Монгол Ардын Нам

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="mn">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедиа</sitename>
    <dbname>mnwiki</dbname>
    <base>https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.22</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Тусгай</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Хэрэглэгч</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Хэрэглэгчийн яриа</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia-н хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Загвар</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Загварын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Тусламж</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Тусламжийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ангилал</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Ангиллын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Монгол Ардын Нам</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1293</id>
    <revision>
      <id>706489</id>
      <parentid>705775</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T21:17:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.190</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16906" xml:space="preserve">:''&quot;Монгол Ардын Хувьсгалт Нам&quot; нь энэ хуудсанд шууд холбогджээ. 2010 онд байгуулагдсан Монгол Ардын Хувьсгалт Намын тухай [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам (2010)|эндээс]] үзнэ үү.''
{{Чиглэх3|Монгол Ардын Нам|Монголын Ардын Нам (сэтгүүл)}}

{{Инфобокс нам
| name                  = Монгол Ардын Нам
| native_name           = {{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠠᠷᠠᠳ ᠤᠨ ᠨᠠᠮ}}
| native_name_lang      = 
| abbreviation          = {{lang|mn|МАН}}
| logo                  = Mongolian People's Party logo.svg
| chairperson           = [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
| secretary_general     = [[Дашзэгвийн Амарбаясгалан]]
| foundation            = {{start date|1920|06|25|df=yes}}
| dissolution           = 
| headquarters          = [[Улаанбаатар]]
| newspaper             = ''[[Монголын үнэн]]'' 
| student_wing          = Монголын Социал-Демократ Оюутны Холбоо
| youth_wing            = Монголын Социал-Демократ Залуучуудын Холбоо
| womens_wing           = Монголын Социал-Демократ Эмэгтэйчүүдийн Холбоо
| membership_year       = 2020
| membership            = 220,000
| ideology              = {{ubl|class=nowrap
 | [[Социал демократ]]
 | '''1990–2010:'''
 | [[Ардчилсан социализм]]
 | '''1920–1990:'''
 | [[Коммунизм]]
 | [[Марксизм–Ленинизм]]
}}
| position              = {{ubl|class=nowrap
 | [[Төв-зүүний улс төр|Төв-зүүн]]
 | '''1990–2010:'''
 | [[Зүүн жигүүрийн улс төр|Зүүний жигүүр]]
 | '''1920–1990:'''
 | [[Хэт зүүний улс төр|Хэт зүүн]]
}}
| national              = 
| international         = [[Социалист Интернационал]]&lt;ref&gt;[https://www.socialistinternational.org/committees/asia-pacific-1999-2011/strengthening-democracy-and-pursuing-sustainable-and-fair-economic-growth-in-the-asia-pacific-region/statement-on-mongolia/ Statement on Mongolia, 7-8 October 2011]&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Прогрессив холбоо (улс төрийн интернационал)|Прогрессив холбоо]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://progressive-alliance.info/network/parties-and-organisations/|title=Participants - Progressive Alliance|work=progressive-alliance.info|access-date=14 February 2017}}&lt;/ref&gt;
| colors                = {{color box|{{Монгол Ардын Нам/meta/color}}|border=darkgray}} [[Улаан]]
| colorcode             = {{Монгол Ардын Нам/meta/color}}
| seats1_title          = [[Улсын Их Хурал]]
| seats1                = {{composition bar|62|76|hex={{Монгол Ардын Нам/meta/color}}}}
| flag                  = MAN_dalbaa-1.jpg{{!}}border{{!}}200px
| website               = {{URL|mpp.mn}}
| country               = Монголын
| footnotes             = {{center|Хуучин нэршил&lt;br /&gt;'''Монгол Ардын Хувьсгалт Нам'''&lt;br /&gt;(1924–2011)}}
}}

[[Зураг:12468-1.jpg|thumb|right|250px|МАН-ын төв байр - Тусгаар тогтнолын ордон]]
'''Монгол Ардын Нам''' (Товчлол: '''МАН''') [[1921]] оны [[3 сарын 1]]-нд байгуулагдсан, [[Монгол Улс|Монголын]] хамгийн том улс төрийн ууган хүчин юм. 1920 оны 1-р сарын 5-нд болсон хоёр бүлгэмийн хуралдаанаар дан гагц харьяат Монголын шашин үндэс ба олон түмэн ардыг гал усны гашуун зовлонгоос гэтэлгэж, амар түвшнийг олох замыг нээгдүүлэн соёрх хэмээх үгийг хадагт сүүгээр бичиж, Хүрээний улаан сахиусанд өргөн, зорьсон хэрэгтээ няцалт буцалтгүй зүтгэхээр тангараг тавьсанаар Монгол Ардын Намын анхын суурь бүрэлдэн тогтсон.

==Түүх==
[[Файл:MAN baiguulgdsan ni 1919.png|thumb|250px|Хүрээнд хувьсгалт бүлэгүүд байгуулагдсан нь 1919 он]]

Үндэсний засаг төрөө сэргээхээр хүчээ нэгтгэсэн [[Улаанбаатар|Хүрээ]]&lt;nowiki/&gt;ний ба Консулын 2 бүлгэм 1920 оны 6 сарын 25-нд “Монгол Ардын нам” нэртэй улс төрийн нэгэн байгууллага болж, тус байгууллагын нэрийн өмнөөс [[Большевик|ОК(б)Н]]-ын Сибирийн товчоо, Зөвлөлт засгийн газартай хэлэлцээр хийж тусламж авсан билээ. 1921 оны 3 дугаар сарын 1-3-нд болсон  зөвлөлгөөнөөр  удирдах байгууллага-Төв хороог сонгон, мөрийн хөтөлбөр “Монгол Ардын намаас түмэнд тунхаглан зарлах бичиг”-ийг баталснаар улс төрийн намын шинжийг бүрнээ олжээ. МАН, АТЗГ эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд ард түмнээ удирдаж, 1921 оны хувьсгалыг ялалтад хүргэснээр улс үндэснийхээ тусгаар байдлыг сэргээн тогтоож, нийгмийн  шинэчлэлийн  үйл хэргийг эхлүүлсэн түүхтэй. 1924 оноос тус намын дэргэд олон улсын коммжнист хөдөлгөөний байгууллага - Коминтерний төлөөлөгч суух болж, үндэстний ардчилсан үзлийг баримталсан МАН 1925 онд мөрийн хөтөлбөр, дүрэмд өөрчлөлт оруулж, нэрийг '''Монгол Ардын Хувьсгалт Нам /МАХН/''' болгон өөрчилжээ.

МАХН нь [[Монгол Улс|Монголын]] тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг сэргээн бататгаж, олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэх, нийгэм төрөө шинэчлэн хөгжүүлэх их үйлсийг удирдаж, улс үндэстнээ орчин үеийн соёл иргэншилд хүргэхэд түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн юм.Үүний хамт нийгмийг удирдан чиглүүлэгч хүчний хувьд түүхийн тодорхой үед гадаад, дотоод ээдрээтэй нөхцөл байдлын улмаас Монгол оронд гарсан сөрөг үйл явдлууд, нийгмийг хэт үзэл сурталжуулах, нийгмийн гишүүдийг үзэл бодлоор хяхан  хавчих  үйл ажиллагаанаас ангид байсангүй.

Монгол улс түүхэн сонголтын заагт ирсэн 1980-аад оны дундаас МАХН нийгмийн өөрчлөлт, шинэчлэлийн бодлогыг эхлүүлж, ардчилсан үйл явцыг эргэлт  буцалтгүй болгосон улс төрийн шинэ хүчнүүдийн шаардлагыг хүлээн авсан юм.1990 оны 3 дугаар сард эрх баригч МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]-ын Үндсэн хуулийн “Улсын ба хөдөлмөрчдийн олон түмний бүх байгууллагын манлайлагч бөгөөд жолоодогч Монгол Ардын Хувьсгалт нам” гэсэн заалтаас татгалзсанаар улс төрийн шинэ тогтолцоог төлөвшүүлэх өргөн бололцоог нээж өгчээ.
 
МАХН-ын Онц их хурлаар намын  үзэл баримтлал, зохион байгуулалт, мөрийн хөтөлбөр  дүрмээ өөрчлөн шинэчилж, 2003 онд [[Социалист Интернационал]]&lt;nowiki/&gt;ийн бүрэн эрхт гишүүнээр элсэв. 2010 онд хуралдсан МАХН-ын XXVI  их  хурлаас “...Монгол улсынхаа тусгаар тогтнол, эрх чөлөө, шударга ёс, эв нэгдэл, үндэсний язгуур эрх ашгийг эрхэмлэн дээдэлсэн, нийгмийн ардчиллын үзэл баримтлал бүхий зүүн төвийн нам мөн&quot; хэмээн зарлаж, '''МОНГОЛ АРДЫН НАМ''' нэрийг сэргээжээ.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/852 Монгол ардын нам]&lt;/ref&gt;

==Монгол Ардын Намын далбаа==
Монгол Ардын Намын далбаа улаан, цагаан, хөх хосолсон өнгөтэй, урт, өргөн нь 2:1-ийн харьцаатай байна. Далбааны гуравны нэгийн хэмжээстэй эхний хэсэг нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, мандан бадрахын бэлгэдэл улаан, дунд хэсэг нь шударга ёс, эв нэгдэл, ариун нандины бэлгэдэл цагаан, төгсгөл хэсэг нь хөгжил дэвшил, төрт ёсны бэлгэдэл мөнх тэнгэрийн хөх өнгөтэй байна. Далбааны төв хэсэг дэх цагаан дэвсгэрийн дунд Монгол Ардын Намын бэлгэдлийг байрлуулна.

== Харилцаа ==
[[Зураг:MAN_dalbaa-1.jpg|thumb|right|250px|Монгол Ардын Намын далбаа]]
Монгол Улсын Засаг захиргааны бүх нэгжид МАН-ын анхан шатны байгууллагууд байршин ажилладаг ба нийтдээ 121 мянга орчим гишүүнтэй. МАН-ын дэргэд [[Нийгмийн Ардчилал, Монголын Залуучуудын Холбоо]], [[Нийгмийн Ардчилал, Монголын Эмэгтэйчүүдийн Холбоо]], [[МАСОХ]], МАН-ыг дэмжигч ахмадын холбоо зэрэг олон нийтийн байгууллага ажиллаж байна.

МАН нь уламжлалт харилцаатай [[ОХУ]], [[БНХАУ]]-ын эрх баригч болон зүүний чиглэлийн намуудтай харилцаагаа хөгжүүлж байна. Түүнчлэн [[АНУ]], [[Япон]], [[ХБНГУ]], [[Англи]], [[Франц]], [[БНСУ]], [[Энэтхэг]], [[Вьетнам]], [[Лаос]] зэрэг орны улс төрийн олон намуудтай хамтын ажиллагаатай бөгөөд сүүлийн жилүүдэд АНУ-ын Бүгд Найрамдахчуудын Олон улсын хүрээлэн, [[Герман|ХБНГУ-ын]] Социал Демократ Намын дэргэдэх Эбертийн сан, архив зэрэг олон улсын байгууллагатай хамтран ажиллаж байна.

== Намын дарга нар ==
{| {{prettytable}}
  !д.д.||Нэр||Сонгогдсон огноо||Огцорсон огноо||Тайлбар
 |-
|1||[[Солийн Данзан]]||[[1921]] оны 3 сарын 3||1921 оны 9 сарын 26
|-
|||[[Догсомын Бодоо]]{{ref|1}}||[[1921]] оны 9 сарын 27||1921 оны 11 сарын 22
|-
|2||[[Цэрэн-Очирын Дамбадорж]]||[[1921]] оны 11 сарын 22||1923 оны 1 сарын 12||Нарийн бичгийн дарга (1922 оны 3 сарын 7 хүртэл үүрэг гүйцэтгэгч)
|-
|3||[[Ажвагийн Данзан]]||[[1923]] оны 1 сарын 12||1924 оны 8 сарын 31||&quot;Япон&quot; Данзан
|-
|4||Цэрэн-Очирын Дамбадорж||[[1924]] оны 8 сарын 31||1928 оны 10 сар
|-
|5||[[Өлзийтийн Бадрах]]||[[1928]] оны 11 сарын 12||1932 оны 1 сарын 30||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|6||[[Бат-Очирын Элдэв-Очир]]||[[1928]] оны 11 сарын 12||1930 оны 3 сарын 13||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|7||[[Пэлжидийн Гэндэн]]||[[1928]] оны 11 сарын 12||1932 оны 6 сарын 30||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|8||[[Золбингийн Шижээ]]||[[1930]] оны 3 сарын 13||1932 оны 6 сарын 30||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|9||Бат-Очирын Элдэв-Очир||[[1932]] оны 6 сарын 30||1937||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|10||[[Жамбын Лүмбэ]]||[[1932]] оны 6 сарын 30||1933||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|11||[[Доржжавын Лувсаншарав]]||[[1932]] оны 6 сарын 30||1937||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|12||[[Хас-Очирын Лувсандорж]]||[[1934]] оны 10 сарын 5||1936 оны 8 сарын 15||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|13||[[Банзаржавын Баасанжав]]||[[1936]] оны 10 сарын 7||1940 оны 2 сарын 22||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|14||[[Дашийн Дамба]]||[[1932]] оны 7 сарын 4||1940 оны 4 сарын 8||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|15||[[Юмжаагийн Цэдэнбал]]||1940 оны 4 сарын 8||1954 оны 4 сарын 4||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|16||Дашийн Дамба||[[1954]] оны 4 сарын 4||1958 оны 11 сарын 22||1-р нарийн бичгийн дарга
|-
|17||Юмжаагийн Цэдэнбал||1958 оны 11 сарын 22||1984 оны 8 сарын 24||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга (1981 оны 5 сарын 30 хүртэл 1-р нарийн бичгийн дарга)
|-
|18||[[Жамбын Батмөнх]]||1984 оны 8 сарын 24||1990 оны 3 сарын 14||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|19||[[Гомбожавын Очирбат]]||1990 оны 3 сарын 14||1991 оны 2 сарын 28||1990 оны 4 сар хүртэл Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|20||[[Бүдрагчаагийн Даш-Ёндон]]||1991 оны 2 сарын 28||1996 оны 10 сарын 5
|-
|21||[[Намбарын Энхбаяр]]||1996 оны 10 сарын 5||1997 оны 2 сар||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|22||[[Нацагийн Багабанди]]||1997 оны 2 сар||1997 оны 6 сарын 6
|-
|23||[[Намбарын Энхбаяр]]||1997 оны 6 сарын 6||2005
|-
|24||[[Миеэгомбын Энхболд]]||2005||2007 оны 11 сар
|-
|25||[[Санжаагийн Баяр]]||[[2007]] оны 11 сар||2010 оны 4 сарын 8
|-
|26||[[Сүхбаатарын Батболд]]||[[2010]] оны 4 сарын 8||2012 оны 7 сарын 25
|-
|27||[[Өлзийсайханы Энхтүвшин]]||[[2012]] оны 7 сарын 25||2013
|-
|28||[[Миеэгомбын Энхболд]]||[[2013]] оны 11-р сар || 2017 оны 11 сарын 21
|-
|29||[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]||2017 оны 11 сарын 21 || 2021 оны 6 сарын 9
|}
{{note|1}} - ''Үүрэг гүйцэтгэгч''

== Мөн үзэх ==
* [[Анхны долоо]]
* [[Монголын намын жагсаалт]]
* [[Улс төрийн нам]]
* [[Социализм]]
* [[Монгол Улс]]

==Эшлэл==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
*[http://www.nam.mn Албан ёсны сайт]

[[Ангилал:Монгол Ардын Нам| ]]
[[Ангилал:Монголын нам]]
[[Ангилал:Коммунист нам]]
[[Ангилал:Социал демократ нам]]
[[Ангилал:Социалист нам]]
[[Ангилал:Коминтерний салбар]]
[[Ангилал:1921 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>rzuia9yl1etev18y0ym3649ubbrwhka</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706490</id>
      <parentid>706489</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T21:18:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.190</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16911" xml:space="preserve">:''&quot;Монгол Ардын Хувьсгалт Нам&quot; нь энэ хуудсанд шууд холбогджээ. 2010 онд байгуулагдсан Монгол Ардын Хувьсгалт Намын тухай [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам (2010)|эндээс]] үзнэ үү.''
{{Чиглэх3|Монгол Ардын Нам|Монголын Ардын Нам (сэтгүүл)}}

{{Инфобокс нам
| name                  = Монгол Ардын Нам
| native_name           = {{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠠᠷᠠᠳ ᠤᠨ ᠨᠠᠮ}}
| native_name_lang      = 
| abbreviation          = {{lang|mn|МАН}}
| logo                  = Mongolian People's Party logo.svg
| chairperson           = [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
| secretary_general     = [[Дашзэгвийн Амарбаясгалан]]
| foundation            = {{start date|1920|06|25|df=yes}}
| dissolution           = 
| headquarters          = [[Улаанбаатар]]
| newspaper             = ''[[Монголын үнэн]]'' 
| student_wing          = Монголын Социал-Демократ Оюутны Холбоо
| youth_wing            = Монголын Социал-Демократ Залуучуудын Холбоо
| womens_wing           = Монголын Социал-Демократ Эмэгтэйчүүдийн Холбоо
| membership_year       = 2020
| membership            = 220,000
| ideology              = {{ubl|class=nowrap
 | [[Социал демократ]]
 | '''1990–2010:'''
 | [[Ардчилсан социализм]]
 | '''1920–1990:'''
 | [[Коммунизм]]
 | [[Марксизм–Ленинизм]]
}}
| position              = {{ubl|class=nowrap
 | [[Төв-зүүний улс төр|Төв-зүүн]]
 | '''1990–2010:'''
 | [[Зүүн жигүүрийн улс төр|Зүүний жигүүр]]
 | '''1920–1990:'''
 | [[Хэт зүүний улс төр|Хэт зүүн]]
}}
| national              = 
| international         = [[Социалист Интернационал]]&lt;ref&gt;[https://www.socialistinternational.org/committees/asia-pacific-1999-2011/strengthening-democracy-and-pursuing-sustainable-and-fair-economic-growth-in-the-asia-pacific-region/statement-on-mongolia/ Statement on Mongolia, 7-8 October 2011]&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Прогрессив холбоо (улс төрийн интернационал)|Прогрессив холбоо]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://progressive-alliance.info/network/parties-and-organisations/|title=Participants - Progressive Alliance|work=progressive-alliance.info|access-date=14 February 2017}}&lt;/ref&gt;
| colors                = {{color box|{{Монгол Ардын Нам/meta/color}}|border=darkgray}} [[Улаан]]
| colorcode             = {{Монгол Ардын Нам/meta/color}}
| seats1_title          = [[Улсын Их Хурал]]
| seats1                = {{composition bar|62|76|hex={{Монгол Ардын Нам/meta/color}}}}
| flag                  = MAN_dalbaa-1.jpg{{!}}border{{!}}200px
| website               = {{URL|mpp.mn}}
| country               = Монголын
| footnotes             = {{center|Хуучин нэршил&lt;br /&gt;'''Монгол Ардын Хувьсгалт Нам'''&lt;br /&gt;(1924–2011)}}
}}

[[Зураг:12468-1.jpg|thumb|right|250px|МАН-ын төв байр - Тусгаар тогтнолын ордон]]
'''Монгол Ардын Нам''' (Товчлол: '''МАН''') [[1921]] оны [[3 сарын 1]]-нд байгуулагдсан, [[Монгол Улс|Монголын]] хамгийн том улс төрийн ууган хүчин юм. 1920 оны 1-р сарын 5-нд болсон хоёр бүлгэмийн хуралдаанаар дан гагц харьяат Монголын шашин үндэс ба олон түмэн ардыг гал усны гашуун зовлонгоос гэтэлгэж, амар түвшнийг олох замыг нээгдүүлэн соёрх хэмээх үгийг хадагт сүүгээр бичиж, Хүрээний улаан сахиусанд өргөн, зорьсон хэрэгтээ няцалт буцалтгүй зүтгэхээр тангараг тавьсанаар Монгол Ардын Намын анхын суурь бүрэлдэн тогтсон.

==Түүх==
[[Файл:MAN baiguulgdsan ni 1919.png|left|thumb|250px|Хүрээнд хувьсгалт бүлэгүүд байгуулагдсан нь 1919 он]]

Үндэсний засаг төрөө сэргээхээр хүчээ нэгтгэсэн [[Улаанбаатар|Хүрээ]]&lt;nowiki/&gt;ний ба Консулын 2 бүлгэм 1920 оны 6 сарын 25-нд “Монгол Ардын нам” нэртэй улс төрийн нэгэн байгууллага болж, тус байгууллагын нэрийн өмнөөс [[Большевик|ОК(б)Н]]-ын Сибирийн товчоо, Зөвлөлт засгийн газартай хэлэлцээр хийж тусламж авсан билээ. 1921 оны 3 дугаар сарын 1-3-нд болсон  зөвлөлгөөнөөр  удирдах байгууллага-Төв хороог сонгон, мөрийн хөтөлбөр “Монгол Ардын намаас түмэнд тунхаглан зарлах бичиг”-ийг баталснаар улс төрийн намын шинжийг бүрнээ олжээ. МАН, АТЗГ эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд ард түмнээ удирдаж, 1921 оны хувьсгалыг ялалтад хүргэснээр улс үндэснийхээ тусгаар байдлыг сэргээн тогтоож, нийгмийн  шинэчлэлийн  үйл хэргийг эхлүүлсэн түүхтэй. 1924 оноос тус намын дэргэд олон улсын коммжнист хөдөлгөөний байгууллага - Коминтерний төлөөлөгч суух болж, үндэстний ардчилсан үзлийг баримталсан МАН 1925 онд мөрийн хөтөлбөр, дүрэмд өөрчлөлт оруулж, нэрийг '''Монгол Ардын Хувьсгалт Нам /МАХН/''' болгон өөрчилжээ.

МАХН нь [[Монгол Улс|Монголын]] тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг сэргээн бататгаж, олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэх, нийгэм төрөө шинэчлэн хөгжүүлэх их үйлсийг удирдаж, улс үндэстнээ орчин үеийн соёл иргэншилд хүргэхэд түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн юм.Үүний хамт нийгмийг удирдан чиглүүлэгч хүчний хувьд түүхийн тодорхой үед гадаад, дотоод ээдрээтэй нөхцөл байдлын улмаас Монгол оронд гарсан сөрөг үйл явдлууд, нийгмийг хэт үзэл сурталжуулах, нийгмийн гишүүдийг үзэл бодлоор хяхан  хавчих  үйл ажиллагаанаас ангид байсангүй.

Монгол улс түүхэн сонголтын заагт ирсэн 1980-аад оны дундаас МАХН нийгмийн өөрчлөлт, шинэчлэлийн бодлогыг эхлүүлж, ардчилсан үйл явцыг эргэлт  буцалтгүй болгосон улс төрийн шинэ хүчнүүдийн шаардлагыг хүлээн авсан юм.1990 оны 3 дугаар сард эрх баригч МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]-ын Үндсэн хуулийн “Улсын ба хөдөлмөрчдийн олон түмний бүх байгууллагын манлайлагч бөгөөд жолоодогч Монгол Ардын Хувьсгалт нам” гэсэн заалтаас татгалзсанаар улс төрийн шинэ тогтолцоог төлөвшүүлэх өргөн бололцоог нээж өгчээ.
 
МАХН-ын Онц их хурлаар намын  үзэл баримтлал, зохион байгуулалт, мөрийн хөтөлбөр  дүрмээ өөрчлөн шинэчилж, 2003 онд [[Социалист Интернационал]]&lt;nowiki/&gt;ийн бүрэн эрхт гишүүнээр элсэв. 2010 онд хуралдсан МАХН-ын XXVI  их  хурлаас “...Монгол улсынхаа тусгаар тогтнол, эрх чөлөө, шударга ёс, эв нэгдэл, үндэсний язгуур эрх ашгийг эрхэмлэн дээдэлсэн, нийгмийн ардчиллын үзэл баримтлал бүхий зүүн төвийн нам мөн&quot; хэмээн зарлаж, '''МОНГОЛ АРДЫН НАМ''' нэрийг сэргээжээ.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/852 Монгол ардын нам]&lt;/ref&gt;

==Монгол Ардын Намын далбаа==
Монгол Ардын Намын далбаа улаан, цагаан, хөх хосолсон өнгөтэй, урт, өргөн нь 2:1-ийн харьцаатай байна. Далбааны гуравны нэгийн хэмжээстэй эхний хэсэг нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, мандан бадрахын бэлгэдэл улаан, дунд хэсэг нь шударга ёс, эв нэгдэл, ариун нандины бэлгэдэл цагаан, төгсгөл хэсэг нь хөгжил дэвшил, төрт ёсны бэлгэдэл мөнх тэнгэрийн хөх өнгөтэй байна. Далбааны төв хэсэг дэх цагаан дэвсгэрийн дунд Монгол Ардын Намын бэлгэдлийг байрлуулна.

== Харилцаа ==
[[Зураг:MAN_dalbaa-1.jpg|thumb|right|250px|Монгол Ардын Намын далбаа]]
Монгол Улсын Засаг захиргааны бүх нэгжид МАН-ын анхан шатны байгууллагууд байршин ажилладаг ба нийтдээ 121 мянга орчим гишүүнтэй. МАН-ын дэргэд [[Нийгмийн Ардчилал, Монголын Залуучуудын Холбоо]], [[Нийгмийн Ардчилал, Монголын Эмэгтэйчүүдийн Холбоо]], [[МАСОХ]], МАН-ыг дэмжигч ахмадын холбоо зэрэг олон нийтийн байгууллага ажиллаж байна.

МАН нь уламжлалт харилцаатай [[ОХУ]], [[БНХАУ]]-ын эрх баригч болон зүүний чиглэлийн намуудтай харилцаагаа хөгжүүлж байна. Түүнчлэн [[АНУ]], [[Япон]], [[ХБНГУ]], [[Англи]], [[Франц]], [[БНСУ]], [[Энэтхэг]], [[Вьетнам]], [[Лаос]] зэрэг орны улс төрийн олон намуудтай хамтын ажиллагаатай бөгөөд сүүлийн жилүүдэд АНУ-ын Бүгд Найрамдахчуудын Олон улсын хүрээлэн, [[Герман|ХБНГУ-ын]] Социал Демократ Намын дэргэдэх Эбертийн сан, архив зэрэг олон улсын байгууллагатай хамтран ажиллаж байна.

== Намын дарга нар ==
{| {{prettytable}}
  !д.д.||Нэр||Сонгогдсон огноо||Огцорсон огноо||Тайлбар
 |-
|1||[[Солийн Данзан]]||[[1921]] оны 3 сарын 3||1921 оны 9 сарын 26
|-
|||[[Догсомын Бодоо]]{{ref|1}}||[[1921]] оны 9 сарын 27||1921 оны 11 сарын 22
|-
|2||[[Цэрэн-Очирын Дамбадорж]]||[[1921]] оны 11 сарын 22||1923 оны 1 сарын 12||Нарийн бичгийн дарга (1922 оны 3 сарын 7 хүртэл үүрэг гүйцэтгэгч)
|-
|3||[[Ажвагийн Данзан]]||[[1923]] оны 1 сарын 12||1924 оны 8 сарын 31||&quot;Япон&quot; Данзан
|-
|4||Цэрэн-Очирын Дамбадорж||[[1924]] оны 8 сарын 31||1928 оны 10 сар
|-
|5||[[Өлзийтийн Бадрах]]||[[1928]] оны 11 сарын 12||1932 оны 1 сарын 30||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|6||[[Бат-Очирын Элдэв-Очир]]||[[1928]] оны 11 сарын 12||1930 оны 3 сарын 13||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|7||[[Пэлжидийн Гэндэн]]||[[1928]] оны 11 сарын 12||1932 оны 6 сарын 30||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|8||[[Золбингийн Шижээ]]||[[1930]] оны 3 сарын 13||1932 оны 6 сарын 30||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|9||Бат-Очирын Элдэв-Очир||[[1932]] оны 6 сарын 30||1937||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|10||[[Жамбын Лүмбэ]]||[[1932]] оны 6 сарын 30||1933||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|11||[[Доржжавын Лувсаншарав]]||[[1932]] оны 6 сарын 30||1937||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|12||[[Хас-Очирын Лувсандорж]]||[[1934]] оны 10 сарын 5||1936 оны 8 сарын 15||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|13||[[Банзаржавын Баасанжав]]||[[1936]] оны 10 сарын 7||1940 оны 2 сарын 22||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|14||[[Дашийн Дамба]]||[[1932]] оны 7 сарын 4||1940 оны 4 сарын 8||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|15||[[Юмжаагийн Цэдэнбал]]||1940 оны 4 сарын 8||1954 оны 4 сарын 4||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|16||Дашийн Дамба||[[1954]] оны 4 сарын 4||1958 оны 11 сарын 22||1-р нарийн бичгийн дарга
|-
|17||Юмжаагийн Цэдэнбал||1958 оны 11 сарын 22||1984 оны 8 сарын 24||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга (1981 оны 5 сарын 30 хүртэл 1-р нарийн бичгийн дарга)
|-
|18||[[Жамбын Батмөнх]]||1984 оны 8 сарын 24||1990 оны 3 сарын 14||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|19||[[Гомбожавын Очирбат]]||1990 оны 3 сарын 14||1991 оны 2 сарын 28||1990 оны 4 сар хүртэл Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|20||[[Бүдрагчаагийн Даш-Ёндон]]||1991 оны 2 сарын 28||1996 оны 10 сарын 5
|-
|21||[[Намбарын Энхбаяр]]||1996 оны 10 сарын 5||1997 оны 2 сар||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|22||[[Нацагийн Багабанди]]||1997 оны 2 сар||1997 оны 6 сарын 6
|-
|23||[[Намбарын Энхбаяр]]||1997 оны 6 сарын 6||2005
|-
|24||[[Миеэгомбын Энхболд]]||2005||2007 оны 11 сар
|-
|25||[[Санжаагийн Баяр]]||[[2007]] оны 11 сар||2010 оны 4 сарын 8
|-
|26||[[Сүхбаатарын Батболд]]||[[2010]] оны 4 сарын 8||2012 оны 7 сарын 25
|-
|27||[[Өлзийсайханы Энхтүвшин]]||[[2012]] оны 7 сарын 25||2013
|-
|28||[[Миеэгомбын Энхболд]]||[[2013]] оны 11-р сар || 2017 оны 11 сарын 21
|-
|29||[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]||2017 оны 11 сарын 21 || 2021 оны 6 сарын 9
|}
{{note|1}} - ''Үүрэг гүйцэтгэгч''

== Мөн үзэх ==
* [[Анхны долоо]]
* [[Монголын намын жагсаалт]]
* [[Улс төрийн нам]]
* [[Социализм]]
* [[Монгол Улс]]

==Эшлэл==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
*[http://www.nam.mn Албан ёсны сайт]

[[Ангилал:Монгол Ардын Нам| ]]
[[Ангилал:Монголын нам]]
[[Ангилал:Коммунист нам]]
[[Ангилал:Социал демократ нам]]
[[Ангилал:Социалист нам]]
[[Ангилал:Коминтерний салбар]]
[[Ангилал:1921 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>878jg62xgoi6vrkm73umulfye1c55i3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706491</id>
      <parentid>706490</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T21:20:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.190</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16912" xml:space="preserve">:''&quot;Монгол Ардын Хувьсгалт Нам&quot; нь энэ хуудсанд шууд холбогджээ. 2010 онд байгуулагдсан Монгол Ардын Хувьсгалт Намын тухай [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам (2010)|эндээс]] үзнэ үү.''
{{Чиглэх3|Монгол Ардын Нам|Монголын Ардын Нам (сэтгүүл)}}

{{Инфобокс нам
| name                  = Монгол Ардын Нам
| native_name           = {{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠠᠷᠠᠳ ᠤᠨ ᠨᠠᠮ}}
| native_name_lang      = 
| abbreviation          = {{lang|mn|МАН}}
| logo                  = Mongolian People's Party logo.svg
| chairperson           = [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
| secretary_general     = [[Дашзэгвийн Амарбаясгалан]]
| foundation            = {{start date|1920|06|25|df=yes}}
| dissolution           = 
| headquarters          = [[Улаанбаатар]]
| newspaper             = ''[[Монголын үнэн]]'' 
| student_wing          = Монголын Социал-Демократ Оюутны Холбоо
| youth_wing            = Монголын Социал-Демократ Залуучуудын Холбоо
| womens_wing           = Монголын Социал-Демократ Эмэгтэйчүүдийн Холбоо
| membership_year       = 2020
| membership            = 220,000
| ideology              = {{ubl|class=nowrap
 | [[Социал демократ]]
 | '''1990–2010:'''
 | [[Ардчилсан социализм]]
 | '''1920–1990:'''
 | [[Коммунизм]]
 | [[Марксизм–Ленинизм]]
}}
| position              = {{ubl|class=nowrap
 | [[Төв-зүүний улс төр|Төв-зүүн]]
 | '''1990–2010:'''
 | [[Зүүн жигүүрийн улс төр|Зүүний жигүүр]]
 | '''1920–1990:'''
 | [[Хэт зүүний улс төр|Хэт зүүн]]
}}
| national              = 
| international         = [[Социалист Интернационал]]&lt;ref&gt;[https://www.socialistinternational.org/committees/asia-pacific-1999-2011/strengthening-democracy-and-pursuing-sustainable-and-fair-economic-growth-in-the-asia-pacific-region/statement-on-mongolia/ Statement on Mongolia, 7-8 October 2011]&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Прогрессив холбоо (улс төрийн интернационал)|Прогрессив холбоо]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://progressive-alliance.info/network/parties-and-organisations/|title=Participants - Progressive Alliance|work=progressive-alliance.info|access-date=14 February 2017}}&lt;/ref&gt;
| colors                = {{color box|{{Монгол Ардын Нам/meta/color}}|border=darkgray}} [[Улаан]]
| colorcode             = {{Монгол Ардын Нам/meta/color}}
| seats1_title          = [[Улсын Их Хурал]]
| seats1                = {{composition bar|62|76|hex={{Монгол Ардын Нам/meta/color}}}}
| flag                  = MAN_dalbaa-1.jpg{{!}}border{{!}}200px
| website               = {{URL|mpp.mn}}
| country               = Монголын
| footnotes             = {{center|Хуучин нэршил&lt;br /&gt;'''Монгол Ардын Хувьсгалт Нам'''&lt;br /&gt;(1924–2011)}}
}}

[[Зураг:12468-1.jpg|thumb|right|250px|МАН-ын төв байр - Тусгаар тогтнолын ордон]]
'''Монгол Ардын Нам''' (Товчлол: '''МАН''') [[1921]] оны [[3 сарын 1]]-нд байгуулагдсан, [[Монгол Улс|Монголын]] хамгийн том улс төрийн ууган хүчин юм. 1920 оны 1-р сарын 5-нд болсон хоёр бүлгэмийн хуралдаанаар дан гагц харьяат Монголын шашин үндэс ба олон түмэн ардыг гал усны гашуун зовлонгоос гэтэлгэж, амар түвшнийг олох замыг нээгдүүлэн соёрх хэмээх үгийг хадагт сүүгээр бичиж, Хүрээний улаан сахиусанд өргөн, зорьсон хэрэгтээ няцалт буцалтгүй зүтгэхээр тангараг тавьсанаар Монгол Ардын Намын анхын суурь бүрэлдэн тогтсон.

==Түүх==
[[Файл:MAN baiguulgdsan ni 1919.png|left|thumb|250px|Хүрээнд хувьсгалт бүлэгүүд байгуулагдсан нь 1919 он]]

Үндэсний засаг төрөө сэргээхээр хүчээ нэгтгэсэн [[Улаанбаатар|Хүрээ]]&lt;nowiki/&gt;ний ба Консулын 2 бүлгэм 1920 оны 6 сарын 25-нд “Монгол Ардын нам” нэртэй улс төрийн нэгэн байгууллага болж, тус байгууллагын нэрийн өмнөөс [[Большевик|ОК(б)Н]]-ын Сибирийн товчоо, Зөвлөлт засгийн газартай хэлэлцээр хийж тусламж авсан билээ. 1921 оны 3 дугаар сарын 1-3-нд болсон  зөвлөлгөөнөөр  удирдах байгууллага-Төв хороог сонгон, мөрийн хөтөлбөр “Монгол Ардын намаас түмэнд тунхаглан зарлах бичиг”-ийг баталснаар улс төрийн намын шинжийг бүрнээ олжээ. МАН, АТЗГ эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд ард түмнээ удирдаж, 1921 оны хувьсгалыг ялалтад хүргэснээр улс үндэснийхээ тусгаар байдлыг сэргээн тогтоож, нийгмийн  шинэчлэлийн  үйл хэргийг эхлүүлсэн түүхтэй. 1924 оноос тус намын дэргэд олон улсын коммжнист хөдөлгөөний байгууллага - Коминтерний төлөөлөгч суух болж, үндэстний ардчилсан үзлийг баримталсан МАН 1925 онд мөрийн хөтөлбөр, дүрэмд өөрчлөлт оруулж, нэрийг '''Монгол Ардын Хувьсгалт Нам /МАХН/''' болгон өөрчилжээ.

МАХН нь [[Монгол Улс|Монголын]] тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг сэргээн бататгаж, олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэх, нийгэм төрөө шинэчлэн хөгжүүлэх их үйлсийг удирдаж, улс үндэстнээ орчин үеийн соёл иргэншилд хүргэхэд түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн юм.Үүний хамт нийгмийг удирдан чиглүүлэгч хүчний хувьд түүхийн тодорхой үед гадаад, дотоод ээдрээтэй нөхцөл байдлын улмаас Монгол оронд гарсан сөрөг үйл явдлууд, нийгмийг хэт үзэл сурталжуулах, нийгмийн гишүүдийг үзэл бодлоор хяхан  хавчих  үйл ажиллагаанаас ангид байсангүй.

Монгол улс түүхэн сонголтын заагт ирсэн 1980-аад оны дундаас МАХН нийгмийн өөрчлөлт, шинэчлэлийн бодлогыг эхлүүлж, ардчилсан үйл явцыг эргэлт  буцалтгүй болгосон улс төрийн шинэ хүчнүүдийн шаардлагыг хүлээн авсан юм.1990 оны 3 дугаар сард эрх баригч МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]-ын Үндсэн хуулийн “Улсын ба хөдөлмөрчдийн олон түмний бүх байгууллагын манлайлагч бөгөөд жолоодогч Монгол Ардын Хувьсгалт нам” гэсэн заалтаас татгалзсанаар улс төрийн шинэ тогтолцоог төлөвшүүлэх өргөн бололцоог нээж өгчээ.
 
МАХН-ын Онц их хурлаар намын  үзэл баримтлал, зохион байгуулалт, мөрийн хөтөлбөр  дүрмээ өөрчлөн шинэчилж, 2003 онд [[Социалист Интернационал]]&lt;nowiki/&gt;ийн бүрэн эрхт гишүүнээр элсэв. 2010 онд хуралдсан МАХН-ын XXVI  их  хурлаас “...Монгол улсынхаа тусгаар тогтнол, эрх чөлөө, шударга ёс, эв нэгдэл, үндэсний язгуур эрх ашгийг эрхэмлэн дээдэлсэн, нийгмийн ардчиллын үзэл баримтлал бүхий зүүн төвийн нам мөн&quot; хэмээн зарлаж, '''МОНГОЛ АРДЫН НАМ''' нэрийг сэргээжээ.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/852 Монгол ардын нам]&lt;/ref&gt;

==Монгол Ардын Намын далбаа==
[[Зураг:MAN_dalbaa-1.jpg|thumb|right|250px|Монгол Ардын Намын далбаа]]

Монгол Ардын Намын далбаа улаан, цагаан, хөх хосолсон өнгөтэй, урт, өргөн нь 2:1-ийн харьцаатай байна. Далбааны гуравны нэгийн хэмжээстэй эхний хэсэг нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, мандан бадрахын бэлгэдэл улаан, дунд хэсэг нь шударга ёс, эв нэгдэл, ариун нандины бэлгэдэл цагаан, төгсгөл хэсэг нь хөгжил дэвшил, төрт ёсны бэлгэдэл мөнх тэнгэрийн хөх өнгөтэй байна. Далбааны төв хэсэг дэх цагаан дэвсгэрийн дунд Монгол Ардын Намын бэлгэдлийг байрлуулна.

== Харилцаа ==
Монгол Улсын Засаг захиргааны бүх нэгжид МАН-ын анхан шатны байгууллагууд байршин ажилладаг ба нийтдээ 121 мянга орчим гишүүнтэй. МАН-ын дэргэд [[Нийгмийн Ардчилал, Монголын Залуучуудын Холбоо]], [[Нийгмийн Ардчилал, Монголын Эмэгтэйчүүдийн Холбоо]], [[МАСОХ]], МАН-ыг дэмжигч ахмадын холбоо зэрэг олон нийтийн байгууллага ажиллаж байна.

МАН нь уламжлалт харилцаатай [[ОХУ]], [[БНХАУ]]-ын эрх баригч болон зүүний чиглэлийн намуудтай харилцаагаа хөгжүүлж байна. Түүнчлэн [[АНУ]], [[Япон]], [[ХБНГУ]], [[Англи]], [[Франц]], [[БНСУ]], [[Энэтхэг]], [[Вьетнам]], [[Лаос]] зэрэг орны улс төрийн олон намуудтай хамтын ажиллагаатай бөгөөд сүүлийн жилүүдэд АНУ-ын Бүгд Найрамдахчуудын Олон улсын хүрээлэн, [[Герман|ХБНГУ-ын]] Социал Демократ Намын дэргэдэх Эбертийн сан, архив зэрэг олон улсын байгууллагатай хамтран ажиллаж байна.

== Намын дарга нар ==
{| {{prettytable}}
  !д.д.||Нэр||Сонгогдсон огноо||Огцорсон огноо||Тайлбар
 |-
|1||[[Солийн Данзан]]||[[1921]] оны 3 сарын 3||1921 оны 9 сарын 26
|-
|||[[Догсомын Бодоо]]{{ref|1}}||[[1921]] оны 9 сарын 27||1921 оны 11 сарын 22
|-
|2||[[Цэрэн-Очирын Дамбадорж]]||[[1921]] оны 11 сарын 22||1923 оны 1 сарын 12||Нарийн бичгийн дарга (1922 оны 3 сарын 7 хүртэл үүрэг гүйцэтгэгч)
|-
|3||[[Ажвагийн Данзан]]||[[1923]] оны 1 сарын 12||1924 оны 8 сарын 31||&quot;Япон&quot; Данзан
|-
|4||Цэрэн-Очирын Дамбадорж||[[1924]] оны 8 сарын 31||1928 оны 10 сар
|-
|5||[[Өлзийтийн Бадрах]]||[[1928]] оны 11 сарын 12||1932 оны 1 сарын 30||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|6||[[Бат-Очирын Элдэв-Очир]]||[[1928]] оны 11 сарын 12||1930 оны 3 сарын 13||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|7||[[Пэлжидийн Гэндэн]]||[[1928]] оны 11 сарын 12||1932 оны 6 сарын 30||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|8||[[Золбингийн Шижээ]]||[[1930]] оны 3 сарын 13||1932 оны 6 сарын 30||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|9||Бат-Очирын Элдэв-Очир||[[1932]] оны 6 сарын 30||1937||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|10||[[Жамбын Лүмбэ]]||[[1932]] оны 6 сарын 30||1933||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|11||[[Доржжавын Лувсаншарав]]||[[1932]] оны 6 сарын 30||1937||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|12||[[Хас-Очирын Лувсандорж]]||[[1934]] оны 10 сарын 5||1936 оны 8 сарын 15||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|13||[[Банзаржавын Баасанжав]]||[[1936]] оны 10 сарын 7||1940 оны 2 сарын 22||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|14||[[Дашийн Дамба]]||[[1932]] оны 7 сарын 4||1940 оны 4 сарын 8||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|15||[[Юмжаагийн Цэдэнбал]]||1940 оны 4 сарын 8||1954 оны 4 сарын 4||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|16||Дашийн Дамба||[[1954]] оны 4 сарын 4||1958 оны 11 сарын 22||1-р нарийн бичгийн дарга
|-
|17||Юмжаагийн Цэдэнбал||1958 оны 11 сарын 22||1984 оны 8 сарын 24||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга (1981 оны 5 сарын 30 хүртэл 1-р нарийн бичгийн дарга)
|-
|18||[[Жамбын Батмөнх]]||1984 оны 8 сарын 24||1990 оны 3 сарын 14||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|19||[[Гомбожавын Очирбат]]||1990 оны 3 сарын 14||1991 оны 2 сарын 28||1990 оны 4 сар хүртэл Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|20||[[Бүдрагчаагийн Даш-Ёндон]]||1991 оны 2 сарын 28||1996 оны 10 сарын 5
|-
|21||[[Намбарын Энхбаяр]]||1996 оны 10 сарын 5||1997 оны 2 сар||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|22||[[Нацагийн Багабанди]]||1997 оны 2 сар||1997 оны 6 сарын 6
|-
|23||[[Намбарын Энхбаяр]]||1997 оны 6 сарын 6||2005
|-
|24||[[Миеэгомбын Энхболд]]||2005||2007 оны 11 сар
|-
|25||[[Санжаагийн Баяр]]||[[2007]] оны 11 сар||2010 оны 4 сарын 8
|-
|26||[[Сүхбаатарын Батболд]]||[[2010]] оны 4 сарын 8||2012 оны 7 сарын 25
|-
|27||[[Өлзийсайханы Энхтүвшин]]||[[2012]] оны 7 сарын 25||2013
|-
|28||[[Миеэгомбын Энхболд]]||[[2013]] оны 11-р сар || 2017 оны 11 сарын 21
|-
|29||[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]||2017 оны 11 сарын 21 || 2021 оны 6 сарын 9
|}
{{note|1}} - ''Үүрэг гүйцэтгэгч''

== Мөн үзэх ==
* [[Анхны долоо]]
* [[Монголын намын жагсаалт]]
* [[Улс төрийн нам]]
* [[Социализм]]
* [[Монгол Улс]]

==Эшлэл==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
*[http://www.nam.mn Албан ёсны сайт]

[[Ангилал:Монгол Ардын Нам| ]]
[[Ангилал:Монголын нам]]
[[Ангилал:Коммунист нам]]
[[Ангилал:Социал демократ нам]]
[[Ангилал:Социалист нам]]
[[Ангилал:Коминтерний салбар]]
[[Ангилал:1921 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>3l0aqu23y4yheei5obf4vv5sbdtm0cb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706492</id>
      <parentid>706491</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T21:21:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.190</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16913" xml:space="preserve">:''&quot;Монгол Ардын Хувьсгалт Нам&quot; нь энэ хуудсанд шууд холбогджээ. 2010 онд байгуулагдсан Монгол Ардын Хувьсгалт Намын тухай [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам (2010)|эндээс]] үзнэ үү.''
{{Чиглэх3|Монгол Ардын Нам|Монголын Ардын Нам (сэтгүүл)}}

{{Инфобокс нам
| name                  = Монгол Ардын Нам
| native_name           = {{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠠᠷᠠᠳ ᠤᠨ ᠨᠠᠮ}}
| native_name_lang      = 
| abbreviation          = {{lang|mn|МАН}}
| logo                  = Mongolian People's Party logo.svg
| chairperson           = [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
| secretary_general     = [[Дашзэгвийн Амарбаясгалан]]
| foundation            = {{start date|1920|06|25|df=yes}}
| dissolution           = 
| headquarters          = [[Улаанбаатар]]
| newspaper             = ''[[Монголын үнэн]]'' 
| student_wing          = Монголын Социал-Демократ Оюутны Холбоо
| youth_wing            = Монголын Социал-Демократ Залуучуудын Холбоо
| womens_wing           = Монголын Социал-Демократ Эмэгтэйчүүдийн Холбоо
| membership_year       = 2020
| membership            = 220,000
| ideology              = {{ubl|class=nowrap
 | [[Социал демократ]]
 | '''1990–2010:'''
 | [[Ардчилсан социализм]]
 | '''1920–1990:'''
 | [[Коммунизм]]
 | [[Марксизм–Ленинизм]]
}}
| position              = {{ubl|class=nowrap
 | [[Төв-зүүний улс төр|Төв-зүүн]]
 | '''1990–2010:'''
 | [[Зүүн жигүүрийн улс төр|Зүүний жигүүр]]
 | '''1920–1990:'''
 | [[Хэт зүүний улс төр|Хэт зүүн]]
}}
| national              = 
| international         = [[Социалист Интернационал]]&lt;ref&gt;[https://www.socialistinternational.org/committees/asia-pacific-1999-2011/strengthening-democracy-and-pursuing-sustainable-and-fair-economic-growth-in-the-asia-pacific-region/statement-on-mongolia/ Statement on Mongolia, 7-8 October 2011]&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Прогрессив холбоо (улс төрийн интернационал)|Прогрессив холбоо]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://progressive-alliance.info/network/parties-and-organisations/|title=Participants - Progressive Alliance|work=progressive-alliance.info|access-date=14 February 2017}}&lt;/ref&gt;
| colors                = {{color box|{{Монгол Ардын Нам/meta/color}}|border=darkgray}} [[Улаан]]
| colorcode             = {{Монгол Ардын Нам/meta/color}}
| seats1_title          = [[Улсын Их Хурал]]
| seats1                = {{composition bar|62|76|hex={{Монгол Ардын Нам/meta/color}}}}
| flag                  = MAN_dalbaa-1.jpg{{!}}border{{!}}200px
| website               = {{URL|mpp.mn}}
| country               = Монголын
| footnotes             = {{center|Хуучин нэршил&lt;br /&gt;'''Монгол Ардын Хувьсгалт Нам'''&lt;br /&gt;(1924–2011)}}
}}

'''Монгол Ардын Нам''' (Товчлол: '''МАН''') [[1921]] оны [[3 сарын 1]]-нд байгуулагдсан, [[Монгол Улс|Монголын]] хамгийн том улс төрийн ууган хүчин юм. 1920 оны 1-р сарын 5-нд болсон хоёр бүлгэмийн хуралдаанаар дан гагц харьяат Монголын шашин үндэс ба олон түмэн ардыг гал усны гашуун зовлонгоос гэтэлгэж, амар түвшнийг олох замыг нээгдүүлэн соёрх хэмээх үгийг хадагт сүүгээр бичиж, Хүрээний улаан сахиусанд өргөн, зорьсон хэрэгтээ няцалт буцалтгүй зүтгэхээр тангараг тавьсанаар Монгол Ардын Намын анхын суурь бүрэлдэн тогтсон.

==Түүх==
[[Файл:MAN baiguulgdsan ni 1919.png|left|thumb|250px|Хүрээнд хувьсгалт бүлэгүүд байгуулагдсан нь 1919 он]]

Үндэсний засаг төрөө сэргээхээр хүчээ нэгтгэсэн [[Улаанбаатар|Хүрээ]]&lt;nowiki/&gt;ний ба Консулын 2 бүлгэм 1920 оны 6 сарын 25-нд “Монгол Ардын нам” нэртэй улс төрийн нэгэн байгууллага болж, тус байгууллагын нэрийн өмнөөс [[Большевик|ОК(б)Н]]-ын Сибирийн товчоо, Зөвлөлт засгийн газартай хэлэлцээр хийж тусламж авсан билээ. 1921 оны 3 дугаар сарын 1-3-нд болсон  зөвлөлгөөнөөр  удирдах байгууллага-Төв хороог сонгон, мөрийн хөтөлбөр “Монгол Ардын намаас түмэнд тунхаглан зарлах бичиг”-ийг баталснаар улс төрийн намын шинжийг бүрнээ олжээ. МАН, АТЗГ эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд ард түмнээ удирдаж, 1921 оны хувьсгалыг ялалтад хүргэснээр улс үндэснийхээ тусгаар байдлыг сэргээн тогтоож, нийгмийн  шинэчлэлийн  үйл хэргийг эхлүүлсэн түүхтэй. 1924 оноос тус намын дэргэд олон улсын коммжнист хөдөлгөөний байгууллага - Коминтерний төлөөлөгч суух болж, үндэстний ардчилсан үзлийг баримталсан МАН 1925 онд мөрийн хөтөлбөр, дүрэмд өөрчлөлт оруулж, нэрийг '''Монгол Ардын Хувьсгалт Нам /МАХН/''' болгон өөрчилжээ.

МАХН нь [[Монгол Улс|Монголын]] тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг сэргээн бататгаж, олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэх, нийгэм төрөө шинэчлэн хөгжүүлэх их үйлсийг удирдаж, улс үндэстнээ орчин үеийн соёл иргэншилд хүргэхэд түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн юм.Үүний хамт нийгмийг удирдан чиглүүлэгч хүчний хувьд түүхийн тодорхой үед гадаад, дотоод ээдрээтэй нөхцөл байдлын улмаас Монгол оронд гарсан сөрөг үйл явдлууд, нийгмийг хэт үзэл сурталжуулах, нийгмийн гишүүдийг үзэл бодлоор хяхан  хавчих  үйл ажиллагаанаас ангид байсангүй.

Монгол улс түүхэн сонголтын заагт ирсэн 1980-аад оны дундаас МАХН нийгмийн өөрчлөлт, шинэчлэлийн бодлогыг эхлүүлж, ардчилсан үйл явцыг эргэлт  буцалтгүй болгосон улс төрийн шинэ хүчнүүдийн шаардлагыг хүлээн авсан юм.1990 оны 3 дугаар сард эрх баригч МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]-ын Үндсэн хуулийн “Улсын ба хөдөлмөрчдийн олон түмний бүх байгууллагын манлайлагч бөгөөд жолоодогч Монгол Ардын Хувьсгалт нам” гэсэн заалтаас татгалзсанаар улс төрийн шинэ тогтолцоог төлөвшүүлэх өргөн бололцоог нээж өгчээ.
 
МАХН-ын Онц их хурлаар намын  үзэл баримтлал, зохион байгуулалт, мөрийн хөтөлбөр  дүрмээ өөрчлөн шинэчилж, 2003 онд [[Социалист Интернационал]]&lt;nowiki/&gt;ийн бүрэн эрхт гишүүнээр элсэв. 2010 онд хуралдсан МАХН-ын XXVI  их  хурлаас “...Монгол улсынхаа тусгаар тогтнол, эрх чөлөө, шударга ёс, эв нэгдэл, үндэсний язгуур эрх ашгийг эрхэмлэн дээдэлсэн, нийгмийн ардчиллын үзэл баримтлал бүхий зүүн төвийн нам мөн&quot; хэмээн зарлаж, '''МОНГОЛ АРДЫН НАМ''' нэрийг сэргээжээ.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/852 Монгол ардын нам]&lt;/ref&gt;

==Монгол Ардын Намын далбаа==
[[Зураг:MAN_dalbaa-1.jpg|thumb|right|250px|Монгол Ардын Намын далбаа]]

Монгол Ардын Намын далбаа улаан, цагаан, хөх хосолсон өнгөтэй, урт, өргөн нь 2:1-ийн харьцаатай байна. Далбааны гуравны нэгийн хэмжээстэй эхний хэсэг нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, мандан бадрахын бэлгэдэл улаан, дунд хэсэг нь шударга ёс, эв нэгдэл, ариун нандины бэлгэдэл цагаан, төгсгөл хэсэг нь хөгжил дэвшил, төрт ёсны бэлгэдэл мөнх тэнгэрийн хөх өнгөтэй байна. Далбааны төв хэсэг дэх цагаан дэвсгэрийн дунд Монгол Ардын Намын бэлгэдлийг байрлуулна.

== Харилцаа ==
[[Зураг:12468-1.jpg|thumb|right|250px|МАН-ын төв байр - Тусгаар тогтнолын ордон]]

Монгол Улсын Засаг захиргааны бүх нэгжид МАН-ын анхан шатны байгууллагууд байршин ажилладаг ба нийтдээ 121 мянга орчим гишүүнтэй. МАН-ын дэргэд [[Нийгмийн Ардчилал, Монголын Залуучуудын Холбоо]], [[Нийгмийн Ардчилал, Монголын Эмэгтэйчүүдийн Холбоо]], [[МАСОХ]], МАН-ыг дэмжигч ахмадын холбоо зэрэг олон нийтийн байгууллага ажиллаж байна.

МАН нь уламжлалт харилцаатай [[ОХУ]], [[БНХАУ]]-ын эрх баригч болон зүүний чиглэлийн намуудтай харилцаагаа хөгжүүлж байна. Түүнчлэн [[АНУ]], [[Япон]], [[ХБНГУ]], [[Англи]], [[Франц]], [[БНСУ]], [[Энэтхэг]], [[Вьетнам]], [[Лаос]] зэрэг орны улс төрийн олон намуудтай хамтын ажиллагаатай бөгөөд сүүлийн жилүүдэд АНУ-ын Бүгд Найрамдахчуудын Олон улсын хүрээлэн, [[Герман|ХБНГУ-ын]] Социал Демократ Намын дэргэдэх Эбертийн сан, архив зэрэг олон улсын байгууллагатай хамтран ажиллаж байна.

== Намын дарга нар ==
{| {{prettytable}}
  !д.д.||Нэр||Сонгогдсон огноо||Огцорсон огноо||Тайлбар
 |-
|1||[[Солийн Данзан]]||[[1921]] оны 3 сарын 3||1921 оны 9 сарын 26
|-
|||[[Догсомын Бодоо]]{{ref|1}}||[[1921]] оны 9 сарын 27||1921 оны 11 сарын 22
|-
|2||[[Цэрэн-Очирын Дамбадорж]]||[[1921]] оны 11 сарын 22||1923 оны 1 сарын 12||Нарийн бичгийн дарга (1922 оны 3 сарын 7 хүртэл үүрэг гүйцэтгэгч)
|-
|3||[[Ажвагийн Данзан]]||[[1923]] оны 1 сарын 12||1924 оны 8 сарын 31||&quot;Япон&quot; Данзан
|-
|4||Цэрэн-Очирын Дамбадорж||[[1924]] оны 8 сарын 31||1928 оны 10 сар
|-
|5||[[Өлзийтийн Бадрах]]||[[1928]] оны 11 сарын 12||1932 оны 1 сарын 30||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|6||[[Бат-Очирын Элдэв-Очир]]||[[1928]] оны 11 сарын 12||1930 оны 3 сарын 13||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|7||[[Пэлжидийн Гэндэн]]||[[1928]] оны 11 сарын 12||1932 оны 6 сарын 30||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|8||[[Золбингийн Шижээ]]||[[1930]] оны 3 сарын 13||1932 оны 6 сарын 30||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|9||Бат-Очирын Элдэв-Очир||[[1932]] оны 6 сарын 30||1937||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|10||[[Жамбын Лүмбэ]]||[[1932]] оны 6 сарын 30||1933||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|11||[[Доржжавын Лувсаншарав]]||[[1932]] оны 6 сарын 30||1937||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|12||[[Хас-Очирын Лувсандорж]]||[[1934]] оны 10 сарын 5||1936 оны 8 сарын 15||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|13||[[Банзаржавын Баасанжав]]||[[1936]] оны 10 сарын 7||1940 оны 2 сарын 22||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|14||[[Дашийн Дамба]]||[[1932]] оны 7 сарын 4||1940 оны 4 сарын 8||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|15||[[Юмжаагийн Цэдэнбал]]||1940 оны 4 сарын 8||1954 оны 4 сарын 4||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|16||Дашийн Дамба||[[1954]] оны 4 сарын 4||1958 оны 11 сарын 22||1-р нарийн бичгийн дарга
|-
|17||Юмжаагийн Цэдэнбал||1958 оны 11 сарын 22||1984 оны 8 сарын 24||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга (1981 оны 5 сарын 30 хүртэл 1-р нарийн бичгийн дарга)
|-
|18||[[Жамбын Батмөнх]]||1984 оны 8 сарын 24||1990 оны 3 сарын 14||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|19||[[Гомбожавын Очирбат]]||1990 оны 3 сарын 14||1991 оны 2 сарын 28||1990 оны 4 сар хүртэл Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|20||[[Бүдрагчаагийн Даш-Ёндон]]||1991 оны 2 сарын 28||1996 оны 10 сарын 5
|-
|21||[[Намбарын Энхбаяр]]||1996 оны 10 сарын 5||1997 оны 2 сар||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|22||[[Нацагийн Багабанди]]||1997 оны 2 сар||1997 оны 6 сарын 6
|-
|23||[[Намбарын Энхбаяр]]||1997 оны 6 сарын 6||2005
|-
|24||[[Миеэгомбын Энхболд]]||2005||2007 оны 11 сар
|-
|25||[[Санжаагийн Баяр]]||[[2007]] оны 11 сар||2010 оны 4 сарын 8
|-
|26||[[Сүхбаатарын Батболд]]||[[2010]] оны 4 сарын 8||2012 оны 7 сарын 25
|-
|27||[[Өлзийсайханы Энхтүвшин]]||[[2012]] оны 7 сарын 25||2013
|-
|28||[[Миеэгомбын Энхболд]]||[[2013]] оны 11-р сар || 2017 оны 11 сарын 21
|-
|29||[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]||2017 оны 11 сарын 21 || 2021 оны 6 сарын 9
|}
{{note|1}} - ''Үүрэг гүйцэтгэгч''

== Мөн үзэх ==
* [[Анхны долоо]]
* [[Монголын намын жагсаалт]]
* [[Улс төрийн нам]]
* [[Социализм]]
* [[Монгол Улс]]

==Эшлэл==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
*[http://www.nam.mn Албан ёсны сайт]

[[Ангилал:Монгол Ардын Нам| ]]
[[Ангилал:Монголын нам]]
[[Ангилал:Коммунист нам]]
[[Ангилал:Социал демократ нам]]
[[Ангилал:Социалист нам]]
[[Ангилал:Коминтерний салбар]]
[[Ангилал:1921 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>pcov85zdmo49cpi115olr5g2o9dfeqz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706494</id>
      <parentid>706492</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T21:37:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.160</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16952" xml:space="preserve">:''&quot;Монгол Ардын Хувьсгалт Нам&quot; нь энэ хуудсанд шууд холбогджээ. 2010 онд байгуулагдсан Монгол Ардын Хувьсгалт Намын тухай [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам (2010)|эндээс]] үзнэ үү.''
{{Чиглэх3|Монгол Ардын Нам|Монголын Ардын Нам (сэтгүүл)}}

{{Инфобокс нам
| name                  = Монгол Ардын Нам
| native_name           = {{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠠᠷᠠᠳ ᠤᠨ ᠨᠠᠮ}}
| native_name_lang      = 
| abbreviation          = {{lang|mn|МАН}}
| logo                  = Mongolian People's Party logo.svg
| chairperson           = [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
| secretary_general     = [[Дашзэгвийн Амарбаясгалан]]
| foundation            = {{start date|1920|06|25|df=yes}}
| dissolution           = 
| headquarters          = [[Улаанбаатар]]
| newspaper             = ''[[Монголын үнэн]]'' 
| student_wing          = Монголын Социал-Демократ Оюутны Холбоо
| youth_wing            = Монголын Социал-Демократ Залуучуудын Холбоо
| womens_wing           = Монголын Социал-Демократ Эмэгтэйчүүдийн Холбоо
| membership_year       = 2020
| membership            = 220,000
| ideology              = {{ubl|class=nowrap
 | [[Социал демократ]]
 | '''1990–2010:'''
 | [[Ардчилсан социализм]]
 | '''1920–1990:'''
 | [[Коммунизм]]
 | [[Марксизм–Ленинизм]]
}}
| position              = {{ubl|class=nowrap
 | [[Төв-зүүний улс төр|Төв-зүүн]]
 | '''1990–2010:'''
 | [[Зүүн жигүүрийн улс төр|Зүүний жигүүр]]
 | '''1920–1990:'''
 | [[Хэт зүүний улс төр|Хэт зүүн]]
}}
| national              = 
| international         = [[Социалист Интернационал]]&lt;ref&gt;[https://www.socialistinternational.org/committees/asia-pacific-1999-2011/strengthening-democracy-and-pursuing-sustainable-and-fair-economic-growth-in-the-asia-pacific-region/statement-on-mongolia/ Statement on Mongolia, 7-8 October 2011]&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Прогрессив холбоо (улс төрийн интернационал)|Прогрессив холбоо]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://progressive-alliance.info/network/parties-and-organisations/|title=Participants - Progressive Alliance|work=progressive-alliance.info|access-date=14 February 2017}}&lt;/ref&gt;
| colors                = {{color box|{{Монгол Ардын Нам/meta/color}}|border=darkgray}} [[Улаан]]
| colorcode             = {{Монгол Ардын Нам/meta/color}}
| seats1_title          = [[Улсын Их Хурал]]
| seats1                = {{composition bar|62|76|hex={{Монгол Ардын Нам/meta/color}}}}
| flag                  = MAN_dalbaa-1.jpg{{!}}border{{!}}200px
| website               = {{URL|mpp.mn}}
| country               = Монголын
| footnotes             = {{center|Хуучин нэршил&lt;br /&gt;'''Монгол Ардын Хувьсгалт Нам'''&lt;br /&gt;(1924–2011)}}
}}

'''Монгол Ардын Нам''' (Товчлол: '''МАН''') [[1921]] оны [[3 сарын 1]]-нд байгуулагдсан, [[Монгол Улс|Монголын]] хамгийн том улс төрийн ууган хүчин юм. 1920 оны 1-р сарын 5-нд болсон хоёр бүлгэмийн хуралдаанаар дан гагц харьяат Монголын шашин үндэс ба олон түмэн ардыг гал усны гашуун зовлонгоос гэтэлгэж, амар түвшнийг олох замыг нээгдүүлэн соёрх хэмээх үгийг хадагт сүүгээр бичиж, Хүрээний улаан сахиусанд өргөн, зорьсон хэрэгтээ няцалт буцалтгүй зүтгэхээр тангараг тавьсанаар Монгол Ардын Намын анхын суурь бүрэлдэн тогтсон.

==Түүх==
[[Файл:MAN baiguulgdsan ni 1919.png|left|thumb|250px|Хүрээнд хувьсгалт бүлэгүүд байгуулагдсан нь 1919 он]]

{{Гол|Ардын хувьсгал}}
Үндэсний засаг төрөө сэргээхээр хүчээ нэгтгэсэн [[Улаанбаатар|Хүрээ]]&lt;nowiki/&gt;ний ба Консулын 2 бүлгэм 1920 оны 6 сарын 25-нд “Монгол Ардын нам” нэртэй улс төрийн нэгэн байгууллага болж, тус байгууллагын нэрийн өмнөөс [[Большевик|ОК(б)Н]]-ын Сибирийн товчоо, Зөвлөлт засгийн газартай хэлэлцээр хийж тусламж авсан билээ. 1921 оны 3 дугаар сарын 1-3-нд болсон  зөвлөлгөөнөөр  удирдах байгууллага-Төв хороог сонгон, мөрийн хөтөлбөр “Монгол Ардын намаас түмэнд тунхаглан зарлах бичиг”-ийг баталснаар улс төрийн намын шинжийг бүрнээ олжээ. МАН, АТЗГ эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд ард түмнээ удирдаж, 1921 оны хувьсгалыг ялалтад хүргэснээр улс үндэснийхээ тусгаар байдлыг сэргээн тогтоож, нийгмийн  шинэчлэлийн  үйл хэргийг эхлүүлсэн түүхтэй. 1924 оноос тус намын дэргэд олон улсын коммжнист хөдөлгөөний байгууллага - Коминтерний төлөөлөгч суух болж, үндэстний ардчилсан үзлийг баримталсан МАН 1925 онд мөрийн хөтөлбөр, дүрэмд өөрчлөлт оруулж, нэрийг '''Монгол Ардын Хувьсгалт Нам /МАХН/''' болгон өөрчилжээ.

МАХН нь [[Монгол Улс|Монголын]] тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг сэргээн бататгаж, олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэх, нийгэм төрөө шинэчлэн хөгжүүлэх их үйлсийг удирдаж, улс үндэстнээ орчин үеийн соёл иргэншилд хүргэхэд түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн юм.Үүний хамт нийгмийг удирдан чиглүүлэгч хүчний хувьд түүхийн тодорхой үед гадаад, дотоод ээдрээтэй нөхцөл байдлын улмаас Монгол оронд гарсан сөрөг үйл явдлууд, нийгмийг хэт үзэл сурталжуулах, нийгмийн гишүүдийг үзэл бодлоор хяхан  хавчих  үйл ажиллагаанаас ангид байсангүй.

Монгол улс түүхэн сонголтын заагт ирсэн 1980-аад оны дундаас МАХН нийгмийн өөрчлөлт, шинэчлэлийн бодлогыг эхлүүлж, ардчилсан үйл явцыг эргэлт  буцалтгүй болгосон улс төрийн шинэ хүчнүүдийн шаардлагыг хүлээн авсан юм.1990 оны 3 дугаар сард эрх баригч МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]-ын Үндсэн хуулийн “Улсын ба хөдөлмөрчдийн олон түмний бүх байгууллагын манлайлагч бөгөөд жолоодогч Монгол Ардын Хувьсгалт нам” гэсэн заалтаас татгалзсанаар улс төрийн шинэ тогтолцоог төлөвшүүлэх өргөн бололцоог нээж өгчээ.
 
МАХН-ын Онц их хурлаар намын  үзэл баримтлал, зохион байгуулалт, мөрийн хөтөлбөр  дүрмээ өөрчлөн шинэчилж, 2003 онд [[Социалист Интернационал]]&lt;nowiki/&gt;ийн бүрэн эрхт гишүүнээр элсэв. 2010 онд хуралдсан МАХН-ын XXVI  их  хурлаас “...Монгол улсынхаа тусгаар тогтнол, эрх чөлөө, шударга ёс, эв нэгдэл, үндэсний язгуур эрх ашгийг эрхэмлэн дээдэлсэн, нийгмийн ардчиллын үзэл баримтлал бүхий зүүн төвийн нам мөн&quot; хэмээн зарлаж, '''МОНГОЛ АРДЫН НАМ''' нэрийг сэргээжээ.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/852 Монгол ардын нам]&lt;/ref&gt;

==Монгол Ардын Намын далбаа==
[[Зураг:MAN_dalbaa-1.jpg|thumb|right|250px|Монгол Ардын Намын далбаа]]

Монгол Ардын Намын далбаа улаан, цагаан, хөх хосолсон өнгөтэй, урт, өргөн нь 2:1-ийн харьцаатай байна. Далбааны гуравны нэгийн хэмжээстэй эхний хэсэг нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, мандан бадрахын бэлгэдэл улаан, дунд хэсэг нь шударга ёс, эв нэгдэл, ариун нандины бэлгэдэл цагаан, төгсгөл хэсэг нь хөгжил дэвшил, төрт ёсны бэлгэдэл мөнх тэнгэрийн хөх өнгөтэй байна. Далбааны төв хэсэг дэх цагаан дэвсгэрийн дунд Монгол Ардын Намын бэлгэдлийг байрлуулна.

== Харилцаа ==
[[Зураг:12468-1.jpg|thumb|right|250px|МАН-ын төв байр - Тусгаар тогтнолын ордон]]

Монгол Улсын Засаг захиргааны бүх нэгжид МАН-ын анхан шатны байгууллагууд байршин ажилладаг ба нийтдээ 121 мянга орчим гишүүнтэй. МАН-ын дэргэд [[Нийгмийн Ардчилал, Монголын Залуучуудын Холбоо]], [[Нийгмийн Ардчилал, Монголын Эмэгтэйчүүдийн Холбоо]], [[МАСОХ]], МАН-ыг дэмжигч ахмадын холбоо зэрэг олон нийтийн байгууллага ажиллаж байна.

МАН нь уламжлалт харилцаатай [[ОХУ]], [[БНХАУ]]-ын эрх баригч болон зүүний чиглэлийн намуудтай харилцаагаа хөгжүүлж байна. Түүнчлэн [[АНУ]], [[Япон]], [[ХБНГУ]], [[Англи]], [[Франц]], [[БНСУ]], [[Энэтхэг]], [[Вьетнам]], [[Лаос]] зэрэг орны улс төрийн олон намуудтай хамтын ажиллагаатай бөгөөд сүүлийн жилүүдэд АНУ-ын Бүгд Найрамдахчуудын Олон улсын хүрээлэн, [[Герман|ХБНГУ-ын]] Социал Демократ Намын дэргэдэх Эбертийн сан, архив зэрэг олон улсын байгууллагатай хамтран ажиллаж байна.

== Намын дарга нар ==
{| {{prettytable}}
  !д.д.||Нэр||Сонгогдсон огноо||Огцорсон огноо||Тайлбар
 |-
|1||[[Солийн Данзан]]||[[1921]] оны 3 сарын 3||1921 оны 9 сарын 26
|-
|||[[Догсомын Бодоо]]{{ref|1}}||[[1921]] оны 9 сарын 27||1921 оны 11 сарын 22
|-
|2||[[Цэрэн-Очирын Дамбадорж]]||[[1921]] оны 11 сарын 22||1923 оны 1 сарын 12||Нарийн бичгийн дарга (1922 оны 3 сарын 7 хүртэл үүрэг гүйцэтгэгч)
|-
|3||[[Ажвагийн Данзан]]||[[1923]] оны 1 сарын 12||1924 оны 8 сарын 31||&quot;Япон&quot; Данзан
|-
|4||Цэрэн-Очирын Дамбадорж||[[1924]] оны 8 сарын 31||1928 оны 10 сар
|-
|5||[[Өлзийтийн Бадрах]]||[[1928]] оны 11 сарын 12||1932 оны 1 сарын 30||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|6||[[Бат-Очирын Элдэв-Очир]]||[[1928]] оны 11 сарын 12||1930 оны 3 сарын 13||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|7||[[Пэлжидийн Гэндэн]]||[[1928]] оны 11 сарын 12||1932 оны 6 сарын 30||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|8||[[Золбингийн Шижээ]]||[[1930]] оны 3 сарын 13||1932 оны 6 сарын 30||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|9||Бат-Очирын Элдэв-Очир||[[1932]] оны 6 сарын 30||1937||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|10||[[Жамбын Лүмбэ]]||[[1932]] оны 6 сарын 30||1933||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|11||[[Доржжавын Лувсаншарав]]||[[1932]] оны 6 сарын 30||1937||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|12||[[Хас-Очирын Лувсандорж]]||[[1934]] оны 10 сарын 5||1936 оны 8 сарын 15||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|13||[[Банзаржавын Баасанжав]]||[[1936]] оны 10 сарын 7||1940 оны 2 сарын 22||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|14||[[Дашийн Дамба]]||[[1932]] оны 7 сарын 4||1940 оны 4 сарын 8||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|15||[[Юмжаагийн Цэдэнбал]]||1940 оны 4 сарын 8||1954 оны 4 сарын 4||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|16||Дашийн Дамба||[[1954]] оны 4 сарын 4||1958 оны 11 сарын 22||1-р нарийн бичгийн дарга
|-
|17||Юмжаагийн Цэдэнбал||1958 оны 11 сарын 22||1984 оны 8 сарын 24||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга (1981 оны 5 сарын 30 хүртэл 1-р нарийн бичгийн дарга)
|-
|18||[[Жамбын Батмөнх]]||1984 оны 8 сарын 24||1990 оны 3 сарын 14||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|19||[[Гомбожавын Очирбат]]||1990 оны 3 сарын 14||1991 оны 2 сарын 28||1990 оны 4 сар хүртэл Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|20||[[Бүдрагчаагийн Даш-Ёндон]]||1991 оны 2 сарын 28||1996 оны 10 сарын 5
|-
|21||[[Намбарын Энхбаяр]]||1996 оны 10 сарын 5||1997 оны 2 сар||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|22||[[Нацагийн Багабанди]]||1997 оны 2 сар||1997 оны 6 сарын 6
|-
|23||[[Намбарын Энхбаяр]]||1997 оны 6 сарын 6||2005
|-
|24||[[Миеэгомбын Энхболд]]||2005||2007 оны 11 сар
|-
|25||[[Санжаагийн Баяр]]||[[2007]] оны 11 сар||2010 оны 4 сарын 8
|-
|26||[[Сүхбаатарын Батболд]]||[[2010]] оны 4 сарын 8||2012 оны 7 сарын 25
|-
|27||[[Өлзийсайханы Энхтүвшин]]||[[2012]] оны 7 сарын 25||2013
|-
|28||[[Миеэгомбын Энхболд]]||[[2013]] оны 11-р сар || 2017 оны 11 сарын 21
|-
|29||[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]||2017 оны 11 сарын 21 || 2021 оны 6 сарын 9
|}
{{note|1}} - ''Үүрэг гүйцэтгэгч''

== Мөн үзэх ==
* [[Анхны долоо]]
* [[Монголын намын жагсаалт]]
* [[Улс төрийн нам]]
* [[Социализм]]
* [[Монгол Улс]]

==Эшлэл==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
*[http://www.nam.mn Албан ёсны сайт]

[[Ангилал:Монгол Ардын Нам| ]]
[[Ангилал:Монголын нам]]
[[Ангилал:Коммунист нам]]
[[Ангилал:Социал демократ нам]]
[[Ангилал:Социалист нам]]
[[Ангилал:Коминтерний салбар]]
[[Ангилал:1921 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>9hhqclb8k77grvznl3ka9a2cid162tl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706496</id>
      <parentid>706494</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T21:42:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.171</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Монгол Ардын Намын далбаа */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16854" xml:space="preserve">:''&quot;Монгол Ардын Хувьсгалт Нам&quot; нь энэ хуудсанд шууд холбогджээ. 2010 онд байгуулагдсан Монгол Ардын Хувьсгалт Намын тухай [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам (2010)|эндээс]] үзнэ үү.''
{{Чиглэх3|Монгол Ардын Нам|Монголын Ардын Нам (сэтгүүл)}}

{{Инфобокс нам
| name                  = Монгол Ардын Нам
| native_name           = {{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠠᠷᠠᠳ ᠤᠨ ᠨᠠᠮ}}
| native_name_lang      = 
| abbreviation          = {{lang|mn|МАН}}
| logo                  = Mongolian People's Party logo.svg
| chairperson           = [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
| secretary_general     = [[Дашзэгвийн Амарбаясгалан]]
| foundation            = {{start date|1920|06|25|df=yes}}
| dissolution           = 
| headquarters          = [[Улаанбаатар]]
| newspaper             = ''[[Монголын үнэн]]'' 
| student_wing          = Монголын Социал-Демократ Оюутны Холбоо
| youth_wing            = Монголын Социал-Демократ Залуучуудын Холбоо
| womens_wing           = Монголын Социал-Демократ Эмэгтэйчүүдийн Холбоо
| membership_year       = 2020
| membership            = 220,000
| ideology              = {{ubl|class=nowrap
 | [[Социал демократ]]
 | '''1990–2010:'''
 | [[Ардчилсан социализм]]
 | '''1920–1990:'''
 | [[Коммунизм]]
 | [[Марксизм–Ленинизм]]
}}
| position              = {{ubl|class=nowrap
 | [[Төв-зүүний улс төр|Төв-зүүн]]
 | '''1990–2010:'''
 | [[Зүүн жигүүрийн улс төр|Зүүний жигүүр]]
 | '''1920–1990:'''
 | [[Хэт зүүний улс төр|Хэт зүүн]]
}}
| national              = 
| international         = [[Социалист Интернационал]]&lt;ref&gt;[https://www.socialistinternational.org/committees/asia-pacific-1999-2011/strengthening-democracy-and-pursuing-sustainable-and-fair-economic-growth-in-the-asia-pacific-region/statement-on-mongolia/ Statement on Mongolia, 7-8 October 2011]&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[Прогрессив холбоо (улс төрийн интернационал)|Прогрессив холбоо]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://progressive-alliance.info/network/parties-and-organisations/|title=Participants - Progressive Alliance|work=progressive-alliance.info|access-date=14 February 2017}}&lt;/ref&gt;
| colors                = {{color box|{{Монгол Ардын Нам/meta/color}}|border=darkgray}} [[Улаан]]
| colorcode             = {{Монгол Ардын Нам/meta/color}}
| seats1_title          = [[Улсын Их Хурал]]
| seats1                = {{composition bar|62|76|hex={{Монгол Ардын Нам/meta/color}}}}
| flag                  = MAN_dalbaa-1.jpg{{!}}border{{!}}200px
| website               = {{URL|mpp.mn}}
| country               = Монголын
| footnotes             = {{center|Хуучин нэршил&lt;br /&gt;'''Монгол Ардын Хувьсгалт Нам'''&lt;br /&gt;(1924–2011)}}
}}

'''Монгол Ардын Нам''' (Товчлол: '''МАН''') [[1921]] оны [[3 сарын 1]]-нд байгуулагдсан, [[Монгол Улс|Монголын]] хамгийн том улс төрийн ууган хүчин юм. 1920 оны 1-р сарын 5-нд болсон хоёр бүлгэмийн хуралдаанаар дан гагц харьяат Монголын шашин үндэс ба олон түмэн ардыг гал усны гашуун зовлонгоос гэтэлгэж, амар түвшнийг олох замыг нээгдүүлэн соёрх хэмээх үгийг хадагт сүүгээр бичиж, Хүрээний улаан сахиусанд өргөн, зорьсон хэрэгтээ няцалт буцалтгүй зүтгэхээр тангараг тавьсанаар Монгол Ардын Намын анхын суурь бүрэлдэн тогтсон.

==Түүх==
[[Файл:MAN baiguulgdsan ni 1919.png|left|thumb|250px|Хүрээнд хувьсгалт бүлэгүүд байгуулагдсан нь 1919 он]]

{{Гол|Ардын хувьсгал}}
Үндэсний засаг төрөө сэргээхээр хүчээ нэгтгэсэн [[Улаанбаатар|Хүрээ]]&lt;nowiki/&gt;ний ба Консулын 2 бүлгэм 1920 оны 6 сарын 25-нд “Монгол Ардын нам” нэртэй улс төрийн нэгэн байгууллага болж, тус байгууллагын нэрийн өмнөөс [[Большевик|ОК(б)Н]]-ын Сибирийн товчоо, Зөвлөлт засгийн газартай хэлэлцээр хийж тусламж авсан билээ. 1921 оны 3 дугаар сарын 1-3-нд болсон  зөвлөлгөөнөөр  удирдах байгууллага-Төв хороог сонгон, мөрийн хөтөлбөр “Монгол Ардын намаас түмэнд тунхаглан зарлах бичиг”-ийг баталснаар улс төрийн намын шинжийг бүрнээ олжээ. МАН, АТЗГ эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд ард түмнээ удирдаж, 1921 оны хувьсгалыг ялалтад хүргэснээр улс үндэснийхээ тусгаар байдлыг сэргээн тогтоож, нийгмийн  шинэчлэлийн  үйл хэргийг эхлүүлсэн түүхтэй. 1924 оноос тус намын дэргэд олон улсын коммжнист хөдөлгөөний байгууллага - Коминтерний төлөөлөгч суух болж, үндэстний ардчилсан үзлийг баримталсан МАН 1925 онд мөрийн хөтөлбөр, дүрэмд өөрчлөлт оруулж, нэрийг '''Монгол Ардын Хувьсгалт Нам /МАХН/''' болгон өөрчилжээ.

МАХН нь [[Монгол Улс|Монголын]] тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг сэргээн бататгаж, олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлэх, нийгэм төрөө шинэчлэн хөгжүүлэх их үйлсийг удирдаж, улс үндэстнээ орчин үеийн соёл иргэншилд хүргэхэд түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн юм.Үүний хамт нийгмийг удирдан чиглүүлэгч хүчний хувьд түүхийн тодорхой үед гадаад, дотоод ээдрээтэй нөхцөл байдлын улмаас Монгол оронд гарсан сөрөг үйл явдлууд, нийгмийг хэт үзэл сурталжуулах, нийгмийн гишүүдийг үзэл бодлоор хяхан  хавчих  үйл ажиллагаанаас ангид байсангүй.

Монгол улс түүхэн сонголтын заагт ирсэн 1980-аад оны дундаас МАХН нийгмийн өөрчлөлт, шинэчлэлийн бодлогыг эхлүүлж, ардчилсан үйл явцыг эргэлт  буцалтгүй болгосон улс төрийн шинэ хүчнүүдийн шаардлагыг хүлээн авсан юм.1990 оны 3 дугаар сард эрх баригч МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн Товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]-ын Үндсэн хуулийн “Улсын ба хөдөлмөрчдийн олон түмний бүх байгууллагын манлайлагч бөгөөд жолоодогч Монгол Ардын Хувьсгалт нам” гэсэн заалтаас татгалзсанаар улс төрийн шинэ тогтолцоог төлөвшүүлэх өргөн бололцоог нээж өгчээ.
 
МАХН-ын Онц их хурлаар намын  үзэл баримтлал, зохион байгуулалт, мөрийн хөтөлбөр  дүрмээ өөрчлөн шинэчилж, 2003 онд [[Социалист Интернационал]]&lt;nowiki/&gt;ийн бүрэн эрхт гишүүнээр элсэв. 2010 онд хуралдсан МАХН-ын XXVI  их  хурлаас “...Монгол улсынхаа тусгаар тогтнол, эрх чөлөө, шударга ёс, эв нэгдэл, үндэсний язгуур эрх ашгийг эрхэмлэн дээдэлсэн, нийгмийн ардчиллын үзэл баримтлал бүхий зүүн төвийн нам мөн&quot; хэмээн зарлаж, '''МОНГОЛ АРДЫН НАМ''' нэрийг сэргээжээ.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/852 Монгол ардын нам]&lt;/ref&gt;

==Монгол Ардын Намын далбаа==

Монгол Ардын Намын далбаа улаан, цагаан, хөх хосолсон өнгөтэй, урт, өргөн нь 2:1-ийн харьцаатай байна. Далбааны гуравны нэгийн хэмжээстэй эхний хэсэг нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, мандан бадрахын бэлгэдэл улаан, дунд хэсэг нь шударга ёс, эв нэгдэл, ариун нандины бэлгэдэл цагаан, төгсгөл хэсэг нь хөгжил дэвшил, төрт ёсны бэлгэдэл мөнх тэнгэрийн хөх өнгөтэй байна. Далбааны төв хэсэг дэх цагаан дэвсгэрийн дунд Монгол Ардын Намын бэлгэдлийг байрлуулна.

== Харилцаа ==
[[Зураг:12468-1.jpg|thumb|right|250px|МАН-ын төв байр - Тусгаар тогтнолын ордон]]

Монгол Улсын Засаг захиргааны бүх нэгжид МАН-ын анхан шатны байгууллагууд байршин ажилладаг ба нийтдээ 121 мянга орчим гишүүнтэй. МАН-ын дэргэд [[Нийгмийн Ардчилал, Монголын Залуучуудын Холбоо]], [[Нийгмийн Ардчилал, Монголын Эмэгтэйчүүдийн Холбоо]], [[МАСОХ]], МАН-ыг дэмжигч ахмадын холбоо зэрэг олон нийтийн байгууллага ажиллаж байна.

МАН нь уламжлалт харилцаатай [[ОХУ]], [[БНХАУ]]-ын эрх баригч болон зүүний чиглэлийн намуудтай харилцаагаа хөгжүүлж байна. Түүнчлэн [[АНУ]], [[Япон]], [[ХБНГУ]], [[Англи]], [[Франц]], [[БНСУ]], [[Энэтхэг]], [[Вьетнам]], [[Лаос]] зэрэг орны улс төрийн олон намуудтай хамтын ажиллагаатай бөгөөд сүүлийн жилүүдэд АНУ-ын Бүгд Найрамдахчуудын Олон улсын хүрээлэн, [[Герман|ХБНГУ-ын]] Социал Демократ Намын дэргэдэх Эбертийн сан, архив зэрэг олон улсын байгууллагатай хамтран ажиллаж байна.

== Намын дарга нар ==
{| {{prettytable}}
  !д.д.||Нэр||Сонгогдсон огноо||Огцорсон огноо||Тайлбар
 |-
|1||[[Солийн Данзан]]||[[1921]] оны 3 сарын 3||1921 оны 9 сарын 26
|-
|||[[Догсомын Бодоо]]{{ref|1}}||[[1921]] оны 9 сарын 27||1921 оны 11 сарын 22
|-
|2||[[Цэрэн-Очирын Дамбадорж]]||[[1921]] оны 11 сарын 22||1923 оны 1 сарын 12||Нарийн бичгийн дарга (1922 оны 3 сарын 7 хүртэл үүрэг гүйцэтгэгч)
|-
|3||[[Ажвагийн Данзан]]||[[1923]] оны 1 сарын 12||1924 оны 8 сарын 31||&quot;Япон&quot; Данзан
|-
|4||Цэрэн-Очирын Дамбадорж||[[1924]] оны 8 сарын 31||1928 оны 10 сар
|-
|5||[[Өлзийтийн Бадрах]]||[[1928]] оны 11 сарын 12||1932 оны 1 сарын 30||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|6||[[Бат-Очирын Элдэв-Очир]]||[[1928]] оны 11 сарын 12||1930 оны 3 сарын 13||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|7||[[Пэлжидийн Гэндэн]]||[[1928]] оны 11 сарын 12||1932 оны 6 сарын 30||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|8||[[Золбингийн Шижээ]]||[[1930]] оны 3 сарын 13||1932 оны 6 сарын 30||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|9||Бат-Очирын Элдэв-Очир||[[1932]] оны 6 сарын 30||1937||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|10||[[Жамбын Лүмбэ]]||[[1932]] оны 6 сарын 30||1933||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|11||[[Доржжавын Лувсаншарав]]||[[1932]] оны 6 сарын 30||1937||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|12||[[Хас-Очирын Лувсандорж]]||[[1934]] оны 10 сарын 5||1936 оны 8 сарын 15||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|13||[[Банзаржавын Баасанжав]]||[[1936]] оны 10 сарын 7||1940 оны 2 сарын 22||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|14||[[Дашийн Дамба]]||[[1932]] оны 7 сарын 4||1940 оны 4 сарын 8||Адил эрхтэй 3 нарийн бичгийн даргын нэг
|-
|15||[[Юмжаагийн Цэдэнбал]]||1940 оны 4 сарын 8||1954 оны 4 сарын 4||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|16||Дашийн Дамба||[[1954]] оны 4 сарын 4||1958 оны 11 сарын 22||1-р нарийн бичгийн дарга
|-
|17||Юмжаагийн Цэдэнбал||1958 оны 11 сарын 22||1984 оны 8 сарын 24||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга (1981 оны 5 сарын 30 хүртэл 1-р нарийн бичгийн дарга)
|-
|18||[[Жамбын Батмөнх]]||1984 оны 8 сарын 24||1990 оны 3 сарын 14||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|19||[[Гомбожавын Очирбат]]||1990 оны 3 сарын 14||1991 оны 2 сарын 28||1990 оны 4 сар хүртэл Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|20||[[Бүдрагчаагийн Даш-Ёндон]]||1991 оны 2 сарын 28||1996 оны 10 сарын 5
|-
|21||[[Намбарын Энхбаяр]]||1996 оны 10 сарын 5||1997 оны 2 сар||Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|-
|22||[[Нацагийн Багабанди]]||1997 оны 2 сар||1997 оны 6 сарын 6
|-
|23||[[Намбарын Энхбаяр]]||1997 оны 6 сарын 6||2005
|-
|24||[[Миеэгомбын Энхболд]]||2005||2007 оны 11 сар
|-
|25||[[Санжаагийн Баяр]]||[[2007]] оны 11 сар||2010 оны 4 сарын 8
|-
|26||[[Сүхбаатарын Батболд]]||[[2010]] оны 4 сарын 8||2012 оны 7 сарын 25
|-
|27||[[Өлзийсайханы Энхтүвшин]]||[[2012]] оны 7 сарын 25||2013
|-
|28||[[Миеэгомбын Энхболд]]||[[2013]] оны 11-р сар || 2017 оны 11 сарын 21
|-
|29||[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]||2017 оны 11 сарын 21 || 2021 оны 6 сарын 9
|}
{{note|1}} - ''Үүрэг гүйцэтгэгч''

== Мөн үзэх ==
* [[Анхны долоо]]
* [[Монголын намын жагсаалт]]
* [[Улс төрийн нам]]
* [[Социализм]]
* [[Монгол Улс]]

==Эшлэл==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
*[http://www.nam.mn Албан ёсны сайт]

[[Ангилал:Монгол Ардын Нам| ]]
[[Ангилал:Монголын нам]]
[[Ангилал:Коммунист нам]]
[[Ангилал:Социал демократ нам]]
[[Ангилал:Социалист нам]]
[[Ангилал:Коминтерний салбар]]
[[Ангилал:1921 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>2lg1qbcupydnzhnk0z5zj5ou2yrtdov</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Анандын Амар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2099</id>
    <revision>
      <id>706560</id>
      <parentid>701296</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:58:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.178.186</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27411" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан
|name         = Агданбуугийн Амар
|image        = AnandynAmar.jpg
|office       = {{MNG}}ын долоо дахь&lt;br/&gt;[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]]
|Khaan        = [[Богд хаан]]
|term_start   = 1928 он
|term_end     = 1930 он
|predecessor  = [[Балингийн Цэрэндорж]]
|successor    = [[Цэнгэлтийн Жигжиджав]]
|office1      = [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]]
|term_start1  = 1936
|term_end1    = 1939
|predecessor1 = [[Пэлжидийн Гэндэн]]
|successor1   = [[Хорлоогийн Чойбалсан]]
|birth_date   = 1886
|birth_place  = [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан аймгийн]] [[Эрдэнэ дайчин вангийн хошуу]], одоогийн [[Булган аймаг|Булган]] аймгийн [[Хангал сум]]
|death_date   = 1941 оны 7 сарын 27
|death_place  = полигон &quot;Коммунарка&quot;, [[Москва муж]]
|party        = [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|alma_mater   = Xошууны тамгын газрын дэргэдэх бичгийн сургууль
|website      = 
}}

'''Агданбуугийн Амар''' (1886 - 1941 оны 7 сарын 27) нь Монгол төрийн тулхтай зүтгэлтэн байв. Тэрээр [[1928]] оны [[2 сарын 21]]-ээс [[1930]] оны [[4 сарын 27]] хүртэл [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]], [[1934]] оны [[6 сарын 2|7 сарын 2]]-оос [[1936]] оны [[3 сарын 22]] хүртэл Улсын Бага хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга, [[1936]] оны [[3 сарын 22]]-оос [[1939]] оны [[3 сарын 7]]-ы хооронд дахин Ерөнхий сайдаар тус тус ажиллаж байв. 1939 оны 3 дугаар сард баривчлагдаж, [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ад (ЗХУ) хүргэгдэж 1941 оны 7 дугаар сарын 27-нд Москва хот орчим цаазаар авахуулжээ.

Агданбуугийн Амарын зохион хэвлүүлсэн &quot;Монгол Улсын товч түүх&quot; ном нь өнөө ч үнэ цэнээ алдаагүй чухал бүтээлийн нэгд тооцогдож байна. Нийслэл Улаанбаатар хотын төв талбайн хажууд буюу Төрийн ордны баруун талын гудамж түүний нэрэмжит болсон юм.

==Намтар==
Анандын (Агданбуу) Амар нь арван тавдугаар жарны улаан нохой жил [[1886 он]]д [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан аймгийн]] [[Эрдэнэ дайчин вангийн хошуу]], одоогийн [[Булган]] аймгийн [[Хангал сум|Хангал сумын]] нутагт Анандын хүү болон мэндэлжээ. А. Амарыг Бугат сумын Уулын голын Ар маалын аманд төрсөн хэмээдэг нь үндэслэлгүй гэж үр хүүхдүүд нь үздэг аж. Эцэг Агданбуугийн сахилын нэр нь Ананд бөгөөд хохь тайж байжээ. Эцэг нь хүүдээ Гонгор хэмээх нэр хайрласан боловч хожим 1920 онд хүндээр өвчилснөөс болж төрийн хар хүний бэлгэ тэмдэг болсон гэзэг үсээ авч, нэрээ Амар болгон сольсон гэх нь бий. Түүнийг 12 нас хүрэхэд эцэг нь өөрийн хошууны тамгын газрын дэргэдэх бичгийн сургуульд оруулжээ. Хичээл оролдлого сайтай Амар төдөлгүй [[монгол бичиг]] сайн сурч [[манж хэл|манж]], [[төвд хэл]] бичиг ч төсөөлдөг болж, тэрээр [[Манж Чин улс|Манж Чин улсын]] үед бичээч, эх зохиогч түшмэлээр ажиллаж байгаад 1913 оноос Богд Хаант Монгол улсын Гадаад явдлын яам, аймгийн чуулганд бичээч, түшмэл, дэс түшмэлээр ажиллаж байгаад 1917-1918 онд Монгол улсын хойд хил хязгаарыг харгалзан хамгаалсан 50 цэргийг захиран суужээ. 1919 онд Хятадын харгис цэрэг Монголд цөмрөн орж Монголын автономит төрийг устгахад Амар нутагтаа одож, хоёр жил орчим хугацаанд мал ажил эрхлэн байв. 

Судлаачдын тогтоосноор [[Дамдины Сүхбаатар|Сүхбаатар]] 1921 оны хавар хилийн чанадад байхдаа Амар болон бусад дэвшилт үзэлтэй хүмүүст нэг бус удаа элч зарж, ажил хэрэг зөвлөж байв. Монгол оронд [[Ардын хувьсгал]] ялсаны дараа тэрээр нийслэл хүрээнд ирж 1921 оны намар Ардын Засгийн газрын туслах түшмэлийн албанд томилогдон шинэ Монгол улсад хүчин зүтгэж эхэлжээ.

Удалгүй Гадаад явдлын яамны эрхэлсэн түшмэлээр дэвшиж, улмаар мөн сайдаар тохоогдон ажиллаж байгаад 1924-1925 онд Аж ахуйн яамны сайд, 1926-1927 онд Дотоод яамны сайд, Эдийн засгийн тэргүүлэгчээр ажилласан байна. 1928 оны эхээр хуралдсан [[Улсын бага хурал|Улсын Бага хурлаас]] Амарыг Монгол улсын Ерөнхий сайдаар томилсонд 1930 он хүртэл ажиллаж байгаад, 1930-1932 онд [[Шинжлэх Ухааны Хүрээлэн|Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнгийн]] дарга, 1932-1936 онд Улсын бага хурлын тэргүүлэгчдийн дарга, 1936-1939 онд хоёронтоо Монгол Ард Улсын Засгийн газрын Ерөнхий Сайдаар тус тус ажилласан.

Анандын Амар нам төрийн удирдлагад ажиллаж байхдаа Монгол улсын төрийн тусгаар тогтнолыг хамгаалан бэхжүүлэхэд ихэд анхаарч байсан. [[И.В. Сталин|Сталиныг]] тахин шүтсэн нь манайд нөлөөлж хүмүүсийг олноор хэлмэгдүүлж байсныг Амар тухайн үед эсэргүүцэж байжээ. [[Хорлоогийн Чойбалсан|Чойбалсан]] нар 1933 онд зохиомлоор үүсгэсэн [[Лхүмбийн хэрэг]] гэгчийг тэрээр нягтлуулан шалгуулж уг хэрэг үндэсгүй тул баригдан хоригдсон хүмүүсийн ихэнхийг суллуулах арга хэмжээ авч байв. &quot;Хүний эрхийг хөсөрдүүлж буйг илчлэн чухамдаа гэмт хэрэг хэмээгч нь жинхэнэ хийж үйлдсэн явдал дээрээс бүтэж гардгаас бус, хэн нэгэн хүний санааны дураар зохиомол хэрэг ба зохиомол ял хийж явуулдаг ёсон хаа ч байж болохгүй&quot; хэмээн хэлжээ.

===Хэлмэгдэл===
Анандын Амар эл бодлого, үйл ажиллагаа Х. Чойбалсан нарын зорилгод саад тотгор болж байв. Иймд А. Амарт улс төрийн эсэргүү хэрэгтэн хаяг зүүгээд 1939 оны 3 сарын 7-нд болсон [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Намын]] [[МАXН-ын Төв Хороо|Төв Хорооны]] тэргүүлэгчдийн хурлаар хэлэлцжээ. Уг хуралд нарийн бичгийн дарга Д. Лувсаншарав Амарын нам бус явдалын тухай илтгэл тавьж түүндээ 
{{Эшлэл|Амар бол ангийн дайсны эрх тусыг өмгөөлөн хамгаалагч мөн. Энэ нь Японы тагнуулын төлөөлөгчөөс хэдэн хувь дор юм. Тэр зальт аргаар өндөр албан тушаалд гарсан ба өөрийн зорилгыг биелүүлэхийн тулд хувьсгалыг ашиглахыг оролдож байв|Д.Лувсаншарав}}
гэхчлэн хамаг бурууг тохоож, Х. Чойбалсан дэмжин ийм өнгөө будсан дотор нь харалсан, идээ бээрээр гүйцсэн этгээдийг намын хүрээлэлд нэг минут ч байлгахгүй хөөвөөс зохино, Ерөнхий сайдын тушаалаас шууд зайлуулбал таарна гэжээ. 

Уг хурал дээр Амар 
{{Эшлэл|Надад ийм аюултай мөндөр ирж ийм хүнд байдалтай болохыг мэдсэн. Нөхөд намайг хаяж таягдах болжээ. Гомдох газаргүй. Хоёрт, нөхдөөс эсэргүү нартай холбоотой гэж үздэг юм уу, намайг хардах аваас би хэрхэвч хүлээхгүй. Миний гагцхүү итгэдэг зүйл нь Монгол хөл дээрээ зогсож, тусгаар эрхтэй улс байгаасай хэмээн итгэдэг амуй. Би улс орондоо хайртай, би өөрөө үүнийг үзүүлсэн. Миний бие анхны өдрөөс эхлэн улсыг хөгжүүлэх хэрэгт оролцож явсаар эцэст урвагчид холбогдож, хаягдахад хүрвээс миний зүрх хагарах лугаа адил байна|Анандын Амар}} гэж хэлжээ.
Мөн өдрийн орой 12-р бага хурал болж, Х.Чойбалсан Ерөнхий сайд Амарын ажил явуулгын тухай илтгэл тавьж, уг хурлаас гаргасан тогтоолд {{Эшлэл|Амар нь Японы эзэрхэг түрэмгийчүүдийн хөлсний тагнуулууд ба эх орноосоо урвагчид хийгээд дээд ангийн лам нар, феодал нарын хувьсгалын эсэргүү ажил явуулгыг бут ниргэх явдалд төрөл бүрээр эсэргүүцлийг учруулж, үнэн хэрэг дээрээ тэднийг шууд хамгаалах байдалд хүрсэн|[[Хорлоогийн Чойбалсан]]}}
хэмээн заагаад түүнийг ялтны ширээнд шилжүүлэн, мөнхүү хурлаар [[Хорлоогийн Чойбалсан]] Ардын сайд нарын Зөвлөлийн дарга буюу [[Ерөнхий сайд]] болжээ. 

Үүний дараа А. Амарыг ЗХУ-д хүргүүлэн, Сталины шадар этгээдүүдээр хэргийг нь шалгуулж байгаад [[1941]] оны [[7 сарын 10]]-нд ЗХУ-ын Дээд Шүүхийн Цэргийн коллегийн шийдвэрээр &quot;хувьсгалын эсэргүү нарын бүлэглэлийн гишүүн&quot;  хэмээн яллаж, 1941 оны 7 дугаар сарын 27-нд Москва орчмын &quot;Коммунарка&quot; хэмээх хороох газар цаазаар аваачжээ. Анандын Амар эцсийн мөрдөн байцаалтад, өөрийгөө ямар ч гэм буруугүйг нотлоод, өмнөх мэдүүлэг бол аргагүйн эрхэнд гаргасан худал зүйл. Үнэн хэрэг дээрээ [[Монгол Улс|Монгол Улсын]] нутагт хувьсгалын ямар ч эсэргүү бүлэглэл байгаагүй, эсэргүү хэмээн баривчлагдсан хүмүүс бол хууль бус мөрдлөгийг үл тэсвэрлэн, худал хэрэг хүлээсэн хүмүүс, тэд хувьсгалын эсэргүү огтхон ч биш гэж өчжээ.

===Цагаатгал, түүний баримтууд===
Анандын Амар агсны хэргийг хянан үзсэний үндсэн дээр түүнийг цагаатгах тухай ЗХУ-ын Ерөнхий прокурорын мэдэгдэл 1956 онд Монгол улсад ирсэн байна. Энэ мэдэгдлийн дагуу дагуу Амарыг 1962 онд БНМАУ-ын  Ардын их хурлын тэргүүлэгчдийн шийдвэрээр цагаатгажээ. 

ЗСБНХУ-ЫН ДЭЭД ШҮҮХ МАГАДЛАЛ №4н-022693/56 ЗСБНХУ-ЫН ДЭЭД ШҮҮХИЙН ЦЭРГИЙН КОЛЛЕГИ
Хууль цаазны хурандаа Семик даргалж, гишүүдэд хууль цаазны хурандаа Сенин, Ладик нарын бүрэлдэхүүнтэйгээр:
1887 онд төрсөн, БНМАУ-ын иргэн МАХН-ын 1923 оны гишүүн, БНМАУ-ын ерөнхий сайд байгаад ЗСБНХУ-ын дээд шүүхийн цэргийн коллегоор 1941 оны 7 дугаар сарын 10-нд ЗСБНХОУ-ын ЭХ-ийн 58 дугаар зүйлийн 1 дүгээр ангийн А 58-р зүйлийн 11 дүгээр ангид зааснаар буудан алж бүх хөрөнгийг хураах ял шийтгүүлсэн Агданбуугийн Амарт холбогдох хэргийн талаар ЗСБНХУ-ын прокурорын дүгнэлтийг 1956 оны 12 дугаар сарын 15-ны өдрийн хуралдаанаар хэлэлцэв.

Н.Ладикийн илтгэл, цэргийн ерөнхий прокурорын туслах, хууль цаазны дэд хурандаа Н.Арсеньевын дүгнэлтийг сонсоод ОЛСОН НЬ:
Агданбуугийн Амар нь 1935 оноос эхлэн их монголын тагнуул-хуйвалдагчдын байгууллагын удирдагчийн нэг байсан ба уг байгууллагын даалгавраар БНМАУ-д зэвсэгт бослого гаргахад бэлтгэж, Японоос цэргийн тусламж авах зорилгоор Япон тагнуулын байгуулагуудтай холбоо тогтоож, Японы тагнуулын байгууллагад тагнуулын шинжтэй мэдээ дамжуулж, байгууллагадаа хүмүүсийг шинээр элсүүлж алан хядах үйл ажиллагаанд бэлтгэж байсан гэж яллагджээ.

Шүүх хурал дээр Амар өөрийгээ гэм буруугүй гээд урьдчилсан мөрдөн байцаалт дээр гаргасан мэдүүллэгээсээ буцаж, тэдгээр мэдүүлэг нь аргагүйн эрхэнд гаргасан худал мэдүүлэг, үнэн хэрэг дээрээ БНМАУ-ын нутагт хувьсгалын эсэргүү ямар ч бүлэглэл байгаагүй, түүний аргагүйн эрхэнд гаргасан худал мэдүүлгийн дагуу баривчлагдсан хүмүүс бол хувьсгалын эсэргүүчүүд огтхон ч биш гэж мэдэгдсэн байна.

ЗСБНХУ-ын ерөнхий прокурор дүгнэлтэндээ: Амарт ял оногдуулсан шүүхийн таслан шийдвэрлэх тогтоолыг хүчингүй болгох ба нэмэлт мөрдөн байцаалтаар Амарын хэрэг нь БНМАУ-ын төрийн бусад зүтгэлтнуүд, хариуцлагатнуудын хэргийн нэгэн адил зохиомол болох тул гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүй гэдэг үндэслэлээр хэргийг нь хэрэгсэхгүй болгохыг санал болгожээ. Шалгалтаар дараах байдлууд тогтоогдсон байна:

1939 оны 3 дугаар сарын 7-ны өдөр БНМАУ-ын бага хурлын шийдвэрээр Амарыг БНМАУ-ын ерөнхий сайдын албан тушаалаас зайлуулж тэр өдөрт нь баривчилжээ. Амарыг БНМАУ-ын засгийн газрын удирдлагаас зайлуулах ба баривчлах асуудлаар БНМАУ-ын Дотоод явдлын яам Бериятай тохиролцсон байжээ.
Үүний дараа 1939 оны гуравдугаар сараас наймдугаар саруудад БНМАУ-д МАХН, Засгийн газрын удирдах ажилтнуудаас Лувсаншарав, Насантогтох, Дансрангийн Догсом нарын олон хүнийг баривчилж улмаар БНМАУ-аас Чит мужийн ДЯАК газарт хүргэсэн ба тэнд Наседкинаар толгойлуулсан ЗСБНХУ-ын ДЯАК-ын төв аппаратын мөрдөн байцаах групп ажиллаж байсан юм.

Байцаалтын үеэр баривчлагсдыг хайр найргүй зодож жанчиж байсан ба тийм л аргаар БНМАУ-д хувьсгалын эсэргүү байгууллагад оролцож байсан гэдэг мэдүүлгийг тэднээс гаргуулжээ.

1939 оны 8 дугаар саруудад баривчлагдагсдын Читээс Москвад хүргэж мөрдөн байцаалтыг үргэлжлүүлэхдээ мөн л зодох, хоолыг хасах мэтээр хууль ёсыг бүдүүлгээр зөрчиж байжээ. Мөрдөж байгаа хүмүүсийг байлцуулахгүйгээр байцаалтын протокол үйлдэж, дараа нь харгислах замаар уг протоколдоо гарын үсэг зурахыг албадах явдал олонтой байжээ.

А.Амар хувьсгалын эсэргүү гэмт хэрэг үйлдсэн гэдгийг илчлэн мэдүүлсэн Лувсаншарав, Насантогтох, Балжинням нар нь зодох болон бусад аргаар тарчилгасны улмаас мөрдөн байцаалтад ямар ч хамаагүй мэдүүлэг өгөх байдалд хүрсэн байжээ.

Эдгээр хэргийг мөрдөхөд оролцож байсан ЗСБНХУ-ын ДЯАК-ын ажилтан Васильев, Добротин, Морозов нар 1939 оны 11 дүгээр сард ЗСБНХУ-ын ДЯАК-ын намын хороонд хандаж, мөрдөн байцаалт объектив биш явагдаж байгаа тухай өргөдөл гаргажээ. Энэ асуудлаар шалгалт хийхэд өргөдөлд бичигдсэн зүйл үнэн болох нь нотлогджээ. Гэтэл Берия, Меркулов нар энэ асуудлаар ямар ч арга хэмжээ аваагүй байна.

1956 оны наймдугаар сард гэрчээр байцаагдсан Добротин, Чернонебов нар мөрдөн байцаах байгууллагын мэдэлд А.Амар болон түүнтэй хамт баривчлагдсан хүмүүсийн гэм бурууг нотлох ямар ч объектив материал байгаагүй юм гэж мэдуүлжээ.

Шалгалтын явцад хэргийг мөрдөхөд орчуулагчаар оролцсон Б.Ч.Балданг байцаав. Мөрдөн байцаагчид хэрэг хүлээсэн мэдүүлэг гэгчийг авах зорилгоор барвчлагсдыг зодож, тарчилгаж байсан тухай Балдан дэлгэрэнгүй мэдүүлжээ.

А.Амар болон БНМАУ-ын төрийн бусад зүтгэлтэн, хариуцлагатай ажилтнуудын хэргийг мөрдөх ажил 1940 оны зургадугаар сард дууссан байтал ЗСБНХУ-ын дээд шүүхийн цэргийн коллеги 1941 оны долдугаар сарын 10-нд хэргийг хэлэлцжээ.                  

Хэргүүдийг шүүхээр хэлэлцэхийн өмнө ДЯАК-ын ажилтнууд шүүгдэгчидтэй уулзаж шүүхэд өөрийн гэм бурууг хүлээн мэдүүлбэл ял шийтгэнл хөнгөрнө гэж ятгаж, өдөөн хатгасан аргаар нөлөөлж байжээ.

ЗСБНХУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэдэх УАХХ, ЗСБНХУ-ын ГЯЯ, ДЯЯ-ны архивуудаар шалгахад А.Амар болон түүнтэй хамт шийтгүүлсэн бусад хүмүүс ямар нэг хувьсгалын эсэргүү байгууллагад оролцож байсан, Японы тагнуулын байгууллагатай холбоотой байсан гэдгийг гэрчлэх баримт олдоогүй.

Хэргийн болон нэмэлт мөрдөн байцаалтын материалыг хянаад ЗСБНХУ-ын ерөнхий прокурорын дүгнэлтэд дурьдсан баримтыг үндэстэй гэж үзэж ЗСБНХУ-ын дээд шүүхийн цэргийн коллегоос ТОГТООХ НЬ:
Шинэ нөхцөл байдал илэрсэн тул ЗСБНХУ-ын Дээд шүүхийн цэргийн коллегоос Агданбуугийн Амарт ял оногдуулсан 1941 оны 7 дугаар сарын 10-ны өдрийн таслан шийдвэрлэх тогтоолыг хүчингүй болгож гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүй гэдэг үндэслэлээр хэргийг нь хэрэгсэхгүй болгосугай.
Зохих гарын үсгүүд зурагдсан.
Хуулбар үнэн: ЗСБНХУ-ын дээд шүүхийн цэргийн коллегийн Нарийн бичгийн дарга нарын газрын дарга
Хууль цаазны хурандаа А.Никонов. Орчуулсан: Н.Төмөрхуяг

МАХН-ын Төв Хорооны дэргэдэх Намын Хянан Шалгах Хорооны 1989 оны 09-р сарын 26-ны өдрийн тогтоолоор А. Амарыг МАХН-ын 1923 оны гишүүнээр нэхэн сэргээжээ.

== Хэлсэн үг ==
*Шүүх хурал дээр хэлсэн үгээс-“...-Монголын нутагт хувьсгалын эсрэг ямар ч бүлэглэл, эсэргүү дайсан гэж байхгүй. Эсэргүү гэгдэгсэд бол коммунистуудын хууль бус мөрдлөг, хүн ёсноос ангид яргаллыг тэсэхээ болиод худал хэрэг хүлээсэн хүмүүс. Тэд хувьсгалын эсэргүү огтхон ч биш. Тэдний ихэнх нь эх орноо гэсэн чин сэтгэлтэй улс...Том гүрэн жижиг улсыг эзэрхийлэхдээ удирдагчдыг нь баривчилдаг нь дандаа тохиолддог явдал. Зөвлөлт Холбоот улс Монголыг тусгаар улс гэж байгаа ч хэрэг дээрээ мөн л ингэж хандаж байдгийн бодит жишээ нь би өөрөө болоод байна...”
*Мөрдөн байцаалтын үед өгсөн өчгөөс-“...-Би Оросын ард түмнийг хүндэтгэдэг. Харин тэднийг мунхруулж, дарлаж буй улаан коммунистуудад дургүй...”

== Ном зохиол ==
*&quot;[[Монголын товч түүх (ном)|Монголын товч түүх]]&quot;
*&quot;Нам ба аж ахуйн тухай&quot; ([[1926]])
*&quot;Арван жилийн ой ба шинжлэх ухааны үйлдвэр&quot; ([[1931]])
*&quot;Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын арван хоёр жилийн ой ба Үндсэн хуулийн ёсоор гүйцэтгэн явуулж байгаа улсын нийтийн бодлого, үүргүүдийн тухай&quot; ([[1933]])
*&quot;Монгол үндэсний хэл бичгийг хөгжүүлэх тухай сэдэв&quot; ([[1933]])
*&quot;Монголчуудын манж лугаа тэмцэж тусгаар тогтносон байдал ба Монголд эртнээс нааш тогтож ирсэн улс төрийн байдал&quot; ([[1933]])
*&quot;Шинэ эргэлтийн бодлогын үр дүн, цаашдын зорилт&quot; ([[1936]])

{{s-start}}
{{Залгамжлал 
|өмнө         =[[Балингийн Цэрэндорж]]
|албан_тушаал =[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]]
|он           =1928 - 1930
|дараа        =[[Цэнгэлтийн Жигжиджав]]
}}
{{Залгамжлал 
|өмнө         =[[Пэлжидийн Гэндэн]]
|албан_тушаал =[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]]
|он           =1936 - 1939
|дараа        =[[Хорлоогийн Чойбалсан]]
}}
{{end}}
{{NaviBlock
|Хөтлөгч Монголын төрийн тэргүүн
|Хөтлөгч мөр БНМАУ-ын Ерөнхий сайд
|Хөтлөгч мөр Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын Гадаад хэргийн сайд
}}
{{DEFAULTSORT:Амар, Анандын}}
[[Ангилал:Монголын төрийн тэргүүн]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын Улсын Бага Хурлын тэргүүлэгчдийн дарга]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын гадаад хэргийн сайд]]
[[Ангилал:Монголын их хядлагын хэлмэгдэгч]]
[[Ангилал:Зөвлөлтийн цаазлагдсан хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1886 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1941 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>bywyne688o9y7cxq35r2jshoooo0386</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шинжаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2967</id>
    <revision>
      <id>706517</id>
      <parentid>705764</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T00:38:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33246" xml:space="preserve">{{Нутаг
|нэр                    = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон&lt;br&gt;شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى&lt;br&gt;''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''
|ямар_янзын_нутаг       = [[өөртөө засах орон]]
|анхаарах_нэр           = {{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū''  
|image_skyline          = 
|image_caption          = 
|image_map              = Xinjiang in China (de-facto).svg
|map_caption            = 
|улс_эсвэл                 = Улс орон
|аль_улс_эсвэл             = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]])
|нэгдүгээр_зэргийн_нэгж    = 
|нэгдүгээр_зэргийн_нутаг   = 
|хоёрдугаар_зэргийн_нэгж   = 
|хоёрдугаар_зэргийн_нутаг  = 
|гуравдугаар_зэргийн_нэгж  = 
|гуравдугаар_зэргийн_нутаг = 
|дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж  = 
|дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = 
|нутгийн_төвийг_юу_гэх     = Орны төв
|нутгийн_төв               = [[Өрөмч]]
|газар_нутаг            = 1 664 897.17&lt;ref name=&quot;新疆&quot;&gt;[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]&lt;/ref&gt; km²
|газрын_байц            = 
|хүн_ам                 = 
|хүн_ам_өмнөх           = 
|хүн_ам_тоол            = 2010 онд 21,813,334
|хүн_ам_тооц            = 
|хүн_ам_бөөгнөрөл       = 
|нягт_сийрэг            = 
|ард_түмэн              = 
|цугаараа               = 
|даргыг_юу_гэх          = 
|даргын_нэр             = 
|даргыг_юу_гэх1          = 
|даргын_нэр1             = 
|түүхэн_он              = 
|түүхэн_үйл             = 
|түүхэн_он1             = 
|түүхэн_үйл1            = 
|цагийн_бүс             = [[НЗНЦ+8]]
|utc_offset             = 
|утасны_томъёо          = 
|шуудангийн_томъёо      = 
|автомашин_дугаар       = 
|website                = 
|тэмдэглэл              = 
}}
[[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд дунган, монгол, [[киргиз]], сибо, [[тажикууд‎]], [[узбекистан]], [[манж]], [[дагуур]], [[татар]], [[орос]], [[дунсян]], тузя, [[жуан]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Жамму]]-[[Кашмир]], [[Ладакх]] муж, [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөд]]ийн автономит нутаг, [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна.

Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор &quot;үзэсгэлэнтэй бэлчээр&quot; гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг.
[[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]]
[[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]]
Томоохон голууд — [[Тарим]],  [[Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Баграшкүль]], [[Эв нуур]].

== Түүх ==
[[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]]
[[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]]
Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай  зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. &lt;!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--&gt;

18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. 

Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна.

=== Эрт үе ===
Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ.

===Тохарын улсууд===
{{гол|Тохар}}

===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)===
{{гол|Хүннү улс}}
 
=== Сүмбэ улс ===
{{гол|Сүмбэ улс}}

=== Нирун улс (330-555)===
{{гол|Нирун улс}}
Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ

===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар===
{{гол|Цагаан хүннү}}

===Бусад улсууд ===

=== Түрэг улс МЭ 555 он ===
 {{гол|Түрэг улс}}
[[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм.

=== Тан улс ===
{{гол|Тан улс}}
[[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]]

=== Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он ===
 {{гол|Уйгурын хаант улс}}

=== Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь===


===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг===
{{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}}

===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)===
{{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}}
[[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]]
1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ.

===[[Моголистан]]===
{{гол|Моголистан}}

=== Зүүнгарын хаант улс ===
{{гол|Зүүнгарын хаант улс}}
Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан  
Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ.

=== Манжийн үе ===
[[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Якуб бек.]] 
Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд Илийн хязгаарын Жанжны газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ.Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ.Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов.Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв.Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ.Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жао Ху д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд,Кашгар хотууд унажээ.&quot;Иймэрхүү&quot; гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид,ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ.Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны &quot;төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан&quot; хэмээн Тэнгэрийг тэтгэсний 20 дугаар онд Манж дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ.

=== Орчин үе ===
1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ.

== Цөмийн туршилт==
Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон.

== Байгаль-цаг уур, газарзүй ==
[[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]]

Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ.

Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм.

[[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]]
Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг.

== Хүн ам зүйн бүтэц ==
Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг.

=== Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр ===
[[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]]
Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ.
Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ.

== Холбоотой утга ==
 {{commons category|Xinjiang}}
* [[Зүүнгар нутаг]]
* [[Зүүн Туркестан]]

==Зураг==
&lt;gallery&gt; 
Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам
File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий
File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал
File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун
File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн  Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун &lt;ref&gt;[[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.&lt;/ref&gt;
Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд
Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж
Файл:Hyatad.jpg
Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй
Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь
Файл:Хятад-атлас.jpg
Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр
Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ
Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]]
Файл:Urumqi.jpg
Файл:UrumqiSouthSta.jpg
File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр
&lt;/gallery&gt;

==Эшлэл==
{{reflist}}

{{БНХАУ-ын дээд нутаг}}
[[Ангилал:Шинжаан| ]]
[[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]]
[[Ангилал:Ойрад]]
[[Ангилал:Уйгурууд]]</text>
      <sha1>kdrby2scnx8n3ltwvnp4z6a97xlkwbn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706518</id>
      <parentid>706517</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T00:42:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33254" xml:space="preserve">{{Нутаг
|нэр                    = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон&lt;br&gt;
|ямар_янзын_нутаг       = [[өөртөө засах орон]]
|анхаарах_нэр           = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}&lt;br&gt;{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū''  
|image_skyline          = 
|image_caption          = 
|image_map              = Xinjiang in China (de-facto).svg
|map_caption            = 
|улс_эсвэл                 = Улс орон
|аль_улс_эсвэл             = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]])
|нэгдүгээр_зэргийн_нэгж    = 
|нэгдүгээр_зэргийн_нутаг   = 
|хоёрдугаар_зэргийн_нэгж   = 
|хоёрдугаар_зэргийн_нутаг  = 
|гуравдугаар_зэргийн_нэгж  = 
|гуравдугаар_зэргийн_нутаг = 
|дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж  = 
|дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = 
|нутгийн_төвийг_юу_гэх     = Орны төв
|нутгийн_төв               = [[Өрөмч]]
|газар_нутаг            = 1 664 897.17&lt;ref name=&quot;新疆&quot;&gt;[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]&lt;/ref&gt; km²
|газрын_байц            = 
|хүн_ам                 = 
|хүн_ам_өмнөх           = 
|хүн_ам_тоол            = 2010 онд 21,813,334
|хүн_ам_тооц            = 
|хүн_ам_бөөгнөрөл       = 
|нягт_сийрэг            = 
|ард_түмэн              = 
|цугаараа               = 
|даргыг_юу_гэх          = 
|даргын_нэр             = 
|даргыг_юу_гэх1          = 
|даргын_нэр1             = 
|түүхэн_он              = 
|түүхэн_үйл             = 
|түүхэн_он1             = 
|түүхэн_үйл1            = 
|цагийн_бүс             = [[НЗНЦ+8]]
|utc_offset             = 
|утасны_томъёо          = 
|шуудангийн_томъёо      = 
|автомашин_дугаар       = 
|website                = 
|тэмдэглэл              = 
}}
[[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд дунган, монгол, [[киргиз]], сибо, [[тажикууд‎]], [[узбекистан]], [[манж]], [[дагуур]], [[татар]], [[орос]], [[дунсян]], тузя, [[жуан]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Жамму]]-[[Кашмир]], [[Ладакх]] муж, [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөд]]ийн автономит нутаг, [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна.

Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор &quot;үзэсгэлэнтэй бэлчээр&quot; гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг.
[[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]]
[[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]]
Томоохон голууд — [[Тарим]],  [[Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Баграшкүль]], [[Эв нуур]].

== Түүх ==
[[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]]
[[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]]
Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай  зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. &lt;!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--&gt;

18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. 

Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна.

=== Эрт үе ===
Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ.

===Тохарын улсууд===
{{гол|Тохар}}

===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)===
{{гол|Хүннү улс}}
 
=== Сүмбэ улс ===
{{гол|Сүмбэ улс}}

=== Нирун улс (330-555)===
{{гол|Нирун улс}}
Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ

===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар===
{{гол|Цагаан хүннү}}

===Бусад улсууд ===

=== Түрэг улс МЭ 555 он ===
 {{гол|Түрэг улс}}
[[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм.

=== Тан улс ===
{{гол|Тан улс}}
[[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]]

=== Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он ===
 {{гол|Уйгурын хаант улс}}

=== Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь===


===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг===
{{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}}

===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)===
{{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}}
[[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]]
1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ.

===[[Моголистан]]===
{{гол|Моголистан}}

=== Зүүнгарын хаант улс ===
{{гол|Зүүнгарын хаант улс}}
Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан  
Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ.

=== Манжийн үе ===
[[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Якуб бек.]] 
Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд Илийн хязгаарын Жанжны газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ.Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ.Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов.Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв.Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ.Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жао Ху д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд,Кашгар хотууд унажээ.&quot;Иймэрхүү&quot; гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид,ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ.Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны &quot;төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан&quot; хэмээн Тэнгэрийг тэтгэсний 20 дугаар онд Манж дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ.

=== Орчин үе ===
1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ.

== Цөмийн туршилт==
Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон.

== Байгаль-цаг уур, газарзүй ==
[[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]]

Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ.

Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм.

[[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]]
Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг.

== Хүн ам зүйн бүтэц ==
Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг.

=== Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр ===
[[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]]
Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ.
Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ.

== Холбоотой утга ==
 {{commons category|Xinjiang}}
* [[Зүүнгар нутаг]]
* [[Зүүн Туркестан]]

==Зураг==
&lt;gallery&gt; 
Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам
File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий
File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал
File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун
File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн  Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун &lt;ref&gt;[[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.&lt;/ref&gt;
Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд
Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж
Файл:Hyatad.jpg
Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй
Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь
Файл:Хятад-атлас.jpg
Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр
Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ
Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]]
Файл:Urumqi.jpg
Файл:UrumqiSouthSta.jpg
File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр
&lt;/gallery&gt;

==Эшлэл==
{{reflist}}

{{БНХАУ-ын дээд нутаг}}
[[Ангилал:Шинжаан| ]]
[[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]]
[[Ангилал:Ойрад]]
[[Ангилал:Уйгурууд]]</text>
      <sha1>h71f3moh1oyg9ijly58tabjok7ay2sd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706519</id>
      <parentid>706518</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T00:50:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.160</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33250" xml:space="preserve">{{Нутаг
|нэр                    = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон
|ямар_янзын_нутаг       = [[өөртөө засах орон]]
|анхаарах_нэр           = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}&lt;br&gt;{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū''  
|image_skyline          = 
|image_caption          = 
|image_map              = Xinjiang in China (de-facto).svg
|map_caption            = 
|улс_эсвэл                 = Улс орон
|аль_улс_эсвэл             = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]])
|нэгдүгээр_зэргийн_нэгж    = 
|нэгдүгээр_зэргийн_нутаг   = 
|хоёрдугаар_зэргийн_нэгж   = 
|хоёрдугаар_зэргийн_нутаг  = 
|гуравдугаар_зэргийн_нэгж  = 
|гуравдугаар_зэргийн_нутаг = 
|дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж  = 
|дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = 
|нутгийн_төвийг_юу_гэх     = Орны төв
|нутгийн_төв               = [[Өрөмч]]
|газар_нутаг            = 1 664 897.17&lt;ref name=&quot;新疆&quot;&gt;[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]&lt;/ref&gt; km²
|газрын_байц            = 
|хүн_ам                 = 
|хүн_ам_өмнөх           = 
|хүн_ам_тоол            = 2010 онд 21,813,334
|хүн_ам_тооц            = 
|хүн_ам_бөөгнөрөл       = 
|нягт_сийрэг            = 
|ард_түмэн              = 
|цугаараа               = 
|даргыг_юу_гэх          = 
|даргын_нэр             = 
|даргыг_юу_гэх1          = 
|даргын_нэр1             = 
|түүхэн_он              = 
|түүхэн_үйл             = 
|түүхэн_он1             = 
|түүхэн_үйл1            = 
|цагийн_бүс             = [[НЗНЦ+8]]
|utc_offset             = 
|утасны_томъёо          = 
|шуудангийн_томъёо      = 
|автомашин_дугаар       = 
|website                = 
|тэмдэглэл              = 
}}
[[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд дунган, монгол, [[киргиз]], сибо, [[тажикууд‎]], [[узбекистан]], [[манж]], [[дагуур]], [[татар]], [[орос]], [[дунсян]], тузя, [[жуан]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Жамму]]-[[Кашмир]], [[Ладакх]] муж, [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөд]]ийн автономит нутаг, [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна.

Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор &quot;үзэсгэлэнтэй бэлчээр&quot; гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг.
[[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]]
[[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]]
Томоохон голууд — [[Тарим]],  [[Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Баграшкүль]], [[Эв нуур]].

== Түүх ==
[[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]]
[[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]]
Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай  зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. &lt;!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--&gt;

18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. 

Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна.

=== Эрт үе ===
Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ.

===Тохарын улсууд===
{{гол|Тохар}}

===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)===
{{гол|Хүннү улс}}
 
=== Сүмбэ улс ===
{{гол|Сүмбэ улс}}

=== Нирун улс (330-555)===
{{гол|Нирун улс}}
Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ

===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар===
{{гол|Цагаан хүннү}}

===Бусад улсууд ===

=== Түрэг улс МЭ 555 он ===
 {{гол|Түрэг улс}}
[[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм.

=== Тан улс ===
{{гол|Тан улс}}
[[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]]

=== Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он ===
 {{гол|Уйгурын хаант улс}}

=== Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь===


===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг===
{{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}}

===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)===
{{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}}
[[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]]
1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ.

===[[Моголистан]]===
{{гол|Моголистан}}

=== Зүүнгарын хаант улс ===
{{гол|Зүүнгарын хаант улс}}
Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан  
Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ.

=== Манжийн үе ===
[[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Якуб бек.]] 
Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд Илийн хязгаарын Жанжны газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ.Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ.Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов.Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв.Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ.Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жао Ху д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд,Кашгар хотууд унажээ.&quot;Иймэрхүү&quot; гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид,ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ.Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны &quot;төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан&quot; хэмээн Тэнгэрийг тэтгэсний 20 дугаар онд Манж дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ.

=== Орчин үе ===
1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ.

== Цөмийн туршилт==
Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон.

== Байгаль-цаг уур, газарзүй ==
[[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]]

Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ.

Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм.

[[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]]
Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг.

== Хүн ам зүйн бүтэц ==
Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг.

=== Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр ===
[[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]]
Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ.
Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ.

