentina.gob.ar/advf/descargas/acerca_espanol.pdf Cuadro de proyección Inmigratoria periodo 1895–1946] {{es icon}}&lt;/ref&gt;
|ref1=
|languages= Оросынх нь [[орос хэл]]ээр ярьж хөөрдөг. Бусад улсад байдаг нь Оросоос гадна тухайн улсын хэлийг сурдаг.
|related= дорнод слав зэрэг бусад [[слав|слав угсаатан]], 
|religions= Олонх нь [[христосын шашин|христосын]] шашны урсгал [[үнэн алдартны шашин]]тан. Мөн нилээд хэсэг нь шашин [[шашин шүтдэггүй байдал|шүтдэггүй]].
}}
'''Орос''' (олон тоонд ''Оросууд''; [[Орос хэл|оросоор]] олон тоонд ''русские'') — [[Оросын Холбооны Улс|Орос]] улсын үндсэн хүн ам, [[Слав]] хэл-угсааны [[ард түмэн]], 130-150 сая хүнтэй [[үндэстэн]].

== Оросуудын Монгол нэр ==
[[Буриад хэл]]ээр оросууд „мангад“ (ᠮᠠᠩᠭᠤᠳ) гэж гэдэг байсан. Энэхүү үгийн утга мангас вэ. Өнөөдрийн албан ёсны нэр төвийг сахисан „орос“од өөрчлөсөн байв.

== Хүний тоо==
[[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]]-ын хүн амын 2010 оны тооллогоор 77,8% болох 111 сая хүн Орос гэдгээ мэдүүлсэн.&lt;ref name=&quot;этнорф2010&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;perepisRUS&quot;&gt;[http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_01.xls Всероссийская перепись населения 2002 г. Национальный состав]&lt;/ref&gt; Үүнээс гадна [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|ЗХУ]]-ын бүрэлдэхүүнд байж байгаад тусгаар тогтносон Европын [[Украин]], [[Беларусь]], [[Латви]], [[Эстони]], [[Литва]], [[Молдав]], Азийн [[Казахстан]], [[Узбекистан]], [[Киргиз]], [[Туркменистан]] зэрэг арваад улсад оросууд мэдэгдэхүйц олноор байдаг. [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Америк]], [[Канад]], [[Бразил]], [[Герман]] руу цагаачилсан хүний тоо цөөнгүй. Ингээд харвал дэлхий даяар багадаа 127 сая,&lt;ref&gt;[http://russkie-fond.ru/node/278 Фонд содействия объединения русского народа «Русские»: Сколько русских живёт в России и на Земле?]&lt;/ref&gt; ихдээ 150 сая,&lt;ref&gt;[http://www.russkie.org/index.php?module=fullitem&amp;id=4194 Институт Русского зарубежья. Портал «Россия и соотечественники»: Нас 150 миллионов]&lt;/ref&gt; дунджаар 133 сая&lt;ref name=JoshuaProject/&gt;
орос хүн амьдарч байна.

== Хэл бичиг ==
Оросууд [[орос хэл]]ээр хэлэлцдэг. Эрдэмтэд орос хэлийг төрөл гарлаар нь [[Энэтхэг-Европ хэлний язгуур|Энэтхэг-Европ]] хэлний язгуурын [[Слав хэлний салбар|Слав]] салбар, тэр дотроо [[Беларусь хэл|беларусь]], [[Украин хэл|украин хэлний]] хамтаар [[Зүүн Слав хэлний бүлэг|Зүүн Слав]] бүлэгт хамааруулж ангилсан. Орос цагаан толгойд [[кирилл үсэг|кирилл үсгийн]] Аа Бб Вв Гг Дд Ее Ёё Жж Зз Ии Й й Кк Лл Мм Нн Оо Пп Рр Сс Тт Уу Фф Хх Цц Чч Шш Щщ Ъъ Ыы Ьь Ээ Юю Яя гэсэн 33 үсэг ордог.

== Нэмж унших ==
*[[Оросын түүх]]

== Зураг ==
&lt;gallery&gt;
Файл:Gorskii 04421u.jpg
Файл:Prokudin-Gorskii-08.jpg
Файл:Prokudin-Gorskii-05.jpg|alt=
Файл:Мезенские-коновалы 1890.jpg|alt=
Файл:Pomor man.jpg|alt=
&lt;/gallery&gt;

== Зүүлт, тайлбар ==
{{reflist}}

== Цахим холбоос ==
{{commons|Russians|Оросууд}}
* [http://web.archive.org/web/20070929150541/www.rustrana.ru/article.php?nid=2720&amp;sq=19,23,118,531&amp;crypt= Русские: краткое описание]
* [http://www.sati.archaeology.nsc.ru/museum/prj7/href.php?art=e&amp;e=171 Основные этнотерриториальные группы] 
* [http://newsru.com/russia/28sep2005/russians.html Ученые завершили масштабное исследование генофонда русского народа (Фотороботы) «Усреднённый» портрет типичных русских] 
* [http://slovari.yandex.ru/art.xml?art=brokminor/34/34805.html Статья «Русские» в Малом энциклопедическом словаре Брокгауза и Евфрона]

{{Слав угсаатан}}

[[Ангилал:Европ дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Ази дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Хятад дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Слав төрлийн хэлт угсаатан]]
[[Ангилал:Оросын ард түмэн]]</text>
      <sha1>61kqgiec1s6up18lwjziya3ncczlc0z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мухулай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28170</id>
    <revision>
      <id>706314</id>
      <parentid>706247</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T17:02:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.26.194.136</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Мөн үзэх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11952" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр                        = Мухулай
| зураг                      =
| зурагны_дэвсгэр_тайлбар    = 
| тайлбар                    = [[Сүхбаатарын талбай]]н хойморт байх Мухулайн хөшөө
| төрсөн_огноо               = 1170 он
| төрсөн_газар               = [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын ханлиг]],Жалайр аймаг
| нас_барсан_огноо           = 1223 он
| нас_барсан_газар           = [[Их Монгол Улс]]
| үндэстэн                   = [[Монгол үндэстэн|Монгол]], [[Жалайр]] аймгийн овгийн хүн
| бусад_нэр                  = өрлөг баатар, мянганы ноён
| алдаршсан_хувь_нэмэр       = '''Гоо ван'''
| ажил_мэргэжил              = цэргийн ноён
}}

'''Мухулай''' (1170 - 1223) нь [[Их Монгол Улс]]ын цэргийн жанжин юм. Тэрбээр 15 насандаа [[Чингис хаан]]ы албанд зүтгэж эхэлсэн бөгөөд эцэг Жүрхэний Гүн гоо нь Тэмүжинд зарцаар өгсөн. Мухулай нь [[Алтан ураг]]т үл хамаарах ч бараг хааны дараа орох улсын '''Гоо ван''' цолыг авсан юм. Мухулай 53 наслахдаа бүх амьдрал нь цэргийн хуаранд өрнөж, аян замд гэрлэж, үр хүүхдээ өсгөсөн, нэг ч удаа ялагдаж байгаагүй гарамгай жанжин юм. Тэрбээр Чингис хаанд үлэмж олон ялалтыг авчирсан байлдааны тактикийг бэлтгэж, бусад жанжид түүнийг амжилтай хэрэгжүүлсэн гэдэг.
Харин зарим эх сурвалжид Мухулай 27 настай байхдаа Чингис хаанд дагаар орсон гэж бичсэн байна. Мухулайн эцэг бол үнэнч шударга хүн байсан бөгөөд Чингис хаанд хүчин зүтгэж явжээ. Чингис хаан Мухулай нарын нөхөрлөсөн үе нь Монголчууд тарж бутарсан олон овог аймгууд нэгдэн нийлэх гэж буй тэмцлийн ид үе байсан юм.

== Намтар ==
Хүнд цагт Чингис хаантай нөхөрлөсөн Мухулайн цэргийн эрдэм, үнэнч шударга зангаараа эхнээсээ л үлгэр дуурайлал болж байв. Төрөлхийн авхаалжтай, хичээнгүй Мухулай нь Боорчи, Зэлмэ зэрэг хатуу жанждын гараар хүмүүжиж, 20 хүрэх насандаа Чингис хааны 4 хөлөг баатрын нэг болж, 30 насны босгон дээр 9 өрлөгийн нэгд багтжээ.

Түүнээс хойш бараг дараалан тушаал дэвшсээр хааны дараа орох улсын ван болсон юм. 1199 онд Мухулай Найманы Буюруг ханы эсрэг хийсэн тулалдааны үед шалгарч, Байдраг голын хөвөөнд Найманы Хөгсү Сабрага баатрын цэрэгтэй тулалдаж явжээ. 1200 онд Онон мөрний хөвөөнд Тайчуудтай байлдахад оролцож, мөн оны намар 11 овог аймгийн цэрэгтэй тулгаран дарж, 1201 онд Гүр хаан Жамухын эсрэг байлдан 1202 онд Найман-Мэргидийн холбоотны цэргийг Хүйтэн уулын дэргэд тосон байлдсан, 1202 онд Татарыг мөхөөсөн тулалдаан, 1203 оны хавар Мау өндрийн байлдаанд оролцож байжээ. 1197-1206 оны хооронд явагдсан хамгийн томоохон гэж хэлж болох тулгаралтуудад бүгдэд оролцож явжээ.

== Их Монгол Улсад хүчин зүтгэсэн нь ==
1206 онд Чингис хаан Монгол туургатныг нэгэн дээвэр дор нэгтгэж, Их Монгол улсыг байгуулсны дараа Мухулайг гоо ван болгон өргөмжилж, зүүн түмний захирагч болгожээ. Хаант төрийн 88 гавьяатны гурав дахь, 95 мянгатын 3 дахь мянганы ноёноор тус тус өргөмжилжээ. Тэр үед Мухулай ван 38 нас хүрч байсан бололтой. Өдгөө судлаачид гоо ван цолыг ерөнхий сайд, шадар сайд гэсэн цолтой дүйнэ гэж тайлбарладаг. Энэ утгаар Мухулай ванг Монгол улсын анхны ерөнхий сайд байсан гэж үзэх түүхчид бий. Гадаад элчтэй харилцах дээд эрхийг хаан өөрөө барих тул гадаадад явах бичгийг 2 хэл дээр үйлдэх, элчийг хүлээн авч тохирох зиндаанд нь хамааруулах хүндэтгэх, дайн, найрамдлын асуудлыг их хуралдайд бэлтгэн оруулах ажлыг Мухулай ван голдуу эрхэлж байв.

Мухулай бол амьдралынхаа 50 жилийг цэргийн майханд өнгөрөөж, аян дайныхаа хажуугаар гэрлэж, үр хүүхдээ өсгөж явсан гайхамшигт жанжин юм. Тэрээр Чингис хаанд олон ялалт бэлэглэсэн билээ. Түүнчлэн Мухулай ван Монгол цэрэг эрсийн зориг хийморийг тэтгэх зорилгоор бүх цэргийн хар тугийг шинээр бүтээн залах үйлийг Чингис хаанд сануулсан бөгөөд амжилттай гүйцэтгэсэн учраас бүх цэргийн тугчаар томилогдсон байна. Түүнээс хойш Хар сүлдийг дайн байлдаанд залах, авч явах, тахих, догшруулах, байрнаас нь хөдөлгөхөд гагцхүү Мухулайн үр удмынхан гардан гүйцэтгэх болжээ.

1211 онд Чингис хаан Алтан улстай дайтах үед Зэв, Мухулай нарын удирдсан цэрэг цохилтын үзүүр болон хөдөлж, Алтан улсын цэрэгт хэд хэдэн удаа хүчтэй цохилт өгчээ. 1213 онд Мухулай ван стратегийн чухал ач холбогдол бүхий Цавчаал боомтыг довтолсон боловч авч чадаагүй байна. Үүний дараа Мухулай ван Ляодуны хойгт амжилттай давшин, хойд Хятадын нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулсан байна. Чингис хаан нутгийн зүг хүлгийн жолоог эргүүлэхдээ Хятадыг байлдан дагуулах ажлыг Мухулайд даалгасан нь ямар их итгэл хүлээлгэж байсныг харуулж байгаа юм. Мухулай ван ойролцоогоор 2,5 түмэн Монгол цэрэг, 2 түмэн Кидан цэрэг нийт 4,5 түмэн цэргийн хүчээр Алтан улсыг эзлэх дайнд орсон бөгөөд Алтан улсын дотоод зөрчлийг ашиглах, цэрэг-дипломатын аргыг хослуулан хэрэглэх, морины хурдаар давших зэрэг аргуудыг хослуулан хэрэглэж, Алтан улсын төрийг шахаанд оруулж байв. Байлдааны ажиллагааг амжилттай болгохын тулд Мухулай ван Хятадуудын өөрсдийн аргыг хэрэглэх шаардлагатай гэдгийг сайн ойлгож байлаа. Үүний дүнд ч Хятад цэргээс бүрдсэн явган цэргийн анги байгуулж байв. Мухулайн удирдан явуулсан байлдааны ажиллагааны үед буюу 1217-1223 оны хооронд Хятадын хойд хэсгийн асар их нутаг Монголчуудын гарт орсон боловч түүнийг эсэргүүцэх орон нутгийн иргэдийн тэмцэл бас байжээ. 6 жилийн дотор Мухулай ван 45000 цэргийн хүчээр нийтдээ 1500 км өргөн фронтоор байлдааны ажиллагаа явуулж, 500 км газар давшжээ.

== Амьдралын сүүлийн жилүүд ==
Тэрээр [[Сүн улс]]тай дипломат харилцаа тогтоон, холбоотны хувиар Алтан улсыг ганцаардуулах бодлого барьж байв. Энэ талаас нь аваад үзвэл Мухулай ван чадварлаг, алсын хараатай улс төрийн бодлоготон байжээ. Харамсалтай нь Мухулай ван өвчний улмаас 1223 оны 3-р сард нас баржээ. Алтан улсын эсрэг давшилт эрчимжиж байх тэр үед Мухулай ван нас барсан нь хүнд гарз байсан юм.

Хожмоо Чингис хаан Бяньжиныг байлдаж явахдаа бүх цэргүүд, жанжиддаа хандан ''“Мухулай маань амьд байсан бол би яалаа гэж ингэж явахав”'' хэмээн шүүрс алдсан гэдэг. Учир нь Монголчууд [[Алтан улс]]ын эсрэг 1211-1234 он хүртэл даруй 23 жилийн турш үргэлжилсэн дайныг хийж байсан бөгөөд энэхүү аян дайн нь хамгийн их хүн хүч, цаг хугацаа шаардсан дайн байсан юм. 1211-1223 оны хооронд буюу 12 жилийн турш Мухулай вангийн удирдан явуулсан байлдааны ажиллагаа үнэхээр амжилттай байсан юм. Монголын цэрэг Мухулайн удирдлага дор 1217-1223 онд томоохон, шийдвэрлэх ялалтуудыг удаа дараалан байгуулж, хожмоо явагдах байлдааны ажиллагааны үндэс суурь нь болж өгчээ.

Мухулай бол Монгол жанжны авьяас билэг, арга ухаан ямар ч нөхцөл байдалд уран чадварлаг, түргэн шаламгай шинж чанараа төвөггүй дасан зохицож чаддаг гайхамшигтай өрлөг жанжин байсан юм.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Боорчи]]
* [[Борохул]]
* [[Чулуун]]

[[Ангилал:Их Монгол Улс]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Монголын жанжин]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1170 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1223 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>amu6oe1ttsba0ym386vlh2p4fymfdlj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сандо амбан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>36796</id>
    <revision>
      <id>706335</id>
      <parentid>706141</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T07:09:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9585" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр                        = Сандо
| зураг                      = San_To.jpg
| зурагны_дэвсгэр_тайлбар    = Сандо амбан
| тайлбар                    = Сандо амбан
| төрсөн_огноо               = 1876 он
| төрсөн_газар               = Манж Чин Улс, Өвөр Монгол, Шулуун цагаан хошуу
| нас_барсан_огноо           = тодорхойгүй
| нас_барсан_газар           = тодорхойгүй
| үндэстэн                   = Монгол
| бусад_нэр                  = Сандуй бас Сан То
| алдаршсан_хувь_нэмэр       = Монгол дахь Манжийн сүүлийн амбан сайд
| ажил_мэргэжил              = 
}}

'''Сандо''' буюу [[Сандуй]] нь [[Монгол]]ын [[Хүрээ]]нд /1909-1911/ сууж байсан [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манж]] [[Чин улс]]ын сүүлийн [[Амбан|амбан сайд]] юм.

==Намтар==
===Манжийн хааны албанд хүчин зүтгэсэн нь===
Сандо нь 1876 онд [[Өвөр Монгол]]ын [[Шулуун цагаан хошуу]] / Чекиан мужийн Ханчоуд, англиар [[Ханжоу]], [[Жөжян|Жөжян муж]]-д төрсөн [[монгол цус]]тай хүн байжээ. Сандо нь [[манж]]ийн [[:ru:Восьмизнамённая армия|найман туг]]ийн цэргийн [[Цагаан туг]]ад хамаарах хүн байсан байна. Түүнийг Манж Чин улсын [[Ю Чу-Ян]] гэдэг нэртэй багш сургаж байсан төдийгүй бие дааж суралцжээ. Мөн түүнийг [[Япон]]ы [[Токио]] хотод боловсрол эзэмшсэн хүн гэсэн мэдээлэл байдаг.

Тэрээр бага залуугаасаа Манжийн төрийн албанд зүтгэсэн байна. Эхний үед Ханчоугийн захирагч байгаад дараа нь Ханчоугийн цэргийн академийн захирал, давхар Чкиан мужийн Гадаад хэргийн хорооны захиралын албыг хашиж байсан байна. 1902 онд Ханчоуг орхин [[Бээжин]]гийн Эзэн хааны Их сургуулийн хянах түшмэл болжээ. 1907 онд иргэний захиргааны зөвлөлийн зөвлөхөөр ажиллажээ. Харин 1908 онд Футутун буюу Куехячены орлогч дэслэгч генералаар томилсон.

===Ар Монголын Хүрээний Амбан сайдаар суусан ба Монголын Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал=== 
[[Файл:Сандо амбан.png|300px|thumb|left|Их хүрээн дэх Манж амбан Саньдо. 1910 он]]
1909 онд [[Ар Монгол]]ын Хүрээнд суух [[амбан]] [[сайд]]аар томилогдсон байна.Энд байхдаа Манж чин улсын бодлогыг монголд хүчээр хэрэгжүүлэхийг оролдсон боловч [[Богд|Богд гэгээн]] болон монголын [[Ноён|ноёд]], [[лам]] нарын хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулгарсан байна. 
Энэ үед 1911 онд Манжийн ноёрхолыг [[хятад]]ад унагасан тул 1911 оны 12 сарын 1 буюу Цагаагчин гахай жилийн өвлийн тэргүүн сарын 13-ний өглөө нь [[Халх]]ын Хүрээний бүх хэргийг түр удирдан шийдэх газар буюу Түр засгийн газраас [[Түшээт хан аймаг#Аймгийн чуулган дарга нар|Түшээт хан аймгийн чуулган дарга]] [[Гадинбалын Чагдаржав]], мөн аймгийн жанжин чин ван [[Чингэлтэй]], Сэцэн хан аймгийн чуулганы дэд дарга Гомбосүрэн, тус аймгийн жанжин Гомбосүрэн, ван Цэрэнсодном, гүн Намсрай, [[Да лам Цэрэнчимэд]] нар Манжийн Сандо амбаныг 3 хоногийн хугацаанд Монгол газар улс орноос гарч явахыг тулган шаарджээ.
Сандо амбан мөн өдрөө Оросын консулд очиж хамгаалалт хүсэж, консулын байранд хоноод 12 сарын 4-ний өдөр [[Хиагт]]аар дамжин [[Манжуур]] буцжээ.

===Хятадын албанд зүтгэсэн жилүүд===
Хятадад Манжийн ноёрхолыг түлхэн унагаж Бүгд найрамдах Хятад улсыг байгуулснаас хойш Сандо нь хятадын албанд зүтгэж эхэлсэн байна. Түүнийг 1912 оны 10 сард [[Мүгдэн]]гийн Дэд дэслэгч генералаар томилсон ба мөн оны 11 сард Чинчоугийн Футутунгаар давхар томилогдсон байна. Энэ албан тушаалд тэрээр цөөнгүй жил ажиллсан ба 1920 оны 9 сард Манжуурын захирагч [[маршал]] [[Жан Золин]]гийн дэмжлэгтэйгээр Бээжин дэх Ажилчин ба цагаачдын товчооны даргаар томилогджээ. 
1921 оны 12 сард Иргэний хорооны дарга, 1922 оны 6 сард Өлсгөлөнтэй тэмцэх хорооны захирал, мөн оны 10 сард Маршалын коллежийн Чианчунаар томилогдон ажиллажээ.
Сандогийн амьдралын сүүлийн жилүүдийн тухай баримт мэдээлэл тодорхойгүй байна.

===Шагнал===
Сандогийн хятадын төлөө зүтгэлийг үнэлэн 1921 оны 7 сард Ташоу Паокян Чиахо одонгийн хоёрдугаар зэрэг, 1922 оны 11 сард Ташоу Чиахо одонгийн нэгдүгээр зэргээр тус тус шагнаж байжээ.