== Холбоотой утга ==
 {{commons category|Xinjiang}}
* [[Зүүнгар нутаг]]
* [[Зүүн Туркестан]]

==Зураг==
&lt;gallery&gt; 
Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам
File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий
File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал
File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун
File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн  Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун &lt;ref&gt;[[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.&lt;/ref&gt;
Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд
Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж
Файл:Hyatad.jpg
Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй
Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь
Файл:Хятад-атлас.jpg
Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр
Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ
Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]]
Файл:Urumqi.jpg
Файл:UrumqiSouthSta.jpg
File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр
&lt;/gallery&gt;

==Эшлэл==
{{reflist}}

{{БНХАУ-ын дээд нутаг}}
[[Ангилал:Шинжаан| ]]
[[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]]
[[Ангилал:Ойрад]]
[[Ангилал:Уйгурууд]]</text>
      <sha1>as22dc824zl49jm6962flhumrj93jqt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чин улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4649</id>
    <revision>
      <id>706520</id>
      <parentid>705763</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T00:58:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.146</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61142" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Да Чин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Qing dynasty 1820.png
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм. &lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Абахай хаан|Дээд эрдэмт хаан]] үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|400px|Чин гүрний өргөжилт]]
=== Үүсэл ===
{{Хятадын түүх}}
[[Нурхачи]] баатар ([[1575]]-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616]] онд нэгтгээд [[Монгол|Монголын]] [[Лигдэн хаан|Лигдэн хаанд]] захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс|Мин улсын]] эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, [[Мин улс]] [[Лигдэн хаан]]ыг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад|Хятадтай]] байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн [[Нурхачи]]ийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж|Манжийн]] цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо [[Мин улс|Мин улсын]] эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг [[Манж|Манжаас]] өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Абахай хаан]] ([[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд [[Манж]] ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур|Хөх нуурын]] (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. [[Манж]]ууд [[Хөх хот|Хөх хотыг]] эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн [[Абахай хаан]] өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. [[Амбагай (манж)|Абахай хааны]] Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан|Юан Чунжуаны]] эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан|Эжэй хан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахайд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Абахай ханыг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа. Мөн онд халхын ноёд Абахайтай хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

1643 онд Абахай гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Абахайн 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч|эеээр засагч]] гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн|Ли Зичэны]] удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуйн]] зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч|Эеээр засагчийн]] эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон|Доргоны]] засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан|Энх Амгалангийн]] үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд Долнуурын чуулганд халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна.]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт|Сянь фэн хааныг]] үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч|Түн жиг]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч Гуочжоу мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Дунганы бослого|Дунганы]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого, Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Амбагай (манж)|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>gct4a5tif938vq9u388byc6wf5ev17r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706521</id>
      <parentid>706520</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T01:05:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.189</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61149" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм. &lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Абахай хаан|Дээд эрдэмт хаан]] үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|400px|Чин гүрний өргөжилт]]
=== Үүсэл ===
{{Хятадын түүх}}
[[Нурхачи]] баатар ([[1575]]-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616]] онд нэгтгээд [[Монгол|Монголын]] [[Лигдэн хаан|Лигдэн хаанд]] захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс|Мин улсын]] эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, [[Мин улс]] [[Лигдэн хаан]]ыг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад|Хятадтай]] байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн [[Нурхачи]]ийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж|Манжийн]] цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо [[Мин улс|Мин улсын]] эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг [[Манж|Манжаас]] өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Абахай хаан]] ([[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд [[Манж]] ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур|Хөх нуурын]] (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. [[Манж]]ууд [[Хөх хот|Хөх хотыг]] эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн [[Абахай хаан]] өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. [[Амбагай (манж)|Абахай хааны]] Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан|Юан Чунжуаны]] эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан|Эжэй хан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахайд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Абахай ханыг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа. Мөн онд халхын ноёд Абахайтай хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

1643 онд Абахай гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Абахайн 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч|эеээр засагч]] гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн|Ли Зичэны]] удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуйн]] зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч|Эеээр засагчийн]] эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон|Доргоны]] засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан|Энх Амгалангийн]] үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд Долнуурын чуулганд халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна.]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт|Сянь фэн хааныг]] үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч|Түн жиг]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч Гуочжоу мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Дунганы бослого|Дунганы]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого, Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Амбагай (манж)|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>2r8rq6hk2l644235g4c0io7i1yf3b6o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706526</id>
      <parentid>706521</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T01:25:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.171</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Хаад */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61145" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм. &lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Абахай хаан|Дээд эрдэмт хаан]] үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|400px|Чин гүрний өргөжилт]]
=== Үүсэл ===
{{Хятадын түүх}}
[[Нурхачи]] баатар ([[1575]]-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616]] онд нэгтгээд [[Монгол|Монголын]] [[Лигдэн хаан|Лигдэн хаанд]] захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс|Мин улсын]] эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, [[Мин улс]] [[Лигдэн хаан]]ыг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад|Хятадтай]] байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн [[Нурхачи]]ийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж|Манжийн]] цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо [[Мин улс|Мин улсын]] эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг [[Манж|Манжаас]] өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Абахай хаан]] ([[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд [[Манж]] ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур|Хөх нуурын]] (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. [[Манж]]ууд [[Хөх хот|Хөх хотыг]] эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн [[Абахай хаан]] өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. [[Амбагай (манж)|Абахай хааны]] Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан|Юан Чунжуаны]] эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан|Эжэй хан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахайд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Абахай ханыг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа. Мөн онд халхын ноёд Абахайтай хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

1643 онд Абахай гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Абахайн 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч|эеээр засагч]] гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн|Ли Зичэны]] удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуйн]] зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч|Эеээр засагчийн]] эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон|Доргоны]] засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан|Энх Амгалангийн]] үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд Долнуурын чуулганд халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна.]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт|Сянь фэн хааныг]] үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч|Түн жиг]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч Гуочжоу мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Дунганы бослого|Дунганы]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого, Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>o04bt26jf6vf7s4feh5zmaeof5dtwgx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706527</id>
      <parentid>706526</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T01:50:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60983" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|400px|Чин гүрний өргөжилт]]
=== Үүсэл ===
{{Хятадын түүх}}
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан|Лигдэн хаанд]] захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахайд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Абахай ханыг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа. Мөн онд халхын ноёд Абахайтай хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

1643 онд Абахай гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Абахайн 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч|эеээр засагч]] гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд Долнуурын чуулганд халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна.]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт|Сянь фэн хааныг]] үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч|Түн жиг]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч Гуочжоу мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Дунганы бослого|Дунганы]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого, Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>gq9szw26afli5o3dap9vti989bwt8bl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706529</id>
      <parentid>706527</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T02:12:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Үүсэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60995" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|400px|Чин гүрний өргөжилт]]
=== Үүсэл ===
{{Хятадын түүх}}
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юань гүрний]] хас тамгыг [[Дээд эрдэмт]] хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Абахай ханыг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа. Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хаанд хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

1643 онд Абахай гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Абахайн 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд Долнуурын чуулганд халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна.]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт|Сянь фэн хааныг]] үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч|Түн жиг]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч Гуочжоу мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Дунганы бослого|Дунганы]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого, Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>9wsxj841di0bv3d51di3749rjpwlke2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706530</id>
      <parentid>706529</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T02:21:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Үүсэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61004" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|400px|Чин гүрний өргөжилт]]
=== Үүсэл ===
{{Хятадын түүх}}
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа. Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

1643 онд Абахай гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Абахайн 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд Долнуурын чуулганд халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна.]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт|Сянь фэн хааныг]] үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч|Түн жиг]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч Гуочжоу мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Дунганы бослого|Дунганы]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого, Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>tioejzdvkx74fi1p4uby7r73mbng3pb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706531</id>
      <parentid>706530</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T02:28:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Үүсэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61054" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|400px|Чин гүрний өргөжилт]]
=== Үүсэл ===
{{Хятадын түүх}}
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Абахай сэцэн хааныг их эзэн хаан буюу Дээд эрдэмт хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

1643 онд Абахай гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Абахайн 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд Долнуурын чуулганд халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна.]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт|Сянь фэн хааныг]] үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч|Түн жиг]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч Гуочжоу мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Дунганы бослого|Дунганы]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого, Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>lzfgpao3wmb4dlog9rz30twc9zdh13r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706532</id>
      <parentid>706531</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T02:29:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Үүсэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61064" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|400px|Чин гүрний өргөжилт]]
=== Үүсэл ===
{{Хятадын түүх}}
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Абахай сэцэн хааныг их эзэн хаан буюу Дээд эрдэмт хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

1643 онд Абахай гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Абахайн 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд Долнуурын чуулганд халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна.]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт|Сянь фэн хааныг]] үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч|Түн жиг]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч Гуочжоу мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Дунганы бослого|Дунганы]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого, Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>0v4nq1r2ujc0556m8axtqwpkr3nxtkq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706533</id>
      <parentid>706532</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T02:40:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Үүсэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61031" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|400px|Чин гүрний өргөжилт]]
=== Үүсэл ===
{{Хятадын түүх}}
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

1643 онд Абахай гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Абахайн 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд Долнуурын чуулганд халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна.]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт|Сянь фэн хааныг]] үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч|Түн жиг]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч Гуочжоу мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Дунганы бослого|Дунганы]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого, Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>apoeuu3sxtjb7rqopt23max0ol0zqeo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706534</id>
      <parentid>706533</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T02:44:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Үүсэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61058" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|400px|Чин гүрний өргөжилт]]
=== Үүсэл ===
{{Хятадын түүх}}
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Абахайн 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд Долнуурын чуулганд халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна.]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт|Сянь фэн хааныг]] үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч|Түн жиг]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч Гуочжоу мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Дунганы бослого|Дунганы]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого, Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>pniiy93j5ivzc5s4boj55klyrq8w5g6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706535</id>
      <parentid>706534</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T02:58:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Үүсэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61069" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|400px|Чин гүрний өргөжилт]]
=== Үүсэл ===
{{Хятадын түүх}}
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд Долнуурын чуулганд халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна.]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт|Сянь фэн хааныг]] үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч|Түн жиг]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч Гуочжоу мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Дунганы бослого|Дунганы]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого, Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>aecn0aic1dni3tsoc7ew88365ce4h60</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706536</id>
      <parentid>706535</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T03:02:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61070" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}
[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|400px|Чин гүрний өргөжилт]]

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд Долнуурын чуулганд халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна.]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт|Сянь фэн хааныг]] үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч|Түн жиг]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч Гуочжоу мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Дунганы бослого|Дунганы]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого, Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>e343zb4henh4bdm725o3khwdk862npf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706537</id>
      <parentid>706536</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T03:02:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61071" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|400px|Чин гүрний өргөжилт]]

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд Долнуурын чуулганд халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна.]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт|Сянь фэн хааныг]] үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч|Түн жиг]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч Гуочжоу мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Дунганы бослого|Дунганы]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого, Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>20lqpvpjtr6qifcj5oft1ap2wqczj47</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706538</id>
      <parentid>706537</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T03:03:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61071" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]]

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд Долнуурын чуулганд халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна.]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт|Сянь фэн хааныг]] үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч|Түн жиг]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч Гуочжоу мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Дунганы бослого|Дунганы]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого, Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>tirk76j1km30bra2vt6ugx69zbj9fo7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706539</id>
      <parentid>706538</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T03:09:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Чин гүрний алтан эрин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61124" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]]

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [http://Долоннуурын%20чуулган Долоннуурын чуулган]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна.]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт|Сянь фэн хааныг]] үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч|Түн жиг]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч Гуочжоу мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Дунганы бослого|Дунганы]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого, Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>32g0md4lbydtyaf8r0xs69o3f3kutbp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706540</id>
      <parentid>706539</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T03:10:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Чин гүрний алтан эрин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61079" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]]

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна.]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт|Сянь фэн хааныг]] үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч|Түн жиг]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч Гуочжоу мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Дунганы бослого|Дунганы]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого, Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>pvui5tlrhqnxhk65n48fswu0rxz53cc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706541</id>
      <parentid>706540</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T03:55:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.190</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Манжийн доройтол */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61142" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]]

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна.]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт|Сянь фэн хааныг]] үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч|Түн жиг]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч Гуочжоу мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотонны бослого| Хотоны]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>n17s73lswxn0ymv2dzabps0bdwjaz6o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706543</id>
      <parentid>706541</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T04:08:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.190</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Манжийн доройтол */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61144" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]]

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна.]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт|Сянь фэн хааныг]] үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч|Түн жиг]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотонны бослого| Хотоны]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>2malt11lwegn524530rj760ou3oanxo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706545</id>
      <parentid>706543</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T04:15:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.171</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Манжийн доройтол */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61110" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]]

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb| Хөх хотын [[Их зуу хийд|Их Зуу хийд]]]]
Чин улсын эзэн хаан [[Амбагай (манж)|Тэнгэрийн сэцэн]]-н сүүлчийн Монгол хаан Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд Төвдийн Бурханы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>0kamm3udoinbw0ganpfogva3sstcafz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706552</id>
      <parentid>706545</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:13:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Шашин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61056" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]]

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]]
Манж Чин улсын сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин|Төвдийн Бурхан]]ы шашныг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>h5d8h7wmazh410vsledgwamgjxhvtwr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706554</id>
      <parentid>706552</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:16:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Шашин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61014" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]]

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]]
Манжийн хаан сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]]-н эзэн хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>8r8re3oxce014xj8km5tpnv3bdddqww</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706556</id>
      <parentid>706554</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:22:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Шашин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61006" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]]

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны Юннаньд гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

==== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ====
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]]
Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]] хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>587cuqq281vmx32tebid9azbvqkhfag</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706557</id>
      <parentid>706556</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:49:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61158" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]]

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

=== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ===
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]]
Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]] хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>0jf69h1owbbxy1ois8wb1ohxur2txer</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706559</id>
      <parentid>706557</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:06:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="61243" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]]

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

=== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ===
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.&lt;ref&gt;[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]&lt;/ref&gt;

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]]
Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Буддын шашин нь Монголчууд болон Төвдүүдэд хяналт тавихын тулд Чин улсын удирдагчдад ашигладаг байсан. Энэ нь Чин гүрний үед энгийн манжид хамаатай зүйл байсангүй.
Манжийн удирдагчдын урт удаан хугацаанд Бодьсадва Манжушри болон түүний Төвдийн Буддизмын сонирхол нь Төвдийн Бурханы шашны урлагийн [[Тэнгэр тэтгэгч]] хааныг дэмжиж, Бурханы шашны каноны орчуулгыг ивээн тэтгэдэг байв. Тэрээр Төвдийн Буддын гелүкпа шашныг Монголчуудын дунд энх тайван байлгахын тулд &quot;Монголын ард түмний дунд энх тайвныг сахиулах&quot; зарчмыг дэмжсэн юм. Монголчууд Далай лам, Шар сүмийн Панчин ламыг даган ирснийг дэмжиж байсан. Марк Эллиотт эдгээр үйлдлүүд нь улс төрийн үр өгөөжийг өгдөг боловч &quot;өөрийн хувийн итгэл үнэмшилтэй холилддог&quot; &quot;
Халхын ноёдын эрх мэдэл нь Тэнгэр тэтгэгч-ыг санаатайгаар бүдрүүлсэн. Тэрбээр Төвд зүүн Түвдийн Ислам-дамба-нима Төвдийн зүүн гэр бүлийн Жавзандамба хутагтын гурав дахь гэр бүлийг томилсон Халх Монгол оронд оронд нь томилогдохоор шийдсэн юм. Эхлээд Монголын Халхын язгууртны эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж, дараа нь Халхчууд түүнийг Доландор дахь хол зайд байрлуулсан байв. Гэсэн хэдий ч Тэнгэр тэтгэгч тэдний хүсэлтийг сэжиглэж, Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг зогсоох тухай мессежийг илгээж байв. Түвдийг болгох тухай шийдвэрийг монголчуудаас хасахын тулд Чин гүрний зүгээс хойд зүг рүү чиглэсэн цорын ганц газар болжээ.

[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>2tsehfa7xlfs4zu3r5e9yazlipd1ufq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706561</id>
      <parentid>706559</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:01:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Шашин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64276" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]]

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

=== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ===
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.&lt;ref&gt;[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]&lt;/ref&gt;

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]]
Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн/дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ Хорчин зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.

Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.&lt;ref&gt;Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.&lt;/ref&gt; Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон. 
 
[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>8rquoxe6g98fxj5e5oe1zkbb59etsq1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706562</id>
      <parentid>706561</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:11:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.189</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Шашин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64471" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]]

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

=== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ===
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.&lt;ref&gt;[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]&lt;/ref&gt;

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
{{Хянах}}
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]]
Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн/дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ Хорчин зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.

Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.&lt;ref&gt;Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.&lt;/ref&gt; Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.&lt;ref&gt;[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14&lt;/ref&gt;
 
[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>6vzad2i4fl8xzdvb0maqhke6bmx1mfl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706564</id>
      <parentid>706562</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:18:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.161</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Шашин */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="64473" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ. 

[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]]

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь  Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд,  хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж  1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “боксёрын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Циши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ. 1899 онд боксёрууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Циши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй  8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ. 1908 онд хатан хаан Циши болон Гуан сюүй хаан хоёр Чун хунтайж буюу Зайфэний ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Циши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар Юан Шикай хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна.  Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн  “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс(Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ят-сэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор [[Зайфэн]]ийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд [[Юань Шикай|Юан Шикай]] [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд 
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#[[Хэбэй|Жили]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

=== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ===
Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.&lt;ref&gt;[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]&lt;/ref&gt;

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]&quot;-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ.

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]]
Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн/дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.

Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.&lt;ref&gt;Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.&lt;/ref&gt; Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.&lt;ref&gt;[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14&lt;/ref&gt;
{{Хянах}}
[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ.

[[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хуньтайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүли (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Сюанье (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Иньжэнь (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хонгли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Ёнян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Минни (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| И Жу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зай Чун (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтиан (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>h4i7pz461loqivy67desv65224hpghr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Манжууд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4660</id>
    <revision>
      <id>706555</id>
      <parentid>701495</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:17:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Манж Чин Улс */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17874" xml:space="preserve">{{Ард түмэн
|нэр_анги    = [[Зураг:Ман-үн мб.png]]&lt;br&gt;Манж үндэстэн
|зураг       = &lt;table border=&quot;0&quot; style=&quot;margin:auto;&quot;&gt;
  &lt;tr name=&quot;manchu1&quot;&gt;
    &lt;td&gt;[[Зураг:Nurhaci.jpg|100x120px]]&lt;/td&gt;
    &lt;td&gt;[[Зураг:Armoured Kangxi Emperor.jpg|100x120px]]&lt;/td&gt;
    &lt;td&gt;[[Зураг:The Ci-Xi Imperial Dowager Empress (6).PNG|100x120px]]&lt;/td&gt;
  &lt;/tr&gt;
  &lt;tr&gt;
    &lt;td&gt;&lt;small&gt;[[Нурхач]]&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;
    &lt;td&gt;&lt;small&gt;[[Энх амгалан]]&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;
    &lt;td&gt;&lt;small&gt;[[Цыши]]&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;
  &lt;/tr&gt;
  &lt;tr name=&quot;manchu2&quot;&gt;
   &lt;td&gt;[[Зураг:Aisin-Gioro Puyi 01.jpg|100x120px]]&lt;/td&gt;
  &lt;td&gt;[[Зураг:Gen Yoshiko Kawashima.jpg|100x120px]]&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;
   &lt;td&gt;[[Зураг:Laoshe.jpg|100x120px]]&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;
  &lt;/tr&gt;
  &lt;tr&gt;
   &lt;td&gt;&lt;small&gt;[[Пүи]]&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;
   &lt;td&gt;&lt;small&gt;[[Кавашима Ёшико]]&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;
    &lt;td&gt;&lt;small&gt;[[Лао Шэ]]&lt;/small&gt;&lt;/td&gt;
 &lt;/tr&gt;
    &lt;/table&gt;
|тайлбар     = 
|бичгийн_нэр = 
|нутаг_орон  = Бүгд — '''10.4 сая''' (тооцоо). Үүнээс:&lt;br&gt;{{CHN2}} — '''10,410,585''' ([[2010]])&lt;br&gt;
{{TWN2}} — 12,000 (тооц.])
|хэл_бичиг   = урьд [[манж хэл]], одоо [[хятад хэл]]
|шүтлэг      = Одоо олонх нь шашин шүтдэггүй, &lt;br&gt;зарим нь [[Буддын шашин|будда]], [[бөө мөргөл|бөө]], [[христийн шашин|христ]] шүтлэгтэй
|хэл_угсаа       = [[тунгус угсаатан]] ([[тунгус хэлний бүлэг|тунгус төрлийн хэлтэн]])
|ойр_төрөл       = [[нанай]], [[орчон]], [[хамниган]], [[шибэ]], [[эвэнх]]
}}
'''Манжууд''' ([[Манж хэл|манж.]] {{юникодмонголжижиг|lang=mnc|ᠮᠠᠨᠵᡠ|v}}; [[Хятад хэл|хят.]] 滿族 ''Mǎnzú'') үндэстэн нь Монгол улсын зүүн урд, [[Хятад улс|Хятад улсын]] зүүн хойд орон, [[Манжуур]] нутгийн уугуул, тунгус угсаат '''[[ард түмэн]]''', 10 сая хүнтэй '''[[үндэстэн]]'''. Төрөлх [[Алтай хэлний язгуур|алтай]] язгуурын [[Манж хэл|манж]] хэлээ гээж, нийтээрээ [[Хятад хэл|хятад]] хэлтэн болсон. [[Зүрчид|Зүрчидийн]] удам бөгөөд [[Чин улс|Чин улсыг]] (1644-1912) байгуулсны дараа өөрсдийгөө «'''манж'''» хэмээн нэрийдсэн. Нэрний гарал үүслийн талаар олон тайлбар байдаг.&quot;мангга&quot; (ᠮᠠᠩᡤᠠ), &quot;жу&quot; (ᠵᡠ) буюу &quot;аймшиггүй сум&quot;&lt;ref&gt;族称Manju词源探析》，长山，刊载于《满语研究》2009年第01期 (Changshan (2009), ''The Research of Ethnic Name &quot;Manju&quot;'s Origin'', Manchu Language Research, the 1st edition)&lt;/ref&gt;, бас элбэг дэлбэг хүчирхэг байхыг билгэдэн ийм нэрийг авлаа гэж үздэг.

== Түүх ==
МЭӨ 1,2-р мянганд 202-220 онд мандаж явсан Иүлүйгийн харъяанд байсан мэдээ байдаг ба 5,6-р зуунд мохе аймгуудын хар ус (heishui) овог жүрчин овогтон болсноор жүрчидын суурь тавигджээ. 12-р зуунд [[Кидан|Кидан Улсын]] харьяанд явсан тэд 1113 онд бослого гарган 1115 онд [[Алтан улс|Алтан]] буюу Жин улсыг байгуулан Кидантай байлдаж эхэлсэн ба 1125 онд Киданыг мөхөөж бүс нутагт тэдний байр суурийг эзлэх болж 1135 онд [[Хамаг Монгол|Монголчуудыг]] гэнэдүүлэн довтолж эхэлсэн ч 1138 онд амжилттай няцааж улмаар 1147 онд найрамдав. 1210 онд [[Чингис хаан|Чингис хаанд]] элч илгээн алба барихыг тулган шаардсанаас үүдэн 1211 онд Чингис хаан Алтан улсад довтлон 1215 онд буулган авч алба бариулах болжээ. Хожим [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] үед 1234 онд [[Алтан улс|Алтан улсыг]] бүрэн мөхөөсөн байна. 

Үүнээс хойш зүрчид нар [[Сунгари гол|Сунгари]] болон [[Хар мөрөн|Хар]] мөрнөөр нутаглаж байсан. 17-р зуун хүртэл загас ан агнуур, бага хэмжээний газар тариалан, гахай үржүүлэх зэрэг амжиргаатай байжээ. Мөн тэд хамжлагат ёсны нийгмийн байгуулалттай ба хятад олзны хүмүүсийг боо и буюу манжаар нукай хэмээн нэрийдэж тамга шивээс хийн хойлогт дагуулах, хүнд хүчир ажил хийлгэх зэргээр боолчилдог байсан байна. 16-р зуунд [[Мин улс|Мин улсын]] захиргааны '''Хайши, Жяньжоу, Ерэнь''' гэсэн гурван хэсэг болж байлаа. Үүнээс Жяньжоу зөрчиний [[Нурхач|Нурхач сэцэн бэйл]] олон аймгийг дагуулж «[[Хожуу Алтан улс]]&lt;nowiki/&gt;»-ыг үүсгэсэн ба [[Абахай хаан|Дээд эрдэмт]] хаан үндэстэний нэрээ 1635 онд «манж», улсаа 1636 онд «Чин» буюу ариун хэмээжээ.

=== Манж Чин Улс ===
[[Файл:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|Чин гүрэн 1820 оны үе]]
Манжууд 1636 онд [[Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон|өвөр монгол]]&lt;nowiki/&gt;ын нутгийг бүрэн дагуулж, 1644 онд [[Бээжин|Бээжинг]] эзлэн, 1683 он гэхэд [[Хятад үндэстэн|хятадын]] газар нутгийг бүрэн эзлээд, 1691 онд [[Ар Монгол|ар монгол]], 1755 онд [[Зүүнгар улс|баруун монголыг]] эзлэн дагуулсан байдаг. [[Манж Чин улс]] буюу ''Дайчин гүрний'' төрийг «Тэнгэрийн бошигт» хэмээх Нурхачаас «Хэвт ёс» [[Пү И]] хүртэл 12 хаан төр барьжээ. Үүнээс [[Энх Амгалан хаан|Энх Амгалан]] (1662-1722), [[Тэнгэр тэтгэгч хаан|Тэнгэр тэтгэгч]] (1735-1794) хоёр хаан жаран жил хаан суусан нь төр улсыг өнө удаан тогтвортой хүчирхэг оршин тогтнохын үндэс болж чадсан юм.

19-р зуун болоход манжууд ихэвчлэн хятадаар ярьдаг болсон ба хятаджисаар манжийн улс оршин тогтнох боломжгүй болж, 1911 оны 12 сард [[Сун Ятсэн|Сунь Ятсэнь]] нарын гаргасан бослогоор [[Хятад үндэстэн|хятад үндэстэнд]] улсын эрхийг буцаан авчирч, «манж, хятад, монгол, төвөд, хуй» таван үндэстний хэмээх [[Дундад Иргэн Улс]]ыг байгуулжээ.

Цэргийн эрхтний жилүүдэд Манжуурыг Жан Золин атгаж байсан бөгөөд [[Чан Кайши]] 1928 онд Бээжинг түүнээс булаан авч таван өнгөт тугийг одоогийн Тайваний тугаар өөрчлөн сольжээ. 1932 онд Манжуурт [[Япон|Японы]] тоглоомын улс [[Манж-го]] (1932–1945) байгуулагдаж [[Пүи|Пү И]] хаанаар дахин өргөмжлөгдсөн боловч 1945 онд Япон дайнд ялагдан Манжуурыг алдсанаар Манж-гогийн нутаг Хятадад хураагджээ. Чин улс мөхсөний дараа хятад нутагт байсан олон мянган манж үндэстэнийг хятад тариачид үй олноор нь хядаж байсан овог нэрээ нууцлан амьдрах болжээ.

=== Орчин үеийн манж үндэстэн ===
Манж улс 1912 онд мөхсөн хэдий ч манж хэл соёлын тухайд аль 18-р зууны дунд үеэс бараг үгүй болсон байна. Хэдий манжийн засаг захиргаа манж хэл соёлыг хадгалах хүчин чармайлт гаргасан ч гэлээ (манжийн язгууртнууд хан хятадтай ураг барилдахыг хориглох зэрэг) соёл уламжлал нь хан хятуудуудад уусан нийлж хятад соёл мэтээр харагдан бүдгэрэн арилж, ярианы хэл нь устан бичгийн хэл нь зөвхөн хааны ордонд хаан болон өндөр угсаат язгууртны ярианы тэмдэглэлд хэрэглэх болсон нь л хожуу хүртэл уламжилж, одоо цөөн тооны өндөр настан болон манж судлаачдаас өөр мэдэх хүнгүй болжээ. 

Дундад Иргэн Улсын засгийн газар манжийн хаан болон ордныхонд 1924 он хүртэл цалин пүнлүү олгож байсан хэдий ч хятад даяар манж нарыг ялгаварлан гадуурхах явдал маш түгээмэл байснаас олон манж хүн угсаа гарвалаа нуух, хятад нэр авах, манжуудаасаа харилцаа холбоогоо таслах зэрэг нуугдмал амьдралаар амьдарч эхэлсэн байна. [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]] байгуулагдсанаар [[Шиань]], Ганжоу, [[Наньжин]], [[Ханжоу]] зэрэг хотод болсон аллага нь олон манж хүний амийг авч одсон ба овог нэрээ нууж хятад овог нэр авах нь улам ихэсчээ. 

Манжуурыг Япончууд эзэлсний дараагаар 1934 онд Японы хараа хяналт, улс төрийн зорилго бүхий  дэмжлэгтэйгээр өсч томрон ухаан суусан Пуиг хаанаар “томилж”  Манж го буюу Манж улсыг байгуулсан нь 1945 онд Зөвлөлтийн арми Манжуурт орж ирснээр  мөхөж манжуудын 3 дах удаагаа сэргэх оролдлогыг нураажээ.  Хятадад Манж нарыг гадуурхах үзэл БНХАУ-ын засгийн газраас манжуудыг үндэсний цөөнх гэж албан ёсоор нэрийдэх 1952 он хүртэл байсаар асан ба манж нарын тоо энэ үед 2 дахин хорогдсон гэсэн байдаг байна. 1952 онд [[БНХАУ]]-ны төрөөс манж үндэстнийг бүртгэж байхаар болсон ба 1953 онд 2.5 саяаар тоологджээ. 1982-1990 онд 4,299,159-аас 9,821,180 болтол манж хүний тоо огцом өссөн нь дээрх уг гарлаа нууж байсан болон цөөнхөд үзүүлдэг дэмжлэгтэй холбогдсон гэдэг. 1980-аад оноос хойш манж соёлыг хятадууд ихээхэн сонирхон хэрэглэх болсон. 

Одоогийн байдлаар зүүн хойд хятадын [[Хэбэй]], [[Гирин|Жилин]], [[Ляонин]] мужуудад манжуудын 10, монгол манжийн 1 нийт 11 өөртөө засах дүүрэг байгаа юм байна. Мөн цөөн тооны манжууд [[Умард Солонгос|Хойд солонгос]], [[Оросын Холбооны Улс|Оросын сибир]], [[Канад]] болон [[Япон|Японд]] оршин суудаг ажээ.
{| class=&quot;wikitable sortable mw-collapsible mw-collapsed&quot; style=&quot;margin:auto;&quot;
|+БНХАУ-д буй манж үндэстэний засаг захиргааны хуваарь
|-
! Муж
! Хот
! Нутгийн нэр
! Хятадаар
! Нутгийн төв
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |[[Хөбэй]]
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Чөндэ]]
|[[Фыннин шянь|Фөннингийн манж өөртөө засах шянь]]
| 豊寧滿族自治縣
|[[Дамин]]
|-
|[[Куаньчэн шянь|Куаньчэний манж өөртөө засах шянь]]
| 宽城满族自治县
|[[Куаньчэн]]
|-
|[[Вэйчан шянь|Вэйчангийн манж-монгол өөртөө засах шянь]]
| 围场满族蒙古族自治县
|[[Вэйчан]]
|-
|[[Циньхуандао]]
|[[Чинлун шянь|Чинлунгийн манж өөртөө засах шянь]]
| 青龙满族自治县
|[[Чинлун]]
|-
| rowspan=&quot;1&quot; |[[Гирин]]
|[[Сыпин]]
|[[Итун шянь|Итунгийн манж өөртөө засах шянь]]
| 伊通满族自治县
|[[Итун]]
|-
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Ляонин]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Фушунь]]
|[[Шиньбинь шянь|Шиньбиний манж өөртөө засах шянь]]
| 新宾满族自治县
|[[Шиньбинь]]
|-
|[[Цинъюань шянь|Цинъюаний манж өөртөө засах шянь]]
| 清原满族自治县
|[[Цинюань]]
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Бэньши]]
|[[Бэньши шянь|Бэньшийн манж өөртөө засах шянь]]
| 本溪满族自治县
|[[Шяоши]]
|-
|[[Хуаньжэнь шянь|Хуаньжэний манж өөртөө засах шянь]]
| 桓仁满族自治县
|[[Хуанжэнь]]
|-
|[[Аньшань]]
|[[Шюянь шянь|Шюяний манж өөртөө засах шянь]]
| 岫岩满族自治县
|[[Шюянь]]
|-
|[[Даньдун]]
|[[Куаньдянь шянь|Куаньдяний манж өөртөө засах шянь]]
| 宽甸满族自治县
|[[Куаньдянь]]
|}

== Хүн ам ==
Манж үндэстэн нь голчлон БНХАУ-н эх газраар төвлөрөн суух бөгөөд 2000 оны хүн амын судалгаагаар 10,708,464 хүнтэй хэмээн тоологджээ. Энэ нь цөөн тоот үндэстний 10,17 хувь, нийт хүн амын 0,86 хуви.

== Хэл яриа ба Бичиг үсэг ==

=== Хэл яриа ===

: ''Гол өгүүлэл: [[Манж хэл]]''

Манж бичгээр Википедиа

Манж үндэстний үндсэн хэл нь манж хэл бөгөөд [[Алтай хэлний язгуур|Алтай хэлний язгуурын]] [[Манж-Тунгус хэлний бүлэг|Манж-Тунгус хэлний бүлгийн]] Өмнөд Тунгусын хэлний дэд бүлэгт багтдаг. Чин улсын үед &quot;Улсын хэл&quot;, &quot;Чин хэл&quot; гэх мэтээр нэрлэгдэж байсан. Газар нутгийн байршил, нутаг нутгийн онцлогоос дараах аялгад хуваагддаг.

* Гүи фан аялга
* Жин аялга
* Шөнжин Гирин аялга зэрэг болно. Нийт ярилцагчидын тоо 1200 шахам. Хэдий тийм боловч манж хэлээ хэрэглэхгүй байх явдал түгээмэл байх ба манж хэлний оронд [[Хятад хэл|хятад хэлийг]] сурах явдал их байдаг байна. Ерөнхий боловсролын сургуульд манж хэл төдийлөн ордоггүй учраас хүүхэд, залуучууд хятад хэлийг эх хэлээ болгосоор байна. Манж хэлээр ярьж чадах хүмүүсийн ихэнх нь өндөр настай хүмүүс байдаг байна.

=== Бичиг үсэг ===
: ''Гол өгүүлэл: [[Манж бичиг]]''
Тэд алтай язгуурын түнгүс бүлгийн хэлээр ярих ба бичиг үсгийн хувьд анх кидан бичгийг хэрэглэж байгаад 17-р зуунд Нурхайчийн зарлигаар монгол бичгийг авч хэрэглэсэн байна. Зүрчид бичгийг ашиглаж байсан бөгөөд [[Чин улс|Хойд Алтан улсын]] [[Нурхач|Нурхачи]] хааны зарлигаар Сүймин, Эрдэни гэсэн 2 хүн монгол бичгийн галиглах системийг гол болгож Манж бичгийг зохиожээ. Одоо манж бичиг мэдэх хүний тоо 200 гаруй болно.

== Шашин шүтлэг ==
Манжууд нь [[Буддын шашин|Буддын]] [[Шарын шашин|Шарын урсгал]], [[Христ итгэл|Христ]], [[Бөө мөргөл|Бөө мөргөлийг]] шүтэн биширдэг.

== Холбоотой өгүүлэл ==
* [[Зүрчид]]
* [[Чин улс|Манж Чин улс]]

== Эшлэл ==
&lt;references/&gt;

[[Ангилал:Манж үндэстэн| ]]</text>
      <sha1>68ukcrecdfpb1756i8iifwcnff9mywx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монголын Ардчилсан Нам</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5843</id>
    <revision>
      <id>706493</id>
      <parentid>705778</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T21:30:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.189</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8669" xml:space="preserve">{{Redirect|Ардчилсан Нам}}
{{Инфобокс нам
| name             = Ардчилсан Нам
| native_name      = {{MongolUnicode|ᠠᠷᠠᠳᠴᠢᠯᠠᠭᠰᠠᠨ ᠨᠠᠮ}}
| native_name_lang = mn
| logo             = Democratic Party of Mongolia logo.png
| logo_size        = 
| colorcode        = {{Ардчилсан Нам (Монгол)/meta/color}}
| abbreviation     = {{lang|mn|АН}}
| presidium        = Үндэсний Бодлогын Хороо
| leader1_title    = Дарга
| leader1_name     = Содномзундуйн Эрдэнэ&lt;/br&gt;&lt;i&gt;(үүрэг гүйцэтгэгч)&lt;/i&gt;&lt;/br&gt;Майнбаярын Тулгат&lt;/br&gt;&lt;i&gt;(сонгогдсон) &lt;/i&gt;&lt;/br&gt;[[Халтмаагийн Баттулга]]&lt;/br&gt;&lt;i&gt;(өрсөлдөж буй)&lt;/i&gt;
| leader2_title    = Vice Chairpersons
| leader2_name     = 
| leader3_title    = Ерөнхий Нарийн Бичгийн Дарга
| leader3_name     = Ишжамцын Мөнхжаргал
| foundation       = {{start date|1990}}&lt;br /&gt; 2000 оны 12 сарын 6 (албан ёсоор)
| headquarters     = [[Улаанбаатар]]
| newspaper        = ''Ardchilal Times''
| student_wing     = Ардчилсан Оюутны Холбоо
| youth_wing       = Ардчилсан Залуучуудын Холбоо
| womens_wing      = Ардчилсан Эмэгтэйчүүдийн Холбоо
| membership_year  = 
| membership       = 150,000&lt;ref&gt;[http://www.supremecourt.mn/nam/2 Монгол Улсын Дээд шүүх – Ардчилсан нам /АН/]&lt;/ref&gt;
| ideology         = {{ubl|class=nowrap
| [[Либерал консерватизм]]&lt;ref&gt;{{cite book |last1= Uribe Burcher |first1= Catalina |last2= Casal Bértoa |first2= Fernando |date= 15 November 2018 |title= Political Finance in Mongolia: Assessment and Recommendations |url=https://www.idea.int/sites/default/files/publications/political-finance-in-mongolia.pdf |publisher= International Institute for Democracy and Electoral Assistance; Open Society Forum |page= 13|doi=10.31752/idea.2018.68 |access-date=22 June 2020 |isbn=978-91-7671-217-7}}
&lt;/ref&gt;
| [[Эдийн засгийн либерализм]]&lt;ref&gt;{{Cite book |author=Julia Bader |title=China's Foreign Relations and the Survival of Autocracies |publisher=Routledge |year=2015 |page=88}}&lt;/ref&gt;
 | [[Нармай Монгол|Үндсэрхэг үзэл]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.aljazeera.com/video/news/2017/07/mongolia-khaltmaa-battulga-wins-election-nationalist-platform-170709101449331.html|title=Mongolia: Khaltmaa Battulga wins election on nationalist platform|website=www.aljazeera.com|access-date=25 April 2018|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180303160127/https://www.aljazeera.com/video/news/2017/07/mongolia-khaltmaa-battulga-wins-election-nationalist-platform-170709101449331.html|archive-date=3 March 2018}}&lt;/ref&gt;
}}
| position         = [[Төв-барууны улс төр|Төв-баруун]]
| international    = [[Олон Улсын Ардчилсан Холбоо]]
| national         = 
| colors           = {{color box|{{Ардчилсан Нам (Монгол)/meta/color}}|border=darkgray}} [[Хөх]]
| seats1_title     = [[Улсын Их Хурал]]
| seats1           = {{Composition bar|12|76|hex={{Ардчилсан Нам (Монгол)/meta/color}}}}
| flag             = Mongolian Democratic Party Flag.svg{{!}}border{{!}}200px
| website          = {{URL|http://www.democrats.mn/}}
| footnotes        = 
| country          = Монголын
}}

'''Ардчилсан Нам''' нь [[Монгол]]ын [[улс төрийн нам]]уудын нэг. Өдгөөгийн Ардчилсан нам нь [[2000]] оны [[12 сарын 6]]-нд [[Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам|Үндэсний Ардчилсан Нам]], [[Монголын Социал-Демократ Нам|Социал-Демократ Нам]], Шашинтны Ардчилсан Нам, Уламжлал Сэргэн Мандлын Нам, хуучин Ардчилсан Нам, Уламжлалын нэгдсэн намын нэг хэсэг гэсэн улс төрийн 6 хүчний нэгдлийн үр дүнд байгуулагдсан.

==Түүх==
1989 оны 11 дүгээр сарын сүүлчээр Улаанбаатар хотод болсон залуу уран бүтээлчдийн улсын хоёрдугаар зөвлөгөөнд оролцсон уран бүтээлч залуу сэхээтнүүд тухайн үед нийгэмд хуримтлагдсан бэрхшээл, зөрчлийг илэн далангүй илчилж, эрх баригчдын алгуур, идэвхгүй үйл ажиллагааг хурцаар шүүмжилсэн. Тус зөвлөлгөөнд оролцсон хэсэг залуучууд өөрчлөлт, шинэчлэлийг түргэтгэхэд тус дөхөм үзүүлэх зорилготой улс төрийн байгууллага үүсгэн тэрлэх болсноо мэдэгдэж, Монголын ардчилсан холбоог байгуулав. Ардчилсан холбоо 1990 оны 2 дугаар сарын 18-нд анхдугаар их хурлаа хийж, Монголын Ардчилсан Нам /МоАН/ байгуулах шийдвэр гаргав. 1990 оны 4 дүгээр сарын 8-9 нд МоАН-ын их хурал болж, намынхаа дүрмийг баталж, намын Ерөнхий зохицуулагчаар Э.Бат-Үүлийг сонгон баталж, 1990 оны 5 дугаар сард БНМАУ-ын Дээд шүүхэд хууль ёсоор бүртгүүлсэн. Ийнхүү МоАн байгуулагдсан нь ардчиллыг жинхэнэ ёсоор хэрэгжүүлэх олон намын тогтолцооны эх суурийг бүрдүүлж, Монгол Улсын хөгжлийн шинэ сонголтын эхлэлийг тавьсан түүхэн ач холбогдол бүхий үйл явдал болов.

2000 онд Монголын Ардчилсан Нам, Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам, Монголын Социал Демократ Нам, Монголын Сэргэн Мандлын Нам, Монголын Шашинтны Ардчилсан Нам нэгдэж “Ардчилсан нам” болсон. Тус нам 1992-1996 онд “Ардчилсан холбоо эвсэл” байгуулан ажиллаж, 1996-2000, 2012-2016 онд УИХ-д олонх болон засгийн эрх барьж байв.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/1031 МонголАрдчилсан нам]&lt;/ref&gt;

==Дарга нар==
*[[Дамбийн Дорлигжав]] (2000-2002)
*[[Мэндсайханы Энхсайхан]] (2002-2005)
*[[Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж]] (2005-2006)
*[[Цахиагийн Элбэгдорж]] (2006-2008)
*[[Норовын Алтанхуяг]] (2008 - 2014)
*[[Зандаахүүгийн Энхболд]] (2015 - 2017)
*[[Содномзундуйн Эрдэнэ]] (2017-2020)

2020 оноос хойш намын даргын бүртгэлийн маргаан үргэлжилж буй. [[2020 оны Улсын Их Хурлын сонгууль|2020 оны УИХ-ын сонгуульд]] ялагдсаны дараа С.Эрдэнэ намын тамгыг дэд дарга Ц.Туваанд хүлээлгэж өгсөн ч хожим маргаан үүссэнээр 2021 онд хоёр хэсэг болон тус тусдаа даргын сонгууль зохион байгуулж, нэг хэсэг нь [[Одонгийн Цогтгэрэл]], нөгөө хэсэг нь [[Майнбаярын Тулгат]]ыг даргаар сонгосон ч Дээд Шүүх аль алиныг нь бүртгэн аваагүй. 2022 онд Одонгийн Цогтгэрэлийг даргаар сонгосон хэсэг нь дахин сунгаа зохион байгуулж, [[Халтмаагийн Баттулга|Халмтаагийн Баттулгыг]] даргаар сонгожээ.

==Мөн үзэх==
*[[Монгол Улс]]
*[[Монголын улс төрийн намууд]]

==Эшлэл==
{{Reflist}}

[[Ангилал:Монголын Ардчилсан Нам| ]]
[[Ангилал:Монголын нам|Ардчилсан Нам]]
[[Ангилал:Консерватив нам]]
[[Ангилал:Либерал нам]]
[[Ангилал:2000 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>nqmr3ljrq1mcide8st8wpdga4anmc4q</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706495</id>
      <parentid>706493</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T21:38:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.160</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8734" xml:space="preserve">{{Redirect|Ардчилсан Нам}}
{{Инфобокс нам
| name             = Ардчилсан Нам
| native_name      = {{MongolUnicode|ᠠᠷᠠᠳᠴᠢᠯᠠᠭᠰᠠᠨ ᠨᠠᠮ}}
| native_name_lang = mn
| logo             = Democratic Party of Mongolia logo.png
| logo_size        = 
| colorcode        = {{Ардчилсан Нам (Монгол)/meta/color}}
| abbreviation     = {{lang|mn|АН}}
| presidium        = Үндэсний Бодлогын Хороо
| leader1_title    = Дарга
| leader1_name     = Содномзундуйн Эрдэнэ&lt;/br&gt;&lt;i&gt;(үүрэг гүйцэтгэгч)&lt;/i&gt;&lt;/br&gt;Майнбаярын Тулгат&lt;/br&gt;&lt;i&gt;(сонгогдсон) &lt;/i&gt;&lt;/br&gt;[[Халтмаагийн Баттулга]]&lt;/br&gt;&lt;i&gt;(өрсөлдөж буй)&lt;/i&gt;
| leader2_title    = Vice Chairpersons
| leader2_name     = 
| leader3_title    = Ерөнхий Нарийн Бичгийн Дарга
| leader3_name     = Ишжамцын Мөнхжаргал
| foundation       = {{start date|1990}}&lt;br /&gt; 2000 оны 12 сарын 6 (албан ёсоор)
| headquarters     = [[Улаанбаатар]]
| newspaper        = ''Ardchilal Times''
| student_wing     = Ардчилсан Оюутны Холбоо
| youth_wing       = Ардчилсан Залуучуудын Холбоо
| womens_wing      = Ардчилсан Эмэгтэйчүүдийн Холбоо
| membership_year  = 
| membership       = 150,000&lt;ref&gt;[http://www.supremecourt.mn/nam/2 Монгол Улсын Дээд шүүх – Ардчилсан нам /АН/]&lt;/ref&gt;
| ideology         = {{ubl|class=nowrap
| [[Либерал консерватизм]]&lt;ref&gt;{{cite book |last1= Uribe Burcher |first1= Catalina |last2= Casal Bértoa |first2= Fernando |date= 15 November 2018 |title= Political Finance in Mongolia: Assessment and Recommendations |url=https://www.idea.int/sites/default/files/publications/political-finance-in-mongolia.pdf |publisher= International Institute for Democracy and Electoral Assistance; Open Society Forum |page= 13|doi=10.31752/idea.2018.68 |access-date=22 June 2020 |isbn=978-91-7671-217-7}}
&lt;/ref&gt;
| [[Эдийн засгийн либерализм]]&lt;ref&gt;{{Cite book |author=Julia Bader |title=China's Foreign Relations and the Survival of Autocracies |publisher=Routledge |year=2015 |page=88}}&lt;/ref&gt;
 | [[Нармай Монгол|Үндсэрхэг үзэл]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.aljazeera.com/video/news/2017/07/mongolia-khaltmaa-battulga-wins-election-nationalist-platform-170709101449331.html|title=Mongolia: Khaltmaa Battulga wins election on nationalist platform|website=www.aljazeera.com|access-date=25 April 2018|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180303160127/https://www.aljazeera.com/video/news/2017/07/mongolia-khaltmaa-battulga-wins-election-nationalist-platform-170709101449331.html|archive-date=3 March 2018}}&lt;/ref&gt;
}}
| position         = [[Төв-барууны улс төр|Төв-баруун]]
| international    = [[Олон Улсын Ардчилсан Холбоо]]
| national         = 
| colors           = {{color box|{{Ардчилсан Нам (Монгол)/meta/color}}|border=darkgray}} [[Хөх]]
| seats1_title     = [[Улсын Их Хурал]]
| seats1           = {{Composition bar|12|76|hex={{Ардчилсан Нам (Монгол)/meta/color}}}}
| flag             = Mongolian Democratic Party Flag.svg{{!}}border{{!}}200px
| website          = {{URL|http://www.democrats.mn/}}
| footnotes        = 
| country          = Монголын
}}

'''Ардчилсан Нам''' нь [[Монгол]]ын [[улс төрийн нам]]уудын нэг. Өдгөөгийн Ардчилсан нам нь [[2000]] оны [[12 сарын 6]]-нд [[Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам|Үндэсний Ардчилсан Нам]], [[Монголын Социал-Демократ Нам|Социал-Демократ Нам]], Шашинтны Ардчилсан Нам, Уламжлал Сэргэн Мандлын Нам, хуучин Ардчилсан Нам, Уламжлалын нэгдсэн намын нэг хэсэг гэсэн улс төрийн 6 хүчний нэгдлийн үр дүнд байгуулагдсан.

==Түүх==
{{Гол|Монголын ардчилсан хувьсгал}}

1989 оны 11 дүгээр сарын сүүлчээр Улаанбаатар хотод болсон залуу уран бүтээлчдийн улсын хоёрдугаар зөвлөгөөнд оролцсон уран бүтээлч залуу сэхээтнүүд тухайн үед нийгэмд хуримтлагдсан бэрхшээл, зөрчлийг илэн далангүй илчилж, эрх баригчдын алгуур, идэвхгүй үйл ажиллагааг хурцаар шүүмжилсэн. Тус зөвлөлгөөнд оролцсон хэсэг залуучууд өөрчлөлт, шинэчлэлийг түргэтгэхэд тус дөхөм үзүүлэх зорилготой улс төрийн байгууллага үүсгэн тэрлэх болсноо мэдэгдэж, Монголын ардчилсан холбоог байгуулав. Ардчилсан холбоо 1990 оны 2 дугаар сарын 18-нд анхдугаар их хурлаа хийж, Монголын Ардчилсан Нам /МоАН/ байгуулах шийдвэр гаргав. 1990 оны 4 дүгээр сарын 8-9 нд МоАН-ын их хурал болж, намынхаа дүрмийг баталж, намын Ерөнхий зохицуулагчаар Э.Бат-Үүлийг сонгон баталж, 1990 оны 5 дугаар сард БНМАУ-ын Дээд шүүхэд хууль ёсоор бүртгүүлсэн. Ийнхүү МоАн байгуулагдсан нь ардчиллыг жинхэнэ ёсоор хэрэгжүүлэх олон намын тогтолцооны эх суурийг бүрдүүлж, Монгол Улсын хөгжлийн шинэ сонголтын эхлэлийг тавьсан түүхэн ач холбогдол бүхий үйл явдал болов.

2000 онд Монголын Ардчилсан Нам, Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам, Монголын Социал Демократ Нам, Монголын Сэргэн Мандлын Нам, Монголын Шашинтны Ардчилсан Нам нэгдэж “Ардчилсан нам” болсон. Тус нам 1992-1996 онд “Ардчилсан холбоо эвсэл” байгуулан ажиллаж, 1996-2000, 2012-2016 онд УИХ-д олонх болон засгийн эрх барьж байв.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/1031 МонголАрдчилсан нам]&lt;/ref&gt;

==Дарга нар==
*[[Дамбийн Дорлигжав]] (2000-2002)
*[[Мэндсайханы Энхсайхан]] (2002-2005)
*[[Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж]] (2005-2006)
*[[Цахиагийн Элбэгдорж]] (2006-2008)
*[[Норовын Алтанхуяг]] (2008 - 2014)
*[[Зандаахүүгийн Энхболд]] (2015 - 2017)
*[[Содномзундуйн Эрдэнэ]] (2017-2020)

2020 оноос хойш намын даргын бүртгэлийн маргаан үргэлжилж буй. [[2020 оны Улсын Их Хурлын сонгууль|2020 оны УИХ-ын сонгуульд]] ялагдсаны дараа С.Эрдэнэ намын тамгыг дэд дарга Ц.Туваанд хүлээлгэж өгсөн ч хожим маргаан үүссэнээр 2021 онд хоёр хэсэг болон тус тусдаа даргын сонгууль зохион байгуулж, нэг хэсэг нь [[Одонгийн Цогтгэрэл]], нөгөө хэсэг нь [[Майнбаярын Тулгат]]ыг даргаар сонгосон ч Дээд Шүүх аль алиныг нь бүртгэн аваагүй. 2022 онд Одонгийн Цогтгэрэлийг даргаар сонгосон хэсэг нь дахин сунгаа зохион байгуулж, [[Халтмаагийн Баттулга|Халмтаагийн Баттулгыг]] даргаар сонгожээ.

==Мөн үзэх==
*[[Монгол Улс]]
*[[Монголын улс төрийн намууд]]

==Эшлэл==
{{Reflist}}

[[Ангилал:Монголын Ардчилсан Нам| ]]
[[Ангилал:Монголын нам|Ардчилсан Нам]]
[[Ангилал:Консерватив нам]]
[[Ангилал:Либерал нам]]
[[Ангилал:2000 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>o88sf8ncsq3168imw1cpljnojmybe7d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Олон Улсын Сансрын Станц</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6803</id>
    <revision>
      <id>706480</id>
      <parentid>682422</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T18:36:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>79.142.66.231</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6499" xml:space="preserve">[[Файл:51712535185 8a25f05886 o Crew Dragon fly around 10.jpg|thumb|300x300px|Олон Улсын Сансрын Станц]]
[[Зураг:ISS configuration 2021-07 en.svg|right|thumb|300px| Станцын угсаргаа]]
[[Зураг:STS-115_ISS_after_undocking.jpg|thumb|right|300px| Станцын угсаргаа]]
[[Зураг:Space_Fire.jpg|right|300px|thumb| Станц дээрх туршилтаар лааны гэрэл дэлхий дээр халуун дөл дээшээ хөөрч сунаж харагддаг харин сансарт жингүйдэлд татах хүч байхгүй тул галын дөл бөмбөлөг хэлбрээр асдаг болхыг тогтоосон нь]]
'''Олон Улсын Сансрын Станц''' ({{lang-en|International Space Station, ISS}})-ыг [[сансар]]т байнгын судалгаа шинжилгээ явуулах зорилгоор 1998 оны 11 сараас эхлэн тойрог замд угсран байгуулж олон улсын сансарын байгууллагууд хамтран ашиглаж шинжлэх ухааны хөгжилд чухал хувь нэмрийг оруулж байна. Энэ байгууламжийг дэлхийн олон орнуудын сансарын төвүүд хамтран ашигладгаас НАСА, ЕСА, JAXA, CSA, Роскосмос гэсэн байгууллагууд гол үүргийг хүлээн ажилладаг. Станц [[дэлхий]]гээс 420 км өндөрт 27700 км/ц хурдтайгаар хоногт дэлхийг 15,8 удаа тойрдог, 450 тонн жинтэй, 108м х 73м х 20м хэмжээтэй. 2000 оны 11-р сарын 2-оос Олон Улсын Сансрын Станц (ОУСС)-д анхны баг байнга оршин сууж эхэлсэн байна. ОУСС-ын байнгын оршин суугч хүмүүсийн амьдралын нөхцлийг хангахын тулд хэдэн сар тутамд дэлхийгээс сэлбэг, хоол, ус, нисгэгчидийн нөөц хувцас зэргийг зөөврийн хөлгөөр хангадаг үүнд Орсын Союз, Прогресс; Европын Автомат Тээврийн хөлөг, Н-ll; АНУ-ын Луу, Сигнус хөлгүүдийг ашигладаг. [[2011]] оноос Шаттл хөлгүүд бүгд ашиглалтаас гарсантай холбогдуулан зөвхөн Союз хөлгөөр сансарын нисгэгчидийг ОУСС руу зөөвөрлөж байна.

==Шинжлэх ухааны хэрэглээ==
ОУСС нь дэлхий дээр хийх боломжгүй олон мянган төрлийн шинжлэх ухааны судалгаа шинжилгээг жингүйдлийн орчинд хийх боломж олгодгоороо шинжлэх ухааны маш чухал орчин ба туршилтын төв болдог. Гол хийгддэг судалгаанд нь астрабиологи, одон орон, хүн судлал буюу сансарын анагаах судалгаа, физикийн судалгааны салбарууд, материалын судалгаа, сансарын цаг агаар, дэлхийн цаг агаарын судалгааны ажилууд ордог. Дэлхий дээрх эрдэмтэд станц дээрх оршин суугчидын бүх эрүүл мэндийн мэдээллийг минут бүрт ажиглаж хянаж тэдний эрүүл мэндийг хамгаалахын хажуугаар шинжлэх ухааны судалгааг хийдэг.

==Станцын үндсэн тасалгаанууд==
[[Зураг:Destiny_as_just_installed.jpg|left|300px|Дэстини агуулах хонгил]]
ОУСС нь хүн ажиллаж амьдрах олон өрөө тасалгаанууд болон тоног төхөөрөмжүүд байрладаг хэсгүүдээс бүрддэг.


==Бичлэг==
# [https://www.youtube.com/watch?v=afBm0Dpfj_k| ОУСС-ын бүрэн дотоод байдлыг харуулсан видео аялал]
# [https://www.youtube.com/watch?v=KaOC9danxNo| Сансар дахь дуу хөгжим]
# [https://www.youtube.com/watch?v=3kVxk6Drm2I| ОУСС-ын  видео аялал 2]
# [https://www.youtube.com/watch?v=-l7MM9yoxII| ОУСС-аас сансрын нисгэгч зөөвөрлөх байдал]
# [https://www.youtube.com/watch?v=nLty97TUL9g| Видео танилцуулга]
# [https://www.youtube.com/watch?v=9vk_UdxAH_g| Станц дээрх сансрын нисгэгчдийн ажил амьдрал]


== Гадаад холбоос ==
{{commons|International Space Station}}
* {{USA}} ([http://www.nasa.gov/mission_pages/station/main/index.html Олон Улсын Сансрын Станц - НАСА])
* {{RUS}} ([http://www.roscosmos.ru/MIOP1file.asp Олон Улсын Сансрын Станц — Роскосмос])
* {{CAN}} ([http://www.asc-csa.gc.ca/eng/iss/default.asp Олон Улсын Сансрын Станц — Канадын сансрын агентлаг])
* [[Зураг:Flag of Europe.svg|22px]] [[Европ]] ([http://www.esa.int/esaHS/iss.html Олон Улсын Сансрын Станц — Европын сансрын агентлаг])
* {{JPN}} ([http://www.jaxa.jp/projects/iss_human/index_e.html Олон Улсын Сансрын Станц — Японы сансрын судалгааны агентлаг])
* {{BRA}} ([http://www.aeb.gov.br/conteudo.php?ida=28&amp;idc=118 Олон Улсын Сансрын Станц — Бразилийн сансрын агентлаг])
* {{ITA}} ([http://www.asi.it/SiteEN/ContentSite.aspx?Area=Abitare+lo+spazio Олон Улсын Сансрын Станц — Италийн сансрын агентлаг])

[[Ангилал:Олон улсын сансрын станц| ]]
[[Ангилал:Бразилын сансрын нислэг]]
[[Ангилал:Европын сансар судлалын байгууллага]]
[[Ангилал:Японы сансрын нислэг]]
[[Ангилал:Канадын сансрын нислэг]]
[[Ангилал:NASA]]
[[Ангилал:Оросын сансрын нислэг]]
[[Ангилал:Тэнгэрийн ажиглалт]]</text>
      <sha1>l8md7vl692zrw34keyb6hztbn1t1n54</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пакистан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8288</id>
    <revision>
      <id>706498</id>
      <parentid>680216</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T22:08:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.160</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12562" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    =اسلامی جمہوریۂ پاکستان&lt;br /&gt;&lt;small&gt;''Ислами Жумхур-ие Пакистан''&lt;/small&gt;
|албан_ёсны_нэр                ='''Исламын Бүгд Найрамдах Пакистан Улс'''
|богино_нэр                    =Пакистан
|далбааны_зураг                =Flag of Pakistan.svg
|сүлдний_зураг                 =State_emblem_of_Pakistan.svg
|уриа                          =[[Урдү хэл|Урдү]]: Эв нэгдэл, Сахилга бат, Итгэл&lt;br /&gt;(اتحاد، تنظيم، يقين مُحکم ''Иттэхад, Танзим, Якийн-э-Мухкам'')
|үндэсний_дуулал               =Үндэсний дуулал&lt;br /&gt;(قومی ترانہ ''Кауми Тарана'') 
|газрын_зураг                  =Pakistan in its region (claimed and disputed hatched).svg
|нийслэл_хот                   =[[Исламабад]]
|хамгийн_том_хот               =[[Карачи]]
|албан_ёсны_хэл                =[[Урдү хэл|Урдү]]&lt;small&gt; (үндэсний)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;[[Англи хэл|Англи]]
|бүс_нутгийн_хэл               =[[Балуч хэл|Балуч]], [[Пашто хэл|Пашто]], [[Панжаби хэл|Панжаби]], [[Сарайки хэл|Сарайки]], [[Синди хэл|Синди]] 
|үндэс_язгуур                  = 44.15% [[Панжабууд|Панжаб]]&lt;br /&gt;15.42% [[Паштун]]&lt;br /&gt;14.10% [[Синди]]&lt;br /&gt;10.53% [[Сарайки]]&lt;br /&gt;7.57% [[Мухажир]]&lt;br /&gt;3.54% [[Балуч]]&lt;br /&gt; 4.66% бусад
|үндэс_язгуур_он               = [[2009]]
|засаглалын_хэлбэр             =[[Бүгд Найрамдах Улс|Парламентын Бүгд Найрамдах засаг]]
|удирдагчийн_цол1              =Ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр1              =[[Мамнүүн Хуссайн]]
|удирдагчийн_цол2              =Ерөнхий сайд
|удирдагчийн_нэр2              =[[Шахид Хакан Аббаси]]
|хууль_тогтоогч                =Түшмэлийн зөвлөл (''Мажлис-э-Шоора'')
|дээд_танхим                   =Чуулган (Сенат)
|доод_танхим                   =Үндэсний хурал
|оршин_тогтнолын_утга          =Тусгаар Тогтнол
|тогтносон_үйл_явдал1          =Их Британиас салж, тусгаар тогтнов
|үйл_явдалын_огноо1            =[[1947]] оны [[8 сарын 14]]
|тогтносон_үйл_явдал2          =Исламын Бүгд Найрамдах Улс болов
|үйл_явдалын_огноо2            =[[1956]] оны [[3 сарын 23]]
|тогтносон_үйл_явдал3          =
|үйл_явдалын_огноо3            =
|газар_нутаг_км2               =881,913
|нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс  =36
|усны_эзлэх_хувь               =3.1
|хүн_амын_тооцоо               =177,163,231&lt;ref name=&quot;popclock&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.census.gov.pk/|title=Official Pakistani Population clock|publisher=Population Census Office|accessdate=8 September 2011}}&lt;/ref&gt;
|хүн_ам_тооцоолсон_он          =2011
|хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс   =6
|хүн_амын_тооллого             =132,352,279&lt;ref name=&quot;1998census&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.statpak.gov.pk/depts/pco/statistics/area_pop/area_pop.html|title=Area, Population, Density and Urban/Rural Proportion by Administrative Units|publisher=Population Census Organization, Government of Pakistan|accessdate=13 February 2008}}&lt;/ref&gt;
|хүн_ам_тоолсон_он             =1998
|хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор  =
|хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2     =214.3
|хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс   =55
|ДНБ_ХАЧ                       =[[Америк доллар|$]]482.913 тэрбум&lt;ref name=imf2&gt;{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?sy=2008&amp;ey=2011&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=564&amp;s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&amp;grp=0&amp;a=&amp;pr.x=52&amp;pr.y=8|title=Pakistan|publisher=International Monetary Fund|accessdate=21 April 2011}}&lt;/ref&gt;
|ДНБ_ХАЧ_он                    =2011
|ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ                =
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд              =$2,851&lt;ref name=imf2/&gt;
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ       =
|ДНБ_нэрлэсэн                  =$202.831 тэрбум&lt;ref name=imf2/&gt;
|ДНБ_нэрлэсэн_он               =2011
|ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ           = 
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд         =$1,197&lt;ref name=imf2/&gt;
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ  =
|ХТББИ                         =31.2
|Илтгэлцүүр_он                 =2005
|Илтгэлцүүр_ангилал            =&lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;дундаж&lt;/span&gt;
|Илтгэлцүүр_эрэмбэ             =
|ХХИ                           ={{increase}} 0.490&lt;ref name=&quot;UN&quot;&gt;{{cite web|url=http://en.wikipedia.org/wiki/:List_of_countries_by_Human_Development_Index/Former_reports/2009|title=Human Development Report 2010. Human development index trends: Table 1|publisher=The United Nations|accessdate=25 January 2011}}&lt;/ref&gt;
|ХХИ_он                        =2010
|ХХИ_ангилал                   =&lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;дундаж&lt;/span&gt;
|ХХИ_эрэмбэ                    =125
|Мөнгөн_тэмдэгт                =Пакистан Рупи (Rs.)
|Мөнгөн_тэмдэгт_код            =PKR
|Цагийн_бүс                    =+5
|цагийн_бүс_зун                =
|хэв_огноо                     =
|аль_гарын_замын_хөдөлгөөн     =зүүн&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=story_28-7-2005_pg3_5|title=Driving—the good, the bad and the ugly|last=Loureiro|first=Miguel|date=28 July 2005|work=Daily Times|accessdate=10 January 2010|location=Pakistan|archiveurl=https://archive.is/3TqH|archivedate=30 May 2012}}&lt;/ref&gt;
|Интернетийн_АДН               =.pk
|Утасны_код                    =92
|тэмдэглэл                     =
}}

'''Пакистан''' ({{lang-ur|پاکستان}} ''Пакистан''), албан ёсоор '''Исламын Бүгд Найрамдах Пакистан Улс''' нь [[Өмнөд Ази|өмнөд]] [[Ази]]йн [[улс|орон]] юм. Баруун талаараа [[Афганистан]], [[Иран]] орнуудтай, зүүн талаараа [[Энэтхэг]]тэй, зүүн хойд талаараа [[Хятад]]тай тус тус хиллэдэг. Өмнөд талаараа [[Арабын тэнгис]]т 1,046 км урт эрэгтэй.

Өнөөгийн Пакистан улсын орших газар нутагт эртний [[Инд хөндийн иргэншил]], [[Энэтхэг-Грекийн хаант улс]] тогтнож байсан байна. Энэ газар нутаг нь [[Перс]], [[Грек]], [[Араб]], [[Турк]], [[Афганистан]], [[Монгол үндэстэн|Монгол]] зэрэг үндэстнүүдэд урьдын түүхэнд эзлэгдэж байв. Пакистан нь 1947 он хүртэл Британийн удирдлага доорх Энэтхэгийн хэсэг байжээ. Харин 1947 онд Мухаммад Али Жиннах ба [[Мусульмануудын Чуулган]]ы удирдсан, [[Ислам|мусульмануудад]] зориулсан орон байгуулах хөдөлгөөний үр дүнд Синд, Баруун хойд заагийн муж, [[Панжаб (Пакистан)|Баруун Панжаб]], [[Балучистан]], Зүүн Бенгал мужууд нэгдэж Пакистан улс бүрэлдэн тогтох болжээ. 1956 оны Үндсэн Хуулиар Пакистан нь Исламын бүгд найрамдах улс болсон. 1971 онд зүүн Пакистанд салан тусгаарлахаар тэмцсэнээр [[Бангладеш]] улс тусгаар тогнолоо олжээ. Пакистаны түүх нь эдийн засгийн өсөлт болон цэргийн удирдлага, улс төрийн тогтворгүй байдлын үеүдээр тодорхойлогдоно.

Пакистан улс нь хүн амаараа дэлхийд зургаад жагсдаг бөгөөд мусульман хүн амаараа зөвхөн [[Индонез]]ийн дараа хоёрт ордог. Энэ улс нь &quot;Дараагийн 11&quot; гэгдэх эдийн засагтай орнуудад багтдаг. Пакистан нь [[Исламын зөвлөгөөний байгууллага]] (''Organization of the Islamic Conference''), Өмнөд Азийн бүсийн хамтын ажиллагааны нэгдэл (''South Asian Association for Regional Cooperation''), Хөгжиж буй 8 орон (''Developing 8 Countries''), Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллага (''Economic Cooperation Organization'') зэрэг байгууллагуудыг анх байгуулсан орнуудын тоонд орно. Мөн [[НҮБ]], [[Үндэстнүүдийн хамтын нөхөрлөл]] (''Commonwealth of Nations''), [[Дэлхийн худалдааны байгууллага]], G33 хөгжиж буй орнууд (''G33''), G77 хөгжиж буй орнууд (''Group of 77'') зэргийн гишүүн бөгөөд, [[НАТО]]-гийн гишүүн биш [[АНУ]]-н чухал холбоотон бөгөөд цөмийн зэвсэгтэй юм.

{| class=&quot;infobox borderless&quot;
|+ Пакистаны үндэсний бэлгэдлүүд
|-
! '''Амьтан'''
| 
| [[Image:Markhor.jpg|50px]]
|-
! '''Шувуу'''
| 
| [[Image:Keklik.jpg|50px]]
|-
! '''Мод'''
| 
| [[Image:Pedrengo cedro nel parco Frizzoni.jpg|50px]]
|-
! '''Цэцэг'''
| 
| [[Image:Jasminum officinale.JPG|50px]]
|-
! '''National heritage animal'''
| 
| [[Image:Snow Leopard 13.jpg|50px]]
|-
! '''National heritage bird'''
| 
| [[Image:Vándorsólyom.JPG|50px]]
|-
! '''Далайн амьтан'''
| 
| [[Image:Platanista gangetica.jpg|50px]]
|-
! '''Мөлхөгч'''
| 
| [[Image:Persiancrocodile.jpg|50px]]
|-
! '''Хоёр нутагтан'''
| 
| [[Image:Bufo stomaticus04.jpg|50px]]
|-
! '''Жимс'''
| 
| [[Image:Chaunsa.JPG|50px]]
|-
! '''Мечет'''
| 
| [[Image:Shah Faisal Mosque (Islamabad, Pakistan).jpg |50px]]
|-
! '''Гол'''
| 
| [[Image:Indus river from karakouram highway.jpg|50px]]
|-
! '''Уул'''
| 
| [[Image:K2, Mount Godwin Austen, Chogori, Savage Mountain.jpg|50px]]
|-
|}

== Нэр ==
Тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч [[Рахмат Али]] 1933 оны «[[Одоо эсвэл хэзээ ч үгүй]]» тунхагтаа &quot;ПАКСТАНд 33 сая мусульман (хотон) амьдарч байна&quot; гэжээ. Тухайн үеийн таван мужийн нэрийг нийлүүлсэн ([[Панжаб (Пакистан)|'''П'''анжаб]], '''А'''фган, [[Кашмир|'''К'''ашмир]], [[Синд|'''С'''инд]], [[Балучистан|Балучис'''тан''']]) тэрхүү үгэнд эгшиг жийрэглэн «'''Пакистан'''» гээд 1947 оноос шинэ улсын нэр болжээ.

== Эх үүсвэр ==
{{reflist}}

== Цахим холбоос ==
* {{commons|پاکستان}}

{{Ази}}
{{OIC}}
{{Хөтлөгч мөр Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл}}
{{Хөтлөгч мөр Өмнөд Азийн бүс нутгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг}}
{{Хөтлөгч мөр Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага}}

[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:Исламын Бүгд Найрамдах Улс]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Пакистан| ]]</text>
      <sha1>rqmpoy32i2yqnonb1vstx7gxgaxod05</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Documentation</title>
    <ns>10</ns>
    <id>8427</id>
    <revision>
      <id>706592</id>
      <parentid>680664</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:09:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="151" xml:space="preserve">{{#invoke:documentation|main|_content={{ {{#invoke:documentation|contentTitle}}}}}}&lt;noinclude&gt;
&lt;!-- Add categories to the /doc subpage --&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>ii1kftoonz87mztj4siz1yhyqeg6agm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Documentation subpage</title>
    <ns>10</ns>
    <id>9605</id>
    <revision>
      <id>706591</id>
      <parentid>560915</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:09:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2023" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;!--
 --&gt;{{#ifeq:{{lc:{{SUBPAGENAME}}}} |{{{override|doc}}}
     | &lt;!--(this template has been transcluded on a /doc or /{{{override}}} page)--&gt;
&lt;/includeonly&gt;&lt;!--

      --&gt;{{#ifeq:{{{doc-notice|show}}} |show
          | {{Mbox
             | type = notice
             | style = margin-bottom:1.0em;
             | image = [[File:Edit-copy green.svg|40px|alt=|link=]]
             | text =
{{strong|Энэ нь {{{1|[[:{{SUBJECTSPACE}}:{{BASEPAGENAME}}]]}}}-д}} зориулсан {{strong|{{terminate sentence|[[Wikipedia:Загварын бичиг баримт|бичиг баримтын]] [[Wikipedia:Дэд хуудсууд|дэд хуудас]] юм}}}}&lt;br /&gt;Энэхүү бичиг баримт нь тухайн загварын хэрэглээ, [[Wikipedia:Ангилал|ангиллууд]] болон {{#if:{{{text2|}}} |{{{text2}}} |{{#if:{{{text1|}}} |{{{text1}}} |{{#ifeq:{{SUBJECTSPACE}} |{{ns:User}} |{{lc:{{SUBJECTSPACE}}}} хуудасны жинхэнэ бүрэлдэхүүн биш бусад агуулгуудыг багтаана |{{#if:{{SUBJECTSPACE}} |{{lc:{{SUBJECTSPACE}}}} хуудасны жинхэнэ бүрэлдэхүүн биш бусад агуулгуудыг багтаана|article}}}}}}}}. 
            }}
         }}&lt;!--

      --&gt;{{DEFAULTSORT:{{{defaultsort|{{PAGENAME}}}}}}}&lt;!--

      --&gt;{{#if:{{{inhibit|}}} |&lt;!--(don't categorize)--&gt;
          |   &lt;includeonly&gt;&lt;!--
               --&gt;{{#ifexist:{{NAMESPACE}}:{{BASEPAGENAME}}
                   | [[Category:{{#switch:{{SUBJECTSPACE}} |Template=Template |Module=Module |User=User |#default=Wikipedia}} documentation pages]]
                   | [[Category:Documentation subpages without corresponding pages]]
                  }}&lt;!--
           --&gt;&lt;/includeonly&gt;
         }}&lt;!--

(completing initial #ifeq: at start of template:)
--&gt;&lt;includeonly&gt;
     | &lt;!--(this template has not been transcluded on a /doc or /{{{override}}} page)--&gt;
    }}&lt;!--
--&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{Documentation}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>cdtszlmi99nolfjoy2yrm2m6pw7kzpu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Японы Үндсэн Хууль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9812</id>
    <revision>
      <id>706476</id>
      <parentid>694925</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:43:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>43.242.243.240</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="985" xml:space="preserve">'''Япон Улсын Үндсэн Хууль''' ({{lang-jp|日本国憲法}}) нь [[Япон]] улсад мөрдөгддөг [[Үндсэн хууль]] юм. 1946 оны 11 сарын 3-нд батлагдаж, 1947 оны 5 сарын 3-наас хүчин төгөлдөр үйлчилж буй бөгөөд өдийг хүртэл нэг ч удаа нэмэлт өөрчлөлт оруулаагүй байна. Тус үндсэн хууль нь 11 бүлэг, 103 заалттай юм.

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Constitution of Japan|Японы Үндсэн Хууль}}

[[Ангилал:Дайны дараах Японы түүх]]
[[Ангилал:Японы Үндсэн Хууль| ]]
[[Ангилал:Японы эзэн хаант улс|Үндсэн Хууль]]
[[Ангилал:20-р зууны эрх зүйн эх сурвалж]]
[[Ангилал:1946 оны улс төр]]
[[Ангилал:Үндсэн Хууль улс орноор]]</text>
      <sha1>bnd69w4lawvaos9l2ula4hv90fwz5an</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Navbox</title>
    <ns>10</ns>
    <id>15792</id>
    <revision>
      <id>706573</id>
      <parentid>659097</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T09:25:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="94" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#invoke:Navbox|navbox}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{Documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>tqodcaa2vvhehqaod229udlla0wimek</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Опозит</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17170</id>
    <revision>
      <id>706468</id>
      <parentid>706380</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T13:23:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1340" xml:space="preserve">==Хамтлагийн гишүүд==
{{Main|Опозит хамтлагийн гишүүдийн жагсаалт}}

'''Одоогийн гишүүд'''
* [[Гантулга]] – раппер, дуучин,  {{small|(2004 оноос хойш)}}
* [[Энэрэл]] – раппер, дуучин,  {{small|(2004 оноос хойш)}}

'''Өмнөх гишүүд'''
* [[Лигро]] – раппер, дуучин {{small|(тодорхойгүй)}}
* [[Цогоо]] – раппер, дуучин {{small|(тодорхойгүй)}}

== Дискографи ==
{{| Опозит дискографи|Опозит продакшн дискографи}}

'''Студи цомгууд'''
* ''[[Микрофон Тооллын 3 дугаар Он (цомог)|Микрофон Тооллын 3 дугаар Он]]'' (2010)
* ''[[Цагаан Баавгай (цомог)|Цагаан Баавгай]]'' (2015)

=== Дууны дүрс бичлэгүүд ===

* &quot;Driftworks&quot;
* &quot;Let's Dance&quot; 
* &quot;Амьдрал бол кино&quot; 
* &quot;Амьдралын тоглоом&quot;
* &quot;Би чамд гомдохгүй&quot;
* &quot;Лобха&quot;
* &quot;Муу жолооч&quot;
* &quot;Нээх тийм гоё байдаг даа тэ?&quot;
* &quot;Сайхан бүсгүй&quot;
* &quot;Сүүлийн удаа&quot;
* &quot;Хакуна Матата&quot;
* &quot;Хожимдсон&quot;
* &quot;Хотын шөнө&quot;
* &quot;Хоюул&quot;</text>
      <sha1>3jmw8dmys47uv7cl6i6sgh2h3hchc4b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дээд эрдэмт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17942</id>
    <revision>
      <id>706528</id>
      <parentid>588957</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T01:53:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Нэр */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12915" xml:space="preserve">{{Хаан
|name        = Хуньтайж
|title       = Хожуу Алтан улсын хаан (1626-1636) &lt;br&gt;  [[Чин улс]]ын [[хаан]] (1636-1643)
|image       = [[Файл:清 佚名 《清太宗崇德皇帝朝服像》.jpg|230px]]
|caption     =
| succession  = Хожуу Алтан улсын хаан
| reign       = 1626.10.20 – 1643.09.21 &lt;br&gt; (17 жил, 2-р хаан)
| predecessor   = [[Нурхач]]
| successor     = [[Эеэр засагч]]
|date of birth  = {{birth date|1592|11|28}}
|place of birth = 
|date of death  = {{death date and age1|1643|9|21|1592|11|28}} 
|place of death = 
|place of burial= 
|father         = Нурхач
|mother         = Шяоцигао
|queen          = 
|issue          = 
|royal house    = [[Айсингиоро]]
|era name       = '''Хожуу Алтан улс''' &lt;br&gt;(1626-1636) &lt;br&gt;[[манж хэл|манж]]: Абка-и суре &lt;br&gt;[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сэцэн &lt;br&gt;[[хятад хэл|хятад]]: Тяньцун &lt;br&gt; '''Чин улс''' &lt;br&gt;(1636-1643) &lt;br&gt;[[манж хэл|манж]]: Вэсихун эрдэмунгэ &lt;br&gt;[[монгол хэл|монгол]]: Дээд эрдэмт &lt;br&gt;[[хятад хэл|хятад]]: Чундө
}}

'''Хуньтайж''' [сэцэн] (1592-1643; 51 насласан) — 1626-1643 онд төр барьсан [[Чин улс]]ын хоёрдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. 

== Нэр ==
Хааны төрсөн нэр тодорхойгүй. ''Хунтайж'', ''Амбагай'', ''Богд хаан'' гэсэн нэрс бий. ''Абахай сэцэн'' гэж оросоор дамжсан нэр. Хоёр өөр оны цолтой. Тухайлбал 1626-1636 оны Хожуу Алтан улсын '''''Тэнгэрийн сэцэн''''', манжаар ''Абка-и суре'', хятадаар ''Тяньцун'', 1636-1643 оны Чин улсын '''''Дээд эрдэмт''''', манжаар ''Вэсихун эрдэмунгэ'', хятадаар ''Чундө'', хааны цолыг ''Чин Тайзун'' гэдэг.

== Бага нас ==
[[Файл:Жуубичиг.png|300px|thumb|left| Дээд Эрдэмт хаанаас Мин улсын цэргийн албанд байсан олон монгол ноёдод өгсөн бичиг (1640)]]
[[Файл:1636 invasion of Korea.png|thumb|right|1636 [[Манж-Солонгосын хоёрдугаар дайн]]]]
Манж нар улсаа байгуулсны дараа [[Мин улс]]ыг эзлэх бодлого явуулж бай Гэвч энэ бодлогод нь [[Монгол]]чууд тээг болох болжээ. Монголын Их хаан [[Лигдэн хаан]] нийт Монголчуудыг нэгтгэх төрийн бодлого явуулж байсан ба түүний эсрэг өмнөд Монголын ноёд тэмцэлдэж байв. Өмнөд Монголын ноёд Лигдэнг эсэргүүцэхийн төлөө Нурхачийн үеэс Манжтай холбоотон болох бодлого барьж байлаа. Харин Нурхачи Лигдэнг дарж, өмнөд Монголын ноёдыг өөртөө дагаар оруулах бодлого барьж байсан юм. Абахай хаан Нурхачийн бодлогыг үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ Монголын талаарх түүний бодлогыг улам боловсронгуй болгожээ. Жишээ нь: Нурхачи хааны үед Манжтай холбоотон болсон Монгол ноёдын ихэнхи хэсэг нь холбоотны тангарагаасаа няцаж, урвах явдал их гардаг байжээ. Харин Абахай хаан Монгол ноёдыг тавьсан тангарагтаа үнэнч байхыг шаардаж, тангарагаа зөрчвөл шийтгэж байхаар болсон ажээ. Үүний үр дүнд Манж, Монголын цэрэг Лигдэн болон Мин улсын эсрэг довтлох явдал тогтмол болов. Умард Алтан улсын Нурхачи хааны үед Лигдэн Мин улстай холбоотны гэрээ байгуулж, Мин улсын хилийг Манжийн довтолгооноос хамгаалах болсон ба үүнийхээ төлөөсөнд Мин улсаас жил бүр 13000 лан мөнгө авдаг байсан ажээ. Абахайн үед Манж нарын Мин улс руу хийх довтолгоон ширүүссэн тул Мин улс Лигдэнд жил бүр 81000 лан мөнгө өгдөг боллоо. 1630-аад онд Абахай хаан өмнөд Монголын зарим ноёдтой хамтран Лигдэнгийн эсрэг тэмцсэн бөгөөд улмаар 1632 онд Лигдэнг довтлоход Лигдэн Хөх нуур руу ухарчээ. Манжийн цэрэг Лигдэнг нэхэж, Түмэдийн нутагт байсан Байшин (одоогийн Хөх хот) хотыг шатаасан байна. Лигдэн хаан Хөх нуур руу ухарч яваад 1634 онд нас баржээ. Түүний эхнэр, хүүхэд, харъяат албатыг Манж нар хураан авч, захиргаандаа оруулав. Түүний дараа 1636 онд өмнөд Монголын 16 аймгийн ноёд чуулган нийлж, Манжийн хаан Абахайг Монголын хаанд өргөмжилсөн байна. Абахай Умард Алтан улсын нэрийг Цинь хэмээн өөрчилж, Тэнгэрийн сэцний хэмээх оны цолоо Дээд эрдэмтийн хэмээн халжээ. 1643 онд Абахай хаан нас баржээ. Зарим эх сурвалжид түүнийг хордуулсан гэдэг ажээ. Тэрээр албан ёсны гурван хатантай байсан бөгөөд тэдгээр нь бүгд Монгол хүмүүс байжээ.

== Гэр бүл ==
===Эцэг эх===
Эцэг:[[Нурхач|Нурхач баатар ]]
Эх:Шиао Ци Гао хатан
===Хатад, татвар===
# '''[[Боржигин Жэржэр]]''' (1600-1649),Хорчины Мангус тайжын охин. 1614 онд хааны ордонд орж, 1636 онд их хатан болсон. 1643 онд бэлбэсэн хатан болсон. Хожим нь Шиаодуаньвэнь хатан гэж нэхэн өргөмжлсөн. Дээд эрдэмт хааны 2,3,8 дугаар охидыг нь төрүүлсэн. 
# '''Боржигин Бумбутай''' (1613–1688), Хорчины Зайсан тайжын охин. Боржигин Жэржэрийн үеэл. 1625 онд Дээд эрдэмт хаантай ураг барилдаж, 1636 онд Юнфу ордны Жуан татвард өргөмжлүүлсэн. 1643 онд түүний хүү [[Эеэр засагч|Фулин]], хаан сууснаар бэлбэсэн их хатан болжээ. 4,5,7-р охидыг нь төрүүлж өгсөн. 
# Боржигин Харжүл (?-1641), Зайсан тайжын охин. Бумбутай хатны эгч. 1634 онд гэрлэж, 1636 онд Гуаньсуй ордны Чэнь татвард өргөмжлөгдсөн. Дээд эрдэмт хааны хайрт хатны нэг байсан. 1637 онд нэг хүү төрөөл, удалгүй эндсэн.   
# '''Боржигин Намужун''',(?-1674), Хорчин аймгийн хүн. өмнө нь Лигдэн хутагт хааны их хатан байсан. 1634 онд Лигдэн хааны нас барж, манж цэрэгт олзлогдсны дараа Манжийн хаан өөрийн хатан болгосон. Монголын түүхэн сурвалж бичигт Нагнан тайху гэдэг. 1636 онд Линьжи ордны эрхэм татвар болжээ. Тэрээр түүнд Бөмбөгөр хэмээх хүү, 11-р охиныг нь төрүүлсэн. Өмнөх хүү Абунайг нь манжийн хаан өргөмөл хүүгээ болгож, Абутай гэж нэрлэсэн. 
# '''Боржигин Бадамжав''' (?-1667), Лигдэн хааны бага хатан байсан. Манжид олзлогдоод хааны татвар болжээ. 1636 онд Яньчин ордны татвар хатнаар өргөмжлөгдсөн. Хүүхэд төрүүлээгүй.  
# '''Ниохуру овогт Нэгдүгээр татвар''' Манжийн хааны анхны хатан. Иду ноёны охин. Лобохойг төрүүлсэн. 
# '''Уланара овогт хоёрдугаар татвар''', Хүүгэ, Лүгэ, нэг охин төрүүлсэн. 
# '''Иэхэнара овогт татвар'''
# '''Боржигин овогт татвар'''
# '''Нара овогт татвар'''
# '''Хилэй овогт татвар'''
# '''Янжа овогт татвар'''
# '''Иргэн Гиоро овогт татвар'''
# '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', Түсэ агийг төрүүлсэн. 
# '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', 12-р гэгэг төрүүлсэн.
#

===Хөвгүүд===
# Хүүгэ 豪格 (1609–1648), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн.
# Лүгэ 洛格 (1611–1621), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн.
# Лобохой 洛博會 (1611–1617), Ниохуру овогт хатнаас мэндэлсэн.
# Ибусу 葉布舒 (1627–1690), Янжа овогт татвар эмээс төрсөн.
# Шосэ 碩塞 (1628–1655), Иэхэнара овогт татвар эмээс төрсөн.
# Гүсэ 高塞 (1637–1670), Нара овогт татвар эмээс төрсөн.
# Цаншу 常舒 (1637–1699), Иргэн гиоро овгийн татвар эмээс төрсөн.
# Нэр нь тодорхойгүй 8-р агь (1637–1638), Гуаньсуй ордны Чэнь татвар Боржигин Харжол хатнаас төрсөн.
# [[Эеэр засагч|Фулин]] 福臨 (1638–1661), Боржигин Бумбутай хатнаас төрсөн.
# Түүсэ 韜塞 (1639–1695), Нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн.
# Бөмбөгөр 博穆博果爾 (1642–1656), Линьжи ордны эрхэм татвар, Боржигин Намужун хатнаас төрсөн.

===Охид===
# '''Аухан гүрүн гүнж''' (敖漢)(1621–1654); 1633 онд Монголын Банди тайжтай гэрлэсэн.[44]
# '''Вэньжуан гүрүн гүнж'''(靖端長公主), жинхэнэ нэр нь Маката (馬喀塔) (1625–1663); 1635 онд Чахарын [[Эжэй хаан|Эжэй хантай]] гэрлэсэн. 1661 онд Эжэй ханы дүү '''Абунайтай''' гэрлэсэн.
# '''Жиндуань гүрүн гүнж''' (靖端長公主) (1628–1686); 1639 онд Хорчины Житатай тайжтай гэрлэсэн.
# '''Юнму гүрүн гүнж''' (雍穆長公主), жинхэнэ нэр Яту (雅圖) (1629–1678); 1641 онд үеэл Биртахартай гэрлэсэн.
# '''Шухуй гүрүн гүнж''' (淑慧長公主), жинхэнэ нэр Ату (阿圖) (1632–1700)
# Гүрүн гүнж (1633–1649), Хорчины Цэвээн тайжтай гэрлэсэн.
# '''Шүжэ гүрүн гүнж''' (淑哲長公主) (1633–1648) 
# '''Юн ань гүрүн гүнж''' (永安長公主) (1634–1692) 
# 9-р гэг (1635–1652).
# 10-р гэг (1635–1661). 
# '''Дуаньшүнь гүрүн гүнж'''(端順長公主) (1636–1650). 
# 12-р гэг (1637–1678).
# 13-р гэг (1638–1657).
# '''Кэчүнь гүрүн гүнж''' (和碩恪純長公主) (1642–1704/5)Чахарын Хилэй 奇壘 овгийн татвар эмээс төрсөн. У Сан Гүйн хүү У Иншиунтай 1653 онд гэрлэсэн. 1673 онд У Ин Шиун алуулсан.

{{s-start}}
{{залгамжлал
|албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]]
|он=1626—1643 он
|өмнө=[[Нурхач]]
|дараа=[[Эеэр засагч]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:1592 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1643 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Чин улсын хаан]]
[[Ангилал:Манж үндэстэн]]</text>
      <sha1>4pdobyiyonkx6ed9iwalnnd5hesps9h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монголын Ардын Нам (сэтгүүл)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18351</id>
    <revision>
      <id>706497</id>
      <parentid>139888</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T21:46:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.146</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3114" xml:space="preserve">“Монголын Ардын Нам”. Монголын хувьсгалт хэвлэлийн түүхэнд тогтмол хэвлэлийн уламжлалт хэлбэр болох сонинтой зэрэгцэн гарсан анхны сэтгүүл юм. МАН-ын II их хурлын шийдвэр ёсоор 1923 оны 10 дугаар сараас эхлэн сар тутам 5-6 хэвлэлийн хуудастай номын хэлбэрээр гарч эхэлжээ. “Улс төр, гэгээрэл”, “Эдийн засаг”, “Нам эвлэлийн байгууллага”, “Монгол Ардын Намын түүх” зэрэг тогтмол булантай энэ сэтгүүл намын II их хурлын шийдвэрийг тайлбарлах, ард олон, ялангуяа, Намын гишүүдийн улс төрийн идэвхийг өрнүүлж, нам олон түмний холбоог бэхжүүлэх үйлсэд чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. Сэтгүүл II их хурлын үндсэн бүх материалыг нийтэлсний дотор их хурлаас В.И.Ленинд явуулсан цахилгаан утсыг хэвлэжээ. “М. А. Н.” сэтгүүл намын байр суурийг хамгаалж, түүний бодлогыг мушгин гуйвуулах аливаа илрэлтэй шийдвэртэй тэмцэж байв. “Монголын Залуучууд”-ын “Манай нам” сэтгүүлд гарсан нэгэн нийтлэлийг буруушаан шүүмжилсэн “Үнэнч шударга байвал зохих тухай” гэсэн гарчигтай өгүүлэл нь манай хэвлэлийн түүхэнд зэрэгцэн гарч байгаа хэвлэлүүд нэг нэгнийхээ нийтлэлийг үнэлж дүгнэсэн анхны оролдлого бөгөөд хэвлэлийн тойм, шүүмж судлалын эхлэл байжээ” (58.225). Энэ шүүмж нь ардын намыг дайрч давшлах оролдлогыг няцаахын хамт цаашид тогтмол хэвлэлийг хэрүүл маргаан, хов жив, аар саар асуудлаар хөөцөлдөх талбар болгохоос сэрэмжлүүлж, мэдээллийн зарчимч шударга хэрэгсэл болгон төлөвшүүлэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн байна. “М. А. Н.” сэтгүүл, сонин сэтгүүл хоёрын дүр төрх, зааг ялгааг тодруулан төлөвшүүлэхэд чухал ач холбогдолтой байсан төдийгүй тогтмол хэвлэлийн өвөрмөц төрөл болох сэтгүүлийг монголын сэтгүүл зүйд хөгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэжээ.

[[Ангилал:Эдийн засгийн сэтгүүл]]
[[Ангилал:1923 онд анх хэвлэгдсэн]]</text>
      <sha1>61meaa0low5uculhv90kkpcf4lqzix4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Түшээт хан аймаг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23563</id>
    <revision>
      <id>706503</id>
      <parentid>702329</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T22:40:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.189</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10439" xml:space="preserve">'''Түшээт хан аймаг''' нь [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манжийн эрхшээлийн үе]], [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсын]] үед оршин байсан [[Халх|Халх Монголын]] 4 аймгийн нэг юм. 

== Түүх ==
[[Файл:Түшээт хан аймаг.png|thumb|150px|Манжийн үе Хан уулын чуулган]]
[[Файл:1911-1919.jpg|thumb|150px|Олноо өргөгдсөн үед Түшээт хан]][[Батмөнх Даян хаан|Батмөнх Даян хааны]] хүү [[Гэрсэнз|Гэрсэнзийн]] 7 хүү Ар Халхыг хуваан авахад 3-р хүү [[Онохуй Үйзэн ноён]] (1534-?) [[горлос]], хэрэгүд (гэрүүд) отгийг өвлөн авчээ. 1580-аад оны үеэс Онохуйн ахмад хөвгүүн [[Абтай сайн хан|Абтай]] хүчирхэгжиж, Түвэдийн [[Далай лам|3-р Далай лам]]&lt;nowiki/&gt;аас “Очир сайн хан” гэдэг цол хүртсэнээр Халхын ноёдын дотор хамгийн түрүүн “хан” цолтон буй болов. Абтайн дэд хөвгүүн Эриехэй түүний “хан” цолыг залгамжилж, “Мэргэн хан” гэгдэж байв. Түүний дараа Эриехэйн хөвгүүн Гомбодорж “Түшээт хан”, ач Чахундорж нар “Очирай Түшээт хан” гэдэг цолтойгоор Халхын зүүн гарын нэгэн тэргүүний үүргийг гүйцэтгэж байсан нь хожим Түшээт хан аймаг байгуулагдах үндсийг тавьжээ.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/121 Ц.Цэрэндорж. Түшээт хан аймаг. МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ТАЙЛБАР ТОЛЬ.]&lt;/ref&gt;

1691 онд Халхын гурван хан [[Долоннуурын чуулган|Долоон нуурын чуулганаар]] [[Манж Чин гүрэн|Манжид]] дагаар орсон. Халх Манжийн эрхшээлд орсны дараа Халхад 3 аймаг байгуулсны нэг нь Түшээт хан аймаг байв. 1725 онд зарим хошууг таслан өгч Сайн ноён хан аймгийг байгуулсан. Тус аймгийн ноёд 1728 оноос хойш 3 жил тутам нэгэн удаа цугларч хуралддаг нь &quot;'''Хан уулын чуулган'''&quot; гэдэг байв. 

Ардын хувьсгал ялсны дараа 1923 онд аймаг, хошууны нэрсийг уул, усны нэрээр солиход тус аймгийг Богд Хан уулын аймаг гэж нэрлэжээ.

== Газар зүй ==
Түшээт хан аймаг нь хойд талаараа Орос улстай шууд хиллэдэг. Түшээт хан аймгийн нутаг нь зүүнтэйд Хэнтийн нуруу, баруун этгээдэд Онги гол, өмнө этгээдэд Их говь, умар этгээдэд Цөх голд тус тус хүрдэг байжээ. Сэлэнгэ мөрний Монгол дахь хэсгийн ихэнх нь Орхон гол бараг бүтнээрээ, Туул, Хараа, Ерөө, Шарын голууд, Эгийн голын адаг хавь энэ аймагт хамаарна.

Аймгийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээ нь 422.740 ам дөрвөлжин км, нутгийн урт нь 900 км өргөн нь 249-619 км.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Батсайхан,О., Лонжид,З., Баяртөр,О., Алтанзаяа,Л. (2012) МОНГОЛЧУУД: XX-XXI зуунд Зурагт түүх. Улаанбаатар. МОНСУДАР&lt;/ref&gt;

== Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж ==
Халх Манжийн эрхшээлд орсны дараа 1691 оноос Халхад 3 аймаг байгуулсны нэг нь Түшээт хан аймаг юм. 1725 онд Түшээт хан аймгаас 19 хошууг нь тусгаарлан Сайн ноён аймгийг байгуулсан. 1725-1912 оны хооронд 20 хошуутай байв. Богд хаант Монгол улсын үед Илийн Цахарын Сумьяагийн хошуу нэмэгдсэнээр нийт 21 хошуутай болжээ. 1921 оны [[Ардын хувьсгал|Ардын хувьсгалын]] дараах шинэчлэл өөрчлөлтийн нэгэн болсон засаг захиргааны хуваарийн өөрчлөлтөөр 1923-1931 оны хооронд аймаг, хошууны нэрсийг уул, усны нэрээр солиход тус аймгийг Богд хан уулын аймаг гэж нэрлэжээ. 1931 оны 3-р сард энэ аймгийн хошуудаас [[Сэлэнгэ]], [[Төв]], [[Дорноговь]], [[Өмнөговь]] аймгууд байгуулагдаж дараа нь 1938 онд [[Булган]], 1942 онд [[Дундговь]], 1994 онд [[Дархан-Уул аймаг|Дархан-Уул]], [[Орхон аймаг|Орхон]] аймгийг тус тус байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Түшээт хан аймгийн, хошуу, отогийн нэрс ===
{{div col|colwidth=18em}}
* Ачит засгийн хошуу
* Ахай засгийн хошуу
* Баатар засгийн хошуу
* Дархан засгийн хошуу
* Дайчин засгийн хошуу
* Далай засгийн хошуу
* Жонон засгийн хошуу
* Бишрэлт засгийн хошуу
* Зоригт засгйн хошуу
* Илдэн засгийн хошуу
* Мэргэн засгийн хошуу
* Сүжигт засгийн хошуу
* Сэцэн засгийн хошуу
* Сэцэн засгийн хошуу
* Түшээт засгийн хошуу
* Түшээт ханы хошуу
* Түшээт ханы хошууны ар гөрөөчийн отог
* Үйзэн засгийн хошуу
* Цогтой засгийн хошуу
* Эетэй засгийн хошуу
* Эрдэнэ дайчинг засгийн хошуу
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Ялгуун баатар засгийн хошуу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
{{div col end}}

== Эдийн засаг ==
Түшээт хан аймагт Монгол улсын төв, Халхын жавзандамба хутагтын Их Хүрээ, Хийгт хот зэрэг худалдаа арилжааны томхон төвүүд оршдог, худалдаа арилжаа их дэлгэрсэн, гадаадын жуулчин эрдэмтэн олноор ирдэг нутаг байв. Мөн эртний Монголын нийслэл [[Хархорин сум|Хархорин хот]], Монгол анхны хийд [[Эрдэнэ Зуу хийд|Эрдэнэзуу]], [[Амарбаясгалант хийд|Амарбаягалант]] хийд энэ аймагт бий.

== Хүн ам зүй ==
1918 оны тоо бүртгэлээр Түшээт хан аймаг 20828 өрх, 100,1 мянган хүн амтай байв.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Аймгийн чуулган дарга нар ==

# Түшээт хан Ванжилдорж (1728-1732)
# Чин ван Данзандорж (1732-1733) 
# Түшээт хан Дондовдорж (1733-1743) 
# Жанжин ван Цэнгүнжав (1743-1746) 
# Түшээт хан Ямпилдорж (1747-1764)
# Жүн ван зэрэгт бэйс Дашпил (1764-1765)
# Чавга яринпил дайчин ван (1765-1777)
# Түшээт хан Цэдэндорж (1777-1783)
# Засаг, хошууны бэйс Сүндэвдорж  (1783-1798)
# Түшээт хан Цэдэндорж (1799-1815)
# 3асаг жүнван Түчинжав (1815-1817)
# 3асаг хошой чин ван Цэдэндорж (1817-1824 )
# Түшээ гүн Сономванчиг (1825-1837)
# Үйзэн гүн Пунцагдорж (1837-1846)
# 3асаг хошой чин ван Эрэнчиндорж (1846-1853)
# Түшээт хан Цэрэндорж (1854-1863) 
# 3асаг хошой Дайчин чин ван Цэрэндорж (1863-1884)
# Түшээ гүн Цэрэндорж (1884-1889)
# Түшээ гүн Цэдэнсодном /(1889-1890)
# Мэргэн ван Амгаабазар (1891)
# Бэйс Пунцагцэрэн (1892)
# 3асаг улсад туслагч гүн Мишигдорж /(1893-1899)
# Гүн [[Доржсүрэнхоролжав|Дондовжалбуупаламдорж]] /(1899-1908)
# 3асаг улсын түшээ гүн, Түшээт ван [[Чагдаржав]] (1909-1913)
# Туслагч гүн жонон засаг Ванчигравдан (1914)
# Дархан чин ван Пунцагцэрэн (1914-1921)

== Эх сурвалж ==
* [http://www.asuu.mn/ Асуу] веб хуудас дахь мэдээлэл: [http://www.asuu.mn/medleg/uls-tur/110/0908040001 Халхын Очирбат Түшээт ханы аймаг]
* Ц.Цэрэндорж. Түшээт хан аймаг. МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ТАЙЛБАР ТОЛЬ. https://mongoltoli.mn/history/h/121
* О.Батсайхан, З.Лонжид, О.Баяртөр, Л.Алтанзаяа. (2012). МОНГОЛЧУУД: XX-XXI зуунд Зурагт түүх. Улаанбаатар. МОНСУДАР
== Гадаад холбоос ==
* Монгол улсын Үндэсний архивын газрын веб хуудас дахь Г.Намнансүрэнгийн мэдээлэл: [http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:Rg3tC3etWvgJ:www.archives.gov.mn/index.php%3Foption%3Dcom_content%26task%3Dview%26id%3D655%26Itemid%3D302+%D0%BE%D1%87%D0%B8%D1%80%D0%B1%D0%B0%D1%82+%D1%82%D2%AF%D1%88%D1%8D%D1%8D%D1%82&amp;cd=1&amp;hl=mn&amp;ct=clnk&amp;gl=mn Халхын Очирбат сайн Түшээт хан нарын уг эх]

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Түшээт хан аймаг| ]]
[[Ангилал:Монголын урьдын засаг захиргааны нэгж]]</text>
      <sha1>b2wop1ruehcxz2g3skv1dqzb49uyojy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монголд Бурханы шашин дэлгэрсэн түүх</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24637</id>
    <revision>
      <id>706565</id>
      <parentid>701513</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:38:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16447" xml:space="preserve">'''Миний сургаал умраас умарт уламжлан дэлгэрнэ''' хэмээх бурхан багшийн өөрөө айлдсан гэдэг. Умар зүгийн дэлгэрэлт нь дундад азийн орнууд, [[Балба]], [[Төвд]], [[Монгол]], [[Буриад]] монгол, [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Япон]] гэсэн орнуудыг хамарч байжээ. Лалар
Ийнхүү Их хөлгөний сургаал дунд,төв, зүүн, зүүнхойд Азийг хамарсан өргөн уудам нутагт дэлгэрсэн. Харин Энэтхэг орноо эрт үеийн нэгэн уламжлалт шүтлэг болох хиндү шашин газар аван нийтэд дэлгэрч, түүний хажуугаар ислам шашин зарим газар нөлөөлснөөр бурхны шашин эх нутагтаа 1600 гаруй жил түгэн хөгжсөний эцэст XI –XII зууны үед үндсэндээ шахагдан арилжээ.
Бурханы шашин түүний дотор Их хөлгөний сургаалийн онол эрдэм, соёлын их өв санг өвлөн хадгалж, хөгжүүлэх талаар үлэмжийн их үүрэг гүйцэтгэсэн орон бол Төвд Монгол хоёр юм.
Ер буддизм нь дан гагц шашин бус, Энэтхэг болон Азийн янз бүрийн улс орны соёлын өв сан, мэдлэг ухааны үнэт зүйлийг буддизм гэдэг нэгэн нэрний дор нэгтгэж байсан бөгөөд [[Ганжуур]], [[Данжуур]] үүний нэг нотолгоо болно.
Монгол оронд бурханы шашин дэлгэрсэн түүхийг тоймлон өгүүлсэн бүтээлийг Хорчойнжүн буюу Дээдийн ном Монгол орноо дэлгэрч гарсан ёс хэмээдэг. Энэ талаар Сүмбэ хамба Ишбалжир, [[Цахар гэвш Лувсанчүлтэм]], [[Зава Дамдин]] гавж зэрэг олон мэргэд бүтээлээ туурвиж байжээ. Үүнд, Дамдин гавшийн “Умар зүгийн их Монгол улс орны домгийн их шастир ухааныг баясгагч гайхамшигт Алтан дэвтэр”, Сүмбэ хамба Ишбалжирын “Энэтхэг, Хятад, Төвд, Монгол орноо дээдийн ном ямар мэт дэлгэрсэн ёс Галбарвас модон”, Дармадала гүүшийн “Их Монголын оронд дээдийн ном ямар мэт дэлгэрсэн ёсыг тодорхой өгүүлэгч Цагаан лянхуан эрхис” зэрэг Монгол орноо бурханы шашин дэлгэрсэн түүхийн тухай зохиолыг нэрлэж болох юм. Тэд Монгол оронд бурханы шашин гурван удаа дэлгэрсэн хэмээн өгүүлддэг.
Ийнхүү Монгол оронд бурхны шашин дэлгэрсэн түүх нь:
#[[Хүннү гүрэн|Хүннү гүрнээс]] хүртлэх үед Энэтхэгээс шууд болон Дундад Азиар дамжин Бага, Их хөлгөний урсгалууд дэлгэрсэн үе буюу аргын тооллын өмнөх II зуунаас аргын тооллын XI зууныг хамрах бурхны шашны түрүү дэлгэрлийн үе
#[[Чингис хаан]]аас [[Тогоонтөмөр хаан]] хүртлэх их хаадын үед Төвдийн сажава хийгээд гармавагийн чиглэлүүд дэлгэрсэн буюу XIII-XIV зууны үеийн хамрах бурханы шашны дунд үеийн дэлгэрэлт
#[[Төвд]]өөс Богд [[Зонхов]]ын шашин дэлгэрч, хөгжсөн буюу XVI-XX зууны үеийг хамрах бурхны шашин дэргэрсэн гуравдугаар үе гэсэн өөр хоорондоо залгамж холбоо бүхий гурван үеийг хамардаг
Энэ гурван үе тус бүр тухайн үеийнхээ нийгэм,  соёл, эдийн засаг, оюун санааны байдалтай холбоотойгоор өөр өөрийн өнгө төрхтэй. Гэхдээ аль ч үед нь бурхны шашны ном сургаал, соёл, мэдлэг ухааны мөн чанар, сонгодог уламжлал агуулагдсаар ирсэн байна. Түүний зэрэгцээ нэгэн онцлог нь энэхүү түүхэн үйл явц дунд Монгол онцлог бүхий Буддизм бүрэлдэн тогтсон билээ.

=== Халхад шажин дэлгэрсэн нь ===
Алтанг шашны нөлөөгөөр нэр сүр олж байгааг дуулсан Монголын барьцамхай том ноёдууд юунд зүгээр сууж тэсэхэв. Түмэн засагт хаан болон Халхын толгой феодал Автай (1554-1588) зэрэг эрхэмүүд шашин дэлгэрүүлэхээр хөөцөлдөж эхлэв. Нэн ялангуяа хожмийн Монголын хамгийн том үндэстэн болсон өнөөгийн тусгаар Монгол улсын гол түшэг тулгуур, ноён багана Халхад Гэрсэнз хунтайжийн III хүү Онохуй үйзэний хүү Автай ноёны явуулсан шашны үйл явдалууд их анхаарал татах нь зайлшгүй билээ.

Автай сайн ноён Халхад шашин залсан тухай олон домог байдаг бөгөөд хоорондоо зөрөөтэй байдаг юм. Ямар ч байсан Түмдийн Алтан хаан шашинд орон нэр сүр нь нилээн бадарч байгааг сонссон Автай ноён бусдын жишгээр лам залахаар шийджээ. Эсвэл Автай нь тодорхой хэмжээнд тэр үеийн бүс нутгийн хамгийн хүчирхэг хүн Алтангаас хараат байсан учраас түүний улс төрийн бодлогыг дагахаас өөр замгүй байсан байж магадгүй. Халхын түүхчид Автайг Түвдэд очиж шашин залсан гэдэг боловч үнэн хэрэгтээ Түмдийн Хөх хотод очин Далай ламтай уулзаж шашин залсан бололтой. Энэ үед Далай лам түүнд Очирваний хувилгаан, Очир сайн хан цол өгснөөр Халхад анхны хан цолтой хүн буй болжээ. Ирээдүйд өөртэй нь өрсөлдөж магадгүй хан цолтой хүн бий болоход Далай лам Содномжамцыг ивээлдээ авсан Алтан хаан дуртай байхгүй нь ойлгомжтой. Гэхдээ түүний ивээлд орсон Далай лам халхын ноёнд энэ цолыг өгөхөөс өөр аргагүй байсныг бодоход Халх Монгол тэр үес тун хүчирхэг болж Монголын түүхийн тавцанд ноёлох аймаг болох замаа тавьжээ гэдгийг гэрчилдэг. Тэгэхлээр Далай ламтай Автай ноён нь Алтан хааныг өнгөрсөнөөс хойш 1587 онд очиж уулзсан гэдэг нь үнэн болов уу? Ийнхүү Халхад хан цолтой хүн бий болж Буддын шашин залснаар Автай сайн хааны нэр сүр алдаршиж Халхыг нэг үе бараг ганцаараа мэдэх шахаж Түшээт хааны өвөг дээдэс болжээ. Уламжлал ёсоор Хувилай хааны үеэс ирсэн шашныг хамгаалагч догшин дүртэй Махагал бурхан Монголын буддын шашны гол шүтээн болсон.

Халхад Автай хаан нь түүний нэг хувилбар Гомбогүр бурханыг залав. Бас зарим мэдээгээр бол Очирвань бурханыг хамт залжээ. Монголын хамгийн хатуу ширүүн, уур амьсгал бүхий бүс нутаг говь цөл ихтэй Халхаас ирсэн тул хамгийн хэрэгтэй зүйл нь болох ертөнцийг үүсгэгч хоёр дахь бурхан, бороо, хур үүл, аянга цахилгааныг эзэмшигч Очирваань бурханыг бэлэгдэж өгсөн байх. Эхэн үедээ Монгол оронд улаан болон шарын шашны урсгал нь падлийгүй байлаа. Жишээлбэл: Түмэн засагт хаанаас авахуулаад Лигдэн хаан хүртэл улааны лам нарыг шүтэж байсан. Автай сайн хаан Эрдэнэ зууг байгуулахдаа улааны лам Лодойнямбуугаар аравнайлуулж [18, 27х] байснаас шалтгаалан Халхын Богдууд Эрдэнэ зуугаас дайжин Их хүрээгээ нүүлгэж байсан бололтой. Гэтэл дорно зүгт Зүрчидийн Нурхайч (1575-1626) хэмээхээр толгойлуулсан Умард Алтан улс гэгч бий болон зальхай арга хэрэглэн, Монгол аймгуудын хагарал дээр тоглож эхэлсэн нь улаан шараар талцаж Монголчууд хядалцахад нөлөө үзүүлсэн нь дамжиггүй. Цахарын Лигдэн хаан (1592-1634) нь бүх Монголын хаан нэртэйгээс цаашгүй болж бусад аймгууд нь хэзээнээс Монголын албат байсан Зүрчидийн овд автан тэдний холбоотон болж эхлэв.

Монгол орны гадаад байдал нэн хүндэрсэн энэ үед Далай лам тэргүүтэй шарын шашныхан шинээр гарч ирж буй хүчирхэг энэхүү улсад тал засан улмаар 1642 онд Манжийн хааныг Манзшури бурханы хувилгаан гэж өргөмжилсөн нь Монголын тусгаар тогтнол эрх чөлөөний тэмцэлд оюун санааны маш том цохилт өгсөн юм. Ер нь Алтан хааныг нас бармагц тэд өөр нэг хүчтэн Мин гүрэнтэй холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан байна.Тийм учраас Далай лам болон түүний дагалдан баясагч нарыг номхотгон ариутгахыг Лигдэн хаан нь зорьсон боловч харамсалтайгаар замдаа таалал төгсжээ. Шашны түүхчид Монголын сүүлчийн албан ёсны их хаан Лигдэнийг шашны дайсан гэж бичдэг авч Лигдэн хаан нь шашныг алагчилж үздэггүй байв.

Монгол хэл дээр Буддын ном судруудыг орчуулуулж байсан. Ганжуур судрыг хүртэл бүрэн орчуулуулжээ. Хэдий Монголын сүүлчийн албан ёсны хаан Лигдэн таалал төгссөн боловч сүүлд түүний үр, ач хүү Бүрнээ ван Монголын их хааны угсаа гэдгээ нотлон хэзээ ч мартахгүй байж эгзэгтэй цаг үед Манжийн эсрэг бослого гарган байлдаж байгаад ах дүү нарынхаа хамт алуулжээ. Ингэж Монголын хаан ширээг албан ёсоор залгамжлагч нарыг Манж нар устгасан байна. Хэдий монголын олон ноёдууд харийнханы арга мэхэнд автан тэдний талд зүтгэх, эсвэл энэ хүнд үед идэвхгүй байр суурь баримталж байсан авч Халхын томоохон ноён, соён гэгээрүүлэгч Цогт тайж(1580-1637) Лигдэн хааны бодлогыг илт дэмжин Монгол хэл дээр ном судар орчуулуулах төдийгүй улс төрийн амьдралд идэвхитэй оролцон түүнийг дэмжихээр Хөх нуур руу хөдөлсөн. Шашны түүхчдийн үздэгээр бол нутаг орондоо хавчигдан нүүсэн ч гэлцдэг. Дашрамд өгүүлэхэд хожмийн нэрт эрдэмтэн, соён гэгээрүүлэгч, эх оронч, үндэсний үзэлтэн Бямбын Ренчин гуай эхийн талаасаа Цогт хун тайжийн дайн, тулааны хөл үймээнээр Орост дүрвэж гарсан үр садынх нь удам билээ.

Цогт тайж Хөх нуурт ирэх үед Лигдэн хаан нас барж хүү Эжээ хонгор нь эхийн хамт Манжид олзлогдсон хүнд үе байлаа. Цогт хунтайж уулаасаа ухаалаг шийдэмгий хүний хувьд Хөх нуурт ноёрхож байсан Түмдийн Хулачи ноёныг эрхэндээ оруулан улмаар Түвдийн улааны шашныхан болон хаад, ноёдыг өөртөө татан хүч хуримтлуулан шарын шашныг дарахаар шийджээ. Шашны талаас улааны шашныхан нь шарын шашин нь Монголчуудын цэргийн болон эдийн засгийн дэмжлэгээр (өргөл барьцаар) хүчирхэгжиж ноёрхож байгаад, Түвдийн хаад, ноёдууд нь болохоор шарын шашныхан улс төрийн эрх мэдлийн булаалцалдах болсонд дургүйцэн тэдний эсрэг тэмцэх болсноор Хөх нуурын Цогт хаан хэмээн алдаршиж эхэлсэн түүнийг дагах болжээ. Ингээд Ахмад рүү Арслан тайжид 10,000 цэрэг өгөн Түвд рүү “энхийг сахиулахаар” Түвдийн хаад, ноёд, улааны урсгалын хүсэлтээр илгээжээ.

Далай лам тэргүүтэй шарын шашныхан Монгол цэргийн сэтгэл, санаа, оюун ухааныг мохоох элдэв шашны дэг ёслолуудыг үйлдсэн боловч цогтой, золбоотой Халх Монголын дайчин цэргүүдээс мянган бурхадаараа хүрээлүүлээд ч хувь тавилангаасаа зайлах аргагүйг ойлгон тэр үеийн Монголын бас нэгэн хүчирхэг аймаг асан Дөрвөн Ойрадын холбооноос тусламж эрэлхийлсэн байна.

==Эх сурвалж==
* «Буддын уламжлалт мэдлэг ухааны үндэс» номноос

[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Эртний Монголын түүх]]
[[Ангилал:Монгол угсаатны түүх]]
[[Ангилал:Монгол угсаатан улсуудын түүх| ]]
[[Ангилал:Монголд оршин тогтнож байсан улсууд]]</text>
      <sha1>gskygmmpr5xerwdvh8bk2ez47osl2th</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706566</id>
      <parentid>706565</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:40:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.190</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16469" xml:space="preserve">'''Миний сургаал умраас умарт уламжлан дэлгэрнэ''' хэмээх бурхан багшийн өөрөө айлдсан гэдэг. Умар зүгийн дэлгэрэлт нь дундад азийн орнууд, [[Балба]], [[Төвд]], [[Монгол]], [[Буриад]] монгол, [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Япон]] гэсэн орнуудыг хамарч байжээ. Лалар
Ийнхүү Их хөлгөний сургаал дунд,төв, зүүн, зүүнхойд Азийг хамарсан өргөн уудам нутагт дэлгэрсэн. Харин Энэтхэг орноо эрт үеийн нэгэн уламжлалт шүтлэг болох хиндү шашин газар аван нийтэд дэлгэрч, түүний хажуугаар ислам шашин зарим газар нөлөөлснөөр бурхны шашин эх нутагтаа 1600 гаруй жил түгэн хөгжсөний эцэст XI –XII зууны үед үндсэндээ шахагдан арилжээ.
Бурханы шашин түүний дотор Их хөлгөний сургаалийн онол эрдэм, соёлын их өв санг өвлөн хадгалж, хөгжүүлэх талаар үлэмжийн их үүрэг гүйцэтгэсэн орон бол Төвд Монгол хоёр юм.
Ер буддизм нь дан гагц шашин бус, Энэтхэг болон Азийн янз бүрийн улс орны соёлын өв сан, мэдлэг ухааны үнэт зүйлийг буддизм гэдэг нэгэн нэрний дор нэгтгэж байсан бөгөөд [[Ганжуур]], [[Данжуур]] үүний нэг нотолгоо болно.
Монгол оронд бурханы шашин дэлгэрсэн түүхийг тоймлон өгүүлсэн бүтээлийг Хорчойнжүн буюу Дээдийн ном Монгол орноо дэлгэрч гарсан ёс хэмээдэг. Энэ талаар Сүмбэ хамба Ишбалжир, [[Цахар гэвш Лувсанчүлтэм]], [[Зава Дамдин]] гавж зэрэг олон мэргэд бүтээлээ туурвиж байжээ. Үүнд, Дамдин гавшийн “Умар зүгийн их Монгол улс орны домгийн их шастир ухааныг баясгагч гайхамшигт Алтан дэвтэр”, Сүмбэ хамба Ишбалжирын “Энэтхэг, Хятад, Төвд, Монгол орноо дээдийн ном ямар мэт дэлгэрсэн ёс Галбарвас модон”, Дармадала гүүшийн “Их Монголын оронд дээдийн ном ямар мэт дэлгэрсэн ёсыг тодорхой өгүүлэгч Цагаан лянхуан эрхис” зэрэг Монгол орноо бурханы шашин дэлгэрсэн түүхийн тухай зохиолыг нэрлэж болох юм. Тэд Монгол оронд бурханы шашин гурван удаа дэлгэрсэн хэмээн өгүүлддэг.
Ийнхүү Монгол оронд бурхны шашин дэлгэрсэн түүх нь:
#[[Хүннү гүрэн|Хүннү гүрнээс]] [[Уйгур улс]] хүртлэх үед Энэтхэгээс шууд болон Дундад Азиар дамжин Бага, Их хөлгөний урсгалууд дэлгэрсэн үе буюу аргын тооллын өмнөх II зуунаас аргын тооллын XI зууныг хамрах бурхны шашны түрүү дэлгэрлийн үе
#[[Чингис хаан]]аас [[Тогоонтөмөр хаан]] хүртлэх их хаадын үед Төвдийн сажава хийгээд гармавагийн чиглэлүүд дэлгэрсэн буюу XIII-XIV зууны үеийн хамрах бурханы шашны дунд үеийн дэлгэрэлт
#[[Төвд]]өөс Богд [[Зонхов]]ын шашин дэлгэрч, хөгжсөн буюу XVI-XX зууны үеийг хамрах бурхны шашин дэргэрсэн гуравдугаар үе гэсэн өөр хоорондоо залгамж холбоо бүхий гурван үеийг хамардаг
Энэ гурван үе тус бүр тухайн үеийнхээ нийгэм,  соёл, эдийн засаг, оюун санааны байдалтай холбоотойгоор өөр өөрийн өнгө төрхтэй. Гэхдээ аль ч үед нь бурхны шашны ном сургаал, соёл, мэдлэг ухааны мөн чанар, сонгодог уламжлал агуулагдсаар ирсэн байна. Түүний зэрэгцээ нэгэн онцлог нь энэхүү түүхэн үйл явц дунд Монгол онцлог бүхий Буддизм бүрэлдэн тогтсон билээ.

=== Халхад шажин дэлгэрсэн нь ===
Алтанг шашны нөлөөгөөр нэр сүр олж байгааг дуулсан Монголын барьцамхай том ноёдууд юунд зүгээр сууж тэсэхэв. Түмэн засагт хаан болон Халхын толгой феодал Автай (1554-1588) зэрэг эрхэмүүд шашин дэлгэрүүлэхээр хөөцөлдөж эхлэв. Нэн ялангуяа хожмийн Монголын хамгийн том үндэстэн болсон өнөөгийн тусгаар Монгол улсын гол түшэг тулгуур, ноён багана Халхад Гэрсэнз хунтайжийн III хүү Онохуй үйзэний хүү Автай ноёны явуулсан шашны үйл явдалууд их анхаарал татах нь зайлшгүй билээ.

Автай сайн ноён Халхад шашин залсан тухай олон домог байдаг бөгөөд хоорондоо зөрөөтэй байдаг юм. Ямар ч байсан Түмдийн Алтан хаан шашинд орон нэр сүр нь нилээн бадарч байгааг сонссон Автай ноён бусдын жишгээр лам залахаар шийджээ. Эсвэл Автай нь тодорхой хэмжээнд тэр үеийн бүс нутгийн хамгийн хүчирхэг хүн Алтангаас хараат байсан учраас түүний улс төрийн бодлогыг дагахаас өөр замгүй байсан байж магадгүй. Халхын түүхчид Автайг Түвдэд очиж шашин залсан гэдэг боловч үнэн хэрэгтээ Түмдийн Хөх хотод очин Далай ламтай уулзаж шашин залсан бололтой. Энэ үед Далай лам түүнд Очирваний хувилгаан, Очир сайн хан цол өгснөөр Халхад анхны хан цолтой хүн буй болжээ. Ирээдүйд өөртэй нь өрсөлдөж магадгүй хан цолтой хүн бий болоход Далай лам Содномжамцыг ивээлдээ авсан Алтан хаан дуртай байхгүй нь ойлгомжтой. Гэхдээ түүний ивээлд орсон Далай лам халхын ноёнд энэ цолыг өгөхөөс өөр аргагүй байсныг бодоход Халх Монгол тэр үес тун хүчирхэг болж Монголын түүхийн тавцанд ноёлох аймаг болох замаа тавьжээ гэдгийг гэрчилдэг. Тэгэхлээр Далай ламтай Автай ноён нь Алтан хааныг өнгөрсөнөөс хойш 1587 онд очиж уулзсан гэдэг нь үнэн болов уу? Ийнхүү Халхад хан цолтой хүн бий болж Буддын шашин залснаар Автай сайн хааны нэр сүр алдаршиж Халхыг нэг үе бараг ганцаараа мэдэх шахаж Түшээт хааны өвөг дээдэс болжээ. Уламжлал ёсоор Хувилай хааны үеэс ирсэн шашныг хамгаалагч догшин дүртэй Махагал бурхан Монголын буддын шашны гол шүтээн болсон.

Халхад Автай хаан нь түүний нэг хувилбар Гомбогүр бурханыг залав. Бас зарим мэдээгээр бол Очирвань бурханыг хамт залжээ. Монголын хамгийн хатуу ширүүн, уур амьсгал бүхий бүс нутаг говь цөл ихтэй Халхаас ирсэн тул хамгийн хэрэгтэй зүйл нь болох ертөнцийг үүсгэгч хоёр дахь бурхан, бороо, хур үүл, аянга цахилгааныг эзэмшигч Очирваань бурханыг бэлэгдэж өгсөн байх. Эхэн үедээ Монгол оронд улаан болон шарын шашны урсгал нь падлийгүй байлаа. Жишээлбэл: Түмэн засагт хаанаас авахуулаад Лигдэн хаан хүртэл улааны лам нарыг шүтэж байсан. Автай сайн хаан Эрдэнэ зууг байгуулахдаа улааны лам Лодойнямбуугаар аравнайлуулж [18, 27х] байснаас шалтгаалан Халхын Богдууд Эрдэнэ зуугаас дайжин Их хүрээгээ нүүлгэж байсан бололтой. Гэтэл дорно зүгт Зүрчидийн Нурхайч (1575-1626) хэмээхээр толгойлуулсан Умард Алтан улс гэгч бий болон зальхай арга хэрэглэн, Монгол аймгуудын хагарал дээр тоглож эхэлсэн нь улаан шараар талцаж Монголчууд хядалцахад нөлөө үзүүлсэн нь дамжиггүй. Цахарын Лигдэн хаан (1592-1634) нь бүх Монголын хаан нэртэйгээс цаашгүй болж бусад аймгууд нь хэзээнээс Монголын албат байсан Зүрчидийн овд автан тэдний холбоотон болж эхлэв.

Монгол орны гадаад байдал нэн хүндэрсэн энэ үед Далай лам тэргүүтэй шарын шашныхан шинээр гарч ирж буй хүчирхэг энэхүү улсад тал засан улмаар 1642 онд Манжийн хааныг Манзшури бурханы хувилгаан гэж өргөмжилсөн нь Монголын тусгаар тогтнол эрх чөлөөний тэмцэлд оюун санааны маш том цохилт өгсөн юм. Ер нь Алтан хааныг нас бармагц тэд өөр нэг хүчтэн Мин гүрэнтэй холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан байна.Тийм учраас Далай лам болон түүний дагалдан баясагч нарыг номхотгон ариутгахыг Лигдэн хаан нь зорьсон боловч харамсалтайгаар замдаа таалал төгсжээ. Шашны түүхчид Монголын сүүлчийн албан ёсны их хаан Лигдэнийг шашны дайсан гэж бичдэг авч Лигдэн хаан нь шашныг алагчилж үздэггүй байв.

Монгол хэл дээр Буддын ном судруудыг орчуулуулж байсан. Ганжуур судрыг хүртэл бүрэн орчуулуулжээ. Хэдий Монголын сүүлчийн албан ёсны хаан Лигдэн таалал төгссөн боловч сүүлд түүний үр, ач хүү Бүрнээ ван Монголын их хааны угсаа гэдгээ нотлон хэзээ ч мартахгүй байж эгзэгтэй цаг үед Манжийн эсрэг бослого гарган байлдаж байгаад ах дүү нарынхаа хамт алуулжээ. Ингэж Монголын хаан ширээг албан ёсоор залгамжлагч нарыг Манж нар устгасан байна. Хэдий монголын олон ноёдууд харийнханы арга мэхэнд автан тэдний талд зүтгэх, эсвэл энэ хүнд үед идэвхгүй байр суурь баримталж байсан авч Халхын томоохон ноён, соён гэгээрүүлэгч Цогт тайж(1580-1637) Лигдэн хааны бодлогыг илт дэмжин Монгол хэл дээр ном судар орчуулуулах төдийгүй улс төрийн амьдралд идэвхитэй оролцон түүнийг дэмжихээр Хөх нуур руу хөдөлсөн. Шашны түүхчдийн үздэгээр бол нутаг орондоо хавчигдан нүүсэн ч гэлцдэг. Дашрамд өгүүлэхэд хожмийн нэрт эрдэмтэн, соён гэгээрүүлэгч, эх оронч, үндэсний үзэлтэн Бямбын Ренчин гуай эхийн талаасаа Цогт хун тайжийн дайн, тулааны хөл үймээнээр Орост дүрвэж гарсан үр садынх нь удам билээ.

Цогт тайж Хөх нуурт ирэх үед Лигдэн хаан нас барж хүү Эжээ хонгор нь эхийн хамт Манжид олзлогдсон хүнд үе байлаа. Цогт хунтайж уулаасаа ухаалаг шийдэмгий хүний хувьд Хөх нуурт ноёрхож байсан Түмдийн Хулачи ноёныг эрхэндээ оруулан улмаар Түвдийн улааны шашныхан болон хаад, ноёдыг өөртөө татан хүч хуримтлуулан шарын шашныг дарахаар шийджээ. Шашны талаас улааны шашныхан нь шарын шашин нь Монголчуудын цэргийн болон эдийн засгийн дэмжлэгээр (өргөл барьцаар) хүчирхэгжиж ноёрхож байгаад, Түвдийн хаад, ноёдууд нь болохоор шарын шашныхан улс төрийн эрх мэдлийн булаалцалдах болсонд дургүйцэн тэдний эсрэг тэмцэх болсноор Хөх нуурын Цогт хаан хэмээн алдаршиж эхэлсэн түүнийг дагах болжээ. Ингээд Ахмад рүү Арслан тайжид 10,000 цэрэг өгөн Түвд рүү “энхийг сахиулахаар” Түвдийн хаад, ноёд, улааны урсгалын хүсэлтээр илгээжээ.

Далай лам тэргүүтэй шарын шашныхан Монгол цэргийн сэтгэл, санаа, оюун ухааныг мохоох элдэв шашны дэг ёслолуудыг үйлдсэн боловч цогтой, золбоотой Халх Монголын дайчин цэргүүдээс мянган бурхадаараа хүрээлүүлээд ч хувь тавилангаасаа зайлах аргагүйг ойлгон тэр үеийн Монголын бас нэгэн хүчирхэг аймаг асан Дөрвөн Ойрадын холбооноос тусламж эрэлхийлсэн байна.

==Эх сурвалж==
* «Буддын уламжлалт мэдлэг ухааны үндэс» номноос

[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Эртний Монголын түүх]]
[[Ангилал:Монгол угсаатны түүх]]
[[Ангилал:Монгол угсаатан улсуудын түүх| ]]
[[Ангилал:Монголд оршин тогтнож байсан улсууд]]</text>
      <sha1>qab809ltl102fc6vrttbgncklfuk7h8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706567</id>
      <parentid>706566</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:44:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.190</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22057" xml:space="preserve">'''Миний сургаал умраас умарт уламжлан дэлгэрнэ''' хэмээх бурхан багшийн өөрөө айлдсан гэдэг. Умар зүгийн дэлгэрэлт нь дундад азийн орнууд, [[Балба]], [[Төвд]], [[Монгол]], [[Буриад]] монгол, [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Япон]] гэсэн орнуудыг хамарч байжээ. Лалар
Ийнхүү Их хөлгөний сургаал дунд,төв, зүүн, зүүнхойд Азийг хамарсан өргөн уудам нутагт дэлгэрсэн. Харин Энэтхэг орноо эрт үеийн нэгэн уламжлалт шүтлэг болох хиндү шашин газар аван нийтэд дэлгэрч, түүний хажуугаар ислам шашин зарим газар нөлөөлснөөр бурхны шашин эх нутагтаа 1600 гаруй жил түгэн хөгжсөний эцэст XI –XII зууны үед үндсэндээ шахагдан арилжээ.
Бурханы шашин түүний дотор Их хөлгөний сургаалийн онол эрдэм, соёлын их өв санг өвлөн хадгалж, хөгжүүлэх талаар үлэмжийн их үүрэг гүйцэтгэсэн орон бол Төвд Монгол хоёр юм.
Ер буддизм нь дан гагц шашин бус, Энэтхэг болон Азийн янз бүрийн улс орны соёлын өв сан, мэдлэг ухааны үнэт зүйлийг буддизм гэдэг нэгэн нэрний дор нэгтгэж байсан бөгөөд [[Ганжуур]], [[Данжуур]] үүний нэг нотолгоо болно.
Монгол оронд бурханы шашин дэлгэрсэн түүхийг тоймлон өгүүлсэн бүтээлийг Хорчойнжүн буюу Дээдийн ном Монгол орноо дэлгэрч гарсан ёс хэмээдэг. Энэ талаар Сүмбэ хамба Ишбалжир, [[Цахар гэвш Лувсанчүлтэм]], [[Зава Дамдин]] гавж зэрэг олон мэргэд бүтээлээ туурвиж байжээ. Үүнд, Дамдин гавшийн “Умар зүгийн их Монгол улс орны домгийн их шастир ухааныг баясгагч гайхамшигт Алтан дэвтэр”, Сүмбэ хамба Ишбалжирын “Энэтхэг, Хятад, Төвд, Монгол орноо дээдийн ном ямар мэт дэлгэрсэн ёс Галбарвас модон”, Дармадала гүүшийн “Их Монголын оронд дээдийн ном ямар мэт дэлгэрсэн ёсыг тодорхой өгүүлэгч Цагаан лянхуан эрхис” зэрэг Монгол орноо бурханы шашин дэлгэрсэн түүхийн тухай зохиолыг нэрлэж болох юм. Тэд Монгол оронд бурханы шашин гурван удаа дэлгэрсэн хэмээн өгүүлддэг.
Ийнхүү Монгол оронд бурхны шашин дэлгэрсэн түүх нь:
#[[Хүннү гүрэн|Хүннү гүрнээс]] [[Уйгур улс]] хүртлэх үед Энэтхэгээс шууд болон Дундад Азиар дамжин Бага, Их хөлгөний урсгалууд дэлгэрсэн үе буюу аргын тооллын өмнөх II зуунаас аргын тооллын XI зууныг хамрах бурхны шашны түрүү дэлгэрлийн үе
#[[Чингис хаан]]аас [[Тогоонтөмөр хаан]] хүртлэх их хаадын үед Төвдийн сажава хийгээд гармавагийн чиглэлүүд дэлгэрсэн буюу XIII-XIV зууны үеийн хамрах бурханы шашны дунд үеийн дэлгэрэлт
#[[Төвд]]өөс Богд [[Зонхов]]ын шашин дэлгэрч, хөгжсөн буюу XVI-XX зууны үеийг хамрах бурхны шашин дэргэрсэн гуравдугаар үе гэсэн өөр хоорондоо залгамж холбоо бүхий гурван үеийг хамардаг
Энэ гурван үе тус бүр тухайн үеийнхээ нийгэм,  соёл, эдийн засаг, оюун санааны байдалтай холбоотойгоор өөр өөрийн өнгө төрхтэй. Гэхдээ аль ч үед нь бурхны шашны ном сургаал, соёл, мэдлэг ухааны мөн чанар, сонгодог уламжлал агуулагдсаар ирсэн байна. Түүний зэрэгцээ нэгэн онцлог нь энэхүү түүхэн үйл явц дунд Монгол онцлог бүхий Буддизм бүрэлдэн тогтсон билээ.

== Төвөдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого ==
1642 он гэхэд Хошуудын Гүүш хаан Төвөдийг бүрэн илбэн тохинуулж, захиргаандаа оруулснаар хаан ширээнд нь заларчээ. Улмаар түүхэн дэх хамгийн авьяаслаг Далай лам гэгдэх V Далай лам Лувсанжамцыг (1617-1682) Төвөдийн шашны тэргүүнд өргөмжилснөөр Төвөд болон Монгол оронд шарын шашин хэмээх Төвөдийн буддизмын нэгэн урсгал бүрэн ноёрхож эхлэв. Гэвч Гүүш хаан буюу Төрбайх хашир хүний хувьд Төвөдийн зарим том хийдийн лам нарыг Богд цолоор өргөмжлөн Далай ламыг “хэмжээнд нь барих” арга хэмжээ авч байсан байна. Тэд дотоод асуудлаа шийдсэн болохоор гадаад асуудалдаа зав гаргав. Тэр үед мандан хүчирхэгжиж байсан Манж дай чин гүрэнд уулаасаа хүчтэнийг дагадаг уламжлал ёсоороо сээтэн хаяж, мөн өглөгийн эзэн болсон Монгол оронд төвөдүүд “хараа” тавьж байлаа. Учир нь шарын шашныхны бичдэгээр өглөг буяны эзэн болсон монголчууд нь тэдний орлогын хамгийн том эх булаг, цэрэг улс төрийн хамгаалалт нь байсан билээ. Баяжиж хүчирхэгжсэн шарын шашин 1645 оноос алдарт Потала ордон мэтийн том төслүүдийг хэрэгжүүлж V Далай ламыг нас барснаас арваад жилийн хойно дуусгажээ. Ер нь Төвөдийн буддизм баяжиж хүчирхэгжсэн нь монголчууд энэ шашинд орсонтой салшгүй холбоотой. Харин Монгол орноос өргөл барьц нэртэй асар их баялаг гадагшаа урсаж эхэлснээр монголчуудын ядуурал, доройтлын гол эх үүсвэрүүдийн нэг болсон юм.


=== Халхад шажин дэлгэрсэн нь ===
Алтанг шашны нөлөөгөөр нэр сүр олж байгааг дуулсан Монголын барьцамхай том ноёдууд юунд зүгээр сууж тэсэхэв. Түмэн засагт хаан болон Халхын толгой феодал Автай (1554-1588) зэрэг эрхэмүүд шашин дэлгэрүүлэхээр хөөцөлдөж эхлэв. Нэн ялангуяа хожмийн Монголын хамгийн том үндэстэн болсон өнөөгийн тусгаар Монгол улсын гол түшэг тулгуур, ноён багана Халхад Гэрсэнз хунтайжийн III хүү Онохуй үйзэний хүү Автай ноёны явуулсан шашны үйл явдалууд их анхаарал татах нь зайлшгүй билээ.

Автай сайн ноён Халхад шашин залсан тухай олон домог байдаг бөгөөд хоорондоо зөрөөтэй байдаг юм. Ямар ч байсан Түмдийн Алтан хаан шашинд орон нэр сүр нь нилээн бадарч байгааг сонссон Автай ноён бусдын жишгээр лам залахаар шийджээ. Эсвэл Автай нь тодорхой хэмжээнд тэр үеийн бүс нутгийн хамгийн хүчирхэг хүн Алтангаас хараат байсан учраас түүний улс төрийн бодлогыг дагахаас өөр замгүй байсан байж магадгүй. Халхын түүхчид Автайг Түвдэд очиж шашин залсан гэдэг боловч үнэн хэрэгтээ Түмдийн Хөх хотод очин Далай ламтай уулзаж шашин залсан бололтой. Энэ үед Далай лам түүнд Очирваний хувилгаан, Очир сайн хан цол өгснөөр Халхад анхны хан цолтой хүн буй болжээ. Ирээдүйд өөртэй нь өрсөлдөж магадгүй хан цолтой хүн бий болоход Далай лам Содномжамцыг ивээлдээ авсан Алтан хаан дуртай байхгүй нь ойлгомжтой. Гэхдээ түүний ивээлд орсон Далай лам халхын ноёнд энэ цолыг өгөхөөс өөр аргагүй байсныг бодоход Халх Монгол тэр үес тун хүчирхэг болж Монголын түүхийн тавцанд ноёлох аймаг болох замаа тавьжээ гэдгийг гэрчилдэг. Тэгэхлээр Далай ламтай Автай ноён нь Алтан хааныг өнгөрсөнөөс хойш 1587 онд очиж уулзсан гэдэг нь үнэн болов уу? Ийнхүү Халхад хан цолтой хүн бий болж Буддын шашин залснаар Автай сайн хааны нэр сүр алдаршиж Халхыг нэг үе бараг ганцаараа мэдэх шахаж Түшээт хааны өвөг дээдэс болжээ. Уламжлал ёсоор Хувилай хааны үеэс ирсэн шашныг хамгаалагч догшин дүртэй Махагал бурхан Монголын буддын шашны гол шүтээн болсон.