==Сонирхолтой баримтууд==
*Сандо амбан нь баруун европжсон хүн байсан бололтой байдаг. Тэрээр хүрээнд ирсэний дараа гудамжинд бие засахийг хориглож, анхны нийтийн бие засах газрыг байгуулж байсан ба гудамжуудад гэрэлтүүлэг хийж, сонин эрхлэн гаргаж байсан байна. Мөн автомашин сонирхож байсан гэдэг.
*Сандо амбан Хүрээнд байгаад буцаж явах замдаа [[Харбин]] хотод Японы сэтгүүлчид өгсөн ярилцлага нь Японы архивт байгаагаас үзвэл: “Сандо миний бие хэргийг шийтгэгч сайдаар хоёр жилийн хугацааг Их Хүрээнд өнгөрөөсөн боловч тэр хугацаанд нэг ч удаа хоолоо тавтай идэж үзсэнгүй. Учир нь хол газарт бүхий тэнд (Монголд) манай ордны ачлал болон сүр хүч хүрэхгүй тул Монголын хутагтын дарангуйлал хэтэрхий бөгөөд хөрш орон болох Оросын оролцоо туйлдаа хүрсэн” гэж хэлсэн бий.
*Сандо амбанг анх ирээд Богд гэгээнд бараалхахад Эх дагина Дондогдулам хамт байсан боловч амбанг хүндлэн босоогүйгээс амбан, гэгээн хоёр муудалцан цаашид таарамжгүй харилцах болсон гэсэн ам дамжсан яриа байдаг.
*Сандо амбанг Хүрээнээс хөөгдсөний дараа монголчуудын дунд “Үдэш болгон ноцоод байдаг Үмхий лаампаг нь унтраа биз ээ хө Үй олныг жанжлаад байдаг Өнөө муу амбан чинь хайчсан билээ хө” гэсэн хошин дуу гарсан.
==Мөн үзэх==
*[[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]]

==Эшлэл==
*[[Хятад дахь Хэн нь Хэн бэ?|&quot;Who's Who in China&quot;]]. Шанхай хот. 1925 он

==Уран зохиол==
*[[Сономбалжирын Буяннэмэх]]. “Ойрхи цагийн товч түүх буюу Сандо амбан” жүжиг. 1922 он
*[[Бямбын Ринчен]]. Сандо амбан. роман. УБ хот. 1973 он

{{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}}
[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]
[[Ангилал:Манжийн амбан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]]
[[Ангилал:1876 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1941 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>4bwgca2x91tdznzevemwq73apdd4tli</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37653</id>
    <revision>
      <id>706324</id>
      <parentid>702845</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T05:26:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>161.8.184.15</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Булаан эзлэлтийн түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18006" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|албан_ёсны_нэр                = '''Гадаад Монгол'''
|богино_нэр                    =
|далбааны_зураг                = Flag of China (1912–1928).svg
|газрын_зураг                  = Tsagaantan (khar zuraas) ba gamingiin tsergiin (ulaan shugam) hyanaltan dahi nutag-BNMAU-yn tuuh 1986 surakh bichig.jpeg
|нийслэл_хот                   = [[Улаанбаатар|Хүрээ]]
|хамгийн_том_хот               =
|албан_ёсны_хэл                = [[Монгол хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               =
|үндэс_язгуур                  =
|үндэс_язгуур_он               =
|засаглалын_хэлбэр             = Цэргийн засгийн газар
|удирдагчийн_цол1              = 1919-1920
|удирдагчийн_нэр1              = [[Сю Шүжан]]
|удирдагчийн_цол2              = 1920-1921
|удирдагчийн_нэр2              = Чен И
|хууль_тогтоогч                =
|дээд_танхим                   =
|доод_танхим                   =
|газар_нутаг_км2               = 1.700.000
|хүн_амын_тооцоо               =
|хүн_ам_тооцоолсон_он          =
|хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс   =
|хүн_амын_тооллого             =
|хүн_ам_тоолсон_он             =
|тэмдэглэл                     =
}}

{{Монголын түүх}}

Богд Хаант Монгол Улс нь гадаад дотоод хүчин зүйл ялангуяа БНХУ-ын түрэмгийлэлийн шууд үр дүнд 1919-1920 онд хятадын цэрэгт эзлэгдсэн үе юм. 

==Булаан эзлэлтийн түүх==
{{гол|Хятадын Богд хаант Монгол улсыг эзлэх төлөвлөгөө}}

[[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]] болон [[Оросын Хаант Улс|Орос орон]]д гарсан [[Октябрийн хувьсгал]], [[Оросын иргэний дайн]] зэрэг үйл явдлуудаас уламжлан [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын талаар Оросын баримтлах бодлого суларсан байна. Энэхүү эгзэгтэй үед монголын тусгаар тогтнолыг цаашид хангах тал дээр монголын ноёд лам нарын хооронд зөрчил хурцадсан бөгөөд 1919 оны 2 сард ерөнхий сайд [[Төгс-Очирын Намнансүрэн|Сайн ноён хан Намнансүрэн]] учир битүүүлэг байдалд нас баржээ. [[Хиагтын гэрээ]]ний дагуу Монголд сууж байсан Хятадын бүрэн эрх төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]] энэхүү байдлуудыг ашиглан монголын удирдлага дах хятадын тал баримтлагч [[Гончигжалцангийн Бадамдорж|Шанздуба Бадамдорж]], Гадаад хэргийн сайд [[Балингийн Цэрэндорж|Цэрэндорж]] зэрэг лам ноёдыг өөртөө татах бодлогыг амжилттай явуулж байсан байна. 
Тэрээр Монгол улсын эдийн засаг хүндрэлтэй байсныг далимдуулан ихээхэн шан харамж олгох амлалт өгсөн ба Хиагтын гэрээгээр тогтоосон Монголын Автономийг монголчууд өөрсдөө хүсэлт гарган устгах тухай [[64 зүйлийн гэрээ]] гэгчийг боловсруулан [[монголчууд]]ад тулган өгсөн байдаг.
Үүнийг [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] тэргүүтэн эрс эсэргүүцэж бйахад Бадамдорж, Цэрэндорж нар дэмжиж байжээ. &lt;ref&gt;[http://tuurgatan.mn/article/123 МОНГОЛ ДЭЭЛТЭЙ БУУДУУЛСАН ДАА]&lt;/ref&gt;

[[File:DuanQirui.jpg|thumb|left|120px|[[Дундад Иргэн Улс]]ын Ерөнхийлөгч ]]
Иймэрхүү хоорондын зөрчилтэй нэгдсэн бодлогогүй үед хятадын генерал [[Сю Шүжан]] 1919 оны 10 сард 4000 цэрэг бүхий цэргийн толгойн ангиудын хамт [[Нийслэл хүрээ]]нд ирж байрлажээ. Үүний араас оны эцэс гэхэд 10000 цэрэг бүхий хүч ирж байрлажээ.&lt;ref name =&quot;Ewing&quot;&gt;Thomas E. Ewing, &quot;Russia, China, and the Origins of the Mongolian People's Republic, 1911-1921: A Reappraisal&quot;, in ''The Slavonic and East European Review, Vol. 58, No. 3 (Jul., 1980)'', p. 406ff&lt;/ref&gt;
Чен-И ба Сю Шүжан нар хоорондоо зөрчилдөн улмаар Сю Шүжан Чен-И г баривчилан [[бээжин]]д хүргүүлсэний дараа Монголын автономийг устгах гэрээ бичигт монголчуудыг гарын үсэг зуруулахаар цэргийн хүчээр сүрдүүлэн Бадамдорж, Цэрэндорж нарын зөвшөөрсний дагуу зуруулсан ба Монголын армийн зэвсгийг хураан монголын автономийг устгах ёслолыг хүрээнд хийжээ. Энэ үеэр Богд хааныг хятадын ерөнхийлөгчийн зурагт мөргүүлэх зэргээр монголчуудыг илт доромжилсон үйлдлүүдийг хийсэн байна.
Бээжинд Сю Шүжаны багтдаг Анхуй бүлэглэл унасны дараа түүнийг эргүүлэн татсан ба Чен-И эргэн иржээ. 

[[File:Xu Shuzheng and Mongolian Noyons in Khüree.png|thumb|right|300px|1919 Хүрээнд Сю Шүжан]]

Энэ үед монголчууд хятадын цэргийн түрэмгийлэн эзэлснийг эсэргүүцэн, хөдөө орон нутагт тэмцэл өрнүүлж эхэлжээ. Тэмцлийн хэлбэр нь цөн тоотой гамин цэргүүдийг зэвсэглэн дайрч устгах, цэргийн агт орьдыг булаах, цэргийн ачаа хөсгийг дээрэмдэх зэрэг хүч хэрэглэсэн аргуудаас гадна Богд хаан болон тусгаар тогтнох эрмэлзлэл бүхий ноёд, лам  нар гадаадын улсуудаас цэрэг, зэвсгийн тусламжийг бичгэн болон аман хэлбэрээр хүсэх зэргээр явагдаж эхэлжээ. Мөн үед хүрээнд тэргүүний тэмцэгч эх орончдын [[Монгол Ардын Нам|Хүрээний бүлэг ба Консулын бүлэг]] гэсэн нууц бүлгэмүүдийг байгууж, тэмцэж эхэлсэн. Чен-И хүрээнд ирсэний дараа монголчуудыг зөөлөн аргар татах бодлогоо дахин эхэлсэн боловч Сю Шүжаны дараа цэргийн эрхийг авсан байсан генерөл [[:zh:张景惠|Жан Циньхуй]], [[Го Сунлин]] и [[:zh:门炳岳|Ма Бинюэ]] нар түүнд захирагдсангуй. Монгол орныг эзэлсэн [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|гамин]] цэргүүд монголчуудыг дээрэмдэх, хүчирхийлэх аргаар хангамжаа бүрдүүлж байсан ба харгислал улам ширүүссэн байна. хятадын тагнуул мэдээлэгч нар болон урвагч нарын тусламжтайгаар монголчуудын тэмцлийг мэдсэн хятадууд [[Богд хаан]]ыг гэрийн хорионд оруулж хорисон ба монголын дэвшилтэт үзэл бодол бүхий ноёд, лам нар ба жирийн монголчуудыг олноор нь хомроглон баривчилан хорьж, эрүүдэн шүүж эхэлсэн байна.

Үүнээс гадна Монголын Нийслэл хүрээнээс гадна, [[Хиагт]], [[Чойр]], [[Улиастай]], [[Ховд]], Сэцэн ханы өргөө  зэрэг томоохон суурингуудад олон тооны цэрэг бүхий гарнизонуудыг байршуулснаар монгол дах өөрийн цэргийн байрлалыг сайжруулжээ.
Сибир, байгаль орчимд улаанууд ялалт байгуулснаар цагаантны байдал эрс муудаж олон тооы дүрвэгч оросуууд монголд олноор орж ирж байжээ.

==Үр дүн==
{{гол|Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан}}
[[File:Roman Ungern von Sternberg.jpg|thumb|left|120px|Барон Унгерн фон Штернберг]]
Монголын ийм эгзэгтэй үед 1920 оны 11 сард оросын Даураас дэслэгч генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн командалсан [[Азийн морин дивиз]] [[Хэнтий]]н хойт хэсгээр монголд цөмрөн орж ирсэн байна. Барон унгерн Нийслэл хүрээ рүү 1920 оны сүүлээр хоёр удаа дайралт хийсэн боловч цэрэг, зэвсгээр давуу гамингийн сөрөг цохилтод авттан ухран Тэрэлжид байрлажээ. Бароныг монголчууд идэвхитэй дэмжин хүн хүч, цэргийн агт, хүнсний зүйлээр хангасны дараа 1921 оны 2 сард шийдэмгий довтолгоо хийн хүрээн дэх  15000 гамин цэргийг бут цохин ихэнхи хэсгийг Хиагт руу зугтаалгасан байна. 
Барон Богд хааныг дахин хаан ширээнд нь суулган Богд Хаант Монгол Улсыг дахин байгуулжээ.
Энэ үед Барон унгерн болон түүний удирдлага дах [[генерал Резухин]], [[Кайгородов]], [[:ru:Казагранди, Николай Николаевич|Казагранд]] болон бусад офицеруудын удирдсан цэргийн анги, отрядууд монголчуудын дэмжлэгтэйгээр монголд байсан гамин цэргүүдийг Чойр, Улиастай, Вангийн хүрээ, Улаан хад зэрэгт тулалдан бут цохисон ба хиагт дах гамин цэргийг д.[[Сүхбаатар]] тэргүүтэй Ардын журамт цэргүүд тус тус бут цохижээ. Ингэж монголчууд гамингийн эзлэлтээс чөлөөлөгдсөн байна.

==Хохирол==
Хятадуудын түр зуурын цэрэглэн эзэлсэн нь хэдийгээр богино хугацаанд үргэлжилсэн хэдий ч Монголын нийгэм-эдийн засагт хүнд хохирол учруулсан байна. Хятад цэргийн дээрэмдлэгт олон тооны сүм хийд бүхий суурин газрууд нэрвэгдсэн төдийгүй заримыг нь галдан шатааж устгасан байна. Үүнээс гадан хятад цэргүүд монголд дээрэм тонуул, аллага, хүчирхийлэлийг газар сайгүй хийж байсны үр дүнд 17000 монгол хүн амь үрэгдсэн ба олон тооны мал, сүрэг, үнэт эдлэлийг дээрэмдсэн байна. &lt;ref&gt;См. ''Эрлихман В.'' Потери народонаселения в ХХ века: справочник. — М.: Русская панорама, 2004&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;
''Кузьмин С. Л., Оюунчимэг Ж.'' [http://www.scribd.com/doc/54133527/%D0%91%D1%83%D0%B4%D0%B4%D0%B8%D0%B7%D0%BC-%D0%B8-%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D1%8E%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D0%B2-%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B8 Буддизм и революция в Монголии]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кузьмин С.Л. Барон Унгерны түүх: үнэнийг дахин сэргээсэн туршилт. Улаанбаатар, 2013&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Торновский М.Г. Монголчуудтайгаа бол би Лиссабон ч хурнэ. Улаанбаатар, 2009&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Барон Унгерний тухай баримт, дурдатгалууд. Улаанбаатар, 2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.tsahimurtuu.mn/index.php/stories/2012-05-10-04-47-02/1983-archive-story-1809 Батсайхан О. Хүрээг хятадуудаас чөлөөлсөн монгол улсын баатар Барон Унгерн]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж., Баяр Б. Улаан хадын дэргэдэх байлдаан бол Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол үйл явдлын нэг мөн. – Түүхийн судлал Tomus 41-42, Fasc.14. Улаанбаатар, 2011-2012, х. 182-217 [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]&lt;/ref&gt;

==Түүхэн баримт==
[[Монголын үндэсний архив]]т 1919 онд [[Нийслэл хүрээ]]нд сууж байсан Бүрэн эрх төлөөлөгч Чэн-И ба Богд хаант Монголын улсын удирдлагатай хийсэн хэлэлцээний үеийн тэмдэглэлийн хэсэг хадгалагдаж байна. Тэрхүү тэмдэглэлд [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс#Түүх|Монголын автономит төр]]ийг устгасаны төлөө [[Монгол]]ын ноёд, том лам, хутагт нарт мөнгөн шагнал олгох асуудлыг хэлэлцсэн байх бөгөөд 138 хүний нэр, цол хэргэм болон олгох мөнгөн шагналын хэмжээг заасан жагсаалтыг үйлдсэн нь хадгалагдан үлджээ. Жагсаалтын эхэнд [[Ерөнхий сайд]], Эрдэнэ шанзав да лам [[Гончигжалцангийн Бадамдорж]]ид 30 мянган [[лан]] мөнгө, Дотоод яамны дэд сайд дархан чин ван [[:zh:綳楚克車林|Пунцагцэрэн]] ба дэд сайд [[Да лам Пунцагдорж]] нарт тус бүр 15 мянган лан мөнгө, [[Гадаад яамны сайд]], Хичээнгүй гүн [[Балингийн Цэрэндорж|Б.Цэрэндорж]]ид 20 мянган лан мөнгө гэх зэргээр нийт 354 мянган лан мөнгө олгохоор заасан байна. 1920 онд Монголын ноёд лам нарын өөрийн хүсэлтээр автономит эрхийг устгасан. Нэгэнт хэлэлцэн тохирсон зүйл хэрэгжсэн тул мөнгөн шагналаа авсан байх магадлал өндөр

==Мөн үзэх==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монгол Ардын Нам]]
* [[Хиагтыг Барон Унгернээс хамгаалсан]]
* [[Баруун замын цэргийн чөлөөлөх байлдаанууд]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Цагаантны үлдэгдэлтэй тэмцсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]
* [[Азийн морин дивиз монголд нэвтэрсэн нь]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]]
* [[Азийн морин дивизийн 1921 онд Зөвлөлтийн эсрэг хийсэн аян дайн]]
* [[Азийн морин дивизийн Троицкосавск руу хийсэн дайралт]]
* [[Азийн морин дивизд гарсан бослого]]
* [[Азийн морин дивиз Манжуур луу гарсан нь]]
* [[Хятадын газар нутгийн санаархал]]

==Эшлэл==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
*[https://mongoltoli.mn/history/h/640 Гадаад Монголын өөртөө эзэрхэх засгийг устгасан нь]

{{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}
[[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Зөвлөлт-Хятадын харилцаа]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:1919 он]]
[[Ангилал:1920 он]]
[[Ангилал:1921 он]]</text>
      <sha1>tlucvkhro39ej1yzq16s9l6uv5xs6rr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жиньдандаогийн хядлага</title>
    <ns>0</ns>
    <id>40819</id>
    <revision>
      <id>706336</id>
      <parentid>567053</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T07:17:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>161.8.184.15</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5981" xml:space="preserve">'''Улаан малгайтны бослого'''&lt;ref&gt;Бас өөрөөр '''Улаан малгайтны урвалгаан, Жиньдандаогийн үймээн''' гэж нэрлэдэг.&lt;/ref&gt; ([[Англи хэл|англи]]:''Jingdandao incident'') нь 1891 онд Хятад тариачин '''Ян Ей Чуан''' удирдсан, хятад тариачдын самуун дэгдэж, Өмнөд Монголын 49 хошууны [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган]]&lt;nowiki/&gt;ы нутгийг хамарсан. Нийт 150,000 - 500,000 гаруй монголчуудыг хядсан нь [[Монгол үндэстэн|монголчууд]]&lt;nowiki/&gt;ын түүхэнд монгол үндэстний эсрэг хамгийн том [[геноцид]]үүдийн нэг болсон юм. Дараа нь энэхүү алан хядлагыг бослого хэмээн Хятадууд нэрлэж өөрсдийгөө өмөөрсөн юм.

== Бослого гарсан нь ==
[[Хятад үндэстэн|Нангиад]] нар '''“Монгол хүнийг нь алж, газрыг нь булаая!”''' гэж уулгалан, [[Чин улс]]&lt;nowiki/&gt;ын засаг захиргааны түшмэдтэй хуйвалдаж, [[Зостын чуулган]]&lt;nowiki/&gt;д (одоогийн [[Улаанхад]]), Харчин гурван хошуу, Зуу Удын чуулганы Аохан хошуу, Баарин хоёр хошуу зэрэг олон хошуу нутгийг хамарч, 48 өдөрт 150,000 - 500,000 гаруй монголчуудыг хяджээ.

Монголчуудыг мянга мянгаар нь бөөгнүүлж, нэг ч хүн үлдээлгүй алж байв. Нялх хүүхдийг хөлөөс нь барин савах, жадны үзүүрт өлгөх зэргээр хороож байлаа. Жирэмсэн эхийн гэдсийг хүүлж, ургийг нь харуулна. Хожим тэр хүмүүсийг оршуулах гэхэд толгой байвч бие үгүй, бие байвч толгой үгүй, бие толгой байвч мөчис үгүй гэхчлэн үзэшгүй аймшигт дүр зураг угтжээ. Маш болхи зэрлэгээр цавчилж, цохилж, тамлаж зовоож хядсан аж.

Олон монгол хүн цөс хэмхэртэл эмээж, араас улаан малгайтнууд гарч ирэх вий хэмээн Хянганыг давтал зугтаж дүрвэжээ. Сод зохиолч [[Инжаннаш|Инжиннаш]] хамаг бүхнээ орхин зугтаж, [[Ляонин]]&lt;nowiki/&gt;д нэгэн хуучин балгасанд орогнож нуугдаж байгаад, гэрийнхээ хятад боолдоо алуулсан юм. Олон монгол хүн шударга өшөө хорсолд автаж, эрслэн тэмцэх болжээ.

== Үр дүн ==
Тус хядлага болж өнгөрсөнөөр дараах үр гарсан.
# Зостын чуулганы нутагт [[Хятад үндэстэн|нанхиад]] тариачидын тосгон суурин ихээр байгуулагдаж, газар хагалж, тариа тарих болсон. Энэ үеэс хятад тариачид монгол малчдыг хойд зүг түрэх үйл явц эрчимжиж эхэлсэн.
# Энэ бүс нутгаас Монгол ардууд шахагдаж, хяналтаасаа алдсан. Энэ бүс нутгийг хожим [[Хэбэй|Хөбэй муж]], [[Ляонин|Ляонин мужид]] таслан өгсөн.
# Монгол үндэстний хувьд хүн амын ихээхэн хохирол хүлээж, 150,000 - 500,000 хүн амиа насаа алдсан. Ингэснэр Цагаан хэрэм дагуух нутгаа алдсан. 

== Судлагдсан байдал ==
[[Хятад улс|Хятад]]&lt;nowiki/&gt;ын улс төрийн үзэл сурталд дарагдаж ирсэн нь бүрэн сайтар судлахад саад болж байгаа юм. Өвөр монголчууд энэ асуудлыг сөхөхөд хятадууд ''“Танай Монголын байлдан дагуулагчид 30 сая хятад хүнийг алсан. Түүний л хариу байгаа биз”'' гээд тоодоггүй аж.

Монгол эрдэмтэдийн зүгээс тавьдаг санал нь дараах зүйл дээр төвлөрч байдаг. 
# [[Монгол үндэстэн|Монголчууд]] дайны бус үед нэг дор гэмгүй [[Хятад үндэстэн|нанхиад иргэдийг]] алж хядаагүй, зөвхөн дайн байлдааны үед л хохирол үзэх зүйл байдаг.
# [[Хятад үндэстэн|Нанхиад]]&lt;nowiki/&gt;уудын олон зууны турш цусан өш санаж хэрэгжүүлж явах мунхаг сэтгэлгээ хүн төрөлхтөнд байж болохгүй,  
# [[Юань улс|Юань гүрнийг]] мөхөөхдөө ч, бусад олон тохиолдолд ч монголчуудыг алж хядаж, хариу гээчээ авахын дээдээр аваад зогсолгүй, асар ихээр хохироож ирсэн нь тус удаагийн хэрэгт хамааралгүй зүйл.
Энэхүү улаан малгайтны (улаан алчууртны) урвалгаан нь хожмын улаан алчууртны буюу '''Шударга нударгын''' ([[Ихэтуаний бослого|Ихэтуаний]]) бослогын эх үүсвэр болсон гэж үздэг.

==Эшлэл==

[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>1l32wfqxurly6ewrf6zjwq5ok0dxmss</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монгол ноёдын цол хэргэм</title>
    <ns>0</ns>
    <id>46015</id>
    <revision>
      <id>706329</id>
      <parentid>702336</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T06:29:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>38.34.179.30</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Манж ба Богд Хаант Монгол Улсын үеийн цол хэргэм */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9701" xml:space="preserve">Ноёдын [[цол]] үе улиран залгамжлагддаггүй бол [[хэргэм]] үе улиран залгамжлагддагаараа ялгаатай.

=Хүннү=
*[[Шаньюй]]
*Түци ван- Г.Сүхбаатар түшээ гэсэн утгатай гэж үзжээ.
*[[Жүки ван]]
*[[Гули ван]]
*[[Лүли ван]]
*[[Их данху]]
*[[Их дувэй]]
*Түмтийн ноён
*Мянгатын ноён
*Зуутын ноён
*Аравтын дарга
*Овгийн тэргүүн, хан

=Сяньби=
*[[Хаан]]

=Нирун=
*[[Хаан|Каган]]
*[[Сайд]]
*[[Бичээч]]

= Түрэг =
# [[Хаан]]
# [[Тардуш]]
# [[Шад]]
# [[Бэхи]]
# [[Буюруг]]
# [[Тегин]]
# Билгэ
# Бойла/Пэйло

=Их Монгол Улс (1206-1271)=
*[[Хаан|Их Хаан]]: [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] төрийн хэргийг хэмжээлшгүй эрх мэдэлтэйгээр захирах дээд албан тушаалтан. Чингис хааны алтан ургийн дотроос өргөмжлөгдөж байв.  
*[[Хатан|Их Хатан]]:  Их Хааны албан ёсны эхнэр, төрийн их хатан. Улсын бүх эмэгтэйчүүдийн тэргүүн. Хааныг таалал төгссөний дараа төрийн хэргийг түр захирах эрхтэй.
*[[Үжин]]: Хааны болон ноёны эхнэрүүдийн хүндэтгэлийн нэр. Сурвалжит айлын охид үжинд тооцогдоно. 
*[[Хан]]: Их Монгол Улсаас хараат [[Алтан Орд|Зүчийн улс]], [[Цагаан орд|Цагаан ордны улс]], [[Цагаадайн улс]], [[Ил Хаант Улс|Ил ХаадынУлсыг]] захирагч эздийн албан тушаал, цол.
*[[Хунтайж]]: Их Хааныг залгамжлагчийн хан хөвгүүнд олгож байсан цол. [[Их Монгол Улс|ИМУлсад]] [[Хубилай хаан]] үеэс энэ цол хэрэглэж эхэлсэн. 
*[[Ван|Улсын ван]]: [[Жалайр|Жалайрын]] [[Мухулай]] вангийн удмын ноёны хятад нутгийг захирах албан тушаалтан.
*[[Заргач]]: Шүүгч тушаалтан
*[[Улсын Бэхи]]
*[[Хорч]]: Хааны торгон цэргийн нум сум агсагч цэргийн даргын тушаал.
*[[Чэрби]]: Хааны торгон цэргийн удирдах тушаалтан.
*[[Хишигтэн]]: Хааны торгон цэргийг заасан ерөнхий нэр.
*[[Чинсан]]: Төрийн гол хэргийг захирагч сайд. Одоогийнхоор Ерөнхий сайд, Шадар сайдтай дүйцэх тушаалтан. 
*[[Өрлөг]]: Хааны итгэлт цэргийн жанжинд олгох тусгай цол чимэг. 
*[[Баатар]]: Дайнд гавьяа байгуулсан хүнд өгдөг цол
*[[Дархан цол|Дархан]]: Хааны болон ван ноёдод гавьяа байгуулсан хүнийг албаны татвараас чөлөөлж, нутаг дархлан суух, дайны олз хишигээ үл хуваалдах зэргийн эрх мэдлийг эдлэх хүний цол.
*[[Даргач]]: Аливаа нутаг дэвсгэр, суурин балгадыг захирагч албан тушаалтан..
*[[Түмтийн ноён]]
*[[Мянганы ноён]]
*[[Зуутын дарга]]
*[[Аравтын дарга]]

== [[Их Юань улс]] (1271-1368) ==
# [[Хаан|Их Хаан]]
# [[Хуан тайхоу]]: Хааны эмэг эх, эсвэл талийгаач хааны их хатанд өгөх хятад цол.
# [[Хуанхоу]]: Хааны их хатныг нэрлэх хятад цол
# [[Бэйж]]: Хаан болон сурвалжит ноёдын бага эхнэр. Хятадын Фэйзи буюу татвар эм гэсэн үгний монголжсон хувилбар. 
# [[Хунтайж]]: Юань улсын үед 9 хүнийг хунтайжийг өргөмжилж, дараагийн хаан болгохоор бэлтгэж байсан. 
# [[Ван|Төрлийн ван]]&lt;nowiki/&gt;:  Улс оронд гавьяа байгуулсан [[Алтан ураг|Алтан ургийн]] болон Өрлөг ноёдод олгож байсан хятад цол. Юань улсын үед 44 том ван байсан.
# [[Чинсан]]
# [[Пинжан жэнши]]: Чинсан тушаалтны доорх шадар ноёд. Одоогийн Яамдын Төрийн нарийн бичгийн даргатай ойролцоо үүрэгтэн. Юань улсад 4-8 хүний орон тоотой байсан.
# [[Зайсан]]
# [[Цаньжэн жэнши]]: Пинжан ноёны туслах ноён.
# [[Тайши]]: Хааны төрийн хэрэгт зөвлөх үүрэгтэй ноён.
# [[Тайбо]]: Төрийн тамга хадгалагч түшмэл.
# [[Тайвэй]]
# [[Заргач]]
# [[Цэргийн явдлын хүрээлэнгийн хэрэг мэдэгч]]
# [[Улсын багш]]
# [[Жи хуй ши]]: Дунд тушаалын цэргийн ноён. Мянгатын ноёнтой дүйцэх хятад цол.
# [[Даргач]]
# [[Түмтийн ноён]]
# [[Мянгатын ноён]]
# [[Зуутын дарга]]
# [[Аравтын дарга]]
# '''...'''

== [[Ил Хаант Улс]] ==
# [[Эл хаан|'''Ил хаан''']]
# [[Везир]]: тус улсын Ерөнхий сайд
# '''[[Даргач]]:''' тус улсын муж, хот, суурин, тосгон, монгол түрэг цэргийн хүрээг захирагч нарт олгох албан тушаал. Энэ 
# '''Түмтийн ноён'''
# '''Мянгатын ноён'''
# '''Зуутын дарга'''
# '''Аравтын дарга'''

== [[Алтан Орд|Алтан ордны улс]] ==

== [[Цагаадайн улс]] ==

=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Бутралын үеийн Монгол]] (1368-1691)=
*[[Хаан|Их Хаан]]
*[[Хан]]-ханлигийн эзэн. Зарим үед их хаантай эн тэнцүү хүч нөлөөтэй Хангууд гарч байсан.
*[[Жонон]]-Баруун 3 түмний эзэн. Ордос түмнийг шууд захирагч.
*[[Хунтайж]]-хаан ширээ залгамжлагч.
*[[Тайш]] - [[Ойрад|Ойрадын]] удирдагчийн цол. 
*[[Чинсан]]- Хааны төрийн сайдын тушаал байсан ч, сүүлдээ отог, аймгийн ахлагч нарын цол болжээ.
*[[Хонжин]]- Тайлга, найр хуримыг хариуцсан түшмэл 
*[[Шигүши]]- цэргийн цол. 
*[[Ван|Ун]]- [[Хасар]], [[Бэлгүтэй|Бэлгүтэйн]] угсааны ноёдын цол. Хятадын [[Ван]] цолыг монгол хэлээр '''Он''' юмуу '''Ун''' гэж хэлж бичдэг байв.
*[[Тайж]]- [[Боржигин|боржигин]] овгийн эрчүүдийн цол
*[[Цөхүр]]- цол
*[[Илдэн]]- Илд агсагч ноёны цол чимэг
*[[Тавнан]]- хаад ноёдын хүргэд
*[[Пинжан]] - чинсангийн туслах түшмэл
*[[Өрлөг]]- цэргийн дээд зиндааны цол. Том аймгийн ахлагчид зүүж байсан.
*[[Хиа]]- Хунтайжийн туслах, бага отог, овгуудын захирагчид хэрэглэж байсан.
*[[Гүен]]- цэргийн тушаал. 
*[[Хошууч]]-цэргийн албан тушаал.
*[[Зайсан]]- Ойрадын отогийг захирч байсан.
*[[Дэмч]] (Дөчин)-зайсангийн туслах. 40 гэрийн дарга
*[[Шүүлэнгэ]] - Хошуу ноёдын эд хөрөнгө хариуцсан даамал
* Хорин- 20 гэрийн дарга

== [[Зүүнгарын хаант улс]] ==
* [[Хаан]]
* [[Хунтайж]]
* [[Зайсан]]

=[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манж чингийн үе]] ба [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсын]] үеийн цол хэргэм=
[[Файл:Ladies at court Bogd Khan. Mongolia, 1911-1924.jpg|thumb]]
*[[Хан]]
*[[Чин ван]]
*[[Жүн ван]]
*[[Бэйл]]
*[[Бэйс]]
*[[Түшээ гүн]]
*[[Туслагч гүн]]
*Тэргүүн зэргийн [[тайж]]
*Дэд зэргийн тайж
*Гутгаар зэргийн тайж
*Дөтгөөр зэргийн тайж
*Хошууны [[мэйрэн]]
*Хошууны [[занги]]
*[[Шүүлэнгэ]]
*[[Хиа]]
*[[Шанзудба]]
*[[Донир]]
*[[Хамба]]
*[[Да лам]]
*[[Зайсан]]
*Хиа: Манж чингийн үед Ноёдын бараа бологчдийн Хиа хэмээн нэрлэдэг байжээ.
*[[Амбан]]: Чин улсын хаадын илгээсэн удамшлын бус түшмэд.

=Мөн үзэх=
[[Ангилал:Цол]]
[[Ангилал:Монголын язгууртан|!]]
[[Ангилал:Монголын цол| ]]
[[Ангилал:Монголын нийгмийн түүх]]</text>
      <sha1>hyt1gpc6i7yttqzuuyxkelbhvq20mm1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706330</id>
      <parentid>706329</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T06:36:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>38.34.179.30</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Мөн үзэх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10342" xml:space="preserve">Ноёдын [[цол]] үе улиран залгамжлагддаггүй бол [[хэргэм]] үе улиран залгамжлагддагаараа ялгаатай.

=Хүннү=
*[[Шаньюй]]
*Түци ван- Г.Сүхбаатар түшээ гэсэн утгатай гэж үзжээ.
*[[Жүки ван]]
*[[Гули ван]]
*[[Лүли ван]]
*[[Их данху]]
*[[Их дувэй]]
*Түмтийн ноён
*Мянгатын ноён
*Зуутын ноён
*Аравтын дарга
*Овгийн тэргүүн, хан

=Сяньби=
*[[Хаан]]

=Нирун=
*[[Хаан|Каган]]
*[[Сайд]]
*[[Бичээч]]

= Түрэг =
# [[Хаан]]
# [[Тардуш]]
# [[Шад]]
# [[Бэхи]]
# [[Буюруг]]
# [[Тегин]]
# Билгэ
# Бойла/Пэйло

=Их Монгол Улс (1206-1271)=
*[[Хаан|Их Хаан]]: [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] төрийн хэргийг хэмжээлшгүй эрх мэдэлтэйгээр захирах дээд албан тушаалтан. Чингис хааны алтан ургийн дотроос өргөмжлөгдөж байв.  
*[[Хатан|Их Хатан]]:  Их Хааны албан ёсны эхнэр, төрийн их хатан. Улсын бүх эмэгтэйчүүдийн тэргүүн. Хааныг таалал төгссөний дараа төрийн хэргийг түр захирах эрхтэй.
*[[Үжин]]: Хааны болон ноёны эхнэрүүдийн хүндэтгэлийн нэр. Сурвалжит айлын охид үжинд тооцогдоно. 
*[[Хан]]: Их Монгол Улсаас хараат [[Алтан Орд|Зүчийн улс]], [[Цагаан орд|Цагаан ордны улс]], [[Цагаадайн улс]], [[Ил Хаант Улс|Ил ХаадынУлсыг]] захирагч эздийн албан тушаал, цол.
*[[Хунтайж]]: Их Хааныг залгамжлагчийн хан хөвгүүнд олгож байсан цол. [[Их Монгол Улс|ИМУлсад]] [[Хубилай хаан]] үеэс энэ цол хэрэглэж эхэлсэн. 
*[[Ван|Улсын ван]]: [[Жалайр|Жалайрын]] [[Мухулай]] вангийн удмын ноёны хятад нутгийг захирах албан тушаалтан.
*[[Заргач]]: Шүүгч тушаалтан
*[[Улсын Бэхи]]
*[[Хорч]]: Хааны торгон цэргийн нум сум агсагч цэргийн даргын тушаал.
*[[Чэрби]]: Хааны торгон цэргийн удирдах тушаалтан.
*[[Хишигтэн]]: Хааны торгон цэргийг заасан ерөнхий нэр.
*[[Чинсан]]: Төрийн гол хэргийг захирагч сайд. Одоогийнхоор Ерөнхий сайд, Шадар сайдтай дүйцэх тушаалтан. 
*[[Өрлөг]]: Хааны итгэлт цэргийн жанжинд олгох тусгай цол чимэг. 
*[[Баатар]]: Дайнд гавьяа байгуулсан хүнд өгдөг цол
*[[Дархан цол|Дархан]]: Хааны болон ван ноёдод гавьяа байгуулсан хүнийг албаны татвараас чөлөөлж, нутаг дархлан суух, дайны олз хишигээ үл хуваалдах зэргийн эрх мэдлийг эдлэх хүний цол.
*[[Даргач]]: Аливаа нутаг дэвсгэр, суурин балгадыг захирагч албан тушаалтан..
*[[Түмтийн ноён]]
*[[Мянганы ноён]]
*[[Зуутын дарга]]
*[[Аравтын дарга]]

== [[Их Юань улс]] (1271-1368) ==
# [[Хаан|Их Хаан]]
# [[Хуан тайхоу]]: Хааны эмэг эх, эсвэл талийгаач хааны их хатанд өгөх хятад цол.
# [[Хуанхоу]]: Хааны их хатныг нэрлэх хятад цол
# [[Бэйж]]: Хаан болон сурвалжит ноёдын бага эхнэр. Хятадын Фэйзи буюу татвар эм гэсэн үгний монголжсон хувилбар. 
# [[Хунтайж]]: Юань улсын үед 9 хүнийг хунтайжийг өргөмжилж, дараагийн хаан болгохоор бэлтгэж байсан. 
# [[Ван|Төрлийн ван]]&lt;nowiki/&gt;:  Улс оронд гавьяа байгуулсан [[Алтан ураг|Алтан ургийн]] болон Өрлөг ноёдод олгож байсан хятад цол. Юань улсын үед 44 том ван байсан.
# [[Чинсан]]
# [[Пинжан жэнши]]: Чинсан тушаалтны доорх шадар ноёд. Одоогийн Яамдын Төрийн нарийн бичгийн даргатай ойролцоо үүрэгтэн. Юань улсад 4-8 хүний орон тоотой байсан.
# [[Зайсан]]
# [[Цаньжэн жэнши]]: Пинжан ноёны туслах ноён.
# [[Тайши]]: Хааны төрийн хэрэгт зөвлөх үүрэгтэй ноён.
# [[Тайбо]]: Төрийн тамга хадгалагч түшмэл.
# [[Тайвэй]]
# [[Заргач]]
# [[Цэргийн явдлын хүрээлэнгийн хэрэг мэдэгч]]
# [[Улсын багш]]
# [[Жи хуй ши]]: Дунд тушаалын цэргийн ноён. Мянгатын ноёнтой дүйцэх хятад цол.
# [[Даргач]]
# [[Түмтийн ноён]]
# [[Мянгатын ноён]]
# [[Зуутын дарга]]
# [[Аравтын дарга]]
# '''...'''

== [[Ил Хаант Улс]] ==
# [[Эл хаан|'''Ил хаан''']]
# [[Везир]]: тус улсын Ерөнхий сайд
# '''[[Даргач]]:''' тус улсын муж, хот, суурин, тосгон, монгол түрэг цэргийн хүрээг захирагч нарт олгох албан тушаал. Энэ 
# '''Түмтийн ноён'''
# '''Мянгатын ноён'''
# '''Зуутын дарга'''
# '''Аравтын дарга'''

== [[Алтан Орд|Алтан ордны улс]] ==

== [[Цагаадайн улс]] ==

=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Бутралын үеийн Монгол]] (1368-1691)=
*[[Хаан|Их Хаан]]
*[[Хан]]-ханлигийн эзэн. Зарим үед их хаантай эн тэнцүү хүч нөлөөтэй Хангууд гарч байсан.
*[[Жонон]]-Баруун 3 түмний эзэн. Ордос түмнийг шууд захирагч.
*[[Хунтайж]]-хаан ширээ залгамжлагч.
*[[Тайш]] - [[Ойрад|Ойрадын]] удирдагчийн цол. 
*[[Чинсан]]- Хааны төрийн сайдын тушаал байсан ч, сүүлдээ отог, аймгийн ахлагч нарын цол болжээ.
*[[Хонжин]]- Тайлга, найр хуримыг хариуцсан түшмэл 
*[[Шигүши]]- цэргийн цол. 
*[[Ван|Ун]]- [[Хасар]], [[Бэлгүтэй|Бэлгүтэйн]] угсааны ноёдын цол. Хятадын [[Ван]] цолыг монгол хэлээр '''Он''' юмуу '''Ун''' гэж хэлж бичдэг байв.
*[[Тайж]]- [[Боржигин|боржигин]] овгийн эрчүүдийн цол
*[[Цөхүр]]- цол
*[[Илдэн]]- Илд агсагч ноёны цол чимэг
*[[Тавнан]]- хаад ноёдын хүргэд
*[[Пинжан]] - чинсангийн туслах түшмэл
*[[Өрлөг]]- цэргийн дээд зиндааны цол. Том аймгийн ахлагчид зүүж байсан.
*[[Хиа]]- Хунтайжийн туслах, бага отог, овгуудын захирагчид хэрэглэж байсан.
*[[Гүен]]- цэргийн тушаал. 
*[[Хошууч]]-цэргийн албан тушаал.
*[[Зайсан]]- Ойрадын отогийг захирч байсан.
*[[Дэмч]] (Дөчин)-зайсангийн туслах. 40 гэрийн дарга
*[[Шүүлэнгэ]] - Хошуу ноёдын эд хөрөнгө хариуцсан даамал
* Хорин- 20 гэрийн дарга

== [[Зүүнгарын хаант улс]] ==
* [[Хаан]]
* [[Хунтайж]]
* [[Зайсан]]

=[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манж чингийн үе]] ба [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсын]] үеийн цол хэргэм=
[[Файл:Ladies at court Bogd Khan. Mongolia, 1911-1924.jpg|thumb]]
*[[Хан]]
*[[Чин ван]]
*[[Жүн ван]]
*[[Бэйл]]
*[[Бэйс]]
*[[Түшээ гүн]]
*[[Туслагч гүн]]
*Тэргүүн зэргийн [[тайж]]
*Дэд зэргийн тайж
*Гутгаар зэргийн тайж
*Дөтгөөр зэргийн тайж
*Хошууны [[мэйрэн]]
*Хошууны [[занги]]
*[[Шүүлэнгэ]]
*[[Хиа]]
*[[Шанзудба]]
*[[Донир]]
*[[Хамба]]
*[[Да лам]]
*[[Зайсан]]
*Хиа: Манж чингийн үед Ноёдын бараа бологчдийн Хиа хэмээн нэрлэдэг байжээ.
*[[Амбан]]: Чин улсын хаадын илгээсэн удамшлын бус түшмэд.

=Мөн үзэх=
1923 онд Монгол Ардын Нам хуучин үеийн бүх албан тушаалыг татан буулгаж, ЗХУ-ын жишгээр орчин үеийн институцуудыг байгуулжээ.&lt;ref&gt;{{cite web |title=1921 оны Ардын хувьсгал, 1921-1924 оны ардчилсан өөрчлөлтүүд |url=https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html |website=mnutulgatan |accessdate=2020-03-01 |archive-date=2020-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200301060052/https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html }}&lt;/ref&gt;

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:Цол]]
[[Ангилал:Монголын язгууртан|!]]
[[Ангилал:Монголын цол| ]]
[[Ангилал:Монголын нийгмийн түүх]]</text>
      <sha1>cjgtyn8z0k3cs0abvod72wq0yck1qbo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706331</id>
      <parentid>706330</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T06:38:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>38.34.179.30</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Эшлэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10340" xml:space="preserve">Ноёдын [[цол]] үе улиран залгамжлагддаггүй бол [[хэргэм]] үе улиран залгамжлагддагаараа ялгаатай.