Халхад Автай хаан нь түүний нэг хувилбар Гомбогүр бурханыг залав. Бас зарим мэдээгээр бол Очирвань бурханыг хамт залжээ. Монголын хамгийн хатуу ширүүн, уур амьсгал бүхий бүс нутаг говь цөл ихтэй Халхаас ирсэн тул хамгийн хэрэгтэй зүйл нь болох ертөнцийг үүсгэгч хоёр дахь бурхан, бороо, хур үүл, аянга цахилгааныг эзэмшигч Очирваань бурханыг бэлэгдэж өгсөн байх. Эхэн үедээ Монгол оронд улаан болон шарын шашны урсгал нь падлийгүй байлаа. Жишээлбэл: Түмэн засагт хаанаас авахуулаад Лигдэн хаан хүртэл улааны лам нарыг шүтэж байсан. Автай сайн хаан Эрдэнэ зууг байгуулахдаа улааны лам Лодойнямбуугаар аравнайлуулж [18, 27х] байснаас шалтгаалан Халхын Богдууд Эрдэнэ зуугаас дайжин Их хүрээгээ нүүлгэж байсан бололтой. Гэтэл дорно зүгт Зүрчидийн Нурхайч (1575-1626) хэмээхээр толгойлуулсан Умард Алтан улс гэгч бий болон зальхай арга хэрэглэн, Монгол аймгуудын хагарал дээр тоглож эхэлсэн нь улаан шараар талцаж Монголчууд хядалцахад нөлөө үзүүлсэн нь дамжиггүй. Цахарын Лигдэн хаан (1592-1634) нь бүх Монголын хаан нэртэйгээс цаашгүй болж бусад аймгууд нь хэзээнээс Монголын албат байсан Зүрчидийн овд автан тэдний холбоотон болж эхлэв.

Монгол орны гадаад байдал нэн хүндэрсэн энэ үед Далай лам тэргүүтэй шарын шашныхан шинээр гарч ирж буй хүчирхэг энэхүү улсад тал засан улмаар 1642 онд Манжийн хааныг Манзшури бурханы хувилгаан гэж өргөмжилсөн нь Монголын тусгаар тогтнол эрх чөлөөний тэмцэлд оюун санааны маш том цохилт өгсөн юм. Ер нь Алтан хааныг нас бармагц тэд өөр нэг хүчтэн Мин гүрэнтэй холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан байна.Тийм учраас Далай лам болон түүний дагалдан баясагч нарыг номхотгон ариутгахыг Лигдэн хаан нь зорьсон боловч харамсалтайгаар замдаа таалал төгсжээ. Шашны түүхчид Монголын сүүлчийн албан ёсны их хаан Лигдэнийг шашны дайсан гэж бичдэг авч Лигдэн хаан нь шашныг алагчилж үздэггүй байв.

Монгол хэл дээр Буддын ном судруудыг орчуулуулж байсан. Ганжуур судрыг хүртэл бүрэн орчуулуулжээ. Хэдий Монголын сүүлчийн албан ёсны хаан Лигдэн таалал төгссөн боловч сүүлд түүний үр, ач хүү Бүрнээ ван Монголын их хааны угсаа гэдгээ нотлон хэзээ ч мартахгүй байж эгзэгтэй цаг үед Манжийн эсрэг бослого гарган байлдаж байгаад ах дүү нарынхаа хамт алуулжээ. Ингэж Монголын хаан ширээг албан ёсоор залгамжлагч нарыг Манж нар устгасан байна. Хэдий монголын олон ноёдууд харийнханы арга мэхэнд автан тэдний талд зүтгэх, эсвэл энэ хүнд үед идэвхгүй байр суурь баримталж байсан авч Халхын томоохон ноён, соён гэгээрүүлэгч Цогт тайж(1580-1637) Лигдэн хааны бодлогыг илт дэмжин Монгол хэл дээр ном судар орчуулуулах төдийгүй улс төрийн амьдралд идэвхитэй оролцон түүнийг дэмжихээр Хөх нуур руу хөдөлсөн. Шашны түүхчдийн үздэгээр бол нутаг орондоо хавчигдан нүүсэн ч гэлцдэг. Дашрамд өгүүлэхэд хожмийн нэрт эрдэмтэн, соён гэгээрүүлэгч, эх оронч, үндэсний үзэлтэн Бямбын Ренчин гуай эхийн талаасаа Цогт хун тайжийн дайн, тулааны хөл үймээнээр Орост дүрвэж гарсан үр садынх нь удам билээ.

Цогт тайж Хөх нуурт ирэх үед Лигдэн хаан нас барж хүү Эжээ хонгор нь эхийн хамт Манжид олзлогдсон хүнд үе байлаа. Цогт хунтайж уулаасаа ухаалаг шийдэмгий хүний хувьд Хөх нуурт ноёрхож байсан Түмдийн Хулачи ноёныг эрхэндээ оруулан улмаар Түвдийн улааны шашныхан болон хаад, ноёдыг өөртөө татан хүч хуримтлуулан шарын шашныг дарахаар шийджээ. Шашны талаас улааны шашныхан нь шарын шашин нь Монголчуудын цэргийн болон эдийн засгийн дэмжлэгээр (өргөл барьцаар) хүчирхэгжиж ноёрхож байгаад, Түвдийн хаад, ноёдууд нь болохоор шарын шашныхан улс төрийн эрх мэдлийн булаалцалдах болсонд дургүйцэн тэдний эсрэг тэмцэх болсноор Хөх нуурын Цогт хаан хэмээн алдаршиж эхэлсэн түүнийг дагах болжээ. Ингээд Ахмад рүү Арслан тайжид 10,000 цэрэг өгөн Түвд рүү “энхийг сахиулахаар” Түвдийн хаад, ноёд, улааны урсгалын хүсэлтээр илгээжээ.

Далай лам тэргүүтэй шарын шашныхан Монгол цэргийн сэтгэл, санаа, оюун ухааныг мохоох элдэв шашны дэг ёслолуудыг үйлдсэн боловч цогтой, золбоотой Халх Монголын дайчин цэргүүдээс мянган бурхадаараа хүрээлүүлээд ч хувь тавилангаасаа зайлах аргагүйг ойлгон тэр үеийн Монголын бас нэгэн хүчирхэг аймаг асан Дөрвөн Ойрадын холбооноос тусламж эрэлхийлсэн байна.

Монголын нэг том ноён Халхын Автай сайн ханы дүү Түмэнхэн ноён (хожмийн сайн ноён хан аймгийн өвөг) Монгол Далай ламаа өмгөөлөн Түвдэд цэрэглэн орсон боловч үймээн дарагдан, Далай лам үхсэн байсан тул түүний шарилын ажилд 10,000 лан мөнгө өргөн буцсанаас [18,28x] харахад Потала ордноос авахуулаад өдий төдий Түвдийн сүм хийдүүд тэр цаг үед баригдсан нь тохиолдол биш аж. Эндээс Монгол орны буян, заяаны хүчээр энэ ордон, сүм хийдүүд босжээ гээд хэлэхэд хилсдэхгүй. Харин өглөгийн эзэн болсон өгөөмөр сэтгэлтэй Монгол орон нь ядууран буурсаар хорьдугаар зууны эхээр шавар, гуулин бурханы цуглуулгатай, Монгол бичиг үсгээ гадарладаг хүн ховор мөртлөө энгийн хүн байтугай лам нар нь ч өөрсдөө ойлгодоггүй Түвд тарнийг хэн хүнгүй сайн цээжилсэн үндэстэн болж хувиржээ.

Петр хааны шинэчлэлээр Орос оронд барууныхныг ашиглан хөгжиж байсны дагуу 1719 онд Хятадад элчээр нь очиж байсан Европын тэргүүн гүрний иргэн Скот угсаатай Жон Белл (1691-1780) Монгол орноор дайран Бээжин орох замдаа “ … Эдгээр хүмүүс эрх чөлөөнд их дуртай… “[20, 22 х] хэмээн өөрийн хэвлүүлсэн тэмдэглэлдээ онцолж байсан бол ХХ зууны эхээр Монгол орноор заншилан тэнүүчилж байсан Европын хамгийн хоцрогдмол гүрэн Оросын тагнуул, туршуулуудын аль ч бүтээлд мохож, мөхөж байгаа ноомой хүлцэнгүй Монголын ард түмнийг дүрслэн, эзгүй шахуу болж байгаа ар Монголын газар нутагт санаархах Оросын империализмийн сувдаг шунал тачаалыг өдөөж байсан түүхтэй. Хэдийгээр Түвдийн буддизм Монгол оронд хүчтэй нэвтэрч эхэлсэн авч их гүрнээсээ өвлөсөн соёлын том тогооны шавхруу болж үлдсэн шашны нэр томьёогоо хэрэглэж, Түвд нэр томьёог тэр болгон хэрэглэлгүй, Самгард хэлээс авсан үгнүүдээрээ ашиглан хуучны орчуулгынхаа уламжлалыг хадгалж байсан байна.

==Эх сурвалж==
* «Буддын уламжлалт мэдлэг ухааны үндэс» номноос

[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Эртний Монголын түүх]]
[[Ангилал:Монгол угсаатны түүх]]
[[Ангилал:Монгол угсаатан улсуудын түүх| ]]
[[Ангилал:Монголд оршин тогтнож байсан улсууд]]</text>
      <sha1>p7pnc714l2ytdbvf35095nj8p26jk1d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706568</id>
      <parentid>706567</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:48:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.190</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Төвөдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24716" xml:space="preserve">'''Миний сургаал умраас умарт уламжлан дэлгэрнэ''' хэмээх бурхан багшийн өөрөө айлдсан гэдэг. Умар зүгийн дэлгэрэлт нь дундад азийн орнууд, [[Балба]], [[Төвд]], [[Монгол]], [[Буриад]] монгол, [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Япон]] гэсэн орнуудыг хамарч байжээ. Лалар
Ийнхүү Их хөлгөний сургаал дунд,төв, зүүн, зүүнхойд Азийг хамарсан өргөн уудам нутагт дэлгэрсэн. Харин Энэтхэг орноо эрт үеийн нэгэн уламжлалт шүтлэг болох хиндү шашин газар аван нийтэд дэлгэрч, түүний хажуугаар ислам шашин зарим газар нөлөөлснөөр бурхны шашин эх нутагтаа 1600 гаруй жил түгэн хөгжсөний эцэст XI –XII зууны үед үндсэндээ шахагдан арилжээ.
Бурханы шашин түүний дотор Их хөлгөний сургаалийн онол эрдэм, соёлын их өв санг өвлөн хадгалж, хөгжүүлэх талаар үлэмжийн их үүрэг гүйцэтгэсэн орон бол Төвд Монгол хоёр юм.
Ер буддизм нь дан гагц шашин бус, Энэтхэг болон Азийн янз бүрийн улс орны соёлын өв сан, мэдлэг ухааны үнэт зүйлийг буддизм гэдэг нэгэн нэрний дор нэгтгэж байсан бөгөөд [[Ганжуур]], [[Данжуур]] үүний нэг нотолгоо болно.
Монгол оронд бурханы шашин дэлгэрсэн түүхийг тоймлон өгүүлсэн бүтээлийг Хорчойнжүн буюу Дээдийн ном Монгол орноо дэлгэрч гарсан ёс хэмээдэг. Энэ талаар Сүмбэ хамба Ишбалжир, [[Цахар гэвш Лувсанчүлтэм]], [[Зава Дамдин]] гавж зэрэг олон мэргэд бүтээлээ туурвиж байжээ. Үүнд, Дамдин гавшийн “Умар зүгийн их Монгол улс орны домгийн их шастир ухааныг баясгагч гайхамшигт Алтан дэвтэр”, Сүмбэ хамба Ишбалжирын “Энэтхэг, Хятад, Төвд, Монгол орноо дээдийн ном ямар мэт дэлгэрсэн ёс Галбарвас модон”, Дармадала гүүшийн “Их Монголын оронд дээдийн ном ямар мэт дэлгэрсэн ёсыг тодорхой өгүүлэгч Цагаан лянхуан эрхис” зэрэг Монгол орноо бурханы шашин дэлгэрсэн түүхийн тухай зохиолыг нэрлэж болох юм. Тэд Монгол оронд бурханы шашин гурван удаа дэлгэрсэн хэмээн өгүүлддэг.
Ийнхүү Монгол оронд бурхны шашин дэлгэрсэн түүх нь:
#[[Хүннү гүрэн|Хүннү гүрнээс]] [[Уйгур улс]] хүртлэх үед Энэтхэгээс шууд болон Дундад Азиар дамжин Бага, Их хөлгөний урсгалууд дэлгэрсэн үе буюу аргын тооллын өмнөх II зуунаас аргын тооллын XI зууныг хамрах бурхны шашны түрүү дэлгэрлийн үе
#[[Чингис хаан]]аас [[Тогоонтөмөр хаан]] хүртлэх их хаадын үед Төвдийн сажава хийгээд гармавагийн чиглэлүүд дэлгэрсэн буюу XIII-XIV зууны үеийн хамрах бурханы шашны дунд үеийн дэлгэрэлт
#[[Төвд]]өөс Богд [[Зонхов]]ын шашин дэлгэрч, хөгжсөн буюу XVI-XX зууны үеийг хамрах бурхны шашин дэргэрсэн гуравдугаар үе гэсэн өөр хоорондоо залгамж холбоо бүхий гурван үеийг хамардаг
Энэ гурван үе тус бүр тухайн үеийнхээ нийгэм,  соёл, эдийн засаг, оюун санааны байдалтай холбоотойгоор өөр өөрийн өнгө төрхтэй. Гэхдээ аль ч үед нь бурхны шашны ном сургаал, соёл, мэдлэг ухааны мөн чанар, сонгодог уламжлал агуулагдсаар ирсэн байна. Түүний зэрэгцээ нэгэн онцлог нь энэхүү түүхэн үйл явц дунд Монгол онцлог бүхий Буддизм бүрэлдэн тогтсон билээ.

== Төвөдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого ==
1642 он гэхэд Хошуудын Гүүш хаан Төвөдийг бүрэн илбэн тохинуулж, захиргаандаа оруулснаар хаан ширээнд нь заларчээ. Улмаар түүхэн дэх хамгийн авьяаслаг Далай лам гэгдэх V Далай лам Лувсанжамцыг (1617-1682) Төвөдийн шашны тэргүүнд өргөмжилснөөр Төвөд болон Монгол оронд шарын шашин хэмээх Төвөдийн буддизмын нэгэн урсгал бүрэн ноёрхож эхлэв. Гэвч Гүүш хаан буюу Төрбайх хашир хүний хувьд Төвөдийн зарим том хийдийн лам нарыг Богд цолоор өргөмжлөн Далай ламыг “хэмжээнд нь барих” арга хэмжээ авч байсан байна. Тэд дотоод асуудлаа шийдсэн болохоор гадаад асуудалдаа зав гаргав. Тэр үед мандан хүчирхэгжиж байсан Манж дай чин гүрэнд уулаасаа хүчтэнийг дагадаг уламжлал ёсоороо сээтэн хаяж, мөн өглөгийн эзэн болсон Монгол оронд төвөдүүд “хараа” тавьж байлаа. Учир нь шарын шашныхны бичдэгээр өглөг буяны эзэн болсон монголчууд нь тэдний орлогын хамгийн том эх булаг, цэрэг улс төрийн хамгаалалт нь байсан билээ. Баяжиж хүчирхэгжсэн шарын шашин 1645 оноос алдарт Потала ордон мэтийн том төслүүдийг хэрэгжүүлж V Далай ламыг нас барснаас арваад жилийн хойно дуусгажээ. Ер нь Төвөдийн буддизм баяжиж хүчирхэгжсэн нь монголчууд энэ шашинд орсонтой салшгүй холбоотой. Харин Монгол орноос өргөл барьц нэртэй асар их баялаг гадагшаа урсаж эхэлснээр монголчуудын ядуурал, доройтлын гол эх үүсвэрүүдийн нэг болсон юм.

=== Өвөр Монголд шажин дэлгэрсэн нь ===
Мөн Монголчуудыг оюун санааны хувьд нэгдэх замын хааж Монголын том аймаг, улс болгонд шашны тэргүүнүүдийг залжээ. Жишээ татваас: Эзэл, хуваа буюу хуваа, эзэл гэсэн бодлого баримтлан Халхад Жавзундамба, Ойрадад Галдан (1643-1697), өвөр Монголд Жанжаа хутагтуудыг шашны тэргүүнүүд болгон тусад нь өргөмжилсөн нь монгол орны бутралыг оюун санааныхан хүрээнд бататгав. Манжийн хаад Жанжаа хутагтыг эрхэмлэж байсан бол, Түвдүүд Ойрадыг илүүд үзэж байсан байна. Баримт дурдвал Манжийн түүхэнд ганцхан удаа л улсын багш хэмээх хүндэтгэлийг Далай ламд ч, Банчин богдод ч өгч байгаагүй мөртлөө Энх-Амгалан хааны үед Жанжаа хутагт өгч байж. Түвдүүд болохоор Галданг илт дэмжиж, түүнийг дайтахаар сахилаа өгч шар шувтлахад нь зөвшөөрч, хожим амьтаны амийг нигүүлсэн тэвчигч бурханы номт Далай ламын хүсэлтээр Зүүн Туркестаны лалын шашны тэмцэлдэгч нэг талыг дэмжиж дайтахыг хүсэж бичиг илгээж байлаа. Мөн Зүүнгарынхан Халх руу түрэмгийлэн довтлох нэг шалтагаа болгон Өндөр гэгээнийг Далай ламын элч төлөөлөгчөөс өндөр суудалд заларсан хэмээн яллаж байв. Хэдий тиймч Буддын шашин хүчтэй дэлгэрснээр дэвшилтэд үзэгдэл гарч соёл иргэншлийн тулгуур хот, суурин үүсэх бодит хөрс болсон. Жишээ нь: Богдын Хүрээ -Улаанбаатар, Хошуудын Авлай хийд- Казахстаны Семиплатиск, Цорсын гулзын (угалзын) хийд – Шинжааны Кульж, Өвөр Монголын Хөх хот зэрэг Монголын нутаг асан дээрхи эдгээр олон хотууд шарын шашны суурин хийдүүдээс үүсэлтэй.

=== Халхад шажин дэлгэрсэн нь ===
Алтанг шашны нөлөөгөөр нэр сүр олж байгааг дуулсан Монголын барьцамхай том ноёдууд юунд зүгээр сууж тэсэхэв. Түмэн засагт хаан болон Халхын толгой феодал Автай (1554-1588) зэрэг эрхэмүүд шашин дэлгэрүүлэхээр хөөцөлдөж эхлэв. Нэн ялангуяа хожмийн Монголын хамгийн том үндэстэн болсон өнөөгийн тусгаар Монгол улсын гол түшэг тулгуур, ноён багана Халхад Гэрсэнз хунтайжийн III хүү Онохуй үйзэний хүү Автай ноёны явуулсан шашны үйл явдалууд их анхаарал татах нь зайлшгүй билээ.

Автай сайн ноён Халхад шашин залсан тухай олон домог байдаг бөгөөд хоорондоо зөрөөтэй байдаг юм. Ямар ч байсан Түмдийн Алтан хаан шашинд орон нэр сүр нь нилээн бадарч байгааг сонссон Автай ноён бусдын жишгээр лам залахаар шийджээ. Эсвэл Автай нь тодорхой хэмжээнд тэр үеийн бүс нутгийн хамгийн хүчирхэг хүн Алтангаас хараат байсан учраас түүний улс төрийн бодлогыг дагахаас өөр замгүй байсан байж магадгүй. Халхын түүхчид Автайг Түвдэд очиж шашин залсан гэдэг боловч үнэн хэрэгтээ Түмдийн Хөх хотод очин Далай ламтай уулзаж шашин залсан бололтой. Энэ үед Далай лам түүнд Очирваний хувилгаан, Очир сайн хан цол өгснөөр Халхад анхны хан цолтой хүн буй болжээ. Ирээдүйд өөртэй нь өрсөлдөж магадгүй хан цолтой хүн бий болоход Далай лам Содномжамцыг ивээлдээ авсан Алтан хаан дуртай байхгүй нь ойлгомжтой. Гэхдээ түүний ивээлд орсон Далай лам халхын ноёнд энэ цолыг өгөхөөс өөр аргагүй байсныг бодоход Халх Монгол тэр үес тун хүчирхэг болж Монголын түүхийн тавцанд ноёлох аймаг болох замаа тавьжээ гэдгийг гэрчилдэг. Тэгэхлээр Далай ламтай Автай ноён нь Алтан хааныг өнгөрсөнөөс хойш 1587 онд очиж уулзсан гэдэг нь үнэн болов уу? Ийнхүү Халхад хан цолтой хүн бий болж Буддын шашин залснаар Автай сайн хааны нэр сүр алдаршиж Халхыг нэг үе бараг ганцаараа мэдэх шахаж Түшээт хааны өвөг дээдэс болжээ. Уламжлал ёсоор Хувилай хааны үеэс ирсэн шашныг хамгаалагч догшин дүртэй Махагал бурхан Монголын буддын шашны гол шүтээн болсон.

Халхад Автай хаан нь түүний нэг хувилбар Гомбогүр бурханыг залав. Бас зарим мэдээгээр бол Очирвань бурханыг хамт залжээ. Монголын хамгийн хатуу ширүүн, уур амьсгал бүхий бүс нутаг говь цөл ихтэй Халхаас ирсэн тул хамгийн хэрэгтэй зүйл нь болох ертөнцийг үүсгэгч хоёр дахь бурхан, бороо, хур үүл, аянга цахилгааныг эзэмшигч Очирваань бурханыг бэлэгдэж өгсөн байх. Эхэн үедээ Монгол оронд улаан болон шарын шашны урсгал нь падлийгүй байлаа. Жишээлбэл: Түмэн засагт хаанаас авахуулаад Лигдэн хаан хүртэл улааны лам нарыг шүтэж байсан. Автай сайн хаан Эрдэнэ зууг байгуулахдаа улааны лам Лодойнямбуугаар аравнайлуулж [18, 27х] байснаас шалтгаалан Халхын Богдууд Эрдэнэ зуугаас дайжин Их хүрээгээ нүүлгэж байсан бололтой. Гэтэл дорно зүгт Зүрчидийн Нурхайч (1575-1626) хэмээхээр толгойлуулсан Умард Алтан улс гэгч бий болон зальхай арга хэрэглэн, Монгол аймгуудын хагарал дээр тоглож эхэлсэн нь улаан шараар талцаж Монголчууд хядалцахад нөлөө үзүүлсэн нь дамжиггүй. Цахарын Лигдэн хаан (1592-1634) нь бүх Монголын хаан нэртэйгээс цаашгүй болж бусад аймгууд нь хэзээнээс Монголын албат байсан Зүрчидийн овд автан тэдний холбоотон болж эхлэв.

Монгол орны гадаад байдал нэн хүндэрсэн энэ үед Далай лам тэргүүтэй шарын шашныхан шинээр гарч ирж буй хүчирхэг энэхүү улсад тал засан улмаар 1642 онд Манжийн хааныг Манзшури бурханы хувилгаан гэж өргөмжилсөн нь Монголын тусгаар тогтнол эрх чөлөөний тэмцэлд оюун санааны маш том цохилт өгсөн юм. Ер нь Алтан хааныг нас бармагц тэд өөр нэг хүчтэн Мин гүрэнтэй холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан байна.Тийм учраас Далай лам болон түүний дагалдан баясагч нарыг номхотгон ариутгахыг Лигдэн хаан нь зорьсон боловч харамсалтайгаар замдаа таалал төгсжээ. Шашны түүхчид Монголын сүүлчийн албан ёсны их хаан Лигдэнийг шашны дайсан гэж бичдэг авч Лигдэн хаан нь шашныг алагчилж үздэггүй байв.

Монгол хэл дээр Буддын ном судруудыг орчуулуулж байсан. Ганжуур судрыг хүртэл бүрэн орчуулуулжээ. Хэдий Монголын сүүлчийн албан ёсны хаан Лигдэн таалал төгссөн боловч сүүлд түүний үр, ач хүү Бүрнээ ван Монголын их хааны угсаа гэдгээ нотлон хэзээ ч мартахгүй байж эгзэгтэй цаг үед Манжийн эсрэг бослого гарган байлдаж байгаад ах дүү нарынхаа хамт алуулжээ. Ингэж Монголын хаан ширээг албан ёсоор залгамжлагч нарыг Манж нар устгасан байна. Хэдий монголын олон ноёдууд харийнханы арга мэхэнд автан тэдний талд зүтгэх, эсвэл энэ хүнд үед идэвхгүй байр суурь баримталж байсан авч Халхын томоохон ноён, соён гэгээрүүлэгч Цогт тайж(1580-1637) Лигдэн хааны бодлогыг илт дэмжин Монгол хэл дээр ном судар орчуулуулах төдийгүй улс төрийн амьдралд идэвхитэй оролцон түүнийг дэмжихээр Хөх нуур руу хөдөлсөн. Шашны түүхчдийн үздэгээр бол нутаг орондоо хавчигдан нүүсэн ч гэлцдэг. Дашрамд өгүүлэхэд хожмийн нэрт эрдэмтэн, соён гэгээрүүлэгч, эх оронч, үндэсний үзэлтэн Бямбын Ренчин гуай эхийн талаасаа Цогт хун тайжийн дайн, тулааны хөл үймээнээр Орост дүрвэж гарсан үр садынх нь удам билээ.

Цогт тайж Хөх нуурт ирэх үед Лигдэн хаан нас барж хүү Эжээ хонгор нь эхийн хамт Манжид олзлогдсон хүнд үе байлаа. Цогт хунтайж уулаасаа ухаалаг шийдэмгий хүний хувьд Хөх нуурт ноёрхож байсан Түмдийн Хулачи ноёныг эрхэндээ оруулан улмаар Түвдийн улааны шашныхан болон хаад, ноёдыг өөртөө татан хүч хуримтлуулан шарын шашныг дарахаар шийджээ. Шашны талаас улааны шашныхан нь шарын шашин нь Монголчуудын цэргийн болон эдийн засгийн дэмжлэгээр (өргөл барьцаар) хүчирхэгжиж ноёрхож байгаад, Түвдийн хаад, ноёдууд нь болохоор шарын шашныхан улс төрийн эрх мэдлийн булаалцалдах болсонд дургүйцэн тэдний эсрэг тэмцэх болсноор Хөх нуурын Цогт хаан хэмээн алдаршиж эхэлсэн түүнийг дагах болжээ. Ингээд Ахмад рүү Арслан тайжид 10,000 цэрэг өгөн Түвд рүү “энхийг сахиулахаар” Түвдийн хаад, ноёд, улааны урсгалын хүсэлтээр илгээжээ.

Далай лам тэргүүтэй шарын шашныхан Монгол цэргийн сэтгэл, санаа, оюун ухааныг мохоох элдэв шашны дэг ёслолуудыг үйлдсэн боловч цогтой, золбоотой Халх Монголын дайчин цэргүүдээс мянган бурхадаараа хүрээлүүлээд ч хувь тавилангаасаа зайлах аргагүйг ойлгон тэр үеийн Монголын бас нэгэн хүчирхэг аймаг асан Дөрвөн Ойрадын холбооноос тусламж эрэлхийлсэн байна.

Монголын нэг том ноён Халхын Автай сайн ханы дүү Түмэнхэн ноён (хожмийн сайн ноён хан аймгийн өвөг) Монгол Далай ламаа өмгөөлөн Түвдэд цэрэглэн орсон боловч үймээн дарагдан, Далай лам үхсэн байсан тул түүний шарилын ажилд 10,000 лан мөнгө өргөн буцсанаас [18,28x] харахад Потала ордноос авахуулаад өдий төдий Түвдийн сүм хийдүүд тэр цаг үед баригдсан нь тохиолдол биш аж. Эндээс Монгол орны буян, заяаны хүчээр энэ ордон, сүм хийдүүд босжээ гээд хэлэхэд хилсдэхгүй. Харин өглөгийн эзэн болсон өгөөмөр сэтгэлтэй Монгол орон нь ядууран буурсаар хорьдугаар зууны эхээр шавар, гуулин бурханы цуглуулгатай, Монгол бичиг үсгээ гадарладаг хүн ховор мөртлөө энгийн хүн байтугай лам нар нь ч өөрсдөө ойлгодоггүй Түвд тарнийг хэн хүнгүй сайн цээжилсэн үндэстэн болж хувиржээ.

Петр хааны шинэчлэлээр Орос оронд барууныхныг ашиглан хөгжиж байсны дагуу 1719 онд Хятадад элчээр нь очиж байсан Европын тэргүүн гүрний иргэн Скот угсаатай Жон Белл (1691-1780) Монгол орноор дайран Бээжин орох замдаа “ … Эдгээр хүмүүс эрх чөлөөнд их дуртай… “[20, 22 х] хэмээн өөрийн хэвлүүлсэн тэмдэглэлдээ онцолж байсан бол ХХ зууны эхээр Монгол орноор заншилан тэнүүчилж байсан Европын хамгийн хоцрогдмол гүрэн Оросын тагнуул, туршуулуудын аль ч бүтээлд мохож, мөхөж байгаа ноомой хүлцэнгүй Монголын ард түмнийг дүрслэн, эзгүй шахуу болж байгаа ар Монголын газар нутагт санаархах Оросын империализмийн сувдаг шунал тачаалыг өдөөж байсан түүхтэй. Хэдийгээр Түвдийн буддизм Монгол оронд хүчтэй нэвтэрч эхэлсэн авч их гүрнээсээ өвлөсөн соёлын том тогооны шавхруу болж үлдсэн шашны нэр томьёогоо хэрэглэж, Түвд нэр томьёог тэр болгон хэрэглэлгүй, Самгард хэлээс авсан үгнүүдээрээ ашиглан хуучны орчуулгынхаа уламжлалыг хадгалж байсан байна.

==Эх сурвалж==
* «Буддын уламжлалт мэдлэг ухааны үндэс» номноос

[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Эртний Монголын түүх]]
[[Ангилал:Монгол угсаатны түүх]]
[[Ангилал:Монгол угсаатан улсуудын түүх| ]]
[[Ангилал:Монголд оршин тогтнож байсан улсууд]]</text>
      <sha1>aptlov9stfc4aze31riwbdthq1o6jy8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706569</id>
      <parentid>706568</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:51:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.161</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Халхад шажин дэлгэрсэн нь */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27573" xml:space="preserve">'''Миний сургаал умраас умарт уламжлан дэлгэрнэ''' хэмээх бурхан багшийн өөрөө айлдсан гэдэг. Умар зүгийн дэлгэрэлт нь дундад азийн орнууд, [[Балба]], [[Төвд]], [[Монгол]], [[Буриад]] монгол, [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Япон]] гэсэн орнуудыг хамарч байжээ. Лалар
Ийнхүү Их хөлгөний сургаал дунд,төв, зүүн, зүүнхойд Азийг хамарсан өргөн уудам нутагт дэлгэрсэн. Харин Энэтхэг орноо эрт үеийн нэгэн уламжлалт шүтлэг болох хиндү шашин газар аван нийтэд дэлгэрч, түүний хажуугаар ислам шашин зарим газар нөлөөлснөөр бурхны шашин эх нутагтаа 1600 гаруй жил түгэн хөгжсөний эцэст XI –XII зууны үед үндсэндээ шахагдан арилжээ.
Бурханы шашин түүний дотор Их хөлгөний сургаалийн онол эрдэм, соёлын их өв санг өвлөн хадгалж, хөгжүүлэх талаар үлэмжийн их үүрэг гүйцэтгэсэн орон бол Төвд Монгол хоёр юм.
Ер буддизм нь дан гагц шашин бус, Энэтхэг болон Азийн янз бүрийн улс орны соёлын өв сан, мэдлэг ухааны үнэт зүйлийг буддизм гэдэг нэгэн нэрний дор нэгтгэж байсан бөгөөд [[Ганжуур]], [[Данжуур]] үүний нэг нотолгоо болно.
Монгол оронд бурханы шашин дэлгэрсэн түүхийг тоймлон өгүүлсэн бүтээлийг Хорчойнжүн буюу Дээдийн ном Монгол орноо дэлгэрч гарсан ёс хэмээдэг. Энэ талаар Сүмбэ хамба Ишбалжир, [[Цахар гэвш Лувсанчүлтэм]], [[Зава Дамдин]] гавж зэрэг олон мэргэд бүтээлээ туурвиж байжээ. Үүнд, Дамдин гавшийн “Умар зүгийн их Монгол улс орны домгийн их шастир ухааныг баясгагч гайхамшигт Алтан дэвтэр”, Сүмбэ хамба Ишбалжирын “Энэтхэг, Хятад, Төвд, Монгол орноо дээдийн ном ямар мэт дэлгэрсэн ёс Галбарвас модон”, Дармадала гүүшийн “Их Монголын оронд дээдийн ном ямар мэт дэлгэрсэн ёсыг тодорхой өгүүлэгч Цагаан лянхуан эрхис” зэрэг Монгол орноо бурханы шашин дэлгэрсэн түүхийн тухай зохиолыг нэрлэж болох юм. Тэд Монгол оронд бурханы шашин гурван удаа дэлгэрсэн хэмээн өгүүлддэг.
Ийнхүү Монгол оронд бурхны шашин дэлгэрсэн түүх нь:
#[[Хүннү гүрэн|Хүннү гүрнээс]] [[Уйгур улс]] хүртлэх үед Энэтхэгээс шууд болон Дундад Азиар дамжин Бага, Их хөлгөний урсгалууд дэлгэрсэн үе буюу аргын тооллын өмнөх II зуунаас аргын тооллын XI зууныг хамрах бурхны шашны түрүү дэлгэрлийн үе
#[[Чингис хаан]]аас [[Тогоонтөмөр хаан]] хүртлэх их хаадын үед Төвдийн сажава хийгээд гармавагийн чиглэлүүд дэлгэрсэн буюу XIII-XIV зууны үеийн хамрах бурханы шашны дунд үеийн дэлгэрэлт
#[[Төвд]]өөс Богд [[Зонхов]]ын шашин дэлгэрч, хөгжсөн буюу XVI-XX зууны үеийг хамрах бурхны шашин дэргэрсэн гуравдугаар үе гэсэн өөр хоорондоо залгамж холбоо бүхий гурван үеийг хамардаг
Энэ гурван үе тус бүр тухайн үеийнхээ нийгэм,  соёл, эдийн засаг, оюун санааны байдалтай холбоотойгоор өөр өөрийн өнгө төрхтэй. Гэхдээ аль ч үед нь бурхны шашны ном сургаал, соёл, мэдлэг ухааны мөн чанар, сонгодог уламжлал агуулагдсаар ирсэн байна. Түүний зэрэгцээ нэгэн онцлог нь энэхүү түүхэн үйл явц дунд Монгол онцлог бүхий Буддизм бүрэлдэн тогтсон билээ.

== Төвөдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого ==
1642 он гэхэд Хошуудын Гүүш хаан Төвөдийг бүрэн илбэн тохинуулж, захиргаандаа оруулснаар хаан ширээнд нь заларчээ. Улмаар түүхэн дэх хамгийн авьяаслаг Далай лам гэгдэх V Далай лам Лувсанжамцыг (1617-1682) Төвөдийн шашны тэргүүнд өргөмжилснөөр Төвөд болон Монгол оронд шарын шашин хэмээх Төвөдийн буддизмын нэгэн урсгал бүрэн ноёрхож эхлэв. Гэвч Гүүш хаан буюу Төрбайх хашир хүний хувьд Төвөдийн зарим том хийдийн лам нарыг Богд цолоор өргөмжлөн Далай ламыг “хэмжээнд нь барих” арга хэмжээ авч байсан байна. Тэд дотоод асуудлаа шийдсэн болохоор гадаад асуудалдаа зав гаргав. Тэр үед мандан хүчирхэгжиж байсан Манж дай чин гүрэнд уулаасаа хүчтэнийг дагадаг уламжлал ёсоороо сээтэн хаяж, мөн өглөгийн эзэн болсон Монгол оронд төвөдүүд “хараа” тавьж байлаа. Учир нь шарын шашныхны бичдэгээр өглөг буяны эзэн болсон монголчууд нь тэдний орлогын хамгийн том эх булаг, цэрэг улс төрийн хамгаалалт нь байсан билээ. Баяжиж хүчирхэгжсэн шарын шашин 1645 оноос алдарт Потала ордон мэтийн том төслүүдийг хэрэгжүүлж V Далай ламыг нас барснаас арваад жилийн хойно дуусгажээ. Ер нь Төвөдийн буддизм баяжиж хүчирхэгжсэн нь монголчууд энэ шашинд орсонтой салшгүй холбоотой. Харин Монгол орноос өргөл барьц нэртэй асар их баялаг гадагшаа урсаж эхэлснээр монголчуудын ядуурал, доройтлын гол эх үүсвэрүүдийн нэг болсон юм.

=== Өвөр Монголд шажин дэлгэрсэн нь ===
Мөн Монголчуудыг оюун санааны хувьд нэгдэх замын хааж Монголын том аймаг, улс болгонд шашны тэргүүнүүдийг залжээ. Жишээ татваас: Эзэл, хуваа буюу хуваа, эзэл гэсэн бодлого баримтлан Халхад Жавзундамба, Ойрадад Галдан (1643-1697), өвөр Монголд Жанжаа хутагтуудыг шашны тэргүүнүүд болгон тусад нь өргөмжилсөн нь монгол орны бутралыг оюун санааныхан хүрээнд бататгав. Манжийн хаад Жанжаа хутагтыг эрхэмлэж байсан бол, Түвдүүд Ойрадыг илүүд үзэж байсан байна. Баримт дурдвал Манжийн түүхэнд ганцхан удаа л улсын багш хэмээх хүндэтгэлийг Далай ламд ч, Банчин богдод ч өгч байгаагүй мөртлөө Энх-Амгалан хааны үед Жанжаа хутагт өгч байж. Түвдүүд болохоор Галданг илт дэмжиж, түүнийг дайтахаар сахилаа өгч шар шувтлахад нь зөвшөөрч, хожим амьтаны амийг нигүүлсэн тэвчигч бурханы номт Далай ламын хүсэлтээр Зүүн Туркестаны лалын шашны тэмцэлдэгч нэг талыг дэмжиж дайтахыг хүсэж бичиг илгээж байлаа. Мөн Зүүнгарынхан Халх руу түрэмгийлэн довтлох нэг шалтагаа болгон Өндөр гэгээнийг Далай ламын элч төлөөлөгчөөс өндөр суудалд заларсан хэмээн яллаж байв. Хэдий тиймч Буддын шашин хүчтэй дэлгэрснээр дэвшилтэд үзэгдэл гарч соёл иргэншлийн тулгуур хот, суурин үүсэх бодит хөрс болсон. Жишээ нь: Богдын Хүрээ -Улаанбаатар, Хошуудын Авлай хийд- Казахстаны Семиплатиск, Цорсын гулзын (угалзын) хийд – Шинжааны Кульж, Өвөр Монголын Хөх хот зэрэг Монголын нутаг асан дээрхи эдгээр олон хотууд шарын шашны суурин хийдүүдээс үүсэлтэй.

=== Халхад шажин дэлгэрсэн нь ===
Алтанг шашны нөлөөгөөр нэр сүр олж байгааг дуулсан Монголын барьцамхай том ноёдууд юунд зүгээр сууж тэсэхэв. Түмэн засагт хаан болон Халхын толгой феодал Автай (1554-1588) зэрэг эрхэмүүд шашин дэлгэрүүлэхээр хөөцөлдөж эхлэв. Нэн ялангуяа хожмийн Монголын хамгийн том үндэстэн болсон өнөөгийн тусгаар Монгол улсын гол түшэг тулгуур, ноён багана Халхад Гэрсэнз хунтайжийн III хүү Онохуй үйзэний хүү Автай ноёны явуулсан шашны үйл явдалууд их анхаарал татах нь зайлшгүй билээ.

Автай сайн ноён Халхад шашин залсан тухай олон домог байдаг бөгөөд хоорондоо зөрөөтэй байдаг юм. Ямар ч байсан Түмдийн Алтан хаан шашинд орон нэр сүр нь нилээн бадарч байгааг сонссон Автай ноён бусдын жишгээр лам залахаар шийджээ. Эсвэл Автай нь тодорхой хэмжээнд тэр үеийн бүс нутгийн хамгийн хүчирхэг хүн Алтангаас хараат байсан учраас түүний улс төрийн бодлогыг дагахаас өөр замгүй байсан байж магадгүй. Халхын түүхчид Автайг Түвдэд очиж шашин залсан гэдэг боловч үнэн хэрэгтээ Түмдийн Хөх хотод очин Далай ламтай уулзаж шашин залсан бололтой. Энэ үед Далай лам түүнд Очирваний хувилгаан, Очир сайн хан цол өгснөөр Халхад анхны хан цолтой хүн буй болжээ. Ирээдүйд өөртэй нь өрсөлдөж магадгүй хан цолтой хүн бий болоход Далай лам Содномжамцыг ивээлдээ авсан Алтан хаан дуртай байхгүй нь ойлгомжтой. Гэхдээ түүний ивээлд орсон Далай лам халхын ноёнд энэ цолыг өгөхөөс өөр аргагүй байсныг бодоход Халх Монгол тэр үес тун хүчирхэг болж Монголын түүхийн тавцанд ноёлох аймаг болох замаа тавьжээ гэдгийг гэрчилдэг. Тэгэхлээр Далай ламтай Автай ноён нь Алтан хааныг өнгөрсөнөөс хойш 1587 онд очиж уулзсан гэдэг нь үнэн болов уу? Ийнхүү Халхад хан цолтой хүн бий болж Буддын шашин залснаар Автай сайн хааны нэр сүр алдаршиж Халхыг нэг үе бараг ганцаараа мэдэх шахаж Түшээт хааны өвөг дээдэс болжээ. Уламжлал ёсоор Хувилай хааны үеэс ирсэн шашныг хамгаалагч догшин дүртэй Махагал бурхан Монголын буддын шашны гол шүтээн болсон.

Халхад Автай хаан нь түүний нэг хувилбар Гомбогүр бурханыг залав. Бас зарим мэдээгээр бол Очирвань бурханыг хамт залжээ. Монголын хамгийн хатуу ширүүн, уур амьсгал бүхий бүс нутаг говь цөл ихтэй Халхаас ирсэн тул хамгийн хэрэгтэй зүйл нь болох ертөнцийг үүсгэгч хоёр дахь бурхан, бороо, хур үүл, аянга цахилгааныг эзэмшигч Очирваань бурханыг бэлэгдэж өгсөн байх. Эхэн үедээ Монгол оронд улаан болон шарын шашны урсгал нь падлийгүй байлаа. Жишээлбэл: Түмэн засагт хаанаас авахуулаад Лигдэн хаан хүртэл улааны лам нарыг шүтэж байсан. Автай сайн хаан Эрдэнэ зууг байгуулахдаа улааны лам Лодойнямбуугаар аравнайлуулж [18, 27х] байснаас шалтгаалан Халхын Богдууд Эрдэнэ зуугаас дайжин Их хүрээгээ нүүлгэж байсан бололтой. Гэтэл дорно зүгт Зүрчидийн Нурхайч (1575-1626) хэмээхээр толгойлуулсан Умард Алтан улс гэгч бий болон зальхай арга хэрэглэн, Монгол аймгуудын хагарал дээр тоглож эхэлсэн нь улаан шараар талцаж Монголчууд хядалцахад нөлөө үзүүлсэн нь дамжиггүй. Цахарын Лигдэн хаан (1592-1634) нь бүх Монголын хаан нэртэйгээс цаашгүй болж бусад аймгууд нь хэзээнээс Монголын албат байсан Зүрчидийн овд автан тэдний холбоотон болж эхлэв.

Монгол орны гадаад байдал нэн хүндэрсэн энэ үед Далай лам тэргүүтэй шарын шашныхан шинээр гарч ирж буй хүчирхэг энэхүү улсад тал засан улмаар 1642 онд Манжийн хааныг Манзшури бурханы хувилгаан гэж өргөмжилсөн нь Монголын тусгаар тогтнол эрх чөлөөний тэмцэлд оюун санааны маш том цохилт өгсөн юм. Ер нь Алтан хааныг нас бармагц тэд өөр нэг хүчтэн Мин гүрэнтэй холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан байна.Тийм учраас Далай лам болон түүний дагалдан баясагч нарыг номхотгон ариутгахыг Лигдэн хаан нь зорьсон боловч харамсалтайгаар замдаа таалал төгсжээ. Шашны түүхчид Монголын сүүлчийн албан ёсны их хаан Лигдэнийг шашны дайсан гэж бичдэг авч Лигдэн хаан нь шашныг алагчилж үздэггүй байв.

Монгол хэл дээр Буддын ном судруудыг орчуулуулж байсан. Ганжуур судрыг хүртэл бүрэн орчуулуулжээ. Хэдий Монголын сүүлчийн албан ёсны хаан Лигдэн таалал төгссөн боловч сүүлд түүний үр, ач хүү Бүрнээ ван Монголын их хааны угсаа гэдгээ нотлон хэзээ ч мартахгүй байж эгзэгтэй цаг үед Манжийн эсрэг бослого гарган байлдаж байгаад ах дүү нарынхаа хамт алуулжээ. Ингэж Монголын хаан ширээг албан ёсоор залгамжлагч нарыг Манж нар устгасан байна. Хэдий монголын олон ноёдууд харийнханы арга мэхэнд автан тэдний талд зүтгэх, эсвэл энэ хүнд үед идэвхгүй байр суурь баримталж байсан авч Халхын томоохон ноён, соён гэгээрүүлэгч Цогт тайж(1580-1637) Лигдэн хааны бодлогыг илт дэмжин Монгол хэл дээр ном судар орчуулуулах төдийгүй улс төрийн амьдралд идэвхитэй оролцон түүнийг дэмжихээр Хөх нуур руу хөдөлсөн. Шашны түүхчдийн үздэгээр бол нутаг орондоо хавчигдан нүүсэн ч гэлцдэг. Дашрамд өгүүлэхэд хожмийн нэрт эрдэмтэн, соён гэгээрүүлэгч, эх оронч, үндэсний үзэлтэн Бямбын Ренчин гуай эхийн талаасаа Цогт хун тайжийн дайн, тулааны хөл үймээнээр Орост дүрвэж гарсан үр садынх нь удам билээ.

Цогт тайж Хөх нуурт ирэх үед Лигдэн хаан нас барж хүү Эжээ хонгор нь эхийн хамт Манжид олзлогдсон хүнд үе байлаа. Цогт хунтайж уулаасаа ухаалаг шийдэмгий хүний хувьд Хөх нуурт ноёрхож байсан Түмдийн Хулачи ноёныг эрхэндээ оруулан улмаар Түвдийн улааны шашныхан болон хаад, ноёдыг өөртөө татан хүч хуримтлуулан шарын шашныг дарахаар шийджээ. Шашны талаас улааны шашныхан нь шарын шашин нь Монголчуудын цэргийн болон эдийн засгийн дэмжлэгээр (өргөл барьцаар) хүчирхэгжиж ноёрхож байгаад, Түвдийн хаад, ноёдууд нь болохоор шарын шашныхан улс төрийн эрх мэдлийн булаалцалдах болсонд дургүйцэн тэдний эсрэг тэмцэх болсноор Хөх нуурын Цогт хаан хэмээн алдаршиж эхэлсэн түүнийг дагах болжээ. Ингээд Ахмад рүү Арслан тайжид 10,000 цэрэг өгөн Түвд рүү “энхийг сахиулахаар” Түвдийн хаад, ноёд, улааны урсгалын хүсэлтээр илгээжээ.

Далай лам тэргүүтэй шарын шашныхан Монгол цэргийн сэтгэл, санаа, оюун ухааныг мохоох элдэв шашны дэг ёслолуудыг үйлдсэн боловч цогтой, золбоотой Халх Монголын дайчин цэргүүдээс мянган бурхадаараа хүрээлүүлээд ч хувь тавилангаасаа зайлах аргагүйг ойлгон тэр үеийн Монголын бас нэгэн хүчирхэг аймаг асан Дөрвөн Ойрадын холбооноос тусламж эрэлхийлсэн байна.

Монголын нэг том ноён Халхын Автай сайн ханы дүү Түмэнхэн ноён (хожмийн сайн ноён хан аймгийн өвөг) Монгол Далай ламаа өмгөөлөн Түвдэд цэрэглэн орсон боловч үймээн дарагдан, Далай лам үхсэн байсан тул түүний шарилын ажилд 10,000 лан мөнгө өргөн буцсанаас харахад Потала ордноос авахуулаад өдий төдий Түвдийн сүм хийдүүд тэр цаг үед баригдсан нь тохиолдол биш аж. Эндээс Монгол орны буян, заяаны хүчээр энэ ордон, сүм хийдүүд босжээ гээд хэлэхэд хилсдэхгүй. Харин өглөгийн эзэн болсон өгөөмөр сэтгэлтэй Монгол орон нь ядууран буурсаар хорьдугаар зууны эхээр шавар, гуулин бурханы цуглуулгатай, Монгол бичиг үсгээ гадарладаг хүн ховор мөртлөө энгийн хүн байтугай лам нар нь ч өөрсдөө ойлгодоггүй Түвд тарнийг хэн хүнгүй сайн цээжилсэн үндэстэн болж хувиржээ.

Халхын улс төр, угсаатны нэгдлийг хадгалах гэж Махасамади Цэцэн хан Шолой нь Түшээт ханыд зориуд очиж шашны тэргүүн тодруулах ажлыг зохион байгуулсан гэх. Тэр хоёр ч удаа Түшээт ханыд зорин очиж түүний жирэмсэн хатнаас хүү төрвөл Халхын шашны тэргүүн болгохыг зөвлөсөн байна. Тиймээс өөрийнхөө “гэгээн” цолыг Занабазарт өгсөн гэдэг. Цэцэн хан Шолойн нь тэр үед нүүрлэж байсан харийн түрэмгийлэл заналхийллээс болгоомжлон энэхүү үйлдлийг хийсэн юм.

Монгол орныхоо тусгаар тогтнолд ихэд санаа зовж байсан нь илэрхий. Тухайлбал: Лигдэн хутагт хааны хатан болон хүү Эжээ хонгорыг Манжуудад олзлогдохоос аврах гэж Халхад ирүүлэх гэсэн боловч бүтэлгүйтжээ. Өвөр Монголын Сөнид, Авга зэрэг аймгуудыг өөртөө дагаар оруулан тэр үеийн Манжийн хааны цолтой адилхан Гэгээн цэцэн хан гэж өргөмжлүүлснээрээ Манжийн эсрэг ямар нэгэн байдлаар сөрж байв. Сөнид аймгийг хатган Манжийн эсрэг босгон улмаар Халхын хангуудтайгаа хамтран Манжийн эсрэг Сөнидийн Тэнгис ванг өмгөөлөн байлдсан байна. Чухам иймээс өрсөлдөгч феодал Түшээт ханд буулт хийн түүнийг дэмжин Халхын улс төрийн нэгдлийг хадгалахыг илүүд үзсэн аж. Тэр үед Засагт ханыхан аль хэдийнээ Халхад хамгийн анхны хувилгаан Жалханзыг 1634 онд тодруулчихсан байлаа. Мөн тэд өөрсдийгөө Гэрсэнз хунтайжийн ахмад хөвгүүний удмын хувьд Халхыг захирах ёстой гэсэн үзэлтэй байсныг сөрж төв Халхын Түшээт ханыг дэмжсэнээрээ Шолой сэцэн хан алсыг харсан ажээ. Тэд өөр зуураа үйл ажиллагаагаа нэгтгээд зогсоогүй Ойрадуудтай холбоо тогтоон 1640 онд Ойрадын нутагт Халх, Зүүнгар, Халимаг ноёдуудын чуулган зохион байгуулав.

Петр хааны шинэчлэлээр Орос оронд барууныхныг ашиглан хөгжиж байсны дагуу 1719 онд Хятадад элчээр нь очиж байсан Европын тэргүүн гүрний иргэн Скот угсаатай Жон Белл (1691-1780) Монгол орноор дайран Бээжин орох замдаа “ … Эдгээр хүмүүс эрх чөлөөнд их дуртай… “[20, 22 х] хэмээн өөрийн хэвлүүлсэн тэмдэглэлдээ онцолж байсан бол ХХ зууны эхээр Монгол орноор заншилан тэнүүчилж байсан Европын хамгийн хоцрогдмол гүрэн Оросын тагнуул, туршуулуудын аль ч бүтээлд мохож, мөхөж байгаа ноомой хүлцэнгүй Монголын ард түмнийг дүрслэн, эзгүй шахуу болж байгаа ар Монголын газар нутагт санаархах Оросын империализмийн сувдаг шунал тачаалыг өдөөж байсан түүхтэй. Хэдийгээр Түвдийн буддизм Монгол оронд хүчтэй нэвтэрч эхэлсэн авч их гүрнээсээ өвлөсөн соёлын том тогооны шавхруу болж үлдсэн шашны нэр томьёогоо хэрэглэж, Түвд нэр томьёог тэр болгон хэрэглэлгүй, Самгард хэлээс авсан үгнүүдээрээ ашиглан хуучны орчуулгынхаа уламжлалыг хадгалж байсан байна.

==Эх сурвалж==
* «Буддын уламжлалт мэдлэг ухааны үндэс» номноос

[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Эртний Монголын түүх]]
[[Ангилал:Монгол угсаатны түүх]]
[[Ангилал:Монгол угсаатан улсуудын түүх| ]]
[[Ангилал:Монголд оршин тогтнож байсан улсууд]]</text>
      <sha1>6jz5egwwob9hf99ngw985ll49g35xty</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706570</id>
      <parentid>706569</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:57:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <comment>/* Төвөдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27574" xml:space="preserve">'''Миний сургаал умраас умарт уламжлан дэлгэрнэ''' хэмээх бурхан багшийн өөрөө айлдсан гэдэг. Умар зүгийн дэлгэрэлт нь дундад азийн орнууд, [[Балба]], [[Төвд]], [[Монгол]], [[Буриад]] монгол, [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Япон]] гэсэн орнуудыг хамарч байжээ. Лалар
Ийнхүү Их хөлгөний сургаал дунд,төв, зүүн, зүүнхойд Азийг хамарсан өргөн уудам нутагт дэлгэрсэн. Харин Энэтхэг орноо эрт үеийн нэгэн уламжлалт шүтлэг болох хиндү шашин газар аван нийтэд дэлгэрч, түүний хажуугаар ислам шашин зарим газар нөлөөлснөөр бурхны шашин эх нутагтаа 1600 гаруй жил түгэн хөгжсөний эцэст XI –XII зууны үед үндсэндээ шахагдан арилжээ.
Бурханы шашин түүний дотор Их хөлгөний сургаалийн онол эрдэм, соёлын их өв санг өвлөн хадгалж, хөгжүүлэх талаар үлэмжийн их үүрэг гүйцэтгэсэн орон бол Төвд Монгол хоёр юм.
Ер буддизм нь дан гагц шашин бус, Энэтхэг болон Азийн янз бүрийн улс орны соёлын өв сан, мэдлэг ухааны үнэт зүйлийг буддизм гэдэг нэгэн нэрний дор нэгтгэж байсан бөгөөд [[Ганжуур]], [[Данжуур]] үүний нэг нотолгоо болно.
Монгол оронд бурханы шашин дэлгэрсэн түүхийг тоймлон өгүүлсэн бүтээлийг Хорчойнжүн буюу Дээдийн ном Монгол орноо дэлгэрч гарсан ёс хэмээдэг. Энэ талаар Сүмбэ хамба Ишбалжир, [[Цахар гэвш Лувсанчүлтэм]], [[Зава Дамдин]] гавж зэрэг олон мэргэд бүтээлээ туурвиж байжээ. Үүнд, Дамдин гавшийн “Умар зүгийн их Монгол улс орны домгийн их шастир ухааныг баясгагч гайхамшигт Алтан дэвтэр”, Сүмбэ хамба Ишбалжирын “Энэтхэг, Хятад, Төвд, Монгол орноо дээдийн ном ямар мэт дэлгэрсэн ёс Галбарвас модон”, Дармадала гүүшийн “Их Монголын оронд дээдийн ном ямар мэт дэлгэрсэн ёсыг тодорхой өгүүлэгч Цагаан лянхуан эрхис” зэрэг Монгол орноо бурханы шашин дэлгэрсэн түүхийн тухай зохиолыг нэрлэж болох юм. Тэд Монгол оронд бурханы шашин гурван удаа дэлгэрсэн хэмээн өгүүлддэг.
Ийнхүү Монгол оронд бурхны шашин дэлгэрсэн түүх нь:
#[[Хүннү гүрэн|Хүннү гүрнээс]] [[Уйгур улс]] хүртлэх үед Энэтхэгээс шууд болон Дундад Азиар дамжин Бага, Их хөлгөний урсгалууд дэлгэрсэн үе буюу аргын тооллын өмнөх II зуунаас аргын тооллын XI зууныг хамрах бурхны шашны түрүү дэлгэрлийн үе
#[[Чингис хаан]]аас [[Тогоонтөмөр хаан]] хүртлэх их хаадын үед Төвдийн сажава хийгээд гармавагийн чиглэлүүд дэлгэрсэн буюу XIII-XIV зууны үеийн хамрах бурханы шашны дунд үеийн дэлгэрэлт
#[[Төвд]]өөс Богд [[Зонхов]]ын шашин дэлгэрч, хөгжсөн буюу XVI-XX зууны үеийг хамрах бурхны шашин дэргэрсэн гуравдугаар үе гэсэн өөр хоорондоо залгамж холбоо бүхий гурван үеийг хамардаг
Энэ гурван үе тус бүр тухайн үеийнхээ нийгэм,  соёл, эдийн засаг, оюун санааны байдалтай холбоотойгоор өөр өөрийн өнгө төрхтэй. Гэхдээ аль ч үед нь бурхны шашны ном сургаал, соёл, мэдлэг ухааны мөн чанар, сонгодог уламжлал агуулагдсаар ирсэн байна. Түүний зэрэгцээ нэгэн онцлог нь энэхүү түүхэн үйл явц дунд Монгол онцлог бүхий Буддизм бүрэлдэн тогтсон билээ.

== Төвөдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого ==
1642 он гэхэд Хошуудын Гүүш хаан Төвөдийг бүрэн илбэн тохинуулж, захиргаандаа оруулснаар хаан ширээнд нь заларчээ. Улмаар түүхэн дэх хамгийн авьяаслаг Далай лам гэгдэх V Далай лам Лувсанжамцыг (1617-1682) Төвөдийн шашны тэргүүнд өргөмжилснөөр Төвөд болон Монгол оронд шарын шашин хэмээх Төвөдийн буддизмын нэгэн урсгал бүрэн ноёрхож эхлэв. Гэвч Гүүш хаан буюу Төрбайх хашир хүний хувьд Төвөдийн зарим том хийдийн лам нарыг Богд цолоор өргөмжлөн Далай ламыг “хэмжээнд нь барих” арга хэмжээ авч байсан байна. Тэд дотоод асуудлаа шийдсэн болохоор гадаад асуудалдаа зав гаргав. Тэр үед мандан хүчирхэгжиж байсан Манж дай чин гүрэнд уулаасаа хүчтэнийг дагадаг уламжлал ёсоороо сээтэн хаяж, мөн өглөгийн эзэн болсон Монгол оронд төвөдүүд “хараа” тавьж байлаа. Учир нь шарын шашныхны бичдэгээр өглөг буяны эзэн болсон монголчууд нь тэдний орлогын хамгийн том эх булаг, цэрэг улс төрийн хамгаалалт нь байсан билээ. Баяжиж хүчирхэгжсэн шарын шашин 1645 оноос алдарт Потала ордон мэтийн том төслүүдийг хэрэгжүүлж V Далай ламыг нас барснаас арваад жилийн хойно дуусгажээ. Ер нь Төвөдийн буддизм баяжиж хүчирхэгжсэн нь монголчууд энэ шашинд орсонтой салшгүй холбоотой. Харин Монгол орноос өргөл барьц нэртэй асар их баялаг гадагшаа урсаж эхэлснээр монголчуудын ядуурал, доройтлын гол эх үүсвэрүүдийн нэг болсон юм.

=== Өвөр Монголд шажин дэлгэрсэн нь ===
Монгол орны гадаад байдал нэн хүндэрсэн энэ үед Далай лам тэргүүтэй шарын шашныхан шинээр гарч ирж буй хүчирхэг энэхүү улсад тал засан улмаар 1642 онд Манжийн хааныг Манзшури бурханы хувилгаан гэж өргөмжилсөн нь Монголын тусгаар тогтнол эрх чөлөөний тэмцэлд оюун санааны маш том цохилт өгсөн юм. Ер нь Алтан хааныг нас бармагц тэд өөр нэг хүчтэн Мин гүрэнтэй холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан байна.Тийм учраас Далай лам болон түүний дагалдан баясагч нарыг номхотгон ариутгахыг Лигдэн хаан нь зорьсон боловч харамсалтайгаар замдаа таалал төгсжээ. Шашны түүхчид Монголын сүүлчийн албан ёсны их хаан Лигдэнийг шашны дайсан гэж бичдэг авч Лигдэн хаан нь шашныг алагчилж үздэггүй байв.

Мөн Монголчуудыг оюун санааны хувьд нэгдэх замын хааж Монголын том аймаг, улс болгонд шашны тэргүүнүүдийг залжээ. Жишээ татваас: Эзэл, хуваа буюу хуваа, эзэл гэсэн бодлого баримтлан Халхад Жавзундамба, Ойрадад Галдан (1643-1697), өвөр Монголд Жанжаа хутагтуудыг шашны тэргүүнүүд болгон тусад нь өргөмжилсөн нь монгол орны бутралыг оюун санааныхан хүрээнд бататгав. Манжийн хаад Жанжаа хутагтыг эрхэмлэж байсан бол, Түвдүүд Ойрадыг илүүд үзэж байсан байна. Баримт дурдвал Манжийн түүхэнд ганцхан удаа л улсын багш хэмээх хүндэтгэлийг Далай ламд ч, Банчин богдод ч өгч байгаагүй мөртлөө Энх-Амгалан хааны үед Жанжаа хутагт өгч байж. Түвдүүд болохоор Галданг илт дэмжиж, түүнийг дайтахаар сахилаа өгч шар шувтлахад нь зөвшөөрч, хожим амьтаны амийг нигүүлсэн тэвчигч бурханы номт Далай ламын хүсэлтээр Зүүн Туркестаны лалын шашны тэмцэлдэгч нэг талыг дэмжиж дайтахыг хүсэж бичиг илгээж байлаа. Мөн Зүүнгарынхан Халх руу түрэмгийлэн довтлох нэг шалтагаа болгон Өндөр гэгээнийг Далай ламын элч төлөөлөгчөөс өндөр суудалд заларсан хэмээн яллаж байв. Хэдий тиймч Буддын шашин хүчтэй дэлгэрснээр дэвшилтэд үзэгдэл гарч соёл иргэншлийн тулгуур хот, суурин үүсэх бодит хөрс болсон. Жишээ нь: Богдын Хүрээ -Улаанбаатар, Хошуудын Авлай хийд- Казахстаны Семиплатиск, Цорсын гулзын (угалзын) хийд – Шинжааны Кульж, Өвөр Монголын Хөх хот зэрэг Монголын нутаг асан дээрхи эдгээр олон хотууд шарын шашны суурин хийдүүдээс үүсэлтэй.

=== Халхад шажин дэлгэрсэн нь ===
Алтанг шашны нөлөөгөөр нэр сүр олж байгааг дуулсан Монголын барьцамхай том ноёдууд юунд зүгээр сууж тэсэхэв. Түмэн засагт хаан болон Халхын толгой феодал Автай (1554-1588) зэрэг эрхэмүүд шашин дэлгэрүүлэхээр хөөцөлдөж эхлэв. Нэн ялангуяа хожмийн Монголын хамгийн том үндэстэн болсон өнөөгийн тусгаар Монгол улсын гол түшэг тулгуур, ноён багана Халхад Гэрсэнз хунтайжийн III хүү Онохуй үйзэний хүү Автай ноёны явуулсан шашны үйл явдалууд их анхаарал татах нь зайлшгүй билээ.

Автай сайн ноён Халхад шашин залсан тухай олон домог байдаг бөгөөд хоорондоо зөрөөтэй байдаг юм. Ямар ч байсан Түмдийн Алтан хаан шашинд орон нэр сүр нь нилээн бадарч байгааг сонссон Автай ноён бусдын жишгээр лам залахаар шийджээ. Эсвэл Автай нь тодорхой хэмжээнд тэр үеийн бүс нутгийн хамгийн хүчирхэг хүн Алтангаас хараат байсан учраас түүний улс төрийн бодлогыг дагахаас өөр замгүй байсан байж магадгүй. Халхын түүхчид Автайг Түвдэд очиж шашин залсан гэдэг боловч үнэн хэрэгтээ Түмдийн Хөх хотод очин Далай ламтай уулзаж шашин залсан бололтой. Энэ үед Далай лам түүнд Очирваний хувилгаан, Очир сайн хан цол өгснөөр Халхад анхны хан цолтой хүн буй болжээ. Ирээдүйд өөртэй нь өрсөлдөж магадгүй хан цолтой хүн бий болоход Далай лам Содномжамцыг ивээлдээ авсан Алтан хаан дуртай байхгүй нь ойлгомжтой. Гэхдээ түүний ивээлд орсон Далай лам халхын ноёнд энэ цолыг өгөхөөс өөр аргагүй байсныг бодоход Халх Монгол тэр үес тун хүчирхэг болж Монголын түүхийн тавцанд ноёлох аймаг болох замаа тавьжээ гэдгийг гэрчилдэг. Тэгэхлээр Далай ламтай Автай ноён нь Алтан хааныг өнгөрсөнөөс хойш 1587 онд очиж уулзсан гэдэг нь үнэн болов уу? Ийнхүү Халхад хан цолтой хүн бий болж Буддын шашин залснаар Автай сайн хааны нэр сүр алдаршиж Халхыг нэг үе бараг ганцаараа мэдэх шахаж Түшээт хааны өвөг дээдэс болжээ. Уламжлал ёсоор Хувилай хааны үеэс ирсэн шашныг хамгаалагч догшин дүртэй Махагал бурхан Монголын буддын шашны гол шүтээн болсон.

Халхад Автай хаан нь түүний нэг хувилбар Гомбогүр бурханыг залав. Бас зарим мэдээгээр бол Очирвань бурханыг хамт залжээ. Монголын хамгийн хатуу ширүүн, уур амьсгал бүхий бүс нутаг говь цөл ихтэй Халхаас ирсэн тул хамгийн хэрэгтэй зүйл нь болох ертөнцийг үүсгэгч хоёр дахь бурхан, бороо, хур үүл, аянга цахилгааныг эзэмшигч Очирваань бурханыг бэлэгдэж өгсөн байх. Эхэн үедээ Монгол оронд улаан болон шарын шашны урсгал нь падлийгүй байлаа. Жишээлбэл: Түмэн засагт хаанаас авахуулаад Лигдэн хаан хүртэл улааны лам нарыг шүтэж байсан. Автай сайн хаан Эрдэнэ зууг байгуулахдаа улааны лам Лодойнямбуугаар аравнайлуулж [18, 27х] байснаас шалтгаалан Халхын Богдууд Эрдэнэ зуугаас дайжин Их хүрээгээ нүүлгэж байсан бололтой. Гэтэл дорно зүгт Зүрчидийн Нурхайч (1575-1626) хэмээхээр толгойлуулсан Умард Алтан улс гэгч бий болон зальхай арга хэрэглэн, Монгол аймгуудын хагарал дээр тоглож эхэлсэн нь улаан шараар талцаж Монголчууд хядалцахад нөлөө үзүүлсэн нь дамжиггүй. Цахарын Лигдэн хаан (1592-1634) нь бүх Монголын хаан нэртэйгээс цаашгүй болж бусад аймгууд нь хэзээнээс Монголын албат байсан Зүрчидийн овд автан тэдний холбоотон болж эхлэв.

Монгол хэл дээр Буддын ном судруудыг орчуулуулж байсан. Ганжуур судрыг хүртэл бүрэн орчуулуулжээ. Хэдий Монголын сүүлчийн албан ёсны хаан Лигдэн таалал төгссөн боловч сүүлд түүний үр, ач хүү Бүрнээ ван Монголын их хааны угсаа гэдгээ нотлон хэзээ ч мартахгүй байж эгзэгтэй цаг үед Манжийн эсрэг бослого гарган байлдаж байгаад ах дүү нарынхаа хамт алуулжээ. Ингэж Монголын хаан ширээг албан ёсоор залгамжлагч нарыг Манж нар устгасан байна. Хэдий монголын олон ноёдууд харийнханы арга мэхэнд автан тэдний талд зүтгэх, эсвэл энэ хүнд үед идэвхгүй байр суурь баримталж байсан авч Халхын томоохон ноён, соён гэгээрүүлэгч Цогт тайж (1580-1637) Лигдэн хааны бодлогыг илт дэмжин Монгол хэл дээр ном судар орчуулуулах төдийгүй улс төрийн амьдралд идэвхитэй оролцон түүнийг дэмжихээр Хөх нуур руу хөдөлсөн. Шашны түүхчдийн үздэгээр бол нутаг орондоо хавчигдан нүүсэн ч гэлцдэг. Дашрамд өгүүлэхэд хожмийн нэрт эрдэмтэн, соён гэгээрүүлэгч, эх оронч, үндэсний үзэлтэн Бямбын Ренчин гуай эхийн талаасаа Цогт хун тайжийн дайн, тулааны хөл үймээнээр Орост дүрвэж гарсан үр садынх нь удам билээ.

Цогт тайж Хөх нуурт ирэх үед Лигдэн хаан нас барж хүү Эжээ хонгор нь эхийн хамт Манжид олзлогдсон хүнд үе байлаа. Цогт хунтайж уулаасаа ухаалаг шийдэмгий хүний хувьд Хөх нуурт ноёрхож байсан Түмдийн Хулачи ноёныг эрхэндээ оруулан улмаар Түвдийн улааны шашныхан болон хаад, ноёдыг өөртөө татан хүч хуримтлуулан шарын шашныг дарахаар шийджээ. Шашны талаас улааны шашныхан нь шарын шашин нь Монголчуудын цэргийн болон эдийн засгийн дэмжлэгээр (өргөл барьцаар) хүчирхэгжиж ноёрхож байгаад, Түвдийн хаад, ноёдууд нь болохоор шарын шашныхан улс төрийн эрх мэдлийн булаалцалдах болсонд дургүйцэн тэдний эсрэг тэмцэх болсноор Хөх нуурын Цогт хаан хэмээн алдаршиж эхэлсэн түүнийг дагах болжээ. Ингээд Ахмад рүү Арслан тайжид 10,000 цэрэг өгөн Түвд рүү “энхийг сахиулахаар” Түвдийн хаад, ноёд, улааны урсгалын хүсэлтээр илгээжээ.

Далай лам тэргүүтэй шарын шашныхан Монгол цэргийн сэтгэл, санаа, оюун ухааныг мохоох элдэв шашны дэг ёслолуудыг үйлдсэн боловч цогтой, золбоотой Халх Монголын дайчин цэргүүдээс мянган бурхадаараа хүрээлүүлээд ч хувь тавилангаасаа зайлах аргагүйг ойлгон тэр үеийн Монголын бас нэгэн хүчирхэг аймаг асан Дөрвөн Ойрадын холбооноос тусламж эрэлхийлсэн байна.

Монголын нэг том ноён Халхын Автай сайн ханы дүү Түмэнхэн ноён (хожмийн сайн ноён хан аймгийн өвөг) Монгол Далай ламаа өмгөөлөн Түвдэд цэрэглэн орсон боловч үймээн дарагдан, Далай лам үхсэн байсан тул түүний шарилын ажилд 10,000 лан мөнгө өргөн буцсанаас харахад Потала ордноос авахуулаад өдий төдий Түвдийн сүм хийдүүд тэр цаг үед баригдсан нь тохиолдол биш аж. Эндээс Монгол орны буян, заяаны хүчээр энэ ордон, сүм хийдүүд босжээ гээд хэлэхэд хилсдэхгүй. Харин өглөгийн эзэн болсон өгөөмөр сэтгэлтэй Монгол орон нь ядууран буурсаар хорьдугаар зууны эхээр шавар, гуулин бурханы цуглуулгатай, Монгол бичиг үсгээ гадарладаг хүн ховор мөртлөө энгийн хүн байтугай лам нар нь ч өөрсдөө ойлгодоггүй Түвд тарнийг хэн хүнгүй сайн цээжилсэн үндэстэн болж хувиржээ.

Халхын улс төр, угсаатны нэгдлийг хадгалах гэж Махасамади Цэцэн хан Шолой нь Түшээт ханыд зориуд очиж шашны тэргүүн тодруулах ажлыг зохион байгуулсан гэх. Тэр хоёр ч удаа Түшээт ханыд зорин очиж түүний жирэмсэн хатнаас хүү төрвөл Халхын шашны тэргүүн болгохыг зөвлөсөн байна. Тиймээс өөрийнхөө “гэгээн” цолыг Занабазарт өгсөн гэдэг. Цэцэн хан Шолойн нь тэр үед нүүрлэж байсан харийн түрэмгийлэл заналхийллээс болгоомжлон энэхүү үйлдлийг хийсэн юм.

Монгол орныхоо тусгаар тогтнолд ихэд санаа зовж байсан нь илэрхий. Тухайлбал: Лигдэн хутагт хааны хатан болон хүү Эжээ хонгорыг Манжуудад олзлогдохоос аврах гэж Халхад ирүүлэх гэсэн боловч бүтэлгүйтжээ. Өвөр Монголын Сөнид, Авга зэрэг аймгуудыг өөртөө дагаар оруулан тэр үеийн Манжийн хааны цолтой адилхан Гэгээн цэцэн хан гэж өргөмжлүүлснээрээ Манжийн эсрэг ямар нэгэн байдлаар сөрж байв. Сөнид аймгийг хатган Манжийн эсрэг босгон улмаар Халхын хангуудтайгаа хамтран Манжийн эсрэг Сөнидийн Тэнгис ванг өмгөөлөн байлдсан байна. Чухам иймээс өрсөлдөгч феодал Түшээт ханд буулт хийн түүнийг дэмжин Халхын улс төрийн нэгдлийг хадгалахыг илүүд үзсэн аж. Тэр үед Засагт ханыхан аль хэдийнээ Халхад хамгийн анхны хувилгаан Жалханзыг 1634 онд тодруулчихсан байлаа. Мөн тэд өөрсдийгөө Гэрсэнз хунтайжийн ахмад хөвгүүний удмын хувьд Халхыг захирах ёстой гэсэн үзэлтэй байсныг сөрж төв Халхын Түшээт ханыг дэмжсэнээрээ Шолой сэцэн хан алсыг харсан ажээ. Тэд өөр зуураа үйл ажиллагаагаа нэгтгээд зогсоогүй Ойрадуудтай холбоо тогтоон 1640 онд Ойрадын нутагт Халх, Зүүнгар, Халимаг ноёдуудын чуулган зохион байгуулав.

Петр хааны шинэчлэлээр Орос оронд барууныхныг ашиглан хөгжиж байсны дагуу 1719 онд Хятадад элчээр нь очиж байсан Европын тэргүүн гүрний иргэн Скот угсаатай Жон Белл (1691-1780) Монгол орноор дайран Бээжин орох замдаа “ … Эдгээр хүмүүс эрх чөлөөнд их дуртай… “[20, 22 х] хэмээн өөрийн хэвлүүлсэн тэмдэглэлдээ онцолж байсан бол ХХ зууны эхээр Монгол орноор заншилан тэнүүчилж байсан Европын хамгийн хоцрогдмол гүрэн Оросын тагнуул, туршуулуудын аль ч бүтээлд мохож, мөхөж байгаа ноомой хүлцэнгүй Монголын ард түмнийг дүрслэн, эзгүй шахуу болж байгаа ар Монголын газар нутагт санаархах Оросын империализмийн сувдаг шунал тачаалыг өдөөж байсан түүхтэй. Хэдийгээр Түвдийн буддизм Монгол оронд хүчтэй нэвтэрч эхэлсэн авч их гүрнээсээ өвлөсөн соёлын том тогооны шавхруу болж үлдсэн шашны нэр томьёогоо хэрэглэж, Түвд нэр томьёог тэр болгон хэрэглэлгүй, Самгард хэлээс авсан үгнүүдээрээ ашиглан хуучны орчуулгынхаа уламжлалыг хадгалж байсан байна.

==Эх сурвалж==
* «Буддын уламжлалт мэдлэг ухааны үндэс» номноос

[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Эртний Монголын түүх]]
[[Ангилал:Монгол угсаатны түүх]]
[[Ангилал:Монгол угсаатан улсуудын түүх| ]]
[[Ангилал:Монголд оршин тогтнож байсан улсууд]]</text>
      <sha1>bzy8xsesutcwifym1amjtuf1ymbvu0i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706571</id>
      <parentid>706570</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T09:04:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46140" xml:space="preserve">'''Миний сургаал умраас умарт уламжлан дэлгэрнэ''' хэмээх бурхан багшийн өөрөө айлдсан гэдэг. Умар зүгийн дэлгэрэлт нь дундад азийн орнууд, [[Балба]], [[Төвд]], [[Монгол]], [[Буриад]] монгол, [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Япон]] гэсэн орнуудыг хамарч байжээ. Лалар
Ийнхүү Их хөлгөний сургаал дунд,төв, зүүн, зүүнхойд Азийг хамарсан өргөн уудам нутагт дэлгэрсэн. Харин Энэтхэг орноо эрт үеийн нэгэн уламжлалт шүтлэг болох хиндү шашин газар аван нийтэд дэлгэрч, түүний хажуугаар ислам шашин зарим газар нөлөөлснөөр бурхны шашин эх нутагтаа 1600 гаруй жил түгэн хөгжсөний эцэст XI –XII зууны үед үндсэндээ шахагдан арилжээ.
Бурханы шашин түүний дотор Их хөлгөний сургаалийн онол эрдэм, соёлын их өв санг өвлөн хадгалж, хөгжүүлэх талаар үлэмжийн их үүрэг гүйцэтгэсэн орон бол Төвд Монгол хоёр юм.
Ер буддизм нь дан гагц шашин бус, Энэтхэг болон Азийн янз бүрийн улс орны соёлын өв сан, мэдлэг ухааны үнэт зүйлийг буддизм гэдэг нэгэн нэрний дор нэгтгэж байсан бөгөөд [[Ганжуур]], [[Данжуур]] үүний нэг нотолгоо болно.
Монгол оронд бурханы шашин дэлгэрсэн түүхийг тоймлон өгүүлсэн бүтээлийг Хорчойнжүн буюу Дээдийн ном Монгол орноо дэлгэрч гарсан ёс хэмээдэг. Энэ талаар Сүмбэ хамба Ишбалжир, [[Цахар гэвш Лувсанчүлтэм]], [[Зава Дамдин]] гавж зэрэг олон мэргэд бүтээлээ туурвиж байжээ. Үүнд, Дамдин гавшийн “Умар зүгийн их Монгол улс орны домгийн их шастир ухааныг баясгагч гайхамшигт Алтан дэвтэр”, Сүмбэ хамба Ишбалжирын “Энэтхэг, Хятад, Төвд, Монгол орноо дээдийн ном ямар мэт дэлгэрсэн ёс Галбарвас модон”, Дармадала гүүшийн “Их Монголын оронд дээдийн ном ямар мэт дэлгэрсэн ёсыг тодорхой өгүүлэгч Цагаан лянхуан эрхис” зэрэг Монгол орноо бурханы шашин дэлгэрсэн түүхийн тухай зохиолыг нэрлэж болох юм. Тэд Монгол оронд бурханы шашин гурван удаа дэлгэрсэн хэмээн өгүүлддэг.
Ийнхүү Монгол оронд бурхны шашин дэлгэрсэн түүх нь:
#[[Хүннү гүрэн|Хүннү гүрнээс]] [[Уйгур улс]] хүртлэх үед Энэтхэгээс шууд болон Дундад Азиар дамжин Бага, Их хөлгөний урсгалууд дэлгэрсэн үе буюу аргын тооллын өмнөх II зуунаас аргын тооллын XI зууныг хамрах бурхны шашны түрүү дэлгэрлийн үе
#[[Чингис хаан]]аас [[Тогоонтөмөр хаан]] хүртлэх их хаадын үед Төвдийн сажава хийгээд гармавагийн чиглэлүүд дэлгэрсэн буюу XIII-XIV зууны үеийн хамрах бурханы шашны дунд үеийн дэлгэрэлт
#[[Төвд]]өөс Богд [[Зонхов]]ын шашин дэлгэрч, хөгжсөн буюу XVI-XX зууны үеийг хамрах бурхны шашин дэргэрсэн гуравдугаар үе гэсэн өөр хоорондоо залгамж холбоо бүхий гурван үеийг хамардаг
Энэ гурван үе тус бүр тухайн үеийнхээ нийгэм,  соёл, эдийн засаг, оюун санааны байдалтай холбоотойгоор өөр өөрийн өнгө төрхтэй. Гэхдээ аль ч үед нь бурхны шашны ном сургаал, соёл, мэдлэг ухааны мөн чанар, сонгодог уламжлал агуулагдсаар ирсэн байна. Түүний зэрэгцээ нэгэн онцлог нь энэхүү түүхэн үйл явц дунд Монгол онцлог бүхий Буддизм бүрэлдэн тогтсон билээ.

== Төвөдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого ==
1642 он гэхэд Хошуудын Гүүш хаан Төвөдийг бүрэн илбэн тохинуулж, захиргаандаа оруулснаар хаан ширээнд нь заларчээ. Улмаар түүхэн дэх хамгийн авьяаслаг Далай лам гэгдэх V Далай лам Лувсанжамцыг (1617-1682) Төвөдийн шашны тэргүүнд өргөмжилснөөр Төвөд болон Монгол оронд шарын шашин хэмээх Төвөдийн буддизмын нэгэн урсгал бүрэн ноёрхож эхлэв. Гэвч Гүүш хаан буюу Төрбайх хашир хүний хувьд Төвөдийн зарим том хийдийн лам нарыг Богд цолоор өргөмжлөн Далай ламыг “хэмжээнд нь барих” арга хэмжээ авч байсан байна. Тэд дотоод асуудлаа шийдсэн болохоор гадаад асуудалдаа зав гаргав. Тэр үед мандан хүчирхэгжиж байсан Манж дай чин гүрэнд уулаасаа хүчтэнийг дагадаг уламжлал ёсоороо сээтэн хаяж, мөн өглөгийн эзэн болсон Монгол оронд төвөдүүд “хараа” тавьж байлаа. Учир нь шарын шашныхны бичдэгээр өглөг буяны эзэн болсон монголчууд нь тэдний орлогын хамгийн том эх булаг, цэрэг улс төрийн хамгаалалт нь байсан билээ. Баяжиж хүчирхэгжсэн шарын шашин 1645 оноос алдарт Потала ордон мэтийн том төслүүдийг хэрэгжүүлж V Далай ламыг нас барснаас арваад жилийн хойно дуусгажээ. Ер нь Төвөдийн буддизм баяжиж хүчирхэгжсэн нь монголчууд энэ шашинд орсонтой салшгүй холбоотой. Харин Монгол орноос өргөл барьц нэртэй асар их баялаг гадагшаа урсаж эхэлснээр монголчуудын ядуурал, доройтлын гол эх үүсвэрүүдийн нэг болсон юм.

=== Өвөр Монголд шажин дэлгэрсэн нь ===
Монгол орны гадаад байдал нэн хүндэрсэн энэ үед Далай лам тэргүүтэй шарын шашныхан шинээр гарч ирж буй хүчирхэг энэхүү улсад тал засан улмаар 1642 онд Манжийн хааныг Манзшури бурханы хувилгаан гэж өргөмжилсөн нь Монголын тусгаар тогтнол эрх чөлөөний тэмцэлд оюун санааны маш том цохилт өгсөн юм. Ер нь Алтан хааныг нас бармагц тэд өөр нэг хүчтэн Мин гүрэнтэй холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан байна.Тийм учраас Далай лам болон түүний дагалдан баясагч нарыг номхотгон ариутгахыг Лигдэн хаан нь зорьсон боловч харамсалтайгаар замдаа таалал төгсжээ. Шашны түүхчид Монголын сүүлчийн албан ёсны их хаан Лигдэнийг шашны дайсан гэж бичдэг авч Лигдэн хаан нь шашныг алагчилж үздэггүй байв.

Мөн Монголчуудыг оюун санааны хувьд нэгдэх замын хааж Монголын том аймаг, улс болгонд шашны тэргүүнүүдийг залжээ. Жишээ татваас: Эзэл, хуваа буюу хуваа, эзэл гэсэн бодлого баримтлан Халхад Жавзундамба, Ойрадад Галдан (1643-1697), өвөр Монголд Жанжаа хутагтуудыг шашны тэргүүнүүд болгон тусад нь өргөмжилсөн нь монгол орны бутралыг оюун санааныхан хүрээнд бататгав. Манжийн хаад Жанжаа хутагтыг эрхэмлэж байсан бол, Түвдүүд Ойрадыг илүүд үзэж байсан байна. Баримт дурдвал Манжийн түүхэнд ганцхан удаа л улсын багш хэмээх хүндэтгэлийг Далай ламд ч, Банчин богдод ч өгч байгаагүй мөртлөө Энх-Амгалан хааны үед Жанжаа хутагт өгч байж. Түвдүүд болохоор Галданг илт дэмжиж, түүнийг дайтахаар сахилаа өгч шар шувтлахад нь зөвшөөрч, хожим амьтаны амийг нигүүлсэн тэвчигч бурханы номт Далай ламын хүсэлтээр Зүүн Туркестаны лалын шашны тэмцэлдэгч нэг талыг дэмжиж дайтахыг хүсэж бичиг илгээж байлаа. Мөн Зүүнгарынхан Халх руу түрэмгийлэн довтлох нэг шалтагаа болгон Өндөр гэгээнийг Далай ламын элч төлөөлөгчөөс өндөр суудалд заларсан хэмээн яллаж байв. Хэдий тиймч Буддын шашин хүчтэй дэлгэрснээр дэвшилтэд үзэгдэл гарч соёл иргэншлийн тулгуур хот, суурин үүсэх бодит хөрс болсон. Жишээ нь: Богдын Хүрээ -Улаанбаатар, Хошуудын Авлай хийд- Казахстаны Семиплатиск, Цорсын гулзын (угалзын) хийд – Шинжааны Кульж, Өвөр Монголын Хөх хот зэрэг Монголын нутаг асан дээрхи эдгээр олон хотууд шарын шашны суурин хийдүүдээс үүсэлтэй.

=== Халхад шажин дэлгэрсэн нь ===
Алтанг шашны нөлөөгөөр нэр сүр олж байгааг дуулсан Монголын барьцамхай том ноёдууд юунд зүгээр сууж тэсэхэв. Түмэн засагт хаан болон Халхын толгой феодал Автай (1554-1588) зэрэг эрхэмүүд шашин дэлгэрүүлэхээр хөөцөлдөж эхлэв. Нэн ялангуяа хожмийн Монголын хамгийн том үндэстэн болсон өнөөгийн тусгаар Монгол улсын гол түшэг тулгуур, ноён багана Халхад Гэрсэнз хунтайжийн III хүү Онохуй үйзэний хүү Автай ноёны явуулсан шашны үйл явдалууд их анхаарал татах нь зайлшгүй билээ.

Автай сайн ноён Халхад шашин залсан тухай олон домог байдаг бөгөөд хоорондоо зөрөөтэй байдаг юм. Ямар ч байсан Түмдийн Алтан хаан шашинд орон нэр сүр нь нилээн бадарч байгааг сонссон Автай ноён бусдын жишгээр лам залахаар шийджээ. Эсвэл Автай нь тодорхой хэмжээнд тэр үеийн бүс нутгийн хамгийн хүчирхэг хүн Алтангаас хараат байсан учраас түүний улс төрийн бодлогыг дагахаас өөр замгүй байсан байж магадгүй. Халхын түүхчид Автайг Түвдэд очиж шашин залсан гэдэг боловч үнэн хэрэгтээ Түмдийн Хөх хотод очин Далай ламтай уулзаж шашин залсан бололтой. Энэ үед Далай лам түүнд Очирваний хувилгаан, Очир сайн хан цол өгснөөр Халхад анхны хан цолтой хүн буй болжээ. Ирээдүйд өөртэй нь өрсөлдөж магадгүй хан цолтой хүн бий болоход Далай лам Содномжамцыг ивээлдээ авсан Алтан хаан дуртай байхгүй нь ойлгомжтой. Гэхдээ түүний ивээлд орсон Далай лам халхын ноёнд энэ цолыг өгөхөөс өөр аргагүй байсныг бодоход Халх Монгол тэр үес тун хүчирхэг болж Монголын түүхийн тавцанд ноёлох аймаг болох замаа тавьжээ гэдгийг гэрчилдэг. Тэгэхлээр Далай ламтай Автай ноён нь Алтан хааныг өнгөрсөнөөс хойш 1587 онд очиж уулзсан гэдэг нь үнэн болов уу? Ийнхүү Халхад хан цолтой хүн бий болж Буддын шашин залснаар Автай сайн хааны нэр сүр алдаршиж Халхыг нэг үе бараг ганцаараа мэдэх шахаж Түшээт хааны өвөг дээдэс болжээ. Уламжлал ёсоор Хувилай хааны үеэс ирсэн шашныг хамгаалагч догшин дүртэй Махагал бурхан Монголын буддын шашны гол шүтээн болсон.

Халхад Автай хаан нь түүний нэг хувилбар Гомбогүр бурханыг залав. Бас зарим мэдээгээр бол Очирвань бурханыг хамт залжээ. Монголын хамгийн хатуу ширүүн, уур амьсгал бүхий бүс нутаг говь цөл ихтэй Халхаас ирсэн тул хамгийн хэрэгтэй зүйл нь болох ертөнцийг үүсгэгч хоёр дахь бурхан, бороо, хур үүл, аянга цахилгааныг эзэмшигч Очирваань бурханыг бэлэгдэж өгсөн байх. Эхэн үедээ Монгол оронд улаан болон шарын шашны урсгал нь падлийгүй байлаа. Жишээлбэл: Түмэн засагт хаанаас авахуулаад Лигдэн хаан хүртэл улааны лам нарыг шүтэж байсан. Автай сайн хаан Эрдэнэ зууг байгуулахдаа улааны лам Лодойнямбуугаар аравнайлуулж [18, 27х] байснаас шалтгаалан Халхын Богдууд Эрдэнэ зуугаас дайжин Их хүрээгээ нүүлгэж байсан бололтой. Гэтэл дорно зүгт Зүрчидийн Нурхайч (1575-1626) хэмээхээр толгойлуулсан Умард Алтан улс гэгч бий болон зальхай арга хэрэглэн, Монгол аймгуудын хагарал дээр тоглож эхэлсэн нь улаан шараар талцаж Монголчууд хядалцахад нөлөө үзүүлсэн нь дамжиггүй. Цахарын Лигдэн хаан (1592-1634) нь бүх Монголын хаан нэртэйгээс цаашгүй болж бусад аймгууд нь хэзээнээс Монголын албат байсан Зүрчидийн овд автан тэдний холбоотон болж эхлэв.

Монгол хэл дээр Буддын ном судруудыг орчуулуулж байсан. Ганжуур судрыг хүртэл бүрэн орчуулуулжээ. Хэдий Монголын сүүлчийн албан ёсны хаан Лигдэн таалал төгссөн боловч сүүлд түүний үр, ач хүү Бүрнээ ван Монголын их хааны угсаа гэдгээ нотлон хэзээ ч мартахгүй байж эгзэгтэй цаг үед Манжийн эсрэг бослого гарган байлдаж байгаад ах дүү нарынхаа хамт алуулжээ. Ингэж Монголын хаан ширээг албан ёсоор залгамжлагч нарыг Манж нар устгасан байна. Хэдий монголын олон ноёдууд харийнханы арга мэхэнд автан тэдний талд зүтгэх, эсвэл энэ хүнд үед идэвхгүй байр суурь баримталж байсан авч Халхын томоохон ноён, соён гэгээрүүлэгч Цогт тайж (1580-1637) Лигдэн хааны бодлогыг илт дэмжин Монгол хэл дээр ном судар орчуулуулах төдийгүй улс төрийн амьдралд идэвхитэй оролцон түүнийг дэмжихээр Хөх нуур руу хөдөлсөн. Шашны түүхчдийн үздэгээр бол нутаг орондоо хавчигдан нүүсэн ч гэлцдэг. Дашрамд өгүүлэхэд хожмийн нэрт эрдэмтэн, соён гэгээрүүлэгч, эх оронч, үндэсний үзэлтэн Бямбын Ренчин гуай эхийн талаасаа Цогт хун тайжийн дайн, тулааны хөл үймээнээр Орост дүрвэж гарсан үр садынх нь удам билээ.

Цогт тайж Хөх нуурт ирэх үед Лигдэн хаан нас барж хүү Эжээ хонгор нь эхийн хамт Манжид олзлогдсон хүнд үе байлаа. Цогт хунтайж уулаасаа ухаалаг шийдэмгий хүний хувьд Хөх нуурт ноёрхож байсан Түмдийн Хулачи ноёныг эрхэндээ оруулан улмаар Түвдийн улааны шашныхан болон хаад, ноёдыг өөртөө татан хүч хуримтлуулан шарын шашныг дарахаар шийджээ. Шашны талаас улааны шашныхан нь шарын шашин нь Монголчуудын цэргийн болон эдийн засгийн дэмжлэгээр (өргөл барьцаар) хүчирхэгжиж ноёрхож байгаад, Түвдийн хаад, ноёдууд нь болохоор шарын шашныхан улс төрийн эрх мэдлийн булаалцалдах болсонд дургүйцэн тэдний эсрэг тэмцэх болсноор Хөх нуурын Цогт хаан хэмээн алдаршиж эхэлсэн түүнийг дагах болжээ. Ингээд Ахмад рүү Арслан тайжид 10,000 цэрэг өгөн Түвд рүү “энхийг сахиулахаар” Түвдийн хаад, ноёд, улааны урсгалын хүсэлтээр илгээжээ.

Далай лам тэргүүтэй шарын шашныхан Монгол цэргийн сэтгэл, санаа, оюун ухааныг мохоох элдэв шашны дэг ёслолуудыг үйлдсэн боловч цогтой, золбоотой Халх Монголын дайчин цэргүүдээс мянган бурхадаараа хүрээлүүлээд ч хувь тавилангаасаа зайлах аргагүйг ойлгон тэр үеийн Монголын бас нэгэн хүчирхэг аймаг асан Дөрвөн Ойрадын холбооноос тусламж эрэлхийлсэн байна.

Монголын нэг том ноён Халхын Автай сайн ханы дүү Түмэнхэн ноён (хожмийн сайн ноён хан аймгийн өвөг) Монгол Далай ламаа өмгөөлөн Түвдэд цэрэглэн орсон боловч үймээн дарагдан, Далай лам үхсэн байсан тул түүний шарилын ажилд 10,000 лан мөнгө өргөн буцсанаас харахад Потала ордноос авахуулаад өдий төдий Түвдийн сүм хийдүүд тэр цаг үед баригдсан нь тохиолдол биш аж. Эндээс Монгол орны буян, заяаны хүчээр энэ ордон, сүм хийдүүд босжээ гээд хэлэхэд хилсдэхгүй. Харин өглөгийн эзэн болсон өгөөмөр сэтгэлтэй Монгол орон нь ядууран буурсаар хорьдугаар зууны эхээр шавар, гуулин бурханы цуглуулгатай, Монгол бичиг үсгээ гадарладаг хүн ховор мөртлөө энгийн хүн байтугай лам нар нь ч өөрсдөө ойлгодоггүй Түвд тарнийг хэн хүнгүй сайн цээжилсэн үндэстэн болж хувиржээ.

Халхын улс төр, угсаатны нэгдлийг хадгалах гэж Махасамади Цэцэн хан Шолой нь Түшээт ханыд зориуд очиж шашны тэргүүн тодруулах ажлыг зохион байгуулсан гэх. Тэр хоёр ч удаа Түшээт ханыд зорин очиж түүний жирэмсэн хатнаас хүү төрвөл Халхын шашны тэргүүн болгохыг зөвлөсөн байна. Тиймээс өөрийнхөө “гэгээн” цолыг Занабазарт өгсөн гэдэг. Цэцэн хан Шолойн нь тэр үед нүүрлэж байсан харийн түрэмгийлэл заналхийллээс болгоомжлон энэхүү үйлдлийг хийсэн юм.

Монгол орныхоо тусгаар тогтнолд ихэд санаа зовж байсан нь илэрхий. Тухайлбал: Лигдэн хутагт хааны хатан болон хүү Эжээ хонгорыг Манжуудад олзлогдохоос аврах гэж Халхад ирүүлэх гэсэн боловч бүтэлгүйтжээ. Өвөр Монголын Сөнид, Авга зэрэг аймгуудыг өөртөө дагаар оруулан тэр үеийн Манжийн хааны цолтой адилхан Гэгээн цэцэн хан гэж өргөмжлүүлснээрээ Манжийн эсрэг ямар нэгэн байдлаар сөрж байв. Сөнид аймгийг хатган Манжийн эсрэг босгон улмаар Халхын хангуудтайгаа хамтран Манжийн эсрэг Сөнидийн Тэнгис ванг өмгөөлөн байлдсан байна. Чухам иймээс өрсөлдөгч феодал Түшээт ханд буулт хийн түүнийг дэмжин Халхын улс төрийн нэгдлийг хадгалахыг илүүд үзсэн аж. Тэр үед Засагт ханыхан аль хэдийнээ Халхад хамгийн анхны хувилгаан Жалханзыг 1634 онд тодруулчихсан байлаа. Мөн тэд өөрсдийгөө Гэрсэнз хунтайжийн ахмад хөвгүүний удмын хувьд Халхыг захирах ёстой гэсэн үзэлтэй байсныг сөрж төв Халхын Түшээт ханыг дэмжсэнээрээ Шолой сэцэн хан алсыг харсан ажээ. Тэд өөр зуураа үйл ажиллагаагаа нэгтгээд зогсоогүй Ойрадуудтай холбоо тогтоон 1640 онд Ойрадын нутагт Халх, Зүүнгар, Халимаг ноёдуудын чуулган зохион байгуулав.

Петр хааны шинэчлэлээр Орос оронд барууныхныг ашиглан хөгжиж байсны дагуу 1719 онд Хятадад элчээр нь очиж байсан Европын тэргүүн гүрний иргэн Скот угсаатай Жон Белл (1691-1780) Монгол орноор дайран Бээжин орох замдаа “ … Эдгээр хүмүүс эрх чөлөөнд их дуртай… “[20, 22 х] хэмээн өөрийн хэвлүүлсэн тэмдэглэлдээ онцолж байсан бол ХХ зууны эхээр Монгол орноор заншилан тэнүүчилж байсан Европын хамгийн хоцрогдмол гүрэн Оросын тагнуул, туршуулуудын аль ч бүтээлд мохож, мөхөж байгаа ноомой хүлцэнгүй Монголын ард түмнийг дүрслэн, эзгүй шахуу болж байгаа ар Монголын газар нутагт санаархах Оросын империализмийн сувдаг шунал тачаалыг өдөөж байсан түүхтэй. Хэдийгээр Түвдийн буддизм Монгол оронд хүчтэй нэвтэрч эхэлсэн авч их гүрнээсээ өвлөсөн соёлын том тогооны шавхруу болж үлдсэн шашны нэр томьёогоо хэрэглэж, Түвд нэр томьёог тэр болгон хэрэглэлгүй, Самгард хэлээс авсан үгнүүдээрээ ашиглан хуучны орчуулгынхаа уламжлалыг хадгалж байсан байна.

== Манжийн шашны Монгол дахь бодлого ==
Манжууд нь 1635 он хүртэл Зүрчидүүд хэмээгдэн улсаа Хожуу Жин (Алтан гэсэн үг) гэж нэрлэж байсан ажээ. Харин Нурхачийг залгамжилсан дунд хүү Хун тайж нь 1635 оноос өөрийн ард түмний нэрийг Манж гэж улсаа Дай (их) Чин (ариун) гэж нэршүүлжээ. Манж гэдэг нэрийн талаар янз бүрийн таамаг байдаг бөгөөд одоо хүртэл яагаад Манж гэж өөрсдийгөө нэрлэх болсон тухай яг нарийн тодорхой батлагдсан баримт байдаггүй байна.

Жин улс нь Монголчуудыг өөрсдийн харьяалалдаа авч холбоотон болгож эхэлснээр Монголчуудын дайсан байгаад эцэстээ эзлэгдэж албат нь болсон Зүрчидийн Алтан улс гэж нэрлэгдэх нь тохиромжгүй байсан байх. Манж нар нь Зүрчидийн шууд удам бус түүний төрөл нь байсан бөгөөд бүрэлдэхүүндээ Монгол, Хятад угсаатныг шууд болон хошуу цэргийн зохион байгуулалтай нэгтгэснээр үнэндээ шинэ үндэстэн угсаатан болсон Монгол ноёд, хатадын байр суурь эхэн үед нь их хүчтэй нөлөөтэй байсан тул Буддын шашны нөлөөгөөр цэцэн мэргэний бэлэгдэл Манзушири бурханы нэрнээс Манж гэдэг үгээ авсан бололтой. Тухайлбал: Нурхачи өөрийгөө Манжшури бурханы хуваилгаан гэж байв. Хун тайжийн хаан цол нь Сэцэн/дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан.

=== Манж болон Түвд эв санааны нэгдэл ===
Манж болон Түвдүүдийн эв санааны нэгдэл нь Монголчуудын хагарч бутарсныг бэхжүүлэхэд илэрч байлаа. Тэд Чингис хааны цааз, засаг хууль ёсоор хэн дуртай хүн нь өөрийн дураар хаан цол зүүж явахыг хориглосон, зөвхөн түүний алтан ургийн хүн Монголчуудын Их Хуралдайгаар (одоогийн парламентийн хуралдаан маягаар) сонгогдон хаан болж улс гүрнээ нэгдсэн жолоодлогоор явах зарчмийг өөрчилжээ.Жишээ нь:

# Түмдийн Алтан ханд Далай ламаас Хувилай хааны бүх цолыг хэрэглэхийг зөвшөөрөн түүний үйл хэргийг залгамжлагч, хойд дүр нь гэж өргөмжилснөөр Монгол улсад хоёр их хааны засаглалыг бий болгож Монгол улс дээд зэргээр бутрах нөхцөлийн үндсийг тавьсан.
# Халхын Автайд хан цол өгснөөр Монголын хамгийн том аймгийг бүрэн тусгаар тогтнуулахад оюун санааы дэмжлэг болов.
# Далай лам бас л Автайн дүү Түмэнхэнд сайн ноён цол өгч халхын гурван хантай энэ зэрэгцүүлснээс улбаалаад Манжийн хаад халхын дотоод хэрэгт орох далим өгчээ. Дараахи нь Манжийн хаан зарлиг гарган Түмэнхэний ач Данзан ламыг халх  хангуудтай энэ зэрэгцүүлэн өргөмжлүүлж, Халх долоон хошууг найм болгосон. Сонирхууштай нь цэргийн тоо, галт зэвсгээр давуу Галдангийн довтолгоог Түшээт хааны цэрэг гурван өдөр, гурван шөнө няцааж байлдахад Данзан ламын үр Шамба эрх дайчингийн цэрэг Халхын цэргийн дэгийг эвдэн зугтааснаар Түшээт хааны цэрэг бүслэгдэн ихэнхи нь эцсээ хүртэл байлдсаар арваны нэг хүрэхгүй хувь нь Түшээт хааныхаа хамт бүслэлтийг сэтлэн мултарсан түүхтэй. Гэтэл эдний удам Цэрэн эфү (Манжийн хааны хүргэн), хүү Цэнгүнжав нар нь Монголчуудынхаа эсрэг гарамгай байлдаж Манж хаанд гавьяа байгуулснаар шагналд нь Сайн ноён аймаг үүсгэж Халх Монголыг дөрвөн аймаг болгож дахин задалсан. Бүр хожим эдний удам Наянт ван хэмээгч 1911 оны Монголын эрх чөлөөний тэмцлийг эсэргүүцэн тэмцэж байв.
# Хасарын угсааны хошуудын ноёдод хан цол олгож Ойрадын ноёлогч Цорос аймгийнхантай нь тэмцэлдэх үндэс тавьсан. 
# Далай лам бас л Чингисийн угсааны бус Галданд бошгот хаан цол олгож Халхын хангуудтай мөчөөрхөн тэмцэлдүүлэх үзэл сурталын үндэсийн өгсөн.

Мөн Монголчуудыг оюун санааны хувьд нэгдэх замын хааж Монголын том аймаг, улс болгонд шашны тэргүүнүүдийг залжээ. Жишээ татваас: Эзэл, хуваа буюу хуваа, эзэл гэсэн бодлого баримтлан Халхад Жавзундамба, Ойрадад Галдан (1643-1697), өвөр Монголд Жанжаа хутагтуудыг шашны тэргүүнүүд болгон тусад нь өргөмжилсөн нь монгол орны бутралыг оюун санааныхан хүрээнд бататгав. Манжийн хаад Жанжаа хутагтыг эрхэмлэж байсан бол, Түвдүүд Ойрадыг илүүд үзэж байсан байна. Баримт дурдвал Манжийн түүхэнд ганцхан удаа л улсын багш хэмээх хүндэтгэлийг Далай ламд ч, Банчин богдод ч өгч байгаагүй мөртлөө Энх-Амгалан хааны үед Жанжаа хутагт өгч байж. Түвдүүд болохоор Галданг илт дэмжиж, түүнийг дайтахаар сахилаа өгч шар шувтлахад нь зөвшөөрч, хожим амьтаны амийг нигүүлсэн тэвчигч бурханы номт Далай ламын хүсэлтээр Зүүн Туркестаны лалын шашны тэмцэлдэгч нэг талыг дэмжиж дайтахыг хүсэж бичиг илгээж байлаа. [21, 647x] Мөн Зүүнгарынхан Халх руу түрэмгийлэн довтлох нэг шалтагаа болгон Өндөр гэгээнийг  Далай ламын элч төлөөлөгчөөс өндөр суудалд заларсан хэмээн яллаж байв. [16, 240х]
Хэдий тиймч Буддын шашин хүчтэй дэлгэрснээр дэвшилтэд үзэгдэл гарч соёл иргэншлийн тулгуур хот, суурин үүсэх бодит хөрс болсон. Жишээ нь: Богдын Хүрээ -Улаанбаатар, Хошуудын Авлай хийд- Казахстаны Семиплатиск, Цорсын гулзын (угалзын) хийд – Шинжааны Кульж, Өвөр Монголын Хөх хот зэрэг Монголын нутаг асан дээрхи эдгээр олон хотууд шарын шашны суурин хийдүүдээс үүсэлтэй.

1642 онд Түвдийн Далай ламаас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол Цахарууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог Халхууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ Хорчин зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” [18, 92x] гэж байжээ. Учир нь тэдэнд Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв. Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. Тэдэнд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин Амарбаясгалант гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.


=== Түвдэд гурван эрийн нэг нь лам байхад ===
Иймд үйлдвэрлэх хүчин хөгжүүлэх байтугай хүн амын тоон буурч, хүрээ, хийд тойрсон ганц бие эмэгтэйчүүдийн гэр лүү зурайх хамбын, цоржийн гэх мэт нэрэмжит жимүүд балархааргүй болжээ. Нөгөө талаас нь харахад эмэгтэйчүүдийн талаас илүү хувь нь нөхөргүй байсан гэж бодоход л дээрхи зүйлүүдийг нотлох шаардлагагүй ээ. Хамгийн ноцтой нь аль эрдэм ном сурах чадвартай сийрэг толгойнууд нь лам болж үр удмаа тасалснаар генетикийн хувьд ном сурах чадваргүйчүүд нь нь үр удмаа үлдээх сонголт (selection) явагдаж Монгол хүмүүсийн оюуны дундаж чадвар үе, үеэрээ муудаж байсан нь илэрхий. Ер нь Манжийн эхэн үеийн бодлогууд нь тун айхавтар байсан нь Монголын хошуу, аймаг, угсаатны бүлэг болон улс төрийн нэгдэл болгонд тус тусад нь өөрөөр хандаж бодлого явуулж байснаас харагддаг бөгөөд харин Монголын түүхчид түүнийг үл харгалзан нэг бол Монголчуудтай холбоотон байсан бүр ах дүүгийн холбоотой ойр байсан, Хятадад уусахаас хамгаалж байсан эсвэл заналт дайсан байж Монголчуудыг устгаж байсан гэсэн хэт нэг талыг барьсан дүгнэлтүүд нь учир дутагдалтайг дээрхи ялгавартай бодлогоос харж болно.

=== Халхад хоёр эр хүн тумын нэг нь лам байв ===
Манжуудад ч, Түвдүүдэд ч, Оросуудад ч Халх Монголчууд нь хамгийн найдваргүй, үл итгэж болох Монголчуудын бүлэг байсаар ирсэн түүхтэй. Уг шалтгаан нь Халхууд:Монгол орныхоо төв хэсэгт оршин гадны нөлөөнд бага автагдсан Монгол төрийн уламжлалдаа оюун санааны хувьд үнэнч байсанд оршдог. Иймд Манжууд Өвөр Монголыг дотночилон холбоотны ёсоор үздэг ахул Түвдүүд Хошууд тэргүүтэй Ойрадуудад илүү дотносож, хожим Оросууд Дөрвөд тэргүүтэй Увсын Ойрадуудаар Монгол орны удирдлагыг зонхилуулж байсан нь тохиолдол биш ээ.Хэдий тийм ч оюун санааы тусгаар байдлын ач холбогдлыг ухааран 1718 онд Ойрадын цэрэг Түвд болон Хөх нуурыг хяналтандаа оруулав.

Зүүнгарын нэрт жанжин Их Цэрэндондов нь Түвдийн асар өндөр уулсуудыг даван гэнэдүүлэн довтлож цэргийн урлагт дахин давтагдаагүй үзүүлбрээр Түвдийн хаан ширээнд заларч байсан Хошуудын хааныг нийт Монголын эрх ашигтай зөрчилдөж эхэлсний улмаас түлхэн унагажээ. Оюун санааы удирдлагаа хяналтандаа оруулж авахыг эрмэлзсэн Монголчуудын аюулыг олж харсан Манж гүрэн яаралтай арга хэмжээ аван цэргийн хүч явуулсан ч эхний удаадаа Зүүнгарынханы ялалтаар төгссөн. Харамсалтай нь Түвдүүдийн эсэргүүцэл, тэдний ар талд нь явуулсан элч төлөөлөгчдийн алах, зам харилцааг нь хорлон сүйтгэх террорист ажиллагааны улмаас Ойрадын цэрэг Зүүнгар нутагтайгаа холбоо тасарч хангалт болон сэтгэл санааны дэмжлэгээ алдан голдуу Монгол цэрэг дээр суурилсан дайсны хүчинд автан Түвдийг хяналтаасаа алдав. Ингэснээр Манжууд Түвдэд хяналтаа тогтоон Далай лам, Банчин Богдуудын дахин төрөх явцыг хянадаг болсон юм. Нэг жишээ дурдвал: Түвдийн (хошуудын) хааны өргөмжилсөн Далай ламыг хуурамч гэж зарлан Манж Чин улс VII Далай ламыг тавьсан байна.Халхын шарын шашин Манж, Түвдийн Монгол дахь шарын шашны гол тоглоом нь Халхын богдууд нь байлаа. Халхуудын Монгол угсаатны дундах байр суурь нь товойх тусам тэдний оюун санааны удирдагч Богдынх нь нэр нөлөө автоматаар өсөн өнгөрсөн зууны эхэн гэхэд нийт Монголын улс төрийн жүжгийн хамгийн гол дүрд хувирчээ.

==Эх сурвалж==
* «Буддын уламжлалт мэдлэг ухааны үндэс» номноос

[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Эртний Монголын түүх]]
[[Ангилал:Монгол угсаатны түүх]]
[[Ангилал:Монгол угсаатан улсуудын түүх| ]]
[[Ангилал:Монголд оршин тогтнож байсан улсууд]]</text>
      <sha1>shep2cge9ufxrserfmt6my5pxsfjxlv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706572</id>
      <parentid>706571</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T09:05:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <comment>/* Манжийн шашны Монгол дахь бодлого */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="46139" xml:space="preserve">'''Миний сургаал умраас умарт уламжлан дэлгэрнэ''' хэмээх бурхан багшийн өөрөө айлдсан гэдэг. Умар зүгийн дэлгэрэлт нь дундад азийн орнууд, [[Балба]], [[Төвд]], [[Монгол]], [[Буриад]] монгол, [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Япон]] гэсэн орнуудыг хамарч байжээ. Лалар
Ийнхүү Их хөлгөний сургаал дунд,төв, зүүн, зүүнхойд Азийг хамарсан өргөн уудам нутагт дэлгэрсэн. Харин Энэтхэг орноо эрт үеийн нэгэн уламжлалт шүтлэг болох хиндү шашин газар аван нийтэд дэлгэрч, түүний хажуугаар ислам шашин зарим газар нөлөөлснөөр бурхны шашин эх нутагтаа 1600 гаруй жил түгэн хөгжсөний эцэст XI –XII зууны үед үндсэндээ шахагдан арилжээ.
Бурханы шашин түүний дотор Их хөлгөний сургаалийн онол эрдэм, соёлын их өв санг өвлөн хадгалж, хөгжүүлэх талаар үлэмжийн их үүрэг гүйцэтгэсэн орон бол Төвд Монгол хоёр юм.
Ер буддизм нь дан гагц шашин бус, Энэтхэг болон Азийн янз бүрийн улс орны соёлын өв сан, мэдлэг ухааны үнэт зүйлийг буддизм гэдэг нэгэн нэрний дор нэгтгэж байсан бөгөөд [[Ганжуур]], [[Данжуур]] үүний нэг нотолгоо болно.
Монгол оронд бурханы шашин дэлгэрсэн түүхийг тоймлон өгүүлсэн бүтээлийг Хорчойнжүн буюу Дээдийн ном Монгол орноо дэлгэрч гарсан ёс хэмээдэг. Энэ талаар Сүмбэ хамба Ишбалжир, [[Цахар гэвш Лувсанчүлтэм]], [[Зава Дамдин]] гавж зэрэг олон мэргэд бүтээлээ туурвиж байжээ. Үүнд, Дамдин гавшийн “Умар зүгийн их Монгол улс орны домгийн их шастир ухааныг баясгагч гайхамшигт Алтан дэвтэр”, Сүмбэ хамба Ишбалжирын “Энэтхэг, Хятад, Төвд, Монгол орноо дээдийн ном ямар мэт дэлгэрсэн ёс Галбарвас модон”, Дармадала гүүшийн “Их Монголын оронд дээдийн ном ямар мэт дэлгэрсэн ёсыг тодорхой өгүүлэгч Цагаан лянхуан эрхис” зэрэг Монгол орноо бурханы шашин дэлгэрсэн түүхийн тухай зохиолыг нэрлэж болох юм. Тэд Монгол оронд бурханы шашин гурван удаа дэлгэрсэн хэмээн өгүүлддэг.
Ийнхүү Монгол оронд бурхны шашин дэлгэрсэн түүх нь:
#[[Хүннү гүрэн|Хүннү гүрнээс]] [[Уйгур улс]] хүртлэх үед Энэтхэгээс шууд болон Дундад Азиар дамжин Бага, Их хөлгөний урсгалууд дэлгэрсэн үе буюу аргын тооллын өмнөх II зуунаас аргын тооллын XI зууныг хамрах бурхны шашны түрүү дэлгэрлийн үе
#[[Чингис хаан]]аас [[Тогоонтөмөр хаан]] хүртлэх их хаадын үед Төвдийн сажава хийгээд гармавагийн чиглэлүүд дэлгэрсэн буюу XIII-XIV зууны үеийн хамрах бурханы шашны дунд үеийн дэлгэрэлт
#[[Төвд]]өөс Богд [[Зонхов]]ын шашин дэлгэрч, хөгжсөн буюу XVI-XX зууны үеийг хамрах бурхны шашин дэргэрсэн гуравдугаар үе гэсэн өөр хоорондоо залгамж холбоо бүхий гурван үеийг хамардаг
Энэ гурван үе тус бүр тухайн үеийнхээ нийгэм,  соёл, эдийн засаг, оюун санааны байдалтай холбоотойгоор өөр өөрийн өнгө төрхтэй. Гэхдээ аль ч үед нь бурхны шашны ном сургаал, соёл, мэдлэг ухааны мөн чанар, сонгодог уламжлал агуулагдсаар ирсэн байна. Түүний зэрэгцээ нэгэн онцлог нь энэхүү түүхэн үйл явц дунд Монгол онцлог бүхий Буддизм бүрэлдэн тогтсон билээ.

== Төвөдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого ==
1642 он гэхэд Хошуудын Гүүш хаан Төвөдийг бүрэн илбэн тохинуулж, захиргаандаа оруулснаар хаан ширээнд нь заларчээ. Улмаар түүхэн дэх хамгийн авьяаслаг Далай лам гэгдэх V Далай лам Лувсанжамцыг (1617-1682) Төвөдийн шашны тэргүүнд өргөмжилснөөр Төвөд болон Монгол оронд шарын шашин хэмээх Төвөдийн буддизмын нэгэн урсгал бүрэн ноёрхож эхлэв. Гэвч Гүүш хаан буюу Төрбайх хашир хүний хувьд Төвөдийн зарим том хийдийн лам нарыг Богд цолоор өргөмжлөн Далай ламыг “хэмжээнд нь барих” арга хэмжээ авч байсан байна. Тэд дотоод асуудлаа шийдсэн болохоор гадаад асуудалдаа зав гаргав. Тэр үед мандан хүчирхэгжиж байсан Манж дай чин гүрэнд уулаасаа хүчтэнийг дагадаг уламжлал ёсоороо сээтэн хаяж, мөн өглөгийн эзэн болсон Монгол оронд төвөдүүд “хараа” тавьж байлаа. Учир нь шарын шашныхны бичдэгээр өглөг буяны эзэн болсон монголчууд нь тэдний орлогын хамгийн том эх булаг, цэрэг улс төрийн хамгаалалт нь байсан билээ. Баяжиж хүчирхэгжсэн шарын шашин 1645 оноос алдарт Потала ордон мэтийн том төслүүдийг хэрэгжүүлж V Далай ламыг нас барснаас арваад жилийн хойно дуусгажээ. Ер нь Төвөдийн буддизм баяжиж хүчирхэгжсэн нь монголчууд энэ шашинд орсонтой салшгүй холбоотой. Харин Монгол орноос өргөл барьц нэртэй асар их баялаг гадагшаа урсаж эхэлснээр монголчуудын ядуурал, доройтлын гол эх үүсвэрүүдийн нэг болсон юм.

=== Өвөр Монголд шажин дэлгэрсэн нь ===
Монгол орны гадаад байдал нэн хүндэрсэн энэ үед Далай лам тэргүүтэй шарын шашныхан шинээр гарч ирж буй хүчирхэг энэхүү улсад тал засан улмаар 1642 онд Манжийн хааныг Манзшури бурханы хувилгаан гэж өргөмжилсөн нь Монголын тусгаар тогтнол эрх чөлөөний тэмцэлд оюун санааны маш том цохилт өгсөн юм. Ер нь Алтан хааныг нас бармагц тэд өөр нэг хүчтэн Мин гүрэнтэй холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан байна.Тийм учраас Далай лам болон түүний дагалдан баясагч нарыг номхотгон ариутгахыг Лигдэн хаан нь зорьсон боловч харамсалтайгаар замдаа таалал төгсжээ. Шашны түүхчид Монголын сүүлчийн албан ёсны их хаан Лигдэнийг шашны дайсан гэж бичдэг авч Лигдэн хаан нь шашныг алагчилж үздэггүй байв.

Мөн Монголчуудыг оюун санааны хувьд нэгдэх замын хааж Монголын том аймаг, улс болгонд шашны тэргүүнүүдийг залжээ. Жишээ татваас: Эзэл, хуваа буюу хуваа, эзэл гэсэн бодлого баримтлан Халхад Жавзундамба, Ойрадад Галдан (1643-1697), өвөр Монголд Жанжаа хутагтуудыг шашны тэргүүнүүд болгон тусад нь өргөмжилсөн нь монгол орны бутралыг оюун санааныхан хүрээнд бататгав. Манжийн хаад Жанжаа хутагтыг эрхэмлэж байсан бол, Түвдүүд Ойрадыг илүүд үзэж байсан байна. Баримт дурдвал Манжийн түүхэнд ганцхан удаа л улсын багш хэмээх хүндэтгэлийг Далай ламд ч, Банчин богдод ч өгч байгаагүй мөртлөө Энх-Амгалан хааны үед Жанжаа хутагт өгч байж. Түвдүүд болохоор Галданг илт дэмжиж, түүнийг дайтахаар сахилаа өгч шар шувтлахад нь зөвшөөрч, хожим амьтаны амийг нигүүлсэн тэвчигч бурханы номт Далай ламын хүсэлтээр Зүүн Туркестаны лалын шашны тэмцэлдэгч нэг талыг дэмжиж дайтахыг хүсэж бичиг илгээж байлаа. Мөн Зүүнгарынхан Халх руу түрэмгийлэн довтлох нэг шалтагаа болгон Өндөр гэгээнийг Далай ламын элч төлөөлөгчөөс өндөр суудалд заларсан хэмээн яллаж байв. Хэдий тиймч Буддын шашин хүчтэй дэлгэрснээр дэвшилтэд үзэгдэл гарч соёл иргэншлийн тулгуур хот, суурин үүсэх бодит хөрс болсон. Жишээ нь: Богдын Хүрээ -Улаанбаатар, Хошуудын Авлай хийд- Казахстаны Семиплатиск, Цорсын гулзын (угалзын) хийд – Шинжааны Кульж, Өвөр Монголын Хөх хот зэрэг Монголын нутаг асан дээрхи эдгээр олон хотууд шарын шашны суурин хийдүүдээс үүсэлтэй.

=== Халхад шажин дэлгэрсэн нь ===
Алтанг шашны нөлөөгөөр нэр сүр олж байгааг дуулсан Монголын барьцамхай том ноёдууд юунд зүгээр сууж тэсэхэв. Түмэн засагт хаан болон Халхын толгой феодал Автай (1554-1588) зэрэг эрхэмүүд шашин дэлгэрүүлэхээр хөөцөлдөж эхлэв. Нэн ялангуяа хожмийн Монголын хамгийн том үндэстэн болсон өнөөгийн тусгаар Монгол улсын гол түшэг тулгуур, ноён багана Халхад Гэрсэнз хунтайжийн III хүү Онохуй үйзэний хүү Автай ноёны явуулсан шашны үйл явдалууд их анхаарал татах нь зайлшгүй билээ.

Автай сайн ноён Халхад шашин залсан тухай олон домог байдаг бөгөөд хоорондоо зөрөөтэй байдаг юм. Ямар ч байсан Түмдийн Алтан хаан шашинд орон нэр сүр нь нилээн бадарч байгааг сонссон Автай ноён бусдын жишгээр лам залахаар шийджээ. Эсвэл Автай нь тодорхой хэмжээнд тэр үеийн бүс нутгийн хамгийн хүчирхэг хүн Алтангаас хараат байсан учраас түүний улс төрийн бодлогыг дагахаас өөр замгүй байсан байж магадгүй. Халхын түүхчид Автайг Түвдэд очиж шашин залсан гэдэг боловч үнэн хэрэгтээ Түмдийн Хөх хотод очин Далай ламтай уулзаж шашин залсан бололтой. Энэ үед Далай лам түүнд Очирваний хувилгаан, Очир сайн хан цол өгснөөр Халхад анхны хан цолтой хүн буй болжээ. Ирээдүйд өөртэй нь өрсөлдөж магадгүй хан цолтой хүн бий болоход Далай лам Содномжамцыг ивээлдээ авсан Алтан хаан дуртай байхгүй нь ойлгомжтой. Гэхдээ түүний ивээлд орсон Далай лам халхын ноёнд энэ цолыг өгөхөөс өөр аргагүй байсныг бодоход Халх Монгол тэр үес тун хүчирхэг болж Монголын түүхийн тавцанд ноёлох аймаг болох замаа тавьжээ гэдгийг гэрчилдэг. Тэгэхлээр Далай ламтай Автай ноён нь Алтан хааныг өнгөрсөнөөс хойш 1587 онд очиж уулзсан гэдэг нь үнэн болов уу? Ийнхүү Халхад хан цолтой хүн бий болж Буддын шашин залснаар Автай сайн хааны нэр сүр алдаршиж Халхыг нэг үе бараг ганцаараа мэдэх шахаж Түшээт хааны өвөг дээдэс болжээ. Уламжлал ёсоор Хувилай хааны үеэс ирсэн шашныг хамгаалагч догшин дүртэй Махагал бурхан Монголын буддын шашны гол шүтээн болсон.

Халхад Автай хаан нь түүний нэг хувилбар Гомбогүр бурханыг залав. Бас зарим мэдээгээр бол Очирвань бурханыг хамт залжээ. Монголын хамгийн хатуу ширүүн, уур амьсгал бүхий бүс нутаг говь цөл ихтэй Халхаас ирсэн тул хамгийн хэрэгтэй зүйл нь болох ертөнцийг үүсгэгч хоёр дахь бурхан, бороо, хур үүл, аянга цахилгааныг эзэмшигч Очирваань бурханыг бэлэгдэж өгсөн байх. Эхэн үедээ Монгол оронд улаан болон шарын шашны урсгал нь падлийгүй байлаа. Жишээлбэл: Түмэн засагт хаанаас авахуулаад Лигдэн хаан хүртэл улааны лам нарыг шүтэж байсан. Автай сайн хаан Эрдэнэ зууг байгуулахдаа улааны лам Лодойнямбуугаар аравнайлуулж [18, 27х] байснаас шалтгаалан Халхын Богдууд Эрдэнэ зуугаас дайжин Их хүрээгээ нүүлгэж байсан бололтой. Гэтэл дорно зүгт Зүрчидийн Нурхайч (1575-1626) хэмээхээр толгойлуулсан Умард Алтан улс гэгч бий болон зальхай арга хэрэглэн, Монгол аймгуудын хагарал дээр тоглож эхэлсэн нь улаан шараар талцаж Монголчууд хядалцахад нөлөө үзүүлсэн нь дамжиггүй. Цахарын Лигдэн хаан (1592-1634) нь бүх Монголын хаан нэртэйгээс цаашгүй болж бусад аймгууд нь хэзээнээс Монголын албат байсан Зүрчидийн овд автан тэдний холбоотон болж эхлэв.

Монгол хэл дээр Буддын ном судруудыг орчуулуулж байсан. Ганжуур судрыг хүртэл бүрэн орчуулуулжээ. Хэдий Монголын сүүлчийн албан ёсны хаан Лигдэн таалал төгссөн боловч сүүлд түүний үр, ач хүү Бүрнээ ван Монголын их хааны угсаа гэдгээ нотлон хэзээ ч мартахгүй байж эгзэгтэй цаг үед Манжийн эсрэг бослого гарган байлдаж байгаад ах дүү нарынхаа хамт алуулжээ. Ингэж Монголын хаан ширээг албан ёсоор залгамжлагч нарыг Манж нар устгасан байна. Хэдий монголын олон ноёдууд харийнханы арга мэхэнд автан тэдний талд зүтгэх, эсвэл энэ хүнд үед идэвхгүй байр суурь баримталж байсан авч Халхын томоохон ноён, соён гэгээрүүлэгч Цогт тайж (1580-1637) Лигдэн хааны бодлогыг илт дэмжин Монгол хэл дээр ном судар орчуулуулах төдийгүй улс төрийн амьдралд идэвхитэй оролцон түүнийг дэмжихээр Хөх нуур руу хөдөлсөн. Шашны түүхчдийн үздэгээр бол нутаг орондоо хавчигдан нүүсэн ч гэлцдэг. Дашрамд өгүүлэхэд хожмийн нэрт эрдэмтэн, соён гэгээрүүлэгч, эх оронч, үндэсний үзэлтэн Бямбын Ренчин гуай эхийн талаасаа Цогт хун тайжийн дайн, тулааны хөл үймээнээр Орост дүрвэж гарсан үр садынх нь удам билээ.

Цогт тайж Хөх нуурт ирэх үед Лигдэн хаан нас барж хүү Эжээ хонгор нь эхийн хамт Манжид олзлогдсон хүнд үе байлаа. Цогт хунтайж уулаасаа ухаалаг шийдэмгий хүний хувьд Хөх нуурт ноёрхож байсан Түмдийн Хулачи ноёныг эрхэндээ оруулан улмаар Түвдийн улааны шашныхан болон хаад, ноёдыг өөртөө татан хүч хуримтлуулан шарын шашныг дарахаар шийджээ. Шашны талаас улааны шашныхан нь шарын шашин нь Монголчуудын цэргийн болон эдийн засгийн дэмжлэгээр (өргөл барьцаар) хүчирхэгжиж ноёрхож байгаад, Түвдийн хаад, ноёдууд нь болохоор шарын шашныхан улс төрийн эрх мэдлийн булаалцалдах болсонд дургүйцэн тэдний эсрэг тэмцэх болсноор Хөх нуурын Цогт хаан хэмээн алдаршиж эхэлсэн түүнийг дагах болжээ. Ингээд Ахмад рүү Арслан тайжид 10,000 цэрэг өгөн Түвд рүү “энхийг сахиулахаар” Түвдийн хаад, ноёд, улааны урсгалын хүсэлтээр илгээжээ.

Далай лам тэргүүтэй шарын шашныхан Монгол цэргийн сэтгэл, санаа, оюун ухааныг мохоох элдэв шашны дэг ёслолуудыг үйлдсэн боловч цогтой, золбоотой Халх Монголын дайчин цэргүүдээс мянган бурхадаараа хүрээлүүлээд ч хувь тавилангаасаа зайлах аргагүйг ойлгон тэр үеийн Монголын бас нэгэн хүчирхэг аймаг асан Дөрвөн Ойрадын холбооноос тусламж эрэлхийлсэн байна.

Монголын нэг том ноён Халхын Автай сайн ханы дүү Түмэнхэн ноён (хожмийн сайн ноён хан аймгийн өвөг) Монгол Далай ламаа өмгөөлөн Түвдэд цэрэглэн орсон боловч үймээн дарагдан, Далай лам үхсэн байсан тул түүний шарилын ажилд 10,000 лан мөнгө өргөн буцсанаас харахад Потала ордноос авахуулаад өдий төдий Түвдийн сүм хийдүүд тэр цаг үед баригдсан нь тохиолдол биш аж. Эндээс Монгол орны буян, заяаны хүчээр энэ ордон, сүм хийдүүд босжээ гээд хэлэхэд хилсдэхгүй. Харин өглөгийн эзэн болсон өгөөмөр сэтгэлтэй Монгол орон нь ядууран буурсаар хорьдугаар зууны эхээр шавар, гуулин бурханы цуглуулгатай, Монгол бичиг үсгээ гадарладаг хүн ховор мөртлөө энгийн хүн байтугай лам нар нь ч өөрсдөө ойлгодоггүй Түвд тарнийг хэн хүнгүй сайн цээжилсэн үндэстэн болж хувиржээ.

Халхын улс төр, угсаатны нэгдлийг хадгалах гэж Махасамади Цэцэн хан Шолой нь Түшээт ханыд зориуд очиж шашны тэргүүн тодруулах ажлыг зохион байгуулсан гэх. Тэр хоёр ч удаа Түшээт ханыд зорин очиж түүний жирэмсэн хатнаас хүү төрвөл Халхын шашны тэргүүн болгохыг зөвлөсөн байна. Тиймээс өөрийнхөө “гэгээн” цолыг Занабазарт өгсөн гэдэг. Цэцэн хан Шолойн нь тэр үед нүүрлэж байсан харийн түрэмгийлэл заналхийллээс болгоомжлон энэхүү үйлдлийг хийсэн юм.

Монгол орныхоо тусгаар тогтнолд ихэд санаа зовж байсан нь илэрхий. Тухайлбал: Лигдэн хутагт хааны хатан болон хүү Эжээ хонгорыг Манжуудад олзлогдохоос аврах гэж Халхад ирүүлэх гэсэн боловч бүтэлгүйтжээ. Өвөр Монголын Сөнид, Авга зэрэг аймгуудыг өөртөө дагаар оруулан тэр үеийн Манжийн хааны цолтой адилхан Гэгээн цэцэн хан гэж өргөмжлүүлснээрээ Манжийн эсрэг ямар нэгэн байдлаар сөрж байв. Сөнид аймгийг хатган Манжийн эсрэг босгон улмаар Халхын хангуудтайгаа хамтран Манжийн эсрэг Сөнидийн Тэнгис ванг өмгөөлөн байлдсан байна. Чухам иймээс өрсөлдөгч феодал Түшээт ханд буулт хийн түүнийг дэмжин Халхын улс төрийн нэгдлийг хадгалахыг илүүд үзсэн аж. Тэр үед Засагт ханыхан аль хэдийнээ Халхад хамгийн анхны хувилгаан Жалханзыг 1634 онд тодруулчихсан байлаа. Мөн тэд өөрсдийгөө Гэрсэнз хунтайжийн ахмад хөвгүүний удмын хувьд Халхыг захирах ёстой гэсэн үзэлтэй байсныг сөрж төв Халхын Түшээт ханыг дэмжсэнээрээ Шолой сэцэн хан алсыг харсан ажээ. Тэд өөр зуураа үйл ажиллагаагаа нэгтгээд зогсоогүй Ойрадуудтай холбоо тогтоон 1640 онд Ойрадын нутагт Халх, Зүүнгар, Халимаг ноёдуудын чуулган зохион байгуулав.

Петр хааны шинэчлэлээр Орос оронд барууныхныг ашиглан хөгжиж байсны дагуу 1719 онд Хятадад элчээр нь очиж байсан Европын тэргүүн гүрний иргэн Скот угсаатай Жон Белл (1691-1780) Монгол орноор дайран Бээжин орох замдаа “ … Эдгээр хүмүүс эрх чөлөөнд их дуртай… “[20, 22 х] хэмээн өөрийн хэвлүүлсэн тэмдэглэлдээ онцолж байсан бол ХХ зууны эхээр Монгол орноор заншилан тэнүүчилж байсан Европын хамгийн хоцрогдмол гүрэн Оросын тагнуул, туршуулуудын аль ч бүтээлд мохож, мөхөж байгаа ноомой хүлцэнгүй Монголын ард түмнийг дүрслэн, эзгүй шахуу болж байгаа ар Монголын газар нутагт санаархах Оросын империализмийн сувдаг шунал тачаалыг өдөөж байсан түүхтэй. Хэдийгээр Түвдийн буддизм Монгол оронд хүчтэй нэвтэрч эхэлсэн авч их гүрнээсээ өвлөсөн соёлын том тогооны шавхруу болж үлдсэн шашны нэр томьёогоо хэрэглэж, Түвд нэр томьёог тэр болгон хэрэглэлгүй, Самгард хэлээс авсан үгнүүдээрээ ашиглан хуучны орчуулгынхаа уламжлалыг хадгалж байсан байна.