=Хүннү=
*[[Шаньюй]]
*Түци ван- Г.Сүхбаатар түшээ гэсэн утгатай гэж үзжээ.
*[[Жүки ван]]
*[[Гули ван]]
*[[Лүли ван]]
*[[Их данху]]
*[[Их дувэй]]
*Түмтийн ноён
*Мянгатын ноён
*Зуутын ноён
*Аравтын дарга
*Овгийн тэргүүн, хан

=Сяньби=
*[[Хаан]]

=Нирун=
*[[Хаан|Каган]]
*[[Сайд]]
*[[Бичээч]]

= Түрэг =
# [[Хаан]]
# [[Тардуш]]
# [[Шад]]
# [[Бэхи]]
# [[Буюруг]]
# [[Тегин]]
# Билгэ
# Бойла/Пэйло

=Их Монгол Улс (1206-1271)=
*[[Хаан|Их Хаан]]: [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] төрийн хэргийг хэмжээлшгүй эрх мэдэлтэйгээр захирах дээд албан тушаалтан. Чингис хааны алтан ургийн дотроос өргөмжлөгдөж байв.  
*[[Хатан|Их Хатан]]:  Их Хааны албан ёсны эхнэр, төрийн их хатан. Улсын бүх эмэгтэйчүүдийн тэргүүн. Хааныг таалал төгссөний дараа төрийн хэргийг түр захирах эрхтэй.
*[[Үжин]]: Хааны болон ноёны эхнэрүүдийн хүндэтгэлийн нэр. Сурвалжит айлын охид үжинд тооцогдоно. 
*[[Хан]]: Их Монгол Улсаас хараат [[Алтан Орд|Зүчийн улс]], [[Цагаан орд|Цагаан ордны улс]], [[Цагаадайн улс]], [[Ил Хаант Улс|Ил ХаадынУлсыг]] захирагч эздийн албан тушаал, цол.
*[[Хунтайж]]: Их Хааныг залгамжлагчийн хан хөвгүүнд олгож байсан цол. [[Их Монгол Улс|ИМУлсад]] [[Хубилай хаан]] үеэс энэ цол хэрэглэж эхэлсэн. 
*[[Ван|Улсын ван]]: [[Жалайр|Жалайрын]] [[Мухулай]] вангийн удмын ноёны хятад нутгийг захирах албан тушаалтан.
*[[Заргач]]: Шүүгч тушаалтан
*[[Улсын Бэхи]]
*[[Хорч]]: Хааны торгон цэргийн нум сум агсагч цэргийн даргын тушаал.
*[[Чэрби]]: Хааны торгон цэргийн удирдах тушаалтан.
*[[Хишигтэн]]: Хааны торгон цэргийг заасан ерөнхий нэр.
*[[Чинсан]]: Төрийн гол хэргийг захирагч сайд. Одоогийнхоор Ерөнхий сайд, Шадар сайдтай дүйцэх тушаалтан. 
*[[Өрлөг]]: Хааны итгэлт цэргийн жанжинд олгох тусгай цол чимэг. 
*[[Баатар]]: Дайнд гавьяа байгуулсан хүнд өгдөг цол
*[[Дархан цол|Дархан]]: Хааны болон ван ноёдод гавьяа байгуулсан хүнийг албаны татвараас чөлөөлж, нутаг дархлан суух, дайны олз хишигээ үл хуваалдах зэргийн эрх мэдлийг эдлэх хүний цол.
*[[Даргач]]: Аливаа нутаг дэвсгэр, суурин балгадыг захирагч албан тушаалтан..
*[[Түмтийн ноён]]
*[[Мянганы ноён]]
*[[Зуутын дарга]]
*[[Аравтын дарга]]

== [[Их Юань улс]] (1271-1368) ==
# [[Хаан|Их Хаан]]
# [[Хуан тайхоу]]: Хааны эмэг эх, эсвэл талийгаач хааны их хатанд өгөх хятад цол.
# [[Хуанхоу]]: Хааны их хатныг нэрлэх хятад цол
# [[Бэйж]]: Хаан болон сурвалжит ноёдын бага эхнэр. Хятадын Фэйзи буюу татвар эм гэсэн үгний монголжсон хувилбар. 
# [[Хунтайж]]: Юань улсын үед 9 хүнийг хунтайжийг өргөмжилж, дараагийн хаан болгохоор бэлтгэж байсан. 
# [[Ван|Төрлийн ван]]&lt;nowiki/&gt;:  Улс оронд гавьяа байгуулсан [[Алтан ураг|Алтан ургийн]] болон Өрлөг ноёдод олгож байсан хятад цол. Юань улсын үед 44 том ван байсан.
# [[Чинсан]]
# [[Пинжан жэнши]]: Чинсан тушаалтны доорх шадар ноёд. Одоогийн Яамдын Төрийн нарийн бичгийн даргатай ойролцоо үүрэгтэн. Юань улсад 4-8 хүний орон тоотой байсан.
# [[Зайсан]]
# [[Цаньжэн жэнши]]: Пинжан ноёны туслах ноён.
# [[Тайши]]: Хааны төрийн хэрэгт зөвлөх үүрэгтэй ноён.
# [[Тайбо]]: Төрийн тамга хадгалагч түшмэл.
# [[Тайвэй]]
# [[Заргач]]
# [[Цэргийн явдлын хүрээлэнгийн хэрэг мэдэгч]]
# [[Улсын багш]]
# [[Жи хуй ши]]: Дунд тушаалын цэргийн ноён. Мянгатын ноёнтой дүйцэх хятад цол.
# [[Даргач]]
# [[Түмтийн ноён]]
# [[Мянгатын ноён]]
# [[Зуутын дарга]]
# [[Аравтын дарга]]
# '''...'''

== [[Ил Хаант Улс]] ==
# [[Эл хаан|'''Ил хаан''']]
# [[Везир]]: тус улсын Ерөнхий сайд
# '''[[Даргач]]:''' тус улсын муж, хот, суурин, тосгон, монгол түрэг цэргийн хүрээг захирагч нарт олгох албан тушаал. Энэ 
# '''Түмтийн ноён'''
# '''Мянгатын ноён'''
# '''Зуутын дарга'''
# '''Аравтын дарга'''

== [[Алтан Орд|Алтан ордны улс]] ==

== [[Цагаадайн улс]] ==

=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Бутралын үеийн Монгол]] (1368-1691)=
*[[Хаан|Их Хаан]]
*[[Хан]]-ханлигийн эзэн. Зарим үед их хаантай эн тэнцүү хүч нөлөөтэй Хангууд гарч байсан.
*[[Жонон]]-Баруун 3 түмний эзэн. Ордос түмнийг шууд захирагч.
*[[Хунтайж]]-хаан ширээ залгамжлагч.
*[[Тайш]] - [[Ойрад|Ойрадын]] удирдагчийн цол. 
*[[Чинсан]]- Хааны төрийн сайдын тушаал байсан ч, сүүлдээ отог, аймгийн ахлагч нарын цол болжээ.
*[[Хонжин]]- Тайлга, найр хуримыг хариуцсан түшмэл 
*[[Шигүши]]- цэргийн цол. 
*[[Ван|Ун]]- [[Хасар]], [[Бэлгүтэй|Бэлгүтэйн]] угсааны ноёдын цол. Хятадын [[Ван]] цолыг монгол хэлээр '''Он''' юмуу '''Ун''' гэж хэлж бичдэг байв.
*[[Тайж]]- [[Боржигин|боржигин]] овгийн эрчүүдийн цол
*[[Цөхүр]]- цол
*[[Илдэн]]- Илд агсагч ноёны цол чимэг
*[[Тавнан]]- хаад ноёдын хүргэд
*[[Пинжан]] - чинсангийн туслах түшмэл
*[[Өрлөг]]- цэргийн дээд зиндааны цол. Том аймгийн ахлагчид зүүж байсан.
*[[Хиа]]- Хунтайжийн туслах, бага отог, овгуудын захирагчид хэрэглэж байсан.
*[[Гүен]]- цэргийн тушаал. 
*[[Хошууч]]-цэргийн албан тушаал.
*[[Зайсан]]- Ойрадын отогийг захирч байсан.
*[[Дэмч]] (Дөчин)-зайсангийн туслах. 40 гэрийн дарга
*[[Шүүлэнгэ]] - Хошуу ноёдын эд хөрөнгө хариуцсан даамал
* Хорин- 20 гэрийн дарга

== [[Зүүнгарын хаант улс]] ==
* [[Хаан]]
* [[Хунтайж]]
* [[Зайсан]]

=[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манж чингийн үе]] ба [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсын]] үеийн цол хэргэм=
[[Файл:Ladies at court Bogd Khan. Mongolia, 1911-1924.jpg|thumb]]
*[[Хан]]
*[[Чин ван]]
*[[Жүн ван]]
*[[Бэйл]]
*[[Бэйс]]
*[[Түшээ гүн]]
*[[Туслагч гүн]]
*Тэргүүн зэргийн [[тайж]]
*Дэд зэргийн тайж
*Гутгаар зэргийн тайж
*Дөтгөөр зэргийн тайж
*Хошууны [[мэйрэн]]
*Хошууны [[занги]]
*[[Шүүлэнгэ]]
*[[Хиа]]
*[[Шанзудба]]
*[[Донир]]
*[[Хамба]]
*[[Да лам]]
*[[Зайсан]]
*Хиа: Манж чингийн үед Ноёдын бараа бологчдийн Хиа хэмээн нэрлэдэг байжээ.
*[[Амбан]]: Чин улсын хаадын илгээсэн удамшлын бус түшмэд.

=Мөн үзэх=
1923 онд Монгол Ардын Нам хуучин үеийн бүх албан тушаалыг татан буулгаж, ЗХУ-ын жишгээр орчин үеийн институцуудыг байгуулжээ.&lt;ref&gt;{{cite web |title=1921 оны Ардын хувьсгал, 1921-1924 оны ардчилсан өөрчлөлтүүд |url=https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html |website=mnutulgatan |accessdate=2020-03-01 |archive-date=2020-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200301060052/https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html }}&lt;/ref&gt;

= Эшлэл =
{{reflist}}

[[Ангилал:Цол]]
[[Ангилал:Монголын язгууртан|!]]
[[Ангилал:Монголын цол| ]]
[[Ангилал:Монголын нийгмийн түүх]]</text>
      <sha1>5clylcwt4hlmfe6bpr1t9f1e4hbiy2f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706334</id>
      <parentid>706331</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T07:07:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>161.8.184.15</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Манж чингийн үе ба Богд Хаант Монгол Улсын үеийн цол хэргэм */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10545" xml:space="preserve">Ноёдын [[цол]] үе улиран залгамжлагддаггүй бол [[хэргэм]] үе улиран залгамжлагддагаараа ялгаатай.

=Хүннү=
*[[Шаньюй]]
*Түци ван- Г.Сүхбаатар түшээ гэсэн утгатай гэж үзжээ.
*[[Жүки ван]]
*[[Гули ван]]
*[[Лүли ван]]
*[[Их данху]]
*[[Их дувэй]]
*Түмтийн ноён
*Мянгатын ноён
*Зуутын ноён
*Аравтын дарга
*Овгийн тэргүүн, хан

=Сяньби=
*[[Хаан]]

=Нирун=
*[[Хаан|Каган]]
*[[Сайд]]
*[[Бичээч]]

= Түрэг =
# [[Хаан]]
# [[Тардуш]]
# [[Шад]]
# [[Бэхи]]
# [[Буюруг]]
# [[Тегин]]
# Билгэ
# Бойла/Пэйло

=Их Монгол Улс (1206-1271)=
*[[Хаан|Их Хаан]]: [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] төрийн хэргийг хэмжээлшгүй эрх мэдэлтэйгээр захирах дээд албан тушаалтан. Чингис хааны алтан ургийн дотроос өргөмжлөгдөж байв.  
*[[Хатан|Их Хатан]]:  Их Хааны албан ёсны эхнэр, төрийн их хатан. Улсын бүх эмэгтэйчүүдийн тэргүүн. Хааныг таалал төгссөний дараа төрийн хэргийг түр захирах эрхтэй.
*[[Үжин]]: Хааны болон ноёны эхнэрүүдийн хүндэтгэлийн нэр. Сурвалжит айлын охид үжинд тооцогдоно. 
*[[Хан]]: Их Монгол Улсаас хараат [[Алтан Орд|Зүчийн улс]], [[Цагаан орд|Цагаан ордны улс]], [[Цагаадайн улс]], [[Ил Хаант Улс|Ил ХаадынУлсыг]] захирагч эздийн албан тушаал, цол.
*[[Хунтайж]]: Их Хааныг залгамжлагчийн хан хөвгүүнд олгож байсан цол. [[Их Монгол Улс|ИМУлсад]] [[Хубилай хаан]] үеэс энэ цол хэрэглэж эхэлсэн. 
*[[Ван|Улсын ван]]: [[Жалайр|Жалайрын]] [[Мухулай]] вангийн удмын ноёны хятад нутгийг захирах албан тушаалтан.
*[[Заргач]]: Шүүгч тушаалтан
*[[Улсын Бэхи]]
*[[Хорч]]: Хааны торгон цэргийн нум сум агсагч цэргийн даргын тушаал.
*[[Чэрби]]: Хааны торгон цэргийн удирдах тушаалтан.
*[[Хишигтэн]]: Хааны торгон цэргийг заасан ерөнхий нэр.
*[[Чинсан]]: Төрийн гол хэргийг захирагч сайд. Одоогийнхоор Ерөнхий сайд, Шадар сайдтай дүйцэх тушаалтан. 
*[[Өрлөг]]: Хааны итгэлт цэргийн жанжинд олгох тусгай цол чимэг. 
*[[Баатар]]: Дайнд гавьяа байгуулсан хүнд өгдөг цол
*[[Дархан цол|Дархан]]: Хааны болон ван ноёдод гавьяа байгуулсан хүнийг албаны татвараас чөлөөлж, нутаг дархлан суух, дайны олз хишигээ үл хуваалдах зэргийн эрх мэдлийг эдлэх хүний цол.
*[[Даргач]]: Аливаа нутаг дэвсгэр, суурин балгадыг захирагч албан тушаалтан..
*[[Түмтийн ноён]]
*[[Мянганы ноён]]
*[[Зуутын дарга]]
*[[Аравтын дарга]]

== [[Их Юань улс]] (1271-1368) ==
# [[Хаан|Их Хаан]]
# [[Хуан тайхоу]]: Хааны эмэг эх, эсвэл талийгаач хааны их хатанд өгөх хятад цол.
# [[Хуанхоу]]: Хааны их хатныг нэрлэх хятад цол
# [[Бэйж]]: Хаан болон сурвалжит ноёдын бага эхнэр. Хятадын Фэйзи буюу татвар эм гэсэн үгний монголжсон хувилбар. 
# [[Хунтайж]]: Юань улсын үед 9 хүнийг хунтайжийг өргөмжилж, дараагийн хаан болгохоор бэлтгэж байсан. 
# [[Ван|Төрлийн ван]]&lt;nowiki/&gt;:  Улс оронд гавьяа байгуулсан [[Алтан ураг|Алтан ургийн]] болон Өрлөг ноёдод олгож байсан хятад цол. Юань улсын үед 44 том ван байсан.
# [[Чинсан]]
# [[Пинжан жэнши]]: Чинсан тушаалтны доорх шадар ноёд. Одоогийн Яамдын Төрийн нарийн бичгийн даргатай ойролцоо үүрэгтэн. Юань улсад 4-8 хүний орон тоотой байсан.
# [[Зайсан]]
# [[Цаньжэн жэнши]]: Пинжан ноёны туслах ноён.
# [[Тайши]]: Хааны төрийн хэрэгт зөвлөх үүрэгтэй ноён.
# [[Тайбо]]: Төрийн тамга хадгалагч түшмэл.
# [[Тайвэй]]
# [[Заргач]]
# [[Цэргийн явдлын хүрээлэнгийн хэрэг мэдэгч]]
# [[Улсын багш]]
# [[Жи хуй ши]]: Дунд тушаалын цэргийн ноён. Мянгатын ноёнтой дүйцэх хятад цол.
# [[Даргач]]
# [[Түмтийн ноён]]
# [[Мянгатын ноён]]
# [[Зуутын дарга]]
# [[Аравтын дарга]]
# '''...'''

== [[Ил Хаант Улс]] ==
# [[Эл хаан|'''Ил хаан''']]
# [[Везир]]: тус улсын Ерөнхий сайд
# '''[[Даргач]]:''' тус улсын муж, хот, суурин, тосгон, монгол түрэг цэргийн хүрээг захирагч нарт олгох албан тушаал. Энэ 
# '''Түмтийн ноён'''
# '''Мянгатын ноён'''
# '''Зуутын дарга'''
# '''Аравтын дарга'''

== [[Алтан Орд|Алтан ордны улс]] ==

== [[Цагаадайн улс]] ==

=[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Бутралын үеийн Монгол]] (1368-1691)=
*[[Хаан|Их Хаан]]
*[[Хан]]-ханлигийн эзэн. Зарим үед их хаантай эн тэнцүү хүч нөлөөтэй Хангууд гарч байсан.
*[[Жонон]]-Баруун 3 түмний эзэн. Ордос түмнийг шууд захирагч.
*[[Хунтайж]]-хаан ширээ залгамжлагч.
*[[Тайш]] - [[Ойрад|Ойрадын]] удирдагчийн цол. 
*[[Чинсан]]- Хааны төрийн сайдын тушаал байсан ч, сүүлдээ отог, аймгийн ахлагч нарын цол болжээ.
*[[Хонжин]]- Тайлга, найр хуримыг хариуцсан түшмэл 
*[[Шигүши]]- цэргийн цол. 
*[[Ван|Ун]]- [[Хасар]], [[Бэлгүтэй|Бэлгүтэйн]] угсааны ноёдын цол. Хятадын [[Ван]] цолыг монгол хэлээр '''Он''' юмуу '''Ун''' гэж хэлж бичдэг байв.
*[[Тайж]]- [[Боржигин|боржигин]] овгийн эрчүүдийн цол
*[[Цөхүр]]- цол
*[[Илдэн]]- Илд агсагч ноёны цол чимэг
*[[Тавнан]]- хаад ноёдын хүргэд
*[[Пинжан]] - чинсангийн туслах түшмэл
*[[Өрлөг]]- цэргийн дээд зиндааны цол. Том аймгийн ахлагчид зүүж байсан.
*[[Хиа]]- Хунтайжийн туслах, бага отог, овгуудын захирагчид хэрэглэж байсан.
*[[Гүен]]- цэргийн тушаал. 
*[[Хошууч]]-цэргийн албан тушаал.
*[[Зайсан]]- Ойрадын отогийг захирч байсан.
*[[Дэмч]] (Дөчин)-зайсангийн туслах. 40 гэрийн дарга
*[[Шүүлэнгэ]] - Хошуу ноёдын эд хөрөнгө хариуцсан даамал
* Хорин- 20 гэрийн дарга

== [[Зүүнгарын хаант улс]] ==
* [[Хаан]]
* [[Хунтайж]]
* [[Зайсан]]

=[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манж чингийн үе]] ба [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсын]] үеийн цол хэргэм=
[[Файл:Ladies at court Bogd Khan. Mongolia, 1911-1924.jpg|thumb]]
*[[Хан]]
*[[Чин ван]]
*[[Жүн ван]]
*[[Бэйл]]
*[[Бэйс]]
*[[Түшээ гүн]]
*[[Туслагч гүн]]
*[[Тавнан]]
*Тэргүүн зэргийн [[тайж]]
*Дэд зэргийн тайж
*Гутгаар зэргийн тайж
*Дөтгөөр зэргийн тайж
*Хошууны [[мэйрэн]]
*Хошууны [[занги]]
*[[Хутагт]]
*[[Шанзудба]]
*[[Донир]]
*[[Хамба]]
*[[Да лам]]
*[[Хиа]]: Манж чингийн үед Ноёдын бараа бологчдийн Хиа хэмээн нэрлэдэг байжээ.
*[[Амбан]]: Чин улсын хаадын илгээсэн удамшлын бус түшмэд.
*[[Засаг ноён]]: Чин улсын үеийн хошуу захирагч ноён засаг заслал - засгийн захиран тушаах арга хэмжээ засаг суух хуучир.

=Мөн үзэх=
1923 онд Монгол Ардын Нам хуучин үеийн бүх албан тушаалыг татан буулгаж, ЗХУ-ын жишгээр орчин үеийн институцуудыг байгуулжээ.&lt;ref&gt;{{cite web |title=1921 оны Ардын хувьсгал, 1921-1924 оны ардчилсан өөрчлөлтүүд |url=https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html |website=mnutulgatan |accessdate=2020-03-01 |archive-date=2020-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200301060052/https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html }}&lt;/ref&gt;

= Эшлэл =
{{reflist}}

[[Ангилал:Цол]]
[[Ангилал:Монголын язгууртан|!]]
[[Ангилал:Монголын цол| ]]
[[Ангилал:Монголын нийгмийн түүх]]</text>
      <sha1>g0kzn4il3k5munp04qfaehyra6wg8rw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Соёмбо тэмдэг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>47842</id>
    <revision>
      <id>706323</id>
      <parentid>695507</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T05:24:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>161.8.184.15</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Туг далбаан дээрх хэрэглээ */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6250" xml:space="preserve">[[Зураг:Soyombo yellow.svg|thumb|Алтан соёмбо тэмдэг]]

Нар, сар, МөнхГал / монгол/ нь өнгөрсөн, одоо, ирээдүй буюу 3 цагийн бэлэгдэл юм.
'''Соёмбо тэмдэг''' нь 17-р зууны сүүлд [[Занабазар]] монголчуудын нар, сар, галтай  сүлдэд үндэслэн зохиосон сүлд юм. Анх [[хүннү]]чүүд нар, сартай сүлд хэрэглэж байсан ба хожим нь гал нэмэгдсэнээр монголчуудын гол сүлд болсон нар, сар, галтай сүлд бий болжээ.

Буддын шашин Монголд нэвтэрсэн үеэс төвөд номын эхэнд бирга тэмдэг тавьдаг заншлыг авч, номын эхэнд бирга гэдэг тусгай дүрс тавих болж&lt;ref&gt;[http://www.unipad.org/unimap/index.php?page=detail&amp;param_char=0F04 Төвөд бирга тэмдэг]&lt;/ref&gt; улмаар нар, сар, гал гэх мэт өөрсдийн бэлгэ тэмдгийг нэмж баяжуулан хэрэглэх болжээ.&lt;ref&gt;[https://lh3.googleusercontent.com/-SQk_X7K8J-E/U0N0EFmhaNI/AAAAAAAACME/-PPQrhqK4NY/w426-h639/duutiin%2Bhad.JPG Цогт хунтайжийн дуутын хадны бичээс]&lt;/ref&gt; 

[[Хүннү]] монголчууд нар, сар, галын дүрстэй сүлдтэй байсан нь Их Монгол Улсын далбаан дээр ч дүрслэгдсэн байдаг. Хожим энэ сүлд соёмбод хэрэглэгдэх болжээ. Нар, сар, гал бүхий бэлгэдэл тэмдэг нь Монгол угсааны туг сүлд далбаанд хэрэглэгддэг.