== Манжийн шашны Монгол дахь бодлого ==
Манжууд нь 1635 он хүртэл Зүрчидүүд хэмээгдэн улсаа Хожуу Жин (Алтан гэсэн үг) гэж нэрлэж байсан ажээ. Харин Нурхачийг залгамжилсан дунд хүү Хун тайж нь 1635 оноос өөрийн ард түмний нэрийг Манж гэж улсаа Дай (их) Чин (ариун) гэж нэршүүлжээ. Манж гэдэг нэрийн талаар янз бүрийн таамаг байдаг бөгөөд одоо хүртэл яагаад Манж гэж өөрсдийгөө нэрлэх болсон тухай яг нарийн тодорхой батлагдсан баримт байдаггүй байна.

Жин улс нь Монголчуудыг өөрсдийн харьяалалдаа авч холбоотон болгож эхэлснээр Монголчуудын дайсан байгаад эцэстээ эзлэгдэж албат нь болсон Зүрчидийн Алтан улс гэж нэрлэгдэх нь тохиромжгүй байсан байх. Манж нар нь Зүрчидийн шууд удам бус түүний төрөл нь байсан бөгөөд бүрэлдэхүүндээ Монгол, Хятад угсаатныг шууд болон хошуу цэргийн зохион байгуулалтай нэгтгэснээр үнэндээ шинэ үндэстэн угсаатан болсон Монгол ноёд, хатадын байр суурь эхэн үед нь их хүчтэй нөлөөтэй байсан тул Буддын шашны нөлөөгөөр цэцэн мэргэний бэлэгдэл Манзушири бурханы нэрнээс Манж гэдэг үгээ авсан бололтой. Тухайлбал: Нурхачи өөрийгөө Манжшури бурханы хуваилгаан гэж байв. Хун тайжийн хаан цол нь Сэцэн/дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан.

=== Манж болон Түвд эв санааны нэгдэл ===
Манж болон Түвдүүдийн эв санааны нэгдэл нь Монголчуудын хагарч бутарсныг бэхжүүлэхэд илэрч байлаа. Тэд Чингис хааны цааз, засаг хууль ёсоор хэн дуртай хүн нь өөрийн дураар хаан цол зүүж явахыг хориглосон, зөвхөн түүний алтан ургийн хүн Монголчуудын Их Хуралдайгаар (одоогийн парламентийн хуралдаан маягаар) сонгогдон хаан болж улс гүрнээ нэгдсэн жолоодлогоор явах зарчмийг өөрчилжээ.Жишээ нь:

# Түмдийн Алтан ханд Далай ламаас Хувилай хааны бүх цолыг хэрэглэхийг зөвшөөрөн түүний үйл хэргийг залгамжлагч, хойд дүр нь гэж өргөмжилснөөр Монгол улсад хоёр их хааны засаглалыг бий болгож Монгол улс дээд зэргээр бутрах нөхцөлийн үндсийг тавьсан.
# Халхын Автайд хан цол өгснөөр Монголын хамгийн том аймгийг бүрэн тусгаар тогтнуулахад оюун санааы дэмжлэг болов.
# Далай лам бас л Автайн дүү Түмэнхэнд сайн ноён цол өгч халхын гурван хантай энэ зэрэгцүүлснээс улбаалаад Манжийн хаад халхын дотоод хэрэгт орох далим өгчээ. Дараахи нь Манжийн хаан зарлиг гарган Түмэнхэний ач Данзан ламыг халх  хангуудтай энэ зэрэгцүүлэн өргөмжлүүлж, Халх долоон хошууг найм болгосон. Сонирхууштай нь цэргийн тоо, галт зэвсгээр давуу Галдангийн довтолгоог Түшээт хааны цэрэг гурван өдөр, гурван шөнө няцааж байлдахад Данзан ламын үр Шамба эрх дайчингийн цэрэг Халхын цэргийн дэгийг эвдэн зугтааснаар Түшээт хааны цэрэг бүслэгдэн ихэнхи нь эцсээ хүртэл байлдсаар арваны нэг хүрэхгүй хувь нь Түшээт хааныхаа хамт бүслэлтийг сэтлэн мултарсан түүхтэй. Гэтэл эдний удам Цэрэн эфү (Манжийн хааны хүргэн), хүү Цэнгүнжав нар нь Монголчуудынхаа эсрэг гарамгай байлдаж Манж хаанд гавьяа байгуулснаар шагналд нь Сайн ноён аймаг үүсгэж Халх Монголыг дөрвөн аймаг болгож дахин задалсан. Бүр хожим эдний удам Наянт ван хэмээгч 1911 оны Монголын эрх чөлөөний тэмцлийг эсэргүүцэн тэмцэж байв.
# Хасарын угсааны хошуудын ноёдод хан цол олгож Ойрадын ноёлогч Цорос аймгийнхантай нь тэмцэлдэх үндэс тавьсан. 
# Далай лам бас л Чингисийн угсааны бус Галданд бошгот хаан цол олгож Халхын хангуудтай мөчөөрхөн тэмцэлдүүлэх үзэл сурталын үндэсийн өгсөн.

Мөн Монголчуудыг оюун санааны хувьд нэгдэх замын хааж Монголын том аймаг, улс болгонд шашны тэргүүнүүдийг залжээ. Жишээ татваас: Эзэл, хуваа буюу хуваа, эзэл гэсэн бодлого баримтлан Халхад Жавзундамба, Ойрадад Галдан (1643-1697), өвөр Монголд Жанжаа хутагтуудыг шашны тэргүүнүүд болгон тусад нь өргөмжилсөн нь монгол орны бутралыг оюун санааныхан хүрээнд бататгав. Манжийн хаад Жанжаа хутагтыг эрхэмлэж байсан бол, Түвдүүд Ойрадыг илүүд үзэж байсан байна. Баримт дурдвал Манжийн түүхэнд ганцхан удаа л улсын багш хэмээх хүндэтгэлийг Далай ламд ч, Банчин богдод ч өгч байгаагүй мөртлөө Энх-Амгалан хааны үед Жанжаа хутагт өгч байж. Түвдүүд болохоор Галданг илт дэмжиж, түүнийг дайтахаар сахилаа өгч шар шувтлахад нь зөвшөөрч, хожим амьтаны амийг нигүүлсэн тэвчигч бурханы номт Далай ламын хүсэлтээр Зүүн Туркестаны лалын шашны тэмцэлдэгч нэг талыг дэмжиж дайтахыг хүсэж бичиг илгээж байлаа. [21, 647x] Мөн Зүүнгарынхан Халх руу түрэмгийлэн довтлох нэг шалтагаа болгон Өндөр гэгээнийг  Далай ламын элч төлөөлөгчөөс өндөр суудалд заларсан хэмээн яллаж байв. [16, 240х]
Хэдий тиймч Буддын шашин хүчтэй дэлгэрснээр дэвшилтэд үзэгдэл гарч соёл иргэншлийн тулгуур хот, суурин үүсэх бодит хөрс болсон. Жишээ нь: Богдын Хүрээ -Улаанбаатар, Хошуудын Авлай хийд- Казахстаны Семиплатиск, Цорсын гулзын (угалзын) хийд – Шинжааны Кульж, Өвөр Монголын Хөх хот зэрэг Монголын нутаг асан дээрхи эдгээр олон хотууд шарын шашны суурин хийдүүдээс үүсэлтэй.

1642 онд Түвдийн Далай ламаас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол Цахарууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог Халхууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ Хорчин зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” [18, 92x] гэж байжээ. Учир нь тэдэнд Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв. Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. Тэдэнд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин Амарбаясгалант гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.

=== Түвдэд гурван эрийн нэг нь лам байхад ===
Иймд үйлдвэрлэх хүчин хөгжүүлэх байтугай хүн амын тоон буурч, хүрээ, хийд тойрсон ганц бие эмэгтэйчүүдийн гэр лүү зурайх хамбын, цоржийн гэх мэт нэрэмжит жимүүд балархааргүй болжээ. Нөгөө талаас нь харахад эмэгтэйчүүдийн талаас илүү хувь нь нөхөргүй байсан гэж бодоход л дээрхи зүйлүүдийг нотлох шаардлагагүй ээ. Хамгийн ноцтой нь аль эрдэм ном сурах чадвартай сийрэг толгойнууд нь лам болж үр удмаа тасалснаар генетикийн хувьд ном сурах чадваргүйчүүд нь нь үр удмаа үлдээх сонголт (selection) явагдаж Монгол хүмүүсийн оюуны дундаж чадвар үе, үеэрээ муудаж байсан нь илэрхий. Ер нь Манжийн эхэн үеийн бодлогууд нь тун айхавтар байсан нь Монголын хошуу, аймаг, угсаатны бүлэг болон улс төрийн нэгдэл болгонд тус тусад нь өөрөөр хандаж бодлого явуулж байснаас харагддаг бөгөөд харин Монголын түүхчид түүнийг үл харгалзан нэг бол Монголчуудтай холбоотон байсан бүр ах дүүгийн холбоотой ойр байсан, Хятадад уусахаас хамгаалж байсан эсвэл заналт дайсан байж Монголчуудыг устгаж байсан гэсэн хэт нэг талыг барьсан дүгнэлтүүд нь учир дутагдалтайг дээрхи ялгавартай бодлогоос харж болно.

=== Халхад хоёр эр хүн тумын нэг нь лам байв ===
Манжуудад ч, Түвдүүдэд ч, Оросуудад ч Халх Монголчууд нь хамгийн найдваргүй, үл итгэж болох Монголчуудын бүлэг байсаар ирсэн түүхтэй. Уг шалтгаан нь Халхууд:Монгол орныхоо төв хэсэгт оршин гадны нөлөөнд бага автагдсан Монгол төрийн уламжлалдаа оюун санааны хувьд үнэнч байсанд оршдог. Иймд Манжууд Өвөр Монголыг дотночилон холбоотны ёсоор үздэг ахул Түвдүүд Хошууд тэргүүтэй Ойрадуудад илүү дотносож, хожим Оросууд Дөрвөд тэргүүтэй Увсын Ойрадуудаар Монгол орны удирдлагыг зонхилуулж байсан нь тохиолдол биш ээ.Хэдий тийм ч оюун санааы тусгаар байдлын ач холбогдлыг ухааран 1718 онд Ойрадын цэрэг Түвд болон Хөх нуурыг хяналтандаа оруулав.

Зүүнгарын нэрт жанжин Их Цэрэндондов нь Түвдийн асар өндөр уулсуудыг даван гэнэдүүлэн довтлож цэргийн урлагт дахин давтагдаагүй үзүүлбрээр Түвдийн хаан ширээнд заларч байсан Хошуудын хааныг нийт Монголын эрх ашигтай зөрчилдөж эхэлсний улмаас түлхэн унагажээ. Оюун санааы удирдлагаа хяналтандаа оруулж авахыг эрмэлзсэн Монголчуудын аюулыг олж харсан Манж гүрэн яаралтай арга хэмжээ аван цэргийн хүч явуулсан ч эхний удаадаа Зүүнгарынханы ялалтаар төгссөн. Харамсалтай нь Түвдүүдийн эсэргүүцэл, тэдний ар талд нь явуулсан элч төлөөлөгчдийн алах, зам харилцааг нь хорлон сүйтгэх террорист ажиллагааны улмаас Ойрадын цэрэг Зүүнгар нутагтайгаа холбоо тасарч хангалт болон сэтгэл санааны дэмжлэгээ алдан голдуу Монгол цэрэг дээр суурилсан дайсны хүчинд автан Түвдийг хяналтаасаа алдав. Ингэснээр Манжууд Түвдэд хяналтаа тогтоон Далай лам, Банчин Богдуудын дахин төрөх явцыг хянадаг болсон юм. Нэг жишээ дурдвал: Түвдийн (хошуудын) хааны өргөмжилсөн Далай ламыг хуурамч гэж зарлан Манж Чин улс VII Далай ламыг тавьсан байна.Халхын шарын шашин Манж, Түвдийн Монгол дахь шарын шашны гол тоглоом нь Халхын богдууд нь байлаа. Халхуудын Монгол угсаатны дундах байр суурь нь товойх тусам тэдний оюун санааны удирдагч Богдынх нь нэр нөлөө автоматаар өсөн өнгөрсөн зууны эхэн гэхэд нийт Монголын улс төрийн жүжгийн хамгийн гол дүрд хувирчээ.

==Эх сурвалж==
* «Буддын уламжлалт мэдлэг ухааны үндэс» номноос

[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Эртний Монголын түүх]]
[[Ангилал:Монгол угсаатны түүх]]
[[Ангилал:Монгол угсаатан улсуудын түүх| ]]
[[Ангилал:Монголд оршин тогтнож байсан улсууд]]</text>
      <sha1>797cftlmhpkoik4l9f5tp0ik4h2xfyy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пүрэвийн Бүрэнтөгс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>26916</id>
    <revision>
      <id>706558</id>
      <parentid>706315</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T07:01:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>64.119.22.106</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3824" xml:space="preserve">{{Хүчитбөх
| зураг         = Пүрэвийн Бүрэнтөгс.jpg
|бүтэннэр       = Пүрэвийн Бүрэнтөгс
|төрсөнөдөр     = {{birth date and age2|1988|4|7}}
|төрсөнгазар    = [[Монгол]] улсын [[Увс аймаг|Увс]]&lt;br&gt;аймгийн [[Давст сум|Давст]] сум
|бөхийнцол      = '''[[Улсын аварга]]'''
|дуурьсгал      = Дууддаг нутаг
|дуурьсгасан    =  [[Увс аймаг|Увс]] аймгийн [[Давст сум|Давст]] сум
|цолахисанон    = байна
|цол1           = Улсын аварга
|цолон1         = 2020
|цол2           = Улсын арслан
|цолон2         = 2012
|цол3           = Аймгийн арслан
|цолон3         = 2010
|түрүүлсэн      = '''2''' ([[2012 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2012]]), ([[2020 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2020]])
|шөвгөрсөн      = '''6''' (2012, 2015, 2016, 2019, 2020 2022)
|үнэнөдөр       = 2020-7-13-ны
|Үзүүрлэсэн = '''1''' ([[2015 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2015]])|цолон4=2008|цол4=Аймгийн начин}} 
''' Пүрэвийн Бүрэнтөгс''' нь 1988 онд төрсөн.

[[Увс]] аймгийн [[Давст сум]]ын уугуул, [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын аварга]] юм. Янханшдээээ янхан2Увс аймгийн Давст сумаас анх 1981 онд [[Мядагийн Мөнгөн]] арслан цол хүртсэнээс хойш 21 жилийн дараа төрсөн арслан цолтон юм. Тэрээр 2004 онд Давст сумаас аймгийн төвийн арван жилийн II дунд сургуульд суралцан, биеийн тамирын багш Бат-Очирын удирдлаган доор анх бэлтгэл сургуулилтаа хийж эхэлжээ. 2007 онд сургуулиа төгсөөд Дархан аварга Хорлоогийн Баянмөнхийн үүсгэн байгуулсан &quot;Шонхор-Олимп&quot; дээд сургуульд элсэн оржээ. Олимп дэвжээнд 4 жилийн турш бэлтгэл хийнгээ улс, аймгийн цолтой болон цэргийн, залуу бөхчүүдийн заал танхимын барилдаануудад тогтмол амжилттай барилдаж байлаа. 2011 оноос эхлэн төрөлх нутгийнхаа [[Увс нуур дэвжээ]]ний тамирчдын нэг болжээ.

==Амжилт==
*2008 онд [[Увс]] аймгийн наадамд шөвгөрч [[Аймгийн начин]] цол
*2010 онд [[Баян-Өлгий]] аймгийн наадамд түрүүлж [[Аймгийн арслан]] цол
*2012 онд Улсын наадамд 9 даван түрүүлж [[Улсын арслан]] цол тус тус хүртсэн.
*2015 онд Улсын наадамд 8 даван үзүүрлэсэн
*2016 онд Улсын наадамд 7 давж чимэг нэмсэн.
*2019 онд Улсын наадамд 6 давж чимэг нэмсэн.
*2020 онд Улсын наадамд 9 даван түрүүлж [[Улсын аварга]] цол тус тус хүртсэн.
*2022 онд 8 давж шөвгийн дөрөвт үлдэн чимэг нэмсэн.
{{Үндэсний бөхийн аварга}}

{{DEFAULTSORT:Бүрэнтөгс, Пүрэвийн}}
[[Ангилал:Давстын хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1988 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Улсын аварга]]</text>
      <sha1>a35foid4p0pdw8vqc1ldri2v6kwmrew</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монгол Улсын Ерөнхий Сайдын жагсаалт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28125</id>
    <revision>
      <id>706546</id>
      <parentid>657710</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T04:20:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <comment>/* Цаг хугацааны график (1992 оноос хойш) */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8854" xml:space="preserve">'''Монгол Улсын Ерөнхий Сайд''' нарын жагсаалт.

==Жагсаалт==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д.д.||Нэр||Ажилласан хугацаа||Алба хашиж байх үедээ &lt;br /&gt; харьяалагдаж байсан нам
|-bgcolor=#EEEEEE
|1||[[Төгс-Очирын Намнансүрэн]]||1912/11 - 1919/4 ||байхгүй
|-bgcolor=#EEEEEE
|2||[[Гончигжалцангийн Бадамдорж]]||1919-1920 ||байхгүй
|-bgcolor=#EEEEEE
|3||[[Содномын Дамдинбазар]]||1921/2 - 1921/4||байхгүй
|-bgcolor=#EEEEEE
|4||[[Манзушир хутагт Цэрэндорж]]||1921/4-1921/7/10 ||байхгүй
|-bgcolor=#FFE8E8
|5||[[Дамбын Чагдаржав]]||1921/3/13 - 1921/4/16 ||[[Монгол Ардын Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|6||[[Догсомын Бодоо]]||1921/4/16 - 1922/1/7||[[Монгол Ардын Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|7||[[Содномын Дамдинбазар]]||1922/3/3 - 1923/6/23||[[Монгол Ардын Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|8||[[Балингийн Цэрэндорж]]||1923/9/28 - 1928/2/13 ||[[Монгол Ардын Нам]]/[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|9||[[Анандын Амар]]||1928/2/21 - 1930/4/27||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|10||[[Цэнгэлтийн Жигжиджав]]||1930/4/27 - 1932/7/2 ||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|11||[[Пэлжидийн Гэндэн]]||1932/7/2 - 1936/3/2 ||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|12||[[Анандын Амар]]||1936/3/22 - 1939/3/7 ||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|13||[[Хорлоогийн Чойбалсан]]||1939/3/24 - 1952/1/26 ||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|14||[[Юмжаагийн Цэдэнбал]]||1952/1/26 - 1974/6/11 ||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|15||[[Жамбын Батмөнх]]||1974/6/11 - 1984/12/12 ||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|16||[[Думаагийн Содном]]||1984/12/12 - 1990/3/21||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|17||[[Шаравын Гунгаадорж]]||1990/3/21 - 1990/9/11 ||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|18||[[Дашийн Бямбасүрэн]]||1990/9/11 - 1992/7/21||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|19||[[Пунцагийн Жасрай]]||1992/7/21 - 1996/7/19||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#DDEEFF
|20||[[Мэндсайханы Энхсайхан]]||1996/7/19 - 1998/4/23 ||[[Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам|МҮАН]]-[[Монголын Социал-Демократ Нам|МСДН-ын]] [[Ардчилсан Холбоо Эвсэл]]
|-bgcolor=#DDEEFF
|21||[[Цахиагийн Элбэгдорж]]||1998/4/23 - 1998/12/9 ||[[Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам|МҮАН]]-[[Монголын Социал-Демократ Нам|МСДН-ын]] [[Ардчилсан Холбоо Эвсэл]]
|-bgcolor=#DDEEFF
|22||[[Жанлавын Наранцацралт]]||1998/12/9 - 1999/7/22||[[Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам|МҮАН]]-[[Монголын Социал-Демократ Нам|МСДН-ын]] [[Ардчилсан Холбоо Эвсэл]]
|-bgcolor=#DDEEFF
| ||''[[Ням-Осорын Туяа]]''{{ref|1}}||1999/7/22 - 1999/7/30 ||[[Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам|МҮАН]]-[[Монголын Социал-Демократ Нам|МСДН-ын]] [[Ардчилсан Холбоо Эвсэл]]
|-bgcolor=#DDEEFF
|23||[[Ринчиннямын Амаржаргал]]||1999/7/30 - 2000/7/26 ||[[Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам|МҮАН]]-[[Монголын Социал-Демократ Нам|МСДН-ын]] [[Ардчилсан Холбоо Эвсэл]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|24||[[Намбарын Энхбаяр]]||2000/7/26 - 2004/8/20 ||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#DDEEFF
|25||[[Цахиагийн Элбэгдорж]]||2004/8/20 - 2006/1/13 ||[[Эх Орон Ардчилал эвсэл]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|26||[[Миеэгомбын Энхболд]]||2006/1/25 - 2007/11/22||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|27||[[Санжаагийн Баяр]]||2007/11/22 - 2009/10/28||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|28||[[Сүхбаатарын Батболд]]||2009/10/29 - 2012/8/9||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]/[[Монгол Ардын Нам]]
|-bgcolor=#DDEEFF
|29||[[Норовын Алтанхуяг]]||2012/8/9 - 2014/10/5||[[Ардчилсан Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
| ||''[[Дэндэвийн Тэрбишдагва]]''{{ref|1}}||2014/10/5 - 2014/11/21 ||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам (2010)|МАХН]]-[[Монгол Үндэсний Ардчилсан Нам|МҮАН-ын]] [[Шударга ёс эвсэл]]
|-bgcolor=#DDEEFF
|30||[[Чимэдийн Сайханбилэг]]||2014/11/21 -2016/07/30 ||[[Ардчилсан Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|31
|[[Жаргалтулгын Эрдэнэбат]]
|2016/07/30-2017/09/08
|[[Монгол Ардын Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|32
|[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]
|2017/09/08-2021/01/27
|[[Монгол Ардын Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|33
|[[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
|2021/01/27-
|[[Монгол Ардын Нам]]
|}
{{note|1}} - ''Ерөнхий сайдын үүрэг гүйцэтгэгч''

==Цаг хугацааны график (1992 оноос хойш)==
&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:800 height:auto barincrement:12
PlotArea  = top:10 bottom:50 right:130 left:20
AlignBars = late

DateFormat = dd/mm/yyyy
Period     = from:01/01/1992 till:31/01/2021
TimeAxis   = orientation:horizontal
ScaleMajor = unit:year increment:2 start:1992

Colors     =
  id:PP value:red
  id:DP value:oceanblue

BarData =
  barset:PM

PlotData=
  width:8 align:left fontsize:S shift:(5,-4) anchor:till
  barset:PM

 from: 21/07/1992 till: 19/07/1996 color:PP text:&quot;[[Пунцагийн Жасрай|Жасрай]]&quot; fontsize:10
 from: 19/07/1996 till: 23/04/1998 color:DP text:&quot;[[Мэндсайханы Энхсайхан|Энхсайхан]]&quot; fontsize:10
 from: 23/04/1998 till: 09/12/1998 color:DP text:&quot;[[Цахиагийн Элбэгдорж|Элбэгдорж (I)]]&quot; fontsize:10
 from: 09/12/1998 till: 22/07/1999 color:DP text:&quot;[[Жанлавын Наранцацралт|Наранцацралт]]&quot; fontsize:10
 from: 22/07/1999 till: 30/07/1999 color:DP text:&quot;[[Ням-Осорын Туяа|Туяа]]&quot; fontsize:10
 from: 30/07/1999 till: 26/07/2000 color:DP text:&quot;[[Ринчиннямын Амаржаргал|Амаржаргал]]&quot; fontsize:10
 from: 26/07/2000 till: 20/08/2004 color:PP text:&quot;[[Намбарын Энхбаяр|Энхбаяр]]&quot; fontsize:10
 from: 20/08/2004 till: 13/01/2006 color:DP text:&quot;[[Цахиагийн Элбэгдорж|Элбэгдорж (II)]]&quot; fontsize:10
 from: 13/01/2006 till: 22/11/2007 color:PP text:&quot;[[Миеэгомбын Энхболд|Энхболд]]&quot; fontsize:10
 from: 22/11/2007 till: 29/10/2009 color:PP text:&quot;[[Санжаагийн Баяр|Баяр (I &amp; II)]]&quot; fontsize:10
 from: 29/10/2009 till: 10/08/2012 color:PP text:&quot;[[Сүхбаатарын Батболд|Батболд]]&quot; fontsize:10
 from: 10/08/2012 till: 05/10/2014 color:DP text:&quot;[[Норовын Алтанхуяг|Алтанхуяг]]&quot; fontsize:10
 from: 05/10/2014 till: 21/11/2014 color:PP text:&quot;[[Дэндэвийн Тэрбишдагва|Тэрбишдагва]]&quot; fontsize:10
 from: 21/11/2014 till: 30/07/2016 color:DP text:&quot;[[Чимэдийн Сайханбилэг|Сайханбилэг]]&quot; fontsize:10
 from: 30/07/2016 till: 08/09/2017 color:PP text:&quot;[[Жаргалтулгын Эрдэнэбат|Эрдэнэбат]]&quot; fontsize:10
 from: 08/09/2017 till: 27/01/2021 color:PP text:&quot;[[Ухнаагийн Хүрэлсүх|Хүрэлсүх (I &amp; II)]]&quot; fontsize:10
 from: 27/01/2021 till: 29/07/2022 color:PP text:&quot;[[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ|Оюун-Эрдэнэ]]&quot; fontsize:10
&lt;/timeline&gt;

== Гадаад холбоос ==
* [http://www.open-government.mn/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=33&amp;Itemid=76 Монгол Улсын Ерөнхий сайдын тухай]

[[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд| ]]
[[Ангилал:Засгийн газрын тэргүүний жагсаалт]]</text>
      <sha1>9zgqj03e5cyn2vnmu8ftjmzv71uh00y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706547</id>
      <parentid>706546</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T04:20:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <comment>/* Цаг хугацааны график (1992 оноос хойш) */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8854" xml:space="preserve">'''Монгол Улсын Ерөнхий Сайд''' нарын жагсаалт.

==Жагсаалт==
{| class=&quot;wikitable&quot;
!д.д.||Нэр||Ажилласан хугацаа||Алба хашиж байх үедээ &lt;br /&gt; харьяалагдаж байсан нам
|-bgcolor=#EEEEEE
|1||[[Төгс-Очирын Намнансүрэн]]||1912/11 - 1919/4 ||байхгүй
|-bgcolor=#EEEEEE
|2||[[Гончигжалцангийн Бадамдорж]]||1919-1920 ||байхгүй
|-bgcolor=#EEEEEE
|3||[[Содномын Дамдинбазар]]||1921/2 - 1921/4||байхгүй
|-bgcolor=#EEEEEE
|4||[[Манзушир хутагт Цэрэндорж]]||1921/4-1921/7/10 ||байхгүй
|-bgcolor=#FFE8E8
|5||[[Дамбын Чагдаржав]]||1921/3/13 - 1921/4/16 ||[[Монгол Ардын Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|6||[[Догсомын Бодоо]]||1921/4/16 - 1922/1/7||[[Монгол Ардын Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|7||[[Содномын Дамдинбазар]]||1922/3/3 - 1923/6/23||[[Монгол Ардын Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|8||[[Балингийн Цэрэндорж]]||1923/9/28 - 1928/2/13 ||[[Монгол Ардын Нам]]/[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|9||[[Анандын Амар]]||1928/2/21 - 1930/4/27||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|10||[[Цэнгэлтийн Жигжиджав]]||1930/4/27 - 1932/7/2 ||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|11||[[Пэлжидийн Гэндэн]]||1932/7/2 - 1936/3/2 ||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|12||[[Анандын Амар]]||1936/3/22 - 1939/3/7 ||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|13||[[Хорлоогийн Чойбалсан]]||1939/3/24 - 1952/1/26 ||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|14||[[Юмжаагийн Цэдэнбал]]||1952/1/26 - 1974/6/11 ||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|15||[[Жамбын Батмөнх]]||1974/6/11 - 1984/12/12 ||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|16||[[Думаагийн Содном]]||1984/12/12 - 1990/3/21||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|17||[[Шаравын Гунгаадорж]]||1990/3/21 - 1990/9/11 ||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|18||[[Дашийн Бямбасүрэн]]||1990/9/11 - 1992/7/21||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|19||[[Пунцагийн Жасрай]]||1992/7/21 - 1996/7/19||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#DDEEFF
|20||[[Мэндсайханы Энхсайхан]]||1996/7/19 - 1998/4/23 ||[[Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам|МҮАН]]-[[Монголын Социал-Демократ Нам|МСДН-ын]] [[Ардчилсан Холбоо Эвсэл]]
|-bgcolor=#DDEEFF
|21||[[Цахиагийн Элбэгдорж]]||1998/4/23 - 1998/12/9 ||[[Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам|МҮАН]]-[[Монголын Социал-Демократ Нам|МСДН-ын]] [[Ардчилсан Холбоо Эвсэл]]
|-bgcolor=#DDEEFF
|22||[[Жанлавын Наранцацралт]]||1998/12/9 - 1999/7/22||[[Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам|МҮАН]]-[[Монголын Социал-Демократ Нам|МСДН-ын]] [[Ардчилсан Холбоо Эвсэл]]
|-bgcolor=#DDEEFF
| ||''[[Ням-Осорын Туяа]]''{{ref|1}}||1999/7/22 - 1999/7/30 ||[[Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам|МҮАН]]-[[Монголын Социал-Демократ Нам|МСДН-ын]] [[Ардчилсан Холбоо Эвсэл]]
|-bgcolor=#DDEEFF
|23||[[Ринчиннямын Амаржаргал]]||1999/7/30 - 2000/7/26 ||[[Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам|МҮАН]]-[[Монголын Социал-Демократ Нам|МСДН-ын]] [[Ардчилсан Холбоо Эвсэл]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|24||[[Намбарын Энхбаяр]]||2000/7/26 - 2004/8/20 ||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#DDEEFF
|25||[[Цахиагийн Элбэгдорж]]||2004/8/20 - 2006/1/13 ||[[Эх Орон Ардчилал эвсэл]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|26||[[Миеэгомбын Энхболд]]||2006/1/25 - 2007/11/22||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|27||[[Санжаагийн Баяр]]||2007/11/22 - 2009/10/28||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|28||[[Сүхбаатарын Батболд]]||2009/10/29 - 2012/8/9||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]/[[Монгол Ардын Нам]]
|-bgcolor=#DDEEFF
|29||[[Норовын Алтанхуяг]]||2012/8/9 - 2014/10/5||[[Ардчилсан Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
| ||''[[Дэндэвийн Тэрбишдагва]]''{{ref|1}}||2014/10/5 - 2014/11/21 ||[[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам (2010)|МАХН]]-[[Монгол Үндэсний Ардчилсан Нам|МҮАН-ын]] [[Шударга ёс эвсэл]]
|-bgcolor=#DDEEFF
|30||[[Чимэдийн Сайханбилэг]]||2014/11/21 -2016/07/30 ||[[Ардчилсан Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|31
|[[Жаргалтулгын Эрдэнэбат]]
|2016/07/30-2017/09/08
|[[Монгол Ардын Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|32
|[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]
|2017/09/08-2021/01/27
|[[Монгол Ардын Нам]]
|-bgcolor=#FFE8E8
|33
|[[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
|2021/01/27-
|[[Монгол Ардын Нам]]
|}
{{note|1}} - ''Ерөнхий сайдын үүрэг гүйцэтгэгч''

==Цаг хугацааны график (1992 оноос хойш)==
&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:800 height:auto barincrement:12
PlotArea  = top:10 bottom:50 right:130 left:20
AlignBars = late

DateFormat = dd/mm/yyyy
Period     = from:01/01/1992 till:31/01/2023
TimeAxis   = orientation:horizontal
ScaleMajor = unit:year increment:2 start:1992

Colors     =
  id:PP value:red
  id:DP value:oceanblue

BarData =
  barset:PM

PlotData=
  width:8 align:left fontsize:S shift:(5,-4) anchor:till
  barset:PM

 from: 21/07/1992 till: 19/07/1996 color:PP text:&quot;[[Пунцагийн Жасрай|Жасрай]]&quot; fontsize:10
 from: 19/07/1996 till: 23/04/1998 color:DP text:&quot;[[Мэндсайханы Энхсайхан|Энхсайхан]]&quot; fontsize:10
 from: 23/04/1998 till: 09/12/1998 color:DP text:&quot;[[Цахиагийн Элбэгдорж|Элбэгдорж (I)]]&quot; fontsize:10
 from: 09/12/1998 till: 22/07/1999 color:DP text:&quot;[[Жанлавын Наранцацралт|Наранцацралт]]&quot; fontsize:10
 from: 22/07/1999 till: 30/07/1999 color:DP text:&quot;[[Ням-Осорын Туяа|Туяа]]&quot; fontsize:10
 from: 30/07/1999 till: 26/07/2000 color:DP text:&quot;[[Ринчиннямын Амаржаргал|Амаржаргал]]&quot; fontsize:10
 from: 26/07/2000 till: 20/08/2004 color:PP text:&quot;[[Намбарын Энхбаяр|Энхбаяр]]&quot; fontsize:10
 from: 20/08/2004 till: 13/01/2006 color:DP text:&quot;[[Цахиагийн Элбэгдорж|Элбэгдорж (II)]]&quot; fontsize:10
 from: 13/01/2006 till: 22/11/2007 color:PP text:&quot;[[Миеэгомбын Энхболд|Энхболд]]&quot; fontsize:10
 from: 22/11/2007 till: 29/10/2009 color:PP text:&quot;[[Санжаагийн Баяр|Баяр (I &amp; II)]]&quot; fontsize:10
 from: 29/10/2009 till: 10/08/2012 color:PP text:&quot;[[Сүхбаатарын Батболд|Батболд]]&quot; fontsize:10
 from: 10/08/2012 till: 05/10/2014 color:DP text:&quot;[[Норовын Алтанхуяг|Алтанхуяг]]&quot; fontsize:10
 from: 05/10/2014 till: 21/11/2014 color:PP text:&quot;[[Дэндэвийн Тэрбишдагва|Тэрбишдагва]]&quot; fontsize:10
 from: 21/11/2014 till: 30/07/2016 color:DP text:&quot;[[Чимэдийн Сайханбилэг|Сайханбилэг]]&quot; fontsize:10
 from: 30/07/2016 till: 08/09/2017 color:PP text:&quot;[[Жаргалтулгын Эрдэнэбат|Эрдэнэбат]]&quot; fontsize:10
 from: 08/09/2017 till: 27/01/2021 color:PP text:&quot;[[Ухнаагийн Хүрэлсүх|Хүрэлсүх (I &amp; II)]]&quot; fontsize:10
 from: 27/01/2021 till: 29/07/2022 color:PP text:&quot;[[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ|Оюун-Эрдэнэ]]&quot; fontsize:10
&lt;/timeline&gt;

== Гадаад холбоос ==
* [http://www.open-government.mn/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=33&amp;Itemid=76 Монгол Улсын Ерөнхий сайдын тухай]

[[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд| ]]
[[Ангилал:Засгийн газрын тэргүүний жагсаалт]]</text>
      <sha1>46fxfhzoe3jo0kvnsiwb8yurbunlbca</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>34004</id>
    <revision>
      <id>706511</id>
      <parentid>695878</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T00:08:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18473" xml:space="preserve">{{coord|45.2|90.9|type:event|display=title}}
{{Инфобокс дайн
|conflict=Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн
|partof= [[Монгол-Хятадын хилийн дайнууд]]
|campaign=Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн
|date=[[1947 он]]ы [[зургаадугаар сар]] — [[1949 он]]ы [[долоодугаар сар]]
|place=[[Синьцзян]], [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]]; [[Ховд аймаг]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]
|casus=
|territory=
|result=Хятадын халдагыг няцаасан
|combatant1=[[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|25px]] [[Монголын Ардын арми]]  &lt;br /&gt; [[Файл:Flag of the Soviet Air Force.svg|25px]] [[ЗХУ-ын Цэргийн агаарын хүчин|ЦАХ ЗХУ]]
|combatant2= [[Файл:Flag of the Republic of China Army.svg|25px]] [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|ҮХА]]-ийн дунган үндэстнээс бүрдсэн 14-р морьт хороо        &lt;br /&gt;[[Файл:Flag of the Second East Turkestan Republic.svg|25px]] [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестан]]ы [[Хасагийн дээрэмчид]]
|commander1=[[Хорлоогийн Чойбалсан|Х. Чойбалсан]]&lt;br /&gt; [[Батын Дорж|Б. Дорж]] &lt;br /&gt; [[Матросын Зайсанов|М.Зайсанов]] &lt;br /&gt; Ш.Зонров
|commander2=[[Манат]]&lt;br /&gt; 
|strength1= 10 хилчин
|strength2= 120 орчим хүн, 4 миномёт, 10 орчим хүнд, хөнгөн пулемёт, винтовын бөмбөг буудагч, америк винтов
|casualties1=6
|casualties2=тодорхой бус
}}
'''Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн''' буюу '''Байтагбогдын тулгаралт''', '''Бүдүүн харгайтын тулалдаан''' — [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] ба [[Тайвань|Бүгд Найрамдах Хятад Улс]]ын хооронд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын оролцоотой 1947—1949 онд болсон хилийн мөргөлдөөн.

БНМАУ-ын баруун хил (Баян-Өлгий, Ховд аймаг) болон Бүгд Найрамдах Хятад улсын баруун хойд хил (Шиньжян) дээр хэд хэдэн хилийн застав байсан. 1947 оны 6-р сард хятадын Гоминданы Засгийн газрын турхиралтаар дунган болон хасаг үндэстнүүд БНМАУ-ын хилийг зөрчих үйлдлүүд эхэлсэн.   

1948 оны долоодугаар сарын 7-нд Байтаг богдын хязгаарын ... дугаар отрядын Байтаг богдын заставын Бүдүүн Харгайтын харуулын постод арван хилчин манаанд гарчээ. Уг тасгийн даргаар тухайн үеийн Увс аймгийн Өлгий сумын уугуул, түрүүч Б.Гиваан томилогдож, бүрэлдэхүүнд нь Ховд аймгийн Чандмань сумын харьяат, хөнгөн пулемётын наводчик Б.Тэгшээ, Хөвсгөл аймгийн Бүрэн сумын харьяат туслах наводчик Л.Даваадорж байлдагч Пэлжээ, Чойжин нар багтжээ. 

Хилийн тагнуулын албаныхан тэдний байрлах харуулын постын чиглэлээр дайсны үлэмж хэмжээний хүч цөмөрч болзошгүй гэсэн мэдээлэл өгсөн тул заставын удирдлага харуулыг хүч нэмэгдүүлж хөнгөн хоёр пулемёттой манаанд гаргасан байв. Түрүүч Б.Гиваанаар ахлуулсан тасаг цэрэг товлосон хугацаанд хилийн постдоо ирж, Бүдүүн Харгайтын голыг шөнөдөө сэрэмжлэн харж хоножээ. Байтаг богдын хилийн цаад талд хятадын гоминданы морьт хороо, Оспаны толгойлсон Шинжааны хасгийн зэвсэгт дээрэмчид удаа дараа хилд халдаж байгааг манай хилчид сайн мэдэж байсны хувьд тэдний байрлаж байгаа хэсгээр дайснууд зайлшгүй орж ирнэ гэдгийг тооцоолж байв.

Долдугаар сарын 8 болж үүр манхайн цайж байжээ. Хилчид сонор сэрэмжээ алдалгүй хоносны дүнд морь, тэмээнд зэр зэвсгээ ачсан олон тооны дээрэмчид хилээр цөмрөн ирж байгааг мэдлээ. Хилчид газрын ашигтай байрлалыг эзлэн дайсныг отсон аж. Манай хилчдийг заставын улс төрийн орлогч ахлах дэслэгч Хаянхярваа ахалж байсан бөгөөд түүний тушаалаар хөнгөн пулемётчин Б.Тэгшээ, түрүүч Б.Гиваан байлдагч Чойжин нар дайсныг ажиглаж хүн, зэвсгийн тоог гаргаж байлаа. Тэдний гаргаснаар 170 гаруй зэвсэгт дээрэмчид хил зөрчиж иржээ. 

Дайснууд винтов, пулёмотоос гадна их буугаар зэвсэглэсэн байв. Дээрэмчдийг ажиглахуйд манай харуулуудын тогтмол гардаг постыг бүслэхээр хүчээ хуваарилан давшиж байжээ. Хилчид байлдагч Пэлжээг отряд, заставт мэдээ хүргүүлэхээр энэ үеэр яаралтай довтолгосон юм. Манай хилчид Бүдүүн, Нарийн Харгайтын голын хооронд байдаг гурван жижиг хар толгойн ард морьдоо үлдээгээд хүчээ гурван хэсэгт хуваан баруун талаас бүслэхээр явж байгаа дайснуудыг зогсоохын тулд түрүүч Б.Гиваан, пулемётчин Л.Даваадорж, Б.Тэгшээ нарыг гаргажээ.

Харуулын дарга, ахлах дэслэгч Хаянхярваагийн дохиогоор хилчид дайсны хүч давамгайлсан давшилтын эсрэг гал нээж, Б.Тэгшээгийн хөнгөн пулемётын галаар дайсныг хиар цохиж байжээ. Б.Гиваан, Л.Даваадорж нар ч винтовоор дайсныг устгаж байлаа. Дайснууд гол хүчээрээ Б.Гивааны удирдсан хэсгийг устгахаар дайрсаар нэлээд ойртон ирсэн байна. Ийнхүү хүч тэнцвэргүй тулаан дөрвөн цаг гаруй үргэлжилж, дайснууд ч тэдний зүг галаа төвлөрүүлэн дайрч байлаа. Дайсныг галлах үед пулемётчин Б.Тэгшээгийн баруун хөл их бууны суманд өртөн өвдгөөрөө тасарч, хэдэн шөрмөсөндөө тогтож байсан аж. Түүний шархыг Л.Даваадорж боож өгөхөөр очсон боловч боох арга байгаагүй гэнэ. Улмаар зүүн мөрөндөө хүнд шархадсан ч дайсны олон хүнийг нөгөө ертөнцөд илгээжээ. Тасгийн дарга Б.Гиваан өгзөг, хонгондоо шархадсан бол, Л.Даваадорж зүүн гар нүүрэндээ хүнд шарх авчээ.

Гэвч тасгийн дарга, түрүүч Б.Гиваан “Дайсныг нэг ч алхам урагшлуулж болохгүй, давшиж ирсэн бүхнийг устга” хэмээн хоёр нөхөртөө тушаан галласаар сүүлчийн сумаа дуусгасан аж. Дайсан 25-30 метрт ойртох ирэх үед тасгийн дарга Б.Гиваан хилчин нөхөддөө “Бид энэ толгой дээр эцсийнхээ цусыг эх орныхоо төлөө өргөхөд гомдох юмгүй. Дайсанд юу ч олзлуулж болохгүй. Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн батлах, тэмдэглэлийн дэвтэрээ устга. Хүн бүрт үлдсэн хоёр гар бөмбөгийнхөө нэгийг дайсан руу шиднэ. Сүүлчийнхийг нь дээрэмчдийг өөрсөд дээрээ ирэхээр дэлбэлж дайснаас урьтая” гэжээ. Ингээд батлахаа урж хэдэн хэсэг болгоод чулуун дор нуув. 

Дайснууд ойртон ирэхэд тэд ээлжлэн гурван гранатаа шидлээ. Улмаар эцсийн удаа бие биеэ харан тэврэлдээд “Энхрий хайрт эх орон мандтугай” хэмээн зэрэг хашгирав. Ийнхүү эх орныхоо төлөө өргөсөн танагарагаа үнэнчээр биелүүлсэн гурван халуун амь Байтаг богдын уулнаа мөнх нойрссон юм.

БНМАУ-ын хил дээр хасгийн дээрэмчдийн өдүүлсэн их бага зөрчил, зэвсэгт тулгаралт хэдэн арваар тоологдох бөгөөд түүний нэг нь 1948 оны долоодугаар сарын 8-ны өдөр болсон Бүдүүнхаргайтын тулалдаан билээ.

Ховд аймгийн Булган сумын нутагт орших Байтагбогд уулын араас эх аван 15 км урт урсах Бүдүүнхаргайт хэмээх голын хойт өндөрлөгт монголын хилчид хасгийн дээрэмчидтэй эрслэн тулалдсан бөгөөд 1988 онд хилчин баатрууддаа зориулан амь үрэгдсэн газар нь дурсгалын хөшөө босгосон.

Манат гэгчээр толгойлуулсан дээрэмчид амьд хэл олзлох зорилгоор энэхүү довтолгооныг хийсэн бөгөөд бүлэг 120 орчим хүний бүрэлдэхүүнтэй, 4 миномёт, 10 орчим хүнд, хөнгөн пулемёт, винтовын бөмбөг буудагч, америк винтовоор зэвсэглэсэн байв.

Тухайн өдөр хилийн манаанд гарсан 6-р отрядын 2-р сумангийн бүрэлдэхүүнд ахлагчаар заставын орлогч Г.Хаянхярваа, тасгийн дарга Б.Гиваан, цэрэг Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж, Н.Дандархайдав, Э.Архад, Т.Баян, Л.Гончигзэгвэ, Д.Чойжин, Ч.Пэлжээ нар байв.

Дарга Г.Хаянхярваа уулын урд өндөрлөгт Д.Чойжин, Т.Баян, Л.Гончигзэгвэ нарыг, хойт өндөрлөгт Б.Гиваан, Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж нарыг хөнгөн пулемёттойгоор, өөрөө Н.Дандархайдавын хамт дунд онин дээр байрлан Э.Архадаар морьдоо бариулан Ч.Пэлжээг холбоо бариулахаар Б.Тэгшээгийн хүрэн халзан морийг унуулан явуулжээ.

Дээрэмчид хүчтэй галаар дэмжүүлэн довтолсноор Э.Архад, Т.Баян нар амь үрэгдэж, Н.Дандархайдав хүнд шархадан арын байрлалд шилжсэн байна.

Тулалдаан богино хугацаанд дайсны хүчний илт давамгай байдалд явагдсан боловч монголын хилчдийг олзолж, бүрэн устгаж чадаагүй.

Тулалдааны явцад Г.Хаянхярваа, Л.Гончигзэгвэ, Д.Чойжин нар бүслэлтээс гарч чадсан ч газар орны бартаанаас үүдэн нөхөддөө туслаж чадаагүй аж. Бусад хилчид дайсны бүслэлтэд орж эцсээ хүртэл эрэлхэгээр тулалдан алтан амиа алдсан билээ.

Хойт өндөрлөгт байрласан Б.Гиваан, Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж нар пулемётын галаар ширүүн эсэргүүцэл үзүүлсээр байсан тул дайсан тэднийг миномёт, пулемётын галын дэмжлэгтэйгээр бүслэхийг оролдсон байна. Тулалдааны дараа хийсэн үзлэгээр гурван хилчний байлдаж байсан хойт өндөрлөгийн 15 хавтгай дөрвөлжин метр талбайд 15 удаа миномётын бөмбөг тэсэрч, хүн бүр 2-3 шархадаж, талбай цусаар будагдсан байжээ.

Байлдагч Б.Тэгшээгийн баруун хөл мининд өртөн тасарч зөвхөн боривны том шөрмсөнд санжин тогтсон, шилбэний хугархай яс нь газар зурсаар мөлийж, нүхэнд нь шороо чулуу чихэгдсэн байдалтай, Л.Даваадоржийн бие хуваагдан 6 метрийн зайтай шидэгдсэн, амь үрэгдэхээсээ өмнө эвлэлийн батлахаа чулуун дор нууж, пулемёт буугаа хад савж эвдсэн байв. Гурван хилчин хамтдаа эцсийн гранатаа тэслэн өөрсдийгөө болон бүслэн ирсэн дайсныг устгасан байлаа.

Дайсны эхний довтолгоонд өртөн хүнд шархадсан Н.Дандархайдав дайсанд амьдаар баригдахгүйн тулд өөрийгөө буудсан ажээ.

Эрэлхэг хилчин Баянбэлэгийн Тэгшээ, Лхүнрэвийн Даваадорж нарын гавъяаг тэмдэглэн БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1949 оны  зарлигаар   “Улсын баатар&quot; цолоор нэхэн шагнасан. Бэгзийн Гивааныг БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1971 оны 10-р сарын 13-ны өдрийн 200 тоот зарлигаар “Улсын баатар&quot; цолоор нэхэн шагнасан.  Тэдний алдрыг мөнхжүүлж нэрэмжит заставууд бий болгожээ.

Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харъяат Найдангийн Дандархайдав, мөн аймгийн Сонгино сумын харъяат Энхийн Архад, Увс аймгийн Өмнөговь сумын харъяат Түвшингийн Баян нарыг “Байлдааны гавъяаны улаан туг&quot;-ийн одонгоор нэхэн, Булган аймгийн харъяат Гомбожавын Хаянхярвааг “Байлдааны гавъяаны улаан туг&quot;-ийн одонгоор, Баянхонгор аймгийн Мандал сумын харъяат Доржийн Чойжин, мөн аймгийн Богд сумын харъяат Лувсангийн Гончигзэгвэ нарыг “Байлдааны гавъяаны одон“-гоор, Увс аймгийн Өндөрхангай сумын харъяат Чойжилсүрэнгийн Пэлжээг “Байлдааны медаль”-иар шагнажээ.

Амь үрэгдэгсдийг суман, застав байрлаж байсан Дамжигийн Ус хэмээх газар хөдөөлүүлсэн юм. 1988 онд байлдаан болж баатруудын амь үрэгдсэн газарт тэдгээр 10 хилчдэд зориулсан дурсгалын хөшөө, Б.Гивааны нэрэмжит заставт түүний хүрэл хөшөөг босгосон билээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Мэргэн уулын байлдаан]]
* [[Бага хавтагийн хилийн тулгаралт]]
* [[Монголын Баруун хил хамгаалалтын түүх]]

== Урлагийн бүтээл ==
* [[Босго тотго]] олон ангит уран сайхны түүхэн кино. МНВ телевизийн бүтээл.2013 он
* [[Хил дээр]] Монголын уран сайхны кино.
* Ц.Уламбаяр. Дархан хилийн манаа. тууж
* Маш нууц 2 (Байтаг богд) (2018) Fantastic production  

[[Ангилал:Зөвлөлт-Хятадын харилцаа]]
[[Ангилал:БНМАУ-Зөвлөлтийн харилцаа]]
[[Ангилал:Монголын хилийн цэрэг]]
[[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]]
[[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын оролцсон дайн тулаан]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]]
[[Ангилал:Хятадын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Шинжааны түүх]]
[[Ангилал:1946 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1947 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1948 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>m8gx7snp0s6n7jijuqf0fvjnxcmi3rr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706512</id>
      <parentid>706511</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T00:10:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18471" xml:space="preserve">{{coord|45.2|90.9|type:event|display=title}}
{{Инфобокс дайн
|conflict=Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн
|partof= [[Монгол-Хятадын хилийн дайнууд]]
|campaign=Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн
|date=[[1947 он]]ы [[зургаадугаар сар]] — [[1949 он]]ы [[долоодугаар сар]]
|place=[[Шинжаан]], [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]]; [[Ховд аймаг]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]
|casus=
|territory=
|result=Хятадын халдагыг няцаасан
|combatant1=[[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|25px]] [[Монголын Ардын арми]]  &lt;br /&gt; [[Файл:Flag of the Soviet Air Force.svg|25px]] [[ЗХУ-ын Цэргийн агаарын хүчин|ЦАХ ЗХУ]]
|combatant2= [[Файл:Flag of the Republic of China Army.svg|25px]] [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|ҮХА]]-ийн дунган үндэстнээс бүрдсэн 14-р морьт хороо        &lt;br /&gt;[[Файл:Flag of the Second East Turkestan Republic.svg|25px]] [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестан]]ы [[Хасагийн дээрэмчид]]
|commander1=[[Хорлоогийн Чойбалсан|Х. Чойбалсан]]&lt;br /&gt; [[Батын Дорж|Б. Дорж]] &lt;br /&gt; [[Матросын Зайсанов|М.Зайсанов]] &lt;br /&gt; Ш.Зонров
|commander2=[[Манат]]&lt;br /&gt; 
|strength1= 10 хилчин
|strength2= 120 орчим хүн, 4 миномёт, 10 орчим хүнд, хөнгөн пулемёт, винтовын бөмбөг буудагч, америк винтов
|casualties1=6
|casualties2=тодорхой бус
}}
'''Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн''' буюу '''Байтагбогдын тулгаралт''', '''Бүдүүн харгайтын тулалдаан''' — [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] ба [[Тайвань|Бүгд Найрамдах Хятад Улс]]ын хооронд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын оролцоотой 1947—1949 онд болсон хилийн мөргөлдөөн.

БНМАУ-ын баруун хил (Баян-Өлгий, Ховд аймаг) болон Бүгд Найрамдах Хятад улсын баруун хойд хил (Шиньжян) дээр хэд хэдэн хилийн застав байсан. 1947 оны 6-р сард хятадын Гоминданы Засгийн газрын турхиралтаар дунган болон хасаг үндэстнүүд БНМАУ-ын хилийг зөрчих үйлдлүүд эхэлсэн.   

1948 оны долоодугаар сарын 7-нд Байтаг богдын хязгаарын ... дугаар отрядын Байтаг богдын заставын Бүдүүн Харгайтын харуулын постод арван хилчин манаанд гарчээ. Уг тасгийн даргаар тухайн үеийн Увс аймгийн Өлгий сумын уугуул, түрүүч Б.Гиваан томилогдож, бүрэлдэхүүнд нь Ховд аймгийн Чандмань сумын харьяат, хөнгөн пулемётын наводчик Б.Тэгшээ, Хөвсгөл аймгийн Бүрэн сумын харьяат туслах наводчик Л.Даваадорж байлдагч Пэлжээ, Чойжин нар багтжээ. 

Хилийн тагнуулын албаныхан тэдний байрлах харуулын постын чиглэлээр дайсны үлэмж хэмжээний хүч цөмөрч болзошгүй гэсэн мэдээлэл өгсөн тул заставын удирдлага харуулыг хүч нэмэгдүүлж хөнгөн хоёр пулемёттой манаанд гаргасан байв. Түрүүч Б.Гиваанаар ахлуулсан тасаг цэрэг товлосон хугацаанд хилийн постдоо ирж, Бүдүүн Харгайтын голыг шөнөдөө сэрэмжлэн харж хоножээ. Байтаг богдын хилийн цаад талд хятадын гоминданы морьт хороо, Оспаны толгойлсон Шинжааны хасгийн зэвсэгт дээрэмчид удаа дараа хилд халдаж байгааг манай хилчид сайн мэдэж байсны хувьд тэдний байрлаж байгаа хэсгээр дайснууд зайлшгүй орж ирнэ гэдгийг тооцоолж байв.

Долдугаар сарын 8 болж үүр манхайн цайж байжээ. Хилчид сонор сэрэмжээ алдалгүй хоносны дүнд морь, тэмээнд зэр зэвсгээ ачсан олон тооны дээрэмчид хилээр цөмрөн ирж байгааг мэдлээ. Хилчид газрын ашигтай байрлалыг эзлэн дайсныг отсон аж. Манай хилчдийг заставын улс төрийн орлогч ахлах дэслэгч Хаянхярваа ахалж байсан бөгөөд түүний тушаалаар хөнгөн пулемётчин Б.Тэгшээ, түрүүч Б.Гиваан байлдагч Чойжин нар дайсныг ажиглаж хүн, зэвсгийн тоог гаргаж байлаа. Тэдний гаргаснаар 170 гаруй зэвсэгт дээрэмчид хил зөрчиж иржээ. 

Дайснууд винтов, пулёмотоос гадна их буугаар зэвсэглэсэн байв. Дээрэмчдийг ажиглахуйд манай харуулуудын тогтмол гардаг постыг бүслэхээр хүчээ хуваарилан давшиж байжээ. Хилчид байлдагч Пэлжээг отряд, заставт мэдээ хүргүүлэхээр энэ үеэр яаралтай довтолгосон юм. Манай хилчид Бүдүүн, Нарийн Харгайтын голын хооронд байдаг гурван жижиг хар толгойн ард морьдоо үлдээгээд хүчээ гурван хэсэгт хуваан баруун талаас бүслэхээр явж байгаа дайснуудыг зогсоохын тулд түрүүч Б.Гиваан, пулемётчин Л.Даваадорж, Б.Тэгшээ нарыг гаргажээ.

Харуулын дарга, ахлах дэслэгч Хаянхярваагийн дохиогоор хилчид дайсны хүч давамгайлсан давшилтын эсрэг гал нээж, Б.Тэгшээгийн хөнгөн пулемётын галаар дайсныг хиар цохиж байжээ. Б.Гиваан, Л.Даваадорж нар ч винтовоор дайсныг устгаж байлаа. Дайснууд гол хүчээрээ Б.Гивааны удирдсан хэсгийг устгахаар дайрсаар нэлээд ойртон ирсэн байна. Ийнхүү хүч тэнцвэргүй тулаан дөрвөн цаг гаруй үргэлжилж, дайснууд ч тэдний зүг галаа төвлөрүүлэн дайрч байлаа. Дайсныг галлах үед пулемётчин Б.Тэгшээгийн баруун хөл их бууны суманд өртөн өвдгөөрөө тасарч, хэдэн шөрмөсөндөө тогтож байсан аж. Түүний шархыг Л.Даваадорж боож өгөхөөр очсон боловч боох арга байгаагүй гэнэ. Улмаар зүүн мөрөндөө хүнд шархадсан ч дайсны олон хүнийг нөгөө ертөнцөд илгээжээ. Тасгийн дарга Б.Гиваан өгзөг, хонгондоо шархадсан бол, Л.Даваадорж зүүн гар нүүрэндээ хүнд шарх авчээ.

Гэвч тасгийн дарга, түрүүч Б.Гиваан “Дайсныг нэг ч алхам урагшлуулж болохгүй, давшиж ирсэн бүхнийг устга” хэмээн хоёр нөхөртөө тушаан галласаар сүүлчийн сумаа дуусгасан аж. Дайсан 25-30 метрт ойртох ирэх үед тасгийн дарга Б.Гиваан хилчин нөхөддөө “Бид энэ толгой дээр эцсийнхээ цусыг эх орныхоо төлөө өргөхөд гомдох юмгүй. Дайсанд юу ч олзлуулж болохгүй. Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн батлах, тэмдэглэлийн дэвтэрээ устга. Хүн бүрт үлдсэн хоёр гар бөмбөгийнхөө нэгийг дайсан руу шиднэ. Сүүлчийнхийг нь дээрэмчдийг өөрсөд дээрээ ирэхээр дэлбэлж дайснаас урьтая” гэжээ. Ингээд батлахаа урж хэдэн хэсэг болгоод чулуун дор нуув. 

Дайснууд ойртон ирэхэд тэд ээлжлэн гурван гранатаа шидлээ. Улмаар эцсийн удаа бие биеэ харан тэврэлдээд “Энхрий хайрт эх орон мандтугай” хэмээн зэрэг хашгирав. Ийнхүү эх орныхоо төлөө өргөсөн танагарагаа үнэнчээр биелүүлсэн гурван халуун амь Байтаг богдын уулнаа мөнх нойрссон юм.

БНМАУ-ын хил дээр хасгийн дээрэмчдийн өдүүлсэн их бага зөрчил, зэвсэгт тулгаралт хэдэн арваар тоологдох бөгөөд түүний нэг нь 1948 оны долоодугаар сарын 8-ны өдөр болсон Бүдүүнхаргайтын тулалдаан билээ.

Ховд аймгийн Булган сумын нутагт орших Байтагбогд уулын араас эх аван 15 км урт урсах Бүдүүнхаргайт хэмээх голын хойт өндөрлөгт монголын хилчид хасгийн дээрэмчидтэй эрслэн тулалдсан бөгөөд 1988 онд хилчин баатрууддаа зориулан амь үрэгдсэн газар нь дурсгалын хөшөө босгосон.

Манат гэгчээр толгойлуулсан дээрэмчид амьд хэл олзлох зорилгоор энэхүү довтолгооныг хийсэн бөгөөд бүлэг 120 орчим хүний бүрэлдэхүүнтэй, 4 миномёт, 10 орчим хүнд, хөнгөн пулемёт, винтовын бөмбөг буудагч, америк винтовоор зэвсэглэсэн байв.

Тухайн өдөр хилийн манаанд гарсан 6-р отрядын 2-р сумангийн бүрэлдэхүүнд ахлагчаар заставын орлогч Г.Хаянхярваа, тасгийн дарга Б.Гиваан, цэрэг Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж, Н.Дандархайдав, Э.Архад, Т.Баян, Л.Гончигзэгвэ, Д.Чойжин, Ч.Пэлжээ нар байв.

Дарга Г.Хаянхярваа уулын урд өндөрлөгт Д.Чойжин, Т.Баян, Л.Гончигзэгвэ нарыг, хойт өндөрлөгт Б.Гиваан, Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж нарыг хөнгөн пулемёттойгоор, өөрөө Н.Дандархайдавын хамт дунд онин дээр байрлан Э.Архадаар морьдоо бариулан Ч.Пэлжээг холбоо бариулахаар Б.Тэгшээгийн хүрэн халзан морийг унуулан явуулжээ.

Дээрэмчид хүчтэй галаар дэмжүүлэн довтолсноор Э.Архад, Т.Баян нар амь үрэгдэж, Н.Дандархайдав хүнд шархадан арын байрлалд шилжсэн байна.

Тулалдаан богино хугацаанд дайсны хүчний илт давамгай байдалд явагдсан боловч монголын хилчдийг олзолж, бүрэн устгаж чадаагүй.

Тулалдааны явцад Г.Хаянхярваа, Л.Гончигзэгвэ, Д.Чойжин нар бүслэлтээс гарч чадсан ч газар орны бартаанаас үүдэн нөхөддөө туслаж чадаагүй аж. Бусад хилчид дайсны бүслэлтэд орж эцсээ хүртэл эрэлхэгээр тулалдан алтан амиа алдсан билээ.

Хойт өндөрлөгт байрласан Б.Гиваан, Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж нар пулемётын галаар ширүүн эсэргүүцэл үзүүлсээр байсан тул дайсан тэднийг миномёт, пулемётын галын дэмжлэгтэйгээр бүслэхийг оролдсон байна. Тулалдааны дараа хийсэн үзлэгээр гурван хилчний байлдаж байсан хойт өндөрлөгийн 15 хавтгай дөрвөлжин метр талбайд 15 удаа миномётын бөмбөг тэсэрч, хүн бүр 2-3 шархадаж, талбай цусаар будагдсан байжээ.

Байлдагч Б.Тэгшээгийн баруун хөл мининд өртөн тасарч зөвхөн боривны том шөрмсөнд санжин тогтсон, шилбэний хугархай яс нь газар зурсаар мөлийж, нүхэнд нь шороо чулуу чихэгдсэн байдалтай, Л.Даваадоржийн бие хуваагдан 6 метрийн зайтай шидэгдсэн, амь үрэгдэхээсээ өмнө эвлэлийн батлахаа чулуун дор нууж, пулемёт буугаа хад савж эвдсэн байв. Гурван хилчин хамтдаа эцсийн гранатаа тэслэн өөрсдийгөө болон бүслэн ирсэн дайсныг устгасан байлаа.

Дайсны эхний довтолгоонд өртөн хүнд шархадсан Н.Дандархайдав дайсанд амьдаар баригдахгүйн тулд өөрийгөө буудсан ажээ.

Эрэлхэг хилчин Баянбэлэгийн Тэгшээ, Лхүнрэвийн Даваадорж нарын гавъяаг тэмдэглэн БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1949 оны  зарлигаар   “Улсын баатар&quot; цолоор нэхэн шагнасан. Бэгзийн Гивааныг БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1971 оны 10-р сарын 13-ны өдрийн 200 тоот зарлигаар “Улсын баатар&quot; цолоор нэхэн шагнасан.  Тэдний алдрыг мөнхжүүлж нэрэмжит заставууд бий болгожээ.

Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харъяат Найдангийн Дандархайдав, мөн аймгийн Сонгино сумын харъяат Энхийн Архад, Увс аймгийн Өмнөговь сумын харъяат Түвшингийн Баян нарыг “Байлдааны гавъяаны улаан туг&quot;-ийн одонгоор нэхэн, Булган аймгийн харъяат Гомбожавын Хаянхярвааг “Байлдааны гавъяаны улаан туг&quot;-ийн одонгоор, Баянхонгор аймгийн Мандал сумын харъяат Доржийн Чойжин, мөн аймгийн Богд сумын харъяат Лувсангийн Гончигзэгвэ нарыг “Байлдааны гавъяаны одон“-гоор, Увс аймгийн Өндөрхангай сумын харъяат Чойжилсүрэнгийн Пэлжээг “Байлдааны медаль”-иар шагнажээ.

Амь үрэгдэгсдийг суман, застав байрлаж байсан Дамжигийн Ус хэмээх газар хөдөөлүүлсэн юм. 1988 онд байлдаан болж баатруудын амь үрэгдсэн газарт тэдгээр 10 хилчдэд зориулсан дурсгалын хөшөө, Б.Гивааны нэрэмжит заставт түүний хүрэл хөшөөг босгосон билээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Мэргэн уулын байлдаан]]
* [[Бага хавтагийн хилийн тулгаралт]]
* [[Монголын Баруун хил хамгаалалтын түүх]]

== Урлагийн бүтээл ==
* [[Босго тотго]] олон ангит уран сайхны түүхэн кино. МНВ телевизийн бүтээл.2013 он
* [[Хил дээр]] Монголын уран сайхны кино.
* Ц.Уламбаяр. Дархан хилийн манаа. тууж
* Маш нууц 2 (Байтаг богд) (2018) Fantastic production  

[[Ангилал:Зөвлөлт-Хятадын харилцаа]]
[[Ангилал:БНМАУ-Зөвлөлтийн харилцаа]]
[[Ангилал:Монголын хилийн цэрэг]]
[[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]]
[[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын оролцсон дайн тулаан]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]]
[[Ангилал:Хятадын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Шинжааны түүх]]
[[Ангилал:1946 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1947 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1948 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>ipzt1fgwivcq2fb1tdjr9e8xw72a7ho</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706513</id>
      <parentid>706512</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T00:15:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18438" xml:space="preserve">{{coord|45.2|90.9|type:event|display=title}}
{{Инфобокс дайн
|conflict=Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн
|partof= [[Монгол-Хятадын хилийн дайнууд]]
|campaign=Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн
|date=[[1947 он]]ы [[зургаадугаар сар]] — [[1949 он]]ы [[долоодугаар сар]]
|place=[[Шинжаан]], [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]]; [[Ховд аймаг]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]
|casus=
|territory=
|result=Хятадын халдагыг няцаасан
|combatant1=[[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|25px]] [[Монголын Ардын арми]]  &lt;br /&gt; [[Файл:Flag of the Soviet Air Force.svg|25px]] ЦАХ [[Улаан Арми|ЗХУ]]
|combatant2= [[Файл:Flag of the Republic of China Army.svg|25px]] [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|ҮХА]]-ийн дунган үндэстнээс бүрдсэн 14-р морьт хороо        &lt;br /&gt;[[Файл:Flag of the Second East Turkestan Republic.svg|25px]] [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестан]]ы [[Хасагийн дээрэмчид]]
|commander1=[[Хорлоогийн Чойбалсан|Х. Чойбалсан]]&lt;br /&gt; [[Батын Дорж|Б. Дорж]] &lt;br /&gt; [[Матросын Зайсанов|М.Зайсанов]] &lt;br /&gt; Ш.Зонров
|commander2=[[Манат]]&lt;br /&gt; 
|strength1= 10 хилчин
|strength2= 120 орчим хүн, 4 миномёт, 10 орчим хүнд, хөнгөн пулемёт, винтовын бөмбөг буудагч, америк винтов
|casualties1=6
|casualties2=тодорхой бус
}}
'''Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн''' буюу '''Байтагбогдын тулгаралт''', '''Бүдүүн харгайтын тулалдаан''' — [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] ба [[Тайвань|Бүгд Найрамдах Хятад Улс]]ын хооронд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын оролцоотой 1947—1949 онд болсон хилийн мөргөлдөөн.

БНМАУ-ын баруун хил (Баян-Өлгий, Ховд аймаг) болон Бүгд Найрамдах Хятад улсын баруун хойд хил (Шиньжян) дээр хэд хэдэн хилийн застав байсан. 1947 оны 6-р сард хятадын Гоминданы Засгийн газрын турхиралтаар дунган болон хасаг үндэстнүүд БНМАУ-ын хилийг зөрчих үйлдлүүд эхэлсэн.   

1948 оны долоодугаар сарын 7-нд Байтаг богдын хязгаарын ... дугаар отрядын Байтаг богдын заставын Бүдүүн Харгайтын харуулын постод арван хилчин манаанд гарчээ. Уг тасгийн даргаар тухайн үеийн Увс аймгийн Өлгий сумын уугуул, түрүүч Б.Гиваан томилогдож, бүрэлдэхүүнд нь Ховд аймгийн Чандмань сумын харьяат, хөнгөн пулемётын наводчик Б.Тэгшээ, Хөвсгөл аймгийн Бүрэн сумын харьяат туслах наводчик Л.Даваадорж байлдагч Пэлжээ, Чойжин нар багтжээ. 

Хилийн тагнуулын албаныхан тэдний байрлах харуулын постын чиглэлээр дайсны үлэмж хэмжээний хүч цөмөрч болзошгүй гэсэн мэдээлэл өгсөн тул заставын удирдлага харуулыг хүч нэмэгдүүлж хөнгөн хоёр пулемёттой манаанд гаргасан байв. Түрүүч Б.Гиваанаар ахлуулсан тасаг цэрэг товлосон хугацаанд хилийн постдоо ирж, Бүдүүн Харгайтын голыг шөнөдөө сэрэмжлэн харж хоножээ. Байтаг богдын хилийн цаад талд хятадын гоминданы морьт хороо, Оспаны толгойлсон Шинжааны хасгийн зэвсэгт дээрэмчид удаа дараа хилд халдаж байгааг манай хилчид сайн мэдэж байсны хувьд тэдний байрлаж байгаа хэсгээр дайснууд зайлшгүй орж ирнэ гэдгийг тооцоолж байв.

Долдугаар сарын 8 болж үүр манхайн цайж байжээ. Хилчид сонор сэрэмжээ алдалгүй хоносны дүнд морь, тэмээнд зэр зэвсгээ ачсан олон тооны дээрэмчид хилээр цөмрөн ирж байгааг мэдлээ. Хилчид газрын ашигтай байрлалыг эзлэн дайсныг отсон аж. Манай хилчдийг заставын улс төрийн орлогч ахлах дэслэгч Хаянхярваа ахалж байсан бөгөөд түүний тушаалаар хөнгөн пулемётчин Б.Тэгшээ, түрүүч Б.Гиваан байлдагч Чойжин нар дайсныг ажиглаж хүн, зэвсгийн тоог гаргаж байлаа. Тэдний гаргаснаар 170 гаруй зэвсэгт дээрэмчид хил зөрчиж иржээ. 

Дайснууд винтов, пулёмотоос гадна их буугаар зэвсэглэсэн байв. Дээрэмчдийг ажиглахуйд манай харуулуудын тогтмол гардаг постыг бүслэхээр хүчээ хуваарилан давшиж байжээ. Хилчид байлдагч Пэлжээг отряд, заставт мэдээ хүргүүлэхээр энэ үеэр яаралтай довтолгосон юм. Манай хилчид Бүдүүн, Нарийн Харгайтын голын хооронд байдаг гурван жижиг хар толгойн ард морьдоо үлдээгээд хүчээ гурван хэсэгт хуваан баруун талаас бүслэхээр явж байгаа дайснуудыг зогсоохын тулд түрүүч Б.Гиваан, пулемётчин Л.Даваадорж, Б.Тэгшээ нарыг гаргажээ.

Харуулын дарга, ахлах дэслэгч Хаянхярваагийн дохиогоор хилчид дайсны хүч давамгайлсан давшилтын эсрэг гал нээж, Б.Тэгшээгийн хөнгөн пулемётын галаар дайсныг хиар цохиж байжээ. Б.Гиваан, Л.Даваадорж нар ч винтовоор дайсныг устгаж байлаа. Дайснууд гол хүчээрээ Б.Гивааны удирдсан хэсгийг устгахаар дайрсаар нэлээд ойртон ирсэн байна. Ийнхүү хүч тэнцвэргүй тулаан дөрвөн цаг гаруй үргэлжилж, дайснууд ч тэдний зүг галаа төвлөрүүлэн дайрч байлаа. Дайсныг галлах үед пулемётчин Б.Тэгшээгийн баруун хөл их бууны суманд өртөн өвдгөөрөө тасарч, хэдэн шөрмөсөндөө тогтож байсан аж. Түүний шархыг Л.Даваадорж боож өгөхөөр очсон боловч боох арга байгаагүй гэнэ. Улмаар зүүн мөрөндөө хүнд шархадсан ч дайсны олон хүнийг нөгөө ертөнцөд илгээжээ. Тасгийн дарга Б.Гиваан өгзөг, хонгондоо шархадсан бол, Л.Даваадорж зүүн гар нүүрэндээ хүнд шарх авчээ.

Гэвч тасгийн дарга, түрүүч Б.Гиваан “Дайсныг нэг ч алхам урагшлуулж болохгүй, давшиж ирсэн бүхнийг устга” хэмээн хоёр нөхөртөө тушаан галласаар сүүлчийн сумаа дуусгасан аж. Дайсан 25-30 метрт ойртох ирэх үед тасгийн дарга Б.Гиваан хилчин нөхөддөө “Бид энэ толгой дээр эцсийнхээ цусыг эх орныхоо төлөө өргөхөд гомдох юмгүй. Дайсанд юу ч олзлуулж болохгүй. Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн батлах, тэмдэглэлийн дэвтэрээ устга. Хүн бүрт үлдсэн хоёр гар бөмбөгийнхөө нэгийг дайсан руу шиднэ. Сүүлчийнхийг нь дээрэмчдийг өөрсөд дээрээ ирэхээр дэлбэлж дайснаас урьтая” гэжээ. Ингээд батлахаа урж хэдэн хэсэг болгоод чулуун дор нуув. 

Дайснууд ойртон ирэхэд тэд ээлжлэн гурван гранатаа шидлээ. Улмаар эцсийн удаа бие биеэ харан тэврэлдээд “Энхрий хайрт эх орон мандтугай” хэмээн зэрэг хашгирав. Ийнхүү эх орныхоо төлөө өргөсөн танагарагаа үнэнчээр биелүүлсэн гурван халуун амь Байтаг богдын уулнаа мөнх нойрссон юм.

БНМАУ-ын хил дээр хасгийн дээрэмчдийн өдүүлсэн их бага зөрчил, зэвсэгт тулгаралт хэдэн арваар тоологдох бөгөөд түүний нэг нь 1948 оны долоодугаар сарын 8-ны өдөр болсон Бүдүүнхаргайтын тулалдаан билээ.

Ховд аймгийн Булган сумын нутагт орших Байтагбогд уулын араас эх аван 15 км урт урсах Бүдүүнхаргайт хэмээх голын хойт өндөрлөгт монголын хилчид хасгийн дээрэмчидтэй эрслэн тулалдсан бөгөөд 1988 онд хилчин баатрууддаа зориулан амь үрэгдсэн газар нь дурсгалын хөшөө босгосон.

Манат гэгчээр толгойлуулсан дээрэмчид амьд хэл олзлох зорилгоор энэхүү довтолгооныг хийсэн бөгөөд бүлэг 120 орчим хүний бүрэлдэхүүнтэй, 4 миномёт, 10 орчим хүнд, хөнгөн пулемёт, винтовын бөмбөг буудагч, америк винтовоор зэвсэглэсэн байв.

Тухайн өдөр хилийн манаанд гарсан 6-р отрядын 2-р сумангийн бүрэлдэхүүнд ахлагчаар заставын орлогч Г.Хаянхярваа, тасгийн дарга Б.Гиваан, цэрэг Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж, Н.Дандархайдав, Э.Архад, Т.Баян, Л.Гончигзэгвэ, Д.Чойжин, Ч.Пэлжээ нар байв.

Дарга Г.Хаянхярваа уулын урд өндөрлөгт Д.Чойжин, Т.Баян, Л.Гончигзэгвэ нарыг, хойт өндөрлөгт Б.Гиваан, Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж нарыг хөнгөн пулемёттойгоор, өөрөө Н.Дандархайдавын хамт дунд онин дээр байрлан Э.Архадаар морьдоо бариулан Ч.Пэлжээг холбоо бариулахаар Б.Тэгшээгийн хүрэн халзан морийг унуулан явуулжээ.

Дээрэмчид хүчтэй галаар дэмжүүлэн довтолсноор Э.Архад, Т.Баян нар амь үрэгдэж, Н.Дандархайдав хүнд шархадан арын байрлалд шилжсэн байна.

Тулалдаан богино хугацаанд дайсны хүчний илт давамгай байдалд явагдсан боловч монголын хилчдийг олзолж, бүрэн устгаж чадаагүй.

Тулалдааны явцад Г.Хаянхярваа, Л.Гончигзэгвэ, Д.Чойжин нар бүслэлтээс гарч чадсан ч газар орны бартаанаас үүдэн нөхөддөө туслаж чадаагүй аж. Бусад хилчид дайсны бүслэлтэд орж эцсээ хүртэл эрэлхэгээр тулалдан алтан амиа алдсан билээ.

Хойт өндөрлөгт байрласан Б.Гиваан, Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж нар пулемётын галаар ширүүн эсэргүүцэл үзүүлсээр байсан тул дайсан тэднийг миномёт, пулемётын галын дэмжлэгтэйгээр бүслэхийг оролдсон байна. Тулалдааны дараа хийсэн үзлэгээр гурван хилчний байлдаж байсан хойт өндөрлөгийн 15 хавтгай дөрвөлжин метр талбайд 15 удаа миномётын бөмбөг тэсэрч, хүн бүр 2-3 шархадаж, талбай цусаар будагдсан байжээ.

Байлдагч Б.Тэгшээгийн баруун хөл мининд өртөн тасарч зөвхөн боривны том шөрмсөнд санжин тогтсон, шилбэний хугархай яс нь газар зурсаар мөлийж, нүхэнд нь шороо чулуу чихэгдсэн байдалтай, Л.Даваадоржийн бие хуваагдан 6 метрийн зайтай шидэгдсэн, амь үрэгдэхээсээ өмнө эвлэлийн батлахаа чулуун дор нууж, пулемёт буугаа хад савж эвдсэн байв. Гурван хилчин хамтдаа эцсийн гранатаа тэслэн өөрсдийгөө болон бүслэн ирсэн дайсныг устгасан байлаа.

Дайсны эхний довтолгоонд өртөн хүнд шархадсан Н.Дандархайдав дайсанд амьдаар баригдахгүйн тулд өөрийгөө буудсан ажээ.

Эрэлхэг хилчин Баянбэлэгийн Тэгшээ, Лхүнрэвийн Даваадорж нарын гавъяаг тэмдэглэн БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1949 оны  зарлигаар   “Улсын баатар&quot; цолоор нэхэн шагнасан. Бэгзийн Гивааныг БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1971 оны 10-р сарын 13-ны өдрийн 200 тоот зарлигаар “Улсын баатар&quot; цолоор нэхэн шагнасан.  Тэдний алдрыг мөнхжүүлж нэрэмжит заставууд бий болгожээ.

Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харъяат Найдангийн Дандархайдав, мөн аймгийн Сонгино сумын харъяат Энхийн Архад, Увс аймгийн Өмнөговь сумын харъяат Түвшингийн Баян нарыг “Байлдааны гавъяаны улаан туг&quot;-ийн одонгоор нэхэн, Булган аймгийн харъяат Гомбожавын Хаянхярвааг “Байлдааны гавъяаны улаан туг&quot;-ийн одонгоор, Баянхонгор аймгийн Мандал сумын харъяат Доржийн Чойжин, мөн аймгийн Богд сумын харъяат Лувсангийн Гончигзэгвэ нарыг “Байлдааны гавъяаны одон“-гоор, Увс аймгийн Өндөрхангай сумын харъяат Чойжилсүрэнгийн Пэлжээг “Байлдааны медаль”-иар шагнажээ.

Амь үрэгдэгсдийг суман, застав байрлаж байсан Дамжигийн Ус хэмээх газар хөдөөлүүлсэн юм. 1988 онд байлдаан болж баатруудын амь үрэгдсэн газарт тэдгээр 10 хилчдэд зориулсан дурсгалын хөшөө, Б.Гивааны нэрэмжит заставт түүний хүрэл хөшөөг босгосон билээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Мэргэн уулын байлдаан]]
* [[Бага хавтагийн хилийн тулгаралт]]
* [[Монголын Баруун хил хамгаалалтын түүх]]

== Урлагийн бүтээл ==
* [[Босго тотго]] олон ангит уран сайхны түүхэн кино. МНВ телевизийн бүтээл.2013 он
* [[Хил дээр]] Монголын уран сайхны кино.
* Ц.Уламбаяр. Дархан хилийн манаа. тууж
* Маш нууц 2 (Байтаг богд) (2018) Fantastic production  

[[Ангилал:Зөвлөлт-Хятадын харилцаа]]
[[Ангилал:БНМАУ-Зөвлөлтийн харилцаа]]
[[Ангилал:Монголын хилийн цэрэг]]
[[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]]
[[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын оролцсон дайн тулаан]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]]
[[Ангилал:Хятадын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Шинжааны түүх]]
[[Ангилал:1946 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1947 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1948 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>1s49hkfxopgmd4mt7k7zg42xlxjqnzg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706514</id>
      <parentid>706513</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T00:21:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18519" xml:space="preserve">{{coord|45.2|90.9|type:event|display=title}}
{{Инфобокс дайн
|conflict=Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн
|partof= [[Монгол-Хятадын хилийн дайнууд]]
|campaign=Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн
|date=[[1947 он]]ы [[зургаадугаар сар]] — [[1949 он]]ы [[долоодугаар сар]]
|place=[[Шинжаан]], [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]]; [[Ховд аймаг]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]
|casus=
|territory=
|result=Хятадын халдагыг няцаасан
|combatant1=[[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|25px]] [[Монголын Ардын арми]]  &lt;br /&gt; [[Файл:Flag of the Soviet Air Force.svg|25px]] ЦАХ [[Улаан Арми|ЗХУ]]
|combatant2= [[Файл:Flag of the Republic of China Army.svg|25px]] [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|ҮХА]]-ийн дунган үндэстнээс бүрдсэн 14-р морьт хороо        &lt;br /&gt;[[Файл:Flag of the Second East Turkestan Republic.svg|25px]] [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестан]]ы [[Хасагийн дээрэмчид]]
|commander1=[[Хорлоогийн Чойбалсан|Х. Чойбалсан]]&lt;br /&gt; [[Батын Дорж|Б. Дорж]] &lt;br /&gt; [[Матросын Зайсанов|М.Зайсанов]] &lt;br /&gt; Ш.Зонров
|commander2=Ма Чэнсян &lt;br /&gt; [[Оспан]] батыр &lt;br /&gt; [[Оспаны баатар Сагадай]]
|strength1= 10 хилчин
|strength2= 120 орчим хүн, 4 миномёт, 10 орчим хүнд, хөнгөн пулемёт, винтовын бөмбөг буудагч, америк винтов
|casualties1=6
|casualties2=тодорхой бус
}}
'''Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн''' буюу '''Байтагбогдын тулгаралт''', '''Бүдүүн харгайтын тулалдаан''' — [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] ба [[Тайвань|Бүгд Найрамдах Хятад Улс]]ын хооронд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын оролцоотой 1947—1949 онд болсон хилийн мөргөлдөөн.

БНМАУ-ын баруун хил (Баян-Өлгий, Ховд аймаг) болон Бүгд Найрамдах Хятад улсын баруун хойд хил (Шиньжян) дээр хэд хэдэн хилийн застав байсан. 1947 оны 6-р сард хятадын Гоминданы Засгийн газрын турхиралтаар дунган болон хасаг үндэстнүүд БНМАУ-ын хилийг зөрчих үйлдлүүд эхэлсэн.   

1948 оны долоодугаар сарын 7-нд Байтаг богдын хязгаарын ... дугаар отрядын Байтаг богдын заставын Бүдүүн Харгайтын харуулын постод арван хилчин манаанд гарчээ. Уг тасгийн даргаар тухайн үеийн Увс аймгийн Өлгий сумын уугуул, түрүүч Б.Гиваан томилогдож, бүрэлдэхүүнд нь Ховд аймгийн Чандмань сумын харьяат, хөнгөн пулемётын наводчик Б.Тэгшээ, Хөвсгөл аймгийн Бүрэн сумын харьяат туслах наводчик Л.Даваадорж байлдагч Пэлжээ, Чойжин нар багтжээ. 

Хилийн тагнуулын албаныхан тэдний байрлах харуулын постын чиглэлээр дайсны үлэмж хэмжээний хүч цөмөрч болзошгүй гэсэн мэдээлэл өгсөн тул заставын удирдлага харуулыг хүч нэмэгдүүлж хөнгөн хоёр пулемёттой манаанд гаргасан байв. Түрүүч Б.Гиваанаар ахлуулсан тасаг цэрэг товлосон хугацаанд хилийн постдоо ирж, Бүдүүн Харгайтын голыг шөнөдөө сэрэмжлэн харж хоножээ. Байтаг богдын хилийн цаад талд хятадын гоминданы морьт хороо, Оспаны толгойлсон Шинжааны хасгийн зэвсэгт дээрэмчид удаа дараа хилд халдаж байгааг манай хилчид сайн мэдэж байсны хувьд тэдний байрлаж байгаа хэсгээр дайснууд зайлшгүй орж ирнэ гэдгийг тооцоолж байв.

Долдугаар сарын 8 болж үүр манхайн цайж байжээ. Хилчид сонор сэрэмжээ алдалгүй хоносны дүнд морь, тэмээнд зэр зэвсгээ ачсан олон тооны дээрэмчид хилээр цөмрөн ирж байгааг мэдлээ. Хилчид газрын ашигтай байрлалыг эзлэн дайсныг отсон аж. Манай хилчдийг заставын улс төрийн орлогч ахлах дэслэгч Хаянхярваа ахалж байсан бөгөөд түүний тушаалаар хөнгөн пулемётчин Б.Тэгшээ, түрүүч Б.Гиваан байлдагч Чойжин нар дайсныг ажиглаж хүн, зэвсгийн тоог гаргаж байлаа. Тэдний гаргаснаар 170 гаруй зэвсэгт дээрэмчид хил зөрчиж иржээ. 

Дайснууд винтов, пулёмотоос гадна их буугаар зэвсэглэсэн байв. Дээрэмчдийг ажиглахуйд манай харуулуудын тогтмол гардаг постыг бүслэхээр хүчээ хуваарилан давшиж байжээ. Хилчид байлдагч Пэлжээг отряд, заставт мэдээ хүргүүлэхээр энэ үеэр яаралтай довтолгосон юм. Манай хилчид Бүдүүн, Нарийн Харгайтын голын хооронд байдаг гурван жижиг хар толгойн ард морьдоо үлдээгээд хүчээ гурван хэсэгт хуваан баруун талаас бүслэхээр явж байгаа дайснуудыг зогсоохын тулд түрүүч Б.Гиваан, пулемётчин Л.Даваадорж, Б.Тэгшээ нарыг гаргажээ.

Харуулын дарга, ахлах дэслэгч Хаянхярваагийн дохиогоор хилчид дайсны хүч давамгайлсан давшилтын эсрэг гал нээж, Б.Тэгшээгийн хөнгөн пулемётын галаар дайсныг хиар цохиж байжээ. Б.Гиваан, Л.Даваадорж нар ч винтовоор дайсныг устгаж байлаа. Дайснууд гол хүчээрээ Б.Гивааны удирдсан хэсгийг устгахаар дайрсаар нэлээд ойртон ирсэн байна. Ийнхүү хүч тэнцвэргүй тулаан дөрвөн цаг гаруй үргэлжилж, дайснууд ч тэдний зүг галаа төвлөрүүлэн дайрч байлаа. Дайсныг галлах үед пулемётчин Б.Тэгшээгийн баруун хөл их бууны суманд өртөн өвдгөөрөө тасарч, хэдэн шөрмөсөндөө тогтож байсан аж. Түүний шархыг Л.Даваадорж боож өгөхөөр очсон боловч боох арга байгаагүй гэнэ. Улмаар зүүн мөрөндөө хүнд шархадсан ч дайсны олон хүнийг нөгөө ертөнцөд илгээжээ. Тасгийн дарга Б.Гиваан өгзөг, хонгондоо шархадсан бол, Л.Даваадорж зүүн гар нүүрэндээ хүнд шарх авчээ.

Гэвч тасгийн дарга, түрүүч Б.Гиваан “Дайсныг нэг ч алхам урагшлуулж болохгүй, давшиж ирсэн бүхнийг устга” хэмээн хоёр нөхөртөө тушаан галласаар сүүлчийн сумаа дуусгасан аж. Дайсан 25-30 метрт ойртох ирэх үед тасгийн дарга Б.Гиваан хилчин нөхөддөө “Бид энэ толгой дээр эцсийнхээ цусыг эх орныхоо төлөө өргөхөд гомдох юмгүй. Дайсанд юу ч олзлуулж болохгүй. Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн батлах, тэмдэглэлийн дэвтэрээ устга. Хүн бүрт үлдсэн хоёр гар бөмбөгийнхөө нэгийг дайсан руу шиднэ. Сүүлчийнхийг нь дээрэмчдийг өөрсөд дээрээ ирэхээр дэлбэлж дайснаас урьтая” гэжээ. Ингээд батлахаа урж хэдэн хэсэг болгоод чулуун дор нуув. 

Дайснууд ойртон ирэхэд тэд ээлжлэн гурван гранатаа шидлээ. Улмаар эцсийн удаа бие биеэ харан тэврэлдээд “Энхрий хайрт эх орон мандтугай” хэмээн зэрэг хашгирав. Ийнхүү эх орныхоо төлөө өргөсөн танагарагаа үнэнчээр биелүүлсэн гурван халуун амь Байтаг богдын уулнаа мөнх нойрссон юм.

БНМАУ-ын хил дээр хасгийн дээрэмчдийн өдүүлсэн их бага зөрчил, зэвсэгт тулгаралт хэдэн арваар тоологдох бөгөөд түүний нэг нь 1948 оны долоодугаар сарын 8-ны өдөр болсон Бүдүүнхаргайтын тулалдаан билээ.

Ховд аймгийн Булган сумын нутагт орших Байтагбогд уулын араас эх аван 15 км урт урсах Бүдүүнхаргайт хэмээх голын хойт өндөрлөгт монголын хилчид хасгийн дээрэмчидтэй эрслэн тулалдсан бөгөөд 1988 онд хилчин баатрууддаа зориулан амь үрэгдсэн газар нь дурсгалын хөшөө босгосон.

Манат гэгчээр толгойлуулсан дээрэмчид амьд хэл олзлох зорилгоор энэхүү довтолгооныг хийсэн бөгөөд бүлэг 120 орчим хүний бүрэлдэхүүнтэй, 4 миномёт, 10 орчим хүнд, хөнгөн пулемёт, винтовын бөмбөг буудагч, америк винтовоор зэвсэглэсэн байв.

Тухайн өдөр хилийн манаанд гарсан 6-р отрядын 2-р сумангийн бүрэлдэхүүнд ахлагчаар заставын орлогч Г.Хаянхярваа, тасгийн дарга Б.Гиваан, цэрэг Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж, Н.Дандархайдав, Э.Архад, Т.Баян, Л.Гончигзэгвэ, Д.Чойжин, Ч.Пэлжээ нар байв.

Дарга Г.Хаянхярваа уулын урд өндөрлөгт Д.Чойжин, Т.Баян, Л.Гончигзэгвэ нарыг, хойт өндөрлөгт Б.Гиваан, Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж нарыг хөнгөн пулемёттойгоор, өөрөө Н.Дандархайдавын хамт дунд онин дээр байрлан Э.Архадаар морьдоо бариулан Ч.Пэлжээг холбоо бариулахаар Б.Тэгшээгийн хүрэн халзан морийг унуулан явуулжээ.

Дээрэмчид хүчтэй галаар дэмжүүлэн довтолсноор Э.Архад, Т.Баян нар амь үрэгдэж, Н.Дандархайдав хүнд шархадан арын байрлалд шилжсэн байна.

Тулалдаан богино хугацаанд дайсны хүчний илт давамгай байдалд явагдсан боловч монголын хилчдийг олзолж, бүрэн устгаж чадаагүй.

Тулалдааны явцад Г.Хаянхярваа, Л.Гончигзэгвэ, Д.Чойжин нар бүслэлтээс гарч чадсан ч газар орны бартаанаас үүдэн нөхөддөө туслаж чадаагүй аж. Бусад хилчид дайсны бүслэлтэд орж эцсээ хүртэл эрэлхэгээр тулалдан алтан амиа алдсан билээ.

Хойт өндөрлөгт байрласан Б.Гиваан, Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж нар пулемётын галаар ширүүн эсэргүүцэл үзүүлсээр байсан тул дайсан тэднийг миномёт, пулемётын галын дэмжлэгтэйгээр бүслэхийг оролдсон байна. Тулалдааны дараа хийсэн үзлэгээр гурван хилчний байлдаж байсан хойт өндөрлөгийн 15 хавтгай дөрвөлжин метр талбайд 15 удаа миномётын бөмбөг тэсэрч, хүн бүр 2-3 шархадаж, талбай цусаар будагдсан байжээ.

Байлдагч Б.Тэгшээгийн баруун хөл мининд өртөн тасарч зөвхөн боривны том шөрмсөнд санжин тогтсон, шилбэний хугархай яс нь газар зурсаар мөлийж, нүхэнд нь шороо чулуу чихэгдсэн байдалтай, Л.Даваадоржийн бие хуваагдан 6 метрийн зайтай шидэгдсэн, амь үрэгдэхээсээ өмнө эвлэлийн батлахаа чулуун дор нууж, пулемёт буугаа хад савж эвдсэн байв. Гурван хилчин хамтдаа эцсийн гранатаа тэслэн өөрсдийгөө болон бүслэн ирсэн дайсныг устгасан байлаа.

Дайсны эхний довтолгоонд өртөн хүнд шархадсан Н.Дандархайдав дайсанд амьдаар баригдахгүйн тулд өөрийгөө буудсан ажээ.

Эрэлхэг хилчин Баянбэлэгийн Тэгшээ, Лхүнрэвийн Даваадорж нарын гавъяаг тэмдэглэн БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1949 оны  зарлигаар   “Улсын баатар&quot; цолоор нэхэн шагнасан. Бэгзийн Гивааныг БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1971 оны 10-р сарын 13-ны өдрийн 200 тоот зарлигаар “Улсын баатар&quot; цолоор нэхэн шагнасан.  Тэдний алдрыг мөнхжүүлж нэрэмжит заставууд бий болгожээ.

Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харъяат Найдангийн Дандархайдав, мөн аймгийн Сонгино сумын харъяат Энхийн Архад, Увс аймгийн Өмнөговь сумын харъяат Түвшингийн Баян нарыг “Байлдааны гавъяаны улаан туг&quot;-ийн одонгоор нэхэн, Булган аймгийн харъяат Гомбожавын Хаянхярвааг “Байлдааны гавъяаны улаан туг&quot;-ийн одонгоор, Баянхонгор аймгийн Мандал сумын харъяат Доржийн Чойжин, мөн аймгийн Богд сумын харъяат Лувсангийн Гончигзэгвэ нарыг “Байлдааны гавъяаны одон“-гоор, Увс аймгийн Өндөрхангай сумын харъяат Чойжилсүрэнгийн Пэлжээг “Байлдааны медаль”-иар шагнажээ.

Амь үрэгдэгсдийг суман, застав байрлаж байсан Дамжигийн Ус хэмээх газар хөдөөлүүлсэн юм. 1988 онд байлдаан болж баатруудын амь үрэгдсэн газарт тэдгээр 10 хилчдэд зориулсан дурсгалын хөшөө, Б.Гивааны нэрэмжит заставт түүний хүрэл хөшөөг босгосон билээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Мэргэн уулын байлдаан]]
* [[Бага хавтагийн хилийн тулгаралт]]
* [[Монголын Баруун хил хамгаалалтын түүх]]

== Урлагийн бүтээл ==
* [[Босго тотго]] олон ангит уран сайхны түүхэн кино. МНВ телевизийн бүтээл.2013 он
* [[Хил дээр]] Монголын уран сайхны кино.
* Ц.Уламбаяр. Дархан хилийн манаа. тууж
* Маш нууц 2 (Байтаг богд) (2018) Fantastic production  

[[Ангилал:Зөвлөлт-Хятадын харилцаа]]
[[Ангилал:БНМАУ-Зөвлөлтийн харилцаа]]
[[Ангилал:Монголын хилийн цэрэг]]
[[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]]
[[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын оролцсон дайн тулаан]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]]
[[Ангилал:Хятадын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Шинжааны түүх]]
[[Ангилал:1946 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1947 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1948 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>ht73l13jpuajz3wzcf846d5q5280pq4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сарт халимаг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>34718</id>
    <revision>
      <id>706542</id>
      <parentid>679449</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T04:03:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.189</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3261" xml:space="preserve">{{Ард түмэн
|нэр_анги    = сарт халимаг
|зураг       = 
|тайлбар     = 
|бичгийн_нэр = 
|нутаг_орон  = Бүгд — '''12 мянга'''. Үүнээс:&lt;br&gt;
{{KGZ2}} — 12,000 (тооцоо)
|хэл_бичиг   = ойрд, [[киргиз хэл]]
|шүтлэг      = [[ислам]] шашин
|хэл_угсаа   = [[монгол угсаатан]] (монгол төрлийн хэлтэн)
|ойр_төрөл   = ойрд гэх мэт бусад '''[[монгол үндэстэн]]''' 
|дотроо      = 
}}
Сарт халимаг нь Киргизэд амьдрах лал шашинт ойрдууд юм. Сарт гэдэг нь лалын шашинтан гэсэн гэсэн утгатай бөгөөд тэднийг халимаг гэж нэрлэдэг ч тэд 1771 онд Ижил мөрнөөс нүүн ирж тэнд суурьшаагүй харин 19-р зууны сүүлд Манж [[Чин улс]]ын эсрэг [[Хотоны бослого]] гарахад Зүүнгарын нутгаас [[Тэнгэр уул]]ыг даван Киргизэд очсон хүмүүс юм. [[Ысыккөл муж]]ийн нутагт, [[Ысык нуур]] (Иссык-Көл)-ын зүүн эрэгт нутагласан. [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн үеэс «''калмык'' ([[халимаг]])» гэсэн нэрээр бүртгэгддэг болсон. Өөрсдийгөө калмак гэж нэрлэдэг. Мирза Мухаммед Хайдарын 16-р зуунд бичигдсэн номонд ойрдуудыг калмак гэж нэрээр нэрлэсэнээс үзэхэд лавтайяа энэ үеэс Дундад Азийн лал шашинтнууд ойрдуудыг ийнхүү нэрлэх болжээ. Калмак гэсэн үг нь үлдсэн, хоцорсон буюу лалын шашинд оролгүй үлдсэн гэсэн утгатай байж болох юм.

Албан бүртгэлээр 1999 онд 5824 байснаа 2009 он болоход 4188 хүн өөрийгөө «халимаг» гэж мэдүүлжээ.&lt;ref name=&quot;хиргис2009&quot;&gt; Перепись населения Кыргызской Республики 2009 года. Численность постоянного населения по национальностям.&lt;/ref&gt; Үүнээс 2805 нь [[Аксуу район]], 679 нь [[Каракол]]д оршин сууж байна. Дээшээ 12,000-20,000 хүнтэй байх магадлалтай.
Цөөн тоотой мөн лалын шашинд орсон тул хэл, соёлоо үндсэндээ мартсан ба одоо цөөн тооны ахмадууд ойрд хэлээр ярьдаг. Хэлээ сэргээх зарим оролдлого хийж байна.

===Төвлөрсөн газрууд===
Одоо [[Каракол]] хот, түүний эргэн тойрны Челпек, Бёрю-Баш тосгодод төвлөрөн сууж байна.

== Лавлах бичиг ==
{{лавлах холбоос}}

[[Ангилал:Ойрад]]
[[Ангилал:Монгол овог аймаг]]</text>
      <sha1>gl3gfmtn4jb8m8lkecszk0ueks7s0j4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баруун дөрвөн аймагт гарсан 1932 оны зэвсэгт бослого</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35102</id>
    <revision>
      <id>706488</id>
      <parentid>702866</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T20:56:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.146</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="117604" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
|conflict=Бослого, мөргөлдөөн
|partof= [[Монгол дахь Их Хэлмэгдүүлэлт|Зэвсэгт бослого]]
|campaign= [[1932 оны зэвсэгт бослого]]
|date=1932 оны 4 сарын 11 - 10 сар
|place=[[Монгол улс]], [[Хөвсгөл]],[[ Архангай]], [[Завхан]], [[Өвөрхангай]] [[Говь-Алтай]], [[Баянхонгор]] [[аймаг]]
|casus=
|territory=
|result=Зэвсэгт бослогыг хүч хэрэглэн дарсан ба [[толгойлогч]] нарыг нь шийтгэсэн.
|combatant1= [[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|22px]] [[БНМАУ]]-ын төр, засгийн газар,[[Монголын Ардын арми]] болон [[Дотоодын хамгаалах газар]]ын цэргийн ангиуд&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[ЗХУ]]-ын цэргийн ангиуд, нисэх отряд, хуягт танкийн хэсэг
|combatant2= Эд хөрөнгөө хураалгасан зэвсэглэсэн чинээлэг ардын аж ахуйтнууд, [[лам]] нар, Хэргэм зэрэг, эрх ямбаа хасуулсан хошуу засаг ноёд-[[тайж]] нар, [[нам]], [[эвлэл]]ийн гишүүд&lt;ref&gt;C.R. Bawden, ''The Modern History of Mongolia'', London 1968, p. 316&lt;/ref&gt; асан Мөн эрүүгийн оргож, боссон ялтнууд
|commander1=[[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|22px]][[Жамбын Лхүмбэ|Ж.Лхүмбэ]]&lt;ref&gt;D. Tserenbaljir, ''1932 ony zevsegt boslogo'', Ulaanbaatar 1990, p. 33f&lt;/ref&gt;, &lt;br /&gt;[[Д.Өлзийбат]], &lt;br /&gt;[[Б.Намсрай]], &lt;br /&gt;[[Ж.Малж]], &lt;br /&gt;[[Сэрээнэнгийн Гиваапил|C.Гиваапил]], &lt;br /&gt;[[Сайд Г.Содном]]&lt;br /&gt;[[захирал А.Содном]] &lt;br /&gt;[[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[Судец]]
|commander2=[[Чимэдийн Самбуу|Ч.Самбуу дүвчин]]&lt;ref&gt; Монгол Британика. хураангуй толь. 2 боть. хуудас 437&lt;/ref&gt; , &lt;br /&gt;[[Цэдэнгийн Жамц|Ц.Жамц]], &lt;br /&gt;[[Батболдын Түгж|Б.Түгж]]&lt;ref&gt; Монгол Британика. хураангуй толь. 2 боть. хуудас 558&lt;/ref&gt;, &lt;br /&gt;[[Ногоон малгайт Дамдинсүрэн]], &lt;br /&gt;[[Бор гэгээн Самдан]], &lt;br /&gt;[[Б.Жамсрандорж]], &lt;br /&gt;[[Шадав]]
|strength1=1300 [[цэрэг]], &lt;br /&gt;[[Р-1 нисэх онгоц]]-3, &lt;br /&gt;[[Р-5 нисэх онгоц]]-10, &lt;br /&gt;5 [[танк]], &lt;br /&gt;10 [[хуягт машин]], &lt;br /&gt;[[пулемёт]]&lt;ref&gt; Б.Зинамидар. Гадаадаас турхирсан 1932 оны бослого. Улаанбаатар хот. 2013 он&quot;&lt;/ref&gt; 
|strength2=13 отрядын 5000 гаруй ард, лам, тайж,&lt;ref&gt; Б.Зинамидар. Гадаадаас турхирсан 1932 оны бослого. Улаанбаатар хот. 2013 он&quot;&lt;/ref&gt; 
|casualties1= [[цэрэг]], [[энгийн ард]]ууд зэрэг нийтдээ 1800 гаруй [[хүн]] [[босогч]]дод алагдсанаас 407 хүний зүрхийг амьдаар нь сугалж, 1200 гаруй хүнийг 30 гаруй аргаар тамалж алсан.&lt;ref&gt; Б.Зинамидар. Гадаадаас турхирсан 1932 оны бослого. Улаанбаатар хот. 2013 он&quot;&lt;/ref&gt; &lt;br /&gt; нэг нисэх онгоцоо устгуулсан&lt;ref&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [[Социализмын эсрэг 1932 оны Монгол дахь бослого]]. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [https://www.academia.edu/8965627/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._%D0%9E%D1%8E%D1%83%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%BC%D1%8D%D0%B3_%D0%96._2014._%D0%A1%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D0%BD_%D1%8D%D1%81%D1%80%D1%8D%D0%B3_1932_%D0%BE%D0%BD%D1%8B_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D1%8C_%D0%B1%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AE%D1%81%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._Oyuunchimeg_J._2014._Rebellion_of_1932_Against_Socialism_in_Mongolia._Ulaanbaatar_Munkhiin_Useg_]&lt;/ref&gt;.
|casualties2=бослогод оролцсон 1500 гаруй хүн амь үрэгдсэн бөгөөд тулалдаанд 500 гаруй хүн, [[цэргийн шүүх]]ээр 612 хүнийг буудсан. Нийтдээ 4200 хүн алагдсан&lt;ref&gt; Б.Зинамидар. Гадаадаас турхирсан 1932 оны бослого. Улаанбаатар хот. 2013 он&quot;&lt;/ref&gt; 
}}
‘‘‘Баруун дөрвөн аймагт гарсан 1932 оны зэвсэгт бослого’’’ - малчдыг хүчээр [[хамтралжуулах]], [[тайж]], [[лам]] нар болон [[баячуулын хөрөнгө хураах]] болон [[зөвлөлтжүүлэх бодлого|зөвлөлтжүүлэх бодлог]]ыг эсэргүүцсэн [[монголчуудын зэвсэгт бослого]] юм. [[Зэвсэгт бослого]] нь тухайн үеийн [[БНМАУ]]-ын баруун талын дөрвөн аймгийн нутаг дэвсгэрийг хамарсан байна. Энэ нь өнөөдрийн [[Хөвсгөл]], [[Архангай]], [[Өвөрхангай]], [[Завхан]], [[Баянхонгор]], [[Увс]] аймгуудын нутаг дэвсгэрийг хамарсан байна.

==Бослогын өмнөх байдал==
[[Монгол]]д тухайн үед явуулсан малчдыг хүчээр [[хамтралжуулах]], [[тайж]], [[лам]] нар болон баячуулын талаар баримталсан алдаатай [[бодлого]]ос уламжлан нийт [[хүн ам]]ын дунд [[дургуйцал]], [[эсэргүүцэл]] ихээр тархсан байна. Зарим нутагт [[хилийн чанадад дүрвэн гарах явдал]] олныг хамарсан бөгөөд бүрэн бус мэдээгээр 30 гаруй [[мянга]]н [[хүн]] үүнд хамрагдсан байна&lt;ref&gt;''Bawden C.R.'' The Modern History of Mongolia. — London, 1968. — p. 301—318&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Д. Цэрэнбалжир''. 1932 оны зэвсэгт бослого. — Улаанбаатар, 1990. — хх.19&lt;/ref&gt;. Мөн янз бүрийн аргаар эсэргүүцэх улмаар зэвсэглэн тэмцэх, гадаад улсуудтай холбоо барих хүртэл асуудлууд гарч байжээ. Энэ үед [[Өвөр Монгол]]д байсан [[төвөд]]ийн [[Бачин Богд]] [[лам]]тай холбоо барих оролдлого гарч байсан бөгөөд [[зэвсэгт бослог]]ын үеэр [[Банчин Богд]] [[лам]]тай  холбоотой янз бүрийн [[цуурхал]] гарч байсан байна.&lt;ref&gt;''Д. Цэрэнбалжир''. 1932 оны зэвсэгт бослого. — Улаанбаатар, 1990. — х.53&lt;/ref&gt;
1932 оны бослого-“гадаад түвд хүмүүсийн турхирсан” монголын дээд лам нар, феодалуудын гаргасан үймээн, Түвд улс Банчин Богдоор жуулчлан Монголын хэрэгт өнгөлзөж, мөн босогчдыг япончууд дэмжиж байсан гэх дүгнэлт баталгаагүй. Үнэн хэрэгтээ, босогчид гадаадын заалтаар биш, тэр ч байтугай тэндээс тусламж огт аваагүй бөгөөд ганцхан өөрсдийн хүч дээр тулгуурлахаас өөр аргагүй байсан билээ&lt;ref&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [[Социализмын эсрэг 1932 оны Монгол дахь бослого]]. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [https://www.academia.edu/8965627/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._%D0%9E%D1%8E%D1%83%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%BC%D1%8D%D0%B3_%D0%96._2014._%D0%A1%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D0%BD_%D1%8D%D1%81%D1%80%D1%8D%D0%B3_1932_%D0%BE%D0%BD%D1%8B_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D1%8C_%D0%B1%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AE%D1%81%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._Oyuunchimeg_J._2014._Rebellion_of_1932_Against_Socialism_in_Mongolia._Ulaanbaatar_Munkhiin_Useg_]&lt;/ref&gt;

==Бослогод бэлтгэсэн нь==
1931 оны 9-р сард Хөвсгөл аймгийн [[Баянголын хүрээний аграмба лам]] [[Цэрэнжав]] [[Мөрөнгийн хүрээний том лам]] [[анги Дамдин]], [[Жалханзын хүрээний лам]] [[Самдан]] нар [[хувьсгалын эсэргүү бүлэг]] зохион байгуулж улмаар [[Асгатын хүрээний гүрэмч лам]] [[Дүвчинсамбуу]]д [[эсэргүү бослого]] бэлтгэж гаргах үүрэг өгч 1931 оны 11-р сард нууц хурлаараа хэлэлцэн [[хувьсгалын эсэргүү цуурхал]] тараах хүрээ хийдүүдийн хооронд холбоо барих, [[зэвсэг]] цуглуулах ажлыг [[Жалханзын хүрээний хувилгаан лам]] [[Гунаажав]]т хариуцуулж Мөрөн, Асгат, Тэс, Бүгсүй, Бугат, Бух, Хялганатын хүрээний дээд ангийн лам нарт тус тусын хүрээн дээр эсэргүү бослого гаргах үүрэг өгсөн байна. &lt;ref&gt; Б.Зинамидар. Гадаадаас турхирсан 1932 оны бослого. Улаанбаатар хот. 2013 он&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [[Социализмын эсрэг 1932 оны Монгол дахь бослого]]. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, хуудас 40-45. [https://www.academia.edu/8965627/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._%D0%9E%D1%8E%D1%83%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%BC%D1%8D%D0%B3_%D0%96._2014._%D0%A1%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D0%BD_%D1%8D%D1%81%D1%80%D1%8D%D0%B3_1932_%D0%BE%D0%BD%D1%8B_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D1%8C_%D0%B1%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AE%D1%81%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._Oyuunchimeg_J._2014._Rebellion_of_1932_Against_Socialism_in_Mongolia._Ulaanbaatar_Munkhiin_Useg_]&lt;/ref&gt;

Дээрх хүмүүс 1932 оны 1-р сард Самбуудүвчингээр толгойлуулсан [[штаб]] байгуулж бүрэлдэхүүнд нь [[Рашаантын хүрээ]]ний [[гавьж лам Сандандорж]]ийг орлогчоор, [[Асгатын ловон лам Шагдар]]ыг [[улс төр шашин шүтлэгийн ахлагч]]аар, [[Жалханзын хүрээний хувилгаан лам Гунаажав]], [[Баруун асгатын хүрээний Чойжил]] нарын бүрэлдэхүүнтэй байгуулж энэ хуралд [[Цэрэнжав]], [[Дамдин]] нар биеэр байлцан эсэргүү бослогыг 1932 оны зуны дунд сарын 15-нд 300-аас доошгүй цэрэгтэйгээр эхлэхийг Дүвчин Самбууд даалгажээ. Мөн бослого гаргах хүртэл хүрээ хийдүүдийн хооронд холбоо барих, цуурхал тараах, зэвсэг цуглуулах, талаар дээрх хүмүүс ажлаа хувиарлан авчээ.

==Эхлэл==
Aрд түмний эсэргүүцэл даамжирсаар байсан ба бослогын талаар мэдээлэл авсан тул 1932 оны дөрөвдүгээр сард Хөвсгөл аймаг дахь Дотоодыг хамгаалах ангиас Цэрэнжав, Гунаажав нарын таван хүнийг дайчлан баривчилсан тул Асгат, Хялганатын хүрээний том лам, феодалууд нийлсэн 29 хүнтэй нууц хурлыг Самбуугийн удирдлагаар хийж бослого гаргах хугацааг наашлуулахаар тохиролцоод, дөрөвдүгээр сарын 10-нд Бандид гэгээн Хялгантын хүрээнд, 11-нд Асгатын хүрээнд, 12-нд Бухын хүрээнд, 13нд Рашаантын хүрээнд, Цэрэндагва, Жамсрандорж, Доржпалам, Самбуу дүвчин, Шагдар, Сандагдорж, Эрэндэндэв, &quot;чойжин&quot; Буриад нар удирдан 100-300 хүнтэйгээр эсэргүү бослогыг эхлүүлэхээр тохиролцсон байна. Ингээд 1932 оны 4 сарын 11-д [[Хөвсгөл]] аймгийн [[Рашаант]] [[сум]]ын [[Хялганатын хүрээ]]нд 100 гаруй [[лам]], [[ард]]ууд [[зэвсэг]]лэн босож [[сум]], [[хамтрал]]ын [[төв]]ийг дайран довтолсноор энэхүү [[зэвсэгт бослого]] эхэлсэн байна. &lt;ref&gt; Б.Зинамидар. Гадаадаас турхирсан 1932 оны бослого. Улаанбаатар хот. 2013 он&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [[Социализмын эсрэг 1932 оны Монгол дахь бослого]]. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, хуудас 40-45. [https://www.academia.edu/8965627/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._%D0%9E%D1%8E%D1%83%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%BC%D1%8D%D0%B3_%D0%96._2014._%D0%A1%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D0%BD_%D1%8D%D1%81%D1%80%D1%8D%D0%B3_1932_%D0%BE%D0%BD%D1%8B_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D1%8C_%D0%B1%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AE%D1%81%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._Oyuunchimeg_J._2014._Rebellion_of_1932_Against_Socialism_in_Mongolia._Ulaanbaatar_Munkhiin_Useg_]&lt;/ref&gt; 
[[File:9thPanchen.jpg|thumb|right|200px|[[IX Банчин Богд]] ламын зураг]]

===Талуудын хүчний харьцаа===
====Босогчид====
Босогчдыг  зөвхөн лам нар феодалууд биш мөн ард, улсын албан хаагчид байсан хүмүүс удирдаж байсан байна. Энгийн “шар цэргүүдийн” хувьд бол эдгээр нь олонхидоо жирийн ардууд байв. Б.Элдэв-Очир 1932 оны 6-р сарын 16-ны зөвлөлгөөн дээр энэ хугацааг хүртэл бослогын үеэр 2000 гаруй хүн алагдсаны дотор 60% нь ардууд гэж тэмдэглэсэн ба 1932 оны 6-р сарын 30-ны өдрийн “зүүний нугалааг” шүүмжилсэн бүгд хурал дээр МАХН-ын ТХ-ны нарийн бичгийн дарга Д.Лувсаншарав, Өвөрхангай аймгийн МАХН, эвлэлийн гишүүдийн 90%, хамтралын гишүүдийн 95% нь бослогод оролцож байна гэж хэлжээ.
Хөвсгөл, Архангай аймагт босогчдын 70% энгийн ардууд, мөн баригдаад чөлөөлөгдсөн МАХН, залуучуудын эвлэлийн гишүүд байв. Зарим нэг хүн цэргийн сургуульд сурч байсан байна. Босогчдын  нас 19–68, үүнээс 20–30 настан дийлэнх байжээ
Орон нутагт босогчдын цэргийн хүч нь жанжинуудаар удирдуулсан отрядууд байв. Отряд бүрэлдүүлэн байгуулсан хүмүүс ч жанжин болохоос гадна жанжингаар аль нэг хүнийг бусад жанжинууд томилон тавьдаг байсан ба мөн босогчдын штабын удирдлага хэн нэгийг жанжин болгон томилж байжээ.
Том отрядууд нь 100, 50, 10 хүний тоотой байгуулагдсан байна. Жишээ нь, жанжин Түмэнбаяр, миний отряд 10-аас 300 хүртэл хүнтэй болж өссөн, цэргүүдийг арав арваар жагсаан, арватын толгойд тус бүр цагдаа тавьдаг гэж мэдүүлсэн байна. 

Рашаант, Асгат, Бугс, Жалханз ба Тэс хүрээдэд бослогод 2000 гаас илүү хүн оролцсон байна. Харин Дэмид 6-р сарын 6-ны илтгэлд ойролцоогоор 1000 хүн оролцсон гэжээ. Гэтэл 1932 оны 7-р сарын байдлаар 13 отрядад 3000 хүн байна гэж тэмдэглэгдэж байв. Босогчдын отрядуудын хүний тоо: феодал Доржпалам, “Ловон” Шагдар, “халзан” ламын (Самдан) ба Жамсрандоржийн – 150 хүн., Эрэндэндагва ламын – 300 хүн, феодал ба лам: “чойжин” Буриад, Цагаан гэгээн, Жигжид Тобу, Дамдинбишрэлт, “Бор гэгээн” нар – 500 хүн, Аюурзана, Түгж, Жур, Дарин, Бадрах, Бадамжав, Түмэнбаяр, Тарваа, Самбадэв, Сумъяа, Магнай зэрэг жанжингуудын тус бүрийн цэргийн нэгдэл 150 хүний хүчтэй отрядууд, Шагдар дүвчин, Тарав, Цогоо нарын 100 хүн, Аюурзаны 250 хүнтэй отряд, Магнайн 50 хүн бүхий бүлэг зэргүүд байлдаж байв. Өөр мэдээлэлээр, босогчдын ерөнхий тоо 5000 хүн болно. 
Хөвсгөл аймагт ДХГ ба ардын цэргийн анги очихоос өмнө босогчдын тоо хамгийн их байв. Бослогын төв – Рашаантын хүрээнд дөрөвдүгээр сард 300–400 хүн төвлөрчээ. Гэвч Монголын Ардын армийн хүчтэй тулгаран байлдах цагт, тэдний тоо 800-д хүрсэн бөгөөд өөр нэг мэдээгээр – 700 хүний тоотой байжээ.
Хөвсгөл аймгийн умард нутагт, Дархадад 300 гаад босогчид (үүнээс 180 лам, 120 нударганчууд) байв. Тэдгээрээс 100 хүнтэй отряд Хатгал зорин гарчээ. 4-р сарын 20-нд Мөрөн суманд 200 зэвсэгт босогчид ирэв. Хатгалаас баруун урагшаа 120 км орших Дордогийн хүрээнд 50 орчим босогчид байв. 
Зуны эхээр (ардын цэргийн хагас хүчийг татан буулгаснаас хойно) Хөвсгөлөөс Тариалан орох замд 1000 гаруй тооны босогчид Тосонцэнгэл сумын захиргаа руу дайрав. Хөх сав хавийн хоёр суманд 300 босогчид байсан ба 200 гаад босогчидтой тулгаран 2 өдрийн турш байлдааан үргэлжлэж, ардын цэргүүд ухарсан байна. Цагаан уул сумын Хөнхөрбай гэдэг газар 300 босогчид цугларсан. 8-р сард Их уул суманд 150 босогчид, Баянзүрх, Сангийн далай, Идэрт – 100 гаруй, Жаргалантад – 300 орчим босогчид тус бүр бөөгнөрчээ. 9 сарын үед тус бүр 120 хүнтэй хоёр отряд, 200 хүнтэй нэг отряд байлдаж байв. 
Архангай аймагт босогчдын том том отрядууд үйл ажиллагаагаа явуулж байсан. 5 сарын эхээр 100–150 хүний тоотой босогч нар Цэцэрлэг сумыг эзлэв. Тэгтэл хамгийн том хүчээр “ногоон малгайт” Дамдинсүрэн удирдаж явав. Арын хүрээ ба Тариатын дэргэд болсон байлдаанд 1000 орчим хүн оролцсон юм. Өлзийбаттай тулгарсан анхны байлдаанд Дамдинсүрэнгийн отряд ойролцоогоор 600 хүний хүчтэй байсан ба тэр 200 гаад хүнийг Тариатын хүрээнд үлдээсэн байна. Хөнжил хийдийн дэргэдэх Доод Цэцүүх гэдэг газар Өлзийбатын отрядтой байлдсан байлдаанд Дамдинсүрэнгийн 462 хүнтэй отряд, 100 орчим хүнтэй Далай вангийн отряд оролцсон байна. Босогчдын 200 хүн бүхий отрядыг жанжин Санжжав толгойлжээ.
8 сарын 4-ны үед Архангайд боссон босогчдын тоо дараах маягтай: Их уул суманд –150 хүн, Баянзүрх, Сангийн далай, Идэр сумуудад тус бүр – 100 хүн, Жаргалант суманд – 300 хүн байв7. 9 сард Жур, Бадрах, чойжин Дашдондог, Магнай, Сумъяа, Самбадив зэрэг жанжингуудын тус бүрийн 150 хүний хүчтэй отрядууд, Шагдар дүвчин, Тарав, Цогоо нарын 100 хүн, Аюурзаны 250 хүнтэй отряд,  Магнайн 50 хүн бүхий бүлэг зэргүүд байлдаж байв. 
Завханд босогчдын хүн хүчний тоо 300 орчим байв. 5 сард Гэлэг тэнд 138 хүний тоотой отряд байгуулсан байна. 8 сарын 29- нд 200 орчим тооны босогчид Улаагчин сумын төвийг эзлэн авч, 8 сарын 30-нд Нөмрөг сумын төвийг бүслэв. 
Дөрвөд аймагт 6 сард 250 хүний тоотой отряд босож байв. 
Алтай аймагт 9 сард 81 хүний хүчтэй отряд Цогт сумын захиргааг эзэлсэн ба энэ нь хэдэн зуун хүнтэй нэг том отрядын хэсэг байсан бололтой тэгээд дараагийн байлдаанд 320 хүн алдагдсан байна.
Босогчдын  хамгийн  том отрядууд нь хэдэн зуун тооны босогчдоос бүрэлдэн тогтож байжээ. Улаан цэргийн отрядууд босогчдын бараг бүх отрядыг бут цохисны хойно тэдгээрийн хүч багасссан боловч дараа нь зуны цагт хүний тоо хүчээ нэмэгдүүлсэн ч намар болоход үндсэндээ, босогчдын том отрядууд бут цохигдсон.
====Засгийн газрын хүч====
Бослого дарах  анхны отрядыг орон нутагт бүрэлдүүлсэн боловч дараа нь ДХГ-ын хүчийг ирүүлсэн билээ. Энэ отрядууд цөөн тооны хүчтэй байв. Бослого эхэлсний дараа удалгүй Хөвсгөл аймгийн удирдлага 38 хүний тоотой сайн дурын отрядыг зохион байгуулав. Мөрөнд сайн дурын отряд 235 хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулагдав. 1932 оны 5-р сарын 9-ны өдрийн БНМАУ-ын Цэргийн зөвлөлийн шийдврээр Монголын Ардын армийн цэргээс 4 отряд зохион бүрэлдүүлж, Ховд, Завхан, Увс аймгаас хоёр морьт хороо, нэг буут хороог бүрдүүлэн гаргасан байна. Бослогыг дарахаар томилсон бүх цэргийн тоо нь 1300 хүн байсан.
===Талуудын зэвсэглэл===
====Босогчид====
Босогчдын үндсэн зэвсэг бол цахиур буу, модон шийдэм бөгөөд винтов буу их цөөн байсан. Босогчид нь гаднаас ямар нэг зэр зэвсгийн хангамж нийлүүлэлт байхгүй байсан байна. Тэд хувь хүний гар дээрх зэр зэвсгээр зэлсэглэж байсан бололтой байдаг. Сайн чанартай буу зөвхөн дээд лам нар, жанжингуудад байв. Олон босогчид огт зэвсэггүй байсан ба  босогч нар улсын байгууллагын ажилтны отрядууд зэвсгээ хураалгах тохиолдолд л сайн зэвсэглэж байлаа. Заримдаа сумын төвийг болон хүршооллыг эзлэн авах үед буу зэвсгийг (бeрдаан) булаан авч зэвсэглэж байжээ. 
Рашаантын хүрээнд байсан 300–400 босогчдын дунд 2 винтов буу, 1 ангийн маузер, олон цахиур буу, бeрдаан буу байв. Босогчдыг бут цохиход 38 цахиур буу, бeрдаан бууг олзлон авчээ. 
8-р сарын 7-ны мэдээгээр, Хөвсгөл аймаг дахь хоёр сумд байсан 300 босогчдын хувьд 100 бердаан, винтов буу, 3 маузер буу оногдож байсан ба бусад нь шийдмээр зэвсэглэсэн байна.. 
Хамгийн  сайн буу зэвсэг Дамдинсүрэнгийн отрядад байсан бололтой. Түүний отрядыг бут цохисны дараа ардын цэргүүд 3 маузер, 3 винтов, 2 орос винтов, 3 япон винтов, 3 хайрцаг япон винтов бууны сум, 560 ш. Орос винтовын сум, Шош пулемет 1, Максим пулемет 1, Дегтярев пулемет 1, 7 диск сум, бeрдаан 3, цахиур буу 28, 80 толгой морь, 1 туг, тэмээ зэргийг олзлон авсан байна. 
Босогчидод хүнд зэвсэг болох их буу, миномёт төдийгүй пулемёт зэрэг орчин үеийн зэвсэглэл бараг байгаагүй бөгөөд сайд Содномын отрядыг бут цохиход 3 пулемёт олзолсон боловч дараагийн тулаанд бүгдийг алдсан байна.

====Засгийн газрын хүч====
Засгийн газрын цэрэг нь байнгын армийн хүч байсан бөгөөд ЗХУ-аас өгсөн цэргийн зэр зэвсэг, байлдааны техник хэрэгслээр хангагдсан байжээ.

Долоодугаар сард Хөвсгөл аймагт байсан Дэндэвийн отрядад (36 хүн) болон Цэрэндоржийн отрядад (40 хүн) цэрэг бүр винтов буутай, отряд тус бүр 2 пулеметоор хангагдсан байв. Бүрэнханы хамгаалах отряд, Шус дахь партизанууд (50 хүн) 20 винтов буу, 20 бeрдаанаар зэвсэглэжээ. Рашаант сумын төвд 50 партизанд 20 винтов, 20 бeрдаан оногдож, Хөвсгөл сумын 25 партизан – 20 винтов, 2 пулеметтой байсан. 
Улаанбаатар ба аймгийн төвөөс нэмэн ирж байгаа цэргийн анги зэвсгээр бүрэн хангагдсан ба пулемет, гар бөмбөг зэрэгтэй байв. Түүнээс гадна энэ ангиудад уулын их буу, хуягт машин, онгоц гарган дэмжлэг үзүүлж байв.
1932 оны 5–7 сард босогчдыг дарахад хоёр [[Р-1]], нэг [[Р-5]] нисэх онгоц оролцжээ. Б.Намсрайн отрядад байсан Ж.Рэнцэний дурсгамжаар түүний отрядад 2 их буу, 3 хүнд пулемет, нисэх онгоц Р-5 нэг байсан байна.
Бослого газар авсны дараа зөвлөлтийн удирдлага 6 сарын 2-нд Читагаас Улаанбаатар руу 10 нисэх онгоцтой отрядыг нисгэн улмаар  БНМАУ-д шилжүүлэн өгсөн байна
Бослогыг дарахын тулд тээврийн машин, 3 хуягт танк хэрэглэж тэдгээрийг зөвлөлтийн хоёр сургагч, нэг монгол хүн – Ц.Төмөр жолоодож байсан.  Эдгээр нь [[БА-27]] хэмээх [[хуягт машин]] эсвэл  [[Т-18]] хэмээх маркийн [[танк]], эс бөгөөс [[Т-27]] [[танкетик]] байсан байх боломжтой. 

===Бослогын явц, түүнийг дарсан нь===

Босогчид [[Рашаантын хүрээ]]г эзлэн [[&quot;Очирбатын яам&quot;]] нэртэйгээр бослогын төвийг &quot;чойжин&quot; Эрэгдэндагва, тайж Дандар, залан Жамсрандорж нарын бүрэлдэхүүнтэй зохион байгуулж, [[лам]], [[ард]]уудыг [[цэрэг]]т дайчлан [[&quot;шар цэрэг&quot;]] гэж нэрлэн  аравт, тавьт, зуутын зохион байгуулалттай цэргийг зохион байгуулж эхэлсэн байна. Бослого маш хурдан тархаж олон тооны [[сум]], [[хамтрал]]ын [[төв]] бүхий өргөн уудам нутагт тархсан байна. Босогчид [[бороохой]], [[ташуур]], [[цахиур]] болон бусад олон төрлийн галт зэвсгүүдээр зэвсэглэсэн байсан бөгөөд [[сум]], [[хамтрал]]ын [[төв]]үүдийг эзлэн, [[байшин]] барилга зэргийг устгаж, [[албан хаагч]], [[идэвхитэн]] болон жирийн малчдыг хүртэл харгис аргуудаар тамлан зовоож, алж байсан. Бослогод [[лам]], [[тайж]] нараас гадна жирийн малчид, [[нам]], [[эвлэл]]ийн [[гишүүд]]&lt;ref&gt;C.R. Bawden, ''The Modern History of Mongolia'', London 1968, p. 316&lt;/ref&gt; тэрчилэн [[сум]], [[хамтрал]]ын [[дарга]]&lt;ref&gt;''Д. Цэрэнбалжир''. 1932 оны зэвсэгт бослого. — Улаанбаатар, 1990. — хуудас 21, 53&lt;/ref&gt;, [[удирдах албан тушаалтан]] зэрэг [[төрийн албан хаагч]]&lt;ref&gt;''Bawden C.R.'' The Modern History of Mongolia. — London, 1968. — p. 316&lt;/ref&gt; нар оролцсон байна. [[Бослого]] нь тухайн үеийн [[Архангай]], [[Өвөрхангай]], [[Завхан]], [[Хөвсгөл]] аймгийн нийт нутаг, [[Өмнөговь]], [[Говь-Алтай]] аймгийн зарим хэсгийг хамарсан байна. Босогчид Хөвсгөл аймгийн төв Мөрөнг довтлон эзлэх зорилго тавьж байжээ. Рашаантын хүрээнд байсан эсэргүү бослогын төв Очирбатын яам, түүний 3000 гаруй босогчид нь Хөвсгөл аймгийн Хялгант Рашаантын (одоогийн Рашаант суманд) хүрээнд 300, Асгатын хүрээнд 200 (одоогийн Тосонцэнгэл Түнхэл суманд), Бүгсүйн хүрээнд 500 (Одоогийн Төмөрбулаг суманд) , Тэсийн хүрээнд 1000 (одоогийн Цэцэрлэг суманд) бөөгнөрч 300-аас 1000 хүртэл хүмүүсээр бүрэлдсэн цэргийн зохион байгуулалт хийж тохиолдсон хүмүүсийг хүчээр өөрийн цэрэгт дайчилж 1000 гаруй босогчдоор 7 отрядыг байгуулж зэвсэгт отрядыг нэмэн байгуулсаар бүгд 13 отряд болж, отряд бүрийг удирдах хүнд жанжин гэдэг тушаал өгч Б.Түгж, Б.Аюурзана, Т.Магнай, Т.Сумъяа, Ш.Жур, Бү.Норовсамбуу, Бадрах, Бадамжав нарын 10 хүн жанжин гэгч тушаалтай болж Магнайг гэсэрийн 32 баатарын 1, Самданг &quot;Догшин ноён хутагт&quot;, Самбуудүвчинг ловон Бадамжунайн бүрэлбаа, Дамдинсүрэнг гэгээн гэх мэтээр нэрлэж өөрсдийгөө өргөмжилсөн байна. Олон тооны хувьсгалчид, энгийн ардуудыг барьж тамлан зовоож алах, орон нутгийн захиргаа хоршоо, хамтралуудыг дээрэмдэж авсан буюу өөрсдийн дарж цуглуулсан буу зэвсгээр шар цэрэг гэж нэрлэсэн хүмүүсээ зэвсэглэжээ. 
Хувьсгалын эсэргүү нарын удирдах том төв нь Хөвсгөл аймгийн Рашаант сумын Бандидын гэгээний хүрээнээ төвлөрч “шашныг мандуулах, амьтныг жаргуулагч Очирбатын яам&lt;ref&gt; Б.Зинамидар. Гадаадаас турхирсан 1932 оны бослого. Улаанбаатар хот. 2013 он&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [[Социализмын эсрэг 1932 оны Монгол дахь бослого]]. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, хуудас 45-97. [https://www.academia.edu/8965627/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._%D0%9E%D1%8E%D1%83%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%BC%D1%8D%D0%B3_%D0%96._2014._%D0%A1%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D0%BD_%D1%8D%D1%81%D1%80%D1%8D%D0%B3_1932_%D0%BE%D0%BD%D1%8B_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D1%8C_%D0%B1%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AE%D1%81%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._Oyuunchimeg_J._2014._Rebellion_of_1932_Against_Socialism_in_Mongolia._Ulaanbaatar_Munkhiin_Useg_]&lt;/ref&gt;  гэж нэрлээд хувьсгалчдыг байцаан шүүхэд зориулсан банз шаахай мэт хэрэгслүүдийг тусгайлан бэлтгэсэн байлаа. Дайчилсан ардуудыг 10-т , 50-т , 100-т гэх мэтээр зохион байгуулжээ. Өөрийн шар цэргийн хүзүүнд цагаан зангиа зүүж, цэргийн анги салбарууддаа цагаан ногоон 2 өнгийн тугийг хэрэглэх журмыг тогтоож
1932 оны дөрөвдүгээр сарын 16-нд Улсын бага хурал, Засгийн газрын тэргүүлэгчдийн хамтарсан онц хуралдаанаар “Хөвсгөл аймагт гарсан хувьсгалын эсэргүү бослогын тухай” ДХГ-ын илтгэлийг сонсоод, Хөвсгөл аймагт гарсан эсэргүү бослогыг богино хугацаанд дарж ард түмний тайван байдлыг хангах арга хэмжээ авахаар мөн газрын тусгай хорооноос хөнгөн палемёт, винтов, гранатаар зэвсэглэсэн байлдааны тусгай отряд гаргаж 1932 оны дөрөвдүгээр сарын 15-ны өдөр Улаанбаатараас илгээжээ.&lt;ref&gt;''Д. Цэрэнбалжир''. 1932 оны зэвсэгт бослого. — Улаанбаатар, 1990. — хуудас 33&lt;/ref&gt; 

Отрядын ерөнхий командлагчаар ДХГ-ын орлогч дарга Гиваапил, сургагчаар тусгай хорооны сургагч Исаков, Отрядын дарга Батаа, комиссар нь Шаравдорж нар явжээ. Батын отряд дөрөвдүгээр сарын 24-нд эхлээд 700 гаруй эсэргүү нартай хүчтэй байлдаж дайсны бөөн хүчийг бутарган сарниулжээ. Дайсан эзэлсэн байгаа алдахгүйн тулд шургуу эсэргүүцсэн авч манай цэрэг Рашаантыг чөлөөлөхөд долоон удаа хүчтэй тулалдаж эсэргүү нараас бүгд 200 гаруй хүн алагдаж шархадсан ба 200 шахам хүн бууж өгчээ. Мөн бослогын төв штаб, Очирбатын яамны тамга, бичиг баримтын зүйлийг олзлон авчээ. Эсэргүү нар Рашаантыг эзэлсний дараа тэнд байсан албан байгуулагуудыг шатаан дээрэмдэж 30 гаруй идэвхтэн ажилчдыг амьдаар нь арьсыг хуулах, үсийг зулгаах, махыг огтчих зэрэг жигшүүрт харгис яргаллыг явуулсан байжээ. Батын отряд цааш дөрөвдүгээр сарын 27-нд Асгатын хүрээнд байсан Самбуу дүвчингийн 200 цэрэгтэй байлдаж гол хүчийг унагаснаар Самбуу дүвчин хэсэг цэргийн хамт зугтаажээ. Дөрөвдүгээр сарын 29-нд Бүгсүйн хүрээнд байсан дайсантай долоон цаг байлдаж, эсэргүү цэргээс 30 гаруй хүн алагдаж нэлээд хүн шархаджээ. Дайсан Бүгсүйн хүрээг алдаад Мөрөн голын урьд талд Цагаан бургас, Загзууд (одоогийн Бүрэнтогтох сумын нутагт) очиж 1000 гаруй хүний хүчийг хуралдуулж, Хөвсгөл аймгийн Мөрөн хотыг эзлэхээр зорьжээ. 

Ц.Гиваапил босогчидтой байлдаж ялахын хамт тагнуулын аргаар босогчдын байдал, хүч зохион байгуулалт, удирдагчдын талаар судалгаа сайн хийж, нууцаар нэвтэрч ороод удирдагчдын хооронд хагарал гаргах, бууж өгөх, хүчинд автагдаж яваа жирийн хүмүүсийг салгаж авах талаар байлдааны ба гүйцэтгэх ажлын хосолмол нарийн арга тактикийг боловсруулан ажиллаж байлаа. 
Батын удирдсан отряд дээр хүч нэмж ДХГ-аас 1932 оны дөрөвдүгээр сарын 29-нд Нясалдаг даргатай отряд монгол тээхийн “Газ” машин долоо, ДХГ-ын “М” машин гурвыг хэрэглэж байлдааны бүрэн зэвсэгтэй гурван салаа цэрэг хотоос гарч, дөрөвдүгээр сарын 30-нд одоогийн Булган аймгийн төв, тэр үеийн дайчин вангийн хүрээнд хоноод, тавдугаар сарын 1-нд Архангай аймгийн Сайхан сумын төвд хүрч цааш явсаар Рашаантын төвд очиж Батын отрядтай нийлжээ.&lt;ref&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [[Социализмын эсрэг 1932 оны Монгол дахь бослого]]. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, хуудас 45-76. [https://www.academia.edu/8965627/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._%D0%9E%D1%8E%D1%83%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%BC%D1%8D%D0%B3_%D0%96._2014._%D0%A1%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D0%BD_%D1%8D%D1%81%D1%80%D1%8D%D0%B3_1932_%D0%BE%D0%BD%D1%8B_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D1%8C_%D0%B1%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AE%D1%81%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._Oyuunchimeg_J._2014._Rebellion_of_1932_Against_Socialism_in_Mongolia._Ulaanbaatar_Munkhiin_Useg_]&lt;/ref&gt; 

Нэгдсэн отряд Жалханзын хүрээнд байсан 300 шахам эсэргүү нартай долоон цаг байлдаж уг хүрээг чөлөөлжээ. Энэ байлдаанд эсэргүү нараас 100-гаад хүн алагдаж 37 хүн шархдаж, үлдсэн хэсэг нь бартаат газрыг дагаж ухарчээ. Отряд нь дайсныг мөрдөн хөөж устгахдаа 40 гаруй том толгой лам нарыг баривчлан авч байцаалт явуулсан ба тагнуулын хүчээр дайсны хүч бөөгнөрлийг мэдэж, мөн нутгийн ардууд, хүрээний ядуу лам нарт нам, засгийн бодлогыг тайлбарлан таниулж, эд хөрөнгийг орон нутгийн албан байгууллагуудад хүлээлгэн өгчээ. Тавдугаар сарын 8-нд Тэсийн хүрээнд бөөгнөрч байсан 1000 гаруй хүнтэй эсэргүү бослогын хүчийг бут цохиж 200 гаруй хүнийг устгаж, удирдагч гавж лам Шагжийн хамт 60 шахам том толгой лам нарыг баривчилжээ. Босогчдын гол хүчин гэж бут цохигдсон ч зугтааж сарнисан зарим хэсэг нь Сангийн далай, Булнайн ар, Тэлмэн нуур зэрэг гурван газарт хүчээ нэгтгэн цуглуулж байжээ. Тэд нарт “Зэвсгээ хураалган бууж өгч, засгийн энэрэл өршөөл хүлээхийг олон удаа ухуулан сурталчилсан боловч босогч нар өөрийн зорилгод итгэсээр тавдугаар сарын сүүлчээр сарнин бутарсан хүчээ цуглуулж, Хөвсгөл аймгийн төвийг эзлэхээр дахин санаархан Мөрөн голыг хоёр чиглэлээр гатлахын тулд отрядтай 2-3 өдрийн турш голын хоёр талаас харилцан буудалцжээ. Энэ байлдаанд босогчид 90 гаруй хүнээ алуулж 30 гаруй хүнээ шархдуулж гучаад хүн нь амьд баригджээ. 

Загзуугийн хүрээнд бөөгнөрсөн 1000 гаруй босогчид тавдугаар сарын сүүлчээр бут цохигдохдоо 200 шахам хүнээ гарздаад зугтааж, жанжин Жамц, Самбуу дүвчин нарын удирдсан үлдсэн хэсэг нь 1932 оны зургадугаар сард Домбуу хавчууд (одоогийн Шарга сумын нутаг) очоод байлдаанд шинээр бэлтгэж, Домбуу, Булнай, Бүрэнтогтох, Бүгсүй, Жалханзын хүрээний баруун ууланд цугларсан учир Мөрөн хотын талд улаан цэргийн отряд иржээ. Рашаант ба Асгатын хүрээнд анх удаа бут цохигдсон этгээдүүд Архангайн баруун хойт тал Мухар хожуул, Бухын хүрээ зэрэг газар хүчээ дахин хуралдулж байгаад отрядад бут цохигдон, Цагаан бургас, Бүгсүй, Олон голын бэлчир зэрэг газарт үүрлэн байсан Жамц, Түгж, Овоодой, Ноогон малгай Дамдинсүрэн, Жур нарын бөөгнөрсөн хүчийг бут цохих үүрэг отрядын өмнө тулгарчээ. 
Босогчид 1932 оны дөрөвдүгээр сард Хөвсгөл аймгийн Рашаант, Асгат, Бүгсүй, Жалханз, Тэсийн хүрээдийн орчимд бут цохигдсон боловч Түгж, Норовсамбуу, Ээмэгт лам, Жав нарын удирдсан бүлгүүд нь Завхан аймгийн хойт сумд ба Хөвсгөл аймгийн баруун хойт Тэс, Баянхайрхан сумдаар дамжин Увс,Тагна, Тува улсад нэвтрэх буюу буцаж Хөвсгөл аймгийн Мөрөн, Хатгал хотуудыг баруун хойт талаас нь довтлоод бут цохигдон, зугтаасан ба үлдэгдэл нь Булнай, Сангийн далайд хүчээ бөөгнүүлж байхад чекист Ө.Данаа нарын хэсэг хувьсгалчид Баянхайрханд тэмцэж байгаад алагдсан ба Дамбуу хавчууд сургагч Исаков нар байлдаад амиа алджээ. 

Ногоон малгайт Дамдинсүрэнгийн удирдсан шар цэрэг Шумуултайн хүрээн дээр хүчээ бөөгнүүлж 500 гаруй болоод, Завхан аймгийн Идэр, Улаагчин сумд ба аймгийн төвийг эзлэх гэсэн авч улаан цэрэгт ялагдах үедээ чекист Ц.Донров, сургагч В.Е.Колосс, С.Янсанжав нарыг тамлан алаад, Архангай аймагт Тариатад ирж, Рашаантаас Архангайн чиглэлд зугтсан  Самбуу, Жамц, Аюурзана, Магнай, Сумъяа, Жур нартай нийлж үлэмж их хүчийг хуралдуулжээ. 1932 оны таваас зургадугаар сард босогчдын нарын гол хүч Архангай аймгийн Тариатад бөөгнөрчээ.1932 оны тавдугаар сард “Ногоон малгайт” Дамдинсүрэнгийн цэрэг Архангай аймгийн Тариатын хүрээн дээр төвлөрч байхдаа хуучин сайн ноён хаан аймгийн Далай Чойнхор чин ван Цэдэнсодномын хошууг “сэргээхээр” түүний хүү 16 настай Жигжидсүрэнг хошуу ноён болгон феодализмыг сэргээх гэсэн зохион байгуулалтын зарим оролдлого хийжээ. Архангай аймгийн удирдлага, Засгийн газрын бүрэн эрхт комиссын дарга Ж.Лхүмбийн шийдвэрээр өөрийн аймаг дахь нутгийн зарим албан хаагчдаар хоёр отряд байгуулж, нэгийг Хөвсгөл аймагт, нөгөөг Тариат сумыг хамгаалуулахаар явуулжээ. Архангай аймгийн намын хорооны нарийн бичийн дарга Г.Гончигдорж, дотоодыг хамгаалах ангийн дарга Намжаан нарын отряд босогч нартай хэдэн удаа тулалдсан ба тэд 1932 оны тавдугаар сарын 5-нд Тариатаас хойш Арын хүрээний орчимд эсэргүү нартай байлдаж тавдугаар сарын 9-нд Дамдинсүрэнгийн илүү давуу хүчтэй тулгараад зугтааж гарсан байна. 
Тэр үед Алтай аймагт гарсан хувьсгалын эсэргүү хөдөлгөөн бүрэн дарагдаагүй. Харин Өмнөговьд гарсан болого дарагдсан учир тэр чиглэлд засгийн газрын бүрэн эрхт комиссын даргаар ажиллаад дөндөж ирээд байсан Худалдаа, аж үйлдвэрийн яамны сайд Г.Содномыг Архангай аймгийн Тариатын хүрээний босогчдын бүлгийг дарах ажлыг эрхлэх засгийн газрын бүрэн эрхт комиссын даргаар томилон явуулжээ. Г.Содном Архангай аймагт очиж байдлыг танилцаад Аймгийн цэргийн хорооны түр цэргээс 30-40 хүнтэй нэг салаа цэрэг, аймгийн албан хаагчдаас тийм хирийн хүн авч бүгд 70-80 хүнээр яаравчлан байгуулсан отрядыг удирдан авч явжээ. Отрядын бүрэлдэхүүнд ДХГ-ын ерөнхий сургагч В.С.Кияковский, ДХГ-ын хэлтсийн дарга Цэдыпов (Норовжамц), сургагч Бадамын буюу Балдан, Архагай аймаг дахь ДХ ангийн ажилд туслахаар очсон С.Галиндэв, төлөөлөгч Л.Аюушжав, сургуулийн багш Д.Даш, мөн Самбуу (бүдүүн) хүний эмч Немой зэрэг хүмүүс оролцсон байна. 
Дамдинсүрэнгийн  бүлэг Завхан аймгийн төв Улиастайг эзлэхээр Батчулуун Жанжны цэргийг сонгож Идэр сум руу илгээсэн байна. Тэнд улаан цэргийн отряд Улиастайгаас тосон ирж байлдаад тэднийг ялж Батчулуун алагдсан учир Завханыг орхиж, Архангайн төвийг эзлэхээр уналга, байр, хүнс бэлтгүүлэхээр Тариатаас хоёр өртөө хол (50-60 км) зайтай Гичгэнэ гэдэг газарт 30 хүнийг урьдчилан явуулэжээ. Тэд замдаа Содномын отрядын агтыг дээрэмджээ. 
Босогчид Содномын отрядтай байлдахын урьд үдэш хоёр дахин их “сор” залж буу тавьж бэлтгэсэн байна. Тэгээд 5-р сарын 13-ны өглөө Содномын отрядтай байлдахдаа нэг шар, хоёр цагаан тугтай, цэргүүд нь зүүн мөрөндөө цагаан даавуу тэмдэг уяж бас “Зая Бандид” гэсэн төвд ном хадагт боож зүүсэн зангиатай байж, бүх цэргийг морьтой хүн командлаж байлдаанд оруулсан ба хойноос нь лам нар орохоор хүлээн зогссон байжээ. Содномын отряд 5 сарын 13-ны өглөөний 05 цагт Тариат руу давшиж 1000 гаруй босогч нартай гурван цаг хагас хиртэй буудалцаад бут цохигдсон байна. Босогчид хэд дахин дайрахад нь хориглож тогтоосон боловч сум дуусч, пулемёт гацсан, 18 орчим цэрэг байлдааны дундуур урвасан учир отряд дийлдсэн байна.  Босогчид 100-аад хүн алагдаж 100-аад хүн шархадсан ба Содномын отрядын Кияковский, Ниожиготов, Немой зэрэг олон тооны хүн тулалдаанд алуулсан ба Содном тэргүүтэй олон хүн олзлогдсон байна. Содном тэргүүтэй 5 хүнийг байлдаан болсны маргааш нь 14-нд устгасан байна. 
Ногоон малгайт Дамдинсүрэн тэргүүтэй босогчид Архангайн төвийг эзлэхээр Тариатаас гарсан боловч 19-ний өдөр Гичгэнийн голд Өлзийбатын отрядтай тулгарч буудалцаад олон хүнээ алуулж, зарим нь зугтаажээ. Д.Өлзийбат, Юшкеевич нараас 1932 оны тавдугаар сарын 19-нд Цэргийн зөвлөлд ирүүлсэн илтгэлээс үзэхэд, “Гичгэнийн гол дээр ирээд бидний зэрэгцээ 100 гаруй эсэргүү явааг илрүүлсэн бөгөөд Тэрхийн голыг гатлах аргагүй тул эсэргүү нарыг аэроплан ба их буу, пулемётоор довтлов. Эсэргүү нараас хичнээн алагдсаныг мэдэхгүй гэсэн байв. Харин Д.Өлзийбат, Д.Намсрай нараас 1932 оны наймдугаар сарын 5-нд цэргийн зөвлөлд бичсэн илтгэлээс үзэхэд тус отрядын оролцсон 15 тулгаралтыг сар өдөргүй бичсэн ба анх удаа Архангай аймгийн Тариатын хүрээнээс урагш 60-70 км зайтай Гичгэнийн голд “Ногоон малгайт Дамдинсүрэн, Дэндэв нарын 600 гаруй эсэргүү нартай тулгарч байлдсан байна. Нисэх онгоц, их буу, танкийн тусламжтайгаар тэднийг цохиж сарниулсан ба энэ тулалдаанд 70 шахам хүнийг алж, 74 хүнийг буулган авчээ. 
ДХГ-аас томилогдсон гурван отряд буюу таван салаа орчим цэргийн хүчээр дарах бололцоогүй болсон учир ДХГ-ын саналын дагуу МАХН-ын Төв Хороо, Засгийн газраас ДХГ-ын цэрэгтэй хамтран ажиллах үүргийг Монгол Улсын батлан хамгаалах зөвлөлд өгснөөр 1932 оны тавдугаар сарын 13-ны өдрийн 27 дугаар хуралдаанаараа тогтоол гаргаж цэргийн зөвлөлийн гишүүн, Монгол Ард Улсын хувьсгалт улаан цэргийн улс төрийн газрын дарга Д.Өлзийбат, гишүүдэд Архангай аймгийн намын хорооны нарийн бичгийн дарга Гончигдорж, мөн аймгийн захиргааны дарга Дамбаринчин, 10 дугаар дивизийн дарга Гомбосүрэн, мөн дивизийн комиссар Гомбожав, цэргийн ерөнхий сургуулийн сургагч Юшкеевич, Архангай дахь ДХ ангийн дарга С.Галиндэв (Намжаан байж магадгүй) нарыг томилжээ. Өлзийбатын араас, Намсрай даргатай отряд тавдугаар сарын 14-15-ны орчимд хотоос гарч, мөн цэргийн ерөнхий сургуулийн захирал А.Содномын отряд (дараа нь Чоймбол) гарч Архангай, Өвөрхангай, Завханд босогч нартай тулалдсан байна. Мөн энэ үед Ж.Малж, Д.Ванчиг нарын отрядууд Архангай, Хөвсгөл аймагт ажилласан ба Архангайн 17, Завханы найм, Ховд, Увс (дөрвөд) аймгуудаас тус бүр нэг отряд гарчээ. 
Гичгэнэд бут цохиулаад Дамдинсүрэн хэсэг хүмүүсийн хамт зугтаасан ба Гиваалил Тариатын хүрээ рүү хоёр салаа цэрэг явуулжээ. Тэд хүрээнд орж 200-аад эсэргүү нараас, “Ерөнхий жанжин” Санжжав, “Туслах жанжин” Дагва, бага хурлын гишүүн байсан Дарьсүрэн нарыг 30 ламын хамт баривчлан ирсэн байна. Дамдинсүрэнг Хөгжлийн голын эхэнд гүйцэж буулгаад жанжин Дэндэвийг 40 хүний хамт устгаж 15 хүнийг баривчилжээ. Тэднээс олзолсон зэвсэг нь шош пулемёт нэг, япон винтовын сум зургаан хайрцаг, орос винтовын сум 560 ш, Тариатаас максим хүнд пулемёт нэг, хөнжлийн голд тектров пулемёт 26. Мөн урьд Тэрхийн голд гурав дахь удаа байлдахдаа босогчдоос 30 хүн устгаж 39 хүн баривчилсан байна. Дөрөв дэх удаа Хөнжлийн дуганы ойролцоо, доод Цэцүүх гэдэг газарт Дамдинсүрэнгийн 460 хүнтэй буудалцаж, 100 орчим хүнийг устган, цааш мөрдөн хөөж Бор бургалын дуганы тэнд гүйцэж ногоон малгайт Дамдинсүрэн болон Тарган хувилгаан гэгч Ринчингийн хамт хэд хэдэн хүнийг баривчилсан ба Дамдинсүрэн хүнд шархадсан байсан ба зөөвөрлөх боломжгүй байсан тул газар дээр нь цэргийн хээрийн шүүхээр шүүж буудан алсан байна.
Хөвсгөл аймагт бослого эхлэн гарч олонх сумдыг хамарч гол хүчээ бөөгнөрүүлсэн Жалханзын хүрээнд 500-гаад босогч долоон цагийн турш, Тэсийн хүрээнд 1000-гаад босогч хоёр өдрийн туршид, Загзууд 1000 гаруй босогчтой 12 цагийн туршид ширүүн байлдаан болж 300-гаад босогч үүрлэсэн Хялганатын хүрээ, тус бүр 500 босогч үүрлэсэн Асгат, Бүгсүйн хүрээ, 600-гаад босогч үүрлэсэн Рашаантын хүрээ зэрэг газруудад тулалдаан болж тухай бүрт босогчид бут цохиулсан байна
Архангай аймгийн Наран, Цахар, Тосонцэгэл, Их-Уул, Цэцэрлэг, Тариат, Өндөр-улаан, Жаргалант, Хан-Оюут, Идэр, Чандмань, Эрдэнэмандал сумд ба Хожуул, Шумуултай, Тариат, Арын хүрээ зэрэг газруудад Бор гэгээн гэгч Самдан, ногоон малгайт Дамдинсүрэн, Бадрах, Жур, Магнай, Аюурзана, Түгж, Сумъяа зэрэг жанжнуудаар удирдуулсан 500-1000 хүртэл тооны шар цэргийн хүчинд ДХГ-ын орлогч дарга Гиваапилийн удирдсан отряд гол цохилтыг өгч бут цохин сарниулсан байна. 
Завхан аймгийн Шилүүстэй суманд Да лам Хайдав, гэлэн Дорж, Шаравл нарын 30-аад лам нар бослого гаргахаар нууц хурал хийж байсан ба Нөмрөг, Ургамал сумдад тайж Дансран, Гүнчиндорж, Ванчиндорж нарын 13 хүн нууц хурал хийж сумы захиргаа, хоршоо, хамтралыг дээрэмдэн, сумын хариуцлагатан нарыг баривчлан эсэргүү нарын гарт өгөхөөр бэлтгэж байв. Архангайд бут цохигдсон Түгж, Магнай, Бадрах, Тарав жанжин нарын удирдсан шар цэргүүд улаагчин, Идэр, Тэлмэн, Сонгино, Отгон сумдад ирж 1932 оны зургадугаар сарын 30-ны мэдээгээр эсэргүү нарын учруулсан хохирол 118000 төгрөг, мал 1800-гаад толгойд, эсэргүү нарыг аялдан дагалдагчид 1300-д хүрч байсан тул тэдний эсрэг нам, эвлэлийн гишүүд, идэвхтэн ардууд 600-аад хүн сайн дурын отряд болон улаан цэрэгтй хүч хамтран нийлж дээрх дайсныг бут цохисон байна. 
Өвөрхангай аймгийн Заг сумын Байдрагын хүрээний 300-гаад феодал лам нар Монхор, Магсар нарын удирдлагын дор босч харилцаа холбоо, өртөө суманг эзэлж авсан ба Номинхаан, Баянхонгор, Мандал сумдыг эзлэн авчээ. Ламжав, Цэвэгмид, Төмөр, Мишиг, Дашцэрэн, Балган, Барамсай, Дамдинсүрэн, Ойдов, Сүрэнжав, Уртнасан нар шар цэргийн жанжнаар явж, “Ванчинбогд, Дилав хутагт, Зая гэгээн гэсэн найман хутагтаар толгойлуулсан их цэрэг Тариатад ирсэн тул манай Өвөрхангайчууд хоцроод байна” гэж цуурхал тараан эсэргүү хөдөлгөөн нь Хүрээмарал, Бөмбөгөр, Богдмандал, Баянбулаг сумдыг хамтран байсан тул А.Содномын отряд очиж цохилт өгсөн байна. Босогчид зөвхөн Монголын хувьсгалыг устгаад зогсохгүй, улмаар Тагна Тува улсын хувьсгалыг устгах зорилго тавьж байсан нь хожим яллагдагч Бор гэгээн, Самдан, Түгж, Буриад, Шагдар нарын мэдүүлгээр илэрчээ.&lt;ref&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [[Социализмын эсрэг 1932 оны Монгол дахь бослого]]. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, хуудас 45-76. [https://www.academia.edu/8965627/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._%D0%9E%D1%8E%D1%83%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%BC%D1%8D%D0%B3_%D0%96._2014._%D0%A1%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D0%BD_%D1%8D%D1%81%D1%80%D1%8D%D0%B3_1932_%D0%BE%D0%BD%D1%8B_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D1%8C_%D0%B1%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AE%D1%81%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._Oyuunchimeg_J._2014._Rebellion_of_1932_Against_Socialism_in_Mongolia._Ulaanbaatar_Munkhiin_Useg_]&lt;/ref&gt;
Бутарсан хэсгээс үлдсэн хүч нь Тэсийн чиглэлд “Бишрэлтийн хувилгаан” гэдэг Ээмэгт лам ба бусдаар удирдуулсан 4-5000-аад хүн Монгол-Тувагийн хил Дордогой, Агар, Зайгал зэрэг газруудаар хүчээ бөөгнүүлж Хатгал-Мөрөнгийн баруун хойт талаас довтлохоор бэлтгэж байв. Отрядууд эдгээрийг  мөрдөн хөөж Тэсийн хүрээний баруун талд Шагдарын удирдсан 150 гаруй босогчдыг бут цохиж Тагна Тувагийн хилд ойрхон Ээмэгт лам (Дамдин бишрэлийн хувилгаан)-ын удирдсан бүлэг Тувагийн зарим оргодлуудтай нийлсэнийг Тувагийн цэргийн ангитай нийлж бут цохиход Ээмэгт лам 60-аад хүний хамт зугтааж явсныг хүч нэмэгдүүлсэн Дорлиг даргатай салаа цэрэг мөрдөн хөөж Дамдинбишрэлт гэдэг Ээмэгт ламыг 25 хүнтэй нь алж, 28 хүнийг амьдаар нь барьжээ. Агт морь 400 гаруйг буу зэвсгийн хамт хураажээ. Тэр үед Улаангомын отрядын дарга Тагжид, Завханы хоёр отрядын дарга Лувсан, Дэмчигдорж нарын удирдсан отрядууд Уран дөш гэдэг ууланд 500 гаруй босогч нартай байлджээ. 
Хужирт, Шаварт, Зайгал зэрэг 11 газарт хүчтэй байлдаж,  4000 гаруй мал, гэр, буу зэвсэг, эд зүйлийг хураан авч орон нутгийн захиргаанд шилжүүлжээ. Тувагийн хувьсгалаас оргож ирсэн 40шахам хүнийг баривчилж, 60 шахам эмэгтэй голдуу хүнийг Тува улсын цэрэгт буцааж өгчээ. 
[[File:Tugj.JPG|thumb|right|200px|Жанжин Түгж]]

Ийм байдлаар, босогчдын хамгийн том отрядууд нь хэдэн зуун тооны босогчдоос бүрэлдэн тогтож байжээ. Улааны анхны отрядыг орон нутагт бүрэлдүүлсэн боловч дараа нь ДХГ-ын хүчийг ирүүлсэн билээ. Энэ отрядууд цөөн тооны хүчтэй байв. Бослого эхэлсний дараа удалгүй Хөвсгөл аймгийн удирлага 38 хүний тоотой сайн дурын отрядыг зохион байгуулав. Мөрөнд улааны сайн дурын отряд 235 хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулагдав. 1932 оны 5-р сарын 9-ны өдрийн БНМАУ-ын Цэргийн зөвлөлийн шийдврээр Монголын Ардын армийн цэргээс 4 отряд зохион бүрэлдүүлж, Ховд, Завхан, Увс аймгаас хоёр морьт хороо, нэг буут хороог бүрдүүлэн гаргасан байна. Бүх цэргийн тоо нь 1300 хүн болно. 7-р сард Хөвсгөл аймагт сумын төвүүд дахь хамгаалах отрядууд 20–50 хүний тоотой байв. 8-р сарын үед Архангай болон Хөвсгөл аймагт улаантаны анги 130–200 хүний бүрэлдэхүүнтэй байв&lt;ref&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [[Социализмын эсрэг 1932 оны Монгол дахь бослого]]. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, хуудас 103-104. [https://www.academia.edu/8965627/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._%D0%9E%D1%8E%D1%83%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%BC%D1%8D%D0%B3_%D0%96._2014._%D0%A1%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D0%BD_%D1%8D%D1%81%D1%80%D1%8D%D0%B3_1932_%D0%BE%D0%BD%D1%8B_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D1%8C_%D0%B1%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AE%D1%81%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._Oyuunchimeg_J._2014._Rebellion_of_1932_Against_Socialism_in_Mongolia._Ulaanbaatar_Munkhiin_Useg_]&lt;/ref&gt;
Улаанбаатараас ба аймгийн төвөөс нэмэн ирж байгаа цэргийн анги зэвсгээр бүрэн хангагдсан ба пулемет, гар бөмбөг зэрэгтэй байв. Түүнээс гадна энэ ангиудад уулын их буу, хуягт машин, хоёр онгоц Р-1 ба нэг Р-5 гарган дэмжлэг үзүүлж байв. 1932 оны бослогыг дарахад ийм танк оролцсон уу үгүй гэдэг талаар ямар ч мэдээлэл байхгүй. Бид олж мэдэж чадсангүй. Энэ танкетка гэдэг пулеметын жижиг танк байсан байх боломжтой билээ.Юу ч байсан танкетка “танкетик” мэдээнд дурьдагдаж байна. Тиймээс монгол отрядын дарга нар танкеткийг хуягт тэрэг гэж нэрлэж байсан бололтой&lt;ref&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [[Социализмын эсрэг 1932 оны Монгол дахь бослого]]. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, хуудас 108-110. [https://www.academia.edu/8965627/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._%D0%9E%D1%8E%D1%83%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%BC%D1%8D%D0%B3_%D0%96._2014._%D0%A1%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D0%BD_%D1%8D%D1%81%D1%80%D1%8D%D0%B3_1932_%D0%BE%D0%BD%D1%8B_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D1%8C_%D0%B1%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AE%D1%81%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._Oyuunchimeg_J._2014._Rebellion_of_1932_Against_Socialism_in_Mongolia._Ulaanbaatar_Munkhiin_Useg_]&lt;/ref&gt;.

===Үр дүн, хохирол===
Бослого нь тухайн үеийн [[монгол]]ын [[төр]], засгийн эрхийг барьж байсан [[МАХН]]-ыг өөрийн бодлогыг хянан үзэхэд хүргэсэн бөгөөд [[монгол улс]]ын [[нийгэм]]-[[эдийн засаг]]т асар их хор хохирол учруулсан байна. Зэвсэгт босогчид нь 45 [[сумын захиргаа]]г [[сургууль]], соёл хүн, [[мал]] [[эмнэлэг]], худалдаа [[хоршо]]оны хамт устган дээрэмдэж&lt;ref&gt; name=&quot;D. Tserenbaljir, 1990&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; Б.Зинамидар. Гадаадаас турхирсан 1932 оны бослого. Улаанбаатар хот. 2013 он&quot;&lt;/ref&gt; 
Босогчдын байлдааны хохирол 1915 хүн алагдсан, 38 хүн шархадсан байна, харин улааныхаас–харьцангуйгаар, 35 ба 27 болно. Босогчдын удирдлагын дотроос байлдаанд алагдсан дарга нар ба зуутнууд: лам Дамдинбишрэлт, зуут Санжжав, жанжин Б. Дашням, Шажинбадрах, тайж Ванчиг, Т.Доржбачин, Ж.Туваан, Жамбал, Обсандамба, Шаравжамц, Баяр, Дамбадорж, Гончиг, Сандаг, Гүржав, Хайнзан, Жигжид, Сэврэн, Ядамсүрэн, Чимэд, Шагдарсүрэн, Жигмэсүрэн, “Хөх” Жав. Жанжинуудын хэсэг нь баривчлагдсан болно.
Алагдсан хүний тоонд улааны талаас 1 сайд, ардын цэргийн 4 дарга, 1 эмч, ДХГ-ын дарга, шууд биелүүлэгч ажилтнууд 4, ДХГ-ын сургагч 3, нам, эвлэлийн болон улсын захиргааны албаны нилээн хэдэн ажилтнууд байв&lt;ref&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [[Социализмын эсрэг 1932 оны Монгол дахь бослого]]. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, хуудас 114. [https://www.academia.edu/8965627/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._%D0%9E%D1%8E%D1%83%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%BC%D1%8D%D0%B3_%D0%96._2014._%D0%A1%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D0%BD_%D1%8D%D1%81%D1%80%D1%8D%D0%B3_1932_%D0%BE%D0%BD%D1%8B_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D1%8C_%D0%B1%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AE%D1%81%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._Oyuunchimeg_J._2014._Rebellion_of_1932_Against_Socialism_in_Mongolia._Ulaanbaatar_Munkhiin_Useg_]&lt;/ref&gt;.
Ш.З. Элиава 1934 оны 11 сарын 10-ны өдөр МАХН-ын 9-р их хурлын ажлын дүнг хэлэлцсэн Коминтерний тэргүүлэгчдийн хуралдаан дээр 1932 оны бослогод хамгийн олон тооны хүн амьдардаг 5 аймгийн хүн амын 70% оролцсон ба 8–10 мянган хүн алагдсан байна гэжээ. Монголын архивын баримтууд Элиавагийн хэлсэн энэ тооноос ялгаатай байна. Архангай аймгийн удирдлагын мэдээгээр, бослогын үед таван сумд 602 хүн алагджээ. Хөвсгөл аймгийн зургаан суманд алагдсан 609 хүн. Бусад мэдээгээр, 1932 оны 4 сарын дундаас 7 сар хүртэл бослого гарсан Архангай, Өвөрхангай, Хөвсгөл, Завхан аймгуудад алагдан хохирсон хүний тоо нийлээд 700 хүн гэнэ. Тухайн уул бичгийн утгаар бол босогчдын байлдаанд ба залхаан цээрлүүлэх арга хэмжээний үеэр алагдсан хүний тоог үзүүлсэн болов уу гэж санагдана. Архангай, Завхан, Хөвсгөл аймгуудад гарсан хохиролын дүнг хүснэгтээр харуулсан байдаг. Түүний тоог нэмэж үзвэл алагдсан 1402 хүн болно. Хэрвээ монголын архиваас гаргасан тоо мөн Элиавагийн илтгэлдээ өгсөн тоо зөв гэж үзвэл бослогын үеэр алагдсан босогчдын тоо бослогын үеэр үхсэн хүний ерөнхий тооноос олон дахин бага гэж багцаалагдана. Тэгвэл ихэнхи хүмүүс босогчдын биш харин улааны үйл ажиллагааны үр дүнд алагдан хохирсон болж байна&lt;ref&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [[Социализмын эсрэг 1932 оны Монгол дахь бослого]]. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, хуудас 140-141. [https://www.academia.edu/8965627/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._%D0%9E%D1%8E%D1%83%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%BC%D1%8D%D0%B3_%D0%96._2014._%D0%A1%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D0%BD_%D1%8D%D1%81%D1%80%D1%8D%D0%B3_1932_%D0%BE%D0%BD%D1%8B_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D1%8C_%D0%B1%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AE%D1%81%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._Oyuunchimeg_J._2014._Rebellion_of_1932_Against_Socialism_in_Mongolia._Ulaanbaatar_Munkhiin_Useg_]&lt;/ref&gt;.
Бослогын толгойлогч [[Чимэдийн Самбуу]]&lt;ref&gt; Монгол Британика. хураангуй толь. 2 боть. хуудас 437&lt;/ref&gt; , [[Цэдэнгийн Жамц]], [[Самбуугийн Буриад]], [[Батболдын Түгж]]&lt;ref&gt; Монгол Британика. хураангуй толь. 2 боть. хуудас 558&lt;/ref&gt;, [[Баатарын Аюурзана]], Чимэддорж, Ширэндэв, Жамсрандорж, Вандансүрэн, Бямба, Ёндон, Бат-Очир, Тогоо, Лхаажав, Агваандорж, Буяндэлгэр, Очиржанцан (хүүхэд) Магнай, Сумъяа, Самбайдив, Жур, Түмбаяр, Норовсамбуу, Бадрах, Тарваа, Бадамжав, Дармаа, Пүрэвцэрэн, Төгөлдөр, Сэдбазар]], Шагдар, Долгор, Очирбат, Аюурзана, Дэндэв, Цэрэндамба, Төмөрбаатар, Түдэв, Санжмятав нарын 39 хүнийг дотоодыг хамгаалах газар мөрдөн байцааж шүүхэд шилжүүлсэн ба [[Улсын Дээд шүүх]]ээс 6 хүнийг суллаж, 15 хүнийг хорих, 18 хүнийг хуулийн дээд хэмжээгээр шийтгэхээр шийдвэрлэсэн байна.&lt;ref&gt;''[[Ломакина, Инесса Ивановна|Ломакина И. И.]]'' Монгольская столица, старая и новая. — М., Тов-во научных изданий КМК, 2006. — ISBN 5-87317-302-8 — c. 175&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; Б.Зинамидар. Гадаадаас турхирсан 1932 оны бослого. Улаанбаатар хот. 2013 он&quot;&lt;/ref&gt;

Мөргөлдөөний нэг тал-босогчид гадны дэмжлэггүйгээр байлдана. Мөргөлдөөний нөгөө тал гадаадын улс төрийн болон цэргийн дэмжлэгт түшиглэж байв. Энэ нь дээр нэгэнтээ өгүүлсэн Сталины БХК(б)Н-ын Төв Хороотой харилцсан захидал бичиг зэрэг баримтаар нотлогдож байна. БНМАУ-ын цэргийн яаманд хэлтэс бүрийг монгол туслагч дарга, зөвлөлтийн сургагч толгойлж байлаа. Бослогыг зөвлөлтийн биш, монголын ардын цэрэг дарсан юм. Гэвч энэ дарах ажиллагааг ЗСБНХУ-аас тавьсан зэвсэг, цэргийн хэрэгсэл, техник, зөвлөлтийн цэргийн, юуны өмнө, чекистүүдийн шууд оролцоогүйгээр гүйцэтгэхэд бэрх байсан. Энэ зөвлөгч нар зохион байгуулалтын ажил хийхээс гадна бас шууд байлдааны ажиллагаанд оролцоно. Засгийн газрын цэргийн анги тэр үед БНМАУ-д байсан зөвлөлтийн зэвсгээс хамгийн сайнаар хангагдаж байв.
Ингэж, 1932 онд БНМАУ-д дээд лам нар ба феодалуудын гадаадаас турхирсан зэвсэгт бослого гарсан биш, харин ардын бослого гарч улмаар иргэний дайнд шилжсэн байна. Түүний дотоод шалтгаан – “зүүний нугалаа”, харин гадаад шалтгаан-большевикуудын Монголд экспортолсон социализм мөн. Энэ иргэний дайны гэм хувьсгалын эсэргүү нарт бус, харин тухайн цагт БНМАУ-д болон ЗСБНХУ-д засаг төрийг барьж байсан намын нөхдүүдэд оногдох учиртай&lt;ref&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [[Социализмын эсрэг 1932 оны Монгол дахь бослого]]. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, хуудас 187. [https://www.academia.edu/8965627/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._%D0%9E%D1%8E%D1%83%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%BC%D1%8D%D0%B3_%D0%96._2014._%D0%A1%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D0%BD_%D1%8D%D1%81%D1%80%D1%8D%D0%B3_1932_%D0%BE%D0%BD%D1%8B_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D1%8C_%D0%B1%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%BE._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D3%A9%D0%BD%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D2%AE%D1%81%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._Oyuunchimeg_J._2014._Rebellion_of_1932_Against_Socialism_in_Mongolia._Ulaanbaatar_Munkhiin_Useg_]&lt;/ref&gt;.

===Цэрэгт гарсан эсэргүүцэл===

5 сарын 30-ны өдөр Цэцэрлэгийн 1195 хүн бүхий цэргийн гарнизон босож, 400 босогчдыг сулласан байна. Тэдэнтэй бас хотын гадна орших харуулын 70 хүн нэгдэв. Цэргүүд  босогчидтой тулгарч уулзалдаад тэдний дунд эд хөрөнгөө алдсан, мөн шашин, сүсэг бишрэлийн доромжлол үзэж, улс төрийн бодлогоос болж зовж дарлагдсан маш олон ардууд байгааг үзсэн байна. Иймээс цэргүүд олонхи тохиолдолд буудан алах дургүй байсан ба энэ нь шал дэмий цус урсгах явдал гэдгийг ойлгож байжээ.
Жишээ нь, Ж. Малжийн отрядод байсан цэргийн сургуулийн сургагчид ардууд руу буудаж чадахгүй гэж даргын тушаалыг биелүүлэхээс татгалзаж, Өлзийбатын захиргаанд байсан Б. Намсрайгийн цэргүүд босогчдын талд нийлэхээр үймээн гаргахаар бэлтгэж байсан боловч бүтээгүй байна. Иймэрхүү адилхан явдал мөн бусад отрядуудад гарч, ялангуяа Архангай, Хөвсгөл аймагт цэрэг оргох явдал ихэсжээ.
Завханы 8-р морьт хороо-600 хүнтэй, Архангайн 17-р морьт хороо – 500 хүнтэй байв. Тэдний дунд босогчдыг дэмжигчид олон. Жишээ нь, Завханы 8-р хороонд цэргүүдийг “уруу татаж” байсан хоёр хүнийг буудан алсан байна. Тиймээс Ц.Цагааны удирдлага дор цөөн тооны цэргүүд босогчдыг дарах ажилд оролцжээ. Бас ийм үзэгдэл Архангайн 17-р хороонд гарч, ялангуяа бослого дарсны дараа энэ хороонд оргохыг сурталчилсан ухуулга нэвтэрч эхэлсэн боловч дарга нар арга хэмжээ авахаас айж байжээ. Үүний үр дүнд 50 хүн оргосон байна. Сэлэнгийн дэргэд босогчдын талд 60 хүнтэй ардын цэргийн отряд сайн дураар шилжжээ. 
Иймээс эдгээр хорооноос бослого дарах үйл ажиллагаанд оролцоогүй бөгөөд уг ажилд зөвхөн үнэн итгэлтэй 60 цэрэг оролцсон байна. 6 сар гэхэд Цэцэрлэгт 74 хүн цэргээс оргож түүнээс 50 нь баригдсан юм

===Бослогын толгойлогчид===

====Бослогын толгойлогчдын хувь заяа====
[[Файл:Судебный процесс на участниками Хубсугульского восстания.png|280px|thumb|1933 онд босогчидтой тэмцэж байсан удирдагчдыг шүүхээр шийдсэн]]
1933 оны 4 сарын 15-ны өдөр БНМАУ-ын Дээд шүүхийн гишүүдээс таслан шүүх бүрэлдүүлэн байгуулав. Хурал 1933 оны 4 сарын 19-30-нд Улаанбаатар хотын Төв театрын байранд болсон юм. Энэ тухай 1933 оны 4 сарын 25-нд “Ардын үндэсний эрх” сонинд тодорхой бичсэн байдаг. 
Босогчдын 39 удирдагчдын хэргийг таслан шүүх хурлаар авч хэлэлцсэн байна. Үүнд: Ч.Самбуу, Ц.Жамц, С.Буриад, Б.Түгж, Б.Аюурзана, Чимэддорж, Х.Ширэндэв, Жамсрандорж, Вандансүрэн, Бямба, Ёндон, Бат-Очир, Тогоо, Лхажав, Агваандорж, Буяндэлгэр, Очиржанцан, Магнай, Самъяа (Сумъяа), Самбадив, Жур, Түмэнбаяр, Норовсамбуу, Бадрах, Тарва, Бадамжав, Дармаа, Пүрэвцэрэн, Төгөлдөр, Сэдэвбазар, Шагдар, Долгор, Очирбат, Аюурзана, Дэндэв, Цэрэндамба, Төмөрбаатар, Түдэв, Санжмятав.

Дээд шүүх 15 хэрэгтнүүдэд янз бүрийн хугацаагаар шоронд хорих ял оноож, 18 (гол удирдагчид, түүний дотор 8 жанжин) хүнд- давж заалдах эрхтэй буудан алах ял оноожээ. Зургаан хүнийг, тухайлбал, 14 настай Жамъянгарав хувилгаан Б.Очиржанцанг чөлөөлсөн байна

====Босогчдын гол удирдагчид====
*Чимэдийн Самбуу– Асгатын хүрээний гэсгүй. Голчлон Хөвсгөл аймагт босогчдын үйл ажиллагааг удирдсан байна. Түүнийг мэдэх хүмүүс энэ хүн бол их сүсэг бишрэлтэй, ширүүн зантай, монгол, түвд хэл, бичиг сайн мэддэг хүн гэж ярьдаг. Тэр дандаа бор өнгийн дээл өмсдөг, дээлийн бүснээс хоёр ташаа руу нь цацаг унжсан шар өнгийн “гяраг” бүс бүсэлдэг хүн байжээ. Тэр нэгэнт үүссэн бослогод өөрийн биеэр жанжин болж оролцсон гэжээ. Рашаантын хүрээ бослогод автагдсаны дараа л энэ тухай сонссон гэж нотолсон байна. Үүний дараа 4 сард нэг айлд өвчтэй хүний дэргэд гүрэм хийж өвчнийг арилгах гэж байтал тэр айлд хэдэн морьтон давхин ирж буусан юм, тэдний дунд бослогын толгойлогч “ногоон нүдэт” Түдэв, мөн Жамсрандорж байсан бөгөөд тэд нар Рашаантад “шар цэрэг” дайчилж явжээ. Тэгээд надад Асгатын хүрээний гэсгүй тул лам нарыг цуглуулахыг даалгасан юм. Тэдэнтэй нэгдэж удалгүй жанжин болсон гэж мэдүүлсэн байна. 
*Самбуугийн Буриад – Архангай аймгийн Цэцэрлэг суманд төрсөн, Бухын хүрээний лам; түүнийг чойжин гэж өргөмжлөнө. Тэр өөрийн мэдүүлэгт: 12-нд эсвэл 13-нд билүү намайг Архангайн Цэцэрлэг сумын артелийн хурал дээр сууж байтал, Хөвсгөл аймгийн лам, феодалууд ардын засгийн эсрэг босож Хөвсгөл аймгийн Рашаант сумыг эзлэн авсан тухай, мөн бусдаас манай  Цэцэрлэг сумыг эзлэхээр зэхэж байгаа талаар сонссон. Сумын захиргаа ийм мэдээ аваад аймаг руу тусламж эрж өөрийн хүнийг явуулсан, сумыг хамгаалах арга хэмжээний үеэр хойд зүгээс Рагчаа нэг хүний хамт ирээд, тэдний араас 150 хүн хөдөлж явна гэсэн. Эдгээр нь хувьсгалын эсэргүүчүүд байв, тэгээд би баривчлагдаад, дараа нь тэдэнд туслахаар шийдсэн бөгөөд намайг “чойжин” болгосон гэжээ.
*Д.Дамдинсүрэн –“ногоон малгай” хочтой ханжин,  Хөвсгөл аймгийн Жаргалант сумын харъяат, 1932 онд 38 настай, 10 настай байхдаа адис хүртсэн ба тухайн үед ногоон юүдэн өмссөн байжээ. Жаргалант сумын Хоолт хамтралын ня-бо, Хоршоололын дарга, хамтралын дарга байжээ. Хөвсгөл аймгийн Рашаант, Төмөрбулаг суманд, Архангай аймгийн Баянзүрх, Идэр, Чандмань, Их Жаргалант сумуудад мөн Завхан аймгийн зарим сумуудад болсон бослого байлдааны ажиллагаанд оролцсон байна. Өлзийбатын отряд Дамдинсүрэнг шархдуулан олзлоод цаашдын үйл ажиллагаанд саад болоод байсан учраас Архангай аймгийн Нүхтийн хүрээ гэдэг газар буудан алжээ 
*Эрэндэндэв (Эрэндаваа, Эрэндэв) – Рашаантын хүрээний лам, чойжин . 
*Дорж халзан гэх хочтой – лам, Цэрэнжавын шавь, түүгээр дамжуулан Банчин Богдтой холбоо барьж байсан гэдэг. 
*Дандар – тайж, түшмэл. С. Буриадын хадам. 
*Жамсран – феодал, залан. 
*Сэрээтэрийн Нямаа – тайж. 
*Дүгэржав – хуучин улаан цэргийн дарга. 
*Дондогдорж – тайж. 
*Чойжинсүрэн – феодал агсан хүн. 
*Бутачийн Жамсрандорж – Хялгант хоршооны дарга байсан хүн. Түүний үгээр, урьд өмнө Самбуу дүвчин, Жамц хоёрыг мэддэггүй байсан, хувьсгалын эсэргүүчүүдтэй нэгдэх үед тэдний удирдах байгууллагад орсон байна. 
*Санжид – хуучин хамтралын дарга байжээ. 
*Цэдэнгийн Жамц – 32 настай. Цэргийн боловсролтой, цэргийн ажилтан агсан хүн. Онгоц жолоодон нисэж чаддаг, их буугаар буудах мэдлэгтэй. Үүний ачаар түүний отряд бусдыг бодвол нисэх хүчинд том эсэргүүцэл үзүүлж байсан байна. Босогчид онгоцыг винтов бууны зэрэг галлалтаар угтаж, түүгээр ч барахгүй Жамц хүмүүсээ хир хэмжээгээр яаж урьдчилан буудахад сургажээ. Онгоцнууд нэвт цоолуулсан сумны нүхтэй буцацгааж байлаа. 
*Батболдын Түгж – энгийн ард, босогчидтой 1932 оны 4 сард “Бор гэгээн” Самдан Сангийн Далай гэдэг газар цэрэг элсүүлж байхад нэгдсэн. Түүний үгээр бол “шар цэрэгт” элсэхийг хүсэж, энэ хөдөлгөөнд амьсгалынхаа эцсийн мөчийг хүртэл тэмцэж, хувьсгалчуудыг хөнөөн устгаж, энэ тэмцэлд амиа өгөхөд бэлэн, хойд насандаа сайхан ертөнцөд төрөхийг мөрөөдөж байжээ. Жанжин болоод голдуу Завхан аймагт босогчдын хөдөлгөөнийг удирдаж явав. Улаантай 10 удаа байлдаж, Бүрэнхан сумын ажилтнуудыг барьж авсан гэж ярьсан байна. Бүгд 20 хүнийг алсан . 
*Ванчингийн Магнай – Анх Дамдинсүрэнгийн цэрэгт элссэн. 4 удаа улаантай байлдаж, 1 хүнийг алсан, 1 сумын захиргааг устгасан. 
*Пүрэвжав – Заг сумын нарийн бичгийн дарга., нам ба эвлэлийн ажил хэргийг ширээн дотор дарагдуулж, сүүлд хувьсгалын эсэргүү нарын гол удирдагчдын нэг болсон. 
*Тогоогийн Самдан (“Бор гэгээн”, “Догшин ноён хутагт”) – бослого гарахаас өмнө Арбулаг сумд дэлгүүрийн худалдагчаар ажиллаж байсан. 34 настай. Дамдинбишрэлт буюу “ээмэгт лам” түүнийг “Догшин ноён хутагт” гэж нэрлэсэн ба сүүлд “Бор гэгээн” хэмээх болжээ. 
*– “ээмэгт лам” Ховдод болсон байлдаанд оролцож явсан тэгээд Жид хувилгаан нэр авсан гэж ярьжээ. Тиймээс ардын засаг түүнийг феодал гэж үзэн хөрөнгийг нь хурааж эрхийг хассан ажээ. Үүний улмаас тэр хозон санан барьж, энэ засгийг устгах зорилттой байв. 
*Баатарын Аюурзана – Энгийн ард. 5 удаа улаантай тулалдсан. Зүрх, Зуслан, болон Өндөр уул сумдыг дээрэмдэхэд оролцсон, Улиастай хүрээнд ухуулга явуулж, дараа нь Бух сумын захиргааг хөнөөсөн ба хэлтсийг дээрэмдсэн байна. 
*Данзаны Сумъяа (Самъяа) – энгийн малчин ард. 
*Шагдарын Жур – хуучин анчин хүн. 
*Ванданжавын Бямба – цэргийн лам. 
*Очиржанцан – хамбa гэгээн, энгийн ардын хүү. 
*Тойнжавын Самбадив – 1932 оны хавар Дамдинсүрэнгийн цэрэгт жанжинаар орсон. Тарав жанжинтай хамт хоёр сумын захиргааг устгасан байна. 
*Э.Тарав – энгийн ард. 8 удаа улаан цэрэгтэй байлдаанд орж, сумын төвийг устгаж, Тосонцэнгэл суманд 4 хүн алж, 3 хүн баривчилж, Идэр суманд 20 хүнийг олзлон барьжээ. 
*Доржпалам – феодал, жанжин. 
*Д. Шагдар – ловон, жанжин. шинэ Далай вангийн хошууны сумын дарга
*Түмэнбаяр – Бугат, Зүрх, Зуслан сумуудын захиргааг шатаасан. 

*Пүрэвцэрэн -тайж , хуучин улаан цэрэг байсан,  Бугат сумын дарга байсан. Түүнийг Аюурзаны отряд олзлон авсаны дараа хувьсгалын эсэргүүчүүдийн талд ажиллахаар зөвшөөрсөн
*Сэдбазар - 4 жил МАЦА-д алба хааж, сумангийн дарга байсан, буутай олзлогдон “шар цэргийн” хурандаа болсон.
*Төгөлдөр – ард, Монгол ардын армид алба хааж байсан, Самбуу дүвчины үйлдэл үзүүлсний дор босогчдод тангараг өргөсөн 
*Бадамсамбуу-хуучин коммуны ажилтан, боловсролгүй ард, түүнийг жанжин болохыг албадсан байна
*Г.Бадрах – ард, Далай вангийн хошууг сэргээн босгоход идэвхитэй оролцож байсан 
*Дармаа -хуучин засгийн үед жижиг түшмэл агсан ард хүн,
*Норовсамбуу – коммуны ажилчин байсан.

Босогчдын удирдлагын дотроос байлдаанд алагдсан: лам Дамдинбишрэлт, зуут Санжжав, жанжин Б. Дашням, Шажинбадрах, тайж Ванчиг, Т.Доржбачин, Ж.Туваан, Жамбал, Обсандамба, Шаравжамц, Баяр, Дамбадорж, Гончиг, Сандаг, Гүржав, Хайнзан, Жигжид, Сэврэн, Ядамсүрэн, Чимэд, Шагдарсүрэн, Жигмэсүрэн, “Хөх” Жав.

===Сонирхолтой баримтууд===
* Бослогыг дарахын тулд 3 хуягт танк ороцсон гэдэг ба тэдгээр нь хуягт машин уу эсвэл жинхэнэ танк уу гэдэг нь тодорхойгүй. Тухайн үед Монголын Ардын цэргийн зэвсэглэлд танк байгаагүй ба харин Т-27  танкетик гэдэг хуягт машин байсан байна. Танкетик нь их буугүй, пулемётаар зэвсэглэсэн хөнгөн хуягласан гинжит техник юм. 
* Г.Эрэндоо: “...Сайхан хөндийгөөр хуягт тэрэг хөдөлтөл лам нар тал бүрээс овоорон шавалдаж хуяг рүү цохин хашгирцааж байлаа. Лам  нар хуягт тэргийг бүслэн авч балбан нүдэж, хашгирцгаан нэн удахгүй эвдэн нураах юм шиг байсан. Амжиж ирсэн их бууны суман хэргийн үүслийг шийдсэн ...” гэж дурссан байдаг.
*Тариат сумын ойролцоо Гуа гэдэг газар Гичгэний голын дэргэд ардын цэргийн “танк” шаварт суусан аж. Энд ногоон малгайт Дамдинсүрэнгийн Өлзийбатын отрядтай байлдсан байлдааны талбар байлаа. Тариатын лам нар энэ машиныг их сонирхож байсан ба түүнийг хамгаалж байсан цөөн тооны цэргийг алаад уг машиныг шатаахыг эрмэлзсэн боловч чадаагүй байна. Түүнийг олсоор хүлж байсан гэдэг нь тэр үед тараасан суртал ухуулгын ажил юм.
* Жамцын толгойлсон босогчид онгоцыг винтов бууны зэрэг галлалтаар угтаж, түүгээр ч барахгүй Жамц хүмүүсээ хир хэмжээгээр яаж урьдчилан буудахад сургажээ. Онгоцнууд нэвт цоолуулсан сумны нүхтэй буцацгааж байлаа. Нисэгч Ивановын Р-1 онгоцны радиаторыг бууны сум нэвт цохисон учраас тэр босогчдын байрласан талд онгоцыг суулгахаас өөр аргагүй болжээ. Харин нисэгчид зугтааж амжсан бөгөөд эсэргүүчүүд онгоцыг шатаасан байна. Гэвч нисэгчид босогчдын өөр нэг отрядад баригдав. Тэднийг дээрэмдэн хувцасыг нүцгэлүүлэн тайлуулж, голын усанд хаясан боловч Ивановыг муу хүлсэн тул уснаас сэлэн гарч хүлсэн олсоос мултарч гараад монголын туслах нисэгчийг уснаас татан гаргаж чаджээ. Тэгээд 11 дэх хоног дээр тэр хоёр монголын ардын цэргийн тагнуулын цэргүүдтэй уулзалдсан байна.
* Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн Ламшинжавын Ядамцоогийн өөрийнхөн байлдаж явсан түүхээс цухас дурдвал. Хан тайшир уулын аймгийн Гурван сайхан Жаргалант уулын  хошууны багшаар шилжин багшилж 1930 оны 8-р сард мөн хошууны Хөхморьт суманд 25 хүүхэдтэй бага сургуулийг байгуулан багшилж байгаад 1931 оны 8-р сард аймгийн төв Жавхлант сумын /Улиастай/ сургуулийн захиралаар шилжин очсон.  Жавхлант сумын сургуулийн захиралаар ажиллаж байх үедээ БНМАУлсын баруун хэдэн аймагт бослого гарч эсэргүй бослогыг дарах ажилд зориулан Завхан аймгийн төвийн намын эвлэлийн гишүүдээр тусгай отрятуудыг байгуулж аймаг дахь цэргийн хорооноос бага дунд дарга нараар удирдуулан буу сум олгож хэд хэдэн отрядуудыг Архангай, Хөвсгөлын завсраар томилсоны дотор бидны 16 хүн нэг отряд болж цэргийн ангийн бага дарга Өлзийбаяраар удирдуулан Завхан, Архангай 2 аймгийн бөхөн шар гэгч чиглэлээр аймгийн төв дээр цэргийн давших, далдлах, буудах сургууль, байлдааны үеийн сахилга бат, зэвсэг тэхник хэрхэн эзэмших тухай цэргийн хорооны дарга өндөр хэмээх Цагаан комиссар, дотоод яамны ажилтан Доноров намын хорооны захиргааны дарга нар 2 өдөр хичээл зааж. 1932 оны 4-р сарын 20-ны орчмоор бидний 16 хүнтэй отряд хагас ачааны машинаар Завхан аймгийн төвөөс гарч шөнийн цагт машины гэрэл асааж болохгүй учраас замдаа хонож маргааш нь очих хуваарьтай Завхан аймгийн Идэр сумын төвд хүрэлцэн ирэх үед эсэргүү нар Архангай аймгийн зэргэлдээ орон нутгийн сумын захиргаа, хамтрал, хоршоо, сургуулийг дээрэмдэн шатааж нам улсын ажилтан нарыг баривчлан тамлаж байсан үед орон нутгийн нам эвлэлийн гишүүд, идвэхитэн эсэргүү лам нарын аллага, яргаллаас зугатан хэсэг бүлгээрээ уул хадаар бөөгнөрөн дайсныг эсэргүйцэх арга сүвэгчилгээ хийж байлаа.   Бид нар тэр өдрөө Идэр сумын Хамтралаас унлага хөсөг хэрэглэж Завхан, Архангай 2 аймгийн сав нутаг болох Бөхөн шарын ууланд гарч дайсны гүнд нэг хоёроороо тагнуул хийж Шарын цэргүүдээс ганц хоёроор баривчлан авч эсэргүү нарын гол хүч төвлөрсөн газруудыг судлан мэдэж аймгийн төвд мэдээ дамжуулах зэргээр ажиллаж байтал аймгийн төвөөс суудлын автомашинтай явсан Дотоодыг хамгаалах газрын ажилтан Доноров нэг орос мэргэжилтэний хамт  Завхан аймгийн эвлэлийн  хорооны дарга Гүрцог нар Архангай аймгийн шумуултайн хүрээний ойролцоо дайсны давуу хүчтэй гэнэт тулгаран бүслэгдэж байлдаж байгаад дотоодыг хамгаалах газрын ажилтан Доноров сургагчийн хамтаар алагдаж эвлэлийн хорооны дарга Гүрцогийн нэг хөл, жолоочийн нэг гар шархадаж Идэр сумын төвд хүрэлцэн ирж Аймгийн төв эмнэлэгт хүргүүлсэн юм.  Энэ үед манай отрядыг дайсны хүч давуу байгаа учраас дайсны гүн ажиллахыг түр зогсоож Завханы цэргийн хорооноос суман цэрэг иртэл Идэр сумын хоршоо хамтралыг хамгаалж байх үүргийг аймгийн төвөөс өгч Хамтрал, хоршоог хамгаалав. Аймгийн төвөөс гарсан суман цэрэг шөндөө Идэр суманд хүрэлцэн ирэв. Тэр шөнөдөө дайсны зүг морин маршаар хөдлөж хоёр машин зэвсэгийг маргааш өдөр хөдөлгөхөөр бидний хамгаалалтанд үлдээв. Бидний 16 хүн хоршоо хамтралыг эргэн тойрон хамгаалж байтал үүрийн харанхуйгаар дайсны 200 орчим эсэргүү нар бид нарыг дайран бүсэлж шөнийн харанхуйгаас үүр цайж нар гартал байлдаж отрядын дарга Өлзийбаяр 3 хүний хамтаар алагдаж 6 хүн хүндээр шархдсан боловч үлдсэн хүмүүст дайсныг эсрэг шургуй тулалдаж дайсны гол хүчийг зугатаалгуулж хамтрал, хоршоо, 2 машин зэвсэгийг зайсанд алдсангүй хамгаалав.  Тус отрядын анхны бүрэлдэхүүн 16 хүний надаас бусад нь цөм цэргийн хугацаа дууссан бэлтгэл цэргүүд байсан билээ. Дайсанд бүслэгдэн байлдаж байх үед дайсны хүч хүний тоогоор давуу байлдах ашигтай өндөрлөгийг дайсан урьчилан эзлэж бид нар хориглон хамгаалах байргүй гагцгүй хамтралын гадаа хэдэн угсруулан тавьсан хэдэн үхэр тэрэг эвдэрхий машинаас өөр хамгаалалт бидэнд байсангүй бид нар асар их хохирол хүлээсэн боловч зэвсгийн хүчээр зугатаалгуулсан юм.  Байлдааны үед миний бие эвдэрхий машиний өмнө талд сууж машины урд талын  шаврын халхавчин дээр буугаа тавьж машины 2 талаар дайсныг мэргэн буудаж байсан юм. Энэ үед ганцаараа орос маягийн нэхий дээлтэй содон хувцастай явж байсан болхоор намайг дарга ч гэж бодсон юм уу над дээр винтовны гал мэргэн тусч миний эргэн тойрон тасралтгүй шүршиж байсныг нарийвчлан судалж ажиглавал хойд толгойн орой дээрээс нэг дайсан өндийж буудаад хэвтээ биеэ далдлан буудаж байгааг мэдээд түүнийг өндийж буудахыг онолж шагайж байгаад өндийхөн хамтаар буудсаны дараа дайсны винтовын хүчтэй гал зогсож дайсны нийт гал намдсаны дараа буудсан газраа очиж үзхэд дайсны дэргэд байсан хадыг бяц буудаж чулууны хагаралтаас дайсны тархи нь морины биеэн  дээр нь нялагдсан. Буудаж байх үедээ нэг гартаа мориныхоо цулбуурыг атгаад нөгөө гараараа буудаж байсан юм байна лээ.  Тэр алагдсан дайсныг үзэхэд бусдаас илүү бурхан, хадаг хүзүүндээ зүүсэн винтовоор зэвсэглэсэн хүн байсан. Түүний бүсэлж явсан дайз нь Завханы дотоодын хамгаалах хэлтэсийн ахмад чехист Ясанжавын дайсанд баривчлагдан тамлагдаж амь үрэгдэхдээ хэрэглэж явсан дайз мөн болохыг баримтаар батлагдсан юм. Завханы дотоодыг хамгаалах хэлтэс нь сумны дайз нь шар булигар хүрэн дурдан оосортой байсан юм. Дайсны бүсэлж явсан дайз нь яг тийм дайз бүсэлж явсан юм. Надад алагдсан дайсан Батчулуун гэгч хэдхэн хонгийн өмнө эсэргүү нарын төв удирдлага болж байсан Очирбатын яам гэгчээс жанжин цол олгож 200 орчим цэрэг захируулан Завхан аймгийн Идэр сумын төвд байгаа отрядыг устгах үүрэг өгч винтов буу тариндан үүрүүлж явсан гэдэг нь олзлогдсон дайсны цэргийн мэдүүлгээс тодорсон юм.  Байлдааны эцэст эрүүл хэдэн хүмүүс бид нар машинд байсан хүнд пулёмотыг ашигтай газар зоож хэдүүлээ хориглолтонд орж байх үед суман цэрэг бүслэгдсэнийг мэдэж бидэн дээр эргэн ирж. Тэр суман цэргийн сумангийн дарга Гэндэн, сумангийн улстөрийн удирдагч Ганжуур нар удирдаж явсан юм. Сумангийн улс төрийн орлогч Ганжуур гэдэг хүн төв аймгийн налайхын уурхай орчим амьдарч явдаг гэнэлээ. Энэ хүн энэхүү үйл явдалыг сайн мэднэ. /1972 он/ Бидний эрүүл үлдсэн 10 хүн сумангийн цэргийн хамтаар Архангай аймгийн нутаг хөх толгой гэдэг газруудаар хэд хэдэн удаа байлдаж дайсны гол хүчийг саринуулан булнайн нурууны хад асганд бөөгнөрсөн үед цэргийн ангиуд агаарын онгоцны дэмжлэгтэйгээр дайсны үлдэгдэлийг дуустал нь цохисон үед Нам эвлэлийн гишүүдээр тогтсон орон нутгын отрядуудын ихэнхи нь орон нутгын байгууллагуудыг сэргээх ажилд шилжсэн юм. Ийнхүү 4-р сарын 20-ны орчмоос 8-р сар хүртэл оролцож явлаа. гэж дурсан ярьсан


===Судалгааны бүтээл===
*Ганболд С. 1932 оны зэвсэгт бослого дахь цэргийнхний байр суурь. – Түүхийн судлал, 2002, т. 33, fasc. 1-22.
*[http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7509-socializmyn-esreg-1932-ony-mongol-dah-boslogo.html Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Социализмын эсрэг 1932 оны Монгол дахь бослого. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014]
*Лувсан-Очир Ч. Аравхан насандаа аюулыг сөрсөн нь. Улаанбаатар, 2003.
*Сталин и Каганович. Переписка 1931–1936 гг. Москва: РОССПЭН, 2001.
*Цэрэнбалжир Д. 1932 оны зэвсэгт бослого. Улаанбаатар: Улсын хэвлэлийн газар. 1990.

== Мөн үзэх ==
*[[Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)]]
*[[Лхүмбийн хэрэг]]
*[[Чимэдийн Самбуу]]
*[[Батболдын Түгж]]
*[[Ногоон малгайт Дамдинсүрэн]]
*[[Буриадын ард түмний бослого]]
*[[Халимагийн зэвсэгт бослого]]
*[[Халимагийн зэвсэгт бослого (1930)]]
*[[Төгсбуянтын хүрээний бослого (1926)]]
*[[Төгсбуянтын хүрээний бослого (1930)]]
*[[Бодончийн хүрээний бослого]]
*[[Улаангомын хүрээний бослого (1926)]]
*[[Хувилгаан Ганжурва ба алаг Намнан нарын бослого]]
*[[Дүрвэх хөдөлгөөн]]

==Урлагийн бүтээлүүд==
* Ч.Лодойдамба. Тунгалаг тамир. роман
* Тунгалаг тамир. Уран сайхны кино.

==Эшлэл==
{{reflist}}

== Цахим холбоос ==
*http://www.sonin.mn/news/politics-economy/24240
*http://www.gia.gov.mn/articles/medee/1066
*http://duusee.blog.gogo.mn/read/entry405965

[[Ангилал:Азийн бослого]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын түүх]]
[[Ангилал:БНМАУ-Зөвлөлтийн харилцаа]]
[[Ангилал:ЗХУ-ын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Зэвсэгт мөргөлдөөн]]
[[Ангилал:Архангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Баянхонгор аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Говь-Алтай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Завхан аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Хөвсгөл аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1932 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх ]]</text>
      <sha1>gjojusbc4gyj0bcu6ckb9x969a6o40y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хиагтын гэрээ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>36214</id>
    <revision>
      <id>706548</id>
      <parentid>703559</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T05:01:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.190</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="76445" xml:space="preserve">{{Инфобокс Олон улсын гэрээ
| Titel         = Хятад, Орос, Монгол гурван улсын гэрээ&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/874 Монголын түүх (Н.Хишигт)]&lt;/ref&gt;
| Kurztitel     = Хиагтын гэрээ
| Abkürzung     = ХГ
| Logo          = 
| Datum         = [[1915 он]]ы [[5 сарын 25]]
| Ort           = [[Хиагт]], [[Оросын Хаант Улс]]
| Sprache       = [[Монгол хэл|Монгол]], [[Орос хэл|орос]], [[Хятад хэл|хятад]], [[Франц хэл|Франц]]&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| Fundstelle    = 
| Fundstelle (mongolisch) = 
| Vertragstyp   = Гурван улсын
| Rechtsmaterie = Эрх зүйн
| Unterzeichnung = 1915 оны 5-р сарын 25
| Ratifikation  = {{MNG-1911}}&lt;br /&gt;[[Файл:Flag of Russia.svg|border|20px]] [[Оросын Хаант Улс]]&lt;br /&gt;[[Файл:Flag of China (1912–1928).svg|border|20px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн Улс]]
| Bild          = Mongolia 1915.jpg
| Bildtext      = 1915 оны [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]ын нутаг дэвсгэр
}}
[[File:中俄蒙协约签订现场.jpg|thumb|300px|1915 оны Хиагтын 3 улсын гэрээнд гарын үсэг зурсны дараа, оролцсон төлөөлөгчид]]

'''Хиагтын гэрээ''' ({{lang-fr|L'accord tripartite de Kiakhta}},&lt;ref&gt;[https://www.jstor.org/stable/23656980 LES MOTS MONGOLS DANS UNE LISTE DE MARCHANDISES CHEZ GMELIN Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae Vol. 13, No. 1/2 (1961)]&lt;/ref&gt; {{lang-ru|Кя́хтинский догово́р}}) -1915 оны тавдугаар сарын 25-нд Хиагт хотод Монгол, Орос, хятадын төлөөлөгчдийн байгуулсан гэрээ.  Гурван улсын гэрээ нь колоничлол ид ноёрхож байсан цаг үед байгуулагдсан бөгөөд энэ үед их гүрнүүд бага буурай оронд өөрийн ашиг сонирхолыг тулган хүлээлгэдэг эрх тэгш бус зарчим үйлчилж байв. Хиагтын гэрээнээс өмнө, 1913 онд Орос, Хятад хоёр улс Монголын асуудлаар тусгай гэрээ байгуулаад байв. Тэрхүү гэрээгээр Монголын Хятадын эзэн эрхийн дор орших автномит улс байхаар тогтжээ. Гурван улсын хэлэлцээрээр хоёр тал үүнийгээ Монголын талд тулган хүлээлгэхийг гол зорилгоо болгосон билээ.

Гэрээг хэлэлцэх явцад 3 тал өөр өөрсдийн байр суурийг хатуу баримталж, санал ихээхэн зөрж байв. Тиймээс Хиагтын хэлэлцээр 1914.08.26-аас 1915.05.25 хүртэл бүтэн 9 сар сунжран үргэлжилжээ.

[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монгол Улс]]:
:Тусгаар тогтнолоо баталгаажуулах, Монгол улсад нэгдэхдээ илэрхийлсэн бусад Монголчуудаа өөртөө нэгтгэн авахыг зорьж байв.

[[Дундад Иргэн Улс|Хятад Улс]]:
:Монгол улсаар өөрөөр нь тусгаар тогтнолыг нь хүчингүй болгуулах, Ар, Өвөр Монголыг өөртөө нэгтгэж нэгэн хэсгээ болгох, Олноо өргөгдсөн оны цол, хаан гэдэг цолыг хэрэглэхгүй болгохыг зорив.

[[Оросын Хаант Улс|Орос Улс]]:
:Ар Монголд Хятадын эзэрхийллийг /сюзеренитет/ ёс төдий тогтоож, 1912 онд Монголтой хийсэн гэрээгээр олж авсан улс төр, эдийн засгийн байр сууриа алдахгүй нөлөөгөө бэхжүүлэхийг эрмэлзжээ.

Энэхүү Гурван улсын гэрээгээр Монгол улсын тусгаар тогтнол, бие даасан байдлыг хязгаарлаж, &quot;Өөртөө эзэрхэх Гадаад Монгол&quot;-ын хилийг зөвхөн [[Халх]] дөрвөн аймаг, [[Ховдын хязгаар|Ховдын хязгаараар]] зааглаж, Монголчууд нэгдмэл нэг улс болох үйл хэргийг хүчээр таслажээ. Ингэснээр Ар, Өвөр зэрэг Монголчууд саланги тусгаар оршиход хүрсэн. Мөн гэрээнд Гадаад монголын хил хязгаарыг ерөнхийдөө хаанаас хаа хүрэхийг тодорхойлоод, гарын үсэг зурснаас хойш 2 жилийн дотор гурван талын төлөөлөгчид оролцсон тусгай комисс нарийвчлан тодотгохоор тогтоожээ. Энэ заалт хэрэгжилгүй явсаар 1945 онд ЗСБНХУ, АНУ, Англи гурван их гүрний удирдагчдын Ялтын бага хурлын үеэр дайны дараах Гадаад Монголын (БНМАУ-ын) &quot;[[Статус-кво]]&quot;-г тухайн үеийн газар нутгийн байгаа хилээр нь тогтоох шийдвэр гарсан юм. 

== Талуудын төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүн ==
[[Файл:Map of Mongolia (1914) Korostovets, Ilyin's Cartographic Establishment.jpg|thumb|Монгол газрын зураг (1914)]]
Гурван этгээдээс томилсон төлөөлөгчдийн  бүрэлдэхүүн нь бас тэдний тус тусын зорилго, эрх ашгийг илтгэн харуулж байв. 

'''Монголын талаас''' Засгийн газрын бүрэн эрх барих төлөөлөгчдийн тэргүүнээр Дотоод яамны тэргүүн сайд, нэйс билигт, улсад туслагч гүн Ш.Дашжав, Сангийн яамны тэргүүн сайд түшээт чин ван Г.Чагдаржав, зөвлөх нараар Шүүх яамны дэд сайд засагт чин ван Удай, Цэргийн яамны эрхлэн зөвлөх сайд жүн ван Манлайбаатар Ж.Дамдинсүрэн, Гадаад яамны дэд сайд хичээнгүй гүн Цэрэндорж, гүн Жигжиджав, орчуулагч түшмэлээр гүн Цэнд, Цэвээн Жамсран, Цогт Бадамжав, эх зохиох түшмэлээр гүн Насандэжид нарын 4 хүнийг тус тус тохоон томилсон байна. Монголын төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд Халхын ноёдоос гадна Монголоос ирсэн Удай ван, Манлайбаатар Дамдинсүрэн, Цэнд, буриад угсааны Цэвээн Жамсран, Цогт Бадамжав нарыг оруулсан нийт Монгол үндэстний эрх ашгийг төлөөлүүлэх зорилго өвөрлөжээ гэж үзэхээс өөр аргагүй.

'''Хаант Оросын''' бүрэн эрх барих төлөөлөгчдийг 1913 оны 8 дугаар сараас Нийслэл Хүрээнд Ерөнхий консулаар томилогдон ирж ажиллаж байсан туршлагатай дипломат А.Я.Миллер тэргүүлж, зөвлөх нараар Хиагт дах оросын хилийн комиссар, Жанжин Штабын хурандаа А. Д. Хитров, Нийслэл хүүрээн дэх Оросын ЕКГ-ын дэргэдэх Оросын худалдаа, аж үйлдвэрийн яамны төлөөлөгч А.П.Болобан, нарийн бичгийн даргаар Бруннерт, барон Рэнне нар, орчууулагчаар Абидуев ажиллаж байв.

'''Хятадын талын''' бүрэн эрх барих төлөөлөгчдийн тэргүүнээр Хар мөрөн /Хэйлунцзян/ мужийн цэрэг, иргэний захирагчаар ажиллаж байгаад дуудагдан ирсэн генерал Би Гуйфан, зөвлөх нараар Мексикт Элчин сайдаар ажилаж байсан туршлагатай дипломат Чэнь Лу, Монгол-Төвдийн хорооны зөвлөх Чэнь И, нарийн бичгийн даргаар Ван Цзиньци, Фан Ци гуань нар, орчуулагчаар Фан Фынь, Фу Хай нар томилогджээ. Эдний дундаас Чэнь Лу, Чэнь И нар Хиагтын бага хурлын дараа Монголд суух ДИУ-ын төлөөний сайдаар тус тус томилогдон ажиллаж байсан бөгөөд ялангуяа Чэнь И гадаад Монголын автономийг устгах &quot;64 зүйлийн бичиг&quot; гэдгийг боловсруулж байснаараа онцлогтой. Би Гуйфан, Чэнь Лу нар Хиагтын бага хуралд оролцсон тухай дуртгалаа бичиж, Би Гуйфан 1928 онд, Чэнь Лу 1919 онд Шанхайд тус тус хэвлүүлжээ.

== Талуудын зорилго, хэрэгжсэн байдал ==
Хиагтын гэрээнд оролцсон '''Монгол улсын''' засгийн газар түүний бүрэн эрхт төлөөлөгчдийн тавьсан гол зорилго нь:
:1. 1911 онд тунхагласан улсынхаа тусгаар тогтнолоо баталгаажуулах
:2. Монгол Улсын Засгийн газрыг дэмжиж нэгдэхээ илэрхийлсэн Өвөр Монгол болон бусад Монгол үндэстэнээ өөрсөддөө хамааруулан нэгтгэх зорилго байсан.
Энэ зорилго хэрэгжсэн байдал нь:
:1. Монгол Улс Эзэн хаантай
:2. Үндэсний Засгийн газартай
:3. Өөрийн асуудлаа дотооддоо шийдэх эрхтэй
:4. Өөрийн цэрэгтэй
:5. Нутаг дэвсгэртэй
:6. Тусгайлан тогтоосон хил хязгаартай
:7. Хятад иргэдийг олноор оруулахгүй байх
:8. Бусад улсын цэргийг нутаг дэвсгэртээ байрлуулахгүй байх
:9. Худалдааны талаар Олон Улсын Гэрээ байгуулах эрхтэй болсон
:10. Дээрх эрхийг хэрэгжүүлэхэд Хаант Орос улс болон Хятад улс оролцохгүй байхаар тохиролцсон
:11. Уг гэрээгээр Монголын улс төр хязгаарлагдмал шинжтэй болсон ч гэрээний эхэд &quot;'''Улс'''&quot; гэдэг үгийг оруулахаар болсон.

Гурван улсын гэрээнд '''Хятадын Засгийн газар''' түүний бүрэн эрхийн төлөөлөгчдийн тавьсан зорилго нь:
:1. Ар, Өвөр Монголыг өөртөө бүрэн хамааруулж Манж Чин улсыг залгамжлагч улс гэж өөрийгөө үзэж Монгол үндэстэний талаарх бүх эрхийг өвлөн авч хадгалах. 
:2. Үүний тулд Хятад, Оросын Тунхагыг Монгол улсаар бүрэн хүлээн зөвшөөрүүлэх, Монголын тусгаар тогтнол оны цол хааны цолыг хэрэгсэхгүй болгох зэрэг зорилго тавьсан.
Хятадын тавьсан зорилго хэрэгжсэн байдал нь:
:1. Өвөр Монголыг өөртөө авч үлдэж чадсан
:2. Ар Монголын хувьд Орос болон Монголын хүчтэй ээсргүүцэл дээр тулгарч нэр төдий &quot;сюзернитет&quot; хэмээх эрхтэй үлдсэн
:3. Хэлэлцээрийн явцад Хятадын төлөөлөгчид Монголыг &quot;'''Улс'''&quot; гэж томъёолохыг эсэргүүцэж хэрэв ингэж бичвэл Хятад улсаас салсан болон хэмээн Монголыг тусгаар тогтнолоо устгаж Хятадын бүрэлдэхүүнд орохыг шаардсан ч бүтээгүй.

Гурван улсын гэрээнд оролцсон '''Оросын Засгийн газа'''р болон түүний бүрэн эрхт төлөөлөгчдийн тавьсан гол зорилго нь:
:1. 1911 оны Монголын үндэсний хувьсгалд тусалснаараа олж авсан улс төр, эдийн засгийн байр суурь, нөлөөгөө баталгаажуулах.
:2. Ар Монголыг өөрийн нөлөөний эрхшээлд голлосон улс болгохыг зорьсон.
Оросын талын тавьсан зорилго хэрэгжсэн байдал нь:
:1. Хиагтын хэлэлцээрийн эхний үеэр Хаант Орос улс Монгол улстай мөнгө зээлдүүлэх, буу зэвсгийн, төмөр зам байгуулах, цахилгаан мэдээний тухай 4 зүйлийн гэрээ байгуулсан нь Монголд олж авсан улс төр, эдийн засгийн байр сууриа бататгасан явдал байсан.
:2. Ар Монголд Хятадын Сувернитет эрхийг ёс төдий тогтоож өөрийн холбоотон болох Англи, Франц улсуудын хилийн талаар байр суурьтай сөргөлдөхгүй байхыг хичээж байсан.

== Гэрээ байгуулах үйл явц ==
Хуралдаан эхэлсэн 1914 оны 8 дугаар сарын 26-нд  хятадын талын бүрэн эрх барих төлөөлөгч 4 зүйлийн болзлыг тулган тавьсан байна. Үүнд: 1. Гадаад Монголын тал Хятад-Оросын тунхаглал, түүнд дагалдах баримт бичгийг мэдрэн хүлээх 2. Гадаад Монгол Дундад Иргэн Улсын захиргаан доторх нэгэн хэсэг буюу өөртөө засах орон гэдгээ зарлан мэдэгдэх, 3. Гадаад Монгол эзэн хааны цолоос татгалзах, Богд гэгээнийг нэрийдэх нэрийг Гадаад Монголын Жибзундамба хутагт хан хэмээн ДИУ-ын Да Жунтангаас /Ерөнхийлөгчөөс/ өргөмжлөх, 4. Гадаад Монгол олноо өргөгдсөн хэмээх он цагийн нэрийг хэрэглэж болохгүй, Дундад Иргэн Улсын оны нэрийг хэрэглэх гэжээ.

Өөрөөр хэлбэл, оны нэрээс эхлэн улсын нэр хүртэлх тусгаар тогтносон, бие даасан улсын хэрэглэдэг бүхий л бэлэг тэмдгийн чанартай боловч зарчмын чанартай асуудлуудаар Монголын талыг тулган шахаж тэднийг байр сууриа хамгаалан хатуу тэмцэхэд хүргэжээ. Тэд өөрсдийн байр суурийг хамгаалсан 6 зүйлийн мэдэгдэл гаргаж танилцуулсан байна.

Оросын бүрэн эрх барих төлөөлөгч Миллер асуудлыг зохицуулах үүднээс &quot;Гадаад Монгол бол тусгай автономит улс, энэ улсын хувьд Хятад зөвхөн сюзерен эрхийг эдэлнэ, энэ улсад Хятадын төв засгийн газраас үл хамааран өөрийн нутаг дэвсгэрийн хязгаар дотор өөрийн эрхийн хүрээнд ажиллах Засгийн газар байх ёстой&quot; гэж мэдэгджээ.

Ингээд Оросын төлөөлөгчийн саналаар 9 дэх хуралдаан дээр Оросын тал 21 зүйлтэй, Хятадын тал 23 зүйлтэй, Монголын тал 13 зүйлтэй төслүүдийг тарааж солилцсон байна. Чингэснээр талуудын байр суурь тодорхой болов. Монголын төлөөлөгчдийн тэргүүн эдгээртэй танилцаад Хүрээнд явуулсан цахилгаандаа &quot;Хятадын эхээс хүлээж авах зүйл нэгээхэн ч үгүй, Хятадын бичсэн нь хэтэрхий эзэрхэг, Оросын бичсэн нь бөөрөнхий&quot; хэмээн тодорхойлж байжээ.

Түүхч Л.Жамсран нэгэнт ийм зөрөөтэй гурван саналыг хэлэлцсэн учраас энэ гурвын зөвхөн нэгээр нь асуудлыг шийдэж чадахгүй нь мэдээж. Харин аль алины нь саналаас ямар нэг хэмжээгээр тусгаж дунджаар шийдэх, эсвэл хэлэлцээг бүрмөсөн орхиж, улс төрийн аргыг хэрэглэхгүй болох ийм л хоёр зам байсан байна гэж үзжээ. Хаант Орос дэлхийн нэгдүгээр дайнд нэгэнт татагдан орж хамаг анхаарал нь өрнө зүг хандаж байсан тул уг хэлэлцээг аль болох түргэн хугацаанд өөртөө ашигтайгаар шийдвэрлэх, ДИУ дэлхийн дайнд хэдүйгээр төвийг сахина гэж зарласан боловч Япон улс Шаньдуны нутгийг булаан эзэлж &quot;21 шаардлага&quot; гэгчийг тулган хүлээлгэх болсон нь мөн л хэлэлцээг түргэтгэх, гэхдээ Монголд байр сууриа бататгаж авахыг чармайж байв.

Иймд Орос, Хятадын тал Монголын Засгийн газрыг элдвээр шахамдуулахын зэрэгцээ Монголын бүрэн эрх барих сайд Дашжавыг &quot;Даан ч улс төрийн ёсыг мэдэхгүй&quot;, зөвлөгч манлайбаатар Дамдинсүрэнг &quot;омгорхог&quot; хэмээн үл ойшоох болсон тул Нийслэл Хүрээ тэднийг 1914 оны 11 дүгээр сард гэдрэг татаж, төлөөлөгчдийн тэргүүнээр Шүүх яамны дэд сайд Эрдэнэ жонон бэйс Ширнэндамдинг томилж гурван этгээдийн бага хурлыг хэвийн урсгалд оруулжээ.

Гурван этгээдийн маргаан мэтгэлцээн хоёр багц асуудал дээр төвлөрчээ. Эхнийх нь Монгол улсын нэр, Засгийн газар, хааны цол, он тооллыг хэрхэх талаар маргаж байв. Удаад нь Монгол улсын хил худалдаа, гааль татвар болон гурван улс хооронд иргэн зорчихтой холбогдсон асуудлууд багтаж байв. Ийнхүү Монгол улсын Олноо өргөгдсөний 5 дугаар он буюу хөхөгчин тахиа жилийн зуны тэргүүн сарын 25-нд буюу Европын 1915 оны 5 дугаар сарын 25-ны өдөр Хятад улсыг төлөөлж Би Гуйфан, Чэнь Лу, Хаант Оросыг төлөөлж А.Я.Миллер, Монголыг төлөөлж Ширнэндамдин, Чагдаржав нар гарын үсэг зурж, '''франц, монгол, хятад, орос хэлээр 22 зүйлтэй гэрээг''' батлан тогтоогоод бичиг зүйлсийг солилцон уг бага хурлыг дуусгасан байна.


Хятадын талын мэдээгээр Гэрээ байгуулах явцад 48 удаа албан ёсоор, албан бусаар 40 уулзаж яриа хэлэлцээ явуулсан байна. Тэрбүү хэл хятадын тал монголын төлөөлөгчдийг албан ёсны бүрэн эрхт тал гэж үзэхээс татгалзаж байжээ. 

== Гэрээний үр дүн ==
Гэсэн хэдий ч Монголын дотоод хэрэгт Хятад, Орос хоёр улс оролцохгүй байхаар тогтсон төдийгүй Эзэн хаан, Засгийн газар, нутаг дэвсгэр, хил хязгаар, цэрэг зэргийг хэвээр байлгаж үлдээхээр болжээ. Мөн Хятад иргэдийг олноор суурьшуулахгүй байх, Орос, Хятадын цэргийг оруулахгүй байх, олон улстай худалдаа үйлдвэрийн хэргээр харилцах бүрэн эрхтэй байв. Энэ бүхнээс үзвэл Монгол улс нь үнэн хэрэгтээ бие даасан улсын шинжтэй оршин тогтнож байсан гэж үзэж болно. Гэрээний 2 дугаар зүйлд &quot;Гадаад Монголоос Дундад улсын сюзеренитетийг зөвшөөрөн хүлээв. Дундад, Орос хоёр улсаас Дундад улсын газрын нэгэн хэсэг болох Гадаад Монголын автономийг зөвшөөрөн хүлээв&quot; гэсэн нь өмнөх 1913 оны Орос-Хятадын тунхаглалыг улам лавшруулжээ. Харин 4 дүгээр зүйлд &quot;Гадаад Монголын богд Жибзундамба хутагт хааны цолыг Дундад Иргэн Улсын их Жунтангаас өргөмжилнө. Албан бичигт Дундад улсын оны цолыг Монголын арван хоёр жилт цаг улирлын тоотой хавсран хэрэглэнэ&quot; гэсэн нь Монголын төлөөлөгчдийн саналыг зарим ч атугай талаар харгалзсан гэж үзэж болно.

Автономит Монголын хил хязгаарыг тогтоохдоо &quot;Хүрээний сайд, Улиастайн жанжин, Ховдын сайдын захиргаанд агсан газрууд бөгөөд Дундад улстай нийлсэн хил болбоос зүүн зүгт Хөлөнбуйр, өмнө зүгт Дотоод Монгол, баруун өмнө зүгт Шинэ Газар /Шинжааныг хэлж байна/, баруун зүгт Илийн хязгаартай зааг нийлсэн Халхын дөрвөн аймаг ба Ховдын хязгаарын олон хошуудын хилээр буй&quot; гэжээ. үүнийг Ар Монголд автономит төдий эрх олгоод түүнд нэгдээд байсан Хөлөнбуйрын Баргыг салгаж &quot;тусгай район&quot; болгох, бусдыг нь ДИУ-ын ноёрхолд үлдээх болсон учраас нэгэнт тусгаар тогтноод 4 жил шахам болсон Монголын хувьд харгис үүрэг гүйцэтгэсэн гэж түүхч Л. Жамсран бичжээ.

Түүнчлэн гурван улсын гэрээ байгуулагдсаны дараа ДИУ Гадаад Монголын Засгийн газар дор дагаар орсон өвөр Монголчуудын ялыг бүрэн төгсөөр хэлтрүүлэн тэднийг нутаг буцаах ажлыг шуурхайлан хийхдээ Удай ван, Хайсан гүн нарыг Юань Шикай онцгой анхааран үзэж шагнан урамшуулж байв. Удай ванг уул хошуундаа урьдын хэргэм эрх мэдэлтэйгээ байхын хамт Монгол-Төвдийн Журганы зөвлөгч болгон жил тутам 12000 лан мөнгөний цалин өгөх болжээ. Хайсан гүнд улсын түшээ гүн цол олгож мөнгөн шагналаар шагнав.

Харин Нийслэл Хүрээний засгийн газар Хятадын худалдаачдаас Монголын нутаг дотор наймаа арилжаа хийхэд олон зүйлийн дотоодын гаалийн хураамж хураах, Хиагт-Хүрээ-Чуулалт хаалганы хооронд тавьсан телефон утасны өөрийн нутаг дах хэсгийг хөрөнгө болгон эзэмших зэрэг зарим эдийн засгийн нааштай заалтуудыг Хиагтын гэрээнд тусгасан байна.

Хиагтын 3 улсын гэрээний ач холбогдлыг түүхчид янз бүрээр дүгнэдэг. Түүхч Л.Жамсран &quot;Хиагтын гурван этгээдийн хэлэлцээр бол ДИУ, Монголын тусгаар тогтнолыг цуцалж бутарган захирах эрхийн үндэс болов&quot; гэжээ. Түүхч О.Батсайхан &quot;Гурван улсын Хиагтын гэрээгээр тодорхойлогдсон Монголын олон улсын улс төр эрх зүйн статус нь юуны өмнө хөрш хоёр их гүрэнтэйгээ харилцаагаа хөгжүүлэх үндэс болон тогтсон хэмээн үзэх нь бодит байдалд илүү зохицохсон билээ Цаашилбал, гурван улсын Хиагтын 1915 оны гэрээний олон улсын ач холбогдол нь Хятад, Орос, Монголыг хамарсан бүс нутгийн төлөв байдлыг төлөвшүүлсэн явдалд оршиж байв&quot; гэж дүгнэжээ.

Оросын түүхч С. Лузянин &quot;Орос-Монголын /1912/ болон Орос-Хятадын /1913/ хэлэлцээрүүд нь Монголын төрийг олон улсын харилцааны субьект болох үйл явцад түлхэц болсон төдийгүй Орос-Гадаад Монгол-Хятад гэсэн бүс нутгийн гурвалсан систем бий болоход үндэс болж өгсөн. ... Хиагтын гэрээний тогтолцоо нь нэг талаас Орос болон Хятадын хооронд бий болсон тэнцвэрийг, нөгөө талаас Гадаад Монголын бие даах боломж бололцооны түвшинг илтгэн харуулсан юм&quot; гэжээ.

== Гэрээний төслүүд ==
=== Монголын талын Гэрээний төслүүд ===

=== Оросын талын Гэрээний төслүүд ===
=== Хятадын талын Гэрээний төслүүд ===
Монгол Хятад Орос гурван улсын гэрээнд Хятадын талаас оруулсан төсөл /1914/
Болзоо зүйлийн эх бичиг

Их Дундад Иргэн Улсын Да Жунтан Юань, Их Орос улсын их Хуанди хийгээд Гадаад монголын Богд жибзундамба хутагт хан дурдая.
Дундад улс хийгээд Орос улсын, Гадаад монгол газар дор аху ашиг шимийн учир хийгээд тус бүр газрын эдүгээхийн төлвөөр үүсэн гарсан олон сэдэв учрыг хамт нийлэн зөвдөн тогтсугай хэмээн их Дундад Иргэн Улсын Да Жунтан тусгайлан дүтүн зэрэг бигүй ван Мишиг, улс дор суух бүрэн эрхтэй ерийн сайд Цан Лу-г томилж, Их Орос улсын их Хуанди тусгайлан гадаад явдлын түшмэл бөгөөд монгол газар дор суух Сүн Линзи, хянан зөвлөгч түшмэл Милерийг томилж, Гадаад монголын Богд жибзундамба хутагт хан тусгайлан Гадаад монголын дотоод явдлын дарга билигт гүн да лам Дашжав, эдийн явдлын дарга түшээт чин ван Чагдаржавыг томилж төлөө илэрхийлэгч болгосноо, тус тусын төлөө илэрхийлэгч нар бид бүрэн эрхийн тэмдэг бичгээ харилцан үзүүлсэн хойно зөвдөн тогтоох олон зүйлийг дорогш жагсаан бичив.

Нэгдүгээр зүйл

Гадаад монгол, Дундад Иргэн Улсын хоёрдугаар он арван нэгэн сарын тавны өдрийн Дундад, Орос хоёр улсын илэрхийлэн гаргасан бичиг зүйл хийгээд Дундад, Орос хоёр улсын харилцан солилцсон бичгийг мэдрэн хүлээх.

Хоёрдугаар зүйл

Дундад, Оросын илэрхийлэн гаргасан бичиг зүйлийн нэгдүгээр зүйл хийгээд Дундад,Оросын харилцан солилцсон бичгийн нэгдүгээр зүйлийн ёсоор Гадаад монгол гагцаар байгуулснаа устгаад, Дундад Иргэн Улсын эрхлэн захирах эрхийн доор байж, бас ч Дундад Иргэн Улсын хязгаарын доторх газар шорооны нэг анги газар болох, Дундад улс, Орос хоёр улсын илэрхийлэн гаргасан бичгийн хоёрдугаар зүйлийн ёсоор Гадаад монголыг өөртөө засах газар орон хэмээн мэдрэн хүлээмүй.

Гуравдугаар зүйл

Гэгээнийг нэрийтгэх цолыг Гадаад монголын Богд жибзундамба хутагт хан хэмээн Да Жунтангаас өргөмжилмүй.

Дөрөвдүгээр зүйл

Гадаад монгол төв дүрмийн албан бичиг, болзоо бичиг, тэмдэг бичгийн дээрээ Дундад Иргэн Улсын он тоог хэрэглэх, жич өнгө жилтний он тоог хавсруулан хэрэглэж болмуй.

Тавдугаар зүйл

Гадаад монголын олон хутагт лам, гадаад монголын ван гүнгүүдийн хэргэм цолыг басхүү Да Жунтангаас өргөмжилмүй. Нүүр золгон учрах хийгээд шинэлэхийн жишээний ёслолыг цөм хуучин ёсоор аваачиж пүнлүү мөнгө, шүүсний ам зэрэг зүйлийг басхүү хуучин ёсоор олгон өгмүй. Гадаад монголын чуулган дарга, хавсарсан жанжин засгуудыг басхүү Да Жунтангаас тушаан талбимуй.

Зургадугаар зүйл

Да хүрээний өөртөө засах засгийг явуулах яамнаа засгийн яам хэмээх нэр хийгээд алив журган яам хэмээн нэрийдэж болохгүй, захиран шийтгэх олон тушаалтныг цөм Дундад Иргэн Улсын түшмэл шууван болгон үзэж Гадаад монголоос сонгон томилох боловч Дундад газрын засгийн яамнаа өргөн мэдүүлж тушаан талбиулмуй. Шийтгэх бүхий хэрэг явдлаа тухай тухайдаа Дундад газрын даамал түшмэлдээ мэдүүлэх.

Долдугаар зүйл

Гадаад монголын хүмүүн иргэн зүй нь Дундад газрын улсын хурал дор сонгон өргөхийг эдлэх эрх буй.

Наймдугаар зүйл

Гадаад улс лугаа харилцан шийтгэх хэрэг явдлыг зүй нь Дундад газрын засгийн яам буюу эсхүл Дундад газрын засгийн яамны томилсон түшмэл шууван мэдэж шийтгэмүй. Гадаад монголын өөртөө засах эл яам шууд хүлээн шийтгэж болохгүй, Гэгээн дор гадаад улсын гадаадын явдлын түшмэлийг хүлээн авах хийгээд гадаадын явдлын түшмэл томилон гадаад улс дор явуулах эрх үл баймуй. Улсын хоорондох болзоо зүйлийг тогтоон байгуулах бүхүй эрхийг бүрэн бүхлээр Дундад газрын засгийн яам хамаармуй.

Есдүгээр зүйл

Гадаад монгол хэрэв дотроо самуурах учир буй бөгөөс Дундад газрын засгийн яам цэрэг томилон хамгаалмуй. Гадаад монголын өөртөө бэлтгэсэн цэргийг Дундад газрын засгийн яам эрхбиш чухал болгон үзэх үед дайчлан зарж болмуй. Гадаад монголын энгийн үед цэргийн хэргээ бодон тохируулах ба жич гадаад улсын хүмүүнийг залж хэрэгсээд цэргийн явдлаа туслан шийтгүүлэх дор урьдан Дундад газрын засгийн яамнаа мэдүүлж хянан тогтуулах.

Аравдугаар зүйл

Да хүрээнд хэрэг шийтгэх ихээхэн тушаалтан нэгэн хүмүүн суулгаж тухай тухай дор гагцаар Гэгээнд учрах эрх буй. Хамгаалах цэрэг гурван зуун нэр дагуулж болмуй. Улиастай, Ховд дор тус бүр нэг туслан шийтгэх ихээхэн тушаалтан нэгэн хүмүүн суулгаж хамгаалах цэрэг хоёр зуун нэр дагуулж болмуй. Хиагт дор нэгэн хэрэг шийтгэгч тушаалтан зохион суулгаж, хамгаалах цэрэг тавин нэр дагуулж болмуй. Бус газар дор арилжааны явдлыг үзэж бадрангуй болсон цагт Дундад улс зүй зохисыг үзэж хэрэг шийтгэгч түшмэл нэмэн томилон суулгаж болмуй. Газар бүрийн хамгаалах цэргийн тоог мөн тавин хүмүүнээр болгомуй.

Арваннэгдүгээр зүйл

Дундад улсын Гадаад монгол лугаа ийн үе үеийн судрын дээрх хамаатай хуучин дүрэм энэ удаагийн болзоо зүйлийг үл мөчөөрхөхийг хуучин ёсоор шийтгэмүй.

Арванхоёрдугаар зүйл

Нэгэн мянга есөн зуун арван хоёрдугаар он арван сарын хорин нэгний Орос улсын Гадаад монгол лугаа хэлэлцэн тогтсон арилжааны явдлын тусгай болзооны арван долоон зүйлийн эл бүхүй ашиг шимийг Дундад улсын хүмүүн иргэн нэгэн адилаар эдэлмүй.

Арван гуравдугаар зүйл

Дотоод газрын арилжааны иргэд басхүү хуучин ёсоор эл ашиг эрхийг эдэлмүй. Ямар үед боловч Дундад улс, Орос улс, Гадаад монгол хийгээд бус олон улсын гаралт бодисоор элдэв зүйлийн эд юм үйлдэн хийж зөөж гаргах, зөөж оруулах дор, хязгаараас гарах орох гааль тушаахыг байлгамуй. Жич өөрийн дураар худалдаа хийж, ямар зүйлийн гааль гувчуурыг боловч тушаахгүй болгомуй.

Арван дөрөвдүгээр зүйл

Гадаад монгол газар дор байх дотоод газрын арилжааны иргэдийг өөрийн дураар зугаа хийж явах, суух, нүүх эрхтэй болгомуй. Гадаад монголын өөртөө засах яам, хамгаалах тэмдэг бичиг ба хамгаалах тэмдэг бичиг лугаа нэгэн төлөвтэй албан бичгийг хүчирхэн хүлээн авахуулж болохгүй. Дотоод газрын арилжааны ардын суух газар, арилжааны буудал эд барааны пүүс хийгээд өөрөө суусан айл газрыг ямар үеийн, ямар хэрэг дор боловч Гадаад монголын түшмэл шуувангууд цөм халдаж болохгүй.

Арван тавдугаар зүйл

Дотоод газрын арилжааны ард, Гадаад монголын арилжааны хүмүүн лугаа иргэний хэрэг эрүүгийн хэргээр заргалдах хэргийг алин заалдсан, алин заалдагдсаныг үл бодон цөм дотоод газрын түшмэл шуувангаас шүүмүй. Жич эл гэрчийн хүмүүнийг дайчлан зарламуй. Дан гагц Гадаад монголын хүмүүний заалдах хэргийг болвоос өөртөө засах яамнаас шийтгэмүй. Дундад, Орос хоёр улсын хүмүүн иргэн Гадаад монгол газар дор иргэний хэрэг, эрүүгийн хэргээр заалдах хэргийг басхүү Түгээмэл Элбэгтийн наймдугаар оны Дундад, Орос хоёр улсын болзоо бичгийн долдугаар зүйлийн ёсоор шийтгэмүй.

Арван зургадугаар зүйл

Дотоод газрын арилжааны иргэд Гадаад монголын арилжааны иргэд лугаа өөр өөрийн ба хоршоо хурлын урьд өдөр дор тогтоосон хөрөнгийн хэрэг хийгээд өрийн явдлын олон зүйлийн хэрэг болзоог басхүү залгамжлан мөрдөн явж явцтай болгомуй.

Арван долдугаар зүйл

Дотоод газрын арилжааны иргэдийн Гадаад монголын алив газар дор байх угаас өөрийн дураар түрээслэн авсан таримал тариа бэлчээрлэх талбарыг басхүү залгамжлан явцтай болгомуй. Жич үрээр тариа авч тарих ба монгол хүмүүнийг элсэн тариулж болмуй.

Арван наймдугаар зүйл

Гадаад монголын алив газар дор угаас Дундад газрын олон албан яамны ерд бүхүй эд хөрөнгө хийгээд цогцлон байгуулсан харилцан нэвтрүүлэх албан газар зэргийн зүйл ба жич дотоод газрын арилжааны иргэдийн өөртөө бүхүй арилжааны хэрэг үнэн хөрөнгө хийгээд хувьны хүмүүний эд хөрөнгө ба цогцлон байгуулсан алив юмыг хуучин ёсоор эгүүлэн өгмүй. Хэрэв Гадаад монголын гагцаар байгуулахын учир тэр үед элдэв чигийн хорогдол алдагдлыг амссан буй болбол зүйгээр Гадаад монголын өөртөө засах яам зүй зохисоор төлж олгуулмуй.

Арван есдүгээр зүйл

Да хүрээний харьяат Хүйтэн зэргийн газрын алтан зоориноос уг дор Дундад, Орос хоёр улсын нийлэн шийтгэсэн нь басхүү залгамжлан шийтгэмүй. Гадаад монгол бас энэ ашиг шимийг хуваан эдэлж болмуй.

Хорьдугаар зүйл

Тус хязгаар газрын үйлдвэр арилжаа шууд золгох, алслан золгохыг бодохгүй, түүний холбогдол учир энэ хязгаар газрын гадна гарч хэрэв гадаад улсын хүмүүн лугаа гэр болзоо тогтоон байгуулах хэрэг буй болбоос зүйгээр Дундад газрын засгийн яамнаас шийтгэмүй. Түүний холбогдол учир тус хязгаар газрын гадна үл гарахыг болбоос тогтоон байгуулах бүхүй гэр болзоог Дундад газрын засгийн яамнаас хянан тогтоохгүй болбоос явц үгүй.

Хорин нэгдүгээр зүйл

Тус хязгаар газрын үйлдвэр арилжаа шууд золгох, алслан золгохыг бодохгүй, түүний холбогдол учир тус хязгаар газрын гадна гарсан эл бүхүй захиран шийтгэх эрхийг зүйгээр Дундад газрын засгийн яам баримуй. Тус хязгаар газрын гадна үл гарахыг нь өөртөө засах яам захирмуй.

Хорин хоёрдугаар зүйл

Төмөр зам, цахилгааны утас, яу жангийн явдлыг зүйгээр Дундад газрын засгийн яамнаас шийтгэмүй.

Хорин гуравдугаар зүйл

Халхын дөрвөн чуулганы Дотоод монголын олон чуулган лугаа нийлэх хил хязгаар хийгээд Ховдын артай лугаа нийлэх хил хязгаарыг зүйгээр Дундад газрын засгийн яамнаас тушаалтан томилон Гадаад монголын томилох түшмэл лугаа нийлэн байж дахин байцаан тогтоомуй.
Их Дундад Иргэн Улсын гуравдугаар он, даруй Орос улсын нэгэн мянга есөн зуун арван дөрвөн он
== Монгол Хятад Орос гурван улсын гэрээ (Батламжилсан эх) ==
=== Монгол Хятад Орос гурван улсын гэрээ (Батламжилсан эх-Монгол хэлээр) ===

=== Монгол Хятад Орос гурван улсын гэрээ (Батламжилсан эх-Орос хэлээр)&lt;ref&gt;АВПР, ф. Трактаты, 1915, д. 1956/414, лл. 1-12. Подлинник. Опубл: «Известия МИД», 1915, кн. V, стр. 6-12.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/China/XVII/1680-1700/Rus_kit_dog_prav_akt/121-140/135.htm 915 г. мая 25. — Кяхтинское трехстороннее соглашение России, Китая и Монголии об автономии Внешней Монголии]&lt;/ref&gt;===
1915 г., мая 25. — Трехстороннее соглашение России, Китая и Монголии об автономии Внешней Монголии.

Его императорское величество государь император и самодержец всероссийский, президент Китайской Республики и его святейшество богдо чжебцзун дамба хутухта хан Внешней Монголии, движимые искренним желанием разрешить общим соглашением разные вопросы, возникшие вследствие создавшегося во Внешней Монголии нового положения вещей, назначили своими уполномоченными:

его величество государь император и самодержец всероссийский: своего дипломатического агента и генерального консула в Монголии, действительного статского советника Александра Миллера;

президент Китайской Республики: генерала Би Гуй-фана и чрезвычайного посланника и полномочного министра в Мексике Чэнь Лу, и его святейшество богдо чжебцзун дамба хутухта, повелитель Внешней Монголии своих: помощника главного начальника юстиции эрдени чжонон бэйсэ Ширнин Дамдина и главного начальника финансов тушету Цин-вана Чакдурчжаба, которые, проверив свои полномочия, согласились между собой о нижеследующем:

Статья 1-я

Внешняя Монголия признает русско-китайскую Декларацию и ноты, обмененные между Россией и Китаем 23 октября 1913 года (5-го числа 11-го месяца 2-го года Китайской Республики).

Статья 2-я

Внешняя Монголия признает над собой сюзеренитет Китая. Россия и Китай признают автономию Внешней Монголии, составляющей часть китайской территории. [103]

Статья 3-я

Автономная Монголия не имеет права заключать с иностранными державами международных договоров, касающихся политических и территориальных вопросов.

Что касается политических и территориальных вопросов, относящихся к Внешней Монголии, то китайское правительство, обязуется сообразоваться со 2-й статьей нот, обмененных между Россией и Китаем 23 октября 1913 года (5-го числа 11-го месяца 2-го года Китайской Республики).

Статья 4-я

Титул «богдо чжебцзун дамба хутухта хан Внешней Монголии» жалуется президентом Китайской Республики, календарь коей применяется в официальных бумагах наравне с монгольским календарем с циклическими знаками.

Статья 5-я

Россия и Китай, согласно 2-й и 3-й статьям русско-китайской Декларации 23-го октября 1913 года (5-го числа 11-го месяца 2-го года Китайской Республики), признают за автономным правительством Внешней Монголии исключительное право ведать всеми делами своего внутреннего управления, а равно и заключать с иностранными державами международные договоры и соглашения по всем вопросам, касающимся торговли и промышленности автономной Монголии.

Статья 6-я

Согласно той же статье 3-ей Декларации, Россия и Китай обязуются не вмешиваться в существующий во Внешней Монголии автономный строй внутреннего управления.

Статья 7-я

При предусмотренном статьей 3-й вышеупомянутой Декларации Китайском сановнике в Урге будет состоять военный конвой численностью не больше 200 человек. При его помощниках в Улясутае, Кобдо и Монгольской Кяхте военные конвои не будут превышать 50 человек каждый. В случае назначения, по соглашению с автономным правительством Внешней Монголии, помощников китайского сановника в другие местности Внешней Монголии, военные конвои при них не будут превышать 50 человек каждый.

Статья 8-я

Императорское российское правительство не будет содержать при своем представителе в Урге больше 150 человек консульского конвоя. В других местностях Внешней Монголии, где уже имеются или будут основаны по соглашению с правительством автономной Внешней Монголии российские консульства или вице-консульства, военные конвои при них не будут превышать 50 человек каждый.

Статья 9-я

Во всех торжественных или официальных случаях китайскому сановнику предоставляется первое почетное место. Он имеет право, в случае надобности, представляться его святейшеству богдо чжебцзун дамба хутухте хану Внешней Монголии в отдельной частной аудиенции. Таким же правом частных аудиенций пользуется и императорский российский представитель. [104]

Статья 10-я

Китайский сановник в Урге и его помощники в разных местностях Внешней Монголии, предусмотренные статьей 7-й настоящего соглашения, имеют общий надзор за тем, чтобы деятельность автономного правительства Внешней Монголии и подчиненных ему властей но нарушала сюзеренных прав и интересов Китая и его подданных в автономной Монголии.

Статья 11-я

Территорию автономной Внешней Монголии составляют согласно 4-й статье нот, обмененных между Россией и Китаем 23 октября 1913 года (5-го числа 11-го месяца 2-го года Китайской Республики), области, находившиеся в ведении китайского амбаня в Урге, цзянцзюня в Улясутае и китайского амбаня в Кобдо, причем границей с Китаем служат границы хошунов четырех аймаков Халхи и Кобдоского округа сопредельных: на востоке — с Хулунбуирским округом, на юге — с Внутренней Монголией, на юго-западе с Синьцзянской провинцией и на западе — с Алтайским округом.

Формальное разграничение между Китаем и автономной Внешней Монголией будет произведено особой комиссией из делегатов России, Китая и автономной Внешней Монголии, причем к началу работ по разграничению будет приступлено не позже двух лет со дня подписания настоящего соглашения.

Статья 12-я

При ввозе китайскими купцами в автономную Внешнюю Монголию товаров любого происхождения таможенного обложения не устанавливается. Однако, китайские купцы будут уплачивать все установленные и могущие быть впредь установленными в автономной Внешней Монголии виды внутреннего торгового обложения, какие будут уплачиваться монголами автономной Внешней Монголии.

Купцы автономной Внешней Монголии, ввозящие во Внутренний Китай местные товары всякого сорта, равным образом уплачивают как установленные, так и могущие впредь быть установленными виды торгового обложения, наравне с китайскими купцами.

Иностранные же товары, ввозимые во Внутренний Китай из автономной Внешней Монголии, облагаются таможенными пошлинами, установленными Договором о сухопутной торговле 1881 года (7-го года правления Гуан-сюй).

Статья 13-я

Гражданские и уголовные дола, возникающие между китайскими подданными, проживающими в автономной Внешней Монголии, будут рассматриваться и решаться китайским сановником в Урге и его помощниками в других местностях автономной Внешней Монголии.

Статья 14-я

Гражданские и уголовные дела, возникающие между монголами автономной Внешней Монголии и проживающими в этой стране китайскими подданными, будут рассматриваться и решаться совместно китайским сановником в Урге и его помощниками в других местностях автономней Внешней Монголии или уполномоченными ими на то лицами и монгольскими властями, причем, если ответчиком или обвиняемым является китайский подданный, а истцом или обвинителем — монгол автономной Внешней Монголии, то совместное рассмотрение и решение дела происходит у [105] китайского сановника в Урге и его помощников в других местностях автономной Внешней Монголии; если же ответчиком или обвиняемым является монгол автономной Внешней Монголии, а истцом или обвинителем — китайский подданный, то дело тем же совместным порядком рассматривается и решается в монгольском присутственном учреждении. Виновные наказываются по своим собственным законам. Сторонам предоставляется право разрешать возникающие споры полюбовно, путем избрания посредников, выбранных из своей среды.

Статья 15-я

Гражданские и уголовные дела, возникающие между монголами автономной Внешней Монголии и проживающими в этой стране русскими подданными, рассматриваются и решаются порядком, указанным в 16-й статье русско-монгольского торгового Протокола 21 октября 1912 года.

Статья 16-я

Все судебные дела, гражданские и уголовные, возникающие в автономной Внешней Монголии между русскими и китайскими подданными, разбираются и решаются следующим порядком: в судебных делах, где истцом или обвинителем является русский подданный, а ответчиком или обвиняемым — китайский подданный, русский консул лично или через уполномоченное им самим лицо участвует в судебном заседании на равных правах с китайским сановником в Урге или его делегатом или его помощниками в других пунктах автономной Внешней Монголии. Русский консул или уполномоченное им лицо допрашивает в зале заседания истца и русских свидетелей, а ответчика и китайских свидетелей чрез китайского сановника в Урге или его делегата, или его помощников в других пунктах автономной Внешней Монголии; рассматривает представленные доказательства, требует обеспечения исков, заключения экспертов, если считает экспертизу необходимой для выяснения права сторон, и пр.; он участвует в постановлении и выработке решения, которое подписывает с китайским сановником в Урге или его делегатом или его помощниками в других местностях автономной Внешней Монголии; приведение же решения в исполнение лежит на обязанности китайских властей.

Китайский сановник в Урге и его помощники в других местностях автономной Внешней Монголии, равным образом, могут лично или через уполномоченных ими лиц присутствовать в российских консульствах при разборе дел, в которых ответчиком или обвиняемым является русский подданный, а истцом или обвинителем — китайский подданный. Приведение же решения в исполнение лежит на обязанности русских властей.

Статья 17-я

Ввиду того, что часть телеграфной линии Кяхта — Урга — Калган пролегает по территории автономной Внешней Монголии, решено, что означенная часть этой телеграфной линии составляет полную собственность автономного правительства Внешней Монголии. Подробности, касающиеся устройства на границе этой страны и Внутренней Монголии передаточной телеграфной станции, обслуживаемой китайскими и монгольскими чиновниками, а равно и вопросы о тарифе для передаваемых телеграмм, распределении доходов и пр., будут обсуждены и улажены особой технической комиссией из делегатов России, Китая и автономной Внешней Монголии.

Статья 18-я

Китайские почтовые учреждения в Урге и Монгольской Кяхте сохраняются на прежних основаниях. [106]

Статья 19-я

Автономное правительство Внешней Монголии отведет в полную собственность правительства Китайской Республики необходимые помещения для пребывания китайского сановника в Урге и его помощников в Улясутае, Кобдо и Монгольской Кяхте, равно как и состоящего при них подчиненного штата. Для конвоев упомянутых лиц будут отведены необходимые земельные участки вблизи мест их пребывания.

Статья 20-я

Китайский сановник в Урге и его помощники в других местностях автономной Внешней Монголии, равно как и состоящий при них подчиненный штат, пользуются монгольскими казенными почтовыми станциями применительно к постановлениям ст. 11 русско-монгольского торгового Протокола 21 октября 1912 года.

Статья 21-я

Постановления русско-китайских Декларации и нот 23 октября 1913 года, 5-го числа 11-го месяца 2-го года Китайской Республики, равно как и русско-монгольского торгового Протокола 21 октября 1912 года, остаются в полной силе.

Статья 22-я

Настоящее соглашение, написанное в трех экземплярах на русском, китайском, монгольском и французском языках, вступает в силу со дня его подписания. Из четырех текстов, по сличении оказавшихся согласными, руководствующим при толковании соглашения будет служить французский текст.

Заключено в Кяхте в 25-й день мая месяца 1915 года, что соответствует 7-му дню 6-го месяца 4-го года Китайской Республики.

С. П.	Би Гуй-фан	С. П.	А. Миллер.	С. П.	Ширнин Дамдин,
С. П.	Чэнь Лу.				Чакдурчжаб.

=== Монгол Хятад Орос гурван улсын гэрээ (Батламжилсан эх-Хятад хэлээр) ===
一九一五年六月七日，俄历一九一五年五月二十五日，恰克图。

大中华民国大总统，大俄罗斯帝国大皇帝，外蒙古博克多哲布尊丹巴呼图克图汗，诚愿将外蒙古因现势发生之各问题公同协商解决，各派全权专使如左：

大中华民国大总统特派都统衔毕桂芳、少卿衔上大夫驻墨西哥特命全权公使陈箓；大俄罗斯帝国大皇帝特派驻蒙古外交官兼总领事国务正参议官亚力山大密勒尔；外蒙古博克多哲布尊丹巴呼图克图汗特派司法副长额尔德尼卓囊贝子希尔甯达木定，财务长土谢图亲王察克都尔札布；为全权专使，各专使将所奉全权文凭互相校阅，俱属妥协，议定各款如下：

第一条 外蒙古承认民国二年十一月五日（俄历一千九百十三年十月二十三号）中俄声明文件及中俄声明另件。

第二条 外蒙古承认中国宗主权。中国、俄国承认外蒙古自治，为中国领土之一部分。

第三条 自治外蒙无权与各外国订立政治及土地关系之国际条约。凡关于外蒙古政治及土地问题，中国政府担任按照民国二年十一月五日（俄历一千九百十三年十月二十三日）中俄声明另件第二条办理。

第四条 外蒙古博克多哲布尊丹巴呼图克图汗名号受大中华民国大总统册封，外蒙古公事文件上用民国年历并得兼用蒙古干支纪年。

第五条 按照中华民国二年十一月五日（俄历一千九百十三年十月二十三号）中俄声明文件第二及第三两条，中国、俄国承认外蒙自治官府有办理一切内政并与各外国订立关于自治外蒙工商事宜国际条约及协约之专权。

第六条 按照声明文件第三条，中国、俄国担任不干涉外蒙古现有自治内政之制度。

第七条 中俄声明文件第三条所规定中国驻库伦大员之卫队，其数目不过二百名。该大员之佐理专员分驻乌里雅苏台、科布多及蒙古恰克图各处，每处卫队不过五十名。如与外蒙古自治官府同意在外蒙古他处添设佐理专员时，每处卫队不过五十名。

第八条 俄国政府遣派在库伦代表之领事卫队不过一百五十名，其在外蒙古他处已设或将来与外蒙古自治官府同意添设俄国领事署或副领事署时，每处卫队不得过五十名。

第九条 凡遇有典礼及正式聚会，中国驻库伦大员应列最高地位。如遇必要时，该大员有独见外蒙古博克多哲布尊丹巴呼图克图汗之权。俄国代表亦享此独见之权。

第十条 中国驻库伦大员及本协约第七条所指在外蒙古各地方之佐理专员得总监视外蒙自治官府及其属吏之行为，使其不违犯中国宗主权及中国暨其人民在自治外蒙古之各种利益。

第十一条 自治外蒙区域，按照民国二年十一月五日，俄历一千九百十三年十月二十三号，中俄声明另件第四条，以前库伦办理大臣、乌里雅苏台将军、科布多参赞大臣所管辖之境为限。其与中国界线，以喀尔喀四盟及科布多所属，东与呼伦贝尔，南与内蒙，西南与新疆省，西与阿尔泰接界之各旗为界。中国与自治外蒙之正式划界应另由中、俄两国及自治外蒙古之代表会同办理，并在本协约签字后二年以内开始会勘。

第十二条 中国商民运货入自治外蒙古，无论何种出产，不纳关税，但须按照自治外蒙古人民所纳自治外蒙古已设及将来添设之各项内地货捐一律交纳。自治外蒙商民运入中国内地各种土货亦应按照中国商民一律交纳已设及将来添设之各项货捐，但洋货由自治外蒙运入中国内地者，应按照光绪七年，一千八百八十一年，陆路通商条约所定之关税交纳。

第十三条 在自治外蒙古中国属民民、刑诉讼事件均由中国驻库大员及驻自治外蒙古各地方之佐理专员审理判断。

第十四条 自治外蒙古人民与在该处之中国属民民、刑诉讼事件均由中国驻库大员及驻自治外蒙古各地方之佐理专员或其所派代表会同蒙古官吏审理判断。如中国属民为被告者或加害人，自治外蒙古人民为原告者或被害人，则在中国驻库大员及驻自治外蒙古各地方之佐理专员处会同审理判断。如自治外蒙古人民为被告者或加害人，中国属民为原告者或被害人，亦照以上会同办法在蒙古衙门审理判断。犯罪者，各按自己法律治罪。两造有权各举仲裁，和平解决争议之事。

第十五条 自治外蒙古人民与在该处之俄国属民民、刑诉讼事件，均按一千九百十二年十月二十一号俄蒙商务专条第十六条所载章程审理判断。

第十六条

所有在自治外蒙古中、俄人民民、刑诉讼事件，均照以下规定审理判断。如俄国属民为原告或被害人，中国属民为被告者或加害人，俄国领事或亲往，或由其所派代表会审，与中国驻库大员或其代表或驻自治外蒙古各地方之佐理专员有同等权利。俄国领事或其所派代表在法庭审讯原告者及俄国证见人；其被告者及中国证见人经由中国驻库大员或其代表或驻自治外蒙古各地方之佐理专员间接审讯。俄国领事或其代表审查证据，追求偿债保证，如认为必要时，得请鉴定人证明两造事实之真伪，并与中国驻库大员或其代表或驻自治外

蒙古各地方之佐理专员会同拟定及签押判决词。中国官吏有执行判决之义务。

如俄国属民为被告者或加害人，中国属民为原告者或被害人，中国驻库大员及驻自治外蒙古各地方之佐理专员，或亲往，或由其所派代表，亦可在俄国领事署观审。俄国官吏有执行判决之义务。

第十七条 因恰克图、库伦、张家口电线之一段经过自治外蒙古境内，故议定将该段电线作为外蒙自治官府之完全产业。凡关于在内、外蒙交界设立中、蒙派员管理之转电局详细办法并递电收费章程及分派进款等问题，另由中国、俄国及自治外蒙古所派代表组织之特别专门委员会商定。

第十八条 中国在库伦及蒙古恰克图之邮政机关仍旧保存。

第十九条 外蒙自治官府给与中国驻库大员及驻乌里雅苏台、科布多、蒙古恰克图之佐理专员暨其属员人等必要之驻所，作为中华民国政府之完全产业，并为该大员等之卫队，在其住所附近处，给与必要之地段。

第二十条 中国驻库大员及驻自治外蒙古各地方之佐理专员暨其属员人等使用外蒙古台站时，可适用一千九百十二年十月二十一号俄、蒙商务专条第十一条之规定办理。

第二十一条 民国二年十一月五日，俄历一千九百十三年十月二十三号，中、俄声明文件，声明另件及一千九百十二年十月二十一号俄、蒙商务专条均应继续有效。

第二十二条 本约用中、俄、蒙、法四文合缮各三份，于签字日发生效力。四文校对无讹，将来文字解释，以法文为准。

大中华民国四年六月七日

俄历一千九百十五年五月二十五号

附一：中国专使致俄国专使照会

大中华民国会议外蒙事件全权专使毕、陈，为照会事：照得本日签定关于自治外蒙古之中俄蒙协约，本专使等奉有本国委任，以政府名义向贵专使声明如下：于本中、俄、蒙协约签字日，中华民国政府特准将所有附从外蒙自治官府之各蒙人，加恩完全赦罪，并准内外蒙人民照旧在该地方自由往来居住，蒙人前往库伦为宗教上之巡拜外蒙古博克多哲布尊丹巴呼图克图汗时，中华民国政府并不加以阻止。以上各节，相应照请贵专使查照。须至照会者。

附二：中国专使致俄国专使照会

为照会事：照得本日签定关于自治外蒙古之中俄蒙协约，本专使等奉有本国委任，以政府名义向贵专使声明如下：兹协议完备，按照中俄蒙协约第十七条所载，张家口、库伦、恰克图电线内，经由外蒙段落之各电局，应于中、俄、蒙协约签定后，最多不得过六个月，由中国局员划归蒙古局员管理；又，中、蒙电线连接点，应由该中俄蒙协约第十七条所载之专门委员会定之。以上各节，除由本专使照会外蒙古专使外，相应照请贵专使查照。须至照会者。

== Мөн үзэх ==

* [[Монгол-Төвөдийн гэрээ]] (1915 он)
* [[Ялтын уулзалт|Ялтын гэрээ]] (1945 он)
* [[ЗХУ-ДИУ-ын 1924 оны гэрээ]]
* [[Монгол-Оросын 1921 оны гэрээ]]
* [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ]]
* [[Монгол-Зөвлөлтийн харилцан туслалцах протокол]]

==Эшлэл==
&lt;references /&gt;
== Эх сурвалж ==
*Batsaikhan, O. The Last King of Mongolia, Bogdo Jebtsundamba Khutuktu. Ulaanbaatar: Admon, 2008, p.290-293 - ISBN 978-99929-0-464-0
*[https://www.academia.edu/12779988/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2015._%D0%A1%D1%82%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%B8%D0%B5_%D0%9A%D1%8F%D1%85%D1%82%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%81%D0%BE%D0%B3%D0%BB%D0%B0%D1%88%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_1915_%D0%B3._%D0%BC%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83_%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B5%D0%B9_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B5%D0%B9_%D0%B8_%D0%9A%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%B5%D0%BC_Kuzmin_S.L._2015._%D0%A1entenary_of_the_Kyakhta_Agreement_of_1915_between_Russia_Mongolia_and_China_ Kuzmin, S.L. Centenary of the Kyakhta Agreement of 1915 between Russia, Mongolia and China. – Asia and Africa Today (Moscow), 2015, no 4, p. 60-63]

{{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}

[[Ангилал:Эрх тэгш бус гэрээ]]
[[Ангилал:Монголын эрх зүй]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын гэрээ]]
[[Ангилал:Оросын Хаант Улсын гэрээ]]
[[Ангилал:Бүгд Найрамдах Хятад Улсын гэрээ]]
[[Ангилал:1915 оны улс төр]]
[[Ангилал:20-р зууны гэрээ]]</text>
      <sha1>ojayxni7ez9eu7zpnf13i1tofbtxchg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706551</id>
      <parentid>706548</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T06:05:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Монгол Хятад Орос гурван улсын гэрээ (Батламжилсан эх) */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67676" xml:space="preserve">{{Инфобокс Олон улсын гэрээ
| Titel         = Хятад, Орос, Монгол гурван улсын гэрээ&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/874 Монголын түүх (Н.Хишигт)]&lt;/ref&gt;
| Kurztitel     = Хиагтын гэрээ
| Abkürzung     = ХГ
| Logo          = 
| Datum         = [[1915 он]]ы [[5 сарын 25]]
| Ort           = [[Хиагт]], [[Оросын Хаант Улс]]
| Sprache       = [[Монгол хэл|Монгол]], [[Орос хэл|орос]], [[Хятад хэл|хятад]], [[Франц хэл|Франц]]&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| Fundstelle    = 
| Fundstelle (mongolisch) = 
| Vertragstyp   = Гурван улсын
| Rechtsmaterie = Эрх зүйн
| Unterzeichnung = 1915 оны 5-р сарын 25
| Ratifikation  = {{MNG-1911}}&lt;br /&gt;[[Файл:Flag of Russia.svg|border|20px]] [[Оросын Хаант Улс]]&lt;br /&gt;[[Файл:Flag of China (1912–1928).svg|border|20px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн Улс]]
| Bild          = Mongolia 1915.jpg
| Bildtext      = 1915 оны [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]ын нутаг дэвсгэр
}}
[[File:中俄蒙协约签订现场.jpg|thumb|300px|1915 оны Хиагтын 3 улсын гэрээнд гарын үсэг зурсны дараа, оролцсон төлөөлөгчид]]

'''Хиагтын гэрээ''' ({{lang-fr|L'accord tripartite de Kiakhta}},&lt;ref&gt;[https://www.jstor.org/stable/23656980 LES MOTS MONGOLS DANS UNE LISTE DE MARCHANDISES CHEZ GMELIN Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae Vol. 13, No. 1/2 (1961)]&lt;/ref&gt; {{lang-ru|Кя́хтинский догово́р}}) -1915 оны тавдугаар сарын 25-нд Хиагт хотод Монгол, Орос, хятадын төлөөлөгчдийн байгуулсан гэрээ.  Гурван улсын гэрээ нь колоничлол ид ноёрхож байсан цаг үед байгуулагдсан бөгөөд энэ үед их гүрнүүд бага буурай оронд өөрийн ашиг сонирхолыг тулган хүлээлгэдэг эрх тэгш бус зарчим үйлчилж байв. Хиагтын гэрээнээс өмнө, 1913 онд Орос, Хятад хоёр улс Монголын асуудлаар тусгай гэрээ байгуулаад байв. Тэрхүү гэрээгээр Монголын Хятадын эзэн эрхийн дор орших автномит улс байхаар тогтжээ. Гурван улсын хэлэлцээрээр хоёр тал үүнийгээ Монголын талд тулган хүлээлгэхийг гол зорилгоо болгосон билээ.

Гэрээг хэлэлцэх явцад 3 тал өөр өөрсдийн байр суурийг хатуу баримталж, санал ихээхэн зөрж байв. Тиймээс Хиагтын хэлэлцээр 1914.08.26-аас 1915.05.25 хүртэл бүтэн 9 сар сунжран үргэлжилжээ.

[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монгол Улс]]:
:Тусгаар тогтнолоо баталгаажуулах, Монгол улсад нэгдэхдээ илэрхийлсэн бусад Монголчуудаа өөртөө нэгтгэн авахыг зорьж байв.

[[Дундад Иргэн Улс|Хятад Улс]]:
:Монгол улсаар өөрөөр нь тусгаар тогтнолыг нь хүчингүй болгуулах, Ар, Өвөр Монголыг өөртөө нэгтгэж нэгэн хэсгээ болгох, Олноо өргөгдсөн оны цол, хаан гэдэг цолыг хэрэглэхгүй болгохыг зорив.

[[Оросын Хаант Улс|Орос Улс]]:
:Ар Монголд Хятадын эзэрхийллийг /сюзеренитет/ ёс төдий тогтоож, 1912 онд Монголтой хийсэн гэрээгээр олж авсан улс төр, эдийн засгийн байр сууриа алдахгүй нөлөөгөө бэхжүүлэхийг эрмэлзжээ.

Энэхүү Гурван улсын гэрээгээр Монгол улсын тусгаар тогтнол, бие даасан байдлыг хязгаарлаж, &quot;Өөртөө эзэрхэх Гадаад Монгол&quot;-ын хилийг зөвхөн [[Халх]] дөрвөн аймаг, [[Ховдын хязгаар|Ховдын хязгаараар]] зааглаж, Монголчууд нэгдмэл нэг улс болох үйл хэргийг хүчээр таслажээ. Ингэснээр Ар, Өвөр зэрэг Монголчууд саланги тусгаар оршиход хүрсэн. Мөн гэрээнд Гадаад монголын хил хязгаарыг ерөнхийдөө хаанаас хаа хүрэхийг тодорхойлоод, гарын үсэг зурснаас хойш 2 жилийн дотор гурван талын төлөөлөгчид оролцсон тусгай комисс нарийвчлан тодотгохоор тогтоожээ. Энэ заалт хэрэгжилгүй явсаар 1945 онд ЗСБНХУ, АНУ, Англи гурван их гүрний удирдагчдын Ялтын бага хурлын үеэр дайны дараах Гадаад Монголын (БНМАУ-ын) &quot;[[Статус-кво]]&quot;-г тухайн үеийн газар нутгийн байгаа хилээр нь тогтоох шийдвэр гарсан юм. 

== Талуудын төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүн ==
[[Файл:Map of Mongolia (1914) Korostovets, Ilyin's Cartographic Establishment.jpg|thumb|Монгол газрын зураг (1914)]]
Гурван этгээдээс томилсон төлөөлөгчдийн  бүрэлдэхүүн нь бас тэдний тус тусын зорилго, эрх ашгийг илтгэн харуулж байв. 

'''Монголын талаас''' Засгийн газрын бүрэн эрх барих төлөөлөгчдийн тэргүүнээр Дотоод яамны тэргүүн сайд, нэйс билигт, улсад туслагч гүн Ш.Дашжав, Сангийн яамны тэргүүн сайд түшээт чин ван Г.Чагдаржав, зөвлөх нараар Шүүх яамны дэд сайд засагт чин ван Удай, Цэргийн яамны эрхлэн зөвлөх сайд жүн ван Манлайбаатар Ж.Дамдинсүрэн, Гадаад яамны дэд сайд хичээнгүй гүн Цэрэндорж, гүн Жигжиджав, орчуулагч түшмэлээр гүн Цэнд, Цэвээн Жамсран, Цогт Бадамжав, эх зохиох түшмэлээр гүн Насандэжид нарын 4 хүнийг тус тус тохоон томилсон байна. Монголын төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд Халхын ноёдоос гадна Монголоос ирсэн Удай ван, Манлайбаатар Дамдинсүрэн, Цэнд, буриад угсааны Цэвээн Жамсран, Цогт Бадамжав нарыг оруулсан нийт Монгол үндэстний эрх ашгийг төлөөлүүлэх зорилго өвөрлөжээ гэж үзэхээс өөр аргагүй.

'''Хаант Оросын''' бүрэн эрх барих төлөөлөгчдийг 1913 оны 8 дугаар сараас Нийслэл Хүрээнд Ерөнхий консулаар томилогдон ирж ажиллаж байсан туршлагатай дипломат А.Я.Миллер тэргүүлж, зөвлөх нараар Хиагт дах оросын хилийн комиссар, Жанжин Штабын хурандаа А. Д. Хитров, Нийслэл хүүрээн дэх Оросын ЕКГ-ын дэргэдэх Оросын худалдаа, аж үйлдвэрийн яамны төлөөлөгч А.П.Болобан, нарийн бичгийн даргаар Бруннерт, барон Рэнне нар, орчууулагчаар Абидуев ажиллаж байв.

'''Хятадын талын''' бүрэн эрх барих төлөөлөгчдийн тэргүүнээр Хар мөрөн /Хэйлунцзян/ мужийн цэрэг, иргэний захирагчаар ажиллаж байгаад дуудагдан ирсэн генерал Би Гуйфан, зөвлөх нараар Мексикт Элчин сайдаар ажилаж байсан туршлагатай дипломат Чэнь Лу, Монгол-Төвдийн хорооны зөвлөх Чэнь И, нарийн бичгийн даргаар Ван Цзиньци, Фан Ци гуань нар, орчуулагчаар Фан Фынь, Фу Хай нар томилогджээ. Эдний дундаас Чэнь Лу, Чэнь И нар Хиагтын бага хурлын дараа Монголд суух ДИУ-ын төлөөний сайдаар тус тус томилогдон ажиллаж байсан бөгөөд ялангуяа Чэнь И гадаад Монголын автономийг устгах &quot;64 зүйлийн бичиг&quot; гэдгийг боловсруулж байснаараа онцлогтой. Би Гуйфан, Чэнь Лу нар Хиагтын бага хуралд оролцсон тухай дуртгалаа бичиж, Би Гуйфан 1928 онд, Чэнь Лу 1919 онд Шанхайд тус тус хэвлүүлжээ.