==Бэлгэдэл==
&quot;Соёмбо&quot; хэмээх санскрит үг нь &quot;Өөрөө гарсан гэгээн&quot; гэдэг утгыг агуулдаг бөгөөд улс төр, гүн ухаан, шашны олон бэлгэдлийг агуулсан. Соёмбо нь [[ертөнц|ертөнцийн]] үүсэх эх сурвалж хэмээн дорно дахины гүн ухаанд үздэг [[хий]], [[гал]], [[шороо]], [[ус]] гэсэн язгуур махбодуудыг дор нь байрлуулж, сав ертөнцийн оршлыг бэлгэдсэн шороо, ус, гал, хий огторгуйг дээр нь дүрслэн, дунд нь шим ертөнц буюу хүний арга билгийг дүрсэлжээ.

===Улс төрийн бэлгэдэл===
Улс төрийн бэлгэдэл нь:
*Соёмбын дээд талын гал нь айл өрх, улс хотлоороо өнгөрсөн-одоо-ирээдүйд үүрд мандан бадрахыг
*Нар Сар нь монголын ард түмэн цэцэглэн хөгжих
*Гурвалжин нь сум мэт хурц эрэмгий байхыг
*Дундах загас нь өнөр өтгөн, сонор соргогийг
*Хажуугийн босоо шугам нь хэрэм мэт бат бөх байхыг төсөөлдөг
*Соёмбын бам үсэг нь арга билиг хослохыг, доорх бадам нь язгуурын төр шашнаа мандуулан хөгжүүлэхийг бэлгэджээ.

Ийнхүү Соёмбо сүлд нь дорно дахины төр, улс үндэстний болон гүн ухааны бүх бэлгэдлийг өөртөө багтаасан тэмдэг юм.

Соёмбо дахь загасны бэлгэдэл нь Хятадын [[:en:Tao|Дао]]гийн шашнаас орсон бололтой бөгөөд хятадын гүн ухаанд гал, ус, төмөр, мод, хийнээс бүрдсэн [[:en:Wu Xing|ву шин]] буюу таван махбод гэсэн ойлголт байдаг нь буддын шашны таван махбод хэмээх ойлголттой ижил юм. Хос загасны бэлгэдлийг Хятадын уламжлалт шашинд [[:en:Yin and yang|инь ян]] гэж нэрлэдэг бөгөөд Монголын буддын шашинд арга билэг гэсэн нэрээр орсон бололтой. &lt;ref&gt;[http://forum.asuult.net/viewtopic.php?f=102&amp;t=194015]&lt;/ref&gt;

==Хэрэглээ==

Өнөө үед соёмбо тэмдгийг бэлгэдлийн чанартайгаар Монгол улсын төдийгүй бусад монгол өөртөө засах орнуудын туг далбаан дээр тусгаар тогтнол болон бүгд нийтээрээ монгол гэсэн бэлгэ тэмдэг болгон байршуулдаг. Засгийн газрын олон байгууллагын тамга тэмдэг, сүлд нь мөн соёмбыг агуулсан байдаг.

Мөн Соёмбо хэмээх хүний нэр болон соёмбоор нэрлэгдсэн бараа бүтээгдэхүүн олон бий. Монгол улсын урд зүгийн үүд хаалга болсон [[Замын-Үүд]] боомтод соёмбын хөшөө бий.

===Туг далбаан дээрх хэрэглээ===
&lt;gallery&gt;
File:Flag of Mongolia.svg|[[Монгол улсын төрийн далбаа]]
File:Flag of Buryatia.svg|[[Буриад орон|Буриад орны]] далбаа
File:Flag of Agin-Buryatia.svg|[[Агийн Буриадын Өөртөө Засах Тойрог|Агийн Буриадын Өөртөө Засах Тойргийн]] далбаа
File:Flag_of_the_Inner_Mongolian_People's_Party.svg|[[Өвөр Монголын ардын нам]]ын туг
File:Flag of the Mongol Empire.svg|[[Их Монгол Улс]]ын далбаа
File:Flag of the Mongol Empire 3.png|Далбааны өөр хувилбар (Зориулалтын далбаа)
&lt;/gallery&gt;

== Эшлэл ==
&lt;references/&gt;

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Монголын соёл]]
[[Ангилал:Монголын үндэсний бэлгэ тэмдэг]]</text>
      <sha1>aafcl9omg0oryy7c6ngp78hkpcqhsnq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бэгтэр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55927</id>
    <revision>
      <id>706353</id>
      <parentid>705420</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T11:14:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.126.94.182</ip>
      </contributor>
      <comment>I changed how he died.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="992" xml:space="preserve">'''Бэгтэр''' бол (?-?) [[Есүхэй баатар|Есүхэй баатрын]] бага хатан Сочигэлээс төрсөн. Тэрээр Есүхэй баатрыг нас барсны дараа, [[Өэлүн|Өэлүн эхийн]] хөвгүүдтэй тэмцэлдэх болсон. 1170-аад оны дунд үед [[Тэмүжин|'''Тэмүжин''']], [[Хасар]] хоёрт алуулсан. Үхлийн шалтгаан: Ангийн хэрүүл 

==Гэр бүл==
Эцэг: [[Есүхэй баатар|'''Есүхэй баатар''']] &lt;br&gt;Эх: [[Сочигэл]]&lt;br/&gt;Дүү: [[Бэлгүдэй]]

=== Холбоотой мэдээ ===
* [[Бэлгүдэй]]
* [[Чингис хаан]]

[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Их Монгол Улсын хүн]]
[[Ангилал:Чингис хааны гэр бүлийнхэн]]
[[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:12-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>hbbmstotbqta9j7k44jhbohh21kno61</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зуу Удын чуулган</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63356</id>
    <revision>
      <id>706343</id>
      <parentid>702503</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T07:57:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.161</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Эшлэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3042" xml:space="preserve">'''Зуу Удын чуулган''' бол [[Манж Чин улс]]ын үеийн [[Өвөр Монгол]]ын зургаан чуулганы нэг. Тухайн үед '''Оннигудын зүүн гарын хошуу'''ны '''Зуу Уд''' гэдэг газар чуулган чуулдаг тул Зуу Удын чуулган гэж нэрлэжээ. Одоогийн [[Өвөр Монгол]]ын [[Улаанхад хот|Улаан хад хот]]ын нутаг дэвсгэрийг бүрэн хамарч байжээ. 

== Чуулганы бүтэц ==
Зуу Удын чуулганд дараах хошуу багтаж байсан. Үүнд:
# '''[[Найман хошуу]]''' 
# '''[[Аохан хошуу]]'''
# '''Баарин баруун хошуу'''
# '''Баарин зүүн хошуу,''' 
# '''Жарууд баруун хошуу'''
# '''Жарууд зүүн хошуу'''
# '''[[Хишигтэн хошуу|Хишигтэн хошуу]]'''
# '''Оннигуд баруун хошуу'''
# '''Оннигуд зүүн хошуу'''
# '''[[Ар Хорчин хошуу]]'''
# '''[[Халх зүүнгарын хошуу]]''' зэрэг 11 хошуу харьяалагдаж байжээ. 
Эдгээр хошууг захирсан засаг ноёд бүгд [[Чингис хаан|Чингис хааны]] дүү нар, үр хойчис, удам угсааныхан болно. [[Батмөнх Даян хаан]]ы ач [[Боди Алаг хаан]]ы дүү '''Алима ноён'''ы хоёрдугаар хөвгүүн [[Эсэн үйзэн]] [[Найман хошуу|'''Найман хошуу''']]ны ноён болов. [[Батмөнх Даян хаан]]ы тавдугаар хөвгүүн [[Алчболд|Алчуболд]] '''[[Жарууд]], [[Баарин]]''' хоёр хошууны ноён болов. Батмөнх Даян хааны зургаадугаар хөвгүүн [[Очирболд]] '''[[Хишигтэн хошуу]]'''ны дээдэс болов. [[Хасар|Хавт Хасар]]ын үр хойчсын нэгэн салаа нь '''Ар Хорчин'''ы дээдэс болов. [[Отчигин|Отчигин ноён]]ы үр хойчис нь Оннигуд 2 хошууны дээдэс болжээ. 

Халхын [[Засагт хан аймаг|Засагт хан аймгийн]] [[Шолой убаши хунтайж]]ийн гуравдугаар хөвгүүн '''Гомбо-Илдэн ноён''' дотоодын үймээнээс зайлж [[Энх амгалан хаан]]ы гуравдугаар онд (1664) [[Өвөр Монгол]]д ирж [[Манж]]ийг дагасанд Халхын зүүн гарын хошуу хэмээн нэрлэж засаг өргөмжлөн Зуу Удын чуулганд харьяалуулжээ.&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/399&lt;/ref&gt;

==Эшлэл==

[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]
[[Ангилал:Өвөр Монголын түүх]]</text>
      <sha1>lsv4bb3ocoi0lg9pbfk7ga0kzx582hu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зостын чуулган</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63360</id>
    <revision>
      <id>706338</id>
      <parentid>686626</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T07:40:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>161.8.184.15</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3465" xml:space="preserve">'''Зостын чуулган''' нь [[Манж Чин улс]]ын үеийн [[Өвөр Монгол]]ын нэгэн чуулганы нэр.
Зостын чуулган нь өнөөгийн [[Ляонин муж]]ийн баруун хэсэг [[Өвөр Монгол]]ын [[Улаанхад хот]]ын өмнөд хэсгийг хамарч байв. 
==Засаг захиргааны хуваарь==
Зостын чуулганд [[Харчин баруун гарын хошуу]], [[Харчин зүүн гарын хошуу]], [[Харчин дундад хошуу]],[[Түмэд зүүн гарын хошуу]], [[Түмэд баруун гарын хошуу]] зэрэг 5 хошуу харьяалагдаж байжээ. Уг 5 хошуу нь тухайн үед Түмэд баруун хошууны нутаг дахь '''Зост''' хэмээх газар чуулган чуулдаг байсан тул Зостын чуулган хэмээн нэрлэжээ. Харчин таван хошууны өвөг дээдэс болбоос [[Чингис хаан]]ы 9 өрлөгийн нэг [[Урианхай]]н [[Зэлмэ|Зэлмийн]] үр хойчис болно.&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/437&lt;/ref&gt;

==Хожуу үеийн түүх==
Тус чуулганд 1891 оны Улаан малгайтны босогчид хятад тариачин Ян Ей Чуанаар толгойлуулж, монголчуудын эсрэг том геноцид хийсэн юм.
Нангиад нар '''Монгол хүнийг нь алж, газрыг нь булаая!''' гэж уулгалан, [[Чин улс]]ын засагтай сүлбээцэлдэн '''Харчин гурван хошуу'''нд 48 өдөрт '''150,000''' монголчуудыг хяджээ.

Монголчуудыг мянга мянгаар нь бөөгнүүлж, нэг ч хүн үлдээлгүй алж байв. Нялх хүүхдийг хөлөөс нь барин савах, жадны үзүүрт өлгөх зэргээр хороож байлаа. Жирэмсэн эхийн гэдсийг хүүлж, ургийг нь харуулна. Хожим тэр хүмүүсийг оршуулах гэхэд толгой байвч бие үгүй, бие байвч толгой үгүй, бие толгой байвч мөчис үгүй гэхчлэн үзэшгүй аймшигт дүр зураг угтжээ. Маш болхи зэрлэгээр цавчилж, цохилж, тамлаж зовоож хядсан аж.

Олон монгол хүн цөс хэмхэртэл эмээж, араас улаан малгайтнууд гарч ирэх вий хэмээн Хянганыг давтал зугтаж дүрвэжээ. Сод зохиолч [[Инжинаш]] хамаг бүхнээ орхин зугтаж, Ляонинд нэгэн хуучин балгасанд орогнож нуугдаж байгаад, өвчний улмаас нас эцэслэсэн байна. Энэхүү хядлагаар Зостын чуулганы цаашид оршин тогтнох үндэс суурь ганхаж, 1911 он гэхэд нэрнээс өөр юм үлдсэнгүй.

==Холбоотой мэдээлэл==
* [[Жиньдандаогийн хядлага]]
* [[Зуу Удын чуулган]]

==Эшлэл==

[[Ангилал:Өвөр Монголын газар зүй]]</text>
      <sha1>b1dnbgygiv5xlvsgkpzct58rmo8cg9v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706342</id>
      <parentid>706338</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T07:56:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.161</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Эшлэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3514" xml:space="preserve">'''Зостын чуулган''' нь [[Манж Чин улс]]ын үеийн [[Өвөр Монгол]]ын нэгэн чуулганы нэр.
Зостын чуулган нь өнөөгийн [[Ляонин муж]]ийн баруун хэсэг [[Өвөр Монгол]]ын [[Улаанхад хот]]ын өмнөд хэсгийг хамарч байв. 
==Засаг захиргааны хуваарь==
Зостын чуулганд [[Харчин баруун гарын хошуу]], [[Харчин зүүн гарын хошуу]], [[Харчин дундад хошуу]],[[Түмэд зүүн гарын хошуу]], [[Түмэд баруун гарын хошуу]] зэрэг 5 хошуу харьяалагдаж байжээ. Уг 5 хошуу нь тухайн үед Түмэд баруун хошууны нутаг дахь '''Зост''' хэмээх газар чуулган чуулдаг байсан тул Зостын чуулган хэмээн нэрлэжээ. Харчин таван хошууны өвөг дээдэс болбоос [[Чингис хаан]]ы 9 өрлөгийн нэг [[Урианхай]]н [[Зэлмэ|Зэлмийн]] үр хойчис болно.&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/437&lt;/ref&gt;

==Хожуу үеийн түүх==
Тус чуулганд 1891 оны Улаан малгайтны босогчид хятад тариачин Ян Ей Чуанаар толгойлуулж, монголчуудын эсрэг том геноцид хийсэн юм.
Нангиад нар '''Монгол хүнийг нь алж, газрыг нь булаая!''' гэж уулгалан, [[Чин улс]]ын засагтай сүлбээцэлдэн '''Харчин гурван хошуу'''нд 48 өдөрт '''150,000''' монголчуудыг хяджээ.

Монголчуудыг мянга мянгаар нь бөөгнүүлж, нэг ч хүн үлдээлгүй алж байв. Нялх хүүхдийг хөлөөс нь барин савах, жадны үзүүрт өлгөх зэргээр хороож байлаа. Жирэмсэн эхийн гэдсийг хүүлж, ургийг нь харуулна. Хожим тэр хүмүүсийг оршуулах гэхэд толгой байвч бие үгүй, бие байвч толгой үгүй, бие толгой байвч мөчис үгүй гэхчлэн үзэшгүй аймшигт дүр зураг угтжээ. Маш болхи зэрлэгээр цавчилж, цохилж, тамлаж зовоож хядсан аж.

Олон монгол хүн цөс хэмхэртэл эмээж, араас улаан малгайтнууд гарч ирэх вий хэмээн Хянганыг давтал зугтаж дүрвэжээ. Сод зохиолч [[Инжинаш]] хамаг бүхнээ орхин зугтаж, Ляонинд нэгэн хуучин балгасанд орогнож нуугдаж байгаад, өвчний улмаас нас эцэслэсэн байна. Энэхүү хядлагаар Зостын чуулганы цаашид оршин тогтнох үндэс суурь ганхаж, 1911 он гэхэд нэрнээс өөр юм үлдсэнгүй.

==Холбоотой мэдээлэл==
* [[Жиньдандаогийн хядлага]]
* [[Зуу Удын чуулган]]

==Эшлэл==

[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]
[[Ангилал:Өвөр Монголын түүх]]</text>
      <sha1>pe7o615rfjert7u86kcxiqui6zxfpfz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жиримийн чуулган</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63361</id>
    <revision>
      <id>706339</id>
      <parentid>702504</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T07:41:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>161.8.184.15</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Эшлэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2174" xml:space="preserve">'''Жиримийн чуулган''' нь [[Манж Чин улс]]ын үеийн [[Өвөр Монгол]]ын нэгэн чуулганы нэр.

Манж Чин улсын үед Өвөр Монголыг 6 чуулган, 49 хошуунд хуваан захирчээ. Тухайн үед [[Хорчин]], [[Жалайд]], [[Дөрвөд (Өвөр Монгол)|Дөрвөд]], [[Горлос]] зэрэг 4 аймгийн 10 хошуу нь Түшээт вангийн хошууны '''Жирим уул'''анд чуулган чуулдаг байсан тул Жиримийн чуулган хэмээн нэрлэжээ. Жиримийн чуулганд Хорчин аймгийг '''баруун гарын''' '''өмнөд''', '''дундад''', '''хойд''' хошуу хэмээн гурав хувааж, мөн '''зүүн гарын өмнөд, дундад, хой'''д гэсэн гурван хошуунд хувааж баруун гарын гурван хошууг Түшээт чин ван удирдаж, [[Дөрвөд хошуу]], [[Жалайд хошуу]]г нийлүүлсэн байна. Зүүн гарын гурван хошууг Дархан чин ван удирдаж '''Горлосын хоёр хошуу'''г хавсаргасан байна. Тухайн үед түүний нутаг дэвсгэр нь өнөөгийн Өвөр Монголын [[Тунляо хот]], [[Гирин муж]]ийн [[Өмнөд Горлосын монгол үндэстний өөртөө засах сянь]], [[Хармөрөн муж]]ийн [[Дөрвөдийн монгол үндэстний өөртөө засах сянь|Дөрвөдийн монгол үндэстний өөртөө засах сяний]] нутаг дэвсгэрийг харьяалж байжээ. Жиримийн чуулганы 10 хошууны ноёд нь [[Хасар|Хавт Хасар]]ын үр хойчис болно.&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/433&lt;/ref&gt;

==Холбоотой мэдээлэл==
# [[Хасар]]
# [[Чин улс]]

==Эшлэл==

[[Ангилал:Өвөр Монголын газар зүй]]</text>
      <sha1>0qag6xh9h1tg2qcfshmv7vr3xw00kic</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706340</id>
      <parentid>706339</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T07:42:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>161.8.184.15</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Холбоотой мэдээлэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2173" xml:space="preserve">'''Жиримийн чуулган''' нь [[Манж Чин улс]]ын үеийн [[Өвөр Монгол]]ын нэгэн чуулганы нэр.

Манж Чин улсын үед Өвөр Монголыг 6 чуулган, 49 хошуунд хуваан захирчээ. Тухайн үед [[Хорчин]], [[Жалайд]], [[Дөрвөд (Өвөр Монгол)|Дөрвөд]], [[Горлос]] зэрэг 4 аймгийн 10 хошуу нь Түшээт вангийн хошууны '''Жирим уул'''анд чуулган чуулдаг байсан тул Жиримийн чуулган хэмээн нэрлэжээ. Жиримийн чуулганд Хорчин аймгийг '''баруун гарын''' '''өмнөд''', '''дундад''', '''хойд''' хошуу хэмээн гурав хувааж, мөн '''зүүн гарын өмнөд, дундад, хой'''д гэсэн гурван хошуунд хувааж баруун гарын гурван хошууг Түшээт чин ван удирдаж, [[Дөрвөд хошуу]], [[Жалайд хошуу]]г нийлүүлсэн байна. Зүүн гарын гурван хошууг Дархан чин ван удирдаж '''Горлосын хоёр хошуу'''г хавсаргасан байна. Тухайн үед түүний нутаг дэвсгэр нь өнөөгийн Өвөр Монголын [[Тунляо хот]], [[Гирин муж]]ийн [[Өмнөд Горлосын монгол үндэстний өөртөө засах сянь]], [[Хармөрөн муж]]ийн [[Дөрвөдийн монгол үндэстний өөртөө засах сянь|Дөрвөдийн монгол үндэстний өөртөө засах сяний]] нутаг дэвсгэрийг харьяалж байжээ. Жиримийн чуулганы 10 хошууны ноёд нь [[Хасар|Хавт Хасар]]ын үр хойчис болно.&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/433&lt;/ref&gt;

==Холбоотой мэдээлэл==
# [[Хасар]]
# [[Тунляо]]

==Эшлэл==

[[Ангилал:Өвөр Монголын газар зүй]]</text>
      <sha1>0o89t7etnm85m36u07ejxxg2zg0rvqy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706341</id>
      <parentid>706340</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T07:54:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.190</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Эшлэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2222" xml:space="preserve">'''Жиримийн чуулган''' нь [[Манж Чин улс]]ын үеийн [[Өвөр Монгол]]ын нэгэн чуулганы нэр.

Манж Чин улсын үед Өвөр Монголыг 6 чуулган, 49 хошуунд хуваан захирчээ. Тухайн үед [[Хорчин]], [[Жалайд]], [[Дөрвөд (Өвөр Монгол)|Дөрвөд]], [[Горлос]] зэрэг 4 аймгийн 10 хошуу нь Түшээт вангийн хошууны '''Жирим уул'''анд чуулган чуулдаг байсан тул Жиримийн чуулган хэмээн нэрлэжээ. Жиримийн чуулганд Хорчин аймгийг '''баруун гарын''' '''өмнөд''', '''дундад''', '''хойд''' хошуу хэмээн гурав хувааж, мөн '''зүүн гарын өмнөд, дундад, хой'''д гэсэн гурван хошуунд хувааж баруун гарын гурван хошууг Түшээт чин ван удирдаж, [[Дөрвөд хошуу]], [[Жалайд хошуу]]г нийлүүлсэн байна. Зүүн гарын гурван хошууг Дархан чин ван удирдаж '''Горлосын хоёр хошуу'''г хавсаргасан байна. Тухайн үед түүний нутаг дэвсгэр нь өнөөгийн Өвөр Монголын [[Тунляо хот]], [[Гирин муж]]ийн [[Өмнөд Горлосын монгол үндэстний өөртөө засах сянь]], [[Хармөрөн муж]]ийн [[Дөрвөдийн монгол үндэстний өөртөө засах сянь|Дөрвөдийн монгол үндэстний өөртөө засах сяний]] нутаг дэвсгэрийг харьяалж байжээ. Жиримийн чуулганы 10 хошууны ноёд нь [[Хасар|Хавт Хасар]]ын үр хойчис болно.&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/433&lt;/ref&gt;

==Холбоотой мэдээлэл==
# [[Хасар]]
# [[Тунляо]]

==Эшлэл==

[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]
[[Ангилал:Өвөр Монголын түүх]]</text>
      <sha1>rl7a75xerjhbu7ish2in57fj59fors7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Амбан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>65900</id>
    <revision>
      <id>706332</id>
      <parentid>701295</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T06:57:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>161.8.184.15</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Холбоотой мэдээлэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5374" xml:space="preserve">[[Файл:49. T'ang Ta-Jên, military Amban of Khotan, with his children and attendants.png|thumb|Голын албаны хувцастай нь [[Хотан тойрог|Хотан]]&lt;nowiki/&gt;гийн Амбан сайд Тан Тэжэн, түүний 2 хүүхэд, дагалдагчид]]
'''Амбан''' [[File:Amban.png|20px]] ноён нь [[Чин улс|Чин гүрний]] үед өөрийн эзэлсэн нутгуудыг захируулахаар томилж байсан төлөөний сайд нарын '''ерөнхий нэршил''' юм. Амбан нар нь дотроо Манжийн эзэн хаанаас авсан үүргээсээ хамаарч харилцан адилгүй цол хүртэж байсан. Энэ цол нь үе залгамжлахгүй бөгөөд хааны засгийн газраас томилох журмаар суулгаж байжээ. 

== Ар Монгол дахь Амбан суулгасан төвүүд ==
Манжийн Чин гүрний үед Ар Монголд хэд хэдэн газар амбан ноёныг суулгаж байсан. 
* [[Ховдын манж сайдын газар|Ховд хот дахь амбан]] 
* [[Улиастай|Улиастай хот]] дахь [[Улиастайн жанжны газар|Хязгаар дахиныг тогтоогч зүүн этгээдийн туслагч жанжин]] буюу Ар Монголыг бүх цэргийг захирна. 
* [[Хүрээний хэрэг шийтгэгч сайдын газар|Их Хүрээний амбан]]
[[Файл:Col Younghusband and Amban.JPG|thumb|[[Лхас|Лхаса]] дахь амбан Юйтай болон [[Янхазбэнд]] нар 1903-1904 оны зураг]]

===Ховдын амбан===
'''Ховдын амбан''' нь 1761 онд байгуулагдсан. [[Тэнгэр тэтгэгч|Манжийн хааны]] зарлигаар '''“Зарлигаар зарсан Ховдод сууж хэрэг шийтгэгч сайдын яам”''' гэсэн нэртэйгээр байгуулагдаж, [[Дөрвөд]]ийн хоёр аймаг, [[Алтайн Урианхай|Алтайн урианхай]]н 7 хошуу, [[Торгууд]] 2 хошуу, [[Захчин]], [[Мянгад|мянгад]], [[Өөлд|өөлд]]ийн нэжгээд хошуудыг захирч байжээ. Эрх мэдлийн хувьд Их Хүрээний амбантай адил байв. 1912 онд [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын]] их цэрэгт эзлэгдэж, Манжийн сүүлчийн амбанг хөөн гаргасан.

===Улиастайн манж жанжны газар===
'''Улиастайн манж жанжны газар''' нь зохион байгуулалт, эрх үүргийн хувьд Ар Монголын цэргийн хэргийг ерөнхийлөн захирсан томоохон газар байв. Улиастайн жанжны газрыг 1733 онд байгуулж '''“Хязгаар дахиныг тогтоогч зүүн этгээдийн туслагч жанжин”''' гэсэн тамга олгожээ. 1732 онд [[Зүүнгарын Хаант Улс|Зүүнгарын]] [[Галданцэрэн хаан|Галданцэрэн хааны]] [[Их Цэрэндондов]]оор удирдуулсан 30,000 их цэрэг гэнэт халдан довтолсны дараа байгуулсан. 1900 онд Улиастай хотод Халхын дөрвөн аймгаас татсан 2000 монгол цэргүүд бослого гаргаж байсан. 1912 онд манжийн амбанг хөөн явуулсан. 
===Их Хүрээний амбан===
[[Чин улс|Манж Чин улс]]аас Ар Монголд байгуулсан засаг захиргааны томоохон газрын нэг нь Их Хүрээний сайдын газар юм. Их Хүрээний сайдын газрыг 1758 онд байгуулж, анхны сайдаар Манжийн хааны [[Эфү|эфү]] Халхын ноён Санзайдоржийг томилсон боловч 1761 онд манж сайдыг давхар томилон суулгажээ. Сүүлдээ зөвхөн Манж юмуу, хятаджсан монгол ноёдыг томилон суулгаж байсан. 1911 оны 12 сард сүүлчийн амбан [[Хөх хот]]ын [[Түмэд]] гаралтай хятаджсан [[Сандо амбан|Саньдо]]г хөөж явуулснаар, Манжийн ноёрхол төгсгөл болсон.

==Холбоотой мэдээлэл==
* [[Манж Чин улс]] 
* [[Ховдыг чөлөөлөх байлдаан]] 
* [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] 

{{Манжийн үеийн Монгол}}

[[Ангилал:Дипломат албаны ажилтан]]
[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]
[[Ангилал:Төвөдийн түүх]]
[[Ангилал:Цол]]
[[Ангилал:Чин улс]]
[[Ангилал:18-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:19-р зууны Монголын түүх]]</text>
      <sha1>7oauyfzue1cvpvv47r1v5nhs1srpv2e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Долоннуурын чуулган</title>
    <ns>0</ns>
    <id>66516</id>
    <revision>
      <id>706321</id>
      <parentid>705698</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T04:46:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>161.8.184.15</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4656" xml:space="preserve">'''Долоннуурын чуулган''' бол [[Халх]]&lt;nowiki/&gt;ын ноёд, Халх-Ойрадын хоорондын тэмцлийг [[Чин улс|Манж]]&lt;nowiki/&gt;ид ашигтайгаар шийдвэрлэсэн чуулган бөгөөд тус чуулганы шийдвэрээр Халх Монголын газар нутаг нь Чин улсын харъяат болжээ.
 
Манж улсын төрөөс чуулган хийх газрыг Долоннуурт сонгож авсан нь: 

# Халхын хант улсын газар нутаг Ойрадын [[Галдан бошигт хаан|Галдан хаан]]&lt;nowiki/&gt;ы мэдэлд байсан 
# [[Шэньян хот|Мүгдэн]], [[Бээжин]], Халх, [[Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон|Өвөр Монгол]]&lt;nowiki/&gt;ын нутгийн заагт орших, олны хөлийн газрыг сонгон авсан нь Манж хаан сүр хүчээ олны өмнө гайхуулах, алдаршуулахад анхаарсан хэрэг байв.
# Тус нутаг нь эртний [[Юань улс]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Шанду|Дээд нийслэл]]&lt;nowiki/&gt;ийн хүрээний нутаг байсан тул уг газар нь нилээн чухал ач холбогдолтой байсан юм.
 
Хааны төлөөний сайд чуулганы ажлыг тусгайлан бэлтгүүлж, ёслолын дэс дараа, дэг ямбыг маш нарийн зохион байгуулсан байжээ.
 
1691 оны 4-р сарын эцсээр [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] 16 хүрээ, 23 баг цэргээр хамгаалуулж Долоннуурт ирж 5-р сарын шинийн 2-нд чуулган эхэлжээ. Тус чуулганд [[Чин улс|Манж улс]]&lt;nowiki/&gt;ын Энх-амгалан хаан тэргүүтэй дээд зиндааны ноёд, түшмэл, Халхын [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан]] [[Чахундорж хан|Чахундорж]], [[Занабазар|Өндөр гэгээн Занабазар]], [[Сэцэн хан Өмэхэй]], [[Засагт хан аймаг|Засагт хан]]&lt;nowiki/&gt;ы ойр угсааныхан бүгд 550 гаруй ноёд, тайж нар, мөн өвөрлөгч 49 хошууны нөлөө бүхий том ноёд оролцжээ.
Долоннуурын Асу хэмээх хаалганы өмнө их ёслолыг үйлдэж, Манжийн хааны зарлигийг уншин сонсгожээ. Зарлигийн агуулга нь 1680-аад оноос хойш Халхын талаар явуулсан төрийн бодлого, цаашид Халхыг хэрхэн захирах талаар тодорхой дурджээ.
 
Тус чуулганаар Халхын 5 хүнд [[чин ван]], 6 хүнд [[жүн ван]], 3 хүнд [[бэйл]], 4 хүнд [[бэйс]], 7 хүнд [[гүн]], 6 хүнд [[Тайж|тэргүүн зэрэг тайж]] олгож, 34 ноёныг хошууны [[засаг ноён]] болгож, тус 34 хошууг Түшээт ханы 16, Сэцэн ханы 11, Засагт ханы 7 ноёнд хуваан захируулжээ .
 
Тийнхүү Халхыг Манжийн харъяат гэж албан ёсоор тунхагласан нь нийт Монголын тусгаар тогтнолын үйл хэрэгт ихээхэн хохирол учруулсан юм. Энэ үйл явдалд их ач холбогдол өгч байсан нь юуны өмнө, Халхын хант улсыг  оруулж авснаар цааш [[Зүүнгарын хаант улс|Зүүнгар]], [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Төвөд|Түвэд]], [[Хамил тойрог|Хами]] зэрэг улс орнуудад төрийн бодлогоо явуулах боломж нээгдсэн төдийгүй тэдгээрийг байлдан эзлэхэд Өвөр Монгол, Халхын цэргийн хүчийг ашиглах боломж олж буй зэрэгтэй холбоотой байв.

==Холбоотой мэдээлэл==
* [[Галдан бошигт хаан]]
* [[Занабазар]]
* [[Энх амгалан|Энх-амгалан хаан]]
* [[Долнуур]]

[[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:17-р зууны үйл явдал]]
[[Ангилал:1691 оны улс төр]]</text>
      <sha1>safzoqk7fb7eqnkuhrghm2g67kzn19v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Есөн хөлт цагаан туг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>84874</id>
    <revision>
      <id>706326</id>
      <parentid>687250</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T05:49:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>38.34.179.30</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4224" xml:space="preserve">Монгол төрийн сүр хүч, тусгаар тогтнол, эв нэгдлийн бэлгэдэл 

    Цагаан зүсмийн адууны гөхөл дэлээр хийдэг учир “Цагаан сүлд” хэмээн нэрлэжээ. Нэгэн жолоон дор нэгдсэн Монголчууд 1206 оны зун Чингис хааныг Их Монгол Улсын хаан ширээнд өргөмжлөхдөө есөн хөлт Цагаан тугаа босгож, их эзэн хаан туг сүлдэндээ мөргөн ёсолж байжээ. Энэ үеэс Цагаан туг нь Монгол Улсын төр өнө мөнхөд мандан бадарч, төр улс, түмэн олон амар төвшин аж төрөхийн бэлгэдэл болон төрийн орд өргөөнөө залагдсаар иржээ. Уг сүлдний орой дээр нь алтан шармал төмрөөр урласан гал бүхий гурван үзүүрт ган сэрээтэй, түүний доорх дугариг царнаас цагаан хялгасан хөхлийг 81 нүхнээс нарийхан зүссэн ямааны арьсан сураар бэхэлж унжуулсан байдаг. Цагаан туг нь гол сүлд болон түүнийг тойрсон найман элч туг буюу хөл тугаас бүрддэг байгуулал юм. Үүнийг найман хөлт цагаан туг сүлд гэх ба нийтдээ 9 туг болох тул бас &quot;есөн хөлт Цагаан туг&quot; гэж утга сэлгэж нэршижээ. МНТ ба хуучин сурвалжуудад &quot;есөн хөлт туг&quot; гэсэн нь угтаа нийт есөн туг байгааг хэлж байгаа юм. МНТ нь &quot;есөн хөлт цагаан туг&quot;-ийг анх тахиснаас 20 гаруй жилийн дараа бичигдсэн тул утга сэлгэж &quot;есөн хөлт&quot; хэмээн хэвшсэн нэрийг бичжээ гэж судлаачид үздэг. Үүнийг 9 хөл тугтай буюу нийтдээ 10 туг байсан гэх худал таамаг сүүлийн үед гарах болжээ.   

    Монголчууд Манжийн эрхшээлд орсноос хойш Цагаан тугийг Халх болон Өвөр монголын олон газарт тахиж байв. Халхын Түшээт хан аймгийн нутаг дахь Баруун хүрээ, Засагт хан аймгийн Лу жанжин гүний хошуу зэрэг хэд хэдэн газар ХХ зууны эхэн хүртэл тахисаар иржээ. Цагаан сүлдийн өдөр тутмын тахилга, сар бүрийн шинийн хоёрон, арван зургаанд гүйцэтгэдэг “Сарын тахилга”, жил бүрийн цагаан сарын шинийн нэгэн, гурван, таван, зургаан, долоонд гүйцэтгэдэг “Бага тахилга” хэмээх гурван тахилга байдаг.

    Сүлдийг харж хамгаалдаг, тахилгын зан үйлийг нь эрхлэн гүйцэтгэдэг тусгай хүмүүс байсан бөгөөд тэд үе удам дамжин энэхүү албыг эрхэлсээр ирсэн тул “Тугчин” хэмээх овогтой болжээ.

    Монгол Улс ардчилсан хөгжлийн замд шилжсэний дараа 1992 онд Цагаан тугийг шинээр бүтээн залж, төр улс энх мөнх оршихын бэлгэдэл болгон залжээ. Төрийн есөн хөлт Цагаан тугийг Төрийн ёслол хүндэтгэлийн өргөөнд байрлуулж жил бүрийн улсын их баяр наадмын өдрүүдэд Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд залж цэнгүүлэх ёслолыг гүйцэтгэдэг. (Г.Мягмарсамбуу)

[[Ангилал:Монголын төрийн далбаа| ]]</text>
      <sha1>ab1fgsz0cg4p8dzjslcz6xnvxw7kc0a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шинэ засгийн бодлого</title>
    <ns>0</ns>
    <id>91732</id>
    <revision>
      <id>706333</id>
      <parentid>701052</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T06:58:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>161.8.184.15</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4565" xml:space="preserve">Шинэ засгийн бодлого бол Манж [[Чин улс]]ын төрөөс зарлан хэрэгжүүлэх гэсэн эдийн засгийн шинэчлэлийн бодлого.

XIX зууны хоёрдугаар хагас ХХ зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “Шинэ засгийн бодлого” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. Шинэ засгийн бодлого нь 4 том хэсгээс бүрэлдэж байсан. 
Үүнд:

  Эдийн засгийг сэргээхийн тулд газар орны бүхий л нөөц бололцоог дайчлах
  Хятад дахь капиталист харилцааны хөгжилт ба үндэсний аж үйлдвэр хөрөнгөтнүүдийн ашиг сонирхлыг хангах
  Гадаадын худалдаачдыг шахан зайлуулж хятад худалдаачдыг өргөтгөх
  Бослого тэмцэл, үер усны  гамшгаас шалтгаалан газаргүй болсон тариачдад газар олгох

[[Файл:皇族內閣.png|thumb|Манж Засгийн газрын]]
Шинэ засгийн бодлогын хүрээнд Өвөр монголын зургаан чуулган ба Цахарыг баруун хоёр мужид хувааж, дотор газраас нүүж ирсэн иргэдээр атар хагалбарлуулах болж, хятадын засаг захиргааны нэгжүүдийг байгуулсан. 1905 онд Их хүрээнд Цагдан цээрлүүлэх газрыг байгуулж “Сюань хуа-гийн сэргийлэх хороо” гэдэг 40 дарангуй цэргийг суулгасан. “Сюань хуагийн сэргийлэх хороо”-г Цэрэг бэлтгэх газарт нийлүүлэн Их хүрээний Маймаа хотын зүүн хойно цэргийн хуаран байгуулсан. Их хүрээ, Улиастай, Ховд, Хиагт зэрэг Монголын томоохон хотууд, хошуудад гаалийн салбар нээж худалдан авсан зүйлийн үнийн 5 хувиар бодож гааль хураах болжээ. Их хүрээнд “Сурган тэжээх сургууль” хэмээхийг байгуулж Их шавиас 40 хүүхдэд хятад, манж хэл зааж байжээ.

1907 оны хавар Гадаад Монголын Төрийг засах явдлын яамнаас Гадаад, Дотоод Монголын олон чуулганы хошуудад эдийн засгийн баялаг, цэрэг, сургуулийн хэргийн тухай 14 байцаалтыг явуулсан. Монголын олонх хошууд элдэв шалтаг заан, уг байцаалтыг өгөөгүй. Чин улсын төрөөс 1911 оны хавар “Үнэнээр дайчлан байцаах дүрэм хэмжээ” гэх 16 зүйл бүхий бичгийг дахин хошуудад илгээсэн ч төдий л үр дүнд хүрээгүй. 1910 оны эхээр [[Сандо амбан|Сандо]] Их хүрээний хамаарсан сайдаар томилогдож, “Шинэ засгийн бодлого”-ыг шууд хэрэгжүүлэхийн төлөө ажилласан ч Монгол ноёдын эсэргүүцэлтэй тулгаран 1911 оны 11 дүгээр сард хөөгдөж нутаг буцсан.

Шинэ засгийн бодлогыг Монголчуудын хувьд ихээхэн харштайг ухаарсан [[Богд хаан |Богд Жавзандамба хутагт]] тэргүүлэн [[Да лам Цэрэнчимэд]], [[Минжиддоржийн Ханддорж|Чин ван Ханддорж]], [[Гадинбалын Чагдаржав|түшээ гүн Чагдаржав]], Өвөр монголын [[Баянтөмөрийн Хайсан|Хайсан гүн]] нарын олон ноёд манлайлан Манжийн ноёрхлыг түлхэн унагаасан.

[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]
[[Ангилал:20-р зууны Хятадын түүх]]</text>
      <sha1>2qzophlglr6tqhusq4ukhlcv7iaskh4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Антон Деникин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>122134</id>
    <revision>
      <id>706312</id>
      <parentid>700665</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T13:34:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5083" xml:space="preserve">[[Файл:Anton Denikin 1917 (est).png|thumb|Дэслэгч генерал Антон Деникин. 1917 он. ]]
'''Антон Иванович Деникин''' (1872 оны 12-р сарын 4-нд Оросын эзэнт улсын Варшав мужийн Влоцлавек хотод төрж, 1947 оны 8-р сарын 7-нд АНУ-ын [[Мичиган]] муж улсын Анн-Арбор хотод нас барсан) - Оросын цэргийн удирдагч, дэслэгч генерал, нийгэм улс төрийн зүтгэлтэн, цэргийн баримт бүрдүүлэгч, зохиолч.

[[Оросын иргэний дайн]]ы үеийн Цагааны хөдөлгөөний гол удирдагчдын нэг бөгөөд Өмнөд Орос дахь тус хөдөлгөөний удирдагч (1918—1920) байсан. Цагаан Орос хөдөлгөөний удирдагч дотроос хамгийн их цэрэг улс төрийн үр дүнд хүрсэн хүн. 

1885 онд түүний эцэг Иван Ефимович Деникин нас барсан. 

Тэрээр [[Ловеч аймаг|Лович]] хотын бүрэн дунд сургууль (1882-1890), Киевийн явган цэргийн кадет сургууль (1890-1892), Санкт-Петербург дахь Жанжин штабын академийг (1895-1899) төгссөн; 1898 оноос хойш тэрээр цэргийн сэтгүүл зүйд ажилласан. [[Орос-Японы дайн]]&lt;nowiki/&gt;д (1904-1905) оролцож, 1905 онд хурандаа цол хүртэж, хоёр одонгоор шагнуулжээ. 

Деникиний улс төрийн үзэл баримтлал бол [[Үндсэн хуульт хаант засаг]]&lt;nowiki/&gt;лал, эрс шинэчлэл, улс орноо тайван замаар шинэчлэх зэрэг байжээ.

1917 оны 2-р сарын Оросын хөрөнгөтний хувьсгалын дараа Дээд ерөнхий командлагчийн штабын даргын туслах байхдаа Деникин түр Засгийн газар армийг нурааж байна гэж буруутгаж, 1917 оны 7-р сарын 7-13-нд генерал [[Л.Корнилов]]&lt;nowiki/&gt;ын бослогыг дэмжиж байгаад баривчлагдаж, шоронд хоригджээ.

Л.Г.Корниловыг 1918 онд нас барсны дараа Деникин Оросын өмнөд хэсгийн зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагчаар ажиллаж, 1919 оны хавар Москвагийн эсрэг довтолгоонд орж: Донбассыг эзэлж, Орелыг авч, Тулаг эзлэхээр заналхийлж байгаад ухарч Крым руу зугтаасан байна. Цэргийн удирдлагыг генерал П.Врангельд шилжүүлжээ.    

1920 оны 4-р сарын 4-нд тэрээр Англи руу усан онгоцоор цагаачилсан. Англиас Бельги руу нүүж сүүлд 1926 онд [[Франц]]&lt;nowiki/&gt;ад суурьшсан байна. Хилийн чанад руу дүрэвсэн &quot;Цагаач оросууд&quot;-ын улс төрийн гол зүтгэлтнүүдийн нэг болжээ.

1945 онд [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]&lt;nowiki/&gt;ы дараа түүнийг [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]] руу хүчээр аваад явж магадгүй гээд АНУ руу цагаачилсан байна.

1947 оны 8-р сарын 7-нд Антон Иванович Деникин АНУ-д зүрхний өвчнөөр нас барсан байна. 1952 оны 12-р сарын 15-нд түүний чандрыг АНУ-ын [[Нью-Жерси]] мужийн Жексон хот дахь оросын Гэгээн Владимирын оршуулгын газар нутаглуулжээ. 

2005 оны 10-р сарын 3-нд генерал Антон Иванович Деникин болон түүний эхнэр Ксения Васильевна (1892-1973) нарын чандрыг ОХУ-ын Москва руу нүүлгэн шилжүүлэн авчирч [[Донской сүм]]д дахин оршуулжээ.