== Талуудын зорилго, хэрэгжсэн байдал ==
Хиагтын гэрээнд оролцсон '''Монгол улсын''' засгийн газар түүний бүрэн эрхт төлөөлөгчдийн тавьсан гол зорилго нь:
:1. 1911 онд тунхагласан улсынхаа тусгаар тогтнолоо баталгаажуулах
:2. Монгол Улсын Засгийн газрыг дэмжиж нэгдэхээ илэрхийлсэн Өвөр Монгол болон бусад Монгол үндэстэнээ өөрсөддөө хамааруулан нэгтгэх зорилго байсан.
Энэ зорилго хэрэгжсэн байдал нь:
:1. Монгол Улс Эзэн хаантай
:2. Үндэсний Засгийн газартай
:3. Өөрийн асуудлаа дотооддоо шийдэх эрхтэй
:4. Өөрийн цэрэгтэй
:5. Нутаг дэвсгэртэй
:6. Тусгайлан тогтоосон хил хязгаартай
:7. Хятад иргэдийг олноор оруулахгүй байх
:8. Бусад улсын цэргийг нутаг дэвсгэртээ байрлуулахгүй байх
:9. Худалдааны талаар Олон Улсын Гэрээ байгуулах эрхтэй болсон
:10. Дээрх эрхийг хэрэгжүүлэхэд Хаант Орос улс болон Хятад улс оролцохгүй байхаар тохиролцсон
:11. Уг гэрээгээр Монголын улс төр хязгаарлагдмал шинжтэй болсон ч гэрээний эхэд &quot;'''Улс'''&quot; гэдэг үгийг оруулахаар болсон.

Гурван улсын гэрээнд '''Хятадын Засгийн газар''' түүний бүрэн эрхийн төлөөлөгчдийн тавьсан зорилго нь:
:1. Ар, Өвөр Монголыг өөртөө бүрэн хамааруулж Манж Чин улсыг залгамжлагч улс гэж өөрийгөө үзэж Монгол үндэстэний талаарх бүх эрхийг өвлөн авч хадгалах. 
:2. Үүний тулд Хятад, Оросын Тунхагыг Монгол улсаар бүрэн хүлээн зөвшөөрүүлэх, Монголын тусгаар тогтнол оны цол хааны цолыг хэрэгсэхгүй болгох зэрэг зорилго тавьсан.
Хятадын тавьсан зорилго хэрэгжсэн байдал нь:
:1. Өвөр Монголыг өөртөө авч үлдэж чадсан
:2. Ар Монголын хувьд Орос болон Монголын хүчтэй ээсргүүцэл дээр тулгарч нэр төдий &quot;сюзернитет&quot; хэмээх эрхтэй үлдсэн
:3. Хэлэлцээрийн явцад Хятадын төлөөлөгчид Монголыг &quot;'''Улс'''&quot; гэж томъёолохыг эсэргүүцэж хэрэв ингэж бичвэл Хятад улсаас салсан болон хэмээн Монголыг тусгаар тогтнолоо устгаж Хятадын бүрэлдэхүүнд орохыг шаардсан ч бүтээгүй.

Гурван улсын гэрээнд оролцсон '''Оросын Засгийн газа'''р болон түүний бүрэн эрхт төлөөлөгчдийн тавьсан гол зорилго нь:
:1. 1911 оны Монголын үндэсний хувьсгалд тусалснаараа олж авсан улс төр, эдийн засгийн байр суурь, нөлөөгөө баталгаажуулах.
:2. Ар Монголыг өөрийн нөлөөний эрхшээлд голлосон улс болгохыг зорьсон.
Оросын талын тавьсан зорилго хэрэгжсэн байдал нь:
:1. Хиагтын хэлэлцээрийн эхний үеэр Хаант Орос улс Монгол улстай мөнгө зээлдүүлэх, буу зэвсгийн, төмөр зам байгуулах, цахилгаан мэдээний тухай 4 зүйлийн гэрээ байгуулсан нь Монголд олж авсан улс төр, эдийн засгийн байр сууриа бататгасан явдал байсан.
:2. Ар Монголд Хятадын Сувернитет эрхийг ёс төдий тогтоож өөрийн холбоотон болох Англи, Франц улсуудын хилийн талаар байр суурьтай сөргөлдөхгүй байхыг хичээж байсан.

== Гэрээ байгуулах үйл явц ==
Хуралдаан эхэлсэн 1914 оны 8 дугаар сарын 26-нд  хятадын талын бүрэн эрх барих төлөөлөгч 4 зүйлийн болзлыг тулган тавьсан байна. Үүнд: 1. Гадаад Монголын тал Хятад-Оросын тунхаглал, түүнд дагалдах баримт бичгийг мэдрэн хүлээх 2. Гадаад Монгол Дундад Иргэн Улсын захиргаан доторх нэгэн хэсэг буюу өөртөө засах орон гэдгээ зарлан мэдэгдэх, 3. Гадаад Монгол эзэн хааны цолоос татгалзах, Богд гэгээнийг нэрийдэх нэрийг Гадаад Монголын Жибзундамба хутагт хан хэмээн ДИУ-ын Да Жунтангаас /Ерөнхийлөгчөөс/ өргөмжлөх, 4. Гадаад Монгол олноо өргөгдсөн хэмээх он цагийн нэрийг хэрэглэж болохгүй, Дундад Иргэн Улсын оны нэрийг хэрэглэх гэжээ.

Өөрөөр хэлбэл, оны нэрээс эхлэн улсын нэр хүртэлх тусгаар тогтносон, бие даасан улсын хэрэглэдэг бүхий л бэлэг тэмдгийн чанартай боловч зарчмын чанартай асуудлуудаар Монголын талыг тулган шахаж тэднийг байр сууриа хамгаалан хатуу тэмцэхэд хүргэжээ. Тэд өөрсдийн байр суурийг хамгаалсан 6 зүйлийн мэдэгдэл гаргаж танилцуулсан байна.

Оросын бүрэн эрх барих төлөөлөгч Миллер асуудлыг зохицуулах үүднээс &quot;Гадаад Монгол бол тусгай автономит улс, энэ улсын хувьд Хятад зөвхөн сюзерен эрхийг эдэлнэ, энэ улсад Хятадын төв засгийн газраас үл хамааран өөрийн нутаг дэвсгэрийн хязгаар дотор өөрийн эрхийн хүрээнд ажиллах Засгийн газар байх ёстой&quot; гэж мэдэгджээ.

Ингээд Оросын төлөөлөгчийн саналаар 9 дэх хуралдаан дээр Оросын тал 21 зүйлтэй, Хятадын тал 23 зүйлтэй, Монголын тал 13 зүйлтэй төслүүдийг тарааж солилцсон байна. Чингэснээр талуудын байр суурь тодорхой болов. Монголын төлөөлөгчдийн тэргүүн эдгээртэй танилцаад Хүрээнд явуулсан цахилгаандаа &quot;Хятадын эхээс хүлээж авах зүйл нэгээхэн ч үгүй, Хятадын бичсэн нь хэтэрхий эзэрхэг, Оросын бичсэн нь бөөрөнхий&quot; хэмээн тодорхойлж байжээ.

Түүхч Л.Жамсран нэгэнт ийм зөрөөтэй гурван саналыг хэлэлцсэн учраас энэ гурвын зөвхөн нэгээр нь асуудлыг шийдэж чадахгүй нь мэдээж. Харин аль алины нь саналаас ямар нэг хэмжээгээр тусгаж дунджаар шийдэх, эсвэл хэлэлцээг бүрмөсөн орхиж, улс төрийн аргыг хэрэглэхгүй болох ийм л хоёр зам байсан байна гэж үзжээ. Хаант Орос дэлхийн нэгдүгээр дайнд нэгэнт татагдан орж хамаг анхаарал нь өрнө зүг хандаж байсан тул уг хэлэлцээг аль болох түргэн хугацаанд өөртөө ашигтайгаар шийдвэрлэх, ДИУ дэлхийн дайнд хэдүйгээр төвийг сахина гэж зарласан боловч Япон улс Шаньдуны нутгийг булаан эзэлж &quot;21 шаардлага&quot; гэгчийг тулган хүлээлгэх болсон нь мөн л хэлэлцээг түргэтгэх, гэхдээ Монголд байр сууриа бататгаж авахыг чармайж байв.

Иймд Орос, Хятадын тал Монголын Засгийн газрыг элдвээр шахамдуулахын зэрэгцээ Монголын бүрэн эрх барих сайд Дашжавыг &quot;Даан ч улс төрийн ёсыг мэдэхгүй&quot;, зөвлөгч манлайбаатар Дамдинсүрэнг &quot;омгорхог&quot; хэмээн үл ойшоох болсон тул Нийслэл Хүрээ тэднийг 1914 оны 11 дүгээр сард гэдрэг татаж, төлөөлөгчдийн тэргүүнээр Шүүх яамны дэд сайд Эрдэнэ жонон бэйс Ширнэндамдинг томилж гурван этгээдийн бага хурлыг хэвийн урсгалд оруулжээ.

Гурван этгээдийн маргаан мэтгэлцээн хоёр багц асуудал дээр төвлөрчээ. Эхнийх нь Монгол улсын нэр, Засгийн газар, хааны цол, он тооллыг хэрхэх талаар маргаж байв. Удаад нь Монгол улсын хил худалдаа, гааль татвар болон гурван улс хооронд иргэн зорчихтой холбогдсон асуудлууд багтаж байв. Ийнхүү Монгол улсын Олноо өргөгдсөний 5 дугаар он буюу хөхөгчин тахиа жилийн зуны тэргүүн сарын 25-нд буюу Европын 1915 оны 5 дугаар сарын 25-ны өдөр Хятад улсыг төлөөлж Би Гуйфан, Чэнь Лу, Хаант Оросыг төлөөлж А.Я.Миллер, Монголыг төлөөлж Ширнэндамдин, Чагдаржав нар гарын үсэг зурж, '''франц, монгол, хятад, орос хэлээр 22 зүйлтэй гэрээг''' батлан тогтоогоод бичиг зүйлсийг солилцон уг бага хурлыг дуусгасан байна.


Хятадын талын мэдээгээр Гэрээ байгуулах явцад 48 удаа албан ёсоор, албан бусаар 40 уулзаж яриа хэлэлцээ явуулсан байна. Тэрбүү хэл хятадын тал монголын төлөөлөгчдийг албан ёсны бүрэн эрхт тал гэж үзэхээс татгалзаж байжээ. 

== Гэрээний үр дүн ==
Гэсэн хэдий ч Монголын дотоод хэрэгт Хятад, Орос хоёр улс оролцохгүй байхаар тогтсон төдийгүй Эзэн хаан, Засгийн газар, нутаг дэвсгэр, хил хязгаар, цэрэг зэргийг хэвээр байлгаж үлдээхээр болжээ. Мөн Хятад иргэдийг олноор суурьшуулахгүй байх, Орос, Хятадын цэргийг оруулахгүй байх, олон улстай худалдаа үйлдвэрийн хэргээр харилцах бүрэн эрхтэй байв. Энэ бүхнээс үзвэл Монгол улс нь үнэн хэрэгтээ бие даасан улсын шинжтэй оршин тогтнож байсан гэж үзэж болно. Гэрээний 2 дугаар зүйлд &quot;Гадаад Монголоос Дундад улсын сюзеренитетийг зөвшөөрөн хүлээв. Дундад, Орос хоёр улсаас Дундад улсын газрын нэгэн хэсэг болох Гадаад Монголын автономийг зөвшөөрөн хүлээв&quot; гэсэн нь өмнөх 1913 оны Орос-Хятадын тунхаглалыг улам лавшруулжээ. Харин 4 дүгээр зүйлд &quot;Гадаад Монголын богд Жибзундамба хутагт хааны цолыг Дундад Иргэн Улсын их Жунтангаас өргөмжилнө. Албан бичигт Дундад улсын оны цолыг Монголын арван хоёр жилт цаг улирлын тоотой хавсран хэрэглэнэ&quot; гэсэн нь Монголын төлөөлөгчдийн саналыг зарим ч атугай талаар харгалзсан гэж үзэж болно.

Автономит Монголын хил хязгаарыг тогтоохдоо &quot;Хүрээний сайд, Улиастайн жанжин, Ховдын сайдын захиргаанд агсан газрууд бөгөөд Дундад улстай нийлсэн хил болбоос зүүн зүгт Хөлөнбуйр, өмнө зүгт Дотоод Монгол, баруун өмнө зүгт Шинэ Газар /Шинжааныг хэлж байна/, баруун зүгт Илийн хязгаартай зааг нийлсэн Халхын дөрвөн аймаг ба Ховдын хязгаарын олон хошуудын хилээр буй&quot; гэжээ. үүнийг Ар Монголд автономит төдий эрх олгоод түүнд нэгдээд байсан Хөлөнбуйрын Баргыг салгаж &quot;тусгай район&quot; болгох, бусдыг нь ДИУ-ын ноёрхолд үлдээх болсон учраас нэгэнт тусгаар тогтноод 4 жил шахам болсон Монголын хувьд харгис үүрэг гүйцэтгэсэн гэж түүхч Л. Жамсран бичжээ.

Түүнчлэн гурван улсын гэрээ байгуулагдсаны дараа ДИУ Гадаад Монголын Засгийн газар дор дагаар орсон өвөр Монголчуудын ялыг бүрэн төгсөөр хэлтрүүлэн тэднийг нутаг буцаах ажлыг шуурхайлан хийхдээ Удай ван, Хайсан гүн нарыг Юань Шикай онцгой анхааран үзэж шагнан урамшуулж байв. Удай ванг уул хошуундаа урьдын хэргэм эрх мэдэлтэйгээ байхын хамт Монгол-Төвдийн Журганы зөвлөгч болгон жил тутам 12000 лан мөнгөний цалин өгөх болжээ. Хайсан гүнд улсын түшээ гүн цол олгож мөнгөн шагналаар шагнав.

Харин Нийслэл Хүрээний засгийн газар Хятадын худалдаачдаас Монголын нутаг дотор наймаа арилжаа хийхэд олон зүйлийн дотоодын гаалийн хураамж хураах, Хиагт-Хүрээ-Чуулалт хаалганы хооронд тавьсан телефон утасны өөрийн нутаг дах хэсгийг хөрөнгө болгон эзэмших зэрэг зарим эдийн засгийн нааштай заалтуудыг Хиагтын гэрээнд тусгасан байна.

Хиагтын 3 улсын гэрээний ач холбогдлыг түүхчид янз бүрээр дүгнэдэг. Түүхч Л.Жамсран &quot;Хиагтын гурван этгээдийн хэлэлцээр бол ДИУ, Монголын тусгаар тогтнолыг цуцалж бутарган захирах эрхийн үндэс болов&quot; гэжээ. Түүхч О.Батсайхан &quot;Гурван улсын Хиагтын гэрээгээр тодорхойлогдсон Монголын олон улсын улс төр эрх зүйн статус нь юуны өмнө хөрш хоёр их гүрэнтэйгээ харилцаагаа хөгжүүлэх үндэс болон тогтсон хэмээн үзэх нь бодит байдалд илүү зохицохсон билээ Цаашилбал, гурван улсын Хиагтын 1915 оны гэрээний олон улсын ач холбогдол нь Хятад, Орос, Монголыг хамарсан бүс нутгийн төлөв байдлыг төлөвшүүлсэн явдалд оршиж байв&quot; гэж дүгнэжээ.

Оросын түүхч С. Лузянин &quot;Орос-Монголын /1912/ болон Орос-Хятадын /1913/ хэлэлцээрүүд нь Монголын төрийг олон улсын харилцааны субьект болох үйл явцад түлхэц болсон төдийгүй Орос-Гадаад Монгол-Хятад гэсэн бүс нутгийн гурвалсан систем бий болоход үндэс болж өгсөн. ... Хиагтын гэрээний тогтолцоо нь нэг талаас Орос болон Хятадын хооронд бий болсон тэнцвэрийг, нөгөө талаас Гадаад Монголын бие даах боломж бололцооны түвшинг илтгэн харуулсан юм&quot; гэжээ.

== Гэрээний төслүүд ==
=== Монголын талын Гэрээний төслүүд ===

=== Оросын талын Гэрээний төслүүд ===
=== Хятадын талын Гэрээний төслүүд ===
Монгол Хятад Орос гурван улсын гэрээнд Хятадын талаас оруулсан төсөл /1914/
Болзоо зүйлийн эх бичиг

Их Дундад Иргэн Улсын Да Жунтан Юань, Их Орос улсын их Хуанди хийгээд Гадаад монголын Богд жибзундамба хутагт хан дурдая.
Дундад улс хийгээд Орос улсын, Гадаад монгол газар дор аху ашиг шимийн учир хийгээд тус бүр газрын эдүгээхийн төлвөөр үүсэн гарсан олон сэдэв учрыг хамт нийлэн зөвдөн тогтсугай хэмээн их Дундад Иргэн Улсын Да Жунтан тусгайлан дүтүн зэрэг бигүй ван Мишиг, улс дор суух бүрэн эрхтэй ерийн сайд Цан Лу-г томилж, Их Орос улсын их Хуанди тусгайлан гадаад явдлын түшмэл бөгөөд монгол газар дор суух Сүн Линзи, хянан зөвлөгч түшмэл Милерийг томилж, Гадаад монголын Богд жибзундамба хутагт хан тусгайлан Гадаад монголын дотоод явдлын дарга билигт гүн да лам Дашжав, эдийн явдлын дарга түшээт чин ван Чагдаржавыг томилж төлөө илэрхийлэгч болгосноо, тус тусын төлөө илэрхийлэгч нар бид бүрэн эрхийн тэмдэг бичгээ харилцан үзүүлсэн хойно зөвдөн тогтоох олон зүйлийг дорогш жагсаан бичив.

Нэгдүгээр зүйл

Гадаад монгол, Дундад Иргэн Улсын хоёрдугаар он арван нэгэн сарын тавны өдрийн Дундад, Орос хоёр улсын илэрхийлэн гаргасан бичиг зүйл хийгээд Дундад, Орос хоёр улсын харилцан солилцсон бичгийг мэдрэн хүлээх.

Хоёрдугаар зүйл

Дундад, Оросын илэрхийлэн гаргасан бичиг зүйлийн нэгдүгээр зүйл хийгээд Дундад,Оросын харилцан солилцсон бичгийн нэгдүгээр зүйлийн ёсоор Гадаад монгол гагцаар байгуулснаа устгаад, Дундад Иргэн Улсын эрхлэн захирах эрхийн доор байж, бас ч Дундад Иргэн Улсын хязгаарын доторх газар шорооны нэг анги газар болох, Дундад улс, Орос хоёр улсын илэрхийлэн гаргасан бичгийн хоёрдугаар зүйлийн ёсоор Гадаад монголыг өөртөө засах газар орон хэмээн мэдрэн хүлээмүй.

Гуравдугаар зүйл

Гэгээнийг нэрийтгэх цолыг Гадаад монголын Богд жибзундамба хутагт хан хэмээн Да Жунтангаас өргөмжилмүй.

Дөрөвдүгээр зүйл

Гадаад монгол төв дүрмийн албан бичиг, болзоо бичиг, тэмдэг бичгийн дээрээ Дундад Иргэн Улсын он тоог хэрэглэх, жич өнгө жилтний он тоог хавсруулан хэрэглэж болмуй.

Тавдугаар зүйл

Гадаад монголын олон хутагт лам, гадаад монголын ван гүнгүүдийн хэргэм цолыг басхүү Да Жунтангаас өргөмжилмүй. Нүүр золгон учрах хийгээд шинэлэхийн жишээний ёслолыг цөм хуучин ёсоор аваачиж пүнлүү мөнгө, шүүсний ам зэрэг зүйлийг басхүү хуучин ёсоор олгон өгмүй. Гадаад монголын чуулган дарга, хавсарсан жанжин засгуудыг басхүү Да Жунтангаас тушаан талбимуй.

Зургадугаар зүйл

Да хүрээний өөртөө засах засгийг явуулах яамнаа засгийн яам хэмээх нэр хийгээд алив журган яам хэмээн нэрийдэж болохгүй, захиран шийтгэх олон тушаалтныг цөм Дундад Иргэн Улсын түшмэл шууван болгон үзэж Гадаад монголоос сонгон томилох боловч Дундад газрын засгийн яамнаа өргөн мэдүүлж тушаан талбиулмуй. Шийтгэх бүхий хэрэг явдлаа тухай тухайдаа Дундад газрын даамал түшмэлдээ мэдүүлэх.

Долдугаар зүйл

Гадаад монголын хүмүүн иргэн зүй нь Дундад газрын улсын хурал дор сонгон өргөхийг эдлэх эрх буй.

Наймдугаар зүйл

Гадаад улс лугаа харилцан шийтгэх хэрэг явдлыг зүй нь Дундад газрын засгийн яам буюу эсхүл Дундад газрын засгийн яамны томилсон түшмэл шууван мэдэж шийтгэмүй. Гадаад монголын өөртөө засах эл яам шууд хүлээн шийтгэж болохгүй, Гэгээн дор гадаад улсын гадаадын явдлын түшмэлийг хүлээн авах хийгээд гадаадын явдлын түшмэл томилон гадаад улс дор явуулах эрх үл баймуй. Улсын хоорондох болзоо зүйлийг тогтоон байгуулах бүхүй эрхийг бүрэн бүхлээр Дундад газрын засгийн яам хамаармуй.

Есдүгээр зүйл

Гадаад монгол хэрэв дотроо самуурах учир буй бөгөөс Дундад газрын засгийн яам цэрэг томилон хамгаалмуй. Гадаад монголын өөртөө бэлтгэсэн цэргийг Дундад газрын засгийн яам эрхбиш чухал болгон үзэх үед дайчлан зарж болмуй. Гадаад монголын энгийн үед цэргийн хэргээ бодон тохируулах ба жич гадаад улсын хүмүүнийг залж хэрэгсээд цэргийн явдлаа туслан шийтгүүлэх дор урьдан Дундад газрын засгийн яамнаа мэдүүлж хянан тогтуулах.

Аравдугаар зүйл

Да хүрээнд хэрэг шийтгэх ихээхэн тушаалтан нэгэн хүмүүн суулгаж тухай тухай дор гагцаар Гэгээнд учрах эрх буй. Хамгаалах цэрэг гурван зуун нэр дагуулж болмуй. Улиастай, Ховд дор тус бүр нэг туслан шийтгэх ихээхэн тушаалтан нэгэн хүмүүн суулгаж хамгаалах цэрэг хоёр зуун нэр дагуулж болмуй. Хиагт дор нэгэн хэрэг шийтгэгч тушаалтан зохион суулгаж, хамгаалах цэрэг тавин нэр дагуулж болмуй. Бус газар дор арилжааны явдлыг үзэж бадрангуй болсон цагт Дундад улс зүй зохисыг үзэж хэрэг шийтгэгч түшмэл нэмэн томилон суулгаж болмуй. Газар бүрийн хамгаалах цэргийн тоог мөн тавин хүмүүнээр болгомуй.

Арваннэгдүгээр зүйл

Дундад улсын Гадаад монгол лугаа ийн үе үеийн судрын дээрх хамаатай хуучин дүрэм энэ удаагийн болзоо зүйлийг үл мөчөөрхөхийг хуучин ёсоор шийтгэмүй.

Арванхоёрдугаар зүйл

Нэгэн мянга есөн зуун арван хоёрдугаар он арван сарын хорин нэгний Орос улсын Гадаад монгол лугаа хэлэлцэн тогтсон арилжааны явдлын тусгай болзооны арван долоон зүйлийн эл бүхүй ашиг шимийг Дундад улсын хүмүүн иргэн нэгэн адилаар эдэлмүй.

Арван гуравдугаар зүйл

Дотоод газрын арилжааны иргэд басхүү хуучин ёсоор эл ашиг эрхийг эдэлмүй. Ямар үед боловч Дундад улс, Орос улс, Гадаад монгол хийгээд бус олон улсын гаралт бодисоор элдэв зүйлийн эд юм үйлдэн хийж зөөж гаргах, зөөж оруулах дор, хязгаараас гарах орох гааль тушаахыг байлгамуй. Жич өөрийн дураар худалдаа хийж, ямар зүйлийн гааль гувчуурыг боловч тушаахгүй болгомуй.

Арван дөрөвдүгээр зүйл

Гадаад монгол газар дор байх дотоод газрын арилжааны иргэдийг өөрийн дураар зугаа хийж явах, суух, нүүх эрхтэй болгомуй. Гадаад монголын өөртөө засах яам, хамгаалах тэмдэг бичиг ба хамгаалах тэмдэг бичиг лугаа нэгэн төлөвтэй албан бичгийг хүчирхэн хүлээн авахуулж болохгүй. Дотоод газрын арилжааны ардын суух газар, арилжааны буудал эд барааны пүүс хийгээд өөрөө суусан айл газрыг ямар үеийн, ямар хэрэг дор боловч Гадаад монголын түшмэл шуувангууд цөм халдаж болохгүй.

Арван тавдугаар зүйл

Дотоод газрын арилжааны ард, Гадаад монголын арилжааны хүмүүн лугаа иргэний хэрэг эрүүгийн хэргээр заргалдах хэргийг алин заалдсан, алин заалдагдсаныг үл бодон цөм дотоод газрын түшмэл шуувангаас шүүмүй. Жич эл гэрчийн хүмүүнийг дайчлан зарламуй. Дан гагц Гадаад монголын хүмүүний заалдах хэргийг болвоос өөртөө засах яамнаас шийтгэмүй. Дундад, Орос хоёр улсын хүмүүн иргэн Гадаад монгол газар дор иргэний хэрэг, эрүүгийн хэргээр заалдах хэргийг басхүү Түгээмэл Элбэгтийн наймдугаар оны Дундад, Орос хоёр улсын болзоо бичгийн долдугаар зүйлийн ёсоор шийтгэмүй.

Арван зургадугаар зүйл

Дотоод газрын арилжааны иргэд Гадаад монголын арилжааны иргэд лугаа өөр өөрийн ба хоршоо хурлын урьд өдөр дор тогтоосон хөрөнгийн хэрэг хийгээд өрийн явдлын олон зүйлийн хэрэг болзоог басхүү залгамжлан мөрдөн явж явцтай болгомуй.

Арван долдугаар зүйл

Дотоод газрын арилжааны иргэдийн Гадаад монголын алив газар дор байх угаас өөрийн дураар түрээслэн авсан таримал тариа бэлчээрлэх талбарыг басхүү залгамжлан явцтай болгомуй. Жич үрээр тариа авч тарих ба монгол хүмүүнийг элсэн тариулж болмуй.

Арван наймдугаар зүйл

Гадаад монголын алив газар дор угаас Дундад газрын олон албан яамны ерд бүхүй эд хөрөнгө хийгээд цогцлон байгуулсан харилцан нэвтрүүлэх албан газар зэргийн зүйл ба жич дотоод газрын арилжааны иргэдийн өөртөө бүхүй арилжааны хэрэг үнэн хөрөнгө хийгээд хувьны хүмүүний эд хөрөнгө ба цогцлон байгуулсан алив юмыг хуучин ёсоор эгүүлэн өгмүй. Хэрэв Гадаад монголын гагцаар байгуулахын учир тэр үед элдэв чигийн хорогдол алдагдлыг амссан буй болбол зүйгээр Гадаад монголын өөртөө засах яам зүй зохисоор төлж олгуулмуй.

Арван есдүгээр зүйл

Да хүрээний харьяат Хүйтэн зэргийн газрын алтан зоориноос уг дор Дундад, Орос хоёр улсын нийлэн шийтгэсэн нь басхүү залгамжлан шийтгэмүй. Гадаад монгол бас энэ ашиг шимийг хуваан эдэлж болмуй.

Хорьдугаар зүйл

Тус хязгаар газрын үйлдвэр арилжаа шууд золгох, алслан золгохыг бодохгүй, түүний холбогдол учир энэ хязгаар газрын гадна гарч хэрэв гадаад улсын хүмүүн лугаа гэр болзоо тогтоон байгуулах хэрэг буй болбоос зүйгээр Дундад газрын засгийн яамнаас шийтгэмүй. Түүний холбогдол учир тус хязгаар газрын гадна үл гарахыг болбоос тогтоон байгуулах бүхүй гэр болзоог Дундад газрын засгийн яамнаас хянан тогтоохгүй болбоос явц үгүй.

Хорин нэгдүгээр зүйл

Тус хязгаар газрын үйлдвэр арилжаа шууд золгох, алслан золгохыг бодохгүй, түүний холбогдол учир тус хязгаар газрын гадна гарсан эл бүхүй захиран шийтгэх эрхийг зүйгээр Дундад газрын засгийн яам баримуй. Тус хязгаар газрын гадна үл гарахыг нь өөртөө засах яам захирмуй.

Хорин хоёрдугаар зүйл

Төмөр зам, цахилгааны утас, яу жангийн явдлыг зүйгээр Дундад газрын засгийн яамнаас шийтгэмүй.

Хорин гуравдугаар зүйл

Халхын дөрвөн чуулганы Дотоод монголын олон чуулган лугаа нийлэх хил хязгаар хийгээд Ховдын артай лугаа нийлэх хил хязгаарыг зүйгээр Дундад газрын засгийн яамнаас тушаалтан томилон Гадаад монголын томилох түшмэл лугаа нийлэн байж дахин байцаан тогтоомуй.
Их Дундад Иргэн Улсын гуравдугаар он, даруй Орос улсын нэгэн мянга есөн зуун арван дөрвөн он
== Монгол Хятад Орос гурван улсын гэрээ (Батламжилсан эх) ==
=== Монгол Хятад Орос гурван улсын гэрээ (Батламжилсан эх-Монгол хэлээр) ===

=== Монгол Хятад Орос гурван улсын гэрээ (Батламжилсан эх-Орос хэлээр) &lt;ref&gt;АВПР, ф. Трактаты, 1915, д. 1956/414, лл. 1-12. Подлинник. Опубл: «Известия МИД», 1915, кн. V, стр. 6-12.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/China/XVII/1680-1700/Rus_kit_dog_prav_akt/121-140/135.htm 915 г. мая 25. — Кяхтинское трехстороннее соглашение России, Китая и Монголии об автономии Внешней Монголии]&lt;/ref&gt;===

1915 г., мая 25. — Трехстороннее соглашение России, Китая и Монголии об автономии Внешней Монголии.

Его императорское величество государь император и самодержец всероссийский, президент Китайской Республики и его святейшество богдо чжебцзун дамба хутухта хан Внешней Монголии, движимые искренним желанием разрешить общим соглашением разные вопросы, возникшие вследствие создавшегося во Внешней Монголии нового положения вещей, назначили своими уполномоченными:

его величество государь император и самодержец всероссийский: своего дипломатического агента и генерального консула в Монголии, действительного статского советника Александра Миллера;

президент Китайской Республики: генерала Би Гуй-фана и чрезвычайного посланника и полномочного министра в Мексике Чэнь Лу, и его святейшество богдо чжебцзун дамба хутухта, повелитель Внешней Монголии своих: помощника главного начальника юстиции эрдени чжонон бэйсэ Ширнин Дамдина и главного начальника финансов тушету Цин-вана Чакдурчжаба, которые, проверив свои полномочия, согласились между собой о нижеследующем:

 Статья 1-я Внешняя Монголия признает русско-китайскую Декларацию и ноты, обмененные между Россией и Китаем 23 октября 1913 года (5-го числа 11-го месяца 2-го года Китайской Республики).

 Статья 2-я Внешняя Монголия признает над собой сюзеренитет Китая. Россия и Китай признают автономию Внешней Монголии, составляющей часть китайской территории. [103]

 Статья 3-я Автономная Монголия не имеет права заключать с иностранными державами международных договоров, касающихся политических и территориальных вопросов. Что касается политических и территориальных вопросов, относящихся к Внешней Монголии, то китайское правительство, обязуется сообразоваться со 2-й статьей нот, обмененных между Россией и Китаем 23 октября 1913 года (5-го числа 11-го месяца 2-го года Китайской Республики).

 Статья 4-я Титул «богдо чжебцзун дамба хутухта хан Внешней Монголии» жалуется президентом Китайской Республики, календарь коей применяется в официальных бумагах наравне с монгольским календарем с циклическими знаками.

 Статья 5-я Россия и Китай, согласно 2-й и 3-й статьям русско-китайской Декларации 23-го октября 1913 года (5-го числа 11-го месяца 2-го года Китайской Республики), признают за автономным правительством Внешней Монголии исключительное право ведать всеми делами своего внутреннего управления, а равно и заключать с иностранными державами международные договоры и соглашения по всем вопросам, касающимся торговли и промышленности автономной Монголии.

 Статья 6-я Согласно той же статье 3-ей Декларации, Россия и Китай обязуются не вмешиваться в существующий во Внешней Монголии автономный строй внутреннего управления.

 Статья 7-я При предусмотренном статьей 3-й вышеупомянутой Декларации Китайском сановнике в Урге будет состоять военный конвой численностью не больше 200 человек. При его помощниках в Улясутае, Кобдо и Монгольской Кяхте военные конвои не будут превышать 50 человек каждый. В случае назначения, по соглашению с автономным правительством Внешней Монголии, помощников китайского сановника в другие местности Внешней Монголии, военные конвои при них не будут превышать 50 человек каждый.

 Статья 8-я Императорское российское правительство не будет содержать при своем представителе в Урге больше 150 человек консульского конвоя. В других местностях Внешней Монголии, где уже имеются или будут основаны по соглашению с правительством автономной Внешней Монголии российские консульства или вице-консульства, военные конвои при них не будут превышать 50 человек каждый.

 Статья 9-я Во всех торжественных или официальных случаях китайскому сановнику предоставляется первое почетное место. Он имеет право, в случае надобности, представляться его святейшеству богдо чжебцзун дамба хутухте хану Внешней Монголии в отдельной частной аудиенции. Таким же правом частных аудиенций пользуется и императорский российский представитель.

 Статья 10-я Китайский сановник в Урге и его помощники в разных местностях Внешней Монголии, предусмотренные статьей 7-й настоящего соглашения, имеют общий надзор за тем, чтобы деятельность автономного правительства Внешней Монголии и подчиненных ему властей но нарушала сюзеренных прав и интересов Китая и его подданных в автономной Монголии.

 Статья 11-я Территорию автономной Внешней Монголии составляют согласно 4-й статье нот, обмененных между Россией и Китаем 23 октября 1913 года (5-го числа 11-го месяца 2-го года Китайской Республики), области, находившиеся в ведении китайского амбаня в Урге, цзянцзюня в Улясутае и китайского амбаня в Кобдо, причем границей с Китаем служат границы хошунов четырех аймаков Халхи и Кобдоского округа сопредельных: на востоке — с Хулунбуирским округом, на юге — с Внутренней Монголией, на юго-западе с Синьцзянской провинцией и на западе — с Алтайским округом. Формальное разграничение между Китаем и автономной Внешней Монголией будет произведено особой комиссией из делегатов России, Китая и автономной Внешней Монголии, причем к началу работ по разграничению будет приступлено не позже двух лет со дня подписания настоящего соглашения.

 Статья 12-я При ввозе китайскими купцами в автономную Внешнюю Монголию товаров любого происхождения таможенного обложения не устанавливается. Однако, китайские купцы будут уплачивать все установленные и могущие быть впредь установленными в автономной Внешней Монголии виды внутреннего торгового обложения, какие будут уплачиваться монголами автономной Внешней Монголии. Купцы автономной Внешней Монголии, ввозящие во Внутренний Китай местные товары всякого сорта, равным образом уплачивают как установленные, так и могущие впредь быть установленными виды торгового обложения, наравне с китайскими купцами. Иностранные же товары, ввозимые во Внутренний Китай из автономной Внешней Монголии, облагаются таможенными пошлинами, установленными Договором о сухопутной торговле 1881 года (7-го года правления Гуан-сюй).

 Статья 13-я Гражданские и уголовные дола, возникающие между китайскими подданными, проживающими в автономной Внешней Монголии, будут рассматриваться и решаться китайским сановником в Урге и его помощниками в других местностях автономной Внешней Монголии.

 Статья 14-я Гражданские и уголовные дела, возникающие между монголами автономной Внешней Монголии и проживающими в этой стране китайскими подданными, будут рассматриваться и решаться совместно китайским сановником в Урге и его помощниками в других местностях автономней Внешней Монголии или уполномоченными ими на то лицами и монгольскими властями, причем, если ответчиком или обвиняемым является китайский подданный, а истцом или обвинителем — монгол автономной Внешней Монголии, то совместное рассмотрение и решение дела происходит у [105] китайского сановника в Урге и его помощников в других местностях автономной Внешней Монголии; если же ответчиком или обвиняемым является монгол автономной Внешней Монголии, а истцом или обвинителем — китайский подданный, то дело тем же совместным порядком рассматривается и решается в монгольском присутственном учреждении. Виновные наказываются по своим собственным законам. Сторонам предоставляется право разрешать возникающие споры полюбовно, путем избрания посредников, выбранных из своей среды.

 Статья 15-я Гражданские и уголовные дела, возникающие между монголами автономной Внешней Монголии и проживающими в этой стране русскими подданными, рассматриваются и решаются порядком, указанным в 16-й статье русско-монгольского торгового Протокола 21 октября 1912 года.

 Статья 16-я Все судебные дела, гражданские и уголовные, возникающие в автономной Внешней Монголии между русскими и китайскими подданными, разбираются и решаются следующим порядком: в судебных делах, где истцом или обвинителем является русский подданный, а ответчиком или обвиняемым — китайский подданный, русский консул лично или через уполномоченное им самим лицо участвует в судебном заседании на равных правах с китайским сановником в Урге или его делегатом или его помощниками в других пунктах автономной Внешней Монголии. Русский консул или уполномоченное им лицо допрашивает в зале заседания истца и русских свидетелей, а ответчика и китайских свидетелей чрез китайского сановника в Урге или его делегата, или его помощников в других пунктах автономной Внешней Монголии; рассматривает представленные доказательства, требует обеспечения исков, заключения экспертов, если считает экспертизу необходимой для выяснения права сторон, и пр.; он участвует в постановлении и выработке решения, которое подписывает с китайским сановником в Урге или его делегатом или его помощниками в других местностях автономной Внешней Монголии; приведение же решения в исполнение лежит на обязанности китайских властей. Китайский сановник в Урге и его помощники в других местностях автономной Внешней Монголии, равным образом, могут лично или через уполномоченных ими лиц присутствовать в российских консульствах при разборе дел, в которых ответчиком или обвиняемым является русский подданный, а истцом или обвинителем — китайский подданный. Приведение же решения в исполнение лежит на обязанности русских властей.

 Статья 17-я Ввиду того, что часть телеграфной линии Кяхта — Урга — Калган пролегает по территории автономной Внешней Монголии, решено, что означенная часть этой телеграфной линии составляет полную собственность автономного правительства Внешней Монголии. Подробности, касающиеся устройства на границе этой страны и Внутренней Монголии передаточной телеграфной станции, обслуживаемой китайскими и монгольскими чиновниками, а равно и вопросы о тарифе для передаваемых телеграмм, распределении доходов и пр., будут обсуждены и улажены особой технической комиссией из делегатов России, Китая и автономной Внешней Монголии.

 Статья 18-я Китайские почтовые учреждения в Урге и Монгольской Кяхте сохраняются на прежних основаниях. [106]

 Статья 19-я Автономное правительство Внешней Монголии отведет в полную собственность правительства Китайской Республики необходимые помещения для пребывания китайского сановника в Урге и его помощников в Улясутае, Кобдо и Монгольской Кяхте, равно как и состоящего при них подчиненного штата. Для конвоев упомянутых лиц будут отведены необходимые земельные участки вблизи мест их пребывания.

 Статья 20-я Китайский сановник в Урге и его помощники в других местностях автономной Внешней Монголии, равно как и состоящий при них подчиненный штат, пользуются монгольскими казенными почтовыми станциями применительно к постановлениям ст. 11 русско-монгольского торгового Протокола 21 октября 1912 года.

 Статья 21-я Постановления русско-китайских Декларации и нот 23 октября 1913 года, 5-го числа 11-го месяца 2-го года Китайской Республики, равно как и русско-монгольского торгового Протокола 21 октября 1912 года, остаются в полной силе.

 Статья 22-я Настоящее соглашение, написанное в трех экземплярах на русском, китайском, монгольском и французском языках, вступает в силу со дня его подписания. Из четырех текстов, по сличении оказавшихся согласными, руководствующим при толковании соглашения будет служить французский текст. Заключено в Кяхте в 25-й день мая месяца 1915 года, что соответствует 7-му дню 6-го месяца 4-го года Китайской Республики.

С. П.	Би Гуй-фан	С. П.	А. Миллер.	С. П.	Ширнин Дамдин,
С. П.	Чэнь Лу.				Чакдурчжаб.

== Мөн үзэх ==

* [[Монгол-Төвөдийн гэрээ]] (1915 он)
* [[Ялтын уулзалт|Ялтын гэрээ]] (1945 он)
* [[ЗХУ-ДИУ-ын 1924 оны гэрээ]]
* [[Монгол-Оросын 1921 оны гэрээ]]
* [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ]]
* [[Монгол-Зөвлөлтийн харилцан туслалцах протокол]]

==Эшлэл==
&lt;references /&gt;
== Эх сурвалж ==
*Batsaikhan, O. The Last King of Mongolia, Bogdo Jebtsundamba Khutuktu. Ulaanbaatar: Admon, 2008, p.290-293 - ISBN 978-99929-0-464-0
*[https://www.academia.edu/12779988/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2015._%D0%A1%D1%82%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%B8%D0%B5_%D0%9A%D1%8F%D1%85%D1%82%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%81%D0%BE%D0%B3%D0%BB%D0%B0%D1%88%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_1915_%D0%B3._%D0%BC%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83_%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B5%D0%B9_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B5%D0%B9_%D0%B8_%D0%9A%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%B5%D0%BC_Kuzmin_S.L._2015._%D0%A1entenary_of_the_Kyakhta_Agreement_of_1915_between_Russia_Mongolia_and_China_ Kuzmin, S.L. Centenary of the Kyakhta Agreement of 1915 between Russia, Mongolia and China. – Asia and Africa Today (Moscow), 2015, no 4, p. 60-63]

{{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}

[[Ангилал:Эрх тэгш бус гэрээ]]
[[Ангилал:Монголын эрх зүй]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын гэрээ]]
[[Ангилал:Оросын Хаант Улсын гэрээ]]
[[Ангилал:Бүгд Найрамдах Хятад Улсын гэрээ]]
[[Ангилал:1915 оны улс төр]]
[[Ангилал:20-р зууны гэрээ]]</text>
      <sha1>giqfkegq50gsi1qapxc68wz1n9sad1y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мэргэн уулын байлдаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37147</id>
    <revision>
      <id>706510</id>
      <parentid>682237</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T00:07:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5293" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
|conflict=Баруун хилийн тулгаралтууд
|partof= [[Монгол-Хятадын хилийн дайнууд]]
|campaign=Мэргэн уулын байлдаан
|date=[[1948]] оны 5 сарын 28— 6 сарын 2
|place= [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]],[[Ховд аймаг]]
|casus=
|territory=
|result=Хятадын даалгавраар хийсэн хасагийн дээрэмчдийн халдагыг няцаасан
|combatant1=[[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|25px]] [[Монголын Ардын арми|Монголын хилийн цэрэг]]  &lt;br /&gt; [[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|25px]] [[Монгол ардын армийн Цэргийн агаарын хүчин|Агаарын цэргийн хүчин]]
|combatant2= [[Хятад улс]] &lt;br /&gt; [[Файл:Flag of the Republic of China Army.svg|25px]] [[Үндэсний Хувьсгалт Арми]] &lt;br /&gt;[[Файл:Flag of the Second East Turkestan Republic.svg|25px]] [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестан]]ы [[Хасагийн дээрэмчид]]
|commander1=[[Хорлоогийн Чойбалсан|Х.Чойбалсан]]&lt;br /&gt; [[Батын Дорж|Б. Дорж]] &lt;br /&gt; [[Матросын Зайсанов|М.Зайсанов]] &lt;br /&gt; Ш.Зонров
|commander2=[[Жан Жижун]]&lt;br /&gt; Ма Чэнсян &lt;br /&gt; Ма Шижэнь &lt;br /&gt; [[Оспан батыр]] &lt;br /&gt; [[Оспаны баатар Сагадай]]
|strength1= 150 хилийн цэргийн офицер, хилчид
|strength2= Оспаны алдартай 22 баатар
|casualties1= 4 хүн алагдсан
|casualties2= 10 баатар алагдсан, бусад нь зугатсан
}}
'''Мэргэн уулын байлдаан'''  — [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын хилийг зөрчин [[Тайвань|Хятад]] болон [[Оспан батыр|Оспан]]ы хасагийн дээрэмчдийн хийсэн удаа дараагийн зэвсэгт халдалагуудын нэг юм.

== Түүх ==
Хүйтэн ширүүн хаврын 1948 оны тавдугаар сарын 27-ноос 28-нд шилжих шөнө [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]-ын хилийг [[Багахавтаг]]ийн чиглэлээр [[Оспан батыр|Оспан]]ы дээрэмчид нэвтрэн нутгийн гүнд 70 орчим километр цөмөрч, [[Мэргэн уул]]анд бүгсэн байна. Энэхүү [[хасагийн дээрэмчид]] нь Оспаны шилдэг 22 [[баатар]] гэдэг нь байсан бөгөөд тэд нарт Оспан өөрийн биеэр &quot;Монголын хилийн цэргийнхнийг довтлон амьд хэл барьж ирэх, тэр тусмаа хилийн цэргийн даргыг барьж ирэх&quot; даалгавар өгсөн байна. Энэ удаа Оспаны шилдэг 22 баатрыг [[Сагадай]] хэмээх эр толгойлж явсан ба тэр нь Монголын тусгай даалгавар биелүүлж явсан тагнуулч хүн байжээ. 
Хасагийн дээрэмчдийг хил нэвтэрсэн мэдээ авсан [[хилийн застав]], сумангийн захирагч нар яаралтай бүслэн устгах шийдвэр гарган Мэргэн уулын зүг хөдөлсөн байна. Хилийн цэргийн хүчин Мэргэн уулыг бүслэн дайралт хийсэн байна. Тулалдааны үед Оспаны баатар 10 хүнийг устгасан ба үлдсэн нь зугатаасан байна.
Энэ тулгаралтанд ахмад [[Самданжамцын Лхагвадорж|Лхагвадорж]], [[хилчин Халтмаа]] нарын 4 хүн баатарлагаар тулалдан амь үрэгдсэн байна.  

== Мөн үзэх ==
* [[Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн]]
* [[Бага хавтагийн хилийн тулгаралт]]
* [[Монголын Баруун хил хамгаалалтын түүх]]

== Урлагийн бүтээл ==
*[[Босго тотго]] олон ангит уран сайхны түүхэн кино. МНВ телевизийн бүтээл.2013 он
*[[Хил дээр]] Монголын уран сайхны кино.
*Ц.Уламбаяр. Дархан хилийн манаа. тууж

[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Хил хамгаалалтын түүх]]
[[Ангилал:Монголын хилийн цэрэг]]
[[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]]
[[Ангилал:Баруун Монголын хилийн тулгаралтууд]]
[[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын оролцсон дайн тулаан]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын хилийн мөргөлдөөнүүд]]</text>
      <sha1>sr80o9aeb4zq8vqe91z5aw7htx2oepa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тан улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37454</id>
    <revision>
      <id>706507</id>
      <parentid>698176</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T23:56:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7992" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    =
|албан_ёсны_нэр                = '''Тан улс'''&lt;br&gt;唐
|богино_нэр                    = Тэн улс
|далбааны_зураг                .
|сүлдний_зураг                 =
|сүлдний_төрөл                 =
|үндэсний_уриа                 =
|үндэсний_дуулал               =
|газрын_зураг                  = Tang Empire.gif
|нийслэл_хот                   = [[Шиань]] (618-904)&lt;br/&gt; [[Луоян]] (904-907)
|хамгийн_том_хот               = 
|албан_ёсны_хэл                = [[Дундад эртний Хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = 
|үндэс_язгуур                  = 
|үндэс_язгуур_он               = 
|засаглалын_хэлбэр             = Хаант засаглал
|удирдагчийн_цол1              = 618-626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Тан Гаозу]]
|удирдагчийн_цол2              = 904-907
|удирдагчийн_нэр2              = [[Тан Ай ди]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 618-907
|тогтносон_үйл_явдал1          = Тан улс байгуулагдав
|үйл_явдалын_огноо1            = 618 оны 6 сарын 26
|тогтносон_үйл_явдал2          = [[У Зэтянь]] хатан хааны ноёрхол
|үйл_явдалын_огноо2            = 690-705
|тогтносон_үйл_явдал3          = Тан улс мөхөв
|үйл_явдалын_огноо3            = 907 оны 6 сарын 1
|газар_нутаг_эрэмбэ            =
|газар_нутаг_км2               = 5,400,000 км²
|нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс=
|усны_эзлэх_хувь               =
|газар_нутаг_бусад             =
|газар_нутаг_бусад_нэр         =
|хүн_амын_тооцоо               =
|хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс   =
|хүн_ам_тооцоолсон_он          =
|хүн_амын_тооллого             = 80,000,000
|хүн_ам_тоолсон_он             = 9-р зуун
|хүн_ам_бусад_нэр              =
|хүн_ам_бусад                  =
|хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2     =
|хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс   =
}}

'''Тан улс''' нь [[Хятад]]ын түүхэнд 618-907 оны хооронд оршиж байсан хамгийн хүчирхэг улсуудын нэг юм. Түүхчид &quot;Тан&quot; улсыг бас эхний үе болон сүүлчийн үе гэж хуваадаг бөгөөд тэр нь [[Ань Лушаны бослого|Ань Лушаны бослого]]ор зааг болгодог байна. Тан улсын эхний үе нь хөгжин мандсан үе, сүүлчийн үе нь доройтон буурсан үе болно.

== Түүх==
{{Хятадын түүх}}
Тан улсын Гао Зу хаан нь Тан улсыг үндэслэн байгуулж, Тан улсын [[Тан Тайзун]] хаан нь арван жилийн дайнаар нэгдлийн их үйлсийг биелүүлсэн билээ. Сюань у мэний хэрэг хувьслын дараа, Ли Ши минь хаан ширээнээ суугаад, улс орноо засан хөтлөх талаар чармайж ажилласнаар &quot;Тан улс&quot; нь Хятадын феодалын нийгмийн түүхэнд урьд өмнө гарч байгаагүй цэцэглэн хөгжсөн үе болсон байна. Ялангуяа “Жэнь гуаний засаглал”-аар дамжиж, улс төр, эдийн засаг, соёл зэрэг олон талаар бүр тухайн үеийн дэлхийн тэргүүний төвшинд хүрсэн байжээ. Түүнээс хойш, Тан улсын [[Тан Сюаньзун]] хааны үед бас “Кай юаний мандлын үе”-д орж, улс гүрэн нь хүчирхэгжин, ард иргэд нь чинээлэг амьдралтай болж, амар тайван сайхан цаг үе дахин илэрсэн байлаа. Тан улсын Кай Юаний хөгжил цэцэглэлтийн үе бол Сүй улсын сүүлчийн их дайны дараа дахин төр улсаа засах үед тохиосон бөгөөд түүний тулд зуу шахам жилийн бартаат замыг туулсан байдаг. Тан улсын оргил үеийн “их нэгдэл” Хань улсын дараа бий болсон анхны томоохон нэгдэл учраас түүхэнд “Хань Тан” гэж хамтатган нэрлэгддэг байна. Хань, Тан улсын үед урьд өмнө байгаагүй их нэгдэл болсон явдал Хятадын нутаг дэвсгэр өргөжин тэлсэн чухал хоёр түүхэн цаг үе байлаа. Тан улсын үед баруун хойш [[Түрэг улс|Түрэг]]ийг, зүүн хойш [[Когурё]] улсыг бүрэн ялж, Аньши болон Аньдүнгийн цэргийн хамгаалалтын фү байгуулсан юм. Кай Юаний хөгжлийн үед нутаг дэвсгэрийн хэмжээ нь Баруун Хань улсын үеэс хол давсан юм. Мөн Хар мөрөнд Хэйшүй хянан захирах фү байгуулж, зүүн хойд нутгийг захирах болов. Гэвч мөн үед бас Ань Лушаны бослого гарсан бөгөөд түүнээс эхэлж Тан улс буурах тийшээ хандсан байв.

== Соёл==
[[Файл:Westerner on a camel.jpg|thumb|100px|Тан улсын гурван өнгөт ваар]]
Тан улсын үед уран зохиол ихэд хөгжиж нэн ялангуяа яруу найраг өндөр амжилтанд хүрсэн юм. Тэр үеийн Чэнь Зы-Ан, [[Ли Бай]], Дүфү, Бай Жюй-И, Юаньжэнь, Ли Шан-Ин, Дүмү нар эртний Хятадын хамгийн сод яруу найрагчид билээ. Хань-Юй, Лю Зүн-Юаний сэдсэн эртний бичгийн хөдөлгөөн хожмын хүмүүст гүн гүнзгий нөлөө үзүүлсэн бол Янь Жэньчиний уран бичлэг, Янь Либэнь, Ү Даоз, Ли Сышюнь, Ванвэй нарын уран зураг, “Шидэт сахиулсны бүжиг” зэрэг бүжгээс гадна агуйн урлаг өнөө үед уламжилж ирсэн байна. Шинжлэх ухааны хөгжлийн хувьд Хятадын эртний дөрвөн их нээлтийн хоёрыг нь буюу бараар хэвлэх арга, дарь хийх технологийг тэр үед нээсэн юм.&lt;ref  name=&quot;Тан&quot;&gt;[http://mn.cctv.com/2016/10/09/ARTIyYNXHIvBaJzVj5Q1hOyq161009.shtml Сүй, Тан улсын түүхээс]&lt;/ref&gt;

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Сүй улс]]
|он=618-690
|албан_тушаал=Их Тан улс
|дараа=[[У Зе Тянь|У Зе Тяний Жоу улс]]
}}
{{залгамжлал
|өмнө=[[У Зе Тянь|У Зе Тяний Жоу улс]]
|он=705-907
|албан_тушаал=Их Тан улс
|дараа =[[Таван улс, арван ханлигийн үе]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Тан улс| ]]</text>
      <sha1>tebcgdtuo0m0r6d0pnb7dkr7vg8ooo4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Got7</title>
    <ns>0</ns>
    <id>38841</id>
    <revision>
      <id>706478</id>
      <parentid>675468</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:48:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.9.40.71</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5403" xml:space="preserve">''GOT7'' буюу ([[Солонгос хэл|Солонгос]]: 갓세븐 ) нь [[JYP Entertainment]]-аас гаргасан солонгос, хятад, америк, тайланд долоон гишүүний бүрэлдэхүүнтэй, [[Өмнөд Солонгос]]ын хөвгүүдийн хамтлаг юм.

Анх 2014 оны 1 -р сарын 14-нд '''''Girls Girls Girls''''' дуугаар debut хийсэн бөгөөд 2015 онд гаргасан '''If you do''' хэмээх дуугаараа анхны ялалтаа авч байжээ. 

Fandom нэршил нь Ahgase буюу IGOT7 юм.

2021 оны 1-р сарын 19-нд JYP Entertainment-аас 7 гишүүн 7-уулаа гарч гэрээгээ цуцалсан. Гэсэн хэдий ч үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлж, хамтлаг тарахгүй хэмээн зарласан юм.

==Гишүүд==

===Жэйби ([[JB|JayB]])===

Им Жэ-Бом ([[Солонгосоор]]: 임재범) нь 1994 оны 1 сарын 6-нд [[Өмнөд Солонгос]] улсад төрсөн. Хамтлагийн ахлагч, гол хоолой, дэд бүжигчин. Мөн жэйб нь хамтлагийн Жинёнтой нэгдсэн &quot;JJ Project&quot; гэх хамтралтай бөгөөд тэд дэбүтээсээ өмнө &quot;Dream High2&quot; кинонд тоглож жүжигчний гараагаа эхэлсэн юм.

===Марк ([[Марк Туан|Mark]])===

Марк И-Эн Туан ([[Тайвань|Тайванаар]]: 段宜恩) нь 1993 оны 9 сарын 4-нд [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-ын [[Лос-Анжелес]]т төрсөн. Хамтлагийн гол реппер, нүүр царай, дэд бүжигчин. 

===Жэксон ([[Jackson]])===

Жэксон Ван ([[Хятадаар]]: 王嘉爾) нь 1994 оны 3 сарын 28-нд [[Хонконг]]од төрсөн. Хамтлагийн дэд реппер, хоолой, дэд бүжигчин. 

===Жинён ([[Jinyoung]])===

Пак Жинён ([[Солонгосоор]]: 박진영) нь 1994 оны 9 сарын 22-нд [[Өмнөд Солонгос]] улсад төрсөн. Хамтлагийн дэд хоолой, бүжигчин. Тэрбээр нийт 7 кинонд гол болон туслах дүр бүтээсэн байдаг. Кинонд бүтээсэн анхны дүр нь &quot;DREAM HIGH 2&quot; буюу &quot;Мөрөөдлөөс ч илүү 2&quot; киноны Жан И-бун юм. Хамгийн сүүлд (2019 он) &quot;HE IS PSYCHOMETRIC&quot; гэх кинонд тоглосон ба гол дүрийн И Ан гэх дүрийг амжилттай бүтээсэн. Гэр бүлийн хувьд гэвэл аав ээж хоёр эгчтэй. Анх 2009 онд хамтлагийн ахлагч JB-тэй хамтдаа JYP энтэртайнмэнтэд трэйний болсон.

===Ёнжэ ([[Youngjae]])===

Чүэ Ёнжэ ([[Солонгосоор]]: 최영재) нь 1996 оны 9 сарын 17-нд [[Өмнөд Солонгос]] улсад төрсөн. Хамтлагийн гол хоолой.

===Бэмбэм ([[BamBam]])===

Канпимок Бувакул ([[Тайланд|Тайландаар]]: กันต์พิมุกต์ ภูวกุล) нь 1997 оны 5 сарын 2-нд [[Тайланд]] улсад төрсөн. Хамтлагийн туслах реппер, бүжигчин. 

===Югём ([[Yugyeom]])===

Ким Югём ([[Солонгосоор]]: 김유겸) нь 1997 оны 11 сарын 17-нд [[Өмнөд Солонгос]] улсад төрсөн. Хамтлагийн гол бүжигчин, дэд хоолой. 

==Баримтууд==
/'''Зарим''' амжилтуудаас/

* Эхний долоо хоногтоо 175 мянган цомог борлуулсан анхны хамтлаг
* Billboard albums chart-д 4 удаа 1-рт
* MAMA Worldwide favorite artist 
* Best worldwide Act 2016 (MTV EMA)
* 2017 онд Genie chart-д хамгийн их хайгдсан дуу /You Are/
* 18 орны iTunes chart-д нэгт жагссан album 7for7 
* World Kpop star
* Fandom буюу IGOT7 ( Ahgase) 2 удаа шилдэг фэндом шагналыг хүртсэн
* Жилийн шилдэг цомог Flight Log: Turbulance /2017 Goan Chart Music Awards/
* Latin America popularity Awartds /2018 Annual Soompi Awards/
* 80 жилийн түүхэнд Америкийн NBC tv үндэсний телевизээр өөрсдийнхөө дууг /англиар/ дуулсан анхны бөгөөд цор ганц кпоп хамтлаг. 
* New York-н Barclays Center-т тоглолтоо хийсэн анхны кпоп хамтлаг
* Eyes on you Worldwide iTunes Album Chart-н нэгт орсноор хоёр цомог нь уг чартын нэгт орсон анхны кпоп хамтлаг

==Цомог==
Only Korean albums 

* Got it 
* Got love
* Identify 
* Just Right 
* Mad
* Mad winter edition 
* Flight Log : Departure
* Flight Log: Turbulance 
* Flight Log: Arrival 
* 7for7 
* Present: You 
* Present: You&amp;Me
* Eyes on you
* Spinning top
* Dye

== Эшлэл ==
https://pin.it/xa57d3up4kouhm

[[Ангилал:Хөвгүүдийн хамтлаг]]
[[Ангилал:Өмнөд Солонгосын хамтлаг]]</text>
      <sha1>is6ludpbfb9nmcsv5v64ih6vsw8oib6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706479</id>
      <parentid>706478</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:50:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.9.40.71</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5428" xml:space="preserve">''GOT7'' буюу ([[Солонгос хэл|Солонгос]]: 갓세븐 ) нь [[JYP Entertainment]]-аас гаргасан солонгос, хятад, америк, тайланд долоон гишүүний бүрэлдэхүүнтэй, [[Өмнөд Солонгос]]ын хөвгүүдийн хамтлаг юм.

Анх 2014 оны 1 -р сарын 14-нд '''''Girls Girls Girls''''' дуугаар debut хийсэн бөгөөд 2015 онд гаргасан '''If you do''' хэмээх дуугаараа анхны ялалтаа авч байжээ. 

Fandom нэршил нь Ahgase( бяцхан шувуу)буюу IGOT7 юм.

2021 оны 1-р сарын 19-нд JYP Entertainment-аас 7 гишүүн 7-уулаа гарч гэрээгээ цуцалсан. Гэсэн хэдий ч үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлж, хамтлаг тарахгүй хэмээн зарласан юм.

==Гишүүд==

===Жэйби ([[JB|JayB]])===

Им Жэ-Бом ([[Солонгосоор]]: 임재범) нь 1994 оны 1 сарын 6-нд [[Өмнөд Солонгос]] улсад төрсөн. Хамтлагийн ахлагч, гол хоолой, дэд бүжигчин. Мөн жэйб нь хамтлагийн Жинёнтой нэгдсэн &quot;JJ Project&quot; гэх хамтралтай бөгөөд тэд дэбүтээсээ өмнө &quot;Dream High2&quot; кинонд тоглож жүжигчний гараагаа эхэлсэн юм.

===Марк ([[Марк Туан|Mark]])===

Марк И-Эн Туан ([[Тайвань|Тайванаар]]: 段宜恩) нь 1993 оны 9 сарын 4-нд [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-ын [[Лос-Анжелес]]т төрсөн. Хамтлагийн гол реппер, нүүр царай, дэд бүжигчин. 

===Жэксон ([[Jackson]])===

Жэксон Ван ([[Хятадаар]]: 王嘉爾) нь 1994 оны 3 сарын 28-нд [[Хонконг]]од төрсөн. Хамтлагийн дэд реппер, хоолой, дэд бүжигчин. 

===Жинён ([[Jinyoung]])===

Пак Жинён ([[Солонгосоор]]: 박진영) нь 1994 оны 9 сарын 22-нд [[Өмнөд Солонгос]] улсад төрсөн. Хамтлагийн дэд хоолой, бүжигчин. Тэрбээр нийт 7 кинонд гол болон туслах дүр бүтээсэн байдаг. Кинонд бүтээсэн анхны дүр нь &quot;DREAM HIGH 2&quot; буюу &quot;Мөрөөдлөөс ч илүү 2&quot; киноны Жан И-бун юм. Хамгийн сүүлд (2019 он) &quot;HE IS PSYCHOMETRIC&quot; гэх кинонд тоглосон ба гол дүрийн И Ан гэх дүрийг амжилттай бүтээсэн. Гэр бүлийн хувьд гэвэл аав ээж хоёр эгчтэй. Анх 2009 онд хамтлагийн ахлагч JB-тэй хамтдаа JYP энтэртайнмэнтэд трэйний болсон.

===Ёнжэ ([[Youngjae]])===

Чүэ Ёнжэ ([[Солонгосоор]]: 최영재) нь 1996 оны 9 сарын 17-нд [[Өмнөд Солонгос]] улсад төрсөн. Хамтлагийн гол хоолой.

===Бэмбэм ([[BamBam]])===

Канпимок Бувакул ([[Тайланд|Тайландаар]]: กันต์พิมุกต์ ภูวกุล) нь 1997 оны 5 сарын 2-нд [[Тайланд]] улсад төрсөн. Хамтлагийн туслах реппер, бүжигчин. 

===Югём ([[Yugyeom]])===

Ким Югём ([[Солонгосоор]]: 김유겸) нь 1997 оны 11 сарын 17-нд [[Өмнөд Солонгос]] улсад төрсөн. Хамтлагийн гол бүжигчин, дэд хоолой. 

==Баримтууд==
/'''Зарим''' амжилтуудаас/

* Эхний долоо хоногтоо 175 мянган цомог борлуулсан анхны хамтлаг
* Billboard albums chart-д 4 удаа 1-рт
* MAMA Worldwide favorite artist 
* Best worldwide Act 2016 (MTV EMA)
* 2017 онд Genie chart-д хамгийн их хайгдсан дуу /You Are/
* 18 орны iTunes chart-д нэгт жагссан album 7for7 
* World Kpop star
* Fandom буюу IGOT7 ( Ahgase) 2 удаа шилдэг фэндом шагналыг хүртсэн
* Жилийн шилдэг цомог Flight Log: Turbulance /2017 Goan Chart Music Awards/
* Latin America popularity Awartds /2018 Annual Soompi Awards/
* 80 жилийн түүхэнд Америкийн NBC tv үндэсний телевизээр өөрсдийнхөө дууг /англиар/ дуулсан анхны бөгөөд цор ганц кпоп хамтлаг. 
* New York-н Barclays Center-т тоглолтоо хийсэн анхны кпоп хамтлаг
* Eyes on you Worldwide iTunes Album Chart-н нэгт орсноор хоёр цомог нь уг чартын нэгт орсон анхны кпоп хамтлаг

==Цомог==
Only Korean albums 

* Got it 
* Got love
* Identify 
* Just Right 
* Mad
* Mad winter edition 
* Flight Log : Departure
* Flight Log: Turbulance 
* Flight Log: Arrival 
* 7for7 
* Present: You 
* Present: You&amp;Me
* Eyes on you
* Spinning top
* Dye

== Эшлэл ==
https://pin.it/xa57d3up4kouhm

[[Ангилал:Хөвгүүдийн хамтлаг]]
[[Ангилал:Өмнөд Солонгосын хамтлаг]]</text>
      <sha1>6lj8u2tsgqs25b93kahg4ebujp9e4ho</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>1945 оны чөлөөлөх дайн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39027</id>
    <revision>
      <id>706486</id>
      <parentid>706187</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T20:53:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.146</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Холбоос */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32395" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = 1945 оны чөлөөлөх дайн &lt;br&gt;Зөвлөлт-Японы дайн (1945)
| partof      = [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]] 
| image       = [[Зураг:1945 оны Чөлөөлөх дайн.png|300px]]
| caption     = Квантуны армийн эсрэг давшилт, 1945 оны 8 сар.
| date        = 1945 оны 8 дугаар сарын 09-21
| place       = [[Манжуур]]/[[Манж-Го]],&lt;br /&gt;[[Өвөр Монгол]]/[[Мэнзян]],&lt;br/&gt;[[Зүүн Хойд Хятад]],&lt;br /&gt; Умард [[Солонгос]]
| territory   = ЗХУ Сахалин арлын өмнөд ба [[Курилийн арлууд]]ыг эзлэн авснаар газар нутгийн маргаан одоо ч үргэлжилж байна
| result      = ЗХУ-ын ялалт.&lt;br /&gt;Япон бууж өгсөн.&lt;br /&gt;Өвөрмонголыг чөлөөлсөн.&lt;br /&gt;Манжго улс үгүй болсон.&lt;br /&gt;БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхийн эхлэл болсон
|combatant1= [[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[ЗХУ]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1940-1945).svg|22px]] [[БНМАУ]]
|combatant2= [[Зураг:Merchant_flag_of_Japan_(1870).svg|border|22px]] [[Японы эзэнт гүрэн]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag_of_Manchukuo.svg|22px]] [[Манж-Го]]&lt;br&gt;[[Зураг:Flag of the Mengjiang.svg|22px]] [[Мэнзян]] 
|commander1 =  [[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Александр Василевский|А. Василевский]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Родион Малиновский|Р. Малиновский]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Кирилл Мерецков]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Максим Пуркаев]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Иван Юмашев]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Неон Антонов]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1930; variant).svg|22px]] [[Хорлоогийн Чойбалсан|Х. Чойбалсан]]
| commander2  = [[Зураг:War flag of the Imperial Japanese Army.svg|border|22px]] [https://ja.wikipedia.org/wiki/山田乙三 Ямада Отозо] &lt;br&gt;[[Зураг:War Ensign of Manchukuo.svg|22px]] [[Пү-И]]&lt;br&gt;[[Зураг:Flag of Mongol Military Government (1936-1937).svg|22px]] [[Дэмчигдонров]]
| strength1   = '''ЗХУ:''' &lt;br/&gt;1,685,500 цэрэг&lt;ref name=glantz2 /&gt; &lt;br/&gt;26,137 их буу &lt;br/&gt;1,852 гаубиц &lt;br/&gt;5,556 танк, өөрөө явагч их буу &lt;br/&gt;5,368 нисэх онгоц&lt;br/&gt;'''БНМАУ:'''&lt;br/&gt;Монголын  талаас Ардын хувьсгалт цэргийн 5, 6, 7, 8 дугаар Морьт дивиз, морьт тусгай хороод, 7-р механикжуулсан хуягт бригад, танк,  их  буу,  авто  тээврийн  болон  холбооны  тусгай  хороо,  нисэх холимог  дивиз,  шимийн  инженерийн  тусгай  салбар  зэрэг  гол  анги нэгтгэл,  хилийн  цэргийн  отряд,  застав,  Ардын  өөрийгөө  хамгаалах сайн  дурын  морьт  отрядын  ангиуд 16,000-22,000 цэрэг&lt;ref&gt;[http://sonin.mn/news/culture/46723 Чөлөөлөх дайнд Монголын 21 мянга гаруй цэрэг дайчин оролцжээ]&lt;/ref&gt;
| strength2   = '''Япон:''' &lt;br/&gt;1,217,000 цэрэг &lt;br/&gt;5,360 их буу &lt;br/&gt;1,155 танк &lt;br/&gt;1,800 нисэх онгоц &lt;br/&gt;1,215 хуягт машин&lt;ref name=&quot;Glantz&quot;&gt;LTC David M. Glantz, [http://cgsc.leavenworth.army.mil/carl/resources/csi/glantz3/glantz3.asp &quot;August Storm: The Soviet 1945 Strategic Offensive in Manchuria&quot;]. Leavenworth Papers No. 7, Combat Studies Institute, February 1983, [[Fort Leavenworth]] [[Kansas]].&lt;!-- Mirrored at, or redirected from/to, http://www-cgsc.army.mil/carl/resources/csi/glantz3/glantz3.asp --&gt;&lt;/ref&gt; &lt;br&gt;'''Манжго:''' &lt;br/&gt;200,000 цэрэг&lt;ref&gt;Jowett, Rays of The Rising Sun, Pg. 36&lt;/ref&gt;&lt;br/&gt;'''Өвөр Монгол:''' &lt;br/&gt;17,000 цэрэг
| casualties1 = 9,726 алагдаж шархадсан&lt;br /&gt;сураггүй алга болсон WIA&lt;ref name=glantz2&gt;Glantz, David M. &amp; House, Jonathan (1995), ''When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler'', Lawrence, Kansas: University Press of Kansas, ISBN 0-7006-0899-0, p. 300&lt;/ref&gt;
| casualties2 = 83,737 алагдсан&lt;br/&gt;640,276 олзлогдсон
}}
Японы эрх баригчид дэлхийн II дайны туршид Герман, Италитай байгуулсан гэрээндээ үнэнч  байж,  нэгдсэн  үндэсний  эсрэг  Номхон  далай  ба Хятадад дайны  ажиллагаа  явуулж  байв.  ЗХУ  болон  Монголд  довтлох стратегийн  төлөвлөгөө,  зорилгоо  орхиогүй,  гагцхүү тохиромжтой цаг мөчийг хүлээж байжээ.

==Дайны эхлэл==

Монгол,  Зөвлөлтийн  батлан  хамгаалах  чадавхийг  тагнан судалж  Манжуур  дахь  Квантуны  армийг  бэхжүүлж,  бие бүрэлдэхүүнийг нь 1942 оны I дунд үед 1-2 сая болгосон нь Японы бүх цэргийн 35 орчим хувь болжээ, Квантуны армийн бүрэлдэхүүнд тусгай армийн отряд буй болгож бактериологийн дайнд ч бэлтгэж байжээ. 1943 онд  Монгол, Зөвлөлтийн  цэргийг  хилийн  ойролцоо районд байлдах операцын төлөвлөгөөг бэлэн болгосон байжээ. Япон  Монгол  улсын  хилийн  ойролцоо  цэргийн  их хүчийг хуримтлуулж, Хаалган, Рашаан, Жанчхүүгийн (Чжанцзя коу) даваанд  том  бэхлэлт  байгуулж,  цэрэг  дайны  хэрэгцээний  төмөр зам,  засмал  зам,  нисэх  онгоцны  буудал  барьсан  байв.  БНМАУ-ыг өдөөн хатгаж, урьдын адил хил хязгаарыг зөрчсөөр байв. 
Япон Монгол улсын тухай элдэв гүтгэлэг тарааж, Хятад, Өвөр Монголын  ард  түмнийг  Монголын  эсрэг  хандуулах  гэж  оролдож байжээ. 
1945 оны VII сарын 26-нд Японтой байлдаж байсан АНУ, Англи, Хятад  гурван  гүрнээс  үг  дуугүй  бууж  өгөх  тухай  шаардлага  тавив. 
Түүнийг Японы засгийн газар хүлээж авсангүй. 
Зөвлөлт  засгийн  газар  Крымийн  бага  хурлаас  хүлээн  авсан үүргээ  биелүүлэн, 1945 оны IV сарын 5-нд,  Японтой  байгуулсан харилцан үл довтлох гэрээг цуцалсан бөгөөд наймдугаар сарын 9-нд [[Манжуурт хийсэн Зөвлөлтийн цэргийн ажиллагаа|Японы эсрэг дайн зарлав]]. 
Японы  милитаризмыг  бут  цохиж,  дэлхийн  хоёрдугаар  дайны сүүлчийн  голомтыг  унтраахын  төлөө  явуулсан  шудрага  хун төрөлхтний нийтийн ариун үйлсэд хувь нэмэр оруулах, еөрийн орны аюулгүй байдлыг  хангах, Монгол-Зөвлөлтийн  харилцан  туслалцах протокол  гэрээгээр  хүлээсэн  үүргийг  харгалзан  БНМАУ-ын Засгийн газар 1945 оны VIII сарын 10-нд Японд мөн дайн зарлав. 
Монгол  ардын  хувьсгалт  цэрэг  нь  оперативын  удирдлагын хувьд  Зөвлөлтийн  армийн  Өвөр  Байгалын  фронтын  бүрэлдэхүүнд дэслэгч  генерал  И.А.Плиевийн  удирдлагад  багтаж,  зөвлөлтийн нэгтгэл ангиудын хамт «өмнөд бүлэг» гэгч морьт механикжуулсан группийг  бүрэлдүулсэн  билээ.  Тус  группэд  Монголын  талаас Ардын хувьсгалт цэргийн 5, 6, 7, 8 дугаар Морьт дивиз, морьт тусгай хороод, 7-р механикжуулсан хуягт бригад, танк,  их  буу,  авто  тээврийн  болон  холбооны  тусгай  хороо,  нисэх холимог  дивиз,  шимийн  инженерийн  тусгай  салбар  зэрэг  гол  анги нэгтгэл,  хилийн  цэргийн  отряд,  застав,  Ардын  өөрийгөө  хамгаалах сайн  дурын  морьт  отрядын  ангиуд  оролцжээ.  Тус  группэд  бүгд 42 мянган цэрэг, офицер, 28 мянган морь, 403 танк, хуягт машин, 610 их буу, миномёт, пуужинт их буу багтаж байв. 
Манай  зэвсэгт  хүчнийг  БНМАУ-ын  маршал  Х.Чойбалсан, дэслэгч  генерал Ж.Лхагвасүрэн нар командалжээ. 
Японы  эсрэг  дайнд  бэлтгэх  ажил  БНМАУ-д 1945онд эхэлжээ. 1945оны VII сард  Х.Чойбалсан  нар  зөвлөлтийн  дээд удирдлагатай уулзан,  дайнд хэрхэн оролцохыг урьдчилан тохирсон байжээ. 1945 оны долоо, наймдугаар нисэх дивиз, хуягт бригад, их буу,  холбооны  хороод  зэрэг  техникийн  анги,  нэгтгэлийн  хүн  хүч, зэвсэг  техникийг  өргөтгөн  шинэчилж  хуваарилсны  дээр  морьтдивиз, хороодын  сэлэмт  суман  бүрийн  галын хүчийг  зузаатгасан  байна. 35 хүртэлх  насны  идэрчүүдийг  цэргийн  албанд  дайчлан  татав.  Шинэ цэргийг хүчний төвлөрөлтийн түшиц газар саадгүй хүргэх зорилгоор 22 400 гаруй  морь  бүхий 102 өртөө  байгуулж,  армийн  агтны  тусгай дивизион,  рот-отрядуудыг  байгуулжээ.  Артал,  эмнэлгийн  албыг бэхжүүлсэн байна. 
Морьт  механикжуулсан  группийн  бүрэлдэхүүнд  орсон Монгол-Зөвлөлтийн  цэргийн  гол  анги  нэгтгэл 1945 оны VII сарын сүүлчээр Сайншанд, Байшинтын районд БНМАУ-ын өмнөд хилээс 90-100 км-ийн  зайд жигдэрч, байлдааны бэлтгэлийг дууссан байв. 
БНМАУ-ын  зэвсэгт  хүчний  бүрэлдэхүүнд  нь  багтаж  байсан Өвөр  Байгалын фронтын өмнөд бүлэг давшилтынхаа гол цохилтыг БНМАУ-ын  Тамсагбулагийн  районоос  Их  Хянганы  нурууг  давж Чанчунь,  Мүгдэнгийн  чиглэлээр  хийж,  фронтын  бусад  хүчтэй 
хамтран  Квантуны  армийг  Манжуурын  төв  хэсэгт  бүслэн  бут цохих  үүрэгтэй  байв.  Долоннуур-Жэхэгийн  чиглэлийн бүрэлдэхүүнд Монголын талаас 5-р морьт дивиз, танкийн 3-р хороо, холбооны  тусгай  хороо,  нисэх  холимог  дивиз,  мен 11, 12-р  тусгай морьт хороо зэрэг анги нэгтгэл багтаж байв. 
Чуулалт  хаалга  буюу  Жанчхүүгийн  чиглэл  дэх  Монгол-Зөвлөлтийн  мотомеханикжуулсан  анги  нэптэлээс  бүрдсэн  хоёрдахь группт МАХЦ-ийн мотомеханикжуулсан 7-р хуягт бригад, их бууны 3-р хороо багтаж байжээ.  

==Байлдааны үйл ажиллагаа==

1945  оны VIII сарын 9-нд  Долоннуур-Жэхэгийн  чиглэлд давших  группийн  гол  хүч  БНМАУ-ын  хилийг  давав. 10-13-ны өдрүүдэд  МАХЦ-ийн 5, 6, 7, 8 дугаар  дивиз  Зөвлөлтийн  армийн механикжуулсан  группийн  хамт  дайсны  эсэргүүцлийг  няцааж, Шеншингийн овоо, Тайпуу усны худгаас зүүн тийших газрыг эзлэн Шанага,  Арцагаан  нуур,  Яндуусүм,  Тасын  овоо  зэргийг  чөлөөлж, VIII сарын 13-нд Далай нуурын заагт хүрчээ. Монгол-Зөвлөлтийн  цэрэг  тэндээс 150 гаруй  км  үргэлжилсэн Цахарын их элсэн манхны усгүй, бартаат замыг туулж, БНМАУ-ын хилээс 450 км-т орших  Долоннуур хотод тулж очив. Тэнд Япон-Манжго-гийн хамгаалалтын том хүчний шургуу эсэргүүцлийг дарж, VIII сарын 16-нд Долоннуур хотыг чөлөөлжээ. Ингэснээр Монгол-Зөвлөлтийн  цэрэг Их Хянганы нурууны хормойд хүрсэн байна.  

Монгол-Зөвлөлтийн  морьт  механикжуулсан  группийнхэн байгаль  цаг  уурын  элдэв  бэрхшээлийг  туулан  цааш  зогсолтгүй давшжээ. МАХЦ-ийн 5,7-р  дивиз, Зөвлөлтийн  цэрэгтэй  хамт VIII сарын 17-нд  Фынин  хот, 20-нд Саньчакоугийн районыг, 21-нд Луньхуа хотыг чөлөөлжээ. Наймдугаар сарын 19-нд  МАХЦ-ийн 7, 8-р  дивиз Зөвлөлтийн армийн ангиудын хамт Жэхэ хотод оров. Наймдугаар сарын 20-нд Жэхэд байсан Японы цэргийн гарнизон Монгол-Зөвлөлтийн группийн командлалд зэвсгээ хураалган  бууж  өгчээ. Энд Япон-Манжго-гийн 8000 гаруй цэрэг офицер, 9126 винтов, 123 пулемёт, 15  миномёт, 6 их  буу, 3 хөнгөн  танк, 300 авто  машин,  зэвсэг хэрэгслийн 42 агуулахыг олзолжээ. Монгол-Зөвлөлтийн цэрэг Жэхэ хотыг чөлөөлж, түүний орчинд хяналт тогтоосноор Манжуур дахь Квантуны арми хойд Хятад дахь бэлтгэл хүчнээсээ таслагдаж, Өвөр Байгалын фронтын гол хүч баруун жигүүрээсээ аюулгүй болжээ. 

Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан группийн командлалын тушаалаар  МАХЦ-ийн 6-р  дивиз VIII сарын 21-ний өглөө Аньзятунь хотыг  дайран авчээ. Тулалдаанаар Японы 8-р явган бригадын 150 гаруй цэрэг, офицерыг буулган авч, үлэмжхэн зэвсэг хэрэгсэл,  хэд  хэдэн  агуулахыг  олзолсон  байна. 6 дугаар  дивиз давшилтаа  үргэлжлүүлсээр  БНМАУ-ын  хилээс 1010 км  алсалсан Губэйкоу  хотын  районд  хүрч  МАХЦ-ийн 5 дугаар  морьт  дивизтэй нийлэв. Хоёр  дивиз VIII сарын 21-ний  үдээс хойш  тэрхүү  хотыг  чөлөөлжээ. Японы эзэн хааны 8 дугаар корпусын 31,35 дугаар тусгай отряд,  их  буу,  танк  эсэргүүцэх  их  буу, минометын  батарейн 1300 цэрэг  офицер  буун өгч,  үлэмж  хэмжээний  зэвсэг,  эд  хогшил, галт  хэрэгслийн  агуулахыг  олзолсон  байна.  5, 6 дугаар  морьт  дивиз  бусад  ангийн хамтаар дайсны үлэмжхэн хүч  бөөгнөрсөн Миюнь  хотын  зүг  давшилтаа  үргэлжлүүлэн VIII сарын 22-нд уг тод тулж очсон юм. Чуулалт  хаалганы  чиглэлд  давшсан  Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн Мото механикжуулсан анги нэгтгэл, VIII сарын 9-ний үдэш Замын-Үүдээс хөдөлж, Япон-Өвөр Монголын цэргийн анги салбарыг устгаж, мөн шөнө Цагаан  овоо  суманд  хүрчээ. Цааш  давших  замдаа  Нянзан  хотыг эзлээд улмаар VIII сарын 11-нд Монголын хилээс 200 гаруй км-ийн зайд орших Баруун  Сөнөд,  Вангийн  хүрээг чөлөөлөв. 

Монгол-Зөвлөлтийн  хамтарсан  хүч  цааш  давшиж,  тус  улсын хилээс 300 шахам км алсад орших Завсар (Чансыр) хотыг VIII сарын 13-нд эзлэн авч улмаар тус хотоос 113 км-т орших 95 мянган хүнтэй Жанбэй хотыг VIII сарын 18-нд дайран эзэлжээ. Дүүрэгтээ цэргийн хэд  хэдэн  хотхон,  нисэх  онгоцны  буудалтай,  цэргийн  хуаран,  аж үйлдвэрийн  газар,  цахилгаан  станц,  радио  станц,  авто  машины засварын газар бүхий олон замын уулзвар зангилаа Жанбэй хотыг авснаар  Монгол-Зөвлөлтийн  цэрэг  Жанчхүүгийн  давааны  бэхэлсэн районд тулж очив. БНМАУ-ын  хилээс 560 км  хол  оршдог  Жанчхүүгийн  даваа  бол хойд талаас Чуулалт хаалга орох гол замыг халхалсан Японы цэргийн чухал түшиц газар, байлдааны бат бэх бэхлэлт бүхий район байв. Энд Японы империалистууд 1935-1940 онд 40 000 хятад иргэнийг дайчлан ажиллуулж 35 км урт, 10 км өргөн  бэхлэлт  байгуулж, түүндээ олон тооны  тулгуурт  байр,  их  буу,  пулеметын  галын  цэг  байрлуулснаас гадна тухайн цагтаа сүүлийн үеийн техник хэрэгслээр тоноглогдсон газар  доогуур  харилцах  суваг,  орон  сууц,  агуулахын  олон  барилга байгууламжтай байжээ. Бэхэлсэн районыг хоёр давхар төмөр утсан тор,  танк  эсэргүүцэх  өргөн,  гүн  шуудуугаар  тойруулан  нэвтрэх  сүв, хажуугаар  гарах  замыг  минажүүлсэн  байжээ.  Япончууд  энэ бэхлэлтээ «давагдашгүй цайз» гэж үзэж байв. Жанчхүүгийн  давааны  бэхэлсэн  районыг  эзлэн  авах  байлдааны үүрэг зөвлөлтийн 27 дугаар мото буудлагын бригад, МАХЦ-ын 7 дугаар  мото  механикжуулсан  хуягт  бригадын  дайчдад  оногджээ. VIII  сарын 18-нд  Монгол-Зөвлөлтийн  армийн  анги  дайсны хүчийг туршин байлдаж бэхлэлтийн зохион байгуулалт, галын гол цэгийг  илрүүлсэн  нь  тулалдааны  цаашдын  амжилтад  чухал  тус болжээ. Жанчхүүгийн  давааны  төлөө  байлдаанд  МАХЦ-ийн хурандаа  Нянтайсүрэнгийн  командалсан 7 дугаар  хуягт  бригадын дайчид  гарамгай  тулалджээ.  Дэслэгч  Санжаагийн  командалсан миномет  салааны  дайчдын  мэргэн  галын  цохилт  нь  анги  салбарын давшилтыг  хангахад  чухал  үүрэг  гүйцэтгэжээ. Тус салааны наводчик  Д.Данзанваанчиг,  туслах  наводчик  Д.Цэрэндорж  нар дайсны  хүнд  пулемет 2, хөнгөн  пулемет 3-ыг  сөнөөж  Японы 20 гаруй  цэрэг,  офицерыг  устгажээ.  Буудлагын  нэгдүгээр  ахлагч Дүүдэйн  салаанд  хүч  нэмэгдүүлж  өгсөн  дэслэгч  Г.Дашдондогийн хамт  салаагаа  хошуучлан  давшиж  дайсны  хориглолтыг  эн  түрүүнд сэтэлж  Японы  хүнд,  хөнгөн  пулемётын  галын  цэг 10 гаруйг 30 гаруй  цэрэг  офицерын  хамт  устгажээ. Тулалдааны үед Л.Аюуш 11 гаруй удаа шархадсан боловч алхам ч ухралгүй урагш тэмүүлэн байлдсаар сумаа дуусган пулемётынхаа гол төмрийг салган авч дайран ирсэн дайсантай гард тулалдаж олныг устгаад эх орон, ард түмэндээ өргөсөн ариун тангаргаа үнэнчээр биелүүлж баатрын ёсоор амь үрэгджээ. Холбоо салааны  тасгийн дарга, ахлах түрүүч Жанчив дайсны  шуурган галын дундуур тасарсан холбоог хоёр газраар залгаад,  гурав  дахь тийш мөлхөн очиж гар нь шархадсан  учир тасарсан  хоёр үзүүрийг нийлүүлэн шүдэндээ зууж холбоог залгуулаад, ангийнхаа давшилтыг хангаж байлдааны үүргээ баатарлагаар биелүүлэн амь эрсэджээ. Энэ мэт гарамгай гавьяа байгуулсан дарга, байлдагч олноор төржээ. Монгол-Зевлөлтийн анги нэгтгэл ийнхүү  3 хоногийн ширүүн байлдааны эцэст Японы цэргийн бэхлэлтийг эвдэн дайсныг бут ниргэж, VIII сарын 21-нд Чуулалт  хаалганы  районыг  чөлөөлснөөр  байлдааны ажиллагааг  ялалтаар  дуусгав.  Энэ  тулалдаан  дайсан  олон  зуун цэрэг, даргаа алдан зэвсэг техникийн үлэмж хохирол хүлээж ухран зугатжээ. Цэргийн  нам, улс  төрийн  байгууллагаас  Өвөр  Монгол, Хятадын  ард  түмэнд,  Монгол-Зөвлөлтийн  армиудын  үүрэг  зорилт, империалист  Японы  дайнч  түрэмгий,  колонийн  бодлогыг тайлбарлан  таниулж  байв.  БНМАУ-ын  нутаг  Тамсаг  булаг, Халхын  голын  районоос)  довтолгоонд  орсон  Улаан  армийн  Өвөр Байгалын анги нэгтгэлүүд усгуй элсэн цол хээр, Их Хянганы өндөр нурууг  даван Солон, Хайлаарын чиглэлд  дайсныг бут цохиод, VIII сарын 18, 19-нд  Манжуурын  аж  үйлдвэр,  засаг  захиргааны  чухал төвүүдэд тулж очжээ. Өвөр Байгалын фронтын ба Алс Дорнодын 1, 2  дугаар  фронтын  цэрэг,  Амар  мөрний  нэгдсэн  флотын  хүч Манжуурын  баруун  хойд  болон  зүүн  талаас  зэрэг  давшиж  Японы хуурай  замын  цэргийн  гол  хүч  Квантуны  армийг  бүслэн  бут цохиж, зүүн хойт Хятад, Солонгосыг Японы дарлалаас чөлөөлжээ. ЗХУ-ын Номхон далайн умард флотын цэрэг Сахалины өмнөт хэсэг, Курилийн арлуудыг дайснаас бас чөлөөлжээ. 1945 оны IX сарын 2-нд  Японы  зэвсэгт  хүчний  командлал  үг  дуугүй  бууж  өгөх тухай актанд  гарын  үсэг  зуржээ.  Японы  дайнд  МАХЦ-ээс  алагдсан, сураггүй алга болсон хохирол нийт 78 хүн болжээ. Мөн Японоос 594000  хүн  олзлогдсоноос  МАХЦ-ийн  олзолсон  нь 12318 хүн болсон байна. Үүгээр дэлхийн II дайн дуусав. 

==Дайны үр дүн==
Японы  милитаризмыг  устгахын  төлөө  явуулсан  тулалдаанд.эх оронч  үзлээр хүмүүжсэн  МАХЦ,  улстөрийн өндөр ухамсартай, зориг хатуужилтай, байлдах уран чадвартай орчин үеийн арми болж төлөвшсөнийг  яруу  тод  батлан  харуулав.  Байлдаанд  онц  гарамгай тулалдаж  зориг  баатарлагийн  үлгэр  жишээ  үзүүлсэн  Л.Аюуш, Д.Данзанваанчиг,  С.Дампил,  М.Жанчив,  Г.Дүүдэй, Д.Нянтайсүрэн, П.Чогдон нарын зэрэг хүмүүст БНМАУ-ын баатар 
цол хүртээсэн юм. Түүнчлэн МАХЦ-ийн байлдагч, анги нэгтгэлийн дарга, улс төрийн ажилтан 2000 гаруй хүнийг БНМАУ-ын төрийн дээд 
шагнал  одон  медалиар  шагнажээ.  Зөвлөлтийн  Улаан армийн 800 шахам хүнийг  монголын  одон  медалиар  шагнажээ.  Японы милитаризмыг бут цохих 
нийтийн шударга тэмцэлд БНМАУ, зэвсэгт хүчнээ оролцуулж, Зөвлөлтийн  Улаан  армийн  хамт  Японы  хуурай  замын  гол хүч Квантуны армийг бут  цохиход мөр зэрэгцэн тулалдаж, Ази  тивд  дайны  сүүлчийн  голомтыг  унтрааж,  энх  тайван байдал  тогтоох,  дорно  дахины  дарлагдсан  улс  түмний  эрх чөлөөгөө олох тэмцэлд дэмжлэг үзүүлж, улс орныхоо тусгаар тогтнолыг  бэхжүүлж учирч байсан аюулыг арилгав. Манай улс ариун  шударга  үйлсийн  төлөөх тэмцэлд хүн  хүчний болон эд материалын  ихээхэн  хохирол  хүлээсэн  юм.  Японы  зүгээс БНМАУ-ын эсрэг зарлаагүй дайныг эхэлсэн  1935 оноос 1939 оны  Халхын  голын  байлдааныг  дуусталх  үе  болон 1945 онд МАХЦ-ын явуулсан  чөлөөлөх  дайны  хугацаанд  олон  зуун  хүний  амь үрэгдэж, 322 сая  төгрөгийн  эд  материалын  хохирол  хүлээсэн юм.

==Монголыг нэгтгэх төлөвлөгөө==
Зөвлөлт Монголын талыг дайнд оролцохыг хүссэн нь Японы армид олон тооны өвөр монголчууд байсантай холбоотой бөгөөд Монголын арми орсон тохиолдолд тэд байлдалгүй бууж өгнө гэж үзсэн байна. Сталин Чойбалсан нэгэн удаа та бол Ар Монголын төдийгүй Өвөр Монголын удирдагч гэж хэлж байсан ч Хятадын коммунистуудтай харилцаагаа муутгахгүйн тулд бодлогоо өөрчилжээ. Мао Өвөр Монгол хятадын коммунист хүчний эдийн засгийн ганц бааз тул түр нэгтгэхгүй байхыг Сталинаас хүсчээ. Коммунистууд өвөр монголчуудад илүү их эрх чөлөө өгөхөөр амласан тул Маог дэмжин Япон, гоминдантай тулалдаж байсан юм. Гэвч Хятад улс дайны дараа амлалтаасаа няцаж тэдний эрх чөлөөг 
хаан боомилох бодлого явуулах болжээ. Дайны үеэр Чойбалсан өвөр монголчуудыг Монгол руу нүүхийг уриалсан ч Зөвлөлтийн цэрэг дүрвэгсдийн замыг хаасан байна. 1940-өөд онд цөөн тооны өвөр монголчууд, Шиньжяны ойрадууд нүүн иржээ.

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Хасан нуурын мөргөлдөөн]]
* [[Манжуурт хийсэн Зөвлөлтийн цэргийн ажиллагаа]]
* [[22-р хорооны хэрэг явдал]]
* [[Зөвлөлтийн зэвсэгт хүчний цэргийн ангиуд монголд]]
* [[Японы эзэн хааны арми]]
* [[Квантуны Арми]]

== Холбоос ==
* [http://mongoliajol.info/index.php/JIS/article/download/394/415 1945 ОНД БНМАУ-ААС ХЯТАД УЛСАД ҮЗҮҮЛСЭН ТУСЛАМЖ]
* [https://mongoltoli.mn/history/h/192 Чөлөөлөх дайн]

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{DEFAULTSORT:#1945 оны чөлөөлөх дайн}}
[[Ангилал:20-р зууны дайн]]
[[Ангилал:1945 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:Азийн дайн]]
[[Ангилал:Дэлхийн хоёрдугаар дайны төгсгөл үе]]
[[Ангилал:Зөвлөлт Холбоот Улс дэлхийн хоёрдугаар дайнд]]
[[Ангилал:ЗХУ-ын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Монгол дэлхийн хоёрдугаар дайнд]]
[[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]]
[[Ангилал:Манж-го]]
[[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Номхон далайн дайн]]
[[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]]
[[Ангилал:Японы зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Японы Хаант Улсын гадаад бодлого]]</text>
      <sha1>7aj34pykf2jizxumj3z8slcfzx23j42</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оспаны баатар Сагадай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>40294</id>
    <revision>
      <id>706515</id>
      <parentid>552013</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T00:26:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36367" xml:space="preserve">'''Оспаны баатар Сагадай''' буюу Үвшиний  Сагадай нь [[Монголын тагнуул]]чдын нэг бөгөөд [[эх орон]] [[БНМАУ]]-ын аюулгүй байдлын төлөө [[Гоминдан]] ба [[Оспан]]ы эсрэг [[суурин тагнуул]] хийж, олон удаа тагнуулын даалгаварыг амжилттай гүйцэтгэсэн бөгөөд Оспаны итгэлийг олсон Монголын тагнуул юм.

Үвшин овогтой Сагадайн 1909 онд [[Шинжаан]] мужийн хар Булган гэдэг газарт малчин Үвшины гэр бүлд төрж, бага наснаасаа мал хариулан амь зууж байгаад, 1933 онд Монголд амьдрахаар нүүж ирсэн байна. Тэрбээр багаасаа цовоо сэргэлэн, авхаалж самбаатай, дуу, үлгэрт авьяаслаг, хөгжилтэй, нөхөрсөг, эелдэг зан ааштай гэж нутгийнхан нь талархан үздэг учраас нэр хүндтэй хүн байв. Үүний зэрэгцээ Шинжаны Хами, Шар сүм, Хөх тохой, Эрчис, Чингэл, Цагаан гол зэрэг нутаг орныг сайн мэддэг учраас хүмүүс хол аялал, айлчлалаар явахдаа Ү.Сагадайг дагуулж явдаг байснаас казахын нөлөө бүхий хүмүүсийн олонхийг таньдаг байлаа.

Түүний үнэнч шударга, зориг хатуужилтай, зорьсноо заавал биелүүлэх эрмэлзэлтэй, юмны арга эвийг олохдоо сайн зэрэг чанар нь гүйцэтгэх ажлын судалгаагаар батлагдсаныг үндэслэн 1933 оны арванхоёрдугаар сард Үенч дэх комендатурын төлөөлөгч Шарав, заставын дарга Алтангэрэл нар холбоо тогтоон ажиллуулжээ. Дараа нь түүнийг нууц (туслагч)-д элсүүлэн хилийн чанадад үүрэг гүйцэтгүүлсэн байна.
1930-аад оны эхээр олон айл өрх хил даван оргон гарсны зэрэгцээ мөн хил нэвтрэн Монголын нутагт богино хугацаагаар суурьших, тэрчлэн хилийн цаанаас нэвтрэн дээрэм тонуул хийх явдал тасрахгүй байлаа. Иймд оргон гарсан айл өрхүүд хаагуур нутаглан, ямар санал сэтгэгдэлтэй байгаа хүмүүсийн зорилго, төлөвлөгөө, хэзээ, хаагуур дээрэм хийхээр бэлтгэж байгаа зэргийг судалж мэдэх, урьдчилан сэргийлэх явдал Аюулаас хамгаалах байгууллагын чухал зорилт болж байв. Ү.Сагадай 1933 оны арванхоёрдугаар сараас 1934 оны зургаадугаар сар хүртэл Алтангэрэл, Тэгшээ нарын заавраар “бага зэрэг худалдаа наймаа хийх, худ бололцохоор тохиролцсон айлдаа очих” халхавч хэрэглэн Шинжааны Цагаан голд нутаглаж байсан казахын толгойлогч тайж Дөнөн, Найзар, Баянбай, Баяхадам нар болон тэдний дээрэмчдийн байршилд есөн удаа очиж, тэдний суурьшил, хоорондын харилцаа, Монголоос дээрэм хийх төлөвлөгөөг тандан мэдэхдээ сэжиг хардлагад өртөлгүй даалгавраа бүрэн биелүүлжээ.

Тухайлбал, тэд 1933 онд Монголд нүүдэллэн ирсэн 900-гаад өрх казахын толгойлогч нартай холбоо тогтоон, 1934 оны хавар мал төллөж дуусахаар хил давуулан авахаар тохиролцсон, мөн Бархөл, Байтаг Богд, Хөх ба Хар сэрх гэдэг газар нутаглаж байгаа казахуудтай байнга харилцан, 1934 онд Монголын Говь-Алтай аймгийн Аж Богдоос Ховд аймгийн Мөнххайрхан хүртэлх чиглэлээр бөөн хүчээр дээрэм хийхээр төлөвлөж буй талаарх мэдээллийг олж, тэдний тоо, зэвсэг, байрлалыг тодорхой судалж мэджээ.

Энэ мэдээлэл дараа нь болсон үйл явдлуудаар батлагдсан юм. Чингэл, Цагаангол, Байтаг Богдын орчимд байрласан дээрэмчид зөвхөн 194 оны 5-9 дүгээр сар хүртэл удаа дараа хил давж, 250 км хүртэл гүн нэвтэрч, Ховд аймгийн Мөнххайрхан, Манхан, Цэцэг, Үенч, Булган сумын 228 өрх айлаас бод мал 10000 гаруй, бог мал 50000 гаруй, олон арван мянган төгрөгийн үнэтэй эд хогшил дээрэмдэж байв.

Шиньжан мужид тогтнон байсан Шэн Шицайн Засгийн газар Гоминьданы Засгийн газрын нөлөөгөөр 1943 онд ЗХУ-аас харилцаагаа тасалж, мэргэжилтнүүдийг нь буцаан, Гоминьданы бодлогыг илэрхий баримтлах болжээ. Иймд Шиньжаны олон үндэстэн ястны эрх чөлөө, ардчиллын төлөө тэмцэл хөдөлгөөн тэр тусмаа Алтайн босогчдын хөдөлгөөнтэй холбоо тогтоох, Шиньжан мужийн Кулжаа, Ил тарвагатайн уйгар, торгууд, казах ястнаас Гоминьданы Хятадын эсрэг боссон хөдөлгөөнийг дэмжихэд манай тагнуулын арга хэмжээ чиглэгдэх болов.

ЗХУ-ын тагнуулын байгууллагатай хамтран Шиньжанд явуулах тагнуулын ажлын зорилт, арга хэмжээг тодорхойлсон СнЗ-ийн ерөнхий сайд маршал Х.Чойбалсангийн баталсан хоёр удаагийн төлөвлөгөө, түүнээс энэ ажлыг биечлэн удирдсан ДЯЯ-ны орлогч сайд Б.Дүйнхэржав, орлогч зөвлөх П.П.Пахомов, В.Ф.Артаманов, Хилийн ба дотоодын цэргийн хэрэг эрхлэх газрын орлогч сайд, хошууч генерал Б.Дорж, зөвлөх Ф.С.Попов нарт өгч байсан зааварт:
-Хятадын Шиньжан муж дахь цэргийн эрхтнүүд Монгол, Зөвлөлтийн эсрэг болон хятад бус үндэстэн ястны эрх чөлөөний төлөө тэмцлийн эсрэг явуулж байгаа бодлого, энэ бодлогодоо язгууртан баячуудыг хэрхэн ашиглаж байгааг тагнахын тулд суурин нууц нарыг олшруулах, маршрут нууцын ажиллагааг идэвхжүүлэх

-Монголын хилийн орчимд байрлуулсан Хятадын цэргийн зохион байгуулалт, тоо, зэвсэг, техникийн хангамжийг судалж, улмаар гүйцэтгэх хэсгүүдийг явуулан түүнийг бутарган сарниулах, ар талын зам тээвэр, холбооны хэрэгслийг нь хорлон сүйтгэх

-Шиньжан мужийн Хятадын эсрэг босогчдын улс төрийн зорилго, бүрэлдэхүүн зэргийг судлах, заримтай нь холбоо тогтоох, зэвсэг болон бусад зүйлийн туслалцаа үзүүлэх, Хятадын эсрэг тэмцлийг нь идэвхжүүлэх үүрэг даалгавар өгсөн байна.

Энэхүү даалгаврыг биелүүлэхэд чиглэгдсэн гүйцэтгэх ажлын олон арван арга хэмжээ авч хэрэгжүүлжээ. Тухайлбал, хэд хэдэн удаа маршрут нууцыг явуулан холбоо тогтоосноор 1943 оны аравдугаар сард Хайртын даваанд Оспантай Монголын талаас анх удаа уулзаж, хэлэлцээ хийсэн ба 1944 оны хоёрдугаар сард Алаг толгойн заставт маршал Х.Чойбалсан Оспаныг хүлээн авч уулзаж билээ. Оспаны бослогыг Шиньжаны Алтай нутагт өргөтгөх зорилгоор “Ховог сайрын операц” гэж нэрлэсэн Ховд аймгийн Булган сумын торгууд ардуудаар бүрдсэн Б.Дүгэр, Т.Амарзаяа нарын удирдсан баг 1944 оны дөрөвдүгээр сараас есдүгээр сар хүртэл “Каваа, Буурчийн операц” гэж нэрлэсэн Баян-Өлгий аймгийн казах үндэстнээр бүрдсэн аймгийн дарга асан Хавийн ахалсан баг 1944 оны гуравдугаар сараас  долдугаар сар хүртэл, “Цонж хотын чиглэлд хийсэн операц” гэж нэрлэсэн Б.Дүгэрийн ахалсан баг 1944 оны аравдугаар сар хүртэл, “Хөх толгойн чиглэлд хийсэн операц” гэж нэрлэж Баян-Өлгий аймгийн Хужирт, Дэлүүн, Толбо сумын казах үндэстнээр бүрдсэн аймгийн намын хорооны дарга асан Ногойн ахалсан отряд 1944 оны тавдугаар сараас аравдугаар сар хүртэл, тэрчлэн ахлах дэслэгч Шийлэгийн ахарлсан “Шар тохойн чиглэлд хийсэн операц” зэрэг Шиньжан мужийн олон үндэстэн, ястны эрх чөлөөний төлөөх бослого хөдөлгөөнтэй холбоо тогтоох, Хятадын эсрэг бослого гаргуулах, Оспаны гаргасан ухуулах хуудсыг тараах, түүний талд оруулах, цэргийн зариулалттай засмал зам, гүүрийн тэслэх, телефон утас таслах, цэргийн буудал, баазыг устгах, мал, хоол хүнс, тэжээл олзлох үүрэгтэй олон отряд, багийг явуулж тухай бүрт зорилгоо биелүүлж байв.

Ийм зорилготой “Мулейхэ хошуунд хийсэн операц” гэж нэрлэгдэх ажиллагааг Ховд аймгийн Үенч сумын казах үндэстнээр бүрдүүлсэн Ү.Сагадайгаар удирдуулсан 18 хүнтэй баг гүйцэтгэсэн юм. Тус багийг 1944 оны есдүгээр сарын 2-нд Шиньжаны Мулейхэ хошууны нутагт 25 хоногийн хугацаатай ажиллуулахаар явуулжээ.

Тэд Мулейхэ хошууны казах, чантуу нарын нэр хүнд бүхий толгойлогчидтэй уулзаж, холбоо тогтоон, Оспаны босогчдоос гаргасан ухуулах хуудсыг тарааж, тэднээр оруулах, Үрэмч, Хами хотын хоорондох төв засмал замын гүүрийг дэлбэлэх, телефон шугамыг таслах, хятадын цэргийн цуваа дамжин өнгөрдөг жижиг буудал, баазыг устгах зорилготой байв. Ү.Сагадайд Мулейхэ хошуунд нутагладаг манайд үнэнч хол ойр болж буй зүйлийг мэдэж байх бололцоотой хоёр хүнийг суурин нууцаар элсүүлэхээр судлан бэлтгэж, нэгээс хоёр хятад хүнийг амьд хэл болгон баривчлан авч ирэх даалгаврыг тусгайлан өгчээ.

Ү.Сагадайн баг Оспаны бослогын байгууллагаас явж байгаа гэсэн халхавч хэрэглэн тухайн нутаг орны байдал, хүмүүсийн санал сэтгэлийг судлан юуны өмнө тус хошуунд сүн-жан тушаалтай казах Аралбайгийн ерөнхий захиргаанд Үрэстөм, Сарсекбай, Кужархаан, Мухатай нарын хэсэглэн захирсан 2000 шахам өрх хасгаар бослого гаргуулан зэрэг нүүдэллэн Оспаны талд нэгдэн орох шийдвэрийг гаргуулж чадсан байна. Тэдгээр өрхүүдээс 180 эрийг цэргийн зохион байгуулалтад оруулж, аравт бүрийг тус багийн нэг хүн удирдах болов. Тэдгээр айл Байтаг Богдын хоёр Харгайтад ирж Оспаны талд нэгдэн оржээ.

Багийн дарга Ү.Сагадай хувийн даалгавраа биелүүлж суурин нууцад элсүүлэх боломжтой нэр нөлөө бүхий хоёр хүнийг судлан, тэдэнтэй үлдсэн айлуудыг Оспаны талд оруулан нүүлгэх бэлтгэлийг хангуулахаар тохирчээ. Судалсан нэг хүний хүүү Сагадолдой гэгч Мулейхэ хошууны Хятадын захиргаа Шиян (тосгон эсвэл суурин бололтой Д.Б)-д казах хэлний бичээчээр ажиллаж байснаар дамжуулан тэндэх цэргийн тоо, хүчин болон Үрэмчийн Засгийн газраас зохиогдох бүх ажлыг судалж байх болзоо, давхар болзоог тогтоосон байна.

Тус баг эдгээр ажлыг амжуулах явцдаа гурван газарт хорлон сүйтгэх ажиллагаа явуулжээ. Үүнд: Шар Булгийн ам гэдэг газарт агтны тэжээлийн вандуй, буурцаг 22 тонн, заг, хар мод зэрэг түлшний мод тэмээгээр 20 мянга, 550 мянган жин хүнсний талх зэргийг олзолж, босогчдод олгоод үлдсэнийг шатаажээ.

Түүнчлэн Хятадын цэргийн хүнсний хонь 6000, үхэр 150, адуу 33 толгойг олзлон босогчид, ядуучуудад тараан өгсөн байна.
Ү.Сагадайн баг аравдугаар сарын 5-нд буцаж ирсний дараа мөн сарын 7-нд Батын удирдсан 33 хүнтэй торгууд багтай хамтран дахин Мулейхэ хошуунд буцаж, үүрэг гүйцэтгэжээ. Энэ хоёр баг хүч хавсран Мулейхэ хошууны цагдаагийн байгууллагыг довтлон устгаж, баримт бичгийг олзлон амьд хэл барих, нүүж чадалгүй үлдсэн казах айлуудыг нүүлгэн авчрах даалгавартай байв.

Ү.Сагадай, Бат нарын баг зохих судалгаа хийж, хятад цэргийн бэлчээрт буй малыг довтлон байлдаж байтал Цонжоос хэдэн зуун хүнтэй хятад цэргийн анги хүч нэмэгдүүлэн ирж, тэднийг бүслэхийг завдсан тул ухран гарчээ. Тэд шөнөөр Мулейхэ, Цонжийн хоорондох засмал дагуух телефоны мод 20-ыг унаган буталж, утсыг таслан, замын жижиг гүүр хоёрыг тэсэлжээ. Түүнчлэн хятад цэргийн салбар хэсэгтэй хэд хэдэн удаа байлдаж, 10-аад  хүн устгаж, нутгийн 1000-гаад өрх айлыг Хятадын эсрэг босгож, хятад цэргийн дээрэмдсэн адуу 49, үхэр 388, хонь 4469, ямаа 1388 толгой болон хүнсний зүйлийг олзлон хоёр хятадыг амьдаар барин аравнэгдүгээр сарын 2-нд эргэж ирсэн байна.

Ү.Сагадай нь 1945 оны аравдугаар сарын 1-нд таван хүнтэй баг удирдан, хил нэвтэрч амьд хэл баривчлах, хорлон сүйтгэх үүргийг амжилттай биелүүлсэн байна.

1945 оны долдугаар сард Дорнод Туркестан улсыг Гоминьданаас чөлөөлж, есдүгээр сард Дорнод Туркестан улсыг Гоминьданаас чөлөөлж, есдүгээр сард Алтай аймгийг энэ улсын бүрэлдэхүүнд оруулж, аймгийн даргад Оспаныг томилов. Гэвч ганцхан аймгийг захирах нь түүнд чамлалтай санагдаж, энэхүү томилолтод сэтгэл дундуур байсан нь дараа дараагийн үйл явдлуудаас тодорхой харагддаг.

1946 оны гуравдугаар сард Гоминьданы Засгийн газар Шиньжан мужид өөрийн засаг захиргааг байгуулж, Оспаныг өөртөө татах, Туркестаны удирдлагуудтай муудалцуулах янз бүрийн явуулга хийсэн нь үр дүнгээ өгсөн юм. Оспан Туркестанд захирагдахгүй хэмээн Алтай аймгийн Шар сүмд суухаа больж, бие даан хятадуудтай харилцан гоминьданыхтай нэгдэх болжээ.

Гоминьданы Засгийн газар Оспаны хүсэлтийг ёсоор болгож, хоол хүнс, зэвсэг хэрэгслээр хангаж, зөвлөхүүдээ дэргэд нь суулган, Шиньжаны казахуудыг түүний мэдэлд захируулж, туг, тамга өгч, улмаар ЗХУ, Монголын эсрэг турхирах болов. Оспан Америкийн тагнуулын байгууллагын төлөөлөгчтэй ч холбоо тогтоож, хамтарч байсан баримт байдаг. Хятадын Ардын чөлөөлөх арми Шиньжанд нөлөөгөө тогтоож, Оспантай харилцахыг оролдсон боловч харин ч эсэргүүцэлтэй тулгарчээ. Иймд Оспаны эсрэг тэмцэх болж, хамтарч ажиллах хүсэлтийг Монголын талд тавьсан нь ЗХУ-ын ашиг сонирхолд ч нийцэж байсан юм.

Энэ бүхэнтэй холбоотойгоор Гоминьданы зүгээс ЗХУ, Монголын эсрэг явуулж буй тагнуулын үйл ажиллагааг судалж, Оспаны бөөгнөрсөн хүчийг сарниулан устгах үүргийг Ховд аймгийн Булган сум дахь тагнуулын багт төвөөс хариуцуулсан байна.
Тэд олон арга хэмжээ хэрэгжүүлсний дотор Оспаныг амьдаар нь баривчлах буюу устгах зорилготой хэд хэдэн ажиллагаа явуулсан байдаг. Т.Амарзаяагаар ахлуулсан баг 1947 оны арванхоёрдугаар сард Оспаны лагерийг довтолсон боловч Оспан зугтаж, нэлээд баримт сэлтийг олзолжээ. Дээрх зорилгоор төвөөс бэлтгэсэн Б.Чалхааг 1948 оны зургаадугаар сард найман хүний бүрэлдэхүүнтэй хоёр удаа явуулсан боловч уг даалгаврыг биелүүлж чадсангүй. Үүний дараа уг үүргийг гүйцэтгүүлэхээр Л.Дандар (Улсын баатар) ахлагчтай багийг хоёр удаа явуулсан боловч мөн биелүүлж чадаагүй юм.

Энэ үед Оспаны итгэлийг олж, шадар дотно ажиллах шилдэг нууцыг сонгон олж ажиллуулах шаардлага тавигдав. Тагнуулын багийн дарга Э.Гэрэлчулуун, Ховд аймгийн хэлтсийн дарга Ц.Төмөр-Очир нар Ү.Сагадайг сонгон авчээ. Ү.Сагадай нь олон удаа маршрут, нууцын даалгаврыг сайн биелүүлж, 1943-1944 онд Оспаны дэргэд хамгаалагчаар ажиллаж байсны дээр олон зуун өрх айлыг бослого гаргуулан Оспаны талд оруулах ажлыг идэвхтэй хийж түүнд үнэлэгдэж байсан зэрэг нь энэ шаардлагыг хангахаар байв.

1943 онд Баян-Өлгийн аймгийн Хужирт, Ховд аймгийн Үенч сумын ардууд элдэв цуурхалд автан, гадаадад оргон гарахад Ү.Сагадай тэдний хамт оргон гарчээ. Оспан тэр үед тус улстай харилцаатай тул  оруулахгүйгээр өөртөө татаж буцаан ирүүлжээ. Харин манай зөвшөөрлөөр Ү.Сагадайг бусад 10 хүний хамт өөрийнхөө хамгаалагч болгон 1944 оны долдугаар сар хүртэл ажиллуулсан байна.

Ү.Сагадай нь 1945 оны арванхоёрдугаар сард гадаадад оргох гэсэн хэрэгт сэжиглэгдэн Касен, 1943 оны намар гадаадад оргон гараад эргэн ирсэн Хоушан нарын хамт Ховдын хэлтэст баривчлагджээ.

Нэг сарын дараа тэднийг өс хонзонгийн сэдэлтээр Мухай нарын хүн үгсэн хуйвалдаж, гүтгэсэн нь илэрч тогтоогдсон байна. Иймд тэднийг холбогдолгүй болгон суллах бүрэн үндэстэй байтал 1943 онд гадаадад оргосон хэрэгт нь 10 жил хорих ялаар шийтгэжээ.

Ү.Сагадай Ховд аймгийн хориход ялаа эдэлж байхдаа хоригдлуудын дотроос оргох санаа зорилготой Касен зэрэг хүнийг мэдээлж байв. Касенийг Увс аймгийн хориход шилжүүлсэн боловч тэр оргон гадаадад гарч, Оспаны дэргэд очин итгэлийг олж, оргодол хэсэг цэргийг толгойлох болсон байна. Касен нь Ү.Сагадайг шоронгоос оргосон халхавчаар Оспаны талд очуулахад үнэмшилтэй болох байв.

Ховд аймаг дахь хэлтсийн дарга Ц.Төмөр-Очир Ү.Сагадайгаар Оспаныг устгуулахаар төлөвлөсөн боловч Ховдод түр ажиллаж байсан ДЯЯ-ны зөвлөх В.В.Греднев, орлогч сайд хошууч генерал Б.Дорж нар түтгэлзэж, гурван сараас доошгүй хугацаатай ажиллуулахаар явуулсан байна.

Ү.Сагадайг “Улаанбаатарт шилжүүлэн хорихоор шийдвэрлэсэн, тэрээр Ховдын төвд байгаа гэртээ очиж хувцсаа сольж ирэх түр чөлөө авч улмаар оргосон, биеэ нууцлах үүднээс 10 гаруй хоног явган явж, хязгаарын сумд ойртон очоод морь, эмээл хулгайлан ихэд ядарч явсаар ирлээ” гэсэн халхавчаар Оспаны лагерьт нэвтрүүлэхээр төлөвлөсөн байна.
Ү.Сагадайг Булганы тагнуулын тасагт хэд хоног байлган, гүйцэтгэх үүрэг хэрэглэх арга үлгэрийг сайтар давтуулан, Оспаны лагерийн байрлал, чиглэлийг танилцуулж, хилийн шугам болох Нохой долоохын усан дээр мэдээ харилцаагаа хоёр талаас дамжуулж байх нууц хайрцаг байрлуулахаар тохирчээ. 1947 оны арванхоёрдугаар сарын 23-нд Булганы тагнуулын багийн төлөөлөгч Мардаан Нохой долоохын усан дээр хамт очиж нууц хайрцгаа байрлуулан Ү.Сагадайг хил нэвтрүүлжээ.

Ү.Сагадай сураглан явсаар арванхоёрдугаар сарын 27-нд Касений гэрт нь очив. Касен бүрэн итгэж, баярлан угтаж аваад гэртээ 14 хоног амруулсан байна. Ү.Сагадай 1948 оны нэгдүгээр сард Улаан элс хэмээх газарт байсан Оспаны гэрт очив.

Ү.Сагадайн талаар Оспан урьд нь сонссон учир ямар ч хардлагагүй угтан авсан байна. Оспан хэдэн хоногийн өмнө Монгол руу хийсэн довтолгоо амжилтгүй болсноо харамсан яриад өөрийн байдал, зорилгоо дотночлон танилцуулах далимд Гоминьдан, Америкийг магтан ярьж зочлоод хэд хоног биеэ амраахыг зөвлөжээ.

Ү.Сагадай Оспаны гэрч амарч байтал цагаан цэцэг өвчнөөр хүнд өвдөж, Жүнс гэдэг айлд хэвтэн сувилуулжээ. Хоёр сарын дараа Ү.Сагадайн өрөөсөн нүдэнд нь үүл тогтож хараа муутай болж эдгэрсэн байна. Оспан түүнийг Касений гэрт очиж биеэ тэнхрүүлэхийг зөвлөж явуулжээ.

Ү.Сагадайг явснаас хойш гурван сар гаруйн хугацаа өнгөрсөн тул Нохой долоохын усан дээр байрлуулсан нууц хайрцагт багийн дарга Э.Гэрэлчулуунаас “Чи мэнд сайн бол үүргээ болгоомжтой түргэн биелүүлээд, эд мөрийн баримтыг аваад буцаж ир” гэсэн бичгийг төлөөлөгч Мардаанаар хийлгэжээ.

Энэ нь Оспаныг болгоомжтой устгаад баримт болох зүйлийг аваад ир гэсэн утгатай бичиг байсан бөгөөд Ү.Сагадай уг бичгийн утгыг тайлан ойлгож чадах сэргэлэн авхаалжтэй хүн учраас ингэж бичжээ.

Хэсэг хугацааны дараа Оспан “Арван хүн удирдан явж, Монголын цэргийн дарга нараас нэгийг олзлон авчрах, бололцоогүй бол мал дээрэмдэж авчрахаар яваад ир” гэсэн даалгаврыг Касенаар Ү.Сагадайд өгүүлсэн байна.

Ү.Сагадай Монголын оргодол Тайжхөл нарын арван хүнийг удирдан 1948 оны дөрөвдүгээр сарын 5-нд Цонжийн районаас гарч 10-ны өдөр Нохой долоохын усны ойролцоо ирээд зээр агнах нэрийдлээр нөхдөөсөө тасарч, нууц хайрцагт анхныхаа мэдээг хийв. Тэр мэдээндээ Оспаны санал сэтгэл, харилцаа, дээрэмчдийн хүч, байрлалын тухай тодорхой бичиж “Чоно” (Оспан)-ыг устгах зөвшөөрлийг далд утгаар хүссэн байжээ. Энэ үедээ тав хоногийн өмнө хийсэн Э.Гэрэлчулууны мэдээг авчээ. Мөн сарын 13-ны шөнө хил нэвтрэн Булган голоос 40 адуу, 10 тэмээ, хулгайлан аваад буцаж очсан байна.

Ү.Сагадайн буцаж очсоны дараа аятай нөхцлийг ашиглан Оспаныг устгаад буцахыг төлөвлөж байсан боловч тавдугаар сарын 18-нд Оспан өөрийн хамгийн итгэлтэй, шилдэг гэж тооцдог 20-иод хүний хамт нэр зааж гэртээ дууджээ. Тэднийг очиход Оспан Ү.Сагадайг даргаар нь Найзархааныг орлогчоор нь томилж, 21 хүнийг түүний мэдэлд өгөн, Монголоос хилийн цэргийн дарга нарын хэн нэгийг амьдаар олзолж авчрахыг зөвхөн Ү.Сагадайд тушаалыг үг дуугүй биелүүл хэмээн явуулсан байна.
Ү.Сагадай тэднийг дагуулан тавдугаар сарын 27-ны шөнө хил нэвтрэн зургадугаар сарын 1-нд Булган сумын нутагт оржээ. Хүмүүсээ хоёр хувааж нэг хэсгийг Ээвийн улаан үзүүр гэдэг газрын торгууд айлуудаас амьд хэл баривчлах үүрэг өгч явуулаад хэсэг хүмүүстэйгээ сумын төвөөс өмнө Цоохор нуурын хөвөөнд тэднийг хүлээж байхаар үлджээ. Хэл баривчлах хүмүүсээ нэлээд холдсоны дараа Ү.Сагадай бид эндээ хүлээхээ болъё. Баянсуудлын ар үзүүрт байгаа манай Касений хуучин өвөлжөөнд очиж хүлээе. Та нар миний араас яаралтай, сэмхэн яваад тэнд оч. Би энэ тухайгаа хэлэхээ мартсан байх тул тэдэнд араас нь очиж хэлээд ирье хэмээн ганцаар явжээ. Тэрбээр Булган сумын төвд байсан багт энэ тухай мэдэгдэв. Мэдээг  авмагц багийн дарга Э.Гэрэлчулуун хилийн отрядад мэдээ явуулахын хамт ардын туслах багийн 20 гаруй хүнийг цуглуулан Ү.Сагадайг дагуулан дээрэмчдийг мөрджээ. Улмаар дэд хурандаа Х.Цэрэндорж даргатай зургадугаар ортядын цэргийн багтай нийлж, дээрэмчдийг бүслэн заримыг устгаж, заримыг баривчлан гурвыг нь хил давуулан алдсан байна.

Ү.Сагадай эргэж ирээд “Ма нар анх явуулахдаа бүрэн итгэж даалгасан бол би өвчлөөд эдгэрснийхээ дараахан л тун ч төвөггүй Оспаныг тонилгочихоод толгойг нь аваад ирэх байсан юм. Намайг эдгэрсний дараа Оспан надад “ Би Монголд довтлуулан гэр хөрөнгөө сүйтгүүлж, радио холбоогоо олзлуулан, суурьшил алдаж зүдрэл үзлээ. Сагадай чи ч шоронд орж арай гэж ирээд хүнд өвчилж зовж явна. Морь унаж хоёулаа хээр салхинд явж уйтгах гунигаа сэргээе” гэж хэлээд хоёулхнаа морь унаад, надад нэг винтов өгч, өөрөө маузер буу, дуран зүүж гэрээсээ алс хээр гарлаа. Тэр өдөр элсэн талд зугаалан бүтэн өдөржингөө явж байхдаа хэд дахин мориноос бууж элдвийг сонирхон ялангуяа тогтмол үйлддэг мөргөлийнхөө цагт Оспан морь, буу зэвсгээ надад өгөөд мөргөл үйлдэж байсан. Энэ үед түүнийг алж элсэнд булчихаад явах бодол төрсөн боловч тийм даалгавар аваагүйдээ аль нэг талаар буруудахаас болгоомжлоод тэвчин өнгөрсөн юм. Харин нууц хайрцагт хийсэн энэ бичгийг үзээд Оспаныг алаад баримт авчир гэсэн үг болохоос зайлахгүй гэж бодоод дээрх байдлаар завшаантэй үе тохиолдвол уг зүйлийг хийж бүрэн болохыг бодож явтал Оспан гэнэт даалгавар өгч нааш явуулсан юм” гэж харамсан ярьж байжээ. Ховд хэлтсийн дарга асан хурандаа Ц.Төмөр-Очир дурсан ярихдаа “Бид нууц Ү.Сагадайд Оспаныг устгах даалгавар өгөхөөр төлөвлөснийг төвөөс зөвшөөрөөгүй. Ү.Сагадай явахдаа надад хандаж: танд хэлэх юм алга уу гээд байсан...” гэсэн байдаг.

Ийнхүү Ү.Сагадай нь тагнуулын байгууллагаас өгсөн олон удаагийн үүргийг идэвх зүтгэлтэй биелүүлсэн бөгөөд зарим нэгэн баримтыг дэлгэн тавилаа. Ү.Сагадай нь 1958 он хүртэл Аюулаас хамгаалах байгууллагатай хамтран ажиллаж, үүрэг даалгаврыг нь биелүүлж байв.

==Эшлэл==

==Гадаад эх сурвалж==

[[Ангилал: Монголын тагнуулч]]</text>
      <sha1>76dhaaeogebkdfmhjnlo5er0u3damem</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Navbar</title>
    <ns>828</ns>
    <id>42526</id>
    <revision>
      <id>706578</id>
      <parentid>659075</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T09:29:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="5088" xml:space="preserve">local p = {}
local cfg = mw.loadData('Module:Navbar/configuration')

local function get_title_arg(is_collapsible, template)
	local title_arg = 1
	if is_collapsible then title_arg = 2 end
	if template then title_arg = 'template' end
	return title_arg
end

local function choose_links(template, args)
	-- The show table indicates the default displayed items.
	-- view, talk, edit, hist, move, watch
	-- TODO: Move to configuration.
	local show = {true, true, true, false, false, false}
	if template then
		show[2] = false
		show[3] = false
		local index = {t = 2, d = 2, e = 3, h = 4, m = 5, w = 6,
			talk = 2, edit = 3, hist = 4, move = 5, watch = 6}
		-- TODO: Consider removing TableTools dependency.
		for _, v in ipairs(require ('Module:TableTools').compressSparseArray(args)) do
			local num = index[v]
			if num then show[num] = true end
		end
	end

	local remove_edit_link = args.noedit
	if remove_edit_link then show[3] = false end
	
	return show
	
end

local function add_link(link_description, ul, is_mini, font_style)
	local l
	if link_description.url then
		l = {'[', '', ']'}
	else
		l = {'[[', '|', ']]'}
	end
	ul:tag('li')
		:addClass('nv-' .. link_description.full)
		:wikitext(l[1] .. link_description.link .. l[2])
		:tag(is_mini and 'abbr' or 'span')
			:attr('title', link_description.html_title)
			:cssText(font_style)
			:wikitext(is_mini and link_description.mini or link_description.full)
			:done()
		:wikitext(l[3])
		:done()
end

local function make_list(title_text, has_brackets, displayed_links, is_mini, font_style)
	
	local title = mw.title.new(mw.text.trim(title_text), cfg.title_namespace)
	if not title then
		error(cfg.invalid_title .. title_text)
	end
	local talkpage = title.talkPageTitle and title.talkPageTitle.fullText or ''
	
	-- TODO: Get link_descriptions and show into the configuration module.
	-- link_descriptions should be easier...
	local link_descriptions = {
		{ ['mini'] = 'v', ['full'] = 'view', ['html_title'] = 'View this template',
			['link'] = title.fullText, ['url'] = false },
		{ ['mini'] = 't', ['full'] = 'talk', ['html_title'] = 'Discuss this template',
			['link'] = talkpage, ['url'] = false },
		{ ['mini'] = 'e', ['full'] = 'edit', ['html_title'] = 'Edit this template',
			['link'] = title:fullUrl('action=edit'), ['url'] = true },
		{ ['mini'] = 'h', ['full'] = 'hist', ['html_title'] = 'History of this template',
			['link'] = title:fullUrl('action=history'), ['url'] = true },
		{ ['mini'] = 'm', ['full'] = 'move', ['html_title'] = 'Move this template',
			['link'] = mw.title.new('Special:Movepage'):fullUrl('target='..title.fullText), ['url'] = true },
		{ ['mini'] = 'w', ['full'] = 'watch', ['html_title'] = 'Watch this template', 
			['link'] = title:fullUrl('action=watch'), ['url'] = true }
	}

	local ul = mw.html.create('ul')
	if has_brackets then
		ul:addClass(cfg.classes.brackets)
			:cssText(font_style)
	end
	
	for i, _ in ipairs(displayed_links) do
		if displayed_links[i] then add_link(link_descriptions[i], ul, is_mini, font_style) end
	end
	return ul:done()
	
end

function p._navbar(args)
	
	-- TODO: We probably don't need both fontstyle and fontcolor...
	local font_style = args.fontstyle
	local font_color = args.fontcolor
	local is_collapsible = args.collapsible
	local is_mini = args.mini
	local is_plain = args.plain
	
	local collapsible_class = nil
	if is_collapsible then
		collapsible_class = cfg.classes.collapsible
		if not is_plain then is_mini = 1 end
		if font_color then
			font_style = (font_style or '') .. '; color: ' .. font_color .. ';'
		end
	end
	
	local navbar_style = args.style
	local div = mw.html.create():tag('div')
	div
		:addClass(cfg.classes.navbar)
		:addClass(cfg.classes.plainlinks)
		:addClass(cfg.classes.horizontal_list)
		:addClass(collapsible_class) -- we made the determination earlier
		:cssText(navbar_style)

	if is_mini then div:addClass(cfg.classes.mini) end

	local box_text = (args.text or cfg.box_text) .. ' '
	 -- the concatenated space guarantees the box text is separated
	if not (is_mini or is_plain) then
		div
			:tag('span')
				:addClass(cfg.classes.box_text)
				:cssText(font_style)
				:wikitext(box_text)
	end
	
	local template = args.template
	local displayed_links = choose_links(template, args)
	local has_brackets = args.brackets
	local title_arg = get_title_arg(is_collapsible, template)
	local title_text = args[title_arg] or (':' .. mw.getCurrentFrame():getParent():getTitle())
	local list = make_list(title_text, has_brackets, displayed_links, is_mini, font_style)
	div:node(list)

	if is_collapsible then
		local title_text_class
		if is_mini then
			title_text_class = cfg.classes.collapsible_title_mini
		else
			title_text_class = cfg.classes.collapsible_title_full
		end
		div:done()
			:tag('div')
			:addClass(title_text_class)
			:cssText(font_style)
			:wikitext(args[1])
	end
	
	return mw.getCurrentFrame():extensionTag{
		name = 'templatestyles', args = { src = cfg.templatestyles }
	} .. tostring(div:done())
end

function p.navbar(frame)
	return p._navbar(require('Module:Arguments').getArgs(frame))
end

return p</text>
      <sha1>jd5no8v1zi4m1e6lvbwo0a9t0kogdvi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706582</id>
      <parentid>706578</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:38:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="5215" xml:space="preserve">local p = {}
local cfg = mw.loadData('Module:Navbar/configuration')

local function get_title_arg(is_collapsible, template)
	local title_arg = 1
	if is_collapsible then title_arg = 2 end
	if template then title_arg = 'template' end
	return title_arg
end

local function choose_links(template, args)
	-- The show table indicates the default displayed items.
	-- view, talk, edit, hist, move, watch
	-- TODO: Move to configuration.
	local show = {true, true, true, false, false, false}
	if template then
		show[2] = false
		show[3] = false
		local index = {t = 2, d = 2, e = 3, h = 4, m = 5, w = 6,
			talk = 2, edit = 3, hist = 4, move = 5, watch = 6}
		-- TODO: Consider removing TableTools dependency.
		for _, v in ipairs(require ('Module:TableTools').compressSparseArray(args)) do
			local num = index[v]
			if num then show[num] = true end
		end
	end

	local remove_edit_link = args.noedit
	if remove_edit_link then show[3] = false end
	
	return show
	
end

local function add_link(link_description, ul, is_mini, font_style)
	local l
	if link_description.url then
		l = {'[', '', ']'}
	else
		l = {'[[', '|', ']]'}
	end
	ul:tag('li')
		:addClass('nv-' .. link_description.full)
		:wikitext(l[1] .. link_description.link .. l[2])
		:tag(is_mini and 'abbr' or 'span')
			:attr('title', link_description.html_title)
			:cssText(font_style)
			:wikitext(is_mini and link_description.mini or link_description.full)
			:done()
		:wikitext(l[3])
		:done()
end

local function make_list(title_text, has_brackets, displayed_links, is_mini, font_style)
	
	local title = mw.title.new(mw.text.trim(title_text), cfg.title_namespace)
	if not title then
		error(cfg.invalid_title .. title_text)
	end
	local talkpage = title.talkPageTitle and title.talkPageTitle.fullText or ''
	
	-- TODO: Get link_descriptions and show into the configuration module.
	-- link_descriptions should be easier...
	local link_descriptions = {
		{ ['mini'] = 'х', ['full'] = 'харах', ['html_title'] = 'Энэ загварыг харах',
			['link'] = title.fullText, ['url'] = false },
		{ ['mini'] = 'я', ['full'] = 'яриа', ['html_title'] = 'Энэ загварыг хэлэлцэх',
			['link'] = talkpage, ['url'] = false },
		{ ['mini'] = 'з', ['full'] = 'засах', ['html_title'] = 'Энэ загварыг засварлах',
			['link'] = title:fullUrl('action=edit'), ['url'] = true },
		{ ['mini'] = 'т', ['full'] = 'түүх', ['html_title'] = 'Энэ загварын түүх',
			['link'] = title:fullUrl('action=history'), ['url'] = true },
		{ ['mini'] = 'з', ['full'] = 'зөөх', ['html_title'] = 'Энэ загварыг зөөх',
			['link'] = mw.title.new('Special:Movepage'):fullUrl('target='..title.fullText), ['url'] = true },
		{ ['mini'] = 'ү', ['full'] = 'үзэх', ['html_title'] = 'Энэ загварыг үзэх', 
			['link'] = title:fullUrl('action=watch'), ['url'] = true }
	}

	local ul = mw.html.create('ul')
	if has_brackets then
		ul:addClass(cfg.classes.brackets)
			:cssText(font_style)
	end
	
	for i, _ in ipairs(displayed_links) do
		if displayed_links[i] then add_link(link_descriptions[i], ul, is_mini, font_style) end
	end
	return ul:done()
	
end

function p._navbar(args)
	
	-- TODO: We probably don't need both fontstyle and fontcolor...
	local font_style = args.fontstyle
	local font_color = args.fontcolor
	local is_collapsible = args.collapsible
	local is_mini = args.mini
	local is_plain = args.plain
	
	local collapsible_class = nil
	if is_collapsible then
		collapsible_class = cfg.classes.collapsible
		if not is_plain then is_mini = 1 end
		if font_color then
			font_style = (font_style or '') .. '; color: ' .. font_color .. ';'
		end
	end
	
	local navbar_style = args.style
	local div = mw.html.create():tag('div')
	div
		:addClass(cfg.classes.navbar)
		:addClass(cfg.classes.plainlinks)
		:addClass(cfg.classes.horizontal_list)
		:addClass(collapsible_class) -- we made the determination earlier
		:cssText(navbar_style)

	if is_mini then div:addClass(cfg.classes.mini) end

	local box_text = (args.text or cfg.box_text) .. ' '
	 -- the concatenated space guarantees the box text is separated
	if not (is_mini or is_plain) then
		div
			:tag('span')
				:addClass(cfg.classes.box_text)
				:cssText(font_style)
				:wikitext(box_text)
	end
	
	local template = args.template
	local displayed_links = choose_links(template, args)
	local has_brackets = args.brackets
	local title_arg = get_title_arg(is_collapsible, template)
	local title_text = args[title_arg] or (':' .. mw.getCurrentFrame():getParent():getTitle())
	local list = make_list(title_text, has_brackets, displayed_links, is_mini, font_style)
	div:node(list)

	if is_collapsible then
		local title_text_class
		if is_mini then
			title_text_class = cfg.classes.collapsible_title_mini
		else
			title_text_class = cfg.classes.collapsible_title_full
		end
		div:done()
			:tag('div')
			:addClass(title_text_class)
			:cssText(font_style)
			:wikitext(args[1])
	end
	
	return mw.getCurrentFrame():extensionTag{
		name = 'templatestyles', args = { src = cfg.templatestyles }
	} .. tostring(div:done())
end

function p.navbar(frame)
	return p._navbar(require('Module:Arguments').getArgs(frame))
end

return p</text>
      <sha1>ctsqm2ux1mcfrdf2c7y2apprqv0cpzm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Navbox</title>
    <ns>828</ns>
    <id>42527</id>
    <revision>
      <id>706574</id>
      <parentid>517914</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T09:26:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="16064" xml:space="preserve">local p = {}
local navbar = require('Module:Navbar')._navbar
local cfg = mw.loadData('Module:Navbox/configuration')
local getArgs -- lazily initialized
local args
local format = string.format

local function striped(wikitext, border)
	-- Return wikitext with markers replaced for odd/even striping.
	-- Child (subgroup) navboxes are flagged with a category that is removed
	-- by parent navboxes. The result is that the category shows all pages
	-- where a child navbox is not contained in a parent navbox.
	local orphanCat = cfg.category.orphan
	if border == cfg.keyword.border_subgroup and args[cfg.arg.orphan] ~= cfg.keyword.orphan_yes then
		-- No change; striping occurs in outermost navbox.
		return wikitext .. orphanCat
	end
	local first, second = cfg.class.navbox_odd_part, cfg.class.navbox_even_part
	if args[cfg.arg.evenodd] then
		if args[cfg.arg.evenodd] == cfg.keyword.evenodd_swap then
			first, second = second, first
		else
			first = args[cfg.arg.evenodd]
			second = first
		end
	end
	local changer
	if first == second then
		changer = first
	else
		local index = 0
		changer = function (code)
			if code == '0' then
				-- Current occurrence is for a group before a nested table.
				-- Set it to first as a valid although pointless class.
				-- The next occurrence will be the first row after a title
				-- in a subgroup and will also be first.
				index = 0
				return first
			end
			index = index + 1
			return index % 2 == 1 and first or second
		end
	end
	local regex = orphanCat:gsub('([%[%]])', '%%%1')
	return (wikitext:gsub(regex, ''):gsub(cfg.marker.regex, changer)) -- () omits gsub count
end

local function processItem(item, nowrapitems)
	if item:sub(1, 2) == '{|' then
		-- Applying nowrap to lines in a table does not make sense.
		-- Add newlines to compensate for trim of x in |parm=x in a template.
		return '\n' .. item ..'\n'
	end
	if nowrapitems == cfg.keyword.nowrapitems_yes then
		local lines = {}
		for line in (item .. '\n'):gmatch('([^\n]*)\n') do
			local prefix, content = line:match('^([*:;#]+)%s*(.*)')
			if prefix and not content:match(cfg.pattern.nowrap) then
				line = format(cfg.nowrap_item, prefix, content)
			end
			table.insert(lines, line)
		end
		item = table.concat(lines, '\n')
	end
	if item:match('^[*:;#]') then
		return '\n' .. item ..'\n'
	end
	return item
end

-- we will want this later when we want to add tstyles for hlist/plainlist
local function has_navbar()
	return args[cfg.arg.navbar] ~= cfg.keyword.navbar_off
		and args[cfg.arg.navbar] ~= cfg.keyword.navbar_plain
		and (
			args[cfg.arg.name]
			or mw.getCurrentFrame():getParent():getTitle():gsub(cfg.pattern.sandbox, '')
				~= cfg.pattern.navbox
		)
end

local function renderNavBar(titleCell)
	if has_navbar() then
		titleCell:wikitext(navbar{
			[cfg.navbar.name] = args[cfg.arg.name],
			[cfg.navbar.mini] = 1,
			[cfg.navbar.fontstyle] = (args[cfg.arg.basestyle] or '') .. ';' ..
				(args[cfg.arg.titlestyle] or '') ..
				';background:none transparent;border:none;box-shadow:none;padding:0;'
		})
	end

end

local function renderTitleRow(tbl)
	if not args[cfg.arg.title] then return end

	local titleRow = tbl:tag('tr')

	local titleCell = titleRow:tag('th'):attr('scope', 'col')

	local titleColspan = 2
	if args[cfg.arg.imageleft] then titleColspan = titleColspan + 1 end
	if args[cfg.arg.image] then titleColspan = titleColspan + 1 end

	titleCell
		:cssText(args[cfg.arg.basestyle])
		:cssText(args[cfg.arg.titlestyle])
		:addClass(cfg.class.navbox_title)
		:attr('colspan', titleColspan)

	renderNavBar(titleCell)

	titleCell
		:tag('div')
			-- id for aria-labelledby attribute
			:attr('id', mw.uri.anchorEncode(args[cfg.arg.title]))
			:addClass(args[cfg.arg.titleclass])
			:css('font-size', '114%')
			:css('margin', '0 4em')
			:wikitext(processItem(args[cfg.arg.title]))
end

local function getAboveBelowColspan()
	local ret = 2
	if args[cfg.arg.imageleft] then ret = ret + 1 end
	if args[cfg.arg.image] then ret = ret + 1 end
	return ret
end

local function renderAboveRow(tbl)
	if not args[cfg.arg.above] then return end

	tbl:tag('tr')
		:tag('td')
			:addClass(cfg.class.navbox_abovebelow)
			:addClass(args[cfg.arg.aboveclass])
			:cssText(args[cfg.arg.basestyle])
			:cssText(args[cfg.arg.abovestyle])
			:attr('colspan', getAboveBelowColspan())
			:tag('div')
				-- id for aria-labelledby attribute, if no title
				:attr('id', args[cfg.arg.title] and nil or mw.uri.anchorEncode(args[cfg.arg.above]))
				:wikitext(processItem(args[cfg.arg.above], args[cfg.arg.nowrapitems]))
end

local function renderBelowRow(tbl)
	if not args[cfg.arg.below] then return end

	tbl:tag('tr')
		:tag('td')
			:addClass(cfg.class.navbox_abovebelow)
			:addClass(args[cfg.arg.belowclass])
			:cssText(args[cfg.arg.basestyle])
			:cssText(args[cfg.arg.belowstyle])
			:attr('colspan', getAboveBelowColspan())
			:tag('div')
				:wikitext(processItem(args[cfg.arg.below], args[cfg.arg.nowrapitems]))
end

local function renderListRow(tbl, index, listnum, listnums_size)
	local row = tbl:tag('tr')

	if index == 1 and args[cfg.arg.imageleft] then
		row
			:tag('td')
				:addClass(cfg.class.noviewer)
				:addClass(cfg.class.navbox_image)
				:addClass(args[cfg.arg.imageclass])
				:css('width', '1px')               -- Minimize width
				:css('padding', '0 2px 0 0')
				:cssText(args[cfg.arg.imageleftstyle])
				:attr('rowspan', listnums_size)
				:tag('div')
					:wikitext(processItem(args[cfg.arg.imageleft]))
	end

	local group_and_num = format(cfg.arg.group_and_num, listnum)
	local groupstyle_and_num = format(cfg.arg.groupstyle_and_num, listnum)
	if args[group_and_num] then
		local groupCell = row:tag('th')

		-- id for aria-labelledby attribute, if lone group with no title or above
		if listnum == 1 and not (args[cfg.arg.title] or args[cfg.arg.above] or args[cfg.arg.group2]) then
			groupCell
				:attr('id', mw.uri.anchorEncode(args[cfg.arg.group1]))
		end

		groupCell
			:attr('scope', 'row')
			:addClass(cfg.class.navbox_group)
			:addClass(args[cfg.arg.groupclass])
			:cssText(args[cfg.arg.basestyle])
			-- If groupwidth not specified, minimize width
			:css('width', args[cfg.arg.groupwidth] or '1%')

		groupCell
			:cssText(args[cfg.arg.groupstyle])
			:cssText(args[groupstyle_and_num])
			:wikitext(args[group_and_num])
	end

	local listCell = row:tag('td')

	if args[group_and_num] then
		listCell
			:addClass(cfg.class.navbox_list_with_group)
	else
		listCell:attr('colspan', 2)
	end

	if not args[cfg.arg.groupwidth] then
		listCell:css('width', '100%')
	end

	local rowstyle  -- usually nil so cssText(rowstyle) usually adds nothing
	if index % 2 == 1 then
		rowstyle = args[cfg.arg.oddstyle]
	else
		rowstyle = args[cfg.arg.evenstyle]
	end

	local list_and_num = format(cfg.arg.list_and_num, listnum)
	local listText = args[list_and_num]
	local oddEven = cfg.marker.oddeven
	if listText:sub(1, 12) == '&lt;/div&gt;&lt;table' then
		-- Assume list text is for a subgroup navbox so no automatic striping for this row.
		oddEven = listText:find(cfg.pattern.navbox_title) and cfg.marker.restart or cfg.class.navbox_odd_part
	end

	local liststyle_and_num = format(cfg.arg.liststyle_and_num, listnum)
	local listclass_and_num = format(cfg.arg.listclass_and_num, listnum)
	listCell
		:css('padding', '0')
		:cssText(args[cfg.arg.liststyle])
		:cssText(rowstyle)
		:cssText(args[liststyle_and_num])
		:addClass(cfg.class.navbox_list)
		:addClass(cfg.class.navbox_part .. oddEven)
		:addClass(args[cfg.arg.listclass])
		:addClass(args[listclass_and_num])
		:tag('div')
			:css('padding',
				(index == 1 and args[cfg.arg.list1padding]) or args[cfg.arg.listpadding] or '0 0.25em'
			)
			:wikitext(processItem(listText, args[cfg.arg.nowrapitems]))

	if index == 1 and args[cfg.arg.image] then
		row
			:tag('td')
				:addClass(cfg.class.noviewer)
				:addClass(cfg.class.navbox_image)
				:addClass(args[cfg.arg.imageclass])
				:css('width', '1px')               -- Minimize width
				:css('padding', '0 0 0 2px')
				:cssText(args[cfg.arg.imagestyle])
				:attr('rowspan', listnums_size)
				:tag('div')
					:wikitext(processItem(args[cfg.arg.image]))
	end
end

-- uses this now to make the needHlistCategory correct
-- to use later for when we add list styles via navbox
local function has_list_class(htmlclass)
	local class_args = { -- rough order of probability of use
		cfg.arg.bodyclass, cfg.arg.listclass, cfg.arg.aboveclass,
		cfg.arg.belowclass, cfg.arg.titleclass, cfg.arg.navboxclass,
		cfg.arg.groupclass, cfg.arg.imageclass
	}
	local patterns = {
		'^' .. htmlclass .. '$',
		'%s' .. htmlclass .. '$',
		'^' .. htmlclass .. '%s',
		'%s' .. htmlclass .. '%s'
	}
	
	for _, arg in ipairs(class_args) do
		for _, pattern in ipairs(patterns) do
			if mw.ustring.find(args[arg] or '', pattern) then
				return true
			end
		end
	end
	return false
end

local function needsHorizontalLists(border)
	if border == cfg.keyword.border_subgroup or args[cfg.arg.tracking] == cfg.keyword.tracking_no then
		return false
	end
	return not has_list_class(cfg.pattern.hlist) and not has_list_class(cfg.pattern.plainlist)
end

local function hasBackgroundColors()
	for _, key in ipairs({cfg.arg.titlestyle, cfg.arg.groupstyle,
		cfg.arg.basestyle, cfg.arg.abovestyle, cfg.arg.belowstyle}) do
		if tostring(args[key]):find('background', 1, true) then
			return true
		end
	end
	return false
end

local function hasBorders()
	for _, key in ipairs({cfg.arg.groupstyle, cfg.arg.basestyle,
		cfg.arg.abovestyle, cfg.arg.belowstyle}) do
		if tostring(args[key]):find('border', 1, true) then
			return true
		end
	end
	return false
end

local function isIllegible()
	local styleratio = require('Module:Color contrast')._styleratio
	for key, style in pairs(args) do
		if tostring(key):match(cfg.pattern.style) then
			if styleratio{mw.text.unstripNoWiki(style)} &lt; 4.5 then
				return true
			end
		end
	end
	return false
end

local function getTrackingCategories(border)
	local cats = {}
	if needsHorizontalLists(border) then table.insert(cats, cfg.category.horizontal_lists) end
	if hasBackgroundColors() then table.insert(cats, cfg.category.background_colors) end
	if isIllegible() then table.insert(cats, cfg.category.illegible) end
	if hasBorders() then table.insert(cats, cfg.category.borders) end
	return cats
end

local function renderTrackingCategories(builder, border)
	local title = mw.title.getCurrentTitle()
	if title.namespace ~= 10 then return end -- not in template space
	local subpage = title.subpageText
	if subpage == cfg.keyword.subpage_doc or subpage == cfg.keyword.subpage_sandbox
		or subpage == cfg.keyword.subpage_testcases then return end

	for _, cat in ipairs(getTrackingCategories(border)) do
		builder:wikitext('[[Category:' .. cat .. ']]')
	end
end

local function renderMainTable(border, listnums)
	local tbl = mw.html.create('table')
		:addClass(cfg.class.nowraplinks)
		:addClass(args[cfg.arg.bodyclass])

	local state = args[cfg.arg.state]
	if args[cfg.arg.title] and state ~= cfg.keyword.state_plain and state ~= cfg.keyword.state_off then
		if state == cfg.keyword.state_collapsed then
			state = cfg.class.collapsed
		end
		tbl
			:addClass(cfg.class.collapsible)
			:addClass(state or cfg.class.autocollapse)
	end

	tbl:css('border-spacing', 0)
	if border == cfg.keyword.border_subgroup or border == cfg.keyword.border_none then
		tbl
			:addClass(cfg.class.navbox_subgroup)
			:cssText(args[cfg.arg.bodystyle])
			:cssText(args[cfg.arg.style])
	else  -- regular navbox - bodystyle and style will be applied to the wrapper table
		tbl
			:addClass(cfg.class.navbox_inner)
			:css('background', 'transparent')
			:css('color', 'inherit')
	end
	tbl:cssText(args[cfg.arg.innerstyle])

	renderTitleRow(tbl)
	renderAboveRow(tbl)
	local listnums_size = #listnums
	for i, listnum in ipairs(listnums) do
		renderListRow(tbl, i, listnum, listnums_size)
	end
	renderBelowRow(tbl)

	return tbl
end

local function add_navbox_styles()
	local frame = mw.getCurrentFrame()
	-- This is a lambda so that it doesn't need the frame as a parameter
	local function add_user_styles(templatestyles)
		if templatestyles and templatestyles ~= '' then
			return frame:extensionTag{
				name = 'templatestyles', args = { src = templatestyles }
			}
		end
		return ''
	end

	-- get templatestyles. load base from config so that Lua only needs to do
	-- the work once of parser tag expansion
	local base_templatestyles = cfg.templatestyles
	local templatestyles = add_user_styles(args[cfg.arg.templatestyles])
	local child_templatestyles = add_user_styles(args[cfg.arg.child_templatestyles])

	-- The 'navbox-styles' div exists for two reasons:
	--  1. To wrap the styles to work around T200206 more elegantly. Instead
	--     of combinatorial rules, this ends up being linear number of CSS rules.
	--  2. To allow MobileFrontend to rip the styles out with 'nomobile' such that
	--     they are not dumped into the mobile view.
	return mw.html.create('div')
		:addClass(cfg.class.navbox_styles)
		:addClass(cfg.class.nomobile)
		:wikitext(base_templatestyles .. templatestyles .. child_templatestyles)
		:done()
end

function p._navbox(navboxArgs)
	args = navboxArgs
	local listnums = {}

	for k, _ in pairs(args) do
		if type(k) == 'string' then
			local listnum = k:match(cfg.pattern.listnum)
			if listnum then table.insert(listnums, tonumber(listnum)) end
		end
	end
	table.sort(listnums)

	local border = mw.text.trim(args[cfg.arg.border] or args[1] or '')
	if border == cfg.keyword.border_child then
		border = cfg.keyword.border_subgroup
	end

	-- render the main body of the navbox
	local tbl = renderMainTable(border, listnums)

	local res = mw.html.create()
	-- render the appropriate wrapper for the navbox, based on the border param

	if border == cfg.keyword.border_none then
		res:node(add_navbox_styles())
		local nav = res:tag('div')
			:attr('role', 'navigation')
			:node(tbl)
		-- aria-labelledby title, otherwise above, otherwise lone group
		if args[cfg.arg.title] or args[cfg.arg.above] or (args[cfg.arg.group1]
			and not args[cfg.arg.group2]) then
			nav:attr(
				'aria-labelledby',
				mw.uri.anchorEncode(
					args[cfg.arg.title] or args[cfg.arg.above] or args[cfg.arg.group1]
				)
			)
		else
			nav:attr('aria-label', cfg.aria_label)
		end
	elseif border == cfg.keyword.border_subgroup then
		-- We assume that this navbox is being rendered in a list cell of a
		-- parent navbox, and is therefore inside a div with padding:0em 0.25em.
		-- We start with a &lt;/div&gt; to avoid the padding being applied, and at the
		-- end add a &lt;div&gt; to balance out the parent's &lt;/div&gt;
		res
			:wikitext('&lt;/div&gt;')
			:node(tbl)
			:wikitext('&lt;div&gt;')
	else
		res:node(add_navbox_styles())
		local nav = res:tag('div')
			:attr('role', 'navigation')
			:addClass(cfg.class.navbox)
			:addClass(args[cfg.arg.navboxclass])
			:cssText(args[cfg.arg.bodystyle])
			:cssText(args[cfg.arg.style])
			:css('padding', '3px')
			:node(tbl)
		-- aria-labelledby title, otherwise above, otherwise lone group
		if args[cfg.arg.title] or args[cfg.arg.above]
			or (args[cfg.arg.group1] and not args[cfg.arg.group2]) then
			nav:attr(
				'aria-labelledby',
				mw.uri.anchorEncode(args[cfg.arg.title] or args[cfg.arg.above] or args[cfg.arg.group1])
			)
		else
			nav:attr('aria-label', cfg.aria_label)
		end
	end

	if (args[cfg.arg.nocat] or cfg.keyword.nocat_false):lower() == cfg.keyword.nocat_false then
		renderTrackingCategories(res, border)
	end
	return striped(tostring(res), border)
end

function p.navbox(frame)
	if not getArgs then
		getArgs = require('Module:Arguments').getArgs
	end
	args = getArgs(frame, {wrappers = {cfg.pattern.navbox}})

	-- Read the arguments in the order they'll be output in, to make references
	-- number in the right order.
	local _
	_ = args[cfg.arg.title]
	_ = args[cfg.arg.above]
	-- Limit this to 20 as covering 'most' cases (that's a SWAG) and because
	-- iterator approach won't work here
	for i = 1, 20 do
		_ = args[format(cfg.arg.group_and_num, i)]
		_ = args[format(cfg.arg.list_and_num, i)]
	end
	_ = args[cfg.arg.below]

	return p._navbox(args)
end

return p</text>
      <sha1>aps8opqyleqagctjqmi5zb3x6sq8mux</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сэцэн хан аймаг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>43988</id>
    <revision>
      <id>706500</id>
      <parentid>693963</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T22:33:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.189</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10758" xml:space="preserve">'''Сэцэн хан аймаг''' нь [[Батмөнх даян хаан|Даян хааны]] отгон хүү [[Гэрсэнз|Гэрсэнз жалайр хунтайжын]] дунд хөвгүүн [[Аминдурал|Аминдуралын]] ахмад хүү  [[Сэцэн хан Шолой|Шолой хан]] Төвдийн [[5-р Далай лам|V Далай ламаас]] '''Махасамади Гэгээн Сэцэн хан''' хэмээх цол хүртсэнээс хойш 1600-аад оны эхээр түүний эзэмшил нутаг болох одоогийн [[Монгол улс|Монгол улсын]] [[Сүхбаатар]], [[Хэнтий]], [[Дорнод]], [[Говьсүмбэр|Говьсүмбэр аймгийн]] нутаг болон [[ОХУ|ОХУ-ын]] [[Чита]], [[БНХАУ|БНХАУ-ын]] [[Хөлөн нуур]] орчмын нутгуудыг Сэцэн ханы аймаг хэмээн нэрийдэх болсон. 

== Түүх ==
Батмөнх Даян хааны хүү Гэрсэнзийн 7 хүү Ар Халхыг хуваан авахад 4-р хүү Амин дурал (1536-?)-д хүрээ хороо, цоохор; 5-р хүү Дара (1540-?)-д хөхүйд, хатагин отгууд оногджээ. Дара үргүй өнгөрсөн тул түүний эзэмшил отгууд Аминд шилжжээ. Амины хоёрдугаар хөвгүүн Моору буйма Хэрлэн голын савд нутаглаж байсан агаад түүний үр хойчис ч Хэрлэн голын саваар төвлөн, Халхын дорнод хэсгийг эзэмшиж байжээ. Моору буймагийн хөвгүүн Шолойг 1620-оод оны үед Халхад нүүдэллэн ирсэн өвөрлөгч ноёд “хан” цол өргөснөөр Ар Халхад 3 хан буй болов. Шолойн Сэцэн хан цолыг Бабу, Норов, Илдэнравдан нар тус тус залгамжилжээ.  

Тэд Сэцэн хан хэмээх цол зүүж, харьцангуй нэгдмэл байдлаа хэвээр хадгалсаар байсан явдал нь хожим Манжийн эрхшээлийн үед Сэцэн хан аймаг хэмээх бие даасан аймаг бий болох үндэс суурь нь болжээ. Манжийн эрхшээлд орох хүртэл Халхын хангуудын дотроос ганцхан Сэцэн ханыхан л “Сэцэн хан” гэдэг цол чимгийг тууштай хэрэглэсээр байв.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/121 Ц.Цэрэндорж. Түшээт хан аймаг. МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ТАЙЛБАР ТОЛЬ.]&lt;/ref&gt;

Халх Манжийн эрхшээлд орсны дараа 1691 оноос Халхад 3 аймаг байгуулсны нэг нь Сэцэн хан аймаг байв. 1692 онд Халхын аймгуудыг гурван зам болгон хуваахад Сэцэн хан аймгийн хошууд нь Халхын зүүн зам хэмээн нэрлэгджээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Манжид дагаар орохоос өмнө тус аймаг нь бие даасан шинжтэй, Халхын зүүн гарт багтаж, дотроо 2-3 хошуутай байсан бол 1921 он болж ирэхэд 25 хошуу, 2 шавь отогтой болсон байдаг. Тус аймгийн ноёд &quot;'''Хэрлэн Барс хотод чуулган&quot;''' нийлдэг байв. Манжийн үед хошуу нь сум, хондого, хөмжлага гэж задрах болсон.

== Газар зүй ==
Аймгийн нутаг нь зүүнтэйд Эрдэнэ толгой, баруун этгээдэд Цагаан чулуут, өмнө этгээдэд Тархун цайдам, умар этгээдэд Ундурхан хүрдэг байсан ажээ. Халхын Сэцэн хан аймагт одоогийн [[Хэнтий аймаг|Хэнтий]], [[Дорнод аймаг|Дорнод]], [[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Говьсүмбэр аймаг|Говьсүмбэр]] аймаг, [[Төв аймаг|Төв]] аймгийн зүүн талын сумд /[[Баяндэлгэр сум (Төв)|Баяндэлгэр]], [[Мөнгөнморьт сум|Мөнгөнморьт]], [[Баянжаргалан сум (Төв)|Баянжаргалан]], [[Баян сум]]/, [[Дорноговь аймаг|Дорноговь]] аймгийн хойд талын сумд /[[Иххэт сум|Их хэт]], [[Даланжаргалан сум|Даланжаргалан]], [[Дэлгэрэх сум|Дэлгэрэх]] сум/, [[Дундговь аймаг|Дундговь]] аймгийн зүүн талын /[[Цагаандэлгэр сум|Цагаандэлгэр]], [[Говь-Угтаал сум|Говь-Угтаал]]/ сумдын газар нутаг харьяалагддаг байсан.

Сэцэн хан аймгийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээ нь 286.160 ам дөрвөлжин км, нутгийн урт 960 км, өргөн нь 480 км.

== Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж ==
Манжийн эрхшээлийн үед тус аймаг 23 хошуутай байв. Түүнээс гадна Егүзэр хутагт шавь багтаж байжээ. Богд хаант Монгол улсын үед Хуучит ван, Манлай ван, Бишрэлт бэйлийн 3 хошуу, Ялгуусан хутагтын шавь нэмэгдсэнээр нийт 28 хошуутай болжээ. Ардын хувьсгал ялсны дараа 1923 онд аймаг, хошууны нэрсийг уул, усны нэрээр солиход тус аймгийг Хан Хэнтий уулын аймаг гэж нэрлэжээ.

1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр Хан Хэнтий уулын аймгийн суурин дээр Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар аймгуудыг байгуулжээ. Түүнчлэн Дорноговь, Дундговь, Говьсүмбэр, Төв  аймгийн багавтар хэсэг нь угтаа тус аймгаас салбарлан гарсан ажээ.

=== Сэцэн хан аймгийн, хошуу, отогийн нэрс&lt;ref&gt;О.Батсайхан, З.Лонжид, О.Баяртөр, Л.Алтанзаяа. (2012). МОНГОЛЧУУД: XX-XXI зуунд Зурагт түүх. Улаанбаатар. МОНСУДАР&lt;/ref&gt; ===
{{div col|colwidth=20em}}

* Ачит засгийн хошуу
* Ахай засгийн хошуу
* Баатар засгийн хошуу 
* Бишрэлт засгийн хошуу 
* Бишрэлт бэйлийн хошуу 
* Дархан засгийн хошуу 
* Дарьганга хошуу 
* Дайчин засгийн хошуу 
* Далай дархан засгийн хошуу 
* Далай засгийн хошуу 
* Егүзэр хутагтын шавь 
* Ёст засгийн хошуу 
* Жонон засгийн хошуу 
* Зоригт засгийн хошуу 
* Илдэн засгийн хошуу 
* Манлай засгийн хошуу 
* Онон голын шинэ буриад хошуу 
* Мэргэн засгийн хошуу 
* Саруул засгийн хошуу 
* Сүжигт засгийн хошуу 
* Сэргэлэн засгийн хошуу 
* Сэцэн ханы хошуу 
* Сэцэнэ засгийн хошуу 
* Үйзэн засгийн хошуу 
* Хурц засгийн хошуу 
* Хуучид засгийн хошуу 
* Хуучид засгийн хошуу 
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Эрх засгийн хошуу 
* Эрхэмсэг засгийн хошуу 
* Ялгуусан хутагтын шавь
{{div col end}}

== Эдийн засаг ==
Сэцэн хан аймаг нь худалдаа арилжаа, тээвэр хөгжсөн, аян жин тээх зөөх ажил ихтэй. Мөн аймаг нь Сэй бэйсийн хүрээ, Сэцэн ханы хүрээ, Бэрээвин хийд, зүүн, баруун Чойр зэрэг хэд хэдэн том хүрээ хийдтэй, орос, хятад худалдаачид олноор суурьшиж худалдаа хийдэг газар байв.

== Аймгийн чуулган дарга нар ==
'''Аймгийн чуулганы даргын тушаал хүлээж байсан ноёд:'''

# Сэцэн хан Цэвдэнбанжуур 1728-1733 он
# Сэцэн хан Чойжав 1733-1736 он
# Сэцэн хан Дамиран 1736-1750 он
# Дэмчиг/Илдэн Жюн ван/ 1750-1753 он
# Сэцэн хан Маньбадар 1753-1767 он
# Засаг ван Базарсад 1767-1768 он
# Сэцэн хан Цэвдэнжав 1768-1782 он
# 3асаг ван Гончигжав/Дархан ван/ 1782-1790 он
# Санзайдорж/ИлдэнЖюн ван/ 1790-1800 он
# Бэйл Дагдандорж  /Сэцэн ван/ 1800-1802 он
# Гомбожав /Жонон засаг/ 1802-1805 он
# Сэцэн хан Махшир 1806-1807 он
# 3асаг ван Дарамшир /Дархан ван/ 1807-1813 он
# Сэцэн хан Энхтөр 1813-1817он
# Сэцэн хан Арта-сэд 1817-1830 он
# Дархан ван Цэрэндорж 1830-1846 он
# Сэцэн ван Гончигжав 1846-1856 он
# Бэйс Дэжиддорж 1856-1857 он
# Тогтох төр /Илдэн Жюн ван/ 1857-1868 он
# Гүн Эрдэнэ-тогтоол 1868-1875 он
# Манжбазар /Илдэн ван/ 1875-1882 он
# Сэцэн хан Цэрэндорж 1882-1892 он
# 3асаг ван Намжилдэндэв 1892 он
# Сэцэн ван Цэрэнсандүй 1893он
# Сэцэн хан Дэмчигдорж 1896он
# Илдэн ван Доржпалам 1897-1910 он
# Гомбосүрэн 1910-1914 он
# Цогбадрах  /Жонон ван/ 1915-1919 он
# Наваанцэрэн Эрдэнэ далай ван 1920-1921 он

==Цахим холбоос==
* [https://sos-archaeology.ucoz.com/news/khalkhyn_sehcehn_khan_ajmgijn_t_kh/2012-02-23-11 ХАЛХЫН СЭЦЭН ХАН АЙМГИЙН ТҮҮХ]

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Сэцэн хан аймаг| ]]
[[Ангилал:Монголын урьдын засаг захиргааны нэгж]]</text>
      <sha1>ew0250qvlf8h9qxqlt42zkqktsm2hpp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706504</id>
      <parentid>706500</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T22:43:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.189</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10851" xml:space="preserve">[[Файл:1911-1919.jpg |thumb|200px|Олноо өргөгдсөн үед Сэцэн хан]]
'''Сэцэн хан аймаг''' нь [[Батмөнх даян хаан|Даян хааны]] отгон хүү [[Гэрсэнз|Гэрсэнз жалайр хунтайжын]] дунд хөвгүүн [[Аминдурал|Аминдуралын]] ахмад хүү  [[Сэцэн хан Шолой|Шолой хан]] Төвдийн [[5-р Далай лам|V Далай ламаас]] '''Махасамади Гэгээн Сэцэн хан''' хэмээх цол хүртсэнээс хойш 1600-аад оны эхээр түүний эзэмшил нутаг болох одоогийн [[Монгол улс|Монгол улсын]] [[Сүхбаатар]], [[Хэнтий]], [[Дорнод]], [[Говьсүмбэр|Говьсүмбэр аймгийн]] нутаг болон [[ОХУ|ОХУ-ын]] [[Чита]], [[БНХАУ|БНХАУ-ын]] [[Хөлөн нуур]] орчмын нутгуудыг Сэцэн ханы аймаг хэмээн нэрийдэх болсон. 

== Түүх ==
Батмөнх Даян хааны хүү Гэрсэнзийн 7 хүү Ар Халхыг хуваан авахад 4-р хүү Амин дурал (1536-?)-д хүрээ хороо, цоохор; 5-р хүү Дара (1540-?)-д хөхүйд, хатагин отгууд оногджээ. Дара үргүй өнгөрсөн тул түүний эзэмшил отгууд Аминд шилжжээ. Амины хоёрдугаар хөвгүүн Моору буйма Хэрлэн голын савд нутаглаж байсан агаад түүний үр хойчис ч Хэрлэн голын саваар төвлөн, Халхын дорнод хэсгийг эзэмшиж байжээ. Моору буймагийн хөвгүүн Шолойг 1620-оод оны үед Халхад нүүдэллэн ирсэн өвөрлөгч ноёд “хан” цол өргөснөөр Ар Халхад 3 хан буй болов. Шолойн Сэцэн хан цолыг Бабу, Норов, Илдэнравдан нар тус тус залгамжилжээ.  

Тэд Сэцэн хан хэмээх цол зүүж, харьцангуй нэгдмэл байдлаа хэвээр хадгалсаар байсан явдал нь хожим Манжийн эрхшээлийн үед Сэцэн хан аймаг хэмээх бие даасан аймаг бий болох үндэс суурь нь болжээ. Манжийн эрхшээлд орох хүртэл Халхын хангуудын дотроос ганцхан Сэцэн ханыхан л “Сэцэн хан” гэдэг цол чимгийг тууштай хэрэглэсээр байв.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/121 Ц.Цэрэндорж. Сэцэн хан аймаг. МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ТАЙЛБАР ТОЛЬ.]&lt;/ref&gt;

Халх Манжийн эрхшээлд орсны дараа 1691 оноос Халхад 3 аймаг байгуулсны нэг нь Сэцэн хан аймаг байв. 1692 онд Халхын аймгуудыг гурван зам болгон хуваахад Сэцэн хан аймгийн хошууд нь Халхын зүүн зам хэмээн нэрлэгджээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Манжид дагаар орохоос өмнө тус аймаг нь бие даасан шинжтэй, Халхын зүүн гарт багтаж, дотроо 2-3 хошуутай байсан бол 1921 он болж ирэхэд 25 хошуу, 2 шавь отогтой болсон байдаг. Тус аймгийн ноёд &quot;'''Хэрлэн Барс хотод чуулган&quot;''' нийлдэг байв. Манжийн үед хошуу нь сум, хондого, хөмжлага гэж задрах болсон.

== Газар зүй ==
Аймгийн нутаг нь зүүнтэйд Эрдэнэ толгой, баруун этгээдэд Цагаан чулуут, өмнө этгээдэд Тархун цайдам, умар этгээдэд Ундурхан хүрдэг байсан ажээ. Халхын Сэцэн хан аймагт одоогийн [[Хэнтий аймаг|Хэнтий]], [[Дорнод аймаг|Дорнод]], [[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]], [[Говьсүмбэр аймаг|Говьсүмбэр]] аймаг, [[Төв аймаг|Төв]] аймгийн зүүн талын сумд /[[Баяндэлгэр сум (Төв)|Баяндэлгэр]], [[Мөнгөнморьт сум|Мөнгөнморьт]], [[Баянжаргалан сум (Төв)|Баянжаргалан]], [[Баян сум]]/, [[Дорноговь аймаг|Дорноговь]] аймгийн хойд талын сумд /[[Иххэт сум|Их хэт]], [[Даланжаргалан сум|Даланжаргалан]], [[Дэлгэрэх сум|Дэлгэрэх]] сум/, [[Дундговь аймаг|Дундговь]] аймгийн зүүн талын /[[Цагаандэлгэр сум|Цагаандэлгэр]], [[Говь-Угтаал сум|Говь-Угтаал]]/ сумдын газар нутаг харьяалагддаг байсан.

Сэцэн хан аймгийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээ нь 286.160 ам дөрвөлжин км, нутгийн урт 960 км, өргөн нь 480 км.

== Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж ==
Манжийн эрхшээлийн үед тус аймаг 23 хошуутай байв. Түүнээс гадна Егүзэр хутагт шавь багтаж байжээ. Богд хаант Монгол улсын үед Хуучит ван, Манлай ван, Бишрэлт бэйлийн 3 хошуу, Ялгуусан хутагтын шавь нэмэгдсэнээр нийт 28 хошуутай болжээ. Ардын хувьсгал ялсны дараа 1923 онд аймаг, хошууны нэрсийг уул, усны нэрээр солиход тус аймгийг Хан Хэнтий уулын аймаг гэж нэрлэжээ.

1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр Хан Хэнтий уулын аймгийн суурин дээр Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар аймгуудыг байгуулжээ. Түүнчлэн Дорноговь, Дундговь, Говьсүмбэр, Төв  аймгийн багавтар хэсэг нь угтаа тус аймгаас салбарлан гарсан ажээ.

=== Сэцэн хан аймгийн, хошуу, отогийн нэрс&lt;ref&gt;О.Батсайхан, З.Лонжид, О.Баяртөр, Л.Алтанзаяа. (2012). МОНГОЛЧУУД: XX-XXI зуунд Зурагт түүх. Улаанбаатар. МОНСУДАР&lt;/ref&gt; ===
{{div col|colwidth=20em}}

* Ачит засгийн хошуу
* Ахай засгийн хошуу
* Баатар засгийн хошуу 
* Бишрэлт засгийн хошуу 
* Бишрэлт бэйлийн хошуу 
* Дархан засгийн хошуу 
* Дарьганга хошуу 
* Дайчин засгийн хошуу 
* Далай дархан засгийн хошуу 
* Далай засгийн хошуу 
* Егүзэр хутагтын шавь 
* Ёст засгийн хошуу 
* Жонон засгийн хошуу 
* Зоригт засгийн хошуу 
* Илдэн засгийн хошуу 
* Манлай засгийн хошуу 
* Онон голын шинэ буриад хошуу 
* Мэргэн засгийн хошуу 
* Саруул засгийн хошуу 
* Сүжигт засгийн хошуу 
* Сэргэлэн засгийн хошуу 
* Сэцэн ханы хошуу 
* Сэцэнэ засгийн хошуу 
* Үйзэн засгийн хошуу 
* Хурц засгийн хошуу 
* Хуучид засгийн хошуу 
* Хуучид засгийн хошуу 
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Эрх засгийн хошуу 
* Эрхэмсэг засгийн хошуу 
* Ялгуусан хутагтын шавь
{{div col end}}

== Эдийн засаг ==
Сэцэн хан аймаг нь худалдаа арилжаа, тээвэр хөгжсөн, аян жин тээх зөөх ажил ихтэй. Мөн аймаг нь Сэй бэйсийн хүрээ, Сэцэн ханы хүрээ, Бэрээвин хийд, зүүн, баруун Чойр зэрэг хэд хэдэн том хүрээ хийдтэй, орос, хятад худалдаачид олноор суурьшиж худалдаа хийдэг газар байв.

== Аймгийн чуулган дарга нар ==
'''Аймгийн чуулганы даргын тушаал хүлээж байсан ноёд:'''

# Сэцэн хан Цэвдэнбанжуур 1728-1733 он
# Сэцэн хан Чойжав 1733-1736 он
# Сэцэн хан Дамиран 1736-1750 он
# Дэмчиг/Илдэн Жюн ван/ 1750-1753 он
# Сэцэн хан Маньбадар 1753-1767 он
# Засаг ван Базарсад 1767-1768 он
# Сэцэн хан Цэвдэнжав 1768-1782 он
# 3асаг ван Гончигжав/Дархан ван/ 1782-1790 он
# Санзайдорж/ИлдэнЖюн ван/ 1790-1800 он
# Бэйл Дагдандорж  /Сэцэн ван/ 1800-1802 он
# Гомбожав /Жонон засаг/ 1802-1805 он
# Сэцэн хан Махшир 1806-1807 он
# 3асаг ван Дарамшир /Дархан ван/ 1807-1813 он
# Сэцэн хан Энхтөр 1813-1817он
# Сэцэн хан Арта-сэд 1817-1830 он
# Дархан ван Цэрэндорж 1830-1846 он
# Сэцэн ван Гончигжав 1846-1856 он
# Бэйс Дэжиддорж 1856-1857 он
# Тогтох төр /Илдэн Жюн ван/ 1857-1868 он
# Гүн Эрдэнэ-тогтоол 1868-1875 он
# Манжбазар /Илдэн ван/ 1875-1882 он
# Сэцэн хан Цэрэндорж 1882-1892 он
# 3асаг ван Намжилдэндэв 1892 он
# Сэцэн ван Цэрэнсандүй 1893он
# Сэцэн хан Дэмчигдорж 1896он
# Илдэн ван Доржпалам 1897-1910 он
# Гомбосүрэн 1910-1914 он
# Цогбадрах  /Жонон ван/ 1915-1919 он
# Наваанцэрэн Эрдэнэ далай ван 1920-1921 он

==Цахим холбоос==
* [https://sos-archaeology.ucoz.com/news/khalkhyn_sehcehn_khan_ajmgijn_t_kh/2012-02-23-11 ХАЛХЫН СЭЦЭН ХАН АЙМГИЙН ТҮҮХ]

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Сэцэн хан аймаг| ]]
[[Ангилал:Монголын урьдын засаг захиргааны нэгж]]</text>
      <sha1>pdzo5h61fjjryhy5m5td64vg1grqnsw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Lua</title>
    <ns>10</ns>
    <id>44523</id>
    <revision>
      <id>706583</id>
      <parentid>659189</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:47:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>BatlaaTs moved page [[Загвар:OnLua]] to [[Загвар:Lua]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1279" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{ombox
| small = yes
| style = width:23em;
| image = [[Файл:Lua-logo-nolabel.svg|40px|alt=Лого Lua|link=Lua]]
| text  = {{replace|Этот шаблон {{#if: {{{partly|}}} | частично }} реализован на основе [[Lua]]{{#if:{{{module2|}}}{{{tech2|}}}|&amp;#58;&lt;br&gt;&lt;ul&gt;&lt;li&gt;}}{{#if:{{{1|}}}{{{tech|}}}|&amp;#32;с использованием {{{tech|{{#if:{{{2|}}}|функции &lt;code&gt;{{#if:{{{line|}}}|[[Module:{{{1}}}#L-{{{line}}}|{{{2}}}()]]|[[{{{funcref|Module:{{{1}}}#{{{2}}}}}}|{{{2}}}()]]}}&lt;/code&gt; из&amp;#32;}}{{#if:{{{1|}}}|модуля [[Module:{{{1}}}|{{{1}}}]]}}}}};}}&lt;!-- 
--&gt;{{#invoke:Transclude|npc|OnLua/Строка|
module=
|function=
|tech=
|line=
}}.|;.|.}}{{#if:{{{module2|}}}{{{tech2|}}}|&lt;/ul&gt;}} {{#if:{{{1|}}}{{{tech|}}}{{{module1|}}}{{{tech1|}}}||&lt;div class=&quot;error&quot;&gt;&lt;small&gt;'''Не указано название использующегося модуля!'''&lt;/small&gt;&lt;/div&gt;}} 
}}{{#ifeq:{{SUBPAGENAME}}|{{{doc|doc}}}||{{#if:{{{nocat|}}}||[[Категория:Шаблоны, использующие Scribunto]]{{#if:{{{1|}}}{{{tech|}}}{{{module1|}}}{{{tech1|}}}||[[Категория:Шаблоны, использующие Lua, без указания модуля]]}}}}}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;{{doc}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>fw9hu7bdj1l0wrin84eyypbtsj16d5z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706585</id>
      <parentid>706583</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:47:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="196" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#invoke:Lua banner|main}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{Lua|Module:Lua banner}}
{{documentation}}
&lt;!-- Categories go on the /doc subpage and interwikis go on Wikidata. --&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>pnmjp3f3fl321yf2jpg5syebi412n7b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аркадиуш Милик</title>
    <ns>0</ns>
    <id>46041</id>
    <revision>
      <id>706487</id>
      <parentid>593950</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T20:54:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Niegodzisie</username>
        <id>57491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6502" xml:space="preserve">{{Хөлбөмбөгчин 2
| нэр = Аркадиуш Милик
| зураг = Milik vs Ireland 2013.jpg
| хэмжээ =
| мэндэлсэн огноо = [[1994]] оны [[12 сарын 28]]
| мэндэлсэн газар = [[Польш]], [[Тыхы]]
| иргэншил = {{Далбаа Польш|20px}} [[Польш]]
| өндөр = 189
| жин = 73
| байрлал = [[довтлогч (хөлбөмбөг)|довтлогч]]
| одоогийн баг = {{Далбаа Нидерланд|20px}} [[Аякс Амстердам|Аякс]]
| дугаар = 9
| залуучуудын багууд = {{хөлбөмбөгийн замнал|2000—2011|{{Далбаа Польш|20px}} Розвой Катовице|}}
| багууд = {{хөлбөмбөгийн замнал|2010—2011|{{Далбаа Польш|20px}} Розвой Катовице|10 (4)
|2011—2012|{{Далбаа Польш|20px}} [[Гурник Забже]]|38 (11)
|2013—2015|{{Далбаа Герман|20px}} [[Байер Леверкузен]]|6 (0)
|2013—2014|{{аренда}}{{Далбаа Герман|20px}} [[Аугсбург (хөлбөмбөгийн баг)|Аугсбург]]|18 (2)
|2014—2015|{{аренда}}{{Далбаа Нидерланд|20px}} [[Аякс Амстердам|Аякс]]|21 (11)
|2014|{{зээл}}{{Далбаа Нидерланд|20px}} [[Аякс Амстердам|Йонг Аякс]]|1 (0)
|2015—2016|{{Далбаа Нидерланд|20px}} [[Аякс Амстердам|Аякс]]|31 (21)
|2016—одоо|{{Далбаа Итали|20px}} [[Наполи ХББ|Наполи]]|68 (27)
}}
| шигшээ = {{хөлбөмбөгийн замнал
|2011|{{Далбаа Польш|20px}} Польш (17-)|1 (1)
|2012|{{Далбаа Польш|20px}} Польш (18-)|1 (0)
|2011—2012|{{Далбаа Польш|20px}} Польш (19-)|7 (5)
|2012—|{{Далбаа Польш|20px}} Польш (21-)|9 (10)
|2012—одоо|{{Далбаа Польш|20px}} [[Польшийн хөлбөмбөгийн шигшээ|Польш]]|49 (14)}}
| сүүлд шинэчилсэн = 2015 оны 5 сарын 29
| сүүлд шинэчилсэн (шигшээ) = 2015 оны 6 сарын 13
}}
'''Аркадиуш Милик''' ({{lang-pl|Arkadiusz Krystian Milik}}; [[1994]] оны [[12 сарын 28|арванхоёрдугаар сарын 28]], [[Тыхы]]) — [[Польш]]ийн [[хөлбөмбөг]], [[Нидерланд]]ын «[[Аякс Амстердам|Аякс]]» болон [[Польшийн хөлбөмбөгийн шигшээ|Польшийн шигшээн]] [[довтлогч (хөлбөмбөг)|довтлогч]].

== Замнал ==
16 настайдаа [[Англи]]йн «[[Рединг (хөлбөмбөгийн баг)|Рединг]]», «[[Тоттенхэм Хотспург]]» багуудын шалгаруулалтанд оролцож байсан Милик [[2012]] оны [[12 сарын 17|арванхоёрдугаар сарын 17-нд]] [[леверкузен]]ий «[[Байер 04 (хөлбөмбөгийн баг)|Байер]]» түүнтэй 18 настай Миликтэй 5,5 жилийн гэрээ байгуулав.&lt;ref&gt;[http://www.uefa.com/uefaeuropaleague/news/newsid=1907893.html Польский форвард Милик переезжает в Леверкузен] 17 декабря 2012 года&lt;/ref&gt; Түүнийг 2.6 сая еврогоор элсүүлсэн байжээ.

Милик [[2013]] оны [[8 сарын 30|наймдугаар сарын 30-нд]] «[[Аугсбург (хөлбөмбөгийн баг)|Аугсбургт]]» жилээр зээлэгдэв.&lt;ref&gt;[http://www.transfermarkt.de/de/offiziell-leverkusen-talent-milik-stuermt-fuer-fc-augsburg-/news/anzeigen_133710_s_191891.html Offiziell: Leverkusen-Talent Milik stürmt für FC Augsburg]&lt;/ref&gt; 

[[2014]] оны тавдугаар сард [[Амстердам]]ын «[[Аякс Амстердам|Аякст]]» зээлэгдэв.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.ajax.nl/Ajax-Nieuws/Ajax-nieuwsarchief/Ajax-nieuwsartikel/196785/Ajax-huurt-Milik-van-Bayer-Leverkusen.htm|title=Ajax huurt Milik van Bayer Leverkusen.|publisher=''ajax.nl''|lang=nl|accessdate=16.5.2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.bayer04.de/B04-DEU//de/_md_aktuell-dt.aspx?aktuell=aktuell-10284|title=Milik auf Leihbasis zu Ajax Amsterdam.|publisher=''bayer04.de''|lang=de|accessdate=16.5.2014}}&lt;/ref&gt; [[2015]] оны [[4 сарын 1|дөрөвдүгээр сарын 1-нд]] дөрвөн жилийн гэрээгээр жинхэлж, зээлийн өмсгөлийн 19 дугаараа 9 болгов.&lt;ref&gt;{{cite web|title=Ajax contracteert Arek Milik|url=http://www.ajax.nl/Ajax-Nieuws/Ajax-Nieuws/Ajax-nieuws-artikel/201155/Ajax-contracteert-Arek-Milik.htm|publisher=AFC Ajax|accessdate=1 April 2015|date=1 April 2015}}&lt;/ref&gt;

== Шигшээ ==
[[Польшийн хөлбөмбөгийн шигшээ|Польшийн шигшээд]] анх [[2012]] оны [[10 сарын 12|аравдугаар сарын 12-нд]] [[Өмнөд Африкийн хөлбөмбөгийн шигшээ|Өмнөд Африкийн]] эсрэг гараалсан ба [[Македоны хөлбөмбөгийн шигшээ|Макадоны]] хаалганд гоолдсон байдаг. Польш [[2014]] оны [[10 сарын 11|аравдугаар сарын 11-нд]] [[2016 оны хөлбөмбөгийн ЕАШТ|ЕАШТ-ий]] сонгонд [[Германы хөлбөмбөгийн шигшээ|Германыг]] талбайдаа ялахад (2:0) Милик нээлтийн гоолыг оруулсан.

== Лавлах холбоос ==
{{лавлах холбоос}}

== Гадны холбоос ==
* {{90minut.pl|19106}}
* {{Nfteams|new_id=49041}}

{{Poland-footy-bio-stub}}
{{Аякс багийн бүрэлдэхүүн}}

[[Ангилал:Польшийн хөлбөмбөгчин]]
[[Ангилал:Польшийн шигшээ багийн хөлбөмбөгчин]]
[[Ангилал:Хөлбөмбөгийн довтлогч]]
[[Ангилал:Гурник Забже багийн тоглогч]]
[[Ангилал:Байер 04 багийн тоглогч]]
[[Ангилал:Аугсбург багийн тоглогч]]
[[Ангилал:Аякс багийн тоглогч]]
[[Ангилал:Наполи багийн тоглогч]]
[[Ангилал:Польшууд]]
[[Ангилал:1994 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>7y4atruq3bqu5669qb33efw0qb9lc5h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Данзаншаравын Жамъянжав</title>
    <ns>0</ns>
    <id>47094</id>
    <revision>
      <id>706469</id>
      <parentid>669943</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T14:53:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.179.27.203</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Боловсрол */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5317" xml:space="preserve">{{Дуучин25
| зураг             = 
| төрсөн_он         = 1937 он
| төрсөн_газар      = [[Монгол|Монгол]] улсын [[Сэлэнгэ]]&lt;br&gt;аймгийн [[Ерөө сум]]
| яс_үндэс          = [[Буриад ястан]]
| иргэн             = {{flag|Монгол}} ([[БНМАУ]] → МУ)
| ажил_үйл          = дуучин
| урсгал            = Дуурь
| алдар_нэр         = '''Төр нийгмийн шан'''&lt;br&gt;[[Гавьяат Жүжигчин|МУГЖ]] 1981 &lt;br&gt;[[Ардын Жүжигчин|МУАЖ]] 2008
}}

'''Данзаншаравын Жамъянжав''' [[Ардын Жүжигчин|МУАЖ]], Дэд профессор, дуурийн дуучин

==Боловсрол==
1951-1954 онд Урлагийн дунд сургуульд суралцаж төгсөөд УлсЫн хөгжимт драматик театрт найрал дуучнаар ажиллажээ. Тэрээр 1957-1962 онд Болгар улсын Софи хотын Хөгжмийн дээд сургуулийг дуурийн дуулаачийн мэргэжлээр суралцаж төгссөн

==Ажилласан байдал==
Пхеньян хотноо зохиогддог дэлхийн залуучуудын урлагийн хаврын наадамд оролцон эх орныхоо нэрийг олон улсын тайзан дээр цуурайтуулж байсан манай улсын алдарт дуучдын нэг юм. Тэрээр Софи хотын ХДС-ийг төгссөнөөс хойш УДБЭТ-т 40 гаруй жил тасралтгүй ажиллажээ. Д.Жамъянжав нь дуучнаар ажиллахын зэрэгцээ дуулаачийн боловсон хүчнийг бэлтгэхэд онцгой хувь нэмэр оруулсан бөгөөд СУИС-ийн дуулаачийн тэнхимд мэргэжлийн багшаар ажиллаж байна. Тзрбээр 2004 онд &quot;Дуулах ур зүйн судалгааны арга зүй&quot; сэдэвт магистрын судалгааны хичээлийн хөтөлбөр боловсруулжээ. Нэрт дуучин Пүрэвжавын Ганбат бол түүний гарын шавь. Түүний дуулсан 300 гаруй дуу Монголын радиогийн алтан санд хадгалагдаж байна. 1969 онд Ш.Гуно “Фауст”  дуурийн Мефистофелийн дүрээр, 1979 онд Ж.Россини “Севилийн үсчин” дуурийн Дон Базилогийн дүрээр Соёлын яамны, МҮАХ-ны оны шилдэг бүтээлийн шагналыг тус тус хүртжээ.

==Бүтээсэн Дүрүүд==
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Жаргалын зам” 1951. Өртөөчин
* [[Сэмбийн Гончигсумлаа|С.Гончигсумлаа]] “Үнэн” 1956. Хошуу ноён
* [[Лувсанжамбын Мөрдорж|Л.Мөрдорж]] “Хөхөө  Хувилгаан
* [[Пётр Чайковский|П.И.Чайковский]] “Евгений Онегин” 1963. Суман дарга
* А.Даргомыжский “Лусын дагина” 1964. Тээрэмчний дүрд
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Тэмцэл” 1965. Барон Унгерн
* В.Мурадели “Октябрь” 1967. Керенский
* Дж.Пуччини “Чио чио сан” 1967.  Ах лам Бонза
* Ш.Гуно “Фауст” 1969. Мефистофель
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Амарсанаа” 1970.  Амарсанаа
* [[Дагвын Лувсаншарав|Д.Лувсаншарав]] “Шивээ Хиагт” 1971
* А.Бородин “Игорь ван” 1972.  Скула
* Б.Сметан “Худалдагдсан бэр” 1974. Миха
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Мартагдашгүй дөчин хоёр хоног” 1974. Саруул гүн
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Учиртай гурван толгой” 1976.  Балган ба худалдаачин
* Дж.Верди “Травиата” 1977. Дуфель
* [[Лувсанжамбын Мөрдорж|Л.Мөрдорж]] “Жаргал” 1978.
* Ж.Россини “Севилийн үсчин” 1979.  Дон Базилио
* [[Сэмбийн Гончигсумлаа|С.Гончигсумлаа]] “Үнэн” 1980. Гонгор
* Дж.Пуччини “Тоска” 1981. Скарпьяа

{{DEFAULTSORT:Жамъянжав, Данзаншаравын}}
[[Ангилал:Монголын дуучин]]
[[Ангилал:Дуурийн дуучин]]
[[Ангилал:Ардын Жүжигчин (Монгол)]]
[[Ангилал:Гавьяат Жүжигчин (Монгол)]]
[[Ангилал:Болгарын их сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Ерөөгийн хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1937 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>bfm466ake6tr1rulq29tx4ux7b2nc78</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706470</id>
      <parentid>706469</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T14:58:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.179.27.203</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Ажилласан байдал */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5510" xml:space="preserve">{{Дуучин25
| зураг             = 
| төрсөн_он         = 1937 он
| төрсөн_газар      = [[Монгол|Монгол]] улсын [[Сэлэнгэ]]&lt;br&gt;аймгийн [[Ерөө сум]]
| яс_үндэс          = [[Буриад ястан]]
| иргэн             = {{flag|Монгол}} ([[БНМАУ]] → МУ)
| ажил_үйл          = дуучин
| урсгал            = Дуурь
| алдар_нэр         = '''Төр нийгмийн шан'''&lt;br&gt;[[Гавьяат Жүжигчин|МУГЖ]] 1981 &lt;br&gt;[[Ардын Жүжигчин|МУАЖ]] 2008
}}

'''Данзаншаравын Жамъянжав''' [[Ардын Жүжигчин|МУАЖ]], Дэд профессор, дуурийн дуучин

==Боловсрол==
1951-1954 онд Урлагийн дунд сургуульд суралцаж төгсөөд УлсЫн хөгжимт драматик театрт найрал дуучнаар ажиллажээ. Тэрээр 1957-1962 онд Болгар улсын Софи хотын Хөгжмийн дээд сургуулийг дуурийн дуулаачийн мэргэжлээр суралцаж төгссөн

==Ажилласан байдал==
Пхеньян хотноо зохиогддог дэлхийн залуучуудын урлагийн хаврын наадамд оролцон эх орныхоо нэрийг олон улсын тайзан дээр цуурайтуулж байсан манай улсын алдарт дуучдын нэг юм. Тэрээр Софи хотын Хөгжмийн дээд сургуулийг төгссөнөөс хойш Улсын Дуурь Бүжгийн Эрдмийн Театрт 40 гаруй жил тасралтгүй ажиллажээ. Д.Жамъянжав нь дуучнаар ажиллахын зэрэгцээ дуулаачийн боловсон хүчнийг бэлтгэхэд онцгой хувь нэмэр оруулсан бөгөөд Соёл Урлагийн Их сургуулийн дуулаачийн тэнхимд дуулаач мэргэжлийн багшаар ажиллаж байсан. Тэрбээр 2004 онд &quot;Дуулах ур зүйн судалгааны арга зүй&quot; сэдэвт магистрын судалгааны хичээлийн хөтөлбөр боловсруулжээ. Нэрт дуучин Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин Пүрэвжавын Ганбат бол түүний гарын шавь. Түүний дуулсан 300 гаруй дуу Монголын радиогийн алтан санд хадгалагдаж байна. 1969 онд Ш.Гуно “Фауст”  дуурийн Мефистофелийн дүрээр, 1979 онд Ж.Россини “Севилийн үсчин” дуурийн Дон Базилогийн дүрээр Соёлын яамны, МҮАХ-ны оны шилдэг бүтээлийн шагналыг тус тус хүртжээ.

==Бүтээсэн Дүрүүд==
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Жаргалын зам” 1951. Өртөөчин
* [[Сэмбийн Гончигсумлаа|С.Гончигсумлаа]] “Үнэн” 1956. Хошуу ноён
* [[Лувсанжамбын Мөрдорж|Л.Мөрдорж]] “Хөхөө  Хувилгаан
* [[Пётр Чайковский|П.И.Чайковский]] “Евгений Онегин” 1963. Суман дарга
* А.Даргомыжский “Лусын дагина” 1964. Тээрэмчний дүрд
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Тэмцэл” 1965. Барон Унгерн
* В.Мурадели “Октябрь” 1967. Керенский
* Дж.Пуччини “Чио чио сан” 1967.  Ах лам Бонза
* Ш.Гуно “Фауст” 1969. Мефистофель
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Амарсанаа” 1970.  Амарсанаа
* [[Дагвын Лувсаншарав|Д.Лувсаншарав]] “Шивээ Хиагт” 1971
* А.Бородин “Игорь ван” 1972.  Скула
* Б.Сметан “Худалдагдсан бэр” 1974. Миха
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Мартагдашгүй дөчин хоёр хоног” 1974. Саруул гүн
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Учиртай гурван толгой” 1976.  Балган ба худалдаачин
* Дж.Верди “Травиата” 1977. Дуфель
* [[Лувсанжамбын Мөрдорж|Л.Мөрдорж]] “Жаргал” 1978.
* Ж.Россини “Севилийн үсчин” 1979.  Дон Базилио
* [[Сэмбийн Гончигсумлаа|С.Гончигсумлаа]] “Үнэн” 1980. Гонгор
* Дж.Пуччини “Тоска” 1981. Скарпьяа

{{DEFAULTSORT:Жамъянжав, Данзаншаравын}}
[[Ангилал:Монголын дуучин]]
[[Ангилал:Дуурийн дуучин]]
[[Ангилал:Ардын Жүжигчин (Монгол)]]
[[Ангилал:Гавьяат Жүжигчин (Монгол)]]
[[Ангилал:Болгарын их сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Ерөөгийн хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1937 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>mpjkztasgo2f2knkhwhhas7845vi02v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706471</id>
      <parentid>706470</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:07:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.179.27.203</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5506" xml:space="preserve">{{Дуучин25
| зураг             = 
| төрсөн_он         = 1937 он
| төрсөн_газар      = [[Монгол|Монгол]] улсын [[Сэлэнгэ]]&lt;br&gt;аймгийн [[Ерөө сум]]
| яс_үндэс          = [[Буриад ястан]]
| иргэн             = {{flag|Монгол}} ([[БНМАУ]] → МУ)
| ажил_үйл          = дуучин
| урсгал            = Дуурь
| алдар_нэр         = '''Төр нийгмийн шан'''&lt;br&gt;[[Гавьяат Жүжигчин|МУГЖ]] 1981 &lt;br&gt;[[Ардын Жүжигчин|МУАЖ]] 2008
}}

'''Данзаншаравын Жамъянжав''' [[Ардын Жүжигчин|МУАЖ]], Дэд профессор, дуурийн дуучин

==Боловсрол==
1951-1954 онд Урлагийн дунд сургуульд суралцаж төгсөөд УлсЫн хөгжимт драмын театрт найрал дуучнаар ажиллажээ. Тэрээр 1957-1962 онд Болгар улсын Софи хотын Хөгжмийн дээд сургуулийг дуурийн дуулаачийн мэргэжлээр суралцаж төгссөн

==Ажилласан байдал==
Пхеньян хотноо зохиогддог дэлхийн залуучуудын урлагийн хаврын наадамд оролцон эх орныхоо нэрийг олон улсын тайзан дээр цуурайтуулж байсан манай улсын алдарт дуучдын нэг юм. Тэрээр Софи хотын Хөгжмийн дээд сургуулийг төгссөнөөс хойш Улсын Дуурь Бүжгийн Эрдмийн Театрт 40 гаруй жил тасралтгүй ажиллажээ. Д.Жамъянжав нь дуучнаар ажиллахын зэрэгцээ дуулаачийн боловсон хүчнийг бэлтгэхэд онцгой хувь нэмэр оруулсан бөгөөд Соёл Урлагийн Их сургуулийн дуулаачийн тэнхимд дуулаач мэргэжлийн багшаар ажиллаж байсан. Тэрбээр 2004 онд &quot;Дуулах ур зүйн судалгааны арга зүй&quot; сэдэвт магистрын судалгааны хичээлийн хөтөлбөр боловсруулжээ. Нэрт дуучин Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин Пүрэвжавын Ганбат бол түүний гарын шавь. Түүний дуулсан 300 гаруй дуу Монголын радиогийн алтан санд хадгалагдаж байна. 1969 онд Ш.Гуно “Фауст”  дуурийн Мефистофелийн дүрээр, 1979 онд Ж.Россини “Севилийн үсчин” дуурийн Дон Базилогийн дүрээр Соёлын яамны, МҮАХ-ны оны шилдэг бүтээлийн шагналыг тус тус хүртжээ.

==Бүтээсэн Дүрүүд==
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Жаргалын зам” 1951. Өртөөчин
* [[Сэмбийн Гончигсумлаа|С.Гончигсумлаа]] “Үнэн” 1956. Хошуу ноён
* [[Лувсанжамбын Мөрдорж|Л.Мөрдорж]] “Хөхөө  Хувилгаан
* [[Пётр Чайковский|П.И.Чайковский]] “Евгений Онегин” 1963. Суман дарга
* А.Даргомыжский “Лусын дагина” 1964. Тээрэмчний дүрд
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Тэмцэл” 1965. Барон Унгерн
* В.Мурадели “Октябрь” 1967. Керенский
* Дж.Пуччини “Чио чио сан” 1967.  Ах лам Бонза
* Ш.Гуно “Фауст” 1969. Мефистофель
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Амарсанаа” 1970.  Амарсанаа
* [[Дагвын Лувсаншарав|Д.Лувсаншарав]] “Шивээ Хиагт” 1971
* А.Бородин “Игорь ван” 1972.  Скула
* Б.Сметан “Худалдагдсан бэр” 1974. Миха
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Мартагдашгүй дөчин хоёр хоног” 1974. Саруул гүн
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Учиртай гурван толгой” 1976.  Балган ба худалдаачин
* Дж.Верди “Травиата” 1977. Дуфель
* [[Лувсанжамбын Мөрдорж|Л.Мөрдорж]] “Жаргал” 1978.
* Ж.Россини “Севилийн үсчин” 1979.  Дон Базилио
* [[Сэмбийн Гончигсумлаа|С.Гончигсумлаа]] “Үнэн” 1980. Гонгор
* Дж.Пуччини “Тоска” 1981. Скарпьяа

{{DEFAULTSORT:Жамъянжав, Данзаншаравын}}
[[Ангилал:Монголын дуучин]]
[[Ангилал:Дуурийн дуучин]]
[[Ангилал:Ардын Жүжигчин (Монгол)]]
[[Ангилал:Гавьяат Жүжигчин (Монгол)]]
[[Ангилал:Болгарын их сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Ерөөгийн хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1937 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>j0fqo6wq344q5rly1unskg7phn1l1wp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706472</id>
      <parentid>706471</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:09:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.179.27.203</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5506" xml:space="preserve">{{Дуучин25
| зураг             = 
| төрсөн_он         = 1937 он
| төрсөн_газар      = [[Монгол|Монгол]] улсын [[Сэлэнгэ]]&lt;br&gt;аймгийн [[Ерөө сум]]
| яс_үндэс          = [[Буриад ястан]]
| иргэн             = {{flag|Монгол}} ([[БНМАУ]] → МУ)
| ажил_үйл          = дуучин
| урсгал            = Дуурь
| алдар_нэр         = '''Төр нийгмийн шан'''&lt;br&gt;[[Гавьяат Жүжигчин|МУГЖ]] 1981 &lt;br&gt;[[Ардын Жүжигчин|МУАЖ]] 2008
}}

'''Данзаншаравын Жамъянжав''' [[Ардын Жүжигчин|МУАЖ]], Дэд профессор, дуурийн дуучин

==Боловсрол==
1951-1954 онд Урлагийн дунд сургуульд суралцаж төгсөөд УлсЫн Хөгжимт Драмын театрт найрал дуучнаар ажиллажээ. Тэрээр 1957-1962 онд Болгар улсын Софи хотын Хөгжмийн дээд сургуулийг дуурийн дуулаачийн мэргэжлээр суралцаж төгссөн

==Ажилласан байдал==
Пхеньян хотноо зохиогддог дэлхийн залуучуудын урлагийн хаврын наадамд оролцон эх орныхоо нэрийг олон улсын тайзан дээр цуурайтуулж байсан манай улсын алдарт дуучдын нэг юм. Тэрээр Софи хотын Хөгжмийн дээд сургуулийг төгссөнөөс хойш Улсын Дуурь Бүжгийн Эрдмийн Театрт 40 гаруй жил тасралтгүй ажиллажээ. Д.Жамъянжав нь дуучнаар ажиллахын зэрэгцээ дуулаачийн боловсон хүчнийг бэлтгэхэд онцгой хувь нэмэр оруулсан бөгөөд Соёл Урлагийн Их сургуулийн дуулаачийн тэнхимд дуулаач мэргэжлийн багшаар ажиллаж байсан. Тэрбээр 2004 онд &quot;Дуулах ур зүйн судалгааны арга зүй&quot; сэдэвт магистрын судалгааны хичээлийн хөтөлбөр боловсруулжээ. Нэрт дуучин Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин Пүрэвжавын Ганбат бол түүний гарын шавь. Түүний дуулсан 300 гаруй дуу Монголын радиогийн алтан санд хадгалагдаж байна. 1969 онд Ш.Гуно “Фауст”  дуурийн Мефистофелийн дүрээр, 1979 онд Ж.Россини “Севилийн үсчин” дуурийн Дон Базилогийн дүрээр Соёлын яамны, МҮАХ-ны оны шилдэг бүтээлийн шагналыг тус тус хүртжээ.

==Бүтээсэн Дүрүүд==
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Жаргалын зам” 1951. Өртөөчин
* [[Сэмбийн Гончигсумлаа|С.Гончигсумлаа]] “Үнэн” 1956. Хошуу ноён
* [[Лувсанжамбын Мөрдорж|Л.Мөрдорж]] “Хөхөө  Хувилгаан
* [[Пётр Чайковский|П.И.Чайковский]] “Евгений Онегин” 1963. Суман дарга
* А.Даргомыжский “Лусын дагина” 1964. Тээрэмчний дүрд
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Тэмцэл” 1965. Барон Унгерн
* В.Мурадели “Октябрь” 1967. Керенский
* Дж.Пуччини “Чио чио сан” 1967.  Ах лам Бонза
* Ш.Гуно “Фауст” 1969. Мефистофель
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Амарсанаа” 1970.  Амарсанаа
* [[Дагвын Лувсаншарав|Д.Лувсаншарав]] “Шивээ Хиагт” 1971
* А.Бородин “Игорь ван” 1972.  Скула
* Б.Сметан “Худалдагдсан бэр” 1974. Миха
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Мартагдашгүй дөчин хоёр хоног” 1974. Саруул гүн
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Учиртай гурван толгой” 1976.  Балган ба худалдаачин
* Дж.Верди “Травиата” 1977. Дуфель
* [[Лувсанжамбын Мөрдорж|Л.Мөрдорж]] “Жаргал” 1978.
* Ж.Россини “Севилийн үсчин” 1979.  Дон Базилио
* [[Сэмбийн Гончигсумлаа|С.Гончигсумлаа]] “Үнэн” 1980. Гонгор
* Дж.Пуччини “Тоска” 1981. Скарпьяа

{{DEFAULTSORT:Жамъянжав, Данзаншаравын}}
[[Ангилал:Монголын дуучин]]
[[Ангилал:Дуурийн дуучин]]
[[Ангилал:Ардын Жүжигчин (Монгол)]]
[[Ангилал:Гавьяат Жүжигчин (Монгол)]]
[[Ангилал:Болгарын их сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Ерөөгийн хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1937 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>m3jbmlibi4k8c42q4n45b12b9i07h7q</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706473</id>
      <parentid>706472</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:12:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.179.27.203</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5523" xml:space="preserve">{{Дуучин25
| зураг             = 
| төрсөн_он         = 1937 он
| төрсөн_газар      = [[Монгол|Монгол]] улсын [[Сэлэнгэ]]&lt;br&gt;аймгийн [[Ерөө сум]]
| яс_үндэс          = [[Буриад ястан]]
| иргэн             = {{flag|Монгол}} ([[БНМАУ]] → МУ)
| ажил_үйл          = дуучин
| урсгал            = Дуурь
| алдар_нэр         = '''Төр нийгмийн шан'''&lt;br&gt;[[Гавьяат Жүжигчин|МУГЖ]] 1981 &lt;br&gt;[[Ардын Жүжигчин|МУАЖ]] 2008
}}

'''Данзаншаравын Жамъянжав''' [[Ардын Жүжигчин|МУАЖ]], Дэд профессор, дуурийн дуучин

==Боловсрол==
1951-1954 онд Урлагийн дунд сургуульд суралцаж төгсөөд УлсЫн Хөгжимт Драмын театрт найрал дуучнаар ажиллажээ. Тэрээр 1957-1962 онд Болгар улсын Софи хотын Хөгжмийн дээд сургуулийг дуурийн дуулаачийн мэргэжлээр суралцаж төгссөн

==Ажилласан байдал==
Пхеньян хотноо зохиогддог дэлхийн залуучуудын урлагийн хаврын наадамд оролцон эх орныхоо нэрийг олон улсын тайзан дээр цуурайтуулж байсан манай улсын алдарт дуучдын нэг юм. Тэрээр Софи хотын Хөгжмийн дээд сургуулийг төгссөнөөс хойш Улсын Дуурь Бүжгийн Эрдмийн Театрт 40 гаруй жил тасралтгүй ажиллажээ. Д.Жамъянжав нь дуучнаар ажиллахын зэрэгцээ дуулаачийн боловсон хүчнийг бэлтгэхэд онцгой хувь нэмэр оруулсан бөгөөд Соёл Урлагийн Их сургуулийн дуулаачийн тэнхимд сонгодог дуулаач мэргэжлийн багшаар ажиллаж байсан. Тэрбээр 2004 онд &quot;Дуулах ур зүйн судалгааны арга зүй&quot; сэдэвт магистрын судалгааны хичээлийн хөтөлбөр боловсруулжээ. Нэрт дуучин Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин Пүрэвжавын Ганбат бол түүний гарын шавь. Түүний дуулсан 300 гаруй дуу Монголын радиогийн алтан санд хадгалагдаж байна. 1969 онд Ш.Гуно “Фауст”  дуурийн Мефистофелийн дүрээр, 1979 онд Ж.Россини “Севилийн үсчин” дуурийн Дон Базилогийн дүрээр Соёлын яамны, МҮАХ-ны оны шилдэг бүтээлийн шагналыг тус тус хүртжээ.

==Бүтээсэн Дүрүүд==
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Жаргалын зам” 1951. Өртөөчин
* [[Сэмбийн Гончигсумлаа|С.Гончигсумлаа]] “Үнэн” 1956. Хошуу ноён
* [[Лувсанжамбын Мөрдорж|Л.Мөрдорж]] “Хөхөө  Хувилгаан
* [[Пётр Чайковский|П.И.Чайковский]] “Евгений Онегин” 1963. Суман дарга
* А.Даргомыжский “Лусын дагина” 1964. Тээрэмчний дүрд
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Тэмцэл” 1965. Барон Унгерн
* В.Мурадели “Октябрь” 1967. Керенский
* Дж.Пуччини “Чио чио сан” 1967.  Ах лам Бонза
* Ш.Гуно “Фауст” 1969. Мефистофель
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Амарсанаа” 1970.  Амарсанаа
* [[Дагвын Лувсаншарав|Д.Лувсаншарав]] “Шивээ Хиагт” 1971
* А.Бородин “Игорь ван” 1972.  Скула
* Б.Сметан “Худалдагдсан бэр” 1974. Миха
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Мартагдашгүй дөчин хоёр хоног” 1974. Саруул гүн
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Учиртай гурван толгой” 1976.  Балган ба худалдаачин
* Дж.Верди “Травиата” 1977. Дуфель
* [[Лувсанжамбын Мөрдорж|Л.Мөрдорж]] “Жаргал” 1978.
* Ж.Россини “Севилийн үсчин” 1979.  Дон Базилио
* [[Сэмбийн Гончигсумлаа|С.Гончигсумлаа]] “Үнэн” 1980. Гонгор
* Дж.Пуччини “Тоска” 1981. Скарпьяа

{{DEFAULTSORT:Жамъянжав, Данзаншаравын}}
[[Ангилал:Монголын дуучин]]
[[Ангилал:Дуурийн дуучин]]
[[Ангилал:Ардын Жүжигчин (Монгол)]]
[[Ангилал:Гавьяат Жүжигчин (Монгол)]]
[[Ангилал:Болгарын их сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Ерөөгийн хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1937 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>6i0166t7mdnjbellwzqelqfbtzt6fuo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706474</id>
      <parentid>706473</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:15:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>202.179.27.203</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5541" xml:space="preserve">{{Дуучин25
| зураг             = 
| төрсөн_он         = 1937 он
| төрсөн_газар      = [[Монгол|Монгол]] улсын [[Сэлэнгэ]]&lt;br&gt;аймгийн [[Ерөө сум]]
| яс_үндэс          = [[Буриад ястан]]
| иргэн             = {{flag|Монгол}} ([[БНМАУ]] → МУ)
| ажил_үйл          = дуучин
| урсгал            = Дуурь
| алдар_нэр         = '''Төр нийгмийн шан'''&lt;br&gt;[[Гавьяат Жүжигчин|МУГЖ]] 1981 &lt;br&gt;[[Ардын Жүжигчин|МУАЖ]] 2008
}}

'''Данзаншаравын Жамъянжав''' [[Ардын Жүжигчин|МУАЖ]], Дэд профессор, дуурийн дуучин, жүжигчин

==Боловсрол==
1951-1954 онд Урлагийн дунд сургуульд суралцаж төгсөөд УлсЫн Хөгжимт Драмын театрт найрал дуучнаар ажиллажээ. Тэрээр 1957-1962 онд Болгар улсын Софи хотын Хөгжмийн дээд сургуулийг дуурийн дуулаачийн мэргэжлээр суралцаж төгссөн

==Ажилласан байдал==
Пхеньян хотноо зохиогддог дэлхийн залуучуудын урлагийн хаврын наадамд оролцон эх орныхоо нэрийг олон улсын тайзан дээр цуурайтуулж байсан манай улсын алдарт дуучдын нэг юм. Тэрээр Софи хотын Хөгжмийн дээд сургуулийг төгссөнөөс хойш Улсын Дуурь Бүжгийн Эрдмийн Театрт 40 гаруй жил тасралтгүй ажиллажээ. Д.Жамъянжав нь дуучнаар ажиллахын зэрэгцээ дуулаачийн боловсон хүчнийг бэлтгэхэд онцгой хувь нэмэр оруулсан бөгөөд Соёл Урлагийн Их сургуулийн дуулаачийн тэнхимд сонгодог дуулаач мэргэжлийн багшаар ажиллаж байсан. Тэрбээр 2004 онд &quot;Дуулах ур зүйн судалгааны арга зүй&quot; сэдэвт магистрын судалгааны хичээлийн хөтөлбөр боловсруулжээ. Нэрт дуучин Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин Пүрэвжавын Ганбат бол түүний гарын шавь. Түүний дуулсан 300 гаруй дуу Монголын радиогийн алтан санд хадгалагдаж байна. 1969 онд Ш.Гуно “Фауст”  дуурийн Мефистофелийн дүрээр, 1979 онд Ж.Россини “Севилийн үсчин” дуурийн Дон Базилогийн дүрээр Соёлын яамны, МҮАХ-ны оны шилдэг бүтээлийн шагналыг тус тус хүртжээ.

==Бүтээсэн Дүрүүд==
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Жаргалын зам” 1951. Өртөөчин
* [[Сэмбийн Гончигсумлаа|С.Гончигсумлаа]] “Үнэн” 1956. Хошуу ноён
* [[Лувсанжамбын Мөрдорж|Л.Мөрдорж]] “Хөхөө  Хувилгаан
* [[Пётр Чайковский|П.И.Чайковский]] “Евгений Онегин” 1963. Суман дарга
* А.Даргомыжский “Лусын дагина” 1964. Тээрэмчний дүрд
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Тэмцэл” 1965. Барон Унгерн
* В.Мурадели “Октябрь” 1967. Керенский
* Дж.Пуччини “Чио чио сан” 1967.  Ах лам Бонза
* Ш.Гуно “Фауст” 1969. Мефистофель
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Амарсанаа” 1970.  Амарсанаа
* [[Дагвын Лувсаншарав|Д.Лувсаншарав]] “Шивээ Хиагт” 1971
* А.Бородин “Игорь ван” 1972.  Скула
* Б.Сметан “Худалдагдсан бэр” 1974. Миха
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Мартагдашгүй дөчин хоёр хоног” 1974. Саруул гүн
* [[Билэгийн Дамдинсүрэн|Б.Дамдинсүрэн]] “Учиртай гурван толгой” 1976.  Балган ба худалдаачин
* Дж.Верди “Травиата” 1977. Дуфель
* [[Лувсанжамбын Мөрдорж|Л.Мөрдорж]] “Жаргал” 1978.
* Ж.Россини “Севилийн үсчин” 1979.  Дон Базилио
* [[Сэмбийн Гончигсумлаа|С.Гончигсумлаа]] “Үнэн” 1980. Гонгор
* Дж.Пуччини “Тоска” 1981. Скарпьяа

{{DEFAULTSORT:Жамъянжав, Данзаншаравын}}
[[Ангилал:Монголын дуучин]]
[[Ангилал:Дуурийн дуучин]]
[[Ангилал:Ардын Жүжигчин (Монгол)]]
[[Ангилал:Гавьяат Жүжигчин (Монгол)]]
[[Ангилал:Болгарын их сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Ерөөгийн хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1937 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>9j252v2rxl0ile66r27v2t5s1gaysf2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хятадын Коммунист Нам</title>
    <ns>0</ns>
    <id>52038</id>
    <revision>
      <id>706516</id>
      <parentid>705930</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T00:36:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11580" xml:space="preserve">{{Инфобокс нам
| name             = Хятадын Коммунист Нам
| native_name      = {{nobold|{{lang|zh-Hans-CN|中国共产党}}&lt;br /&gt;{{lang|zh-Latn|Zhōngguó Gòngchǎndǎng}}}}
| abbreviation     =
| founders         = {{unbulleted list|[[Чэнь Дусю]]|[[Ли Дажао]]}}
{{Collapsible list
 | title = {{nobold|...{{nbsp}}''ба бусад''}}
 | [[Хятадын Коммунист Намын Үндэсний Анхны Их Хурал|1-р Үндэсний Их хурлын]] төлөөлөгчид:
 | [[Хенк Сневлит]]
 | {{ill|Владимир Нейман|de|Nikolski (Geheimdienstoffizier)|zh|尼克爾斯基}}
 | [[Ли Да]]
 | [[Ли Ханжунь]]
 | [[Жан Гуотао]]
 | {{ill|Лю Ренжин|zh|刘仁静}}
 | [[Мао Зэдун]]
 | [[Хэ Шухэн]]
 | [[Дун Биву]]
 | [[Чэнь Таньчю]]
 | [[Ван Жиньмэй]]
 | {{ill|Ден Энмин|zh|邓恩铭}}
 | [[Чэнь Гунбо]]
 | [[Жоу Фохай]]
 | {{ill|Бао Хуйсэн|zh|包惠僧}}
}}
| logo             = Danghui.svg
| logo_size        = 150px
| colorcode        = {{Хятадын Коммунист Нам/meta/color}}
| general_secretary = [[Ши Жиньпин]]
| standing_committee = {{unbulleted list|[[Ши Жиньпин]]|[[Ли Кэчян]]|[[Ли Жаньшу]]| [[Ван Ян (улс төрч)|Ван Ян]]|[[Ван Хунин]]|[[Жао Лэжи]]|[[Хань Жэнь]]}}
| founded          = {{unbulleted list
 | {{start date and age|1921|07|23}} (1-р Үндэсний Их Хурал)
 | [[Хятадын Коммунист Намын Үндэсний Анхны Их Хурлын Байр]], 106 Rue Wantz, [[Шанхай]]н Францын концесс
}}
| headquarters     = [[Жуннаньхай]], [[Шичен дүүрэг]], [[Бээжин]]
| newspaper        = ''[[Ардын өдөр тутмын]]''
| youth_wing       = {{unbulleted list|[[Хятадын Коммунист Залуучуудын Холбоо]]|[[Хятадын Залуу Пионерууд]]}}
| wing1_title      = [[Зэвсэгт хүчин|Зэвсэгт жигүүр]]
| wing1            = {{unbulleted list|[[Ардын Чөлөөлөх Арми]]|[[Ардын Зэвсэгт Цагдаа]]}}
| wing2_title      = Ажилчдын жигүүр
| wing2            = [[Бүх Хятадын Үйлдвэрчний Эвлэлийн Холбоо]]
| wing3_title      = Хэвлэлийн жигүүр
| wing3            = [[Хятадын Медиа Групп]]
| wing4_title      = [[Аналитик төв|Судалгааны газар]]
| wing4            = [[Бодлогын Судалгааны Төв Газар]]
| membership_year  = 2022
| membership       = {{increase}} 96,710,000&lt;ref&gt;{{cite news |last1=Guo |first1=Rui |title=China's Communist Party hits 96.7 million, boosted by young and educated |url=https://www.scmp.com/news/china/politics/article/3183669/chinas-communist-party-grows-near-97-million-its-made-younger |access-date=1 July 2022 |work=South China Morning Post |date=30 June 2022 |language=en}}&lt;/ref&gt;
| ideology         = {{collapsible list
 | title = {{nobold|[[Хятадын онцлогтой Социализм]]}}
 | bullets = yes
 | [[Коммунизм]]
 | [[Марксизм-Ленинизм]]
 | [[Маоизм|Мао Зэдуны Онол]]
 | [[Дэн Сяопины Онол]]
 | [[Гурвалсан төлөөлөл]]
 | [[Ши Жиньпины Онол]]
}}
{{unbulleted list
 | [[Социалист эх оронч үзэл]]
 | [[Хятадын үндсэрхэг үзэл]]
}}
| international    = {{unbulleted list|[[Коммунист ба Ажилчны Намуудын Олон Улсын Уулзалт|КАНОУУ]]|[[Олон Улсын Коммунист Семинар|ОУКС]] (татан буугдсан)}}
| national         = [[Нэгдсэн Фронт (Хятад)|Нэгдсэн Фронт]]&lt;ref&gt;{{Cite web |title=CHINA'S OVERSEAS UNITED FRONT WORK: BACKGROUND AND IMPLICATIONS FOR THE UNITED STATES |url=https://www.uscc.gov/Research/china%E2%80%99s-overseas-united-front-work-background-and-implications-united-states |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20191014190725/https://www.uscc.gov/Research/china%E2%80%99s-overseas-united-front-work-background-and-implications-united-states |archive-date=14 October 2019 |access-date=27 October 2019 |website=ussc.gov}}&lt;/ref&gt;
| slogan           = &quot;Ард түмэнд үйлчил&quot;&lt;br /&gt;({{хэл-хят1|为人民服务}})
| anthem           = &quot;[[Интернационал (төрийн дуулал)|Интернационал]]&quot;&lt;br /&gt;({{хэл-хят1|国际歌}}){{parabr}}[[File:Internationale orchestral arrangement.ogg|180px]]
| seats1_title     = [[Ардын төлөөлөгчдийн их хурал]] ([[13-р Ардын төлөөлөгчдийн их хурал|13-р]])
| seats1           = {{Composition bar|2090|2980|hex={{Хятадын Коммунист Нам/meta/color}}}}
| seats2_title     = [[Ардын төлөөлөгчдийн их хурлын байнгын хороо|АТИХ-ын байнгын хороо]]
| seats2           = {{Composition bar|118|175|hex={{Хятадын Коммунист Нам/meta/color}}}}
| flag             = [[File:Flag of the Chinese Communist Party.svg|200px|border]]
| colours          = {{Color box|{{Хятадын Коммунист Нам/meta/color}}|border=silver}} Улаан
| website          = [http://cpc.people.com.cn/ cpc.people.com.cn]
| country          = Хятадын
}}

'''Хятадын Эв Хамт Нам''' буюу '''Хятадын Коммунист Нам''' 1921 оны 7-р сард байгуулагджээ. Хятадын Коммунист Нам /ХКН/ 76 сая гаруй гишүүнтэй, дэлхийн улс төрийн хамгийн том байгууллага. 2017 оны 10-р сард зохион байгуулагдсан 19-р Үндэсний Конгрессоос сонгогдсон [[Ши Жиньпин]] өнөөгийн тэргүүлэх удирдагч юм.

ХКН-ын туйлын зорилго бол коммунист нийгэм байгуулах явдал юм. Хятадын Коммунист Нам үйл ажиллагаандаа &quot;Марксизм-Ленинизм, Мао Зэдуны үзэл баримтлал&quot;, Дэн Сяопиний онол, Зяан Зэминий &quot;Гурван төлөөллийн онол&quot; , &quot;шинжлэх ухааны үзэл баримтлал&quot; -аар удирдуулж байгаагаа тунхаглаж байна. &quot;Ху Зинтао ба Ши Жиньпиний шинэ үеийн Хятадын онцлогтой социализмын үзэл санаа зэрэг юм.   Оросын 1917 оны Октябрын хувьсалын нөлөөгөөр  Коминтерний тусламжтайгаар марксизм-ленинизмын үзэл санааг Хятадад түгээж үндэсний хувьсгалт хөдөлгөөн өрнүүлж Хятадын Коммунист нам 1921 оны 7 дугаар сард байгуулагдсан ажээ.

ХКН-ыг 1921-1927 онуудад намыг тэргүүлж байсан '''Чень Дусю''' тэргүүтэй хэсэг нөхдүүд байгуулсан байна. 

ХКН-ын Анхдугаар их хурлыг 1921 оны 6 дугаар сарын сүүл, 7 дугаар сарын эхээр Шанхай хотод 12 төлөөлөгчтэй нууц байдалтай зохион байгуулсан байна. Хурлаар Хятадад социализм байгуулах намын эцсийн зорилгыг тунхаглав. Хятадын зүүний үзэлтэй сэхээтний төлөөллөөс бүрдсэн &quot;дугуйлан&quot; -аас дэлхийн хамгийн том улс төрийн нам болтлоо өргөжсөн юм. 

ХКН-ын түүхийг дараах үе шатанд хувааж болно.  

# Гоминдантай нэгдэн милитарист бүлэглэлүүдийн эсрэг фронтын үе (1922-1927).    
# Хятад дахь Зөвлөлт Бүгд Найрамдах Улс буюу улс орны эрх мэдлийн төлөө Гоминдантай хийсэн тэмцлийн үе (1927-1937).
# Японы түрэмгийллийн эсрэг тэмцэл, Хоёрдугаар Гоминдантай нэгдсэн фронтыг байгуулсан үе (1937-1945). 
# Хятад дахь иргэний дайн (1946-1949) - Гоминдантай хийсэн дайны үе.
# Бүгд Найрамдах Хятад Ард ​​Улс байгуулагдсаны дараа үе(1949 оноос хойш) - нам улс орондоо эрх баригч нам болон төлөвшсөн үе.

== Гишүүд ==
ХКН 2015 оны байдлаар 86 сая гишүүнтэй байжээ. Үүүнээс: 

** тариаланчид                                    -25,9 сая
** удирдах бөгөөд техник ажилтнууд   -12,5 сая
** намын ажилтнууд                           -9 сая
** албан хаагчид                                - 7,4 сая
** ажилчид                                          - 7,3 сая

== Удирдлага ==
[[File:Xi Jinping March 2017.jpg|thumb|250px|Ши Жиньпин]]

ХКН-ын Төв Хорооны Улс төрийн товчооны Байнгын хорооны өнөөгийн гишүүд нь:     

Ши Жиньпин - ХКН-ын Төв хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, БНХАУ-ын дарга, ХКН-ын Төв хорооны Цэргийн зөвлөлийн дарга.     

Ли Көцян - БНХАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн Ерөнхий сайд     

Ли Жаншу - БХАТИХ-ын Байнгын хорооны дарга     

Ван Ян - Бүх хятадын ардын улс төрийн Зөвлөлдөх үндэсний хорооны дарга  

Ван Хунин - ХКН-ын Төв Хорооны Нарийн бичгийн дарга нарын газрын нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга     

Жао Лэжи - ХКН-ын Сахилга бат шалгах төв комиссын дарга     

Хан Жэн - БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн Ерөнхий сайдын орлогч


ХКН-ын Төв хорооны нарийн бичгийн газрын гишүүд''''':'''''

* Ван Хунин
* Дин Сюэсян
* Ян Сяоду
* Чэнь Си
* Го Шэнкунь
* Хуан Куньмин
* Ю Цюань

== Цахим холбоос ==
* {{Commonscat|Communist Party of China|Хятадын Коммунист Нам}}

== Эшлэл ==
&lt;references/&gt;

[[Ангилал:Хятадын коммунист нам| ]]
[[Ангилал:Хятадын нам|Коммунист]]
[[Ангилал:Коммунист нам]]
[[Ангилал:Коминтерний салбар]]
[[Ангилал:Марксизм-Ленинизмийн байгууллага]]
[[Ангилал:Маоизм]]
[[Ангилал:Сталинизм]]
[[Ангилал:Хятадын иргэний дайн|Коммунист нам]]
[[Ангилал:Хятадын засгийн газар|Коммунист нам]]
[[Ангилал:1921 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>0twd0ht85utbw3ke431brc3dzbw9wh6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монголын буддизм</title>
    <ns>0</ns>
    <id>52299</id>
    <revision>
      <id>706577</id>
      <parentid>702338</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T09:28:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Бмхүн</username>
        <id>59031</id>
      </contributor>
      <comment>Түүхийг танилцуулж байгаа догол мөр хэтэрхий урт байна, үүнийг задлаарай</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="93228" xml:space="preserve">{{хянах}}
 
'''Монголын буддизм''' нь Хүннү гүрний үеэс эхтэй бөгөөд 1990 оны Ардчилсан хувьсгалын дараагаар сүүлийн сэргэлт эхэлсэн юм. 2010 оны байдлаар Монголын хүн амын 53 хувь [[Буддын шашин]] шүтдэг гэжээ.  

== Үечлэл ==
Монгол оронд буддын  шашны давалгааг гурван үе болгодог ч 1990 оноос дахин сэргэж буйг тооцвол дөрвөн үе болгон  үзэх хэрэгтэй мэт.

=== Эхний үе ===
'''Эхний үе''' нь [[Хүннү улс|Хүннү гүрний]] үеэс эхлэн Монгол нутагд оршин байсан аймгуудад тархаж байснаар тооцдог. Хамгийн анхны мэдээгээр бол НТӨ 121 онд Хүннүгийн Хөх нуур, Ганьсу мужийг захиран суусан ноёноос Хятадууд алтан хүний дүрс олзолсоныг судлаачид Будда байсан гэж үздэг. Ингэснээрээ сонирхолтой нь буддын шашинтай Хятадууд анх удаа танилцсан байна. Буддын шашин нь эхлээд Монгол оронд баруун зүгээс одоогийн Шинжан, Дундад Азиас дамжин орж ирсэн. Баруун тийш одоогийн Афганистан, Ираны дорнод муж хүртэл Буддын шашин тархсан байсан боловч сүүлдээ Муслимийн тархалтанд автан алга болжээ. Хожим хэдий Монгол оронд Түвдийн буддизм хүчтэй нэвтэрсэн ч шашин болон соёлын судар, очир гэх мэт олон хэллэгүүд Самгард хэлний угшилтай байдаг нь Монголчууд Буддизмтай эрт үес танилцаж байсныг гэрчилдэг. Ер хамгийн сонирхууштай нь Монгол орон нь түүхийн турш баруун зүгээс ирж байсан үзэл суртлын нөлөөнд автаж байсанд байгаа юм. Гэтэл тус орон нь түүх, газар зүйн хувьд ямагт  Хятадын болон Зүүн Азийн соёлын нөлөөний бүс нутагт оршдог нь илэрхий. 

=== Хоёр дахь үе ===
'''Хоёр дахь дэлгэрэлт''' нь Хөх нуур хавийг эзлэн суусан Өгөөдэй хааны хоёр дахь хүү Годан ноён [[Төвөд|Түвд]] рүү өнгөлзөж эхэлснээс үүджээ. Монголын их гүрний номлолын дагуу тэнгэрт ганц бурхан газарт ганц л Монголын хаан байх ёстой тул Түвдийг эрхшээлдээ оруулах нь эзэмшил нутаг нь хөрш зэргэлдээ Годан ноёны тэр тусмаа ирээдүйн Их хааны ширээг залгамжлах ёстой хүмүүсийн эхэнд тавигдаж байсан хүний нэр төрийн хэрэг ажгуу. Тийм боловч ядуу буурай, газар нутгийн таагүй байрлалтай, үл ойлгогдох шашин бүхий Түвд орон нь Монголчуудын гол анхаарлын төвд орох улс биш байсан. Иймд Годан ноёны мэдэлд Түвд орныг шууд эзэлчих хангалттай хүч байгаагүй тул тухайн үеийн Түвдийн хамгийн нөлөө бүхий Сажа хийдээр дамжуулан эзлэн дарангуйлахаар шийджээ. Мэдээж Монголчуудын эзэрхэг түрэмгий бодлогод дургүйцсэн Түвдүүд шууд дагасангүй. Ингээд Годан өөрийн мэдлийн багахан цэргийн хүчээр “үзүүлэх тоглолт” хийн бурханы шашин шүтэн урьдын дайчин байдлаа алдсан Түвдийн цэргийг хялбархан цохин зарим сүм хийдийг нураан ихэд тонон сүйтгэсэн байна. Гэвч Монголчуудын довтолгоо [[Өгэдэй хаан|Өгөөдэй]] хааныг нас барснаар зогсжээ.  

үеийн байдал эвгүйтсэнийг ойлгосон Түвдийн Сажа хийдийн тэргүүн Гунгаажалцан Годаны урилгыг (үнэндээ тулган шаардалт) хүлээн авч түүний өргөөнд ирж бараалхав.  Уулзалт нь сүүлд шашны түүхчдийн бичдэгээр багш шавь, Түвдийн шашинд дагаар орох хүрээнд болоогүй юм. Харин Түвдийг шашнаар нь дамжуулж эзэмших үүднээс  мөн Түвдүүдийн сэтгэлийг засах хэрэгтэй тул  Сажа ламыг Түвдийн шашны тэргүүнээр өргөмжлөөд Монголчуудын хувьд түүнийг тахилгын лам төдийхөнөөр тавьжээ. Мэдээж дайнч Монголчууд Түвдэд “үзүүлэх тоглолт” хийн хүн, амьтнаар нь “тахилга” өргөчихсөн учир тэр нүгэлээ цайруулах тахилгын лам хэрэгтэй байсан биз ээ. Тохиролцоо ёсоор Түвдүүдийг үг дуугүй татвар төлөхийг шаардаж номхон хүлцэнгүйгээр эсэргүүцэл үзүүлэхгүй дагах зам бол Монголчуудаас аврагдах цорын ганц авралын зам, Монголчууд дагаар орсон улс орнууддаа сайн ханддаг өглөгийн эзэн гэх мэтээр Гунгаажалцан ламаар айлдуулав. [ 10, 323х] 

Гунгаажалцанг дагаж түүний хоёр зээ дүү нь хамт ирсэний нэг нь хожим нь Пагва лам болсон 9 настай Лодойжалцан (1235 – 1280) байжээ. Гунгаажалцан Буддын шашин нэвтрүүлэх зорилгоор шинээр Монголчуудад зориулсан үсэг зохиох гэсэн боловч бүтэлгүйтсэн. Хожим түүний зээ дүү нь Хувилай хааны дэргэд дөрвөлжин бичиг зохиож чадсан юм. Хувилай хаан тухайн үедээ маш өндөр боловсорсон хүн байсны хувьд эзэлсэн ард түмнүүдээ дан ганц хүчээр захирч болохгүйг, оюун санаа сэтгэлийг нь татахын тулд боловсронгуй системтэй шашин хэрэгтэйг ойлгон төрийн шашины эрэлд гарчээ. Нөгөө талаар Хувилай нь Хятад орныг хар багаасаа захирч суусан хүний хувьд олон Хятад зөвлөхтэй байж тэдний нөлөөнд нилээн автсан хүн байлаа. Тэдний нэг нь  Буддын шашны Хятад лам Хайюун гэгч байжээ. Уг хүний нөлөө маш их байсан учир Буддын шашныг Хувилай хаан хүлээн авахад нөлөөлсөн олон хүчин зүйлсийн нэг нь болсон байх.  

Хайюун нь хаан ширээ залгуулахаар бэлдэж байсан хоёр дахь хүүд нь Женжин (Шижир алт гэсэн үг) Монгол дуудлага нь Чингим гэсэн Хятад нэр өгсөн байдаг. [8, 54х] Хэдийгээр Хятадын соёл иргэншлийг хүндэтгэж үздэг байсан боловч Хувилай уулаасаа ухаалаг алсын бодолтой хүний хувьд Монголчууд тэдний нөлөөнд автаж уусахаас сэргийлэн хэд хэдэн арга хэмжээ авсны (жишээ нь: Монгол хүн Хятад хүнтэй гэрлэхийг хориглосон ) нэг нь Хятад бус өөр газраас шашин шүтлэг авахаар шийдсэнд оршино. Энэхүү бодлогын үүднээс Ромын Пап ламд хүртэл эрдэм номтой зуун хуврага явуулахыг хүсэж байжээ. Гэвч Монгол орны газар зүйн байдлаас шалтгаалаад Буддын шашин л хамгийн боломжит сонголт болон үлдсэн болов уу. Хэдий Хувилайн хүрээнд Хятадын [[Күнз]], [[Дао]], Буддын шашны эрдэм номтой мундаг зөвлөхүүд байсаар байсан ч Түвдийн буддизмийг сонгосноор Монголчуудыг оюун санааны хувьд Хятадын нөлөөнд орохоос сэргийлж чадсанд Хувилай хааны улс үндэстнийхээ өмнө бас нэг гавьяа байгуулсан. Ийнхүү  Хувилай хаан нь Гунгаажалцанг залсан боловч  тэр үед нас нөгчсөн байсан тул түүний зээ дүү Годан ноёны ордонд байсан 18 настай Лодойжалцанг авчирч Пагва (Р’агс’па буюу хутагт гэсэн үг) ламд өргөмжлөн Түвдийн шашны тэргүүнээр залж буддын шашны нэр хүндээр Түвд дэх Монголын ноёрхолыг бэхжүүлэн өөрийн тахилгын ламд өргөмжилжээ. Ингэснээр Чан-Чун бумын Чингис хаантай уулзсан үеэс хүчийг авсан бумбын (Дао) шашны нөлөөг дарж тэдний эрх ямбын хассан байна. Мөн Хятадын Буддизмаас Монголчуудынхаа оюун санааг хамгаалжээ.

[[Хубилай хаан|Хубилай]] нь маш өндөр боловсролтой байсан нь анх уулзахдаа Пагва ламтай Хежавра (Ядам бурханы бас нэг дүр) тарнийн судрын талаар ярилцахад Пагва лам тэр судрыг ерөөсөө уншаагүй байсан тул маргааш нь ярилцая гэж гуйснаар харагддаг. Тэгээд тэр шөнө нь уг судрыг Махагал бурханы дүр цагаан үстэй өвгөний дүрээр Пагва ламд хэлж өгсөн домогтой. Үүнээс үзэхэд Монголын хаад нь өрнийн төдийгүй, дорнын өндөр боловсролтой байсан гэж үзэхээр байна. Учир нь тэр үед Монгол газар доншуучилж явсан өрнийн туршуулуудын нэг Хувилайн төрсөн ах Мөнх хааныг Евклидийн геометр үзэж байсан гэсэн байдаг. Тэгэхлээр мань хүн ч гэсэн бас ах шигээ өрнийн боловсрол эзэмшсэн байж л таараа. Ингээд Монгол хааны гол шүтээн нь Махагал бурхан болжээ. Махагал нь догшин дүртэй бурханы шашныг хамгаалагч бурхан тул догшин Монголчуудыг бурханы шашны хамгаалагч болохыг бэлэгдэн сонгосон бололтой. Хэдий түүхчид ялангуяа бурханы шашны түүхчид буддын шашинд Хувилай хааныг энэ үес орсон гэж үздэг боловч өөрөөсөө боловсролоор нэг их илүү гарахгүй арван наймтай Түвд хүүд шавь орсон гэдэг нь юу л бол.  Тэгээд ч өмнө нь Хятад зөвлөхүүд дотор нь Буддын шашинтай маш нөлөө бүхий, эрдэмтэй эрхэмүүд байсан, Пагва ламын уншаагүй байсан бурханы шашны судрыг уншсан байсан зэргээс үзэхэд арван наймтай Түвд хүүд дэлхийг эзэлж Монголын ноёрхолд оруулах зорилготой хүн оюун санааны хувьд дагаж орно гэдэг үнэмшил муутай юм. Зарим бичиг номд нь “сэрэмж алдан” тахилгын ламаар өргөмжилсөн гэсэн үг орчихсоныг ажихад дайн байлдааны явцад үрэгдсэн хүн, амьтны амь насыг тахилга болгоод даатгасан ёс төдий сэтгэл засал үйлдсэн гэлтэй. Тэгээд ч Хувилайн хожмийн үйлийг харж байхад Монгол оронд Монголчууддаа уг шашныг шүтүүлэх, дэлгэрүүлэх талаар дорвитой зүйл хийгээгүйг анзаарахгүй байхын аргагүй. 

[[Юань улс|Юан гүрэн]] мөхөхөд л Буддын шашин Монголчуудад наалдаж үлдээгүй бодоход мань хүн шашнаар дамжуулж наанадаж Түвд орон цаанадаж бусад улс, ард түмнүүдийг барьж байх улс төрийн бодлого явуулж байсан гэлтэй. Мөн мэдээжээр буддын шашны ололт амжилт, философийг Монголчууддаа нэвтрүүлж оюун санааг нь хөгжүүлэх зорилготой л байсан болов уу. Хувилай хаан дайн байлдаан, ан гөрөө хийх, татвар эмстэй зугаалах, архи дарс уух, өөр шашны хүмүүсийг төрийн хэрэгтээ ашиглахаас ерөөсөө цааргалж байгаагүйг харахад үнэн бишрэлт буддын шашин шүтэгч болж хувирсан гэдэг эргэлзээтэй! Ямарч байсан буддын шашныг өргөмжлөн залснаар Монголчуудын оюуны сэтгэлгээний хувьд ихэд нэмэр болж бурханы шашны ном зохиолыг ихээр орчуулсан нь үнэн билээ. Тийм боловч Пагва ламын Түвд үсэг дээр зохиосон шинэ бичиг амжилт олоогүйтэй хамт, уг бичиг дээр бичигдсэн олон бичлэгүүд түүхийн сорилгыг даван дамжиж ирж чадсангүй. Хэдий тийм ч Юан гүрний дараа Монголчууд дотор буддын шашны нөлөө байсаар байсан нь үнэн. Жишээлбэл: феодалын бутралын үед буддын сахилын Буяншир нэртэй хаан сууж байсан.

=== Гурав дахь үе ===
'''Гурав дах үе''' нь тэр үеийн бүс нутгийн хамгийн хүчирхэг феодал Алтан хан нь Түвд дэх залгаа нутгуудад Монголыни ноёрхолыг дахин сэргээснээр эхэлжээ. Түмэдийн Алтан хан нь ер нь тухайн цагтаа тун ланжгар амьтан байлаа. Түүнээс Монголын албан ёсны хаан төдийгүй Хятадын Мин гүрний хаан хүртэл айн ширвээтэж байв. Түүнээс цэрвэсэн бүх Монголын хаан нь цахар аймгаа аван Хянганы нуруу даван зайгаа барьжээ. Алтан уул нь баруун түмний жонон байсан боловч эрч хүч нь нэмэгдэх тутам хаан цолонд санаархах болж Түмэн засагт хаанаас хан цол шаардан авч тайвширч байжээ. Бяр нь амтагдсан хүчирхэг феодал Зүрчид рүү дайран довтолж тэднийг дагаар оруулснаар ирээдүйн Манж гүрний мандалтыг хэдэн жилээр хойш нь татаж буян үйлдсэн байж магадгүй. Баруун зүгт Ойрадыг дайран довтолж зүүн Монгол руу халдах аюулыг цаашлуулж шахаж, хавчигдан давчидсан Ойрадуудыг Дундад ази руу булаан эзлэх дайнд түлхсэн нүгэлтэй ч байж болох. Улмаар хэд хэдэн удаа Мин гүрний хойд хязгаарыг сүйрүүлсэн довтолгоо хийн нийслэл Бээжин хотын бүслэн сүрдүүлж бас л хаан цолыг шаардаж авав. Онцлууштай нь Алтан хаан чөлөөт худалдаа, цагаач иргэдийн чөлөөтэй амьдрах эрхийг шаардаж, суларч доройтсон Хятад орныг эзлэн түрэмгийлэх бодлоос татгалзан байлдааны ажиллагаагаа хязгаарлаж байсныг бодохоор их дэвшилтэт үзэлтэй хүн байсан мэт. Ямар ч байсан өрнөдийнхний ярьдаг чөлөөт худалдаа, эдийн засаг, хүний амьдрах газраа сонгох эрх чөлөөг тэднээс өмнө Монгол хаан Хятадаас шаардаж байлаа. Тэр үед Монголчууд ч Хятадад цэргийн голдуу албанд зүтгэж, Хятадууд нь цөөнгүй тоогоор Монгол нутагт ирэн Монгол хааны иргэний салбарт зүтгэж байсныг Алтан хаан Мин гүрний хоорондын харьцаанаас харагддаг. Мин гүрэн чөлөөт худалдааг хязгаарлаж, Хятадаас зугтаж очсон иргэдийг шилжүүлж өгөхийг шаарддаг байсан бол Алтан хаан эсрэгээр байлаа. 

Гадны түүхчидийг дагадаг манай толгойгүй түүхчид зөвхөн Монголчуудад суурин иргэншлийн бүтээгдэхүүн шаардагдаг байснаас Монголчууд хөрш Хятад зэрэг орон руу уулгалж байсан гэж хэт нэг талыг барьсан дүгнэлт хийдэг нь алдаатай ойлголт юм. Аливаа ямар ч улсад чөлөөт худалдаа хэрэгтэй, ашигтай байдаг гэдгийг орчин үеийн бүх хүн одоо гадарлах болсон байлгүй. Хятад оронд байтугай бүх дэлхий дахинд техникийн хувьсгал хийхээс өмнө нүүдэлчдийн бод мал хөдөлгөх хүчинд нь их хэрэгцээтэй байсан, мөн хүйтэн сэрүүн болдог газруудад нь дулаан хувцас шаардлагатай л байсан, хоол тэжээл энергийн давтагдашгүй эх булаг мах хэнд ч хэрэгцээтэй байдаг юм. Тэдний эдийн засаг нүүдэлчидтэй худалдаа хийхгүйгээр эдгээр хэрэгцээгээ бүрэн хангах болоцоогүй байсан гээд тоочоод байвал маргаж болох нилээн зүйл байж л байна. Энэ бүхнийг хааж, боогдуулж байснаараа тэр үеийн Хятадын эрх баригчид бүс нутгийн хөгжлийг хясан боогдуулснаар өөрийнхөө орны хөгжилд хүртэл мэдэхүйц саад болсон. Ямар ч байсан Монгол оронд буддын шашныг дахин залж ирсэн Алтан хаан гэж алдаршсан Ананд (1507-1583) нь дэлхийн түүхэнд нөлөөлөх хэмжээний сүүлчийн Чингисийн удмын хүн, тухайн үедээ бүс нутгийнхаа түүхэн хөгжилийг тодорхойлсон хамгийн хүчирхэг хүн байсныг хүлээн зөвшөөрөх байхаа. Иймээс хүч чадал нь багтаж ядаж явсан энэ хүнд

# Онолын болон оюун санааны хувьд өөрийгөө баталгаажуулж зөвтгөх. Албан ёсоор  бүх Монголын хаан ширээ залгамжлаагүй тул хаан болох санаархалаа зөвтгөх онолын үндэс нь шарын шашин болон Далай ламаас авсан хаан цол нь байв.
# 2. Шинээр байгуулж байгаа өөрийн улсыг оюун санааны хувьд зангидах. Монгол орны оюуны хэргэцээг хангах. Шарын шашин орж ирснээр дэлхийн томоохон философи, соёл урлагийн бүтээлтэй Монголчууд дахин танилцаж, оюуны сэтгэлгээний дэвшил болсон нь гарцаагүй.
# Монгол улстай дайсагнан өрсөлдөж байсан Хятадын Мин улсын эсрэг тэмцэлд дотоодын сөрөг хүчнийг ашиглан,  тэдний Монголд хэрэглэж байсан өөрийг нь өөрсдөөр нь устгах арга технологийн эргүүлж хэрэглэх. Цагаан лянхуан бүлэг хэмээх Хятадын буддын шашны нууц нийгэмлэг нь Алтан хааны холбоотон болсноор Мин гүрний эсрэг тэмцэлд амжилт олоход нь түшиг тулгуур болж байжээ.[12, 237x] Ингэснээр өөрийнхөө холбоотон болох Цагаан лянхуа бүлгийн дэмжлэгийг олох хэрэгтэй байсан нь Буддын шашныг хүлээн авахад нь зарим талаар нөлөөлөсөн байх. Егөөтэй нь Монголын Юан гүрнийг түлхэн унагаахад голлох нөлөө үзүүлсэн улаан алчууртын босогчид энэхүү Цагаан лянхуа бүлгийн гишүүд байсан бөгөөд Мин гүрний эсрэг Алтан хааны холбоотон  болсон нь хувь заяаны тохуурхал байлаа. Ёстой нөгөө мөнхийн дайсан, холбоотон гэж байдаггүй мөнхийн эрх ашиг гэж байдаг гэдгийг Монголын түүхэнд үзүүлжээ.
# Бөөгийн ёсны элдэв бурангуй заншлыг халах хэрэгтэй байв. Жишээ нь: Алтан хааны нэгэн ачыг оршуулах хойллогод зуун хүүхдийг алж эхчүүдийн уйлуулах, зуун ботгыг алж ингэ буйлуулах балмад шийдвэр гарч ард, олны дургуйцлыг төрүүлэн эсэргүүцэл тэмцэл гарчээ. Түүнчлэн тэр үеийн Монгол оронд аллага таллага, дайн мөргөлдөөн газар авч Монгол хүний зан авир хэт догшин, дайнч байлдаанч, ёс суртахуун зан заншлын үнэт зүйлс нь зэр зэвсэг, бахархал нь  баатар эрс төдийхнөөр хязгаарлагдаж байсныг нийгмийн хөгжлийн шаардлагын дагуу өөрчлөх болсон нь гарцаагүй. Ингээд шарын шашны талыг баримталдаг түүхчдийн тэмдэглэдгээр Буддын шашинд орсноор цусан давалгаа хөдөлсөн их мөрнийг сүүгээр үйлдсэн тунамал далай болгон [14, 151-152х] нийгмийн ёс суртахууны хэм хэмжээг өөрчлөх явдал болсон байна. 

Ийнхүү дээдсийн ноёрхолыг бэхжүүлэх, ард олны эсэргүүцэл тэмцлийг зөөлрүүлэх, дайн байлдааныг зогсоон, энх тунх амар жимэр амьдралыг хангах Монголын нийгмийн дотоодын оюун санааны хэрэгцээний улмаас шашин дэлгэрэх зайлшгүй түүхэн шаардлага Монголын нийгэмд бүрджээ. 

Алтан хаан нь бүс нутгуудад Монголын ноёрхолыг дахин сэргээж эхэлснээр Түвдэд Монголчуудын ноёрхлыг тогтоох санаархалтай байсан нь ойлгомжтой. Нөгөө талаас Түвд дэх дотоод, гадаад байдал болон шарын шашин нь: Монголыг шашны нөлөөгөө дэлгэрүүлж болох бас нэг газар гэж үзсэн байх. Түвдэд шарын шашин нь ноёрхолоо тогтоохдоо уламжлал ёсоор Монголын цэрэг, эдийн засгийн хүчийг ашиглах. Монголчуудын түрэмгийлэлээс зайлсхийх боломж байгааг олж харан Алтан хааны урилгыг дуртайяа хүлээн авчээ. Хоёр талын ашиг сонирхол яв цав нийлснээр 1577 онд Түвдийн шарын шашны тэргүүн Содномжамц Түмдийн Алтан хаантай уулзаж Далай лам цол хүртэн Түвдийн тэргүүн гэгдсэн бол Далай ламын зүгээс Алтан хааныг номын хаан энэ тэр гэж өргөмжлөн хаан цолыг нь баталгаажуулж өгчээ. Хэдий Далай лам гэсэн нэрээр алдаршсан боловч уулаасаа Далай лам нарын урьд болон хойд дахь дүрүүд нь ямагт “жамц” буюу Монголоор далай гэсэн нэртэй байсныг анзаарахгүй байж болохгүй. Ийнхүү тойгтныг сөхрүүлж толгойтныг мөргүүлж явсан омог ихэт Монголчуудын сүр cүлд нь шарын шашны номлолоор дарагдан номхрох замнал нээгдэв. Баатарлаг өвөг дээдсийнхээ зориг зүрхээр хоймроо сэргээн зоригжуулж, цавчих сэлэмний ир шиг хурц явсан Монголчууд боолын боол босгоны шороо болон хувирч, хавь ойрынхоо улсуудаа эзэрхэн захирч эзэн нь явсан харц дээгүүр омог бардан Монголчууд доош харан дорой дуугаран хувь заяандаа эзэн биш захирагдаж харийн хүнийг мөргөн шүтэж явахын үндэсийг нээжээ. Хэдий тийм боловч тэр үеийн Монголчууд их гүрний үлдэгдэл гэсэндээ Түвдийг эрхэндээ оруулах санаагаа орхилгүй Далай лам Содномжамцыг нас бармагц Алтан хааны ач Сүмэр тайжын хүү Далай-Эрдэнэг(1589-1616) Ёндонжамц хэмээн III Далай ламын дараагийн дүрд өргөмжилснөөр Монголчууд бусдын доор биш дээр байх ёстой бодлогыг үргэлжлүүлсэн. Гэвч тал хээрийн дайнч, энгийн, шударга, шулуун хүмүүс болохоор Монгол Далай ламаа нас бие нь жигдэрмэгц болзошгүй аюулаас хамгаалан цэргийн хамгаалалтан доор Түвд оронд тавьсан боловч шашин, сүм хийдийнхэн элдэв далд, нууц явуулгуудыг тооцоолж чадаагүйгээс Түвдэд очоод тун удалгүйгээр  Монгол Далай лам  ид залуухан насандаа сэжигтэйгээр жанч халив. Иймээс Монгол IV Далай лам гэнэт нас барсанд Монголчууд ихэд зэвүүрхэн дургүйцэж Түвдэд залхаан цээрлүүлэх цэрэг оруулж байсан. [7, 142х] 

Мэдээжээр шинээр орж ирж байгаа үзэл суртал огт эсэргүүцэл тэмцэлгүйгээр дэлгэрнэ гэж байдаггүйгээс хойш бөө болон Монголчуудын хуучин уламжлал үзэл сурталдаа үнэнч байсан хэсгээс эсэргүүцэл үзүүлэв. Жишээ нь: Алтан хааныг өвдсөнийг дуулсан Түмдийн ноёдууд энэ шашин тийм сүрхий юм бол бишрэн дагагч Алтангаа хамгаалж үл чадан юунд өвдүүлэв гэх мэтээр тохуурхан ярилцаж байжээ. Иймд 1602 онд Алтан хаан хатуу хууль цааз  гарган зарлигдаж тэр үед айлуудад байсан хуучны онгон шүтээнүүдийг нь гарган шатаалгаж, өвөг дээдсийн онгон шүтээнээ шатаахаас айж устгахгүй байсан айлуудаар нь лам нарыг явуулан галд өргөсөн байна.[17, 207х] 

Зарим мэдээгээр бол бөө нарыг ид шидийг нь үзнэ хэмээн бүгдийн цуглуулан шатааж алсан гэдэг. Хожим Буддын шашны номлолоор хэлдэгчлэн үйлийн үрийн дагуу коммунист шашинд Монголчууд орохдоо энэ үйлдлийг нь өөрсөд дээр нь дахин давтаж аллага, таллага галдан шатаалт үйлджээ. Харин Монгол дахь энэхүү үйл явдлыг түүний эртний дайсан Мин улс ихэд олзуурхан хөхүүлэн дэмжин баясаж, байсан нь тэр үеийн Мин гүрний Монголд очиж байсан элч төлөөлөгч, тагнуул туршуулуудынх нь мэдээнээс илт харагддаг. [15, 194х]

== Дундад зууны үеийн Монголын буддизмын түүх ==
{{Гол|Монголд Бурханы шашин дэлгэрсэн түүх}}

== Монгол цэргийг зогсоох хүч ==
Ертөнцийн улс гүрнүүдэд тэнгэрийн ташуур, бурханы цээрлэл гэж нэрлэгдсэн Монгол цэргийг зөвхөн 

# Байгалийн гамшиг
# Дотоодын тэмцэл
# Хаан буюу удирдагч нарынхан л үхэл зогсоож байсан түүхтэй. 

Энэ дэлхийн хаана ч гэсэн Монгол цэргийн зориг зүрх, цог жавхааг энэ мэтээр хараал, зүхэл, мөргөл, сор залах аргуудаар, сэтгэл зүйн хүчээр эр зоригийн мохоох гэж оролдсон тохиолдол бүтэлгүйтэж байсан нь дээр дурдсанаар үнэхээр Монгол цэргийн байлдааны ажиллагаа нь нүгэл хилэнцэт ертөнцөд өгөх шударга ёсны шийтгэл, бурхан тэнгэрийн зарлигаар ирсэн залхаалт, тэнгэрийн ташуур, тэнгэрийн тааллаар ч болдог юм бил үү?  Иймд Монгол цэргийн эсрэг тэмцэх гэдэг бурхан, тэнгэрийн тааллын эсрэг байсан учир дайсан этгээдүүд нь давуу хүчтэй байсан ч шившигтэйгээр ялагдах жамтай гэж шашин, шүтлэгийн талаас нь тайлбарлаж болох мэт.
Үнэхээр ч дээр дурдсан шалтгаануудаар Монгол цэргийн довтолгоо тасалдаж, эцгийнхээ тушаалыг дагалгүй Далай ламын талд орсон Арслан тайжыг цаазалснаар түүний цэрэг сарниж эсэргүүцэл этгээд нь түр ч болов амсхийв. Удалгүй өөр нэг Монгол цэрэг болох Ойрадын цэрэг ирснээр Цогт хааны цөөн тооны халх цэрэг дээр тулгуурласан, орон нутгаас татсан чанар муутай цэрэг голлосон хүчийг бут цохижээ.

== Монголчилсон үгс ==

* Патра- бадар буюу бадарчлах, 
* Важра-очир, падма-бадмаа (өөрөө бий болсон), 
* Ратна-раднаа эрдэнэ гэх мэт монголчлогдсон үгнүүд их байдаг. 

=== Монголчлох шалтгаан ===
Хамгийн ноцтой нь Чин гүрний бодлоготой Түвдийн Монгол руу хандах ашиг сонирхол нь нийцэж байлаа. Түвдүүд шашнаар дамжаалан нөлөөлөө тогтоож орлогын баялаг эх үүсвэрээ хадгалах зорилгоор Монгол хэл рүү Буддын ном зохиолыг орчуулж байсан улааны шашны Сажа/Сакяа урсгалынхантай тэмцэлдэж, уг урсгалыг дэмжигч Лигдэн хаан, Цогт хунтайж нартай дайсагнаж байсан нь  Манжийн улс төр, эдийн засаг, дипломат бодлогоор Монголыг эзлэх зорилготой яв цав нийцэж байлаа. Эх хэл дээрээ Буддын философийг уншин ухаарч сэтгэж, хэлэлцэж чаддаг  хүмүүс юу гэж Манжийн далд явууллагад амар автан,  дотоодын тэмцлээсээ шалтгаалан харийн харьяат болохыг хүсэх билээ. Ер нь Монгол хэл дээр Буддын ном, судруудыг орчуулах ажил Ойрадын Зая Бандидаас (1599-1662) хойш зогссон юм. Манж, Түвдийн аль алинд нь Буддын шашны мөн чанарыг ухаардаг, түүний философийг судлан оюун санаагаа хөгжүүлдэг Монголчууд бус харийнхны хэлснийг цээжлэн, бодож сэтгэж ухаарах шаардлагагүй манкуртууд, сохроор дагадаг дуулгавартай дагалдан гүйцэтгэгч нар хэрэгтэй байсан нь ойлгомжтой.

== Богдуудын тухай ==

=== Анхдугаар Богд ===
Анхдугаар Богдыг Түвдийн Дарнадын хувилгааны дүр гэсэн байна. Дарнад уг нь Түвдийн Буддизмийн Жонанг урсгалын толгойлойгч, нилээн хэдэн бүтээлтэй нэр хүндтэй, эрдэмтэй лам байв. Жонанг урсгал нь Сакяа урсгалаас салбарлаж гарсан бөгөөд шарын шашинтай өрсөлдөгч урсгалуудынх нь нэг байжээ.  1614 онд Дарнад нь Монголд ирж хэд хэдэн сүм, хийд байгуулж байсан мэдээтэй. Чухам хаагуур яаж явсан нь тодорхойгүй. Бодвол Халхад үйл ажиллагаагаа явуулж байсан юм болов уу. Түүнийг нас барсны дараа 1639/40 онд Халхын Түшээт ханы гэрт тодруулан Өндөр гэгээн хэмээгддэг Занабазарыг таван настайд нь Халхын богд гэгээн 1635-1723) хэмээжээ.  Чухам яагаад Халхад Жонан урсгалын тэргүүн ламыг дахин тодруулсан түүхэн учир шалтгаан нь битүүлэг.  Анхнаасаа Монголд Дарнадын хувилгаанд өргөмжилсөн үү? хожим Далай лам түүнийг Дарнадын хувилгаан гэсэн үү? гэдэг нь асуултын тэмдэгтэй. 

XIV Далай ламын ам алдсанаар бол “Жонангийн хийдүүдийг V Далай лам шашны шалтгаанаар бус улс төрийн зорилгоор хаасан. … Тэд Цангийн хааныг дэмжиж байсан. Үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлж болох шашны дайн, мөргөлдөөний аюулаас зайлсхийсэн юм” гэсэн байна. [23] Чухамхүү энэхүү Цан хаан хэмээгчид нь Лигдэн хутагт хаан, Цогт хунтайжын холбоотон болж шарын шашны эсрэг тэмцэж байжээ.Эндээс үзэхэд магадгүй Далай ламын захиргаа өөрийн өрсөлдөгч Жонангийн урсгалыг дарж аваад удирдагчийн Халхад төрсөн болгож зайлуулсан байх талтай. Халхуудын хувьд эхэндээ улаан, шар нь хамаа байсангүй. Эсвэл Халхууд анхнаасаа улааны шашныг дэмжиж байгаад сүүлд нөхцөл байдлаас улбаалаад шарын шашныг сонгосон байх. 

Цогт тайжийн Түвдийг дайлах гэсэн, Абтай ханыг Очирбат буюу очирдар (гармаа хэмээх улааны урсгалын нэг нэр) түшээт хан гэж байснаас харахад анхнаасаа улааны шашны нөлөө Халхад их байжээ. Иймд магадгүй Жонанг урсгалаар далимдуулан Түвдийг Халхын мэдэлд оруулан нийт Монголд ноёрхох алсын зорилт тавьсан ч юм бил үү? Занабазар нь нэг хэсэг Түвдэд шавилан суугаад 1651 онд 15 насандаа Халхад буцахад нь [[Далай лам]] багш нь түүнд Халхын шашны тэргүүн богд Жавзандамба хутагт цол алтан тамга хайрлахын хамт Дарнатын хувилгааны хойт дүр мөн хэмээн мөнөөх хувилгааны алт эрдэнээр бүрсэн гавлын ясыг хадгалуулан, 40 ловон, жасын нярав тэргүүтэй 50 шадар нийт 90 Түвдүүдийг бурхан шүтээн, судруудын хамт дагалдуулан өгч илгээв. [[Занабазар]] номын хувьд хир байсан нь бүү мэд. Монгол хэл рүү ном зохиол орчуулсан нь мэдэгдээгүй байна. Харин тайлбар зохиолуудыг Түвд хэл дээр бичсэн. 

Монгол лам нар буддын гүн ухаан зохиолуудыг тайлбарласан зохиол бичиж байснаас өөрсдөө гүн ухааны чиглэлээр нэг их бичиж байгаагүй юм шиг. Занабазар Самгарди, Түвд үсгээс үндэслэн [[Соёмбо|Соёмбо үсэг]] зохиосон авч амжилт олсонгүй. Ямар зорилгоор шинээр үсэг зохиосон нь тодорхойгүй. Энэ мэт шашны голдуу эрдэмтэд шинээр нилээн бичиг үсэг зохиож Монгол уйгаржин бичгийг халах гэж оролдоод байсан нь Монгол бичгийн уг сурвалж нь [[Христ итгэл|Христийн шашнаас]] гаралтай, үүнээс үндэслэн түүнээс цэрвээд байсан гэсэн сэжгийг төрүүлдэг. Шинээр Монгол бичиг үсэг зохиох улс төр, эдийн засаг, нийгмийн ямар ч шалтгаан байгаагүй юм. Өндөр гэгээн урлагийн нарийн мэдрэмжтэй авьяаслаг барималч хүний хувьд бурхадууд бүтээж Монгол маягийн бурханы арга барилыг бий болгосноороо гавьяатай. Гэхдээ энэ нь Энэтхэг, Түвдүүдийн бүтээлээс тиймч их ялгаатай бус. 

[[Ногоон дарь эх]]&lt;nowiki/&gt;ийг Занабазарын оргил бүтээл гэдэг ба үнэхээр ногоон дарь эх нь эмэгтэй хүний бэлхүүс, хөх зэрэг биеийн харьцааг тун чадварлаг гаргаж чадсан секси бүтээл болсон. Эр хүний далд хүслийг өдөөхөөр сайхан биетэй Монгол хүүхнийг дүрсэлснийг нь ажихад мань хүн бүсгүй хүний гоо сайхныг сайн мэдэрч, амталж явсан юм уу даа гэмээр. Ядаж дор хаяж сайхан бүсгүйг шалдаж байгаад харж бүтээсэн нь илт. Тэр харин улс төрийн үйл ажиллагааны хувьд тун ч сөрөг дүрийг Монголын түүхэнд бүтээжээ. Манжид дагах Долон нуурын чуулган дээр Халхын ноёдод буян заяагүй шар хятадыг (оросыг хэлжээ) дагаснаас, эд баялагтай, нүнжигтэй хар хятадыг дагасан дээр гэж хэлснээр Халхын 550 ноёдоос нэг нь татгалзаж бусад нь зөвшөөснөөр Халх тусгаар тогтнолоо алджээ. Эндээс харахад түүх газар зүй, тухай үеийн улс төр, орнуудын талаар маш муу ойлголттой байсан  нь харагддаг юм. Тэр үеийн европын хөгжлийн нөлөөгөөр Орос орон нь хэдий ядууч техник технологийн түвшнээр Манжуудаас хамаагүй илүү болчихсон байлаа. Мань хүнд Хятадын торго дурдан, хадаг яндар илүү сэтгэгдэл төрүүлсэн байдаг нь тэр үед хэлсэн үгнээс нь харагддаг. Гэхдээ Өвөрлөгчийн нутагт байсан учраас Манжид буухаас өөр зам байгаагүй биз ээ. Ихэд өндөр насалсан бөгөөд түүний үхэл тойрсон үнэн худал янз бүрийн яриа байдгаас Халхын тусгаар тогтнолыг алдсанд гэмшиж, Манжуудын эсрэг хандаснаас  хорлуулсан гэдэг боловч түүнийг батлах баримт, нотолгоо байдаггүй. Энэ бол Халхуудын тусгаар тогтнолынхоо төлөө тэмцэх гэсэн хүсэл, шарын шашны нь лам нарын түүний түүхэнд гүйцэтгэсэн сөрөг үүргийг цагаатгах гэсэн хүслээс гаралтай цуу яриа л байх.  Түүнийг үхэхэд нь шарилыг нь хадгалах зорилгоор Амарбаясгалант хийдийг байгуулжээ.

Манжийн хаанаас Монголчуудаас авсан өчнөөн алба татвар, цэрэг дайны зардал, тэдний төлөө байлдсан Монгол цэргийн цусны хариуд Монголчууд Манж дай чин гүрнээс иймэрхүү хэдэн сүмтэй л хоцорсон билээ. Тийм боловч Халх Манжид дагаар орсонд ганц Өндөр гэгээнийг буруутгах нь зүйд үл нийцнэ. Олон хүчин зүйлс байдгийн нэг нь Энх Амгалан хаан Халхыг дагуулж аваад “Энэ хэргийг би уулаас Далай ламтай хамт явж шийтгэсэн учир түүнд Халхыг дагаж орсныг мэдэгдэж баярлуулах хэрэгтэй” [18, 91х] гэж   зарлиг буулгаснаас мэдэгддэг.

=== Хоёрдугаар Богд ===
Анхдугаар Богдыг нас нөгцмөгц Халхууд хойд дүрийн тодруулах гэж яаравчлан оролджээ.  Тэгмэгц Манжийн хаан өөрийн хүргэн эфү Дондовдоржийн хүүг хойд дүрээр тодруулахаар Далай ламд нууцаар даалгавар өгч II Богдоор (1724-1757) тодруулсан.  Өөрийнхөө гүнжээс төрсөн гэж баахан цуу тараасан боловч үнэнд гүйцэгдэн Хотгойд хатны хүү гэдэг нь олонд ил болжээ. II Богд өөрийн ах Ренчиндорж ванг Бээжинд цаазлуулсанд эгдүүцэж тэр үед өрнөсөн Халхын эрх чөлөөний төлөө тэмцэлд талтай хандав. Харамсалтай нь сахил хүртэж зориг нь мохсон хүний ёсоор Монголчуудынхаа төлөө олигтой дуугарч чадалгүй гуйвж дайвсаар Манжийн заль мэхэнд автаж тэдэнд удаа дараа ашиглуулан босогчдыг дэмжих оюун санааны асуудлыг будилуулж явсан юм. Халхад бослого дарагдсаны дараа хэрэгцээгүй болсон гуйвамтгай лам маань Манжийн хааны явуулсан тусгай хүн хорлогдож 36 насандаа таалал төгссөн гэдэг.  Мөн II Богдыг нас бармагц Манж төр болон Халхын ноёдын дотор III Богдыг төрүүлэх нууц, далд уралдаан өрнөв. 

[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манж]]ууд Халхын дотроос Богд төрөхийг аюултай гэж Түвд газраас тодруулж байхаар шийджээ. Тэдний хувьд энэ нь  анхны туршилт бус бөгөөд өвөр Монголын шашны тэргүүн анхдугаар Жанжаа хутагтыг таалал төгсмөгц дараагийн дүрүүдийг Түвдээс тодруулах зарлиг буулгаж байсан нь Монголчуудыг оюун санааны хувьд боолчлоход Түвдүүдийг ашиглах улс төрийн зорилготой байсан нь ойлгомжтой. Түвд хүн Монголчуудын ирээдүйн талаар санаа зовохгүй. Мэдээж Монгол шашны тэргүүн Монголчуудынхаа талд орж Манжийн колончлолд саад болох талтай гэж энгийн тооцоог тэд хийжээ.Гэвч оюунлаг Халхууд буулт хийхийг хүссэнгүй.

=== Гуравдугаар Богд ===
III Богдын дүрийг бээл Намжилсүрэнгийн зэрэг долоон ноёдын гэрээс тодруулах гэж оролдов. Гэтэл Түвдийн шашны дээрээсээ хоёр дахь хүн Банчин богд нь Манжийн хааны даалгавраар Халхын гурвадугаар Богдыг 1758 оны тавдугаар сарын шинийн нэгэнд Төвдийн тайж Данзангомбын гэрт төрсөн гэж төлөг буулгажээ.