{{DEFAULTSORT:Деникин, Антон Иванович}}
[[Ангилал:Оросын Хаант Улсын дэслэгч генерал]]
[[Ангилал:Дэлхийн нэгдүгээр дайны командлагч (Оросын Хаант Улс)]]
[[Ангилал:Цагаан армийн зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:Оросын иргэний дайны хүн]]
[[Ангилал:Антисемитизмын хүн]]
[[Ангилал:Оросын цагаач]]
[[Ангилал:Оросууд]]
[[Ангилал:1987 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1947 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>sjtl3ufq03n9g2vt70g8bzi57dbkvk5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жеймс Мэдисон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123090</id>
    <revision>
      <id>706337</id>
      <parentid>705995</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T07:35:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2232" xml:space="preserve">[[Файл:Hh 1789 05 04 madison james hc(1).jpg|thumb|Жеймс Мэдисон]]
'''Же́ймс Мэ́дисон''' (англи. James Madison Jr.;1751 оны 3-р сарын &lt;abbr&gt;5&lt;/abbr&gt; (16)-нд Виржин колоний Конуэй боомтод төрсөн- АНУ-ын Виржини мужийн Монтпилиерт 1836 оны 3-р сарын 28-нд нас барсан) -америкийн төрийн зүтгэлтэн, АНУ-ын 4 дахь Ерөнхийлөгч (1809-1817), АНУ-ын Үндсэн хууль болон Хүний эрхийг зохиогчдын нэг юм.

== Намтар ==
Мэдисон 11-16 насны хооронд Шотланд гаралтай Доналд Робертсоны шавь байжээ, тэрээр өмнөд нутгийн нэр хүндтэй тариалан эрхэлдэг гэр бүлийн хүүхдүүдэд хичээл заадаг айжээ. Мэдисон математик, газарзүй, орчин үеийн болон сонгодог хэл латин судалсан дотроос Латин хэлийг маш сайн эзэмшсэн байна.

Тэрээр 1769 онд шотланд боловсролд түлхүү анхаардаг Нью-Жерси муж дахь Принстоны Их сургуульд (тухайн үед албан ёсоор &quot;Нью-Жерсигийн Коллеж&quot; нэртэй байсан) баклаврын зэрэгт суралцахаар эсэн орсон байна. Мэдисон эрчимжсэн шахуу хөтөлбөрийн дагуу суралцаад 1771 онд бакалаврын зэрэг аваад сүмийн лам болох эсвэл хуульч болох гэсэн сонголт байсан боловч тэрээр Принстонд үлдэж сургуулийн Ерөнхийлөгч /захирал/ Жон Уизерспуны удирдлага дор иврит хэл, улс төрийн гүн ухаан үзэхээр болжээ. 1772 онд төгсөөд тэрээр бүх насаараа иргэний болон улс төрийн эрх чөлөөг эрхэмлэх үзэл бодолтой болжээ.</text>
      <sha1>i5kvrmlpx9a4y48sab62ddu1b5842sv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Алексей Бурдуков</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123118</id>
    <revision>
      <id>706311</id>
      <parentid>706261</parentid>
      <timestamp>2022-07-25T13:16:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6713" xml:space="preserve">'''Алексей Васильевич Бурдуков''' (1883 онд Оросын хаант улсын [[Тобольск]] мужийн Боровая тосгонд төрсөн- 1943 оны 3-р сарын 13-нд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-ын Сиблаг-т нас барсан) -Орос, зөвлөлтийн монгол судлаач. Монгол хэлний багш, Монгол дахь анхны зөвлөлтийн дунд сургууль зохион байгуулагчийн нэг. 

== Намтар ==
Тариачны гэр бүлд 18883 онд төрсөн. Багадаа эцгийгээ алдаж, арван хоёр настайд нь ээж нь түүнийг худалдаачин Я.Е.Мокины албанд өгч, түүнтэй хамт Монгол руу явж эхэлсэн ажээ. Монголд худалдааны цэгт ажиллаж байхдаа монгол хэл сурсан. Тэрээр &quot;Бурдуков ба К&quot; хоршоо байгуулж, Монголд анх удаа хоршооллын хэлбэрийг нэвтрүүлсэн юм. А.Бурдуков польшийн Монгол судлаач эрдэмтэн [[Владислав Котвич]] оросын [[Санкт-Петербург]]&lt;nowiki/&gt;т амьдардаг болохыг мэдээд 1909 онд түүнд захидал бичжээ. Улмаар Владислав Котвич хариу бичиж холбоо тогтоогоод Алексей Бурдуковоос &quot;Жангарын тухай туульс&quot; хайж өгөхийг хүссэн байна. Тэр цагаас хойш Владислав Котвичийн хүсэлтээр монголын ардын аман зохиолын дээж, ховор гар бичмэлүүдийг цуглуулж эхэлсэн байна.

Тэрээр Владислав Котвичээр дамжин танилцсан [[Борис Яковлевич Владимирцов|Б.Я.Владимирцов]]&lt;nowiki/&gt;т хээрийн судалгааны ажилд нь туслаж байжээ. Борис Владимирцов хэд хэдэн удаа Алексей Бурудуковынд очиж байжээ. Алексей Бурдуковын охин захидалдаа Алексей Бурдуков, Борис Владимирцов нар цаашид нөхөрлөж эхэлсэн гэж бичиж байжээ. Охины бичсэнээр Алексей Бурудуков тэрхүү Санкт-Петербургийн эрдэмтний шинжлэх ухааны үйл ажиллагаанд нь мөнгөөр ​​дэмжиж байсан байна. Алексей Бурдуковын эрдэмтэдтэй харилцаж монгол судлаач болоход нөлөөлсөн байна. Тэрээр олон тооны угсаатны зүйн материалыг эрдэмтдэд хүргүүлж байсан бөгөөд Оросын Эзэн хааны Шинжлэх ухааны Академид Буддын шашны дүрс, монгол малгайны цуглуулга, Владислав Котвичид дөрвөд үндэстний ахуйн эд зүйлсийн цуглуулга бэлэглэж байжээ. Тэрээр “Нива”, “Родина” сэтгүүл, “Сибирийн амьдрал”, “Алтай” сонинд Монголын амьдралын тухай өөрийн өгүүлэлээ нийтлүүлж байсан юм.

[[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]] эхэлсний дараа дайчилгаагаар [[Ховд (хот)|Ховд]] дахь оросын консулын газарт орчуулагчаар ажилласан байна. 1916-1923 онд тэрээр Оросын газарзүйн нийгэмлэгийн /ОГН/ сурвалжлагч гишүүн, 1923 оноос ОГН-ийн Зүүн Сибирийн салбарын гишүүн байв. Шинжлэх ухааныг дэмжсэний төлөө Оросын газарзүйн нийгэмлэг түүнд мөнгөн медалиа олгосон байна. Тэрээр барон Р.Ф.Унгернийн цэргүүдийн эсрэг тулалдаанд оролцсон гэдэг.

1921 оны гуравдугаар сард [[Улиастай]]&lt;nowiki/&gt;гаас гэр бүлийнхээ хамт нууцаар гарч явсан. [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]]&lt;nowiki/&gt;ийн цэргүүд ба [[Хатанбаатар Магсаржав|Хатанбаатар Максаржав]]&lt;nowiki/&gt;ын хувьсгалт цэргийн хоорондох байлдааны бүсэд орж хэсэг хугацаанд үлдэж, орчуулга хийхэд тусалсан байдаг. Дараа нь Алексей Бурдуковын гэр бүл [[Эрхүү]] хотод суурьшжээ. 1926 онд Алексей Бурдуков худалдааны ажлаа орхин Ленинград руу нүүж, Дорно дахины институтэд ярианы монгол хэл заажээ. 1935 онд Монгол хэл, уран зохиолын тэнхимд шинжлэх ухааны дэд профессороор батламжилсан байна. 1938 онд филологийн шинжлэх ухааны нэр дэвшигч хэмээх шинжлэх ухааны нэр хүндтэй цол хүртжээ. Тэрээр Ленинградын Улсын Их Сургуульд хавсран багшилж байсан байна. 

1930-аад оны эхээр түүнийг богино хугацаанд баривчилж суллаад 1941 оны долдугаар сарын 2-нд түүнийг дахин баривчилжээ. Мөн оны 9-р сарын 22-нд Уралын цэргийн тойргийн Цэргийн шүүх Бурдуковт цаазаар авах ял оноогоод (РСФСР-ын Эрүүгийн хуулийн 58-1а зүйл) 1941 оны 11-р сарын 8-ны өдрийн хурлаар цаазаар авах ялыг нь хэлтрүүлж 10 жил хорих ялаар сольсон байна. Сүүлд хөдөлмөр эрхлэх хорих лагерьт 1943 оны 3-р сарын 13-нд өвчнөөр нас баржээ.

'''Эх сурвалж''': https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%83%D1%80%D0%B4%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2,_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B5%D0%B9_%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87</text>
      <sha1>evowu3ace2v49sejrac7hxzglxyd3x9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэрэглэгч:Vanjaclawthorne/common.css</title>
    <ns>2</ns>
    <id>123122</id>
    <revision>
      <id>706310</id>
      <timestamp>2022-07-25T12:15:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Vanjaclawthorne</username>
        <id>78156</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;@import url('https://fonts.googleapis.com/css2family=Noto+Sans+Mono:wght@600&amp;display=swap');  html, body {   font-family: 'Noto Sans Mono', monospace;   font-weight: 600; }  .mw-body-content {     font-size: 1.04em;        line-height: 1.6em;     letter-spacing: 0.025em;     word-spacing: 0.04em;     }  h1, h2, h3, h4, h5, .mw-body h1, .mw-body h2, .mw-body h3, .mw-body h4 {   font-family: 'Noto Sans Mono', monospace;   font-weight: 800;   border-bottom: none; }&quot;</comment>
      <model>css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="466" xml:space="preserve">@import url('https://fonts.googleapis.com/css2family=Noto+Sans+Mono:wght@600&amp;display=swap');

html, body {
  font-family: 'Noto Sans Mono', monospace;
  font-weight: 600;
}

.mw-body-content {
    font-size: 1.04em;   
    line-height: 1.6em;
    letter-spacing: 0.025em;
    word-spacing: 0.04em;    
}

h1, h2, h3, h4, h5, .mw-body h1, .mw-body h2, .mw-body h3, .mw-body h4 {
  font-family: 'Noto Sans Mono', monospace;
  font-weight: 800;
  border-bottom: none;
}</text>
      <sha1>n8ow4d4sghbrktn1netvha3tkf1qv22</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>АНУ-ын Ерөнхийлөгч нар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123123</id>
    <revision>
      <id>706346</id>
      <timestamp>2022-07-26T08:59:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''АНУ-ын Ерөнхийлөгч''' — АНУ-ын төрийн болоэ гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн юм. 1787 онд баталсан АНУ-ын Үндсэн хуулиар энэхүү Ерөнхийлөгчийн албан тушаалыг бий болгосон байна. 1789 онд Жорж Вашингтон АНУ-ын анхны Ерөнхийлөгч болж байсан. Түүнээс өмнө энэхүү &quot;Е...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10755" xml:space="preserve">'''АНУ-ын Ерөнхийлөгч''' — АНУ-ын төрийн болоэ гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн юм. 1787 онд баталсан АНУ-ын Үндсэн хуулиар энэхүү Ерөнхийлөгчийн албан тушаалыг бий болгосон байна. 1789 онд Жорж Вашингтон АНУ-ын анхны Ерөнхийлөгч болж байсан. Түүнээс өмнө энэхүү &quot;Ерөнхийлөгч&quot; гэсэн албан тушаалыг «Тивийн конгрессын Ерөнхийлөгч» хэмээдэг байжээ. 

АНУ-ын ерөнхийлөгчийг 1789 оноос хойш сонгож байгаа юм. Дараалсан нэр томъёог нэг ерөнхийлөгчөөр дугаарладаг (жишээлбэл, хоёр удаа дараалан сонгогдсон Жорж Вашингтон нь эхний болон хоёр дахь Ерөнхийлөгч биш, анхны бюу 1 дахь Ерөнхийлөгч байсан бөгөөд одоогийн байдлаар хэсэг хугацааны дараа дахин сонгогдсон албан тушаалын цорын ганц тохиолдол Гровер Кливленд Ерөнхийлөгч юм иймд түүнийг  22 дахь ба 24 дэх Ерөнхийлөгч гэж тоолдог зарчимтай юм байна.
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!№
!Гэрэл зураг
!Ерөнхийлөгчийн нэр
!Бүрэн эрхийн эхлэл
!Бүрэн эрхийн төгсгөл
!Улс төрийн намын харьяалал
!Дэд Ерөнхийлөгч
!Бүрэн эрхийн хугацааны үргэлжлэл (өдөр)
|-
|'''1'''
|
|[[Жорж Вашингтон]]
&lt;small&gt;(1732 — 1799)&lt;/small&gt;
|1789.04.30
|1797.03.04
|Нам бус
|Жон Адамс
|2865
|-
|'''2'''
|
|[[Жон Адамс]]
&lt;small&gt;(1735 — 1826)&lt;/small&gt;
|1797.03.04
|1801.03.04
|Федералист
|Томас Жэфферсон
|1460
|-
|'''3'''
|
|[[Томас Жефферсон]]
&lt;small&gt;(1743 — 1826)&lt;/small&gt;
|1801.03.04
|1809.03.04
|Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам
|Аарон Бурр 
Жорж Клинтон
|2922
|-
|'''4'''
|
|[[Жеймс Мэдисон|Жэймс Мэдисон]]
&lt;small&gt;(1751 — 1836)&lt;/small&gt;
|1809.03.04
|1817.03.04
|Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам
|Жорж Клинтон
Албан тушаал эзгүй байсан
Элбриж Херри
|2922
|-
|'''5'''
|
|[[Жэймс Монро]]
&lt;small&gt;(1758 — 1831)&lt;/small&gt;
|1817.03.04
|1825.03.04
|Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам
|Дэниэл Томпкинс
|2922
|-
|'''6'''
|
|[[Жон Куинси Адамс]]
&lt;small&gt;(1767 — 1848)&lt;/small&gt;
|1825.03.04
|1829.03.04
|Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам
|Жон Колдвелл Кэлхун
|1461
|-
|'''7'''
|
|[[Эндрю Жексон]]
&lt;small&gt;(1767 — 1845)&lt;/small&gt;
|1829.03.04
|1837.03.04
|Ардчилсан нам
|Жон Колдуэлл Кэлхун
Албан тушаал эзгүй байсан
Мартин Ван Бюрен
|2922
|-
|'''8'''
|
|Мартин Ван Бюрен
&lt;small&gt;(1782 — 1862)&lt;/small&gt;
|1837.03.04
|1841.03.04
|Ардчилсан нам
|Ричард Жонсон
|1461
|-
|'''9'''
|
|[[Уильям Гаррисон]]
&lt;small&gt;(1773 — 1841)&lt;/small&gt;
|1841.03.04
|1841.04.04
|Виг
|Жон Тайлер
|'''31'''
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |'''10'''
| rowspan=&quot;2&quot; |
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Жон Тайлер]]
&lt;small&gt;(1790 — 1862)&lt;/small&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; |1841.04.04
| rowspan=&quot;2&quot; |1845.03.04
|Виг
| rowspan=&quot;2&quot; |Албан тушаал эзгүй байсан
| rowspan=&quot;2&quot; |1430
|-
|Нам бус
|-
|'''11'''
|
|[[Жэймс Нокс Полк]]
&lt;small&gt;(1795 — 1849)&lt;/small&gt;
|1845.03.04
|1849.03.04
|Ардчилсан нам
|Жорж Даллас
|1461
|-
|'''12'''
|
|Закари Тейлор
&lt;small&gt;(1784 — 1850)&lt;/small&gt;
|1849.03.04
|1850.07.09
|Виг
|Миллард Филлмор
|492
|-
|'''13'''
|
|Миллард Филлмор
&lt;small&gt;(1800 — 1874)&lt;/small&gt;
|1850.07.09
|1853.03.04
|Виг
|Албан тушаал эзгүй байсан
|969
|-
|'''14'''
|
|Франклин Пирс
&lt;small&gt;(1804 — 1869)&lt;/small&gt;
|1853.03.04
|1857.03.04
|Ардчилсан нам
|Уильям Кинг 
Албан тушаал эзгүй байсан
|1461
|-
|'''15'''
|
|Жэймс Бьюкенен
&lt;small&gt;(1791 — 1868)&lt;/small&gt;
|1857.03.04
|1861.03.04
|Ардчилсан нам
|Жон Брекинридж
|1461
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |'''16'''
| rowspan=&quot;2&quot; |
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Авраам Линкольн]]
&lt;small&gt;(1809 — 1865)&lt;/small&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; |1861.03.04
| rowspan=&quot;2&quot; |1865.04.15
| rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд найрамдах нам
|Ганнибал Гэмлин
| rowspan=&quot;2&quot; |1503
|-
|Эндрю Жонсон
|-
|'''17'''
|
|[[Эндрю Жонсон]]
&lt;small&gt;(1808 — 1875)&lt;/small&gt;
|1865.04.15
|1869.03.04
|Ардчилсан нам
|Албан тушаал эзгүй байсан
|1419
|-
|'''18'''
|
|[[Улисс Грант]]
&lt;small&gt;(1822 — 1885)&lt;/small&gt;
|1869.03.04
|1877.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Шайлер Колфакс 
Хэнри Уилсон 
Албан тушаал эзгүй байсан
|2922
|-
|'''19'''
|
|Ратерфорд Хейс
&lt;small&gt;(1822 — 1893)&lt;/small&gt;
|1877.03.04
|1881.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Уильям Уилер
|1461
|-
|'''20'''
|
|[[Жэймс Гарфилд]]
&lt;small&gt;(1831 — 1881)&lt;/small&gt;
|1881.03.04
|1881.09.19
|Бүгд найрамдах нам
|Честер Артур
|199
|-
|'''21'''
|
|Честер Артур
&lt;small&gt;(1829 — 1886)&lt;/small&gt;
|1881.09.19
|1885.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Албан тушаал эзгүй байсан
|1262
|-
|'''22'''
|
|Гровер Кливленд
&lt;small&gt;(1837 — 1908)&lt;/small&gt;
|1885.03.04
|1889.03.04
|Ардчилсан нам
|Томас Хендрикс 
Албан тушаал эзгүй байсан
|1461
|-
|'''23'''
|
|Бенжамин Харрисон
&lt;small&gt;(1833 — 1901)&lt;/small&gt;
|1889.03.04
|1893.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Леви Мортон
|1461
|-
|'''24'''
|
|Гровер Кливленд
&lt;small&gt;''(второй раз)''&lt;/small&gt;

&lt;small&gt;(1837 — 1908)&lt;/small&gt;
|1893.03.04
|1897.03.04
|Ардчилсан нам
|Эдлай Стивенсон
|1461
|-
|'''25'''
|
|Уильям Мак-Кинли
&lt;small&gt;(1843 — 1901)&lt;/small&gt;
|1897.03.04
|1901.09.14
|Бүгд найрамдах нам
|Гаррет Хобарт 
Албан тушаал эзгүй байсан
Теодор Рузвельт
|1654
|-
|'''26'''
|
|[[Теодор Рузвельт]]
&lt;small&gt;(1858 — 1919)&lt;/small&gt;
|1901.09.14
|1909.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Албан тушаал эзгүй байсан
Чарльз Фэрбенкс
|2728
|-
|'''27'''
|
|Уильям Тафт
&lt;small&gt;(1857 — 1930)&lt;/small&gt;
|1909.03.04
|1913.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Жэймс Шерман 
Албан тушаал эзгүй байсан
|1461
|-
|'''28'''
|
|[[Вудро Вилсон]]
&lt;small&gt;(1856 — 1924)&lt;/small&gt;
|1913.03.04
|1921.03.04
|Ардчилсан нам
|Томас Маршалл
|2922
|-
|'''29'''
|
|Уоррен Гардинг
&lt;small&gt;(1865 — 1923)&lt;/small&gt;
|1921.03.04
|1923.08.02
|Бүгд найрамдах нам
|Калвин Кулиж
|881
|-
|'''30'''
|
|Калвин Кулиж
&lt;small&gt;(1872 — 1933)&lt;/small&gt;
|1923.08.02
|1929.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Албан тушаал эзгүй байсан
Чарльз Дауэс
|2041
|-
|'''31'''
|
|[[Херберт Хувер]]
&lt;small&gt;(1874 — 1964)&lt;/small&gt;
|1929.03.04
|1933.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Чарльз Кёртис
|1461
|-
|'''32'''
|
|[[Франклин Рузвельт]]
&lt;small&gt;(1882 — 1945)&lt;/small&gt;
|1933.03.04
|1945.04.12
|Ардчилсан нам
|Жон Гарнер 
Хэнри Уоллес 
Харри Трумэн
|'''4422'''
|-
|'''33'''
|
|[[Харри Трумэн]]
&lt;small&gt;(1884 — 1972)&lt;/small&gt;
|1945.04.12
|1953.01.20
|Ардчилсан нам
|Албан тушаал эзгүй байсан
Олбен Баркли
|2840
|-
|'''34'''
|
|[[Дуайт Эйзенхауэр]]
&lt;small&gt;(1890 — 1969)&lt;/small&gt;
|1953.01.20
|1961.01.20
|Бүгд найрамдах нам
|Ричард Никсон
|2922
|-
|'''35'''
|
|[[Жон Кеннеди]]
&lt;small&gt;(1917 — 1963)&lt;/small&gt;
|1961.01.20
|1963.11.22
|Ардчилсан нам
|Линдон Жонсон
|1036
|-
|'''36'''
|
|[[Линдон Жонсон]]
&lt;small&gt;(1908 — 1973)&lt;/small&gt;
|1963.11.22
|1969.01.20
|Ардчилсан нам
|Албан тушаал эзгүй байсан 
Хьюберт Хамфри
|1886
|-
|'''37'''
|
|[[Ричард Никсон]]
&lt;small&gt;(1913 — 1994)&lt;/small&gt;
|1969.01.20
|1974.08.09
|Бүгд найрамдах нам
|Спиро Агню 
Албан тушаал эзгүй байсан 
Жэральд Форд
|2027
|-
|'''38'''
|
|[[Жеральд Форд]]
&lt;small&gt;(1913 — 2006)&lt;/small&gt;
|1974.08.09
|1977.01.20
|Бүгд найрамдах нам
|Албан тушаал эзгүй байсан
Нельсон Рокфеллер
|895
|-
|'''39'''
|
|[[Жимми Картер]]
&lt;small&gt;(1924 онд төрсөн)&lt;/small&gt;
|1977.01.20
|1981.01.20
|Ардчилсан нам
|Уолтер Мондейл
|1461
|-
|'''40'''
|
|[[Роналд Рейган]]
&lt;small&gt;(1911 — 2004)&lt;/small&gt;
|1981.01.20
|1989.01.20
|Бүгд найрамдах нам
|Жорж Буш — ахмад
|2922
|-
|'''41'''
|
|Жорж Херберт Уокер Буш («Жорж Буш — ахмад»)
&lt;small&gt;(1924 — 2018)&lt;/small&gt;
|1989.01.20
|1993.01.20
|Бүгд найрамдах нам
|Дэн Куэйл
|1461
|-
|'''42'''
|
|[[Билл Клинтон]]
&lt;small&gt;(1946 онд төрсөн)&lt;/small&gt;
|1993.01.20
|2001.01.20
|Ардчилсан нам
|[[Альберт Гор]]
|2922
|-
|'''43'''
|
|Жорж Уокер Буш («Жорж Буш — залуу»)
&lt;small&gt;(1946 онд төрсөн)&lt;/small&gt;
|2001.01.20
|2009.01.20
|Бүгд найрамдах нам
|Дик Чейни
|2922
|-
|'''44'''
|
|[[Барак Обама]]
&lt;small&gt;(1961 онд төрсөн)&lt;/small&gt;
|2009.01.20
|2017.01.20
|Ардчилсан нам
|Жо Байден
|2922
|-
|'''45'''
|
|[[Доналд Трамп]]
&lt;small&gt;(1946 онд төрсөн)&lt;/small&gt;
|2017.01.20
|2021.01.20
|Бүгд найрамдах нам
|[[Майк Пенс]]
|1461
|-
|'''46'''
|
|[[Жо Байден|Жозэф Байден]]
&lt;small&gt;(1942 онд төрсөн)&lt;/small&gt;
|2021.01.20
|2025.01.20 -нд хугацаа 
дуусна
|Ардчилсан нам
|[[Камала Харрис]]
|552
|}</text>
      <sha1>kcw49qu39mnaega156n117ko5k49sfp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706348</id>
      <parentid>706346</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T09:01:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10824" xml:space="preserve">'''АНУ-ын Ерөнхийлөгч''' — АНУ-ын төрийн болоэ гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн юм. 1787 онд баталсан [[АНУ-ын Үндсэн хууль|АНУ-ын Үндсэн хуул]]&lt;nowiki/&gt;иар энэхүү Ерөнхийлөгчийн албан тушаалыг бий болгосон байна. 1789 онд [[Жорж Вашингтон]] АНУ-ын анхны Ерөнхийлөгч болж байсан. Түүнээс өмнө энэхүү &quot;Ерөнхийлөгч&quot; гэсэн албан тушаалыг «Тивийн конгрессын Ерөнхийлөгч» хэмээдэг байжээ. 

АНУ-ын ерөнхийлөгчийг 1789 оноос хойш сонгож байгаа юм. Дараалсан нэр томъёог нэг ерөнхийлөгчөөр дугаарладаг (жишээлбэл, хоёр удаа дараалан сонгогдсон Жорж Вашингтон нь эхний болон хоёр дахь Ерөнхийлөгч биш, анхны бюу 1 дахь Ерөнхийлөгч байсан бөгөөд одоогийн байдлаар хэсэг хугацааны дараа дахин сонгогдсон албан тушаалын цорын ганц тохиолдол [[Гровер Кливленд]] Ерөнхийлөгч юм иймд түүнийг  АНУ-ын 22 дахь ба 24 дэх Ерөнхийлөгч гэж тоолдог зарчимтай юм байна.
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!№
!Гэрэл зураг
!Ерөнхийлөгчийн нэр
!Бүрэн эрхийн эхлэл
!Бүрэн эрхийн төгсгөл
!Улс төрийн намын харьяалал
!Дэд Ерөнхийлөгч
!Бүрэн эрхийн хугацааны үргэлжлэл (өдөр)
|-
|'''1'''
|
|[[Жорж Вашингтон]]
&lt;small&gt;(1732 — 1799)&lt;/small&gt;
|1789.04.30
|1797.03.04
|Нам бус
|Жон Адамс
|2865
|-
|'''2'''
|
|[[Жон Адамс]]
&lt;small&gt;(1735 — 1826)&lt;/small&gt;
|1797.03.04
|1801.03.04
|Федералист
|Томас Жэфферсон
|1460
|-
|'''3'''
|
|[[Томас Жефферсон]]
&lt;small&gt;(1743 — 1826)&lt;/small&gt;
|1801.03.04
|1809.03.04
|Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам
|Аарон Бурр 
Жорж Клинтон
|2922
|-
|'''4'''
|
|[[Жеймс Мэдисон|Жэймс Мэдисон]]
&lt;small&gt;(1751 — 1836)&lt;/small&gt;
|1809.03.04
|1817.03.04
|Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам
|Жорж Клинтон
Албан тушаал эзгүй байсан
Элбриж Херри
|2922
|-
|'''5'''
|
|[[Жэймс Монро]]
&lt;small&gt;(1758 — 1831)&lt;/small&gt;
|1817.03.04
|1825.03.04
|Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам
|Дэниэл Томпкинс
|2922
|-
|'''6'''
|
|[[Жон Куинси Адамс]]
&lt;small&gt;(1767 — 1848)&lt;/small&gt;
|1825.03.04
|1829.03.04
|Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам
|Жон Колдвелл Кэлхун
|1461
|-
|'''7'''
|
|[[Эндрю Жексон]]
&lt;small&gt;(1767 — 1845)&lt;/small&gt;
|1829.03.04
|1837.03.04
|Ардчилсан нам
|Жон Колдуэлл Кэлхун
Албан тушаал эзгүй байсан
Мартин Ван Бюрен
|2922
|-
|'''8'''
|
|Мартин Ван Бюрен
&lt;small&gt;(1782 — 1862)&lt;/small&gt;
|1837.03.04
|1841.03.04
|Ардчилсан нам
|Ричард Жонсон
|1461
|-
|'''9'''
|
|[[Уильям Гаррисон]]
&lt;small&gt;(1773 — 1841)&lt;/small&gt;
|1841.03.04
|1841.04.04
|Виг
|Жон Тайлер
|'''31'''
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |'''10'''
| rowspan=&quot;2&quot; |
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Жон Тайлер]]
&lt;small&gt;(1790 — 1862)&lt;/small&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; |1841.04.04
| rowspan=&quot;2&quot; |1845.03.04
|Виг
| rowspan=&quot;2&quot; |Албан тушаал эзгүй байсан
| rowspan=&quot;2&quot; |1430
|-
|Нам бус
|-
|'''11'''
|
|[[Жэймс Нокс Полк]]
&lt;small&gt;(1795 — 1849)&lt;/small&gt;
|1845.03.04
|1849.03.04
|Ардчилсан нам
|Жорж Даллас
|1461
|-
|'''12'''
|
|Закари Тейлор
&lt;small&gt;(1784 — 1850)&lt;/small&gt;
|1849.03.04
|1850.07.09
|Виг
|Миллард Филлмор
|492
|-
|'''13'''
|
|Миллард Филлмор
&lt;small&gt;(1800 — 1874)&lt;/small&gt;
|1850.07.09
|1853.03.04
|Виг
|Албан тушаал эзгүй байсан
|969
|-
|'''14'''
|
|Франклин Пирс
&lt;small&gt;(1804 — 1869)&lt;/small&gt;
|1853.03.04
|1857.03.04
|Ардчилсан нам
|Уильям Кинг 
Албан тушаал эзгүй байсан
|1461
|-
|'''15'''
|
|Жэймс Бьюкенен
&lt;small&gt;(1791 — 1868)&lt;/small&gt;
|1857.03.04
|1861.03.04
|Ардчилсан нам
|Жон Брекинридж
|1461
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |'''16'''
| rowspan=&quot;2&quot; |
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Авраам Линкольн]]
&lt;small&gt;(1809 — 1865)&lt;/small&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; |1861.03.04
| rowspan=&quot;2&quot; |1865.04.15
| rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд найрамдах нам
|Ганнибал Гэмлин
| rowspan=&quot;2&quot; |1503
|-
|Эндрю Жонсон
|-
|'''17'''
|
|[[Эндрю Жонсон]]
&lt;small&gt;(1808 — 1875)&lt;/small&gt;
|1865.04.15
|1869.03.04
|Ардчилсан нам
|Албан тушаал эзгүй байсан
|1419
|-
|'''18'''
|
|[[Улисс Грант]]
&lt;small&gt;(1822 — 1885)&lt;/small&gt;
|1869.03.04
|1877.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Шайлер Колфакс 
Хэнри Уилсон 
Албан тушаал эзгүй байсан
|2922
|-
|'''19'''
|
|Ратерфорд Хейс
&lt;small&gt;(1822 — 1893)&lt;/small&gt;
|1877.03.04
|1881.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Уильям Уилер
|1461
|-
|'''20'''
|
|[[Жэймс Гарфилд]]
&lt;small&gt;(1831 — 1881)&lt;/small&gt;
|1881.03.04
|1881.09.19
|Бүгд найрамдах нам
|Честер Артур
|199
|-
|'''21'''
|
|Честер Артур
&lt;small&gt;(1829 — 1886)&lt;/small&gt;
|1881.09.19
|1885.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Албан тушаал эзгүй байсан
|1262
|-
|'''22'''
|
|Гровер Кливленд
&lt;small&gt;(1837 — 1908)&lt;/small&gt;
|1885.03.04
|1889.03.04
|Ардчилсан нам
|Томас Хендрикс 
Албан тушаал эзгүй байсан
|1461
|-
|'''23'''
|
|Бенжамин Харрисон
&lt;small&gt;(1833 — 1901)&lt;/small&gt;
|1889.03.04
|1893.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Леви Мортон
|1461
|-
|'''24'''
|
|Гровер Кливленд
&lt;small&gt;''(второй раз)''&lt;/small&gt;

&lt;small&gt;(1837 — 1908)&lt;/small&gt;
|1893.03.04
|1897.03.04
|Ардчилсан нам
|Эдлай Стивенсон
|1461
|-
|'''25'''
|
|Уильям Мак-Кинли
&lt;small&gt;(1843 — 1901)&lt;/small&gt;
|1897.03.04
|1901.09.14
|Бүгд найрамдах нам
|Гаррет Хобарт 
Албан тушаал эзгүй байсан
Теодор Рузвельт
|1654
|-
|'''26'''
|
|[[Теодор Рузвельт]]
&lt;small&gt;(1858 — 1919)&lt;/small&gt;
|1901.09.14
|1909.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Албан тушаал эзгүй байсан
Чарльз Фэрбенкс
|2728
|-
|'''27'''
|
|Уильям Тафт
&lt;small&gt;(1857 — 1930)&lt;/small&gt;
|1909.03.04
|1913.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Жэймс Шерман 
Албан тушаал эзгүй байсан
|1461
|-
|'''28'''
|
|[[Вудро Вилсон]]
&lt;small&gt;(1856 — 1924)&lt;/small&gt;
|1913.03.04
|1921.03.04
|Ардчилсан нам
|Томас Маршалл
|2922
|-
|'''29'''
|
|Уоррен Гардинг
&lt;small&gt;(1865 — 1923)&lt;/small&gt;
|1921.03.04
|1923.08.02
|Бүгд найрамдах нам
|Калвин Кулиж
|881
|-
|'''30'''
|
|Калвин Кулиж
&lt;small&gt;(1872 — 1933)&lt;/small&gt;
|1923.08.02
|1929.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Албан тушаал эзгүй байсан
Чарльз Дауэс
|2041
|-
|'''31'''
|
|[[Херберт Хувер]]
&lt;small&gt;(1874 — 1964)&lt;/small&gt;
|1929.03.04
|1933.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Чарльз Кёртис
|1461
|-
|'''32'''
|
|[[Франклин Рузвельт]]
&lt;small&gt;(1882 — 1945)&lt;/small&gt;
|1933.03.04
|1945.04.12
|Ардчилсан нам
|Жон Гарнер 
Хэнри Уоллес 
Харри Трумэн
|'''4422'''
|-
|'''33'''
|
|[[Харри Трумэн]]
&lt;small&gt;(1884 — 1972)&lt;/small&gt;
|1945.04.12
|1953.01.20
|Ардчилсан нам
|Албан тушаал эзгүй байсан
Олбен Баркли
|2840
|-
|'''34'''
|
|[[Дуайт Эйзенхауэр]]
&lt;small&gt;(1890 — 1969)&lt;/small&gt;
|1953.01.20
|1961.01.20
|Бүгд найрамдах нам
|Ричард Никсон
|2922
|-
|'''35'''
|
|[[Жон Кеннеди]]
&lt;small&gt;(1917 — 1963)&lt;/small&gt;
|1961.01.20
|1963.11.22
|Ардчилсан нам
|Линдон Жонсон
|1036
|-
|'''36'''
|
|[[Линдон Жонсон]]
&lt;small&gt;(1908 — 1973)&lt;/small&gt;
|1963.11.22
|1969.01.20
|Ардчилсан нам
|Албан тушаал эзгүй байсан 
Хьюберт Хамфри
|1886
|-
|'''37'''
|
|[[Ричард Никсон]]
&lt;small&gt;(1913 — 1994)&lt;/small&gt;
|1969.01.20
|1974.08.09
|Бүгд найрамдах нам
|Спиро Агню 
Албан тушаал эзгүй байсан 
Жэральд Форд
|2027
|-
|'''38'''
|
|[[Жеральд Форд]]
&lt;small&gt;(1913 — 2006)&lt;/small&gt;
|1974.08.09
|1977.01.20
|Бүгд найрамдах нам
|Албан тушаал эзгүй байсан
Нельсон Рокфеллер
|895
|-
|'''39'''
|
|[[Жимми Картер]]
&lt;small&gt;(1924 онд төрсөн)&lt;/small&gt;
|1977.01.20
|1981.01.20
|Ардчилсан нам
|Уолтер Мондейл
|1461
|-
|'''40'''
|
|[[Роналд Рейган]]
&lt;small&gt;(1911 — 2004)&lt;/small&gt;
|1981.01.20
|1989.01.20
|Бүгд найрамдах нам
|Жорж Буш — ахмад
|2922
|-
|'''41'''
|
|Жорж Херберт Уокер Буш («Жорж Буш — ахмад»)
&lt;small&gt;(1924 — 2018)&lt;/small&gt;
|1989.01.20
|1993.01.20
|Бүгд найрамдах нам
|Дэн Куэйл
|1461
|-
|'''42'''
|
|[[Билл Клинтон]]
&lt;small&gt;(1946 онд төрсөн)&lt;/small&gt;
|1993.01.20
|2001.01.20
|Ардчилсан нам
|[[Альберт Гор]]
|2922
|-
|'''43'''
|
|Жорж Уокер Буш («Жорж Буш — залуу»)
&lt;small&gt;(1946 онд төрсөн)&lt;/small&gt;
|2001.01.20
|2009.01.20
|Бүгд найрамдах нам
|Дик Чейни
|2922
|-
|'''44'''
|
|[[Барак Обама]]
&lt;small&gt;(1961 онд төрсөн)&lt;/small&gt;
|2009.01.20
|2017.01.20
|Ардчилсан нам
|Жо Байден
|2922
|-
|'''45'''
|
|[[Доналд Трамп]]
&lt;small&gt;(1946 онд төрсөн)&lt;/small&gt;
|2017.01.20
|2021.01.20
|Бүгд найрамдах нам
|[[Майк Пенс]]
|1461
|-
|'''46'''
|
|[[Жо Байден|Жозэф Байден]]
&lt;small&gt;(1942 онд төрсөн)&lt;/small&gt;
|2021.01.20
|2025.01.20 -нд хугацаа 
дуусна
|Ардчилсан нам
|[[Камала Харрис]]
|552
|}</text>
      <sha1>5bqed6llinxn5be50v6visba3ip3x0t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жон Адамс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123124</id>
    <revision>
      <id>706351</id>
      <timestamp>2022-07-26T09:50:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[Файл:Official Presidential portrait of John Adams (by John Trumbull, circa 1792).jpg|thumb|Жон Адамс]] '''Жон Адамс''' (англи. John Adams; 1735 оны 10-р сарын 30-нд Британий эзэнт улсын Массачусэттс-Бэй мужийн Брейнтри-д төрсөн- 1826 оны 7-р сарын 4-нд АНУ-ын [[Массачусеттс]] мужийн Куинси хотод нас барсан) - амер...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6219" xml:space="preserve">[[Файл:Official Presidential portrait of John Adams (by John Trumbull, circa 1792).jpg|thumb|Жон Адамс]]
'''Жон Адамс''' (англи. John Adams; 1735 оны 10-р сарын 30-нд Британий эзэнт улсын Массачусэттс-Бэй мужийн Брейнтри-д төрсөн- 1826 оны 7-р сарын 4-нд АНУ-ын [[Массачусеттс]] мужийн Куинси хотод нас барсан) - америкийн төрийн болон улс төрийн зүтгэлтэн, хуульч, дипломат, АНУ-ын эрх чөлөөний төлөө дайн, хувьсгалын манлайлан удирдагч, АНУ-ыг “Үндэслэгч эцгүүд&quot;-ийн (англи. Founding Father) нэг юм. Тэрээр анхны Дэд Ерөнхийлөгч (1789-1797) бөгөөд АНУ-ын анхны ерөнхийлөгч Жорж Вашингтоны дараа 1797 оноос 1801 оныг хүртэл [[АНУ-ын Ерөнхийлөгч нар|Нэгдсэн Улсын 2 дахь Ерөнхийлөгч]]&lt;nowiki/&gt;ийн албыг хашжээ.  Сүүлд түүний хүү [[Жон Куинси Адамс]] 1825 онд АНУ-ын 6 дахь Ерөнхийлөгчөөр сонгогдон ажиллаж байсан.  

== Намтар ==
Тэрээр 1735 оны 10-р сарын 30-нд Брэйнтри хотод Жон Адамс-ахмад (1691—1761) болон Сюзанна Бойлстоун нарын гэрт ууган хүү болж төржээ. Жон Адамс-залуу Питер (1738–1823), Илайхью (1741–1775) гэж хоёр эрэгтэй дүүтэй байсан бөгөөд бага дүү нь өвчнөөр 1775 онд нас барсан байна.  

Тэрээр 1755 онд Харвардын их сургуулийг төгсөж, дунд сургуулийн багшаар ажилласан. Санваартны карьераа орхисон тэрээр хуулийн чиглэлээр суралцаж эхлэв. Тэрээр 1758 онд хуулчийн ажлаа эхлүүлсэн байна. 1764 онд тэрээр хоёр дахь үеэл, өндөр оюун ухаантай, өөртөө итгэлтэй пасторын охин Абигаил Смиттэй гэрлэжээ. Жон Адамс улмаар Бостоны хамгийн алдартай хуульчдын нэг болжээ.

Жон Адамс үеэл ах [[Сэмьюэл Адамс]]&lt;nowiki/&gt;ын (Samuel Adams) нөлөөгөөр улс төрд орж радикал «үндсэрхэг» үзэлтнүүдтэй нийлжээ. Улс төрийн замналаа «Bostongazette» сонинд шүүмж бичиж эхлүүлсэн байна. Сүүлд эдгээр шүүмжийг Лондонд 1768 онд дахин «Essay on the Canon and Feudal Law» нэртэй хэвлэсэн байна.

1774 онд Массачусетсийн Үндэсний Конгресст сонгогдсон. Тивийн нэг, хоёрдугаар их хуралд оролцсон. Түүний гарын үсэг нь Тусгаар тогтнолын тунхаглалын дор байгаа бөгөөд түүнийг боловсруулахад тэр шууд гар бие оролцсон байна. Жорж Вашингтоныг эх газрын армийн командлагчаар томилохыг санал болгож байсан. Тэрээр Массачусетс мужийн Үндсэн хуулийг (1779) боловсруулан байгуулахад томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хүн юм.

1777-1779 онд - Францад элч байсан, дипломат салбарт амжилтанд хүрсэн. 1780 онд түүнийг Голландад элчин сайдаар илгээж, засгийн газар, олон нийтийн санаа бодлыг төрүүлж, дипломат хүлээн зөвшөөрлийг олж авч чадсан юм. 1783 онд тэрээр [[Парисын энх тайвны гэрээ]]&lt;nowiki/&gt;ний төслийг боловсруулахад оролцов. 1785 онд тэрээр Гаагт Прусс-Америкийн худалдааны алдарт хэлэлцээр байгуулжээ. 1785-1788 онд тэрээр Их Британи дахь Америкийн анхны Элчин сайдаар ажиллаж байсан түүхтэй.

=== Боолчлолын асуудалд ===
Адамс өөрөө хэзээ ч боол худалдаж авдаггүй бөгөөд зарчмын хувьд боолын хөдөлмөрийг ашиглахаас татгалздаг байжээ. Эхнэр Абигаил Адамс мөн боолчлолын эсрэг байсан, тэр чөлөөт хар арьстнуудыг хөлсөлж авдаг (гэрийн хоёр боолтой ааваасаа ялгаатай) байжээ. Гэсэн ч Адамс том улс төр дэх боолчлолын асуудлыг хөндөхгүй байхыг хичээдэг байжээ. Тэрээр төрөлх Массачусетс муждаа боолуудыг чөлөөлөхийг эсэргүүцэж, Америкийн хувьсгалт дайнд Африк гаралтай хар арьстнуудыг ашиглахыг эсэргүүцэж байжээ.

== Монголтой холбоотой баримтууд ==
Тэрээр Монголын түүхийг сонирхдог, Чингис хааныг судлан, үлгэр жишээ авдаг байсан талаар монгол судлаач [[Жак Вэдэрфорд]] анх тодорхой бичсэн байна. АНУ-ын хоёр дахь ерөнхийлөгч Жон Адамс хувийн захидал харилцаандаа монголчууд болон Чингис хааны талаар дурдаж байсныг түүний Жорж Вашингтон, Томас Жефферсон нарт бичиж байсан захидлууд харуулдаг байна.</text>
      <sha1>q6ng9kisszenwll2dqk1jvvfkyobrwz</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>