Шинэ хувилгаан 1763 онд Халхад ирэхэд нь Халхын буян, заяа дээр харь хүн суулаа гээд Монголчууд маш хүйтнээр хүлээн авч ялангуяа алсын хараатай Монгол лам нар их эсэргүүцсэн байна. III богдын багш нар, онцолбол хамба номон хан Жамбалдорж шинэ Богдыг зүйл бүрээр хавчин доромжилсон, сургах нэрээр занчсан гэгдэж түүний оронд Түвдээс лам нарыг ирүүлж III Богдын багш болгов. Энэ Богд 1773 онд арван тавтайдаа өвчнөөр таалал болов гэдэг ч V гэгээнтний намтар оршив гэдэгт бичсэнээр бол “II гэгээнтэн бузар бурангуйг дарж ариутгасны ачийг эс бодсон хэдэн шавь нар буруу үзлээр III Богдын зохиол бүхнийг хориглосон шалтгаанаар 16 төдийхөн сүүдэр зоогложухуй” [18, 93х] хэмээснийг харахад Түвд Богд заларсныг эсэргүүцсэн Монгол лам нарт хорлогдсон юм байна гэж ойлгогдохоор.

=== Дөрөвдүгээр Богд ===
III Богдыг үхмэгц Халхууд дахин Монгол нутгаасаа IV Богдыг тодруулах гэж оролдсон нь бас нэгийг өгүүлнэ. Жишээ нь, Түшээт хан Цэдэндорж, ван Санзайдорж нар өөрсдийн хөвгүүнийг IV богдоор тодруулах гэж оролджээ. Манжийн хаан үүнийг буруушаасан зарлиг гарган Түвдээс ямагт Жавзандамба хутагт тодрохыг заав. Түүний дараахан Далай лам, Банчин эрдэнэ нар мэргэ төлөг буулгаж хутагтын дүр Монгол газар төрөх шинж тэмдэг илэрсэнгүй Түвдийн газар төрөх төлөгт илэрчээ гэсэн байна.

Агуу их Буддагийн мэрэг, төлөгийг буруушааж, бурхан байдаггүй хүн өөрөө гэгээрэх ёстой гэсэн сургаалийг Түвдийн буддизм гуйвуулж түүний шашны тэргүүнүүд нь өөрсдийгөө бурхан хэмээж мэргэ төлөг үйлдэн харийн дайсанд үйлчлэн сүсэгтэн олноо хуурч байсны бас нэг яруу тод жишээ нь энэ билээ. Ингээд Халхын дөрөвдүгээр Богд Лувсандовдонваанчиг нь VII Далай ламын авга Сономдашийнд 1775 онд төрөөд 1813 онд таалал төгсжээ.

=== Тавдугаар Богд ===
Богдын тавдах дүр нь 1815 онд Төвдийн Гомбодондов гэдэг айлд төржээ. 1842 онд өвчнөөр нас барсан. Мөн VI Богд 1842 онд найман настайдаа гэгээнд тодрон Их хүрээнд ирээд тавин есхөн хоногийн дараа өвчнөөр жанч халив. Халхын VII Богд 1850 онд  нялхдаа гэгээнд тодорсон. 1855 онд Их Хүрээнд ирж ширээнээ заларсан. 1868 онд гэнэтийн өвчнөөр таалал болсон.

=== Долоодугаар Богд ===
VIII Богд Жавзандамба 1869 онд Далай ламын дэргэдийн нэгэн айлд төржээ. 1875 онд Халхад ирж ширээнээ заларчээ. 1911 онд автономит Монгол улс тогтоход шашин төрийг хослон баригч хаанд өргөмжлөгдсөн. 1924 онд таалал болсон. Дээрхи он дарааллыг харж сууж байхад Монголын Богдууд бүгд өөрийн үхлээр үхээгүй мэт. Ер нь бүх Богдыг хорлогдож үхсэн тухай цуурхал, баримт, ярианууд байдаг. 

=== Наймдугаар Богд ===
Хамгийн өндөр насалсан [[Жавзандамба хутагт|VIII Богд]] Жавзандамба хутагт юм. Түүний үхэл хүртэл Монгол улсад хэмжээт хаант эрхийг халж үндсэн хууль батлах бэлтгэл ажлын үетэй давхцаж байдаг нь тохиолдол биш мэт. 

=== Есдүгээр Богд ===
'''IX Жавзандамба хутагт Монгол улсын хаан болсон нь''': Тал бүрээсээ араатанд боорлуулсан гөрөөс мэт болсон Манж чин гүрэн өнгөрсөн зууны эхээр шинэчлэл хийж улсаа өөд татахаар шийджээ. Ядаж байхад Бельги, Нидерланд мэтийн одой төрсөн гадаад далайн чөтгөрүүд хүртэл Чин гүрнийг дээрэлхээд байв. Ингээд хуучны олон ёсыг халж өөрчлөх болсны тоонд Монголд хандах бодлогоо шинэчлэв. Олон цагаач Хятадыг шилжүүлэн түүнд саад болсон шашны болон хуучны засаг захиргааг нь өөрчлөх нь шинэчлэлийн гол зорилгын нэг боллоо. Үүндээ шинэ засгийн бодлого гэж хөөрхөн нэр хайрлаад өнгөц харахад улс орныг хөгжүүлэх олон сайхан зорилт дэвшүүлжээ. Хамгийн ноцтой нь энэхүү шинэчлэлүүдээ Хятадуудаар хийлгэснээрээ Монгол үндэстэнд хойшид орших уу эс орших уу гэсэн асуулт тавьлаа.  Монголчууд мэдээж өөрчлөлт шинэчлэлт хийж хөгжих хэрэгтэйг ойлгон ялангуяа хөгжингүй орнуудад боловсрол эзэмшсэн Өвөр Монголын Хорчин, Харчин зэрэг Манжийн хааны ордонд шадар Монгол ноёдууд өөрсдийн гараар өөрчлөлт хийхийг хүсэж байв. Гэвч илэрхий Хятадчлагдаж эхэлсэн Манжийн ордныхон зөвшөөрсөнгүй. Улмаар энэ шинэчлэл нь Манжийн төрийг унагаснаар барахгүй өөрсдийн үндэстэнг нь мөхөлд дуудсанаар дууссан билээ.Харин энэхүү шинэ цагийн дуудлага нь Монголын хамгийн хоцрогдмол хязгаар нутаг байсан Халхуудын үндэсний үзлийг өрдөж өгөв. Заримдаа сул тал түүхэн нөхцөлд давуу тал болон хувирч, давуу тал нь харин зарим нөхцөлд муу үр дүнд хүргэдгийг Монголын түүх дахин сонирхуулав. Хэт дайнч, дайныг аж ахуй, орлогын нэг эх үүсвэр болгосон Монголчууд цагаа тулахаар нэгдэж хүчирхэг цэрэг, арми гаргахын оронд хоорондоо хэмлэлдсээр бусдын эрхэнд орсон бол [[20-р зуун|XX зуун]]&lt;nowiki/&gt;ы эхэн үед хоцрогдсон үзлээрээ шинэчлэлийг эсэргүүцэн, үндэстний соёлоо хамгаалан тэмцэв. Цэргийн хэрэг  байтугай хонио гаргах хүн ховордсон, олигтой ч зэвсэггүй Халхууд нэг хүний удирдлаганд эвлэлдэхээс өөр тэмцэх гарцгүй байлаа. Хэрэв хуучин шигээ дайнч, зэвсэг сайтай байсан бол бас л хоорондоо нүдэлдээд эсвэл дош дошин дээрээ суучихаад шинэ аюулын эсрэг тэмцэж чадахгүй нэг нэгээрээ цохигдох талтай ч байсан юм билүү? Ингээд Монголын түүхэнд анх удаа харь гаралтай хүн төрийн тэргүүн нь болсон юм. Түүнд дараахи шалтгаануудын улмаас шинэ Монголын түүхэн удирдагч болох хувь тавилан ноогджээ.
Язгуураасаа Монгол улс нь тусгаар байсан тул эцэг өвгөдийн үйл хэргээ үл мартан тусгаар төр улс болох олон жилийн мөрөөдлөө биелүүлэх цаг ирснийг ойлгон Монголчууд даяр Манжийн эсрэг тэмцэж эхэлсэн түүхэн цаг үе байлаа.

Халхууд нь бусад Монголчуудынхаа төвд оршдог, гадны нөлөөнд бага өртсөн учраас хамгийн үндсэрхэг нь байв.
Өвөр Монгол, Буриад зэргээс гадныханд хавчигдсан үндсэрхэг үзэлтнүүд Халхад бөөгнөрч эхэлсэн нь үндэсний үзлийг дэвэргэхэд таатай оч болжээ.
Халхууд Монголын хамгийн том угсаатан тул Халхад л хөдөлгөөн гарч тэмцлийг оройлохоос өөр замгүй байв. Уг нь Өвөр Монголд аль хэдийн хэд хэдэн хүчтэй бослого гарч байсан авч түүхэн газар зүй, угсаатны онцлог, задралаас нь болж газар авч чадахгүй дарагдаж байсан юм.

Ар Монгол нь Монгол усгаатны хамгийн хоцрогдсон бүдүүлэг хязгаар байсан тул хаа ч байдаг үзэгдлийн дагуу аливаа шинэчлэл өөрчлөлтийг тун эмзэг хүлээн авав.
Манж улс аль хэдийнээ авилга, шударга бус байдал, хоцрогдолдоо баригдан өмхрөн унахад бэлэн мод шиг болчихсон байлаа. Хөрш Орос улс нь Монгол мэтийн сул сул дорой газар нутгийг олз хайсан махчин адил шунан харж Хятадын эсрэг үзлээр нь далимдуулан өөрийн колони болгох далд хүсэлдээ тэчьяадан Хятадын эсрэг тэмцлийг ил далдаар дэмжэв. 

Монгол орон шарын шашны гүн итгэл бишрэлд автсан байсан тул VIII Богд л нийт Монголын хөдөлгөөнийг оройлхоор олноо хүлээн зөвшөөрөгдсөн ганц удирдагч байв. Аз таарахад VIII Богд нилээн дураараа, зоримог шийдэмгий хүн байсан нь Монголчуудын үйл хэрэгт сайнаар нөлөөлөв. Эхнэр хүртэл авсан ганц Богд аж. Тэр Хятадын эрх баригчдын элдэв сүрдүүлгээс үл айн сүсэгтэн олноо зоригжуулан үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг удирдав. Харин амьдадаа бурхан мэт шүтүүлж байсан түүнийг дараа нь шинэ цагийн шүтээн коммунист бурхад нь чөтгөр, шулмын дүрд хувилган муу муухайн үндэс байсан мэтээр хэт гутаан доромжилдог байсан. Егөөтэй нь үйлийн үрийн дагуу шинэ үеийн баастай амьд коммунист бурхадад дээрхи түүх давтагдаж зарим нь амьдадаа газар доор ортлоо муулуулсан бол арай азтай нь үхсэн хойноо тамд очтолоо баалуулжээ.

Хар багаасаа бурхан мэт хүндлүүлсэн жирийн нэгэн азтай Монголжсон Түвд эр дураараа авирлаж шашин санваараа тоолгүй “хүүхэндсээр” өнгөний өвчнөөр өвдөж байсан гээд л зөндөө “баримт” байдаг ч гэсэн Монголыг гэсэн сэтгэлтэй хүн байсан нь илэрхий. Харин ардчилсан засгийн үед түүний түүхэн үүргийг хэт өргөмжилөн дахин туйлшрав. Үнэндээ 1911 оны эрх чөлөөний хувьсгалын уг нь, үндэс язгуур угсаагаа хамгаалсан Монголчуудын хүсэл эрмэлзлийн үр дүн болохоос хаант Оросын хатгаас, Богдын оройлол энэ тэр бол туслах, хавсарга үүрэг төдий байсан юм. Шарын шашинд автаж эрчүүдийн ихэнхи нь лам болсон Монгол орон дахь ганц зохион байгуулалтай хүч нь лам нар, түүний Богдоос өөр өндөр нэр хүндтэй хүн тэр үед байгаагүй ажээ. Иймээс лам нар болон VIII хутагт Жавзандамба энэ үйл хэрэгт маш чухал үүрэг гүйцэтгэсэн нь хорхой хүртэл биедээ хүрэхээр атирдаг гэдэг шиг номхон хүлцэнгүй аж төрөх болсон Монголчуудад өөр авралын зам байсангүй. Хэдий тийм ч түүхийн энэ нэн эгзэгтэй үед шашин дэлгэрээд удаагүй байсан үедээ [[17-р зуун|XVII зуун]]&lt;nowiki/&gt;д ганц Түшээт хан аймаг нь 30,000 цэрэг гаргадаг байсан Халх Монгол арайхийж 4,000-аад муу зэвсэглэсэн ядмагхан цэрэг цуглуулж байснаар Монгол орон ямархуу түвшинд ортлоо бие бялдар, сэтгэл санаа, цог золбооны хувьд доройтсоныг бодитойгоор илэрхийлж байна.

IX Богдын муудсан мэлмийг сэргээх гэж билгийн нүдээр хардаг Жанрайсаг бурханыг бүтээжээ. IX Богд хэмээгч нь 1932 онд төрсөн ажээ. Нагац ах нь XIII Далай ламын бие хамгаалагч агаад, бас л нөгөө Банчин Эрдэнийн айлдвараар тодруулсан байна. Хөөрхийлтэй нь нэг хэсэг хэнд ч тоогдолгүй явжээ. Санваараа хүртэл орхин  хоёр ч удаа эхнэр авсан олон хүүхэдтэй асман лам юм. Янз бүрийн ажил хийж явсан агаад Энэтхэгийн радиогийн Түвд хэлний тасагт хүртэл ажиллаж байсан байна. [25]

== Монголын тусгаар тогтнолын дараах буддизм ==
=== Арай урт насалсан Түвд богдууд ===
Богдуудаас урт насалсан нь ердөө л 55 хүрсэн насалсан байгаа юм. Өндөр гэгээн хүртэл 88 хүрч урт насалсан авч Манжуудад хорлогдсон гэдэг яриа яригддаг. Ямар ч байсан II Богд Манжид хорлогдсон нь үнэн бололтой. Түвдээс заларсан Богдууд нас бага залуудаа үхээд байсан нь Монголчууд тэдэнд дургүйцээд өөрсдөөсөө Богд тодруулах гээд байсантай нь холбоо сэжимтэй юм шиг.

'''Хамгийн гайгүй насалсан Түвд богдууд  нь''': IV дүр нь 36,  VIII дүр нь 55 хүрчээ. Энэ хоёр Богд нь Далай ламын ойрын хүрээнээс төрснөөрөө онцлогтой бөгөөд үүнээс тэдний арай гайгүй насалсан шалтгааныг нь олж харж болох. Тэд дангаараа бус ах, дүү болон дагалдах хүмүүстэй ирснээрээ хамгаалалтанд орсон. Мөн Далай ламын ойрын хүрээнээс ирсэн гэдэг утгаараа бага зэрэг хүндлэгдэн шууд хорлогдчихоогүй нь илт. Нөгөө талаар VIII Богдын үед Монголчууд нөхцөл байдалтай  эвлэрсэн бас уг хүн нь Монголчуудад уусан жинхэнэ монгол хүн шиг өсөн, Түвд  хэлээ ч сайн мэддэггүй Монголдоо элэгтэй хүн болсноор Түвд Богдуудаасаа хамгийн урт насалсан буй заа.

=== Лам нарын оролцоо ===
Лам нарын идэвхитэй оролцоо, шашин шүтлэг, уламжлал, үндэс угсаагаа хамгаалах үзэл санаа, Богд гэгээний өндөр нэр хүнд Монгол орныг Манжаас тусгаарлахад гол хүчин зүйлүүд болсон. Гэвч шинээр байгуулагдсан Монгол орны оюун санаа, хөгжлийг нь тэр үеийн Монголын элитүүд залуурдан явах чадваргүй болтлоо дэлхийн түвшнээс хоцрогдсон байлаа. Иймээс тухайн үед Монгол угсаатан дотроо оюуны боловсролоор тэргүүлж байсан голдуу буриад гаралтай сэхээтнүүдийн шинэчлэлд саад хийж гологдож эхэлсэн юм.  Түүгээр барахгүй Монгол улс де фасто тусгаар тогтнолоо 1919 онд хадгалж чадаагүй амархан алдсан нь шарын шашны үзэл номлолд хэт автсанаас үүдэлтэй. 

Монголын тэргүүний сэхээтнүүдийн нэг [[Жамсрангийн Цэвээн]] эрхлэн гаргаж байсан “[[Шинэ толь хэмээх бичиг]]”  сонин сэтгүүлийн шинжлэх ухааны нийтлэлүүдийг лам нар эсэргүүцэж байв. Лам  нар дэлхий ертөнцийн гарал үүсэл, физикийн болон химийн шинжлэх ухааны тайлбаруудыг шашны номлолтой зөрж байна гэж Богд хаанд айлтган заргалдаж байжээ.[5,98x] Улмаар тэр үеийн эрх баригчдын хоорондын тэмцэл ширүүсч гадаад, дотоод хүчин зүйлсийн оролцоотойгоор хамгийн эх оронч, чадварлаг улс төрчид нь ойрхон хугацаанд сэжигтэйгээр үхэцгээв. Ингээд лам нарын бүлэг Монгол орныг хянах болсон нь улс гүрнээ авч явж чадахгүйд хүрч тэдний толгойлогч Шанзав Бадамдорж нь жижиг Сю хочтой генерал [[Сю Шүжан|Сю Сүжан]]&lt;nowiki/&gt;ыг орж ирэхээс өмнө улс орныхоо бие даасан байдлаас ухарсан 64 зүйл анги бүхий хэлэлцээг Хятадын төлөөлөгч Чен И хэмээгчтэй эхлүүлэв. Хэлэлцээ сунжирснаас тэвчээр алдсан Хятадууд жижиг Сюгаар захируулсан түрэмгий цэрэг оруулснаар энэхүү эмгэнэлт жүжиг дараагийн үзэгдэлдээ шилжжээ.  Генерал Сю нь ердөө л Монголчуудын хоцрогдол, бүдүүлгийг ашиглан Их хүрээнд цэргийн десант буулгачихжээ. Монголчуудын хувьд энэ нь гэнэтийн зүйл болж нэг л өдөр асар олон Хятад цэрэг гарч ирээд л Нийслэл Хүрээг эзлээд авчихаж. Үнэндээ жижиг Сю хэмээх хочтой энэхүү балмад этгээд нь тухайн үеийнхээ шинэ технологийг ашиглан автомашинаар богино хугацаанд цэрэг ачаад гялалзтал хөдөлсөнд л байлаа. Их үд, бага үд, маргааш, бүтэн сар гарахаар уулзая гэдэг цаг хугацааны болхи хэмжүүртэй Монголчууд дэндүү хоцрогдлоосоо болоод юу болоод байгааг тунгааж амжилгүй хурдан машинтай, хурц зэвсэгтэй дайсандаа Нийслэл Хүрээгээ алджээ.

=== Шарын шашны голомтыг самарсан нь ===
Ингээд шашин төрийг хослон барих хувьтай төрсөн хаанаараа удирдуулсан Монголын эрх баригчид улс түмнээ хөгжил дэвшилд хүргэх байтугай, төр улсаа удирдах чадваргүй нь нотлогдон  байр сууриа тавьж өгөх нь гарцаагүй байв. Улмаар Ардын нам хэмээх Оросуудаар дэмжүүлсэн бүлэглэл гарч ирснээр шарын шашны мөхлийг ёролсон юм. Тэд Оросуудаас авсан тусламжийнхаа төлөөсөнд коммунист үзэл суртал авчирснаар шарын шашинд үхлийн цохилт өгчээ. Коммунист шашин нь өрсөлдөгч шарын шашныг устгаж байж л газар авах нь ойлгомжтой байв. Гэсэн ч Монгол орон шарын шашинд хэт фанатик байдлаар автагдсан, зомби байдлаасаа хурдан гарах боломжгүй байв. Иймд Богдыг хэмжээт хаанаар үлдээн, хутагт хувилгаадаар засгийн эрх бариулж байсан авч эрх мэдэл нь үнэндээ өрнөдийн соёлын давуутайг мэдэрч, ашигласан буриад, халимгуудад, тэдний нөлөөнд орсон бусад Монголчуудад хурдан шилжиж эхлэв. Эмгэнэлтэй нь эдгээр Оросын Монгол гаралтай сэхээтнүүдээр дамжуулан зөвлөлтүүд эрх мэдлийн барьц атгалтаа аажмаар чангалсаар буддист зомбигоос коммунист зомби болтол нь Монголын ард түмний тархийг “базжээ”.

=== Богд жанч халсан нь ===
1924 оны 5 сарын 20-нд сүүлчийн Богд жанч халив. Шинэ үндсэн хууль, шинэ төрийн бүтэц байгуулах бэлтгэл ажилтай холбоотойгоор Богд гэгээнийг засгаас “Дахин газар дэлхийд эргэн ирэхгүй. Үүрд нирваан дүрийг олсон” хэмээн тун оновчтой шийдлээр зарлажээ. Харин шашны зарим зүтгэлтнүүд болон шүтлэгтнүүд IX Богдыгоо нирваан дүрийг олж сүнс дахин төрдөг нүгэлт ертөнцийн амьдралын хүрдээс салсан, сансар огторгуйд тасарсан асар их мэргэдийн нэг Будда болсон гэсэн ардын засгийн мэргэн шийдвэрт нь итгэсэнгүй. 

IX Богдыг сэм тодруулан, Банчин Богдоос батламж авав. Уг ажлыг Богдын засгийн үеийн баатар Гомбо-Идшин гүн тэргүүтэй Төвдөд айлчилсан төлөөлөгчдийг хувийн журмаар дагасан гэх лам  Гэндэнсоном зэрэг хүмүүс хийжээ. Энэ удаа эрх мэдэл Манжуудад бус Монголчуудад байсан тул IX Богд Сэлэнгийн Зүүнхараа нутгийн Ялбагт орших мэргэн хүүхэн гэгдэх Цэнд (зарим бичигт Цэнджав гэсэн байдаг) гэдэг хүүхний гэдэснээс олдож Т.Лувсандорж гэдэг хүүхэд болон төрсөн байна. 

VIII Богд нь 1948 онд нас барсан. Харин түүнийг тодруулах ажилд холбогдсон VIII Богдын багш Ёнзон хамба тэргүүтэй “ард түмний дайснууд” коммунист хуулиар хайр найргүй шийтгүүлэв.  1926 оноос ардын засаг Богдыг дахин тодруулахгүй, аливаа нэгэн хутагт хувилгаадын хойт дүрийг зөвхөн ардын засгийн зөвшөөрлөөр зарлаж байхаар хуульчилснаар Манжийн Тэнгэрийн тэтгэсний гэсэн сүржин цолтой харгис хааны 1793 онд гаргасан журмыг албан ёсоор хүчингүй болгов. Хуулиа улам чангаруулж 1934 оноос хутагт хувилгаадыг тодруулах, залах явдлыг “үүрд” цаазлан хорив. Энэ хуулийг цуцлаагүй тул өнөө ч хүчин төгөлдөр байгаа гэсэн үг!

Шинэ коммунист үзэл дэлгэрэхийн тулд хуучнаа шахах нь гарцаагүй тул адгуу хувьсгалчдын шахалтаар хүчиндэж хийсэн өөрчлөлт нь зарим хэсгийн дургүйцлийг хүргэжээ. Тэснэ тэснэ гэхээд үүнээс илүү яаж тэсэхэв гэгчээр 1932 лам нар бослого гаргав. Архангай, Хөвсгөл зэрэг нилээн хэдэн аймгуудыг хамарсан томоохон будлиан боллоо. Егөөтэй нь энэ удаа улааныхан шарыгаа даржээ. Лам нар болон шарын шашныхан хэт хоцрогдлоосоо шалтгаалаад нийгмийн хөгжлийг буцаах, дэвшилтэд техник технологийг дайсагнах замаар дундад зууны маягаар зэрлэг балмад аашилж байжээ. Хамгийн хоцрогдсон зах хязгаарын нутгуудад л бослого хүчээ авч чадсанаас нийт Монголыг хамарч чадсангүй. Орчин үеийн арми, арга барилтай ардын засгийн багахан хүч тэднийг харьцангуйгаар амархан цохисон.

=== Далай ламын Монгол дахь тоглолт ===
'''Түвдийн Буддизм буюу Далай ламын Монгол дахь тоглолт:''' Шарын шашинд их устгал явагдахаас өмнө XIII Далай лам 1904 онд Монголд иржээ. Тэр талаар маш олон зөрүүтэй мэдээлэл байдаг. Ямар ч байсан Англичуудын түрэмгийлэлээс зугтаж шашин нэгт Монголчуудыг бараадсан байна.  Тэр үед IX Богдтой уулзсан, уулзаагүй хоорондын харьцаа муу байсан, байгаагүй гэх мэтээр олон янзаар бичигджээ. Албан ёсоор тэд уулзалдаагүй гэдэг. Далдуур уулзсан байх бүрэн магадлалтай. Зарим мэдээгээр бол тэд Манжийн засгийн хардалтаас шалтгаалаад уулзаж болохгүй байсан гэнэ. Гэтэл заримынхаар бол газар дээрхи хоёр бурхан хоорондоо мөчөөрхөлцөөд уулзаагүй ч юм шиг.
Удалгүй шарын шашны голомт Түвдийг ч коммунист Хятадууд төвөггүй эзлээд эрхэндээ оруулав. Далай лам эхэндээ коммунистуудтай маш сайн хамтран ажиллаж Мао даргын дотны нөхөр, шавь нь гэгдэх болсон ч гэсэн цаадах нь Соёлын хувьсгалаар зангаа хувиргаж шогтсон байна. [26] 

Мао их залуурчийнхаа хэт фанатик өөрчлөлтөнд тэсэхээ байсан Түвдүүд босож тэр дүйвээнээр Далай лам Энэтхэгт гарчээ. Эхэндээ мань хүнийг болон Түвдүүдийг дэлхий дахинд авч хэлэлцсэнгүй. Гэтэл Зөвлөлт маягийн коммунизм нуран унасан, Хятад хүчирхэгжиж эхэлсэн шалтгаанаар Өрнөдийнхний гартаа барьж байсан жижиг “мод” Далай лам ба Түвдүүд том хөзөр болон хувирчээ.

== Ардчилсан хувьсгалаар буддизм сэргэсэн нь ==
Монгол улсад 1990-ээд оноос нийгэм, цаг үе өөр боллоо. Хэдэн хөгшчүүдийн эргэж тойрдог газар болтлоо устах дөхөж байсан. Гандангийн хашаанаас ч  толгойгоо цухуйлгаж чадахгүй болтлоо жижгэрч МАХН-ын илгээлт, томилолтоор ирсэн намын батлахаа түр хадгаллуулсан коммунист Хамба ламаа алга ташин хүлээн авдаг коммуист намын нэг үүр болчихсон. 

Аюулаас хамгаалах яамны гэнэн сүсэгтнүүдийг урхидаж авдаг өгөөшийн газар байсан шарын шашин толгойгоо өндийлгэж эхлэв. Учир нь Монгол улс бүрэн хэмжээний системийн хямралд орсон байлаа. Эдийн засгийн талхаа дөнгөж олж эхэлмэгц оюуны тэжээл талхаа нөхөх асуудал хүний хэрэгцээний дагуу гарав. Мөн харийн дарлалд хавчигдан, нухлагдсан ард түмний үндсэрхэг үзэл энэ үед тэсрэлтэйгээр гарч ирсэнтэй холбоотойгоор шарын шашныг үндэсний шашин гэсэн утгаараа өргөн олон түмэн сайшаан хүлээн авлаа. Тэр үед Жанрайсаг бурханыг сэргээх  нь үндэсний соёлоо сэргээх нэгэн чухал алхам гэж улс даяраа хөөрчээ. Бидний оршин буй дөрөв дэхь ертөнцийн/галвын бүтээгч нь Авалокитешвара бурхан аж. 

Газар дэлхий дээр бол [[Гаутама Будда]] хэлбэрээр заларчээ. Орчин үед Далай ламын дүрээр хувилан дахин дахин төрөөд байгаа гэж Түвдийн Буддизм үздэг байна.  Жанрайсаг нь энэхүү бурханы газар дэлхийг билгийн нүдээрээ тольдон хардаг хувилбар нь юм. 

=== Жанрайсаг бүтээлт ===
Орчин үеийн Жанрайсаг бурхан Авалокитешвара бурханы хувьд шинээр тусгаар тогтносон Монгол улсыг тэтгэх болон шарын шашны тэргүүн Далай ламын дээд тэнгэр гэсэн эдгээр бэлэгдлүүдийг агуулж бүтээгдсэн аж.

Шинээр Жанрайсаг бүтээх үйлсэд ажил, үүргийн хувьд идэвхтэй оролцсоноороо хожим Далай ламын дотны шавь гэгдэх болсон тэр үеийн соёлын сайд Н.Энхбаяр нь ерөнхийлөгч хүртэлх улс төрын кареерээ амжилттай эхлүүлэхэд нь маш сайхан сурталчилгаа, аз тохиосон ажээ. Мань хүн Буддагийн чандрыг Монголд залснаар нэр хүндээ сансарын хурдаар огцом өсгөж бүх өрсөлдөгч нараасаа давж гарав.
Дашрамд өгүүлэхэд энэхүү чандрыг 1908 онд одоогийн Пакистан улсын Пешавар хотын орчимд  Канишка хааны босгосон суврагаас олсон бөгөөд грекүүдийн урласан мөнгөн саванд хийж хадгалсан байсан байна. 

[[Гаутама Будда|Будда]]&lt;nowiki/&gt;г НТӨ 477 онд нас барсан гэж үздэг. 7 хоног гашуудсаны дараа түүний үеэл дүү Ананд тэргүүтэй дагалдагч нар нь чандарласан домогтой.  Чандрыг нь янз бүрийн хаант улсад илгээгээд үлдсэнээр нь найман суврага босгосон аж. [3, XXI] Тэр үед нэгэн даргынхан хэлснээр хүний хөгжлийн дээд хэлбэр МАХН-ын нам хөөрхийлөлтэй байдалд орчихсон байлаа. Итгэж байсан коммунист үзэл суртал нь балран унаж, албан тушаалын төлөө нэгдсэн өвгөн дарга нарын бөөгнөрөл мэт харагдаж нэр хүнд нь лифтээр бууж байгаа мэт доошилж байлаа. Гэтэл өрсөлдөгч намууд нь дор бүрдээ социал демократаас авахуулаад консерватив хүртэл бүх үзэл суртал онолыг барид авчихсан МАХны намд орон зай байхгүй мэт байлаа. Иймд Хувьсгалт намын хуучин кареерист хөгшчүүд нэг мэргэн арга олсон нь хэнд ч хал балгүй даруу төлөв нэгэн судлаачаар намын даргаа тавьж шинэ үзэл сурталтай болох гэсэн нь Нагаржунайн онол болов. Хөгтэй нь энэ онол аль VII зуунд оршиж байсан Махаяна урсгалын том онолчийн төвч үзэл гэжээ. Ингэснээр Хувьсгалт нам шарын шашинтай хүртэл үзэл суртлаа булаацалдах хэмжээнд ортлоо доош нь орж, арчаагүйдсэн төдийгүй хүн төрөлхтөн түүнээс хойш хөгжиж, философи сэтгэлгээ нь хол явчихсан байсныг үл ойшоон [[7-р зуун|VII зуун]]&lt;nowiki/&gt;ы хэмжээнд сэтгэх гэснээрээ эртний хааны мумиг босгож тавиад намын хүндэт дарга гэж өргөмжилсөнтэй адил агуулгатай үйлдэл болжээ. Хөөрхий тэр хүндэт даргаас нь өөр хүн энэ онолыг ойлгосончгүй, хүлээж авсанчгүй. Түүхийн хошин жүжгийн сэдэв ингэж нэгээр баяжжээ.

Монголчуудын ийнхүү дампуу, сул дорой боловсрол мэдлэгтэйг ажигласан гадаад талд нь бас нэг сонирхолтой жүжиг дэглэсэн нь XIV Далай лам нь IX Богдыг дахин тодруулав. Түвдийн Буддизмаар хувилгаан дахин тодордогч нэг дүр нь онцолбол есдүгээр Богд дахин гарсан явдал нь түүхэнд анхны онцгой тохиолдол болж үлдэж болох юм. Уг нь жамын дагуу бол хувилгаан дүр нь арав дахь удаагаа хувилагдсан Богд баймаар байдаг. Ингэснээр хоёр удаа тодорсон есдүгээр Богдын аль нэг нь кинонд гардагаар хуурамч Дамбийжаа гэдэг шиг хуурамч Богд гэж дүгнэгдэхээр. Ямар ч байсан ардын засгийн үед чөтгөрийн тоо цөөрсөн юм гэдэг онигоо байдаг шиг ямар ч байсан ардчилсан засгийн үед хутагт, хувилгаад ихэрлэн төрөхөөр болж байгаа шинжтэй. Эсвэл орчин үеийн шинжлэх ухааны ойлголтоор клон хийгээд хувилаад гаргаад ирсэн юм бол уу?

1990 он гэхэд коммунизм нуран унасан Монгол оронд оюун санааны хоосролд өртсөн үе бий. Тухайн цаг үед: 

* Өөрөөсөө гал гаргадаг Өнөрмаа,
* Теле холболтоор харь гарагийн мэдээ дамжуулдаг ерөнхийлөгчийнхөн үзмэрч Дашцэрэн 
* Алтан цөгцний хэрэг зэрэг үзэгдэл гарч ирсэн. 

Монголд Буддизмд хандах хандлага өөрчлөгдсөнийг харсан хүмүүсийн үйлдэл, тоглолт байлаа.

== Мөн үзэх ==
*''[[Монголд Бурханы шашин дэлгэрсэн түүх]]''
*[[Гаутама Будда]]
*[[Далай лам]]
*[[Жавзандамба хутагт]]
*[[Занабазар]]

== Ашигласан эх сурвалжууд ==

* Peter, Harvey. 2000. An Introduction To Buddhist Ethics. New York: Cambridge University Press.2010 оны 1 дугаар сар 18-нд хандав. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html
* Alice Getty. 1914. The Gods of northern buddism. Oxford. Lindtner, C. 1987. Nagarjuniana. Motilal. Conze, Edward. 1993. A Short History of Buddhism. Oneworld. 2010 оны 2 дугаар сар 2-нд хандав.   http://www.buddhism-dict.net/ddb/ 
* Редактор Жамсран, Л. 2003. Монгол улсын түүх: Гуравдугаар боть. Улаанбаатар: Адмон
* John, Man. 2007. Kublai Khan. Great Britain: Bantam Press
* Редактор Цэвээндорж, Д. 2003. Монгол улсын түүх: Тэргүүн боть. Улаанбаатар: Адмон
* Редактор Далай, Ч. Ишдорж, Ц 2003. Монгол улсын түүх: Дэд боть. Улаанбаатар: Адмон
* John C. Huntington, Dina Bangdel, Robert A. F. Thurman. 2003. The Circle of Bliss: Buddhist Meditational Art. Belgium: Serindia Publication John, Man. 2008. The Great Wall. Britain: Bantam Press
* Felipe, Ferncindez-Armes. 2001. Civilizations : culture, ambition, and the transformation of nature. New York: The Free Press
* Саган Цэцэн. 1961. Эрдэнийн товч. Улаанбаатар.
* Яно Жиничи. 1925. Киндай Моко ши кэнкю (Орчин үеийн монголын түүхийн судалгаа). Токио
* Гонгор, Д. 1970. Халх товчоон: нэгдүгээр боть. Улаанбаатар
* Гонгор, Д. 1970. Халх товчоон: хоёрдугаар боть. Улаанбаатар
* Нацагдорж, Ш. 1963. Халхын түүх. Улаанбаатар:СНХК
* Бум-Очир, Д. Хайлж буй Дээд Монгол. http://www.mongolia800.mn/24tsag/2006/07/08/1277 2010 оны 3 дугаар сар 17-нд хандав.
* Peter, C. Perdue. 2005. China Marches West: The Qing Conquest of Central Eurasia. London: Harvard University Press
* Грум-Гржимайло, Г.Е. 1926. Том 2. Западная Монголия и Урянхайский край. Ленинград Лувсанчойдон. 1981. Монголын зан аалийн ойлбор. Хөх хот 2010 оны 4 дугаар сар 30 –нд хандав. http://kalachakranet.org/kalachakra_tantra_jonang_history.html
* Редактор Болдбаатар, Ж. 2003. Монгол улсын түүх: Tавдугаар боть. Улаанбаатар: Адмон

[[Ангилал:Монголын буддын шашин]]
[[Ангилал:Шашин]]</text>
      <sha1>jqnbajkwmgxnlcd0yaboq4h7e8a6arx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706579</id>
      <parentid>706577</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T09:33:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Бмхүн</username>
        <id>59031</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="93498" xml:space="preserve">{{хянах}}
[[Файл:Ulan Bator.- Gandan Monastery (3).JPG|thumb|[[Гандантэгчэнлин хийд]]ийн барилга доторх хамгийн өндөр (26.5м) хөшөө Авалокитешвара (Мэгжид Жанрайсиг)-ын хөшөө, 1996 он.]]
'''Монголын буддизм''' нь Хүннү гүрний үеэс эхтэй бөгөөд 1990 оны Ардчилсан хувьсгалын дараагаар сүүлийн сэргэлт эхэлсэн юм. 2010 оны байдлаар Монголын хүн амын 53 хувь [[Буддын шашин]] шүтдэг гэжээ.  

== Үечлэл ==
Монгол оронд буддын  шашны давалгааг гурван үе болгодог ч 1990 оноос дахин сэргэж буйг тооцвол дөрвөн үе болгон  үзэх хэрэгтэй мэт.

=== Эхний үе ===
'''Эхний үе''' нь [[Хүннү улс|Хүннү гүрний]] үеэс эхлэн Монгол нутагд оршин байсан аймгуудад тархаж байснаар тооцдог. Хамгийн анхны мэдээгээр бол НТӨ 121 онд Хүннүгийн Хөх нуур, Ганьсу мужийг захиран суусан ноёноос Хятадууд алтан хүний дүрс олзолсоныг судлаачид Будда байсан гэж үздэг. Ингэснээрээ сонирхолтой нь буддын шашинтай Хятадууд анх удаа танилцсан байна. Буддын шашин нь эхлээд Монгол оронд баруун зүгээс одоогийн Шинжан, Дундад Азиас дамжин орж ирсэн. Баруун тийш одоогийн Афганистан, Ираны дорнод муж хүртэл Буддын шашин тархсан байсан боловч сүүлдээ Муслимийн тархалтанд автан алга болжээ. Хожим хэдий Монгол оронд Түвдийн буддизм хүчтэй нэвтэрсэн ч шашин болон соёлын судар, очир гэх мэт олон хэллэгүүд Самгард хэлний угшилтай байдаг нь Монголчууд Буддизмтай эрт үес танилцаж байсныг гэрчилдэг. Ер хамгийн сонирхууштай нь Монгол орон нь түүхийн турш баруун зүгээс ирж байсан үзэл суртлын нөлөөнд автаж байсанд байгаа юм. Гэтэл тус орон нь түүх, газар зүйн хувьд ямагт  Хятадын болон Зүүн Азийн соёлын нөлөөний бүс нутагт оршдог нь илэрхий. 

=== Хоёр дахь үе ===
'''Хоёр дахь дэлгэрэлт''' нь Хөх нуур хавийг эзлэн суусан Өгөөдэй хааны хоёр дахь хүү Годан ноён [[Төвөд|Түвд]] рүү өнгөлзөж эхэлснээс үүджээ. Монголын их гүрний номлолын дагуу тэнгэрт ганц бурхан газарт ганц л Монголын хаан байх ёстой тул Түвдийг эрхшээлдээ оруулах нь эзэмшил нутаг нь хөрш зэргэлдээ Годан ноёны тэр тусмаа ирээдүйн Их хааны ширээг залгамжлах ёстой хүмүүсийн эхэнд тавигдаж байсан хүний нэр төрийн хэрэг ажгуу. Тийм боловч ядуу буурай, газар нутгийн таагүй байрлалтай, үл ойлгогдох шашин бүхий Түвд орон нь Монголчуудын гол анхаарлын төвд орох улс биш байсан. Иймд Годан ноёны мэдэлд Түвд орныг шууд эзэлчих хангалттай хүч байгаагүй тул тухайн үеийн Түвдийн хамгийн нөлөө бүхий Сажа хийдээр дамжуулан эзлэн дарангуйлахаар шийджээ. Мэдээж Монголчуудын эзэрхэг түрэмгий бодлогод дургүйцсэн Түвдүүд шууд дагасангүй. Ингээд Годан өөрийн мэдлийн багахан цэргийн хүчээр “үзүүлэх тоглолт” хийн бурханы шашин шүтэн урьдын дайчин байдлаа алдсан Түвдийн цэргийг хялбархан цохин зарим сүм хийдийг нураан ихэд тонон сүйтгэсэн байна. Гэвч Монголчуудын довтолгоо [[Өгэдэй хаан|Өгөөдэй]] хааныг нас барснаар зогсжээ.  

үеийн байдал эвгүйтсэнийг ойлгосон Түвдийн Сажа хийдийн тэргүүн Гунгаажалцан Годаны урилгыг (үнэндээ тулган шаардалт) хүлээн авч түүний өргөөнд ирж бараалхав.  Уулзалт нь сүүлд шашны түүхчдийн бичдэгээр багш шавь, Түвдийн шашинд дагаар орох хүрээнд болоогүй юм. Харин Түвдийг шашнаар нь дамжуулж эзэмших үүднээс  мөн Түвдүүдийн сэтгэлийг засах хэрэгтэй тул  Сажа ламыг Түвдийн шашны тэргүүнээр өргөмжлөөд Монголчуудын хувьд түүнийг тахилгын лам төдийхөнөөр тавьжээ. Мэдээж дайнч Монголчууд Түвдэд “үзүүлэх тоглолт” хийн хүн, амьтнаар нь “тахилга” өргөчихсөн учир тэр нүгэлээ цайруулах тахилгын лам хэрэгтэй байсан биз ээ. Тохиролцоо ёсоор Түвдүүдийг үг дуугүй татвар төлөхийг шаардаж номхон хүлцэнгүйгээр эсэргүүцэл үзүүлэхгүй дагах зам бол Монголчуудаас аврагдах цорын ганц авралын зам, Монголчууд дагаар орсон улс орнууддаа сайн ханддаг өглөгийн эзэн гэх мэтээр Гунгаажалцан ламаар айлдуулав. [ 10, 323х] 

Гунгаажалцанг дагаж түүний хоёр зээ дүү нь хамт ирсэний нэг нь хожим нь Пагва лам болсон 9 настай Лодойжалцан (1235 – 1280) байжээ. Гунгаажалцан Буддын шашин нэвтрүүлэх зорилгоор шинээр Монголчуудад зориулсан үсэг зохиох гэсэн боловч бүтэлгүйтсэн. Хожим түүний зээ дүү нь Хувилай хааны дэргэд дөрвөлжин бичиг зохиож чадсан юм. Хувилай хаан тухайн үедээ маш өндөр боловсорсон хүн байсны хувьд эзэлсэн ард түмнүүдээ дан ганц хүчээр захирч болохгүйг, оюун санаа сэтгэлийг нь татахын тулд боловсронгуй системтэй шашин хэрэгтэйг ойлгон төрийн шашины эрэлд гарчээ. Нөгөө талаар Хувилай нь Хятад орныг хар багаасаа захирч суусан хүний хувьд олон Хятад зөвлөхтэй байж тэдний нөлөөнд нилээн автсан хүн байлаа. Тэдний нэг нь  Буддын шашны Хятад лам Хайюун гэгч байжээ. Уг хүний нөлөө маш их байсан учир Буддын шашныг Хувилай хаан хүлээн авахад нөлөөлсөн олон хүчин зүйлсийн нэг нь болсон байх.  

Хайюун нь хаан ширээ залгуулахаар бэлдэж байсан хоёр дахь хүүд нь Женжин (Шижир алт гэсэн үг) Монгол дуудлага нь Чингим гэсэн Хятад нэр өгсөн байдаг. [8, 54х] Хэдийгээр Хятадын соёл иргэншлийг хүндэтгэж үздэг байсан боловч Хувилай уулаасаа ухаалаг алсын бодолтой хүний хувьд Монголчууд тэдний нөлөөнд автаж уусахаас сэргийлэн хэд хэдэн арга хэмжээ авсны (жишээ нь: Монгол хүн Хятад хүнтэй гэрлэхийг хориглосон ) нэг нь Хятад бус өөр газраас шашин шүтлэг авахаар шийдсэнд оршино. Энэхүү бодлогын үүднээс Ромын Пап ламд хүртэл эрдэм номтой зуун хуврага явуулахыг хүсэж байжээ. Гэвч Монгол орны газар зүйн байдлаас шалтгаалаад Буддын шашин л хамгийн боломжит сонголт болон үлдсэн болов уу. Хэдий Хувилайн хүрээнд Хятадын [[Күнз]], [[Дао]], Буддын шашны эрдэм номтой мундаг зөвлөхүүд байсаар байсан ч Түвдийн буддизмийг сонгосноор Монголчуудыг оюун санааны хувьд Хятадын нөлөөнд орохоос сэргийлж чадсанд Хувилай хааны улс үндэстнийхээ өмнө бас нэг гавьяа байгуулсан. Ийнхүү  Хувилай хаан нь Гунгаажалцанг залсан боловч  тэр үед нас нөгчсөн байсан тул түүний зээ дүү Годан ноёны ордонд байсан 18 настай Лодойжалцанг авчирч Пагва (Р’агс’па буюу хутагт гэсэн үг) ламд өргөмжлөн Түвдийн шашны тэргүүнээр залж буддын шашны нэр хүндээр Түвд дэх Монголын ноёрхолыг бэхжүүлэн өөрийн тахилгын ламд өргөмжилжээ. Ингэснээр Чан-Чун бумын Чингис хаантай уулзсан үеэс хүчийг авсан бумбын (Дао) шашны нөлөөг дарж тэдний эрх ямбын хассан байна. Мөн Хятадын Буддизмаас Монголчуудынхаа оюун санааг хамгаалжээ.

[[Хубилай хаан|Хубилай]] нь маш өндөр боловсролтой байсан нь анх уулзахдаа Пагва ламтай Хежавра (Ядам бурханы бас нэг дүр) тарнийн судрын талаар ярилцахад Пагва лам тэр судрыг ерөөсөө уншаагүй байсан тул маргааш нь ярилцая гэж гуйснаар харагддаг. Тэгээд тэр шөнө нь уг судрыг Махагал бурханы дүр цагаан үстэй өвгөний дүрээр Пагва ламд хэлж өгсөн домогтой. Үүнээс үзэхэд Монголын хаад нь өрнийн төдийгүй, дорнын өндөр боловсролтой байсан гэж үзэхээр байна. Учир нь тэр үед Монгол газар доншуучилж явсан өрнийн туршуулуудын нэг Хувилайн төрсөн ах Мөнх хааныг Евклидийн геометр үзэж байсан гэсэн байдаг. Тэгэхлээр мань хүн ч гэсэн бас ах шигээ өрнийн боловсрол эзэмшсэн байж л таараа. Ингээд Монгол хааны гол шүтээн нь Махагал бурхан болжээ. Махагал нь догшин дүртэй бурханы шашныг хамгаалагч бурхан тул догшин Монголчуудыг бурханы шашны хамгаалагч болохыг бэлэгдэн сонгосон бололтой. Хэдий түүхчид ялангуяа бурханы шашны түүхчид буддын шашинд Хувилай хааныг энэ үес орсон гэж үздэг боловч өөрөөсөө боловсролоор нэг их илүү гарахгүй арван наймтай Түвд хүүд шавь орсон гэдэг нь юу л бол.  Тэгээд ч өмнө нь Хятад зөвлөхүүд дотор нь Буддын шашинтай маш нөлөө бүхий, эрдэмтэй эрхэмүүд байсан, Пагва ламын уншаагүй байсан бурханы шашны судрыг уншсан байсан зэргээс үзэхэд арван наймтай Түвд хүүд дэлхийг эзэлж Монголын ноёрхолд оруулах зорилготой хүн оюун санааны хувьд дагаж орно гэдэг үнэмшил муутай юм. Зарим бичиг номд нь “сэрэмж алдан” тахилгын ламаар өргөмжилсөн гэсэн үг орчихсоныг ажихад дайн байлдааны явцад үрэгдсэн хүн, амьтны амь насыг тахилга болгоод даатгасан ёс төдий сэтгэл засал үйлдсэн гэлтэй. Тэгээд ч Хувилайн хожмийн үйлийг харж байхад Монгол оронд Монголчууддаа уг шашныг шүтүүлэх, дэлгэрүүлэх талаар дорвитой зүйл хийгээгүйг анзаарахгүй байхын аргагүй. 

[[Юань улс|Юан гүрэн]] мөхөхөд л Буддын шашин Монголчуудад наалдаж үлдээгүй бодоход мань хүн шашнаар дамжуулж наанадаж Түвд орон цаанадаж бусад улс, ард түмнүүдийг барьж байх улс төрийн бодлого явуулж байсан гэлтэй. Мөн мэдээжээр буддын шашны ололт амжилт, философийг Монголчууддаа нэвтрүүлж оюун санааг нь хөгжүүлэх зорилготой л байсан болов уу. Хувилай хаан дайн байлдаан, ан гөрөө хийх, татвар эмстэй зугаалах, архи дарс уух, өөр шашны хүмүүсийг төрийн хэрэгтээ ашиглахаас ерөөсөө цааргалж байгаагүйг харахад үнэн бишрэлт буддын шашин шүтэгч болж хувирсан гэдэг эргэлзээтэй! Ямарч байсан буддын шашныг өргөмжлөн залснаар Монголчуудын оюуны сэтгэлгээний хувьд ихэд нэмэр болж бурханы шашны ном зохиолыг ихээр орчуулсан нь үнэн билээ. Тийм боловч Пагва ламын Түвд үсэг дээр зохиосон шинэ бичиг амжилт олоогүйтэй хамт, уг бичиг дээр бичигдсэн олон бичлэгүүд түүхийн сорилгыг даван дамжиж ирж чадсангүй. Хэдий тийм ч Юан гүрний дараа Монголчууд дотор буддын шашны нөлөө байсаар байсан нь үнэн. Жишээлбэл: феодалын бутралын үед буддын сахилын Буяншир нэртэй хаан сууж байсан.

=== Гурав дахь үе ===
'''Гурав дах үе''' нь тэр үеийн бүс нутгийн хамгийн хүчирхэг феодал Алтан хан нь Түвд дэх залгаа нутгуудад Монголыни ноёрхолыг дахин сэргээснээр эхэлжээ. Түмэдийн Алтан хан нь ер нь тухайн цагтаа тун ланжгар амьтан байлаа. Түүнээс Монголын албан ёсны хаан төдийгүй Хятадын Мин гүрний хаан хүртэл айн ширвээтэж байв. Түүнээс цэрвэсэн бүх Монголын хаан нь цахар аймгаа аван Хянганы нуруу даван зайгаа барьжээ. Алтан уул нь баруун түмний жонон байсан боловч эрч хүч нь нэмэгдэх тутам хаан цолонд санаархах болж Түмэн засагт хаанаас хан цол шаардан авч тайвширч байжээ. Бяр нь амтагдсан хүчирхэг феодал Зүрчид рүү дайран довтолж тэднийг дагаар оруулснаар ирээдүйн Манж гүрний мандалтыг хэдэн жилээр хойш нь татаж буян үйлдсэн байж магадгүй. Баруун зүгт Ойрадыг дайран довтолж зүүн Монгол руу халдах аюулыг цаашлуулж шахаж, хавчигдан давчидсан Ойрадуудыг Дундад ази руу булаан эзлэх дайнд түлхсэн нүгэлтэй ч байж болох. Улмаар хэд хэдэн удаа Мин гүрний хойд хязгаарыг сүйрүүлсэн довтолгоо хийн нийслэл Бээжин хотын бүслэн сүрдүүлж бас л хаан цолыг шаардаж авав. Онцлууштай нь Алтан хаан чөлөөт худалдаа, цагаач иргэдийн чөлөөтэй амьдрах эрхийг шаардаж, суларч доройтсон Хятад орныг эзлэн түрэмгийлэх бодлоос татгалзан байлдааны ажиллагаагаа хязгаарлаж байсныг бодохоор их дэвшилтэт үзэлтэй хүн байсан мэт. Ямар ч байсан өрнөдийнхний ярьдаг чөлөөт худалдаа, эдийн засаг, хүний амьдрах газраа сонгох эрх чөлөөг тэднээс өмнө Монгол хаан Хятадаас шаардаж байлаа. Тэр үед Монголчууд ч Хятадад цэргийн голдуу албанд зүтгэж, Хятадууд нь цөөнгүй тоогоор Монгол нутагт ирэн Монгол хааны иргэний салбарт зүтгэж байсныг Алтан хаан Мин гүрний хоорондын харьцаанаас харагддаг. Мин гүрэн чөлөөт худалдааг хязгаарлаж, Хятадаас зугтаж очсон иргэдийг шилжүүлж өгөхийг шаарддаг байсан бол Алтан хаан эсрэгээр байлаа. 

Гадны түүхчидийг дагадаг манай толгойгүй түүхчид зөвхөн Монголчуудад суурин иргэншлийн бүтээгдэхүүн шаардагдаг байснаас Монголчууд хөрш Хятад зэрэг орон руу уулгалж байсан гэж хэт нэг талыг барьсан дүгнэлт хийдэг нь алдаатай ойлголт юм. Аливаа ямар ч улсад чөлөөт худалдаа хэрэгтэй, ашигтай байдаг гэдгийг орчин үеийн бүх хүн одоо гадарлах болсон байлгүй. Хятад оронд байтугай бүх дэлхий дахинд техникийн хувьсгал хийхээс өмнө нүүдэлчдийн бод мал хөдөлгөх хүчинд нь их хэрэгцээтэй байсан, мөн хүйтэн сэрүүн болдог газруудад нь дулаан хувцас шаардлагатай л байсан, хоол тэжээл энергийн давтагдашгүй эх булаг мах хэнд ч хэрэгцээтэй байдаг юм. Тэдний эдийн засаг нүүдэлчидтэй худалдаа хийхгүйгээр эдгээр хэрэгцээгээ бүрэн хангах болоцоогүй байсан гээд тоочоод байвал маргаж болох нилээн зүйл байж л байна. Энэ бүхнийг хааж, боогдуулж байснаараа тэр үеийн Хятадын эрх баригчид бүс нутгийн хөгжлийг хясан боогдуулснаар өөрийнхөө орны хөгжилд хүртэл мэдэхүйц саад болсон. Ямар ч байсан Монгол оронд буддын шашныг дахин залж ирсэн Алтан хаан гэж алдаршсан Ананд (1507-1583) нь дэлхийн түүхэнд нөлөөлөх хэмжээний сүүлчийн Чингисийн удмын хүн, тухайн үедээ бүс нутгийнхаа түүхэн хөгжилийг тодорхойлсон хамгийн хүчирхэг хүн байсныг хүлээн зөвшөөрөх байхаа. Иймээс хүч чадал нь багтаж ядаж явсан энэ хүнд

# Онолын болон оюун санааны хувьд өөрийгөө баталгаажуулж зөвтгөх. Албан ёсоор  бүх Монголын хаан ширээ залгамжлаагүй тул хаан болох санаархалаа зөвтгөх онолын үндэс нь шарын шашин болон Далай ламаас авсан хаан цол нь байв.
# 2. Шинээр байгуулж байгаа өөрийн улсыг оюун санааны хувьд зангидах. Монгол орны оюуны хэргэцээг хангах. Шарын шашин орж ирснээр дэлхийн томоохон философи, соёл урлагийн бүтээлтэй Монголчууд дахин танилцаж, оюуны сэтгэлгээний дэвшил болсон нь гарцаагүй.
# Монгол улстай дайсагнан өрсөлдөж байсан Хятадын Мин улсын эсрэг тэмцэлд дотоодын сөрөг хүчнийг ашиглан,  тэдний Монголд хэрэглэж байсан өөрийг нь өөрсдөөр нь устгах арга технологийн эргүүлж хэрэглэх. Цагаан лянхуан бүлэг хэмээх Хятадын буддын шашны нууц нийгэмлэг нь Алтан хааны холбоотон болсноор Мин гүрний эсрэг тэмцэлд амжилт олоход нь түшиг тулгуур болж байжээ.[12, 237x] Ингэснээр өөрийнхөө холбоотон болох Цагаан лянхуа бүлгийн дэмжлэгийг олох хэрэгтэй байсан нь Буддын шашныг хүлээн авахад нь зарим талаар нөлөөлөсөн байх. Егөөтэй нь Монголын Юан гүрнийг түлхэн унагаахад голлох нөлөө үзүүлсэн улаан алчууртын босогчид энэхүү Цагаан лянхуа бүлгийн гишүүд байсан бөгөөд Мин гүрний эсрэг Алтан хааны холбоотон  болсон нь хувь заяаны тохуурхал байлаа. Ёстой нөгөө мөнхийн дайсан, холбоотон гэж байдаггүй мөнхийн эрх ашиг гэж байдаг гэдгийг Монголын түүхэнд үзүүлжээ.
# Бөөгийн ёсны элдэв бурангуй заншлыг халах хэрэгтэй байв. Жишээ нь: Алтан хааны нэгэн ачыг оршуулах хойллогод зуун хүүхдийг алж эхчүүдийн уйлуулах, зуун ботгыг алж ингэ буйлуулах балмад шийдвэр гарч ард, олны дургуйцлыг төрүүлэн эсэргүүцэл тэмцэл гарчээ. Түүнчлэн тэр үеийн Монгол оронд аллага таллага, дайн мөргөлдөөн газар авч Монгол хүний зан авир хэт догшин, дайнч байлдаанч, ёс суртахуун зан заншлын үнэт зүйлс нь зэр зэвсэг, бахархал нь  баатар эрс төдийхнөөр хязгаарлагдаж байсныг нийгмийн хөгжлийн шаардлагын дагуу өөрчлөх болсон нь гарцаагүй. Ингээд шарын шашны талыг баримталдаг түүхчдийн тэмдэглэдгээр Буддын шашинд орсноор цусан давалгаа хөдөлсөн их мөрнийг сүүгээр үйлдсэн тунамал далай болгон [14, 151-152х] нийгмийн ёс суртахууны хэм хэмжээг өөрчлөх явдал болсон байна. 

Ийнхүү дээдсийн ноёрхолыг бэхжүүлэх, ард олны эсэргүүцэл тэмцлийг зөөлрүүлэх, дайн байлдааныг зогсоон, энх тунх амар жимэр амьдралыг хангах Монголын нийгмийн дотоодын оюун санааны хэрэгцээний улмаас шашин дэлгэрэх зайлшгүй түүхэн шаардлага Монголын нийгэмд бүрджээ. 

Алтан хаан нь бүс нутгуудад Монголын ноёрхолыг дахин сэргээж эхэлснээр Түвдэд Монголчуудын ноёрхлыг тогтоох санаархалтай байсан нь ойлгомжтой. Нөгөө талаас Түвд дэх дотоод, гадаад байдал болон шарын шашин нь: Монголыг шашны нөлөөгөө дэлгэрүүлж болох бас нэг газар гэж үзсэн байх. Түвдэд шарын шашин нь ноёрхолоо тогтоохдоо уламжлал ёсоор Монголын цэрэг, эдийн засгийн хүчийг ашиглах. Монголчуудын түрэмгийлэлээс зайлсхийх боломж байгааг олж харан Алтан хааны урилгыг дуртайяа хүлээн авчээ. Хоёр талын ашиг сонирхол яв цав нийлснээр 1577 онд Түвдийн шарын шашны тэргүүн Содномжамц Түмдийн Алтан хаантай уулзаж Далай лам цол хүртэн Түвдийн тэргүүн гэгдсэн бол Далай ламын зүгээс Алтан хааныг номын хаан энэ тэр гэж өргөмжлөн хаан цолыг нь баталгаажуулж өгчээ. Хэдий Далай лам гэсэн нэрээр алдаршсан боловч уулаасаа Далай лам нарын урьд болон хойд дахь дүрүүд нь ямагт “жамц” буюу Монголоор далай гэсэн нэртэй байсныг анзаарахгүй байж болохгүй. Ийнхүү тойгтныг сөхрүүлж толгойтныг мөргүүлж явсан омог ихэт Монголчуудын сүр cүлд нь шарын шашны номлолоор дарагдан номхрох замнал нээгдэв. Баатарлаг өвөг дээдсийнхээ зориг зүрхээр хоймроо сэргээн зоригжуулж, цавчих сэлэмний ир шиг хурц явсан Монголчууд боолын боол босгоны шороо болон хувирч, хавь ойрынхоо улсуудаа эзэрхэн захирч эзэн нь явсан харц дээгүүр омог бардан Монголчууд доош харан дорой дуугаран хувь заяандаа эзэн биш захирагдаж харийн хүнийг мөргөн шүтэж явахын үндэсийг нээжээ. Хэдий тийм боловч тэр үеийн Монголчууд их гүрний үлдэгдэл гэсэндээ Түвдийг эрхэндээ оруулах санаагаа орхилгүй Далай лам Содномжамцыг нас бармагц Алтан хааны ач Сүмэр тайжын хүү Далай-Эрдэнэг(1589-1616) Ёндонжамц хэмээн III Далай ламын дараагийн дүрд өргөмжилснөөр Монголчууд бусдын доор биш дээр байх ёстой бодлогыг үргэлжлүүлсэн. Гэвч тал хээрийн дайнч, энгийн, шударга, шулуун хүмүүс болохоор Монгол Далай ламаа нас бие нь жигдэрмэгц болзошгүй аюулаас хамгаалан цэргийн хамгаалалтан доор Түвд оронд тавьсан боловч шашин, сүм хийдийнхэн элдэв далд, нууц явуулгуудыг тооцоолж чадаагүйгээс Түвдэд очоод тун удалгүйгээр  Монгол Далай лам  ид залуухан насандаа сэжигтэйгээр жанч халив. Иймээс Монгол IV Далай лам гэнэт нас барсанд Монголчууд ихэд зэвүүрхэн дургүйцэж Түвдэд залхаан цээрлүүлэх цэрэг оруулж байсан. [7, 142х] 

Мэдээжээр шинээр орж ирж байгаа үзэл суртал огт эсэргүүцэл тэмцэлгүйгээр дэлгэрнэ гэж байдаггүйгээс хойш бөө болон Монголчуудын хуучин уламжлал үзэл сурталдаа үнэнч байсан хэсгээс эсэргүүцэл үзүүлэв. Жишээ нь: Алтан хааныг өвдсөнийг дуулсан Түмдийн ноёдууд энэ шашин тийм сүрхий юм бол бишрэн дагагч Алтангаа хамгаалж үл чадан юунд өвдүүлэв гэх мэтээр тохуурхан ярилцаж байжээ. Иймд 1602 онд Алтан хаан хатуу хууль цааз  гарган зарлигдаж тэр үед айлуудад байсан хуучны онгон шүтээнүүдийг нь гарган шатаалгаж, өвөг дээдсийн онгон шүтээнээ шатаахаас айж устгахгүй байсан айлуудаар нь лам нарыг явуулан галд өргөсөн байна.[17, 207х] 

Зарим мэдээгээр бол бөө нарыг ид шидийг нь үзнэ хэмээн бүгдийн цуглуулан шатааж алсан гэдэг. Хожим Буддын шашны номлолоор хэлдэгчлэн үйлийн үрийн дагуу коммунист шашинд Монголчууд орохдоо энэ үйлдлийг нь өөрсөд дээр нь дахин давтаж аллага, таллага галдан шатаалт үйлджээ. Харин Монгол дахь энэхүү үйл явдлыг түүний эртний дайсан Мин улс ихэд олзуурхан хөхүүлэн дэмжин баясаж, байсан нь тэр үеийн Мин гүрний Монголд очиж байсан элч төлөөлөгч, тагнуул туршуулуудынх нь мэдээнээс илт харагддаг. [15, 194х]

== Дундад зууны үеийн Монголын буддизмын түүх ==
{{Гол|Монголд Бурханы шашин дэлгэрсэн түүх}}

== Монгол цэргийг зогсоох хүч ==
Ертөнцийн улс гүрнүүдэд тэнгэрийн ташуур, бурханы цээрлэл гэж нэрлэгдсэн Монгол цэргийг зөвхөн 

# Байгалийн гамшиг
# Дотоодын тэмцэл
# Хаан буюу удирдагч нарынхан л үхэл зогсоож байсан түүхтэй. 

Энэ дэлхийн хаана ч гэсэн Монгол цэргийн зориг зүрх, цог жавхааг энэ мэтээр хараал, зүхэл, мөргөл, сор залах аргуудаар, сэтгэл зүйн хүчээр эр зоригийн мохоох гэж оролдсон тохиолдол бүтэлгүйтэж байсан нь дээр дурдсанаар үнэхээр Монгол цэргийн байлдааны ажиллагаа нь нүгэл хилэнцэт ертөнцөд өгөх шударга ёсны шийтгэл, бурхан тэнгэрийн зарлигаар ирсэн залхаалт, тэнгэрийн ташуур, тэнгэрийн тааллаар ч болдог юм бил үү?  Иймд Монгол цэргийн эсрэг тэмцэх гэдэг бурхан, тэнгэрийн тааллын эсрэг байсан учир дайсан этгээдүүд нь давуу хүчтэй байсан ч шившигтэйгээр ялагдах жамтай гэж шашин, шүтлэгийн талаас нь тайлбарлаж болох мэт.
Үнэхээр ч дээр дурдсан шалтгаануудаар Монгол цэргийн довтолгоо тасалдаж, эцгийнхээ тушаалыг дагалгүй Далай ламын талд орсон Арслан тайжыг цаазалснаар түүний цэрэг сарниж эсэргүүцэл этгээд нь түр ч болов амсхийв. Удалгүй өөр нэг Монгол цэрэг болох Ойрадын цэрэг ирснээр Цогт хааны цөөн тооны халх цэрэг дээр тулгуурласан, орон нутгаас татсан чанар муутай цэрэг голлосон хүчийг бут цохижээ.

== Монголчилсон үгс ==

* Патра- бадар буюу бадарчлах, 
* Важра-очир, падма-бадмаа (өөрөө бий болсон), 
* Ратна-раднаа эрдэнэ гэх мэт монголчлогдсон үгнүүд их байдаг. 

=== Монголчлох шалтгаан ===
Хамгийн ноцтой нь Чин гүрний бодлоготой Түвдийн Монгол руу хандах ашиг сонирхол нь нийцэж байлаа. Түвдүүд шашнаар дамжаалан нөлөөлөө тогтоож орлогын баялаг эх үүсвэрээ хадгалах зорилгоор Монгол хэл рүү Буддын ном зохиолыг орчуулж байсан улааны шашны Сажа/Сакяа урсгалынхантай тэмцэлдэж, уг урсгалыг дэмжигч Лигдэн хаан, Цогт хунтайж нартай дайсагнаж байсан нь  Манжийн улс төр, эдийн засаг, дипломат бодлогоор Монголыг эзлэх зорилготой яв цав нийцэж байлаа. Эх хэл дээрээ Буддын философийг уншин ухаарч сэтгэж, хэлэлцэж чаддаг  хүмүүс юу гэж Манжийн далд явууллагад амар автан,  дотоодын тэмцлээсээ шалтгаалан харийн харьяат болохыг хүсэх билээ. Ер нь Монгол хэл дээр Буддын ном, судруудыг орчуулах ажил Ойрадын Зая Бандидаас (1599-1662) хойш зогссон юм. Манж, Түвдийн аль алинд нь Буддын шашны мөн чанарыг ухаардаг, түүний философийг судлан оюун санаагаа хөгжүүлдэг Монголчууд бус харийнхны хэлснийг цээжлэн, бодож сэтгэж ухаарах шаардлагагүй манкуртууд, сохроор дагадаг дуулгавартай дагалдан гүйцэтгэгч нар хэрэгтэй байсан нь ойлгомжтой.

== Богдуудын тухай ==

=== Анхдугаар Богд ===
Анхдугаар Богдыг Түвдийн Дарнадын хувилгааны дүр гэсэн байна. Дарнад уг нь Түвдийн Буддизмийн Жонанг урсгалын толгойлойгч, нилээн хэдэн бүтээлтэй нэр хүндтэй, эрдэмтэй лам байв. Жонанг урсгал нь Сакяа урсгалаас салбарлаж гарсан бөгөөд шарын шашинтай өрсөлдөгч урсгалуудынх нь нэг байжээ.  1614 онд Дарнад нь Монголд ирж хэд хэдэн сүм, хийд байгуулж байсан мэдээтэй. Чухам хаагуур яаж явсан нь тодорхойгүй. Бодвол Халхад үйл ажиллагаагаа явуулж байсан юм болов уу. Түүнийг нас барсны дараа 1639/40 онд Халхын Түшээт ханы гэрт тодруулан Өндөр гэгээн хэмээгддэг Занабазарыг таван настайд нь Халхын богд гэгээн 1635-1723) хэмээжээ.  Чухам яагаад Халхад Жонан урсгалын тэргүүн ламыг дахин тодруулсан түүхэн учир шалтгаан нь битүүлэг.  Анхнаасаа Монголд Дарнадын хувилгаанд өргөмжилсөн үү? хожим Далай лам түүнийг Дарнадын хувилгаан гэсэн үү? гэдэг нь асуултын тэмдэгтэй. 

XIV Далай ламын ам алдсанаар бол “Жонангийн хийдүүдийг V Далай лам шашны шалтгаанаар бус улс төрийн зорилгоор хаасан. … Тэд Цангийн хааныг дэмжиж байсан. Үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлж болох шашны дайн, мөргөлдөөний аюулаас зайлсхийсэн юм” гэсэн байна. [23] Чухамхүү энэхүү Цан хаан хэмээгчид нь Лигдэн хутагт хаан, Цогт хунтайжын холбоотон болж шарын шашны эсрэг тэмцэж байжээ.Эндээс үзэхэд магадгүй Далай ламын захиргаа өөрийн өрсөлдөгч Жонангийн урсгалыг дарж аваад удирдагчийн Халхад төрсөн болгож зайлуулсан байх талтай. Халхуудын хувьд эхэндээ улаан, шар нь хамаа байсангүй. Эсвэл Халхууд анхнаасаа улааны шашныг дэмжиж байгаад сүүлд нөхцөл байдлаас улбаалаад шарын шашныг сонгосон байх. 

Цогт тайжийн Түвдийг дайлах гэсэн, Абтай ханыг Очирбат буюу очирдар (гармаа хэмээх улааны урсгалын нэг нэр) түшээт хан гэж байснаас харахад анхнаасаа улааны шашны нөлөө Халхад их байжээ. Иймд магадгүй Жонанг урсгалаар далимдуулан Түвдийг Халхын мэдэлд оруулан нийт Монголд ноёрхох алсын зорилт тавьсан ч юм бил үү? Занабазар нь нэг хэсэг Түвдэд шавилан суугаад 1651 онд 15 насандаа Халхад буцахад нь [[Далай лам]] багш нь түүнд Халхын шашны тэргүүн богд Жавзандамба хутагт цол алтан тамга хайрлахын хамт Дарнатын хувилгааны хойт дүр мөн хэмээн мөнөөх хувилгааны алт эрдэнээр бүрсэн гавлын ясыг хадгалуулан, 40 ловон, жасын нярав тэргүүтэй 50 шадар нийт 90 Түвдүүдийг бурхан шүтээн, судруудын хамт дагалдуулан өгч илгээв. [[Занабазар]] номын хувьд хир байсан нь бүү мэд. Монгол хэл рүү ном зохиол орчуулсан нь мэдэгдээгүй байна. Харин тайлбар зохиолуудыг Түвд хэл дээр бичсэн. 

Монгол лам нар буддын гүн ухаан зохиолуудыг тайлбарласан зохиол бичиж байснаас өөрсдөө гүн ухааны чиглэлээр нэг их бичиж байгаагүй юм шиг. Занабазар Самгарди, Түвд үсгээс үндэслэн [[Соёмбо|Соёмбо үсэг]] зохиосон авч амжилт олсонгүй. Ямар зорилгоор шинээр үсэг зохиосон нь тодорхойгүй. Энэ мэт шашны голдуу эрдэмтэд шинээр нилээн бичиг үсэг зохиож Монгол уйгаржин бичгийг халах гэж оролдоод байсан нь Монгол бичгийн уг сурвалж нь [[Христ итгэл|Христийн шашнаас]] гаралтай, үүнээс үндэслэн түүнээс цэрвээд байсан гэсэн сэжгийг төрүүлдэг. Шинээр Монгол бичиг үсэг зохиох улс төр, эдийн засаг, нийгмийн ямар ч шалтгаан байгаагүй юм. Өндөр гэгээн урлагийн нарийн мэдрэмжтэй авьяаслаг барималч хүний хувьд бурхадууд бүтээж Монгол маягийн бурханы арга барилыг бий болгосноороо гавьяатай. Гэхдээ энэ нь Энэтхэг, Түвдүүдийн бүтээлээс тиймч их ялгаатай бус. 

[[Ногоон дарь эх]]&lt;nowiki/&gt;ийг Занабазарын оргил бүтээл гэдэг ба үнэхээр ногоон дарь эх нь эмэгтэй хүний бэлхүүс, хөх зэрэг биеийн харьцааг тун чадварлаг гаргаж чадсан секси бүтээл болсон. Эр хүний далд хүслийг өдөөхөөр сайхан биетэй Монгол хүүхнийг дүрсэлснийг нь ажихад мань хүн бүсгүй хүний гоо сайхныг сайн мэдэрч, амталж явсан юм уу даа гэмээр. Ядаж дор хаяж сайхан бүсгүйг шалдаж байгаад харж бүтээсэн нь илт. Тэр харин улс төрийн үйл ажиллагааны хувьд тун ч сөрөг дүрийг Монголын түүхэнд бүтээжээ. Манжид дагах Долон нуурын чуулган дээр Халхын ноёдод буян заяагүй шар хятадыг (оросыг хэлжээ) дагаснаас, эд баялагтай, нүнжигтэй хар хятадыг дагасан дээр гэж хэлснээр Халхын 550 ноёдоос нэг нь татгалзаж бусад нь зөвшөөснөөр Халх тусгаар тогтнолоо алджээ. Эндээс харахад түүх газар зүй, тухай үеийн улс төр, орнуудын талаар маш муу ойлголттой байсан  нь харагддаг юм. Тэр үеийн европын хөгжлийн нөлөөгөөр Орос орон нь хэдий ядууч техник технологийн түвшнээр Манжуудаас хамаагүй илүү болчихсон байлаа. Мань хүнд Хятадын торго дурдан, хадаг яндар илүү сэтгэгдэл төрүүлсэн байдаг нь тэр үед хэлсэн үгнээс нь харагддаг. Гэхдээ Өвөрлөгчийн нутагт байсан учраас Манжид буухаас өөр зам байгаагүй биз ээ. Ихэд өндөр насалсан бөгөөд түүний үхэл тойрсон үнэн худал янз бүрийн яриа байдгаас Халхын тусгаар тогтнолыг алдсанд гэмшиж, Манжуудын эсрэг хандаснаас  хорлуулсан гэдэг боловч түүнийг батлах баримт, нотолгоо байдаггүй. Энэ бол Халхуудын тусгаар тогтнолынхоо төлөө тэмцэх гэсэн хүсэл, шарын шашны нь лам нарын түүний түүхэнд гүйцэтгэсэн сөрөг үүргийг цагаатгах гэсэн хүслээс гаралтай цуу яриа л байх.  Түүнийг үхэхэд нь шарилыг нь хадгалах зорилгоор Амарбаясгалант хийдийг байгуулжээ.

Манжийн хаанаас Монголчуудаас авсан өчнөөн алба татвар, цэрэг дайны зардал, тэдний төлөө байлдсан Монгол цэргийн цусны хариуд Монголчууд Манж дай чин гүрнээс иймэрхүү хэдэн сүмтэй л хоцорсон билээ. Тийм боловч Халх Манжид дагаар орсонд ганц Өндөр гэгээнийг буруутгах нь зүйд үл нийцнэ. Олон хүчин зүйлс байдгийн нэг нь Энх Амгалан хаан Халхыг дагуулж аваад “Энэ хэргийг би уулаас Далай ламтай хамт явж шийтгэсэн учир түүнд Халхыг дагаж орсныг мэдэгдэж баярлуулах хэрэгтэй” [18, 91х] гэж   зарлиг буулгаснаас мэдэгддэг.

=== Хоёрдугаар Богд ===
Анхдугаар Богдыг нас нөгцмөгц Халхууд хойд дүрийн тодруулах гэж яаравчлан оролджээ.  Тэгмэгц Манжийн хаан өөрийн хүргэн эфү Дондовдоржийн хүүг хойд дүрээр тодруулахаар Далай ламд нууцаар даалгавар өгч II Богдоор (1724-1757) тодруулсан.  Өөрийнхөө гүнжээс төрсөн гэж баахан цуу тараасан боловч үнэнд гүйцэгдэн Хотгойд хатны хүү гэдэг нь олонд ил болжээ. II Богд өөрийн ах Ренчиндорж ванг Бээжинд цаазлуулсанд эгдүүцэж тэр үед өрнөсөн Халхын эрх чөлөөний төлөө тэмцэлд талтай хандав. Харамсалтай нь сахил хүртэж зориг нь мохсон хүний ёсоор Монголчуудынхаа төлөө олигтой дуугарч чадалгүй гуйвж дайвсаар Манжийн заль мэхэнд автаж тэдэнд удаа дараа ашиглуулан босогчдыг дэмжих оюун санааны асуудлыг будилуулж явсан юм. Халхад бослого дарагдсаны дараа хэрэгцээгүй болсон гуйвамтгай лам маань Манжийн хааны явуулсан тусгай хүн хорлогдож 36 насандаа таалал төгссөн гэдэг.  Мөн II Богдыг нас бармагц Манж төр болон Халхын ноёдын дотор III Богдыг төрүүлэх нууц, далд уралдаан өрнөв. 

[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манж]]ууд Халхын дотроос Богд төрөхийг аюултай гэж Түвд газраас тодруулж байхаар шийджээ. Тэдний хувьд энэ нь  анхны туршилт бус бөгөөд өвөр Монголын шашны тэргүүн анхдугаар Жанжаа хутагтыг таалал төгсмөгц дараагийн дүрүүдийг Түвдээс тодруулах зарлиг буулгаж байсан нь Монголчуудыг оюун санааны хувьд боолчлоход Түвдүүдийг ашиглах улс төрийн зорилготой байсан нь ойлгомжтой. Түвд хүн Монголчуудын ирээдүйн талаар санаа зовохгүй. Мэдээж Монгол шашны тэргүүн Монголчуудынхаа талд орж Манжийн колончлолд саад болох талтай гэж энгийн тооцоог тэд хийжээ.Гэвч оюунлаг Халхууд буулт хийхийг хүссэнгүй.

=== Гуравдугаар Богд ===
III Богдын дүрийг бээл Намжилсүрэнгийн зэрэг долоон ноёдын гэрээс тодруулах гэж оролдов. Гэтэл Түвдийн шашны дээрээсээ хоёр дахь хүн Банчин богд нь Манжийн хааны даалгавраар Халхын гурвадугаар Богдыг 1758 оны тавдугаар сарын шинийн нэгэнд Төвдийн тайж Данзангомбын гэрт төрсөн гэж төлөг буулгажээ.

Шинэ хувилгаан 1763 онд Халхад ирэхэд нь Халхын буян, заяа дээр харь хүн суулаа гээд Монголчууд маш хүйтнээр хүлээн авч ялангуяа алсын хараатай Монгол лам нар их эсэргүүцсэн байна. III богдын багш нар, онцолбол хамба номон хан Жамбалдорж шинэ Богдыг зүйл бүрээр хавчин доромжилсон, сургах нэрээр занчсан гэгдэж түүний оронд Түвдээс лам нарыг ирүүлж III Богдын багш болгов. Энэ Богд 1773 онд арван тавтайдаа өвчнөөр таалал болов гэдэг ч V гэгээнтний намтар оршив гэдэгт бичсэнээр бол “II гэгээнтэн бузар бурангуйг дарж ариутгасны ачийг эс бодсон хэдэн шавь нар буруу үзлээр III Богдын зохиол бүхнийг хориглосон шалтгаанаар 16 төдийхөн сүүдэр зоогложухуй” [18, 93х] хэмээснийг харахад Түвд Богд заларсныг эсэргүүцсэн Монгол лам нарт хорлогдсон юм байна гэж ойлгогдохоор.

=== Дөрөвдүгээр Богд ===
III Богдыг үхмэгц Халхууд дахин Монгол нутгаасаа IV Богдыг тодруулах гэж оролдсон нь бас нэгийг өгүүлнэ. Жишээ нь, Түшээт хан Цэдэндорж, ван Санзайдорж нар өөрсдийн хөвгүүнийг IV богдоор тодруулах гэж оролджээ. Манжийн хаан үүнийг буруушаасан зарлиг гарган Түвдээс ямагт Жавзандамба хутагт тодрохыг заав. Түүний дараахан Далай лам, Банчин эрдэнэ нар мэргэ төлөг буулгаж хутагтын дүр Монгол газар төрөх шинж тэмдэг илэрсэнгүй Түвдийн газар төрөх төлөгт илэрчээ гэсэн байна.

Агуу их Буддагийн мэрэг, төлөгийг буруушааж, бурхан байдаггүй хүн өөрөө гэгээрэх ёстой гэсэн сургаалийг Түвдийн буддизм гуйвуулж түүний шашны тэргүүнүүд нь өөрсдийгөө бурхан хэмээж мэргэ төлөг үйлдэн харийн дайсанд үйлчлэн сүсэгтэн олноо хуурч байсны бас нэг яруу тод жишээ нь энэ билээ. Ингээд Халхын дөрөвдүгээр Богд Лувсандовдонваанчиг нь VII Далай ламын авга Сономдашийнд 1775 онд төрөөд 1813 онд таалал төгсжээ.

=== Тавдугаар Богд ===
Богдын тавдах дүр нь 1815 онд Төвдийн Гомбодондов гэдэг айлд төржээ. 1842 онд өвчнөөр нас барсан. Мөн VI Богд 1842 онд найман настайдаа гэгээнд тодрон Их хүрээнд ирээд тавин есхөн хоногийн дараа өвчнөөр жанч халив. Халхын VII Богд 1850 онд  нялхдаа гэгээнд тодорсон. 1855 онд Их Хүрээнд ирж ширээнээ заларсан. 1868 онд гэнэтийн өвчнөөр таалал болсон.

=== Долоодугаар Богд ===
VIII Богд Жавзандамба 1869 онд Далай ламын дэргэдийн нэгэн айлд төржээ. 1875 онд Халхад ирж ширээнээ заларчээ. 1911 онд автономит Монгол улс тогтоход шашин төрийг хослон баригч хаанд өргөмжлөгдсөн. 1924 онд таалал болсон. Дээрхи он дарааллыг харж сууж байхад Монголын Богдууд бүгд өөрийн үхлээр үхээгүй мэт. Ер нь бүх Богдыг хорлогдож үхсэн тухай цуурхал, баримт, ярианууд байдаг. 

=== Наймдугаар Богд ===
Хамгийн өндөр насалсан [[Жавзандамба хутагт|VIII Богд]] Жавзандамба хутагт юм. Түүний үхэл хүртэл Монгол улсад хэмжээт хаант эрхийг халж үндсэн хууль батлах бэлтгэл ажлын үетэй давхцаж байдаг нь тохиолдол биш мэт. 

=== Есдүгээр Богд ===
'''IX Жавзандамба хутагт Монгол улсын хаан болсон нь''': Тал бүрээсээ араатанд боорлуулсан гөрөөс мэт болсон Манж чин гүрэн өнгөрсөн зууны эхээр шинэчлэл хийж улсаа өөд татахаар шийджээ. Ядаж байхад Бельги, Нидерланд мэтийн одой төрсөн гадаад далайн чөтгөрүүд хүртэл Чин гүрнийг дээрэлхээд байв. Ингээд хуучны олон ёсыг халж өөрчлөх болсны тоонд Монголд хандах бодлогоо шинэчлэв. Олон цагаач Хятадыг шилжүүлэн түүнд саад болсон шашны болон хуучны засаг захиргааг нь өөрчлөх нь шинэчлэлийн гол зорилгын нэг боллоо. Үүндээ шинэ засгийн бодлого гэж хөөрхөн нэр хайрлаад өнгөц харахад улс орныг хөгжүүлэх олон сайхан зорилт дэвшүүлжээ. Хамгийн ноцтой нь энэхүү шинэчлэлүүдээ Хятадуудаар хийлгэснээрээ Монгол үндэстэнд хойшид орших уу эс орших уу гэсэн асуулт тавьлаа.  Монголчууд мэдээж өөрчлөлт шинэчлэлт хийж хөгжих хэрэгтэйг ойлгон ялангуяа хөгжингүй орнуудад боловсрол эзэмшсэн Өвөр Монголын Хорчин, Харчин зэрэг Манжийн хааны ордонд шадар Монгол ноёдууд өөрсдийн гараар өөрчлөлт хийхийг хүсэж байв. Гэвч илэрхий Хятадчлагдаж эхэлсэн Манжийн ордныхон зөвшөөрсөнгүй. Улмаар энэ шинэчлэл нь Манжийн төрийг унагаснаар барахгүй өөрсдийн үндэстэнг нь мөхөлд дуудсанаар дууссан билээ.Харин энэхүү шинэ цагийн дуудлага нь Монголын хамгийн хоцрогдмол хязгаар нутаг байсан Халхуудын үндэсний үзлийг өрдөж өгөв. Заримдаа сул тал түүхэн нөхцөлд давуу тал болон хувирч, давуу тал нь харин зарим нөхцөлд муу үр дүнд хүргэдгийг Монголын түүх дахин сонирхуулав. Хэт дайнч, дайныг аж ахуй, орлогын нэг эх үүсвэр болгосон Монголчууд цагаа тулахаар нэгдэж хүчирхэг цэрэг, арми гаргахын оронд хоорондоо хэмлэлдсээр бусдын эрхэнд орсон бол [[20-р зуун|XX зуун]]&lt;nowiki/&gt;ы эхэн үед хоцрогдсон үзлээрээ шинэчлэлийг эсэргүүцэн, үндэстний соёлоо хамгаалан тэмцэв. Цэргийн хэрэг  байтугай хонио гаргах хүн ховордсон, олигтой ч зэвсэггүй Халхууд нэг хүний удирдлаганд эвлэлдэхээс өөр тэмцэх гарцгүй байлаа. Хэрэв хуучин шигээ дайнч, зэвсэг сайтай байсан бол бас л хоорондоо нүдэлдээд эсвэл дош дошин дээрээ суучихаад шинэ аюулын эсрэг тэмцэж чадахгүй нэг нэгээрээ цохигдох талтай ч байсан юм билүү? Ингээд Монголын түүхэнд анх удаа харь гаралтай хүн төрийн тэргүүн нь болсон юм. Түүнд дараахи шалтгаануудын улмаас шинэ Монголын түүхэн удирдагч болох хувь тавилан ноогджээ.
Язгуураасаа Монгол улс нь тусгаар байсан тул эцэг өвгөдийн үйл хэргээ үл мартан тусгаар төр улс болох олон жилийн мөрөөдлөө биелүүлэх цаг ирснийг ойлгон Монголчууд даяр Манжийн эсрэг тэмцэж эхэлсэн түүхэн цаг үе байлаа.

Халхууд нь бусад Монголчуудынхаа төвд оршдог, гадны нөлөөнд бага өртсөн учраас хамгийн үндсэрхэг нь байв.
Өвөр Монгол, Буриад зэргээс гадныханд хавчигдсан үндсэрхэг үзэлтнүүд Халхад бөөгнөрч эхэлсэн нь үндэсний үзлийг дэвэргэхэд таатай оч болжээ.
Халхууд Монголын хамгийн том угсаатан тул Халхад л хөдөлгөөн гарч тэмцлийг оройлохоос өөр замгүй байв. Уг нь Өвөр Монголд аль хэдийн хэд хэдэн хүчтэй бослого гарч байсан авч түүхэн газар зүй, угсаатны онцлог, задралаас нь болж газар авч чадахгүй дарагдаж байсан юм.

Ар Монгол нь Монгол усгаатны хамгийн хоцрогдсон бүдүүлэг хязгаар байсан тул хаа ч байдаг үзэгдлийн дагуу аливаа шинэчлэл өөрчлөлтийг тун эмзэг хүлээн авав.
Манж улс аль хэдийнээ авилга, шударга бус байдал, хоцрогдолдоо баригдан өмхрөн унахад бэлэн мод шиг болчихсон байлаа. Хөрш Орос улс нь Монгол мэтийн сул сул дорой газар нутгийг олз хайсан махчин адил шунан харж Хятадын эсрэг үзлээр нь далимдуулан өөрийн колони болгох далд хүсэлдээ тэчьяадан Хятадын эсрэг тэмцлийг ил далдаар дэмжэв. 

Монгол орон шарын шашны гүн итгэл бишрэлд автсан байсан тул VIII Богд л нийт Монголын хөдөлгөөнийг оройлхоор олноо хүлээн зөвшөөрөгдсөн ганц удирдагч байв. Аз таарахад VIII Богд нилээн дураараа, зоримог шийдэмгий хүн байсан нь Монголчуудын үйл хэрэгт сайнаар нөлөөлөв. Эхнэр хүртэл авсан ганц Богд аж. Тэр Хятадын эрх баригчдын элдэв сүрдүүлгээс үл айн сүсэгтэн олноо зоригжуулан үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг удирдав. Харин амьдадаа бурхан мэт шүтүүлж байсан түүнийг дараа нь шинэ цагийн шүтээн коммунист бурхад нь чөтгөр, шулмын дүрд хувилган муу муухайн үндэс байсан мэтээр хэт гутаан доромжилдог байсан. Егөөтэй нь үйлийн үрийн дагуу шинэ үеийн баастай амьд коммунист бурхадад дээрхи түүх давтагдаж зарим нь амьдадаа газар доор ортлоо муулуулсан бол арай азтай нь үхсэн хойноо тамд очтолоо баалуулжээ.

Хар багаасаа бурхан мэт хүндлүүлсэн жирийн нэгэн азтай Монголжсон Түвд эр дураараа авирлаж шашин санваараа тоолгүй “хүүхэндсээр” өнгөний өвчнөөр өвдөж байсан гээд л зөндөө “баримт” байдаг ч гэсэн Монголыг гэсэн сэтгэлтэй хүн байсан нь илэрхий. Харин ардчилсан засгийн үед түүний түүхэн үүргийг хэт өргөмжилөн дахин туйлшрав. Үнэндээ 1911 оны эрх чөлөөний хувьсгалын уг нь, үндэс язгуур угсаагаа хамгаалсан Монголчуудын хүсэл эрмэлзлийн үр дүн болохоос хаант Оросын хатгаас, Богдын оройлол энэ тэр бол туслах, хавсарга үүрэг төдий байсан юм. Шарын шашинд автаж эрчүүдийн ихэнхи нь лам болсон Монгол орон дахь ганц зохион байгуулалтай хүч нь лам нар, түүний Богдоос өөр өндөр нэр хүндтэй хүн тэр үед байгаагүй ажээ. Иймээс лам нар болон VIII хутагт Жавзандамба энэ үйл хэрэгт маш чухал үүрэг гүйцэтгэсэн нь хорхой хүртэл биедээ хүрэхээр атирдаг гэдэг шиг номхон хүлцэнгүй аж төрөх болсон Монголчуудад өөр авралын зам байсангүй. Хэдий тийм ч түүхийн энэ нэн эгзэгтэй үед шашин дэлгэрээд удаагүй байсан үедээ [[17-р зуун|XVII зуун]]&lt;nowiki/&gt;д ганц Түшээт хан аймаг нь 30,000 цэрэг гаргадаг байсан Халх Монгол арайхийж 4,000-аад муу зэвсэглэсэн ядмагхан цэрэг цуглуулж байснаар Монгол орон ямархуу түвшинд ортлоо бие бялдар, сэтгэл санаа, цог золбооны хувьд доройтсоныг бодитойгоор илэрхийлж байна.

IX Богдын муудсан мэлмийг сэргээх гэж билгийн нүдээр хардаг Жанрайсаг бурханыг бүтээжээ. IX Богд хэмээгч нь 1932 онд төрсөн ажээ. Нагац ах нь XIII Далай ламын бие хамгаалагч агаад, бас л нөгөө Банчин Эрдэнийн айлдвараар тодруулсан байна. Хөөрхийлтэй нь нэг хэсэг хэнд ч тоогдолгүй явжээ. Санваараа хүртэл орхин  хоёр ч удаа эхнэр авсан олон хүүхэдтэй асман лам юм. Янз бүрийн ажил хийж явсан агаад Энэтхэгийн радиогийн Түвд хэлний тасагт хүртэл ажиллаж байсан байна. [25]

== Монголын тусгаар тогтнолын дараах буддизм ==
=== Арай урт насалсан Түвд богдууд ===
Богдуудаас урт насалсан нь ердөө л 55 хүрсэн насалсан байгаа юм. Өндөр гэгээн хүртэл 88 хүрч урт насалсан авч Манжуудад хорлогдсон гэдэг яриа яригддаг. Ямар ч байсан II Богд Манжид хорлогдсон нь үнэн бололтой. Түвдээс заларсан Богдууд нас бага залуудаа үхээд байсан нь Монголчууд тэдэнд дургүйцээд өөрсдөөсөө Богд тодруулах гээд байсантай нь холбоо сэжимтэй юм шиг.

'''Хамгийн гайгүй насалсан Түвд богдууд  нь''': IV дүр нь 36,  VIII дүр нь 55 хүрчээ. Энэ хоёр Богд нь Далай ламын ойрын хүрээнээс төрснөөрөө онцлогтой бөгөөд үүнээс тэдний арай гайгүй насалсан шалтгааныг нь олж харж болох. Тэд дангаараа бус ах, дүү болон дагалдах хүмүүстэй ирснээрээ хамгаалалтанд орсон. Мөн Далай ламын ойрын хүрээнээс ирсэн гэдэг утгаараа бага зэрэг хүндлэгдэн шууд хорлогдчихоогүй нь илт. Нөгөө талаар VIII Богдын үед Монголчууд нөхцөл байдалтай  эвлэрсэн бас уг хүн нь Монголчуудад уусан жинхэнэ монгол хүн шиг өсөн, Түвд  хэлээ ч сайн мэддэггүй Монголдоо элэгтэй хүн болсноор Түвд Богдуудаасаа хамгийн урт насалсан буй заа.

=== Лам нарын оролцоо ===
Лам нарын идэвхитэй оролцоо, шашин шүтлэг, уламжлал, үндэс угсаагаа хамгаалах үзэл санаа, Богд гэгээний өндөр нэр хүнд Монгол орныг Манжаас тусгаарлахад гол хүчин зүйлүүд болсон. Гэвч шинээр байгуулагдсан Монгол орны оюун санаа, хөгжлийг нь тэр үеийн Монголын элитүүд залуурдан явах чадваргүй болтлоо дэлхийн түвшнээс хоцрогдсон байлаа. Иймээс тухайн үед Монгол угсаатан дотроо оюуны боловсролоор тэргүүлж байсан голдуу буриад гаралтай сэхээтнүүдийн шинэчлэлд саад хийж гологдож эхэлсэн юм.  Түүгээр барахгүй Монгол улс де фасто тусгаар тогтнолоо 1919 онд хадгалж чадаагүй амархан алдсан нь шарын шашны үзэл номлолд хэт автсанаас үүдэлтэй. 

Монголын тэргүүний сэхээтнүүдийн нэг [[Жамсрангийн Цэвээн]] эрхлэн гаргаж байсан “[[Шинэ толь хэмээх бичиг]]”  сонин сэтгүүлийн шинжлэх ухааны нийтлэлүүдийг лам нар эсэргүүцэж байв. Лам  нар дэлхий ертөнцийн гарал үүсэл, физикийн болон химийн шинжлэх ухааны тайлбаруудыг шашны номлолтой зөрж байна гэж Богд хаанд айлтган заргалдаж байжээ.[5,98x] Улмаар тэр үеийн эрх баригчдын хоорондын тэмцэл ширүүсч гадаад, дотоод хүчин зүйлсийн оролцоотойгоор хамгийн эх оронч, чадварлаг улс төрчид нь ойрхон хугацаанд сэжигтэйгээр үхэцгээв. Ингээд лам нарын бүлэг Монгол орныг хянах болсон нь улс гүрнээ авч явж чадахгүйд хүрч тэдний толгойлогч Шанзав Бадамдорж нь жижиг Сю хочтой генерал [[Сю Шүжан|Сю Сүжан]]&lt;nowiki/&gt;ыг орж ирэхээс өмнө улс орныхоо бие даасан байдлаас ухарсан 64 зүйл анги бүхий хэлэлцээг Хятадын төлөөлөгч Чен И хэмээгчтэй эхлүүлэв. Хэлэлцээ сунжирснаас тэвчээр алдсан Хятадууд жижиг Сюгаар захируулсан түрэмгий цэрэг оруулснаар энэхүү эмгэнэлт жүжиг дараагийн үзэгдэлдээ шилжжээ.  Генерал Сю нь ердөө л Монголчуудын хоцрогдол, бүдүүлгийг ашиглан Их хүрээнд цэргийн десант буулгачихжээ. Монголчуудын хувьд энэ нь гэнэтийн зүйл болж нэг л өдөр асар олон Хятад цэрэг гарч ирээд л Нийслэл Хүрээг эзлээд авчихаж. Үнэндээ жижиг Сю хэмээх хочтой энэхүү балмад этгээд нь тухайн үеийнхээ шинэ технологийг ашиглан автомашинаар богино хугацаанд цэрэг ачаад гялалзтал хөдөлсөнд л байлаа. Их үд, бага үд, маргааш, бүтэн сар гарахаар уулзая гэдэг цаг хугацааны болхи хэмжүүртэй Монголчууд дэндүү хоцрогдлоосоо болоод юу болоод байгааг тунгааж амжилгүй хурдан машинтай, хурц зэвсэгтэй дайсандаа Нийслэл Хүрээгээ алджээ.

=== Шарын шашны голомтыг самарсан нь ===
Ингээд шашин төрийг хослон барих хувьтай төрсөн хаанаараа удирдуулсан Монголын эрх баригчид улс түмнээ хөгжил дэвшилд хүргэх байтугай, төр улсаа удирдах чадваргүй нь нотлогдон  байр сууриа тавьж өгөх нь гарцаагүй байв. Улмаар Ардын нам хэмээх Оросуудаар дэмжүүлсэн бүлэглэл гарч ирснээр шарын шашны мөхлийг ёролсон юм. Тэд Оросуудаас авсан тусламжийнхаа төлөөсөнд коммунист үзэл суртал авчирснаар шарын шашинд үхлийн цохилт өгчээ. Коммунист шашин нь өрсөлдөгч шарын шашныг устгаж байж л газар авах нь ойлгомжтой байв. Гэсэн ч Монгол орон шарын шашинд хэт фанатик байдлаар автагдсан, зомби байдлаасаа хурдан гарах боломжгүй байв. Иймд Богдыг хэмжээт хаанаар үлдээн, хутагт хувилгаадаар засгийн эрх бариулж байсан авч эрх мэдэл нь үнэндээ өрнөдийн соёлын давуутайг мэдэрч, ашигласан буриад, халимгуудад, тэдний нөлөөнд орсон бусад Монголчуудад хурдан шилжиж эхлэв. Эмгэнэлтэй нь эдгээр Оросын Монгол гаралтай сэхээтнүүдээр дамжуулан зөвлөлтүүд эрх мэдлийн барьц атгалтаа аажмаар чангалсаар буддист зомбигоос коммунист зомби болтол нь Монголын ард түмний тархийг “базжээ”.

=== Богд жанч халсан нь ===
1924 оны 5 сарын 20-нд сүүлчийн Богд жанч халив. Шинэ үндсэн хууль, шинэ төрийн бүтэц байгуулах бэлтгэл ажилтай холбоотойгоор Богд гэгээнийг засгаас “Дахин газар дэлхийд эргэн ирэхгүй. Үүрд нирваан дүрийг олсон” хэмээн тун оновчтой шийдлээр зарлажээ. Харин шашны зарим зүтгэлтнүүд болон шүтлэгтнүүд IX Богдыгоо нирваан дүрийг олж сүнс дахин төрдөг нүгэлт ертөнцийн амьдралын хүрдээс салсан, сансар огторгуйд тасарсан асар их мэргэдийн нэг Будда болсон гэсэн ардын засгийн мэргэн шийдвэрт нь итгэсэнгүй. 

IX Богдыг сэм тодруулан, Банчин Богдоос батламж авав. Уг ажлыг Богдын засгийн үеийн баатар Гомбо-Идшин гүн тэргүүтэй Төвдөд айлчилсан төлөөлөгчдийг хувийн журмаар дагасан гэх лам  Гэндэнсоном зэрэг хүмүүс хийжээ. Энэ удаа эрх мэдэл Манжуудад бус Монголчуудад байсан тул IX Богд Сэлэнгийн Зүүнхараа нутгийн Ялбагт орших мэргэн хүүхэн гэгдэх Цэнд (зарим бичигт Цэнджав гэсэн байдаг) гэдэг хүүхний гэдэснээс олдож Т.Лувсандорж гэдэг хүүхэд болон төрсөн байна. 

VIII Богд нь 1948 онд нас барсан. Харин түүнийг тодруулах ажилд холбогдсон VIII Богдын багш Ёнзон хамба тэргүүтэй “ард түмний дайснууд” коммунист хуулиар хайр найргүй шийтгүүлэв.  1926 оноос ардын засаг Богдыг дахин тодруулахгүй, аливаа нэгэн хутагт хувилгаадын хойт дүрийг зөвхөн ардын засгийн зөвшөөрлөөр зарлаж байхаар хуульчилснаар Манжийн Тэнгэрийн тэтгэсний гэсэн сүржин цолтой харгис хааны 1793 онд гаргасан журмыг албан ёсоор хүчингүй болгов. Хуулиа улам чангаруулж 1934 оноос хутагт хувилгаадыг тодруулах, залах явдлыг “үүрд” цаазлан хорив. Энэ хуулийг цуцлаагүй тул өнөө ч хүчин төгөлдөр байгаа гэсэн үг!

Шинэ коммунист үзэл дэлгэрэхийн тулд хуучнаа шахах нь гарцаагүй тул адгуу хувьсгалчдын шахалтаар хүчиндэж хийсэн өөрчлөлт нь зарим хэсгийн дургүйцлийг хүргэжээ. Тэснэ тэснэ гэхээд үүнээс илүү яаж тэсэхэв гэгчээр 1932 лам нар бослого гаргав. Архангай, Хөвсгөл зэрэг нилээн хэдэн аймгуудыг хамарсан томоохон будлиан боллоо. Егөөтэй нь энэ удаа улааныхан шарыгаа даржээ. Лам нар болон шарын шашныхан хэт хоцрогдлоосоо шалтгаалаад нийгмийн хөгжлийг буцаах, дэвшилтэд техник технологийг дайсагнах замаар дундад зууны маягаар зэрлэг балмад аашилж байжээ. Хамгийн хоцрогдсон зах хязгаарын нутгуудад л бослого хүчээ авч чадсанаас нийт Монголыг хамарч чадсангүй. Орчин үеийн арми, арга барилтай ардын засгийн багахан хүч тэднийг харьцангуйгаар амархан цохисон.

=== Далай ламын Монгол дахь тоглолт ===
'''Түвдийн Буддизм буюу Далай ламын Монгол дахь тоглолт:''' Шарын шашинд их устгал явагдахаас өмнө XIII Далай лам 1904 онд Монголд иржээ. Тэр талаар маш олон зөрүүтэй мэдээлэл байдаг. Ямар ч байсан Англичуудын түрэмгийлэлээс зугтаж шашин нэгт Монголчуудыг бараадсан байна.  Тэр үед IX Богдтой уулзсан, уулзаагүй хоорондын харьцаа муу байсан, байгаагүй гэх мэтээр олон янзаар бичигджээ. Албан ёсоор тэд уулзалдаагүй гэдэг. Далдуур уулзсан байх бүрэн магадлалтай. Зарим мэдээгээр бол тэд Манжийн засгийн хардалтаас шалтгаалаад уулзаж болохгүй байсан гэнэ. Гэтэл заримынхаар бол газар дээрхи хоёр бурхан хоорондоо мөчөөрхөлцөөд уулзаагүй ч юм шиг.
Удалгүй шарын шашны голомт Түвдийг ч коммунист Хятадууд төвөггүй эзлээд эрхэндээ оруулав. Далай лам эхэндээ коммунистуудтай маш сайн хамтран ажиллаж Мао даргын дотны нөхөр, шавь нь гэгдэх болсон ч гэсэн цаадах нь Соёлын хувьсгалаар зангаа хувиргаж шогтсон байна. [26] 

Мао их залуурчийнхаа хэт фанатик өөрчлөлтөнд тэсэхээ байсан Түвдүүд босож тэр дүйвээнээр Далай лам Энэтхэгт гарчээ. Эхэндээ мань хүнийг болон Түвдүүдийг дэлхий дахинд авч хэлэлцсэнгүй. Гэтэл Зөвлөлт маягийн коммунизм нуран унасан, Хятад хүчирхэгжиж эхэлсэн шалтгаанаар Өрнөдийнхний гартаа барьж байсан жижиг “мод” Далай лам ба Түвдүүд том хөзөр болон хувирчээ.

== Ардчилсан хувьсгалаар буддизм сэргэсэн нь ==
Монгол улсад 1990-ээд оноос нийгэм, цаг үе өөр боллоо. Хэдэн хөгшчүүдийн эргэж тойрдог газар болтлоо устах дөхөж байсан. Гандангийн хашаанаас ч  толгойгоо цухуйлгаж чадахгүй болтлоо жижгэрч МАХН-ын илгээлт, томилолтоор ирсэн намын батлахаа түр хадгаллуулсан коммунист Хамба ламаа алга ташин хүлээн авдаг коммуист намын нэг үүр болчихсон. 

Аюулаас хамгаалах яамны гэнэн сүсэгтнүүдийг урхидаж авдаг өгөөшийн газар байсан шарын шашин толгойгоо өндийлгэж эхлэв. Учир нь Монгол улс бүрэн хэмжээний системийн хямралд орсон байлаа. Эдийн засгийн талхаа дөнгөж олж эхэлмэгц оюуны тэжээл талхаа нөхөх асуудал хүний хэрэгцээний дагуу гарав. Мөн харийн дарлалд хавчигдан, нухлагдсан ард түмний үндсэрхэг үзэл энэ үед тэсрэлтэйгээр гарч ирсэнтэй холбоотойгоор шарын шашныг үндэсний шашин гэсэн утгаараа өргөн олон түмэн сайшаан хүлээн авлаа. Тэр үед Жанрайсаг бурханыг сэргээх  нь үндэсний соёлоо сэргээх нэгэн чухал алхам гэж улс даяраа хөөрчээ. Бидний оршин буй дөрөв дэхь ертөнцийн/галвын бүтээгч нь Авалокитешвара бурхан аж. 

Газар дэлхий дээр бол [[Гаутама Будда]] хэлбэрээр заларчээ. Орчин үед Далай ламын дүрээр хувилан дахин дахин төрөөд байгаа гэж Түвдийн Буддизм үздэг байна.  Жанрайсаг нь энэхүү бурханы газар дэлхийг билгийн нүдээрээ тольдон хардаг хувилбар нь юм. 

=== Жанрайсаг бүтээлт ===
Орчин үеийн Жанрайсаг бурхан Авалокитешвара бурханы хувьд шинээр тусгаар тогтносон Монгол улсыг тэтгэх болон шарын шашны тэргүүн Далай ламын дээд тэнгэр гэсэн эдгээр бэлэгдлүүдийг агуулж бүтээгдсэн аж.

Шинээр Жанрайсаг бүтээх үйлсэд ажил, үүргийн хувьд идэвхтэй оролцсоноороо хожим Далай ламын дотны шавь гэгдэх болсон тэр үеийн соёлын сайд Н.Энхбаяр нь ерөнхийлөгч хүртэлх улс төрын кареерээ амжилттай эхлүүлэхэд нь маш сайхан сурталчилгаа, аз тохиосон ажээ. Мань хүн Буддагийн чандрыг Монголд залснаар нэр хүндээ сансарын хурдаар огцом өсгөж бүх өрсөлдөгч нараасаа давж гарав.
Дашрамд өгүүлэхэд энэхүү чандрыг 1908 онд одоогийн Пакистан улсын Пешавар хотын орчимд  Канишка хааны босгосон суврагаас олсон бөгөөд грекүүдийн урласан мөнгөн саванд хийж хадгалсан байсан байна. 

[[Гаутама Будда|Будда]]&lt;nowiki/&gt;г НТӨ 477 онд нас барсан гэж үздэг. 7 хоног гашуудсаны дараа түүний үеэл дүү Ананд тэргүүтэй дагалдагч нар нь чандарласан домогтой.  Чандрыг нь янз бүрийн хаант улсад илгээгээд үлдсэнээр нь найман суврага босгосон аж. [3, XXI] Тэр үед нэгэн даргынхан хэлснээр хүний хөгжлийн дээд хэлбэр МАХН-ын нам хөөрхийлөлтэй байдалд орчихсон байлаа. Итгэж байсан коммунист үзэл суртал нь балран унаж, албан тушаалын төлөө нэгдсэн өвгөн дарга нарын бөөгнөрөл мэт харагдаж нэр хүнд нь лифтээр бууж байгаа мэт доошилж байлаа. Гэтэл өрсөлдөгч намууд нь дор бүрдээ социал демократаас авахуулаад консерватив хүртэл бүх үзэл суртал онолыг барид авчихсан МАХны намд орон зай байхгүй мэт байлаа. Иймд Хувьсгалт намын хуучин кареерист хөгшчүүд нэг мэргэн арга олсон нь хэнд ч хал балгүй даруу төлөв нэгэн судлаачаар намын даргаа тавьж шинэ үзэл сурталтай болох гэсэн нь Нагаржунайн онол болов. Хөгтэй нь энэ онол аль VII зуунд оршиж байсан Махаяна урсгалын том онолчийн төвч үзэл гэжээ. Ингэснээр Хувьсгалт нам шарын шашинтай хүртэл үзэл суртлаа булаацалдах хэмжээнд ортлоо доош нь орж, арчаагүйдсэн төдийгүй хүн төрөлхтөн түүнээс хойш хөгжиж, философи сэтгэлгээ нь хол явчихсан байсныг үл ойшоон [[7-р зуун|VII зуун]]&lt;nowiki/&gt;ы хэмжээнд сэтгэх гэснээрээ эртний хааны мумиг босгож тавиад намын хүндэт дарга гэж өргөмжилсөнтэй адил агуулгатай үйлдэл болжээ. Хөөрхий тэр хүндэт даргаас нь өөр хүн энэ онолыг ойлгосончгүй, хүлээж авсанчгүй. Түүхийн хошин жүжгийн сэдэв ингэж нэгээр баяжжээ.

Монголчуудын ийнхүү дампуу, сул дорой боловсрол мэдлэгтэйг ажигласан гадаад талд нь бас нэг сонирхолтой жүжиг дэглэсэн нь XIV Далай лам нь IX Богдыг дахин тодруулав. Түвдийн Буддизмаар хувилгаан дахин тодордогч нэг дүр нь онцолбол есдүгээр Богд дахин гарсан явдал нь түүхэнд анхны онцгой тохиолдол болж үлдэж болох юм. Уг нь жамын дагуу бол хувилгаан дүр нь арав дахь удаагаа хувилагдсан Богд баймаар байдаг. Ингэснээр хоёр удаа тодорсон есдүгээр Богдын аль нэг нь кинонд гардагаар хуурамч Дамбийжаа гэдэг шиг хуурамч Богд гэж дүгнэгдэхээр. Ямар ч байсан ардын засгийн үед чөтгөрийн тоо цөөрсөн юм гэдэг онигоо байдаг шиг ямар ч байсан ардчилсан засгийн үед хутагт, хувилгаад ихэрлэн төрөхөөр болж байгаа шинжтэй. Эсвэл орчин үеийн шинжлэх ухааны ойлголтоор клон хийгээд хувилаад гаргаад ирсэн юм бол уу?

1990 он гэхэд коммунизм нуран унасан Монгол оронд оюун санааны хоосролд өртсөн үе бий. Тухайн цаг үед: 

* Өөрөөсөө гал гаргадаг Өнөрмаа,
* Теле холболтоор харь гарагийн мэдээ дамжуулдаг ерөнхийлөгчийнхөн үзмэрч Дашцэрэн 
* Алтан цөгцний хэрэг зэрэг үзэгдэл гарч ирсэн. 

Монголд Буддизмд хандах хандлага өөрчлөгдсөнийг харсан хүмүүсийн үйлдэл, тоглолт байлаа.

== Мөн үзэх ==
*''[[Монголд Бурханы шашин дэлгэрсэн түүх]]''
*[[Гаутама Будда]]
*[[Далай лам]]
*[[Жавзандамба хутагт]]
*[[Занабазар]]

== Ашигласан эх сурвалжууд ==

* Peter, Harvey. 2000. An Introduction To Buddhist Ethics. New York: Cambridge University Press.2010 оны 1 дугаар сар 18-нд хандав. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html
* Alice Getty. 1914. The Gods of northern buddism. Oxford. Lindtner, C. 1987. Nagarjuniana. Motilal. Conze, Edward. 1993. A Short History of Buddhism. Oneworld. 2010 оны 2 дугаар сар 2-нд хандав.   http://www.buddhism-dict.net/ddb/ 
* Редактор Жамсран, Л. 2003. Монгол улсын түүх: Гуравдугаар боть. Улаанбаатар: Адмон
* John, Man. 2007. Kublai Khan. Great Britain: Bantam Press
* Редактор Цэвээндорж, Д. 2003. Монгол улсын түүх: Тэргүүн боть. Улаанбаатар: Адмон
* Редактор Далай, Ч. Ишдорж, Ц 2003. Монгол улсын түүх: Дэд боть. Улаанбаатар: Адмон
* John C. Huntington, Dina Bangdel, Robert A. F. Thurman. 2003. The Circle of Bliss: Buddhist Meditational Art. Belgium: Serindia Publication John, Man. 2008. The Great Wall. Britain: Bantam Press
* Felipe, Ferncindez-Armes. 2001. Civilizations : culture, ambition, and the transformation of nature. New York: The Free Press
* Саган Цэцэн. 1961. Эрдэнийн товч. Улаанбаатар.
* Яно Жиничи. 1925. Киндай Моко ши кэнкю (Орчин үеийн монголын түүхийн судалгаа). Токио
* Гонгор, Д. 1970. Халх товчоон: нэгдүгээр боть. Улаанбаатар
* Гонгор, Д. 1970. Халх товчоон: хоёрдугаар боть. Улаанбаатар
* Нацагдорж, Ш. 1963. Халхын түүх. Улаанбаатар:СНХК
* Бум-Очир, Д. Хайлж буй Дээд Монгол. http://www.mongolia800.mn/24tsag/2006/07/08/1277 2010 оны 3 дугаар сар 17-нд хандав.
* Peter, C. Perdue. 2005. China Marches West: The Qing Conquest of Central Eurasia. London: Harvard University Press
* Грум-Гржимайло, Г.Е. 1926. Том 2. Западная Монголия и Урянхайский край. Ленинград Лувсанчойдон. 1981. Монголын зан аалийн ойлбор. Хөх хот 2010 оны 4 дугаар сар 30 –нд хандав. http://kalachakranet.org/kalachakra_tantra_jonang_history.html
* Редактор Болдбаатар, Ж. 2003. Монгол улсын түүх: Tавдугаар боть. Улаанбаатар: Адмон

[[Ангилал:Монголын буддын шашин]]
[[Ангилал:Шашин]]</text>
      <sha1>cd3janx6uwyyqpgz1q5xjbl12ch94tm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53487</id>
    <revision>
      <id>706481</id>
      <parentid>696490</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T20:34:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.190</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Дайны өмнөх байдал */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28698" xml:space="preserve">== Дайны өмнөх байдал ==
[[Барон Унгерн фон Штернберг]]ээр хэний ч зөвшөөрөлгүйгээр хэдхэн зуун цэрэг дагуулаад хорин оны намар гэнэтхэн Монгол руу орж ирлээ. Зорилго нь Монгол нутгаас хятадын түрэмгийлэгчдийг хөөн гаргаж [[Богд хаан|Богд]]ыг эргүүлж хаан ширээнд нь залах. Ингээд хоёр мянга орчим цэрэгтэй болж аваад 1921 оны цагаан сарын өмнөхөн [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Хүрээ рүү довтлон]] [[Дундад иргэн улс|гамин]]гуудыг хөөн даржээ. Чойрын зүг зугтаасан генерал [[Го Сунлин]]гийн цэргийг нэхэн хиаруулсан аж. Хиагт руу дутаасан генерал Чү Цизений 5-6 мянган цэрэгтэй гол хүчийг нь ч нэхэн ядах юмгүй даран сөнөөв. Хүрээнд Богдыг хаан ширээнд эгүүлэн залах ажиллагааг сүр дуулиантай ёслон тэмдэглэлээ. Богд хаан ч манзшир хутагт Цэрэндоржоор толгойлуулсан шинэ засгийн газраа байгуулж таван яамаа сэргээсэн юм.&lt;ref&gt;[http://tuurgatan.mn/article/123 МОНГОЛ ДЭЭЛТЭЙ БУУДУУЛСАН ДАА]&lt;/ref&gt;

== Зөвлөлтийн хариу арга хэмжээ ==
{{гол|1907-1927 онд ОРОС/ЗХУ-ын МОНГОЛД явуулсан бодлого}}
[[Файл:Сухэ-Батор встречается с Лениным.png|thumb|Сүхбаатар Ленинтэй уулзаж,Оросын коммунист намын зурагт]]

[[Ленин]] тэргүүтэй большевикууд “[[Ардын хувьсгал|Монголд хувьсгал]]д хийх нь Хятадад хувьсгал хийх эхний шат, Хятадын хувьсгал нь дэлхийн хувьсгалын тал” нь гэж онцгой ач холбогдол өгч байжээ. Тэгээд бүүр 1919 оны сүүлчээр Москвагаас “тусгай төлөөлөгч, мэргэжлийн хувьсгалч” томилон Хүрээнд ирүүлэв. Нийслэл хүрээнд “Оросын хувьсгалчдын хороо” байгуулж, 20 гаран гишүүнтэй болсноо төв рүүгээ мэдэгджээ. Оросын хувьсгалт хороо буюу коминтерний салбар зөвлөл, Монгол дахь улс төрийн намуудаас Данзан тэргүүтэй түшмэдийн бүлэг, Бодоо тэргүүтэй сэхээтний бүлгийг шууд удирдлагаар хангаж байсан байна. “Ардын нам”-ыг яах аргагүй анхнаас нь орос технологийн дагуу байгуулж цаашлаад Эрхүүд байгуулагдсан коминтерний зөвлөлтэй холбоо тогтоож өгчээ. Улмаар хилийн цаана Ардын нам байгуулах, түр Засгийн газар байгуулах, Хиагт хотыг байлдан эзлэх, улмаар Нийслэл хүрээг эзлэх хүртэл бүхнийг оросын хувьсгалчдын технологиор явуулсан байдаг юм. Оросын Дотоод яамныхан болон хувьсгалт хорооны шууд удирдлагаар Хүрээний ба консулын “хоёр бүлгэм” нийлж хурал хийж, тамгатай болж, бичиг сачиг гаргасан түүхийг бид мэднэ. Түшмэдийн нам гэгдэж байсан Данзангийн бүлгийг Бодоогийнхон тийм ч сайнаар хүлээн аваагүй төдийгүй Бодоо, Данзан хоёрын хожмын зөрчлийн эх үүсвэр орос хувьсгалчийн зохион байгуулсан “Хүрээний ба консулын хоёр бүлгэмийг хүчээр нийлүүлсэн механик нэгдлээс гарсан байж болох юм. Хүрээний ба Консулын хоёр нам нийлэхэд аль алинд нь орос хүмүүс мэргэжлийн хувьсгалчид ажиллаж байсныг судлаачид нотолжээ. Гэвч тэр үеийн Оросын Дотоод яамныхан мэргэжлийн хувьсгалч нар хэдийд, хэдүүлээ, ямар зорилгоор орж ирсэн. Монголын хувьсгалчдыг шууд зохион байгуулалт удирдлагаар хангасны цаад бодлого юу байв гэдгийг судлаагүй. Хүрээнд 1919 оноос хойш үйл ажиллагаа явуулсан улаан Оросын мэргэжлийн хувьсгалчид МАН-ыг шууд зохион байгуулж, удирдлагаар ханган Москвагаас цэрэг гуйх бичиг үйлдүүлэн Ардын намынхныг дагуулаад хойшоо явсан гэж ойлгож болно. Оросын улаан намын холбоотон Хятадын ардын намын цэрэг Монголын нийслэл Хүрээг эзэлсэн цаг үе. Гамин цэргүүд Богд хаант Монгол Улс, тэр дундаа эх орон тусгаар тогтнолынхоо төлөө тэмцсэн монгол хувьсгалчдын хувьд хамгийн аюултай дайсан байсан. Харин коминтерний хувьд гамин цэрэг, түүний удирдлага улаан намын мөн нэг номерын холбоотон байсан юм. Тийм учраас гамингууд Богд хааныг шоронд хийж, Манлай баатар Дамдинсүрэн тэргүүтэй эх орончдыг тамлан шүүж байхад улаан талыг баримтлагч оросууд Нийслэл хүрээнд үйл ажиллагаагаа саадгүй явуулж байсан юм. Тэд Ардын намынхныг ивээлдээ аван хамгаалж, хил давуулж авч явсан байдаг. Хүрээг эзлээд байсан гамин цэргийн эрхтнүүд Монголын эрх баригчдыг Япон, Оросын цагаан намын цэрэг, Өвөрмонголын ноёдтой харилцаа тогтоох, хүрээнд Монгол цэрэг бослого гаргахаас болгоомжилно уу гэхээс улаан оростой Ардын намынхны холбоо тогтоох оролдлогыг хориглохгүй байсан. Тэгэхээр Ардын намын анхны долоог хятадууд сэжиглэн, Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын толгойг авчирч өгсөн хүнд арван мянган лан өгнө гэж зарлан явсан нь бас л кино түүх байсан юм шиг. Нийслэл хүрээнд Бароны цэрэгт бут цохиулаад хойшоо зугтаасан гамин цэргийн эрх баригчдыг Монголын хувьсгалын төлөөлөгчид тэр нэг өдөр хүлээн авч, уулзаж байсан юм. Эрхүү дэх Оросын консул О.Макстеник өөрийн байрандаа хүлээн авч хундага өргөсөн сонин түүх ч байдаг юм. 1920 он гэхэд Оросын большевик намынхан Хятадыг дэлхийн хувьсгалд татан оруулах төлөвлөгөө боловсруулан, аль хэдийнэ харилцаа тогтоож Монголын Хүрээг Хятадтай харилцах “Төв” болгосон байжээ. Тийм ч учраас Хятадын Гоминдоны нам, Монголын Ардын нам хоёр адилхан “Ардын нам” гэсэн утгатай үг байх нь дорно дахины ард түмний сэтгэл зүйд нийцнэ гэж коминтернийхэн тооцоолж байжээ. 

Харин большевикууд Монгол руу цэрэг оруулах зөвшөөрлийг Бээжингээс гуйж, хятадуудад ямар ч хор хүргэхгүй, зөвхөн Унгернийг хөөж явуулна гэж амалж байлаа. Түүний зэрэгцээ улаан цэргийг Монгол руу урьж оруулахын тулд орогнолын Түр засгийн газар гэдгийг хүртэл байгуулж. Ингээд улаантнууд Хятад Монгол хоюуланд нь зориулсан жүжиг тоглолоо. Хятадыг хөөхгүй л юм бол улаантныг өөрийн нутаг руу оруулах хэрэг монголчуудад байхгүй. Харин амбан Чэнь И мань баронд цохиулаад хилийн Хиагт боомт дээр 1500 цэргийн хамт ирчихсэн улаантнаас тусламж гуйгаад сууж байлаа. Оросын хилийн Троицкосавск тосгонд большевикууд гамин цэргийг өөрийн нутагт оруулан Читээр дамжуулан нутаг буцаах хэлэлцээ хийнэ. 

Мөн [[Монгол Ардын Нам]]ыг Өвөрмонголын ардын намаас ялгахын тулд “Гадаад Монголын Ардын нам” гэсэн тодотголтой байгуулахаар ярилцан, гадаад Монголын Ардын намын тангарагийн бичгийг гаргасан байдаг. Тэгэхээр Нийслэл хүрээнд “Ардын нам”-ыг анхнаас нь улаан Оросын Хүрээн дэх хувьсгалт бүлгэм өлгийдөн авч бойжуулан, Хятадад дэлхийн хувьсгал хийлгэхээр бэлтгэх гэж төлөөлөгчдийг нь Москва руу дагуулан морджээ. Зөвлөлт Сибирьт довтлохоор 1921 оны 5 сарын хорьдоор Хүрээнээс хөдөлсөн  Унгерн, Резухиний захирсан бригадууд Монголын умард хилийн район,  зөвлөлтийн нутагт Монгол ардын журамт цэрэг, АДБНУ-ын цэрэг, Улаан цэргийн V армийн ангиудтай  удаа дараа байлдсан  ч  эцсийн зорилгод хүрч чадаагүй. Улаан цэрэгт шахагдсан Унгерн 8 сарын дундуур Монгол нутагт буцаж оров.  1921 оны Ардын хувьсгал цаг хугацааны хувьд гайхамшигтай, цахилгааны хурдаар хийгдсэн байдаг. Монголын хувьсгалчдын түрүүч Орос руу 1920 оны долодугаар сарын эхээр тусламж гуйхаар гараад л жил бололгүй 1921 оны долодугаар сарын эхэн гэхэд улаан армийг, зэр зэвсэг, цэргийн сургагчдын хамтаар эх орондоо дагуулан ирсэн байдаг. Ердөө ганцхан жилийн хугацаанд хойшоо явсан долоохон хувьсгалч аль ч улсын түүхэнд байгаагүй гэрлийн хурдаар хувьсгалыг эхлүүлсэн нь ийм учиртай.

Ердөө долоохон хүн Орос руу яваад Ленинтэй уулзаад, Коминтерний хуралд суугаад, цэргийн сургууль төгсөөд, хилийн цаана МАХН-ыг дахин байгуулаад, бүр түр Засгийн газар байгуулаад Алтанбулагт цэрэг татаад, Хиагтад үүрлэсэн 10 мянган гаминг бут цохиод үлгэрт л байж болмоор гайхамшигт хувьсгалын түүхэнд бид өнөө хүртэл үнэмшдэг. Улаан оросууд хүртэл цэрэг зэвсгийн хүчээр Монголыг эзлэн авсан гэмт хэрэгт орно гэж дэлхийгээс болгоомжлон, Оросууд ийм жүжиг тавьсан.  Монголтой харьцалгүй завсарт нь буриадуудыг оруулж нарийн зохион байгуулсан юм. Улаан оросууд бүхнийг Оросын талын буриадуудаар дамжуулан хийж өөрсдөө ард нь нуугдаж байв. Үүгээрээ Москва Монголыг цэргийн хүчээр шууд эзлэн авч коммунист дэглэмээ тулган хүлээлгэсэн гэдгийг нотлох гэсэнгүй. Харин улаан орос, түүний дотоод яам Монголд мэргэжлийн хувьсгалч, алуурчдаа илгээсэн баримтыг олсноо бичих гэсэн юм. Оросууд Монголын нийслэл Хүрээг эзлэхэд том байлдаан болно гэж тооцоолон дэндүү их зэвсэг техник арми оруулсан байдаг. Нисэх онгоц хүртэл хоёрыг Монголын хувьсгалчдад өгснийг түүх гэрчилнэ. Зэвсгийн хүчээр том тулалдаанаар Монголыг эзлэн нийслэл Хүрээг авна. Коммунист Засгийн газар байгуулна. Засгийг авсны дараа хөрөнгөтнүүд, Чингисийн алтан ургийнхан, лам нарын устгал хийнэ гэж тооцоолсон. Улаан армийн түрүүчтэй цуг Оросын дотоод яамныхан болон зартай алуурчдын багийг явуулсан байв. 

Оросууд ар Монголын Ерөнхий сайдаар өөрийн хүнээ тавьж, бүх хяналтыг өөртөө авна гэж тооцсон. Гэвч Богд хаант Засгийн газар ямар ч эсэргүүцэл үзүүлэлгүй, харин ч найрсгаар хүлээн авч бууж өгсөн. Харин оросууд Ерөнхий сайдаар өөрийн бэлтгэсэн хүнээ тавьж чадаагүй. Гэхдээ Бодоо бол яах аргагүй Ардын намын анхны долоогийн нэг байсан. Монголчуудад Ерөнхий сайд гэж хүлээн зөвшөөрөгдөх ганц хүн нь Бодоо байлаа. Харин Улаан оросууд мэргэжлийн алуурчдаа Бодоогийн Засгийн газрын сайдуудын зөвлөхөөр тавьжээ. Ар Монгол дахь хувьсгалыг Москвагаас Чечерин удирдаж, Консул О.Макстников, А.Черпанов, Б.З.Шумяцкий нар голлон Хятад, гадаад Монголын асуудлыг хариуцаж байлаа. Э.Ринчино, Цэдэн-Иш, Жамболон, Баламсуу, Бадамжав, Ж.Цэвээн зэрэг Оросын буриадууд коминтернийг Монголтой холбож байсан түүхтэй. Москва дэлхийн хувьсгалын төлөө амь хайргүй тэмцдэг шалгарсан алуурчдаа Монгол руу илгээж байжээ. Монгол Улсад тууштай хувьсгалч, шалгарсан алан хядагч нараа илгээж байснаар нь Кремль Монголын хувьсгалд ямар ач холбогдол өгч байсныг хэмжиж болох мэт. Москва дотоод яамны анхны 36 зөвлөх сургагч нараа, Монголын хувьсгалд зориулагдах зэр зэвсэг Чита хотод ирсэн өдөр Монгол руу оруулсан байна. Зөвлөх, сургагч, мөрдөн байцаагч, төлөөлөгч нарыг Монгол Улсын Засгийн газраас биш коминтерн бодлого, шууд удирдлагаар хангана. Заримыг нь нэрийг дурдваас: 

И.П.Сорокин: Зөвлөлтийн Дотоод яамны туршлагатай мөрдөн байцаагч. Бодоо, Чагдаржав зэрэг сайд нарыг  мөрдөн байцааж байсан. Дараа нь Дотоод хэргийн ардын комиссарантын орлогчоор дэвшин ажилласан байдаг. 

И.А.Сороковиков: 1920 оны тавдугаар сарын сүүлч, зургадугаар сарын эхээр Монголд ирсэн. Намын бүлгийг төлөөлөн Бодоо, Х.Чойбалсан, Дугаржав, Жигмэддорж нартай уулзсан. Зөвлөлт Орос руу төлөөлөгчөө явуул гэдэг үүргийг Монголын хувьсгалчдад өгч байсан. Сороковиков Монголын хувьсгалчидтай уулзахдаа Оросоос гадаад Монголын Ардын намд зэвсэг өгнө гэдгийг амласан боловч зэвсгийн тоог урьдчилан хэлээгүй байна. Харин Монголд оруулах улаан армийн цэрэг ба зэвсгийн тоог бүр Москва хүрч байж тодорхой болгожээ. 

Я.Г.Блюмкин: Зөвлөлтийн тагнуулчдын албыг үндэслэгчдийн нэг. Пролетарийн хувьсгалын нэрт алан хядагч, Троцкийн хувийн нарийн бичгийн дарга бөгөөд хувийн хамгаалалтын албаны дарга байсан. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч, Держенскийн “эрх дүү” гэгддэг. 1918 оны долдугаар сарын 6-нд Германы элчин сайд гүн Мирбахыг өргөөнд нь буудан хороосон амжилтаар дэвшсэн. Колчакийн амийг хороох ажиллагааг зохион байгуулсан. Унгерний эсрэг тэмцсэн улаан армийн 61 дүгээр бригадын командлагч, Оросын яруу найрагчидтай холбоотой байсан. Сергей Есининий аллагад сэжиглэгддэг. Ререхтэй хамт Монголд ламын дүрээр анх ирж байсан. 1922 онд Далай лам, Банчин богд хоёрыг эвлэрүүлэх ажиллагааг удирдсан, 1926-1927 онд Монголын аюулаас хамгаалахын ерөнхий сургагчаар ажиллаж байгаад зөвшөөрөлгүй буцсан. Троцкийн хамсаатан гэгдэж буудуулсан. Монголд Штенкин жанжны амийг хороосон. 

Г.Г.Ягода: Я.Свердловын ойрын садан. Оросын аюулаас хамгаалахын нэрт мөрдөн байцаагч, шалгарсан алан хядагч, Зөвлөлтийн Дотоод яамны дэд сайд байсан. Улс төрийн хэрэгтнүүдэд цаазын ял хэрэглэх хуулийг хэрэгжүүлдэг. Зиновьев, Каменев нарын ялыг гүйцэтгэсэн. Эрхүүгийн цэргийн сургуулийн захирал бөгөөд Монголын аюулаас хамгаалах байгууллагыг хариуцсан ерөнхий сургагч. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч.

К.К.Батурин: Оросын аюулаас хамгаалахын ахлах мөрдөн байцаагч, сургагч. Монгол дахь улаан армийг хариуцсан ардын комиссарантын төлөөлөгч, Д.Сүхбаатарын гурван зөвлөхийн нэг. 1921-1922 онд Монголын цэргийн яамны тагнуулын газрын анхны даргаар даргаар ажиллаж улмаар дэвшин Москвад ардын комиссарантын газар очсон. Тууштай алан хядагч. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч.

Харти Кнуков: Халимагийн тусгай хорооны залхаан цээрлүүлэх үүрэг гүйцэтгэгч. Дотоод яамны мөрдөн байцаагч, Дамбийжаагийн аллагыг гүйцэтгэсэн. Яруу найрагч, ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч, тууштай алан хядагч.

И.М.Майский: Оросын Гадаад яамны дэд сайд, онцгой комиссын тусгай үүрэг гүйцэтгэгч. Хятад, Монголыг судлаач, ардын комиссарын орлогч, Эрхүүгийн цэргийн сургуулийн сургагч багш. Монголд хүн амын тооллого явуулах ажлын хэсгийг ахалж байсан. Эрдэмтэн, Монгол цэргийн жанжин Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын багш.

Л.М.Карахан: Оросын Дотоод яамны онцгой комиссын орлогч, Коминтерний гуравдугаар интернационалийн их хурлын тэргүүлэгч, Держенский нарын их ойрын хүн. Дундад Азид онцгой үүрэг гарамгай гүйцэтгэсний учир Москвад дэвшин ажилласан. 1921 онд АДБНУ, Монголд, 1922-1923 онд ЗХУ-ын Гадаад яамны Ази, дорнод хэлтсийн дарга, 1923-1925 онд Хятадад элчин сайд байхдаа Монголын асуудлыг хариуцаж байсан. Монголын хувьсгалчдад Москвагаас зэр зэвсэг олж өгөх ажилд их үүрэг гүйцэтгэсэн. Буриад монголчууд “Хар хаан” гэж хүндлэн дууддаг байсан нэгэн.

Б.З.Шумяцкий: Сибирийн цөллөгт “Гулаг олтриг”-ийн шоронгийн жирийн хуягаас эхлэн дэвшсэн хүн. Тууштай хувьсгалч. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч, Эрхүүгийн коминтерний штабын дарга. Зөвлөлт Орос улсын V армийн цэргийн зөвлөлийн гишүүн, Зөвлөлт Орос улсын гадаад хэргийн ардын комиссарантын Сибирь ба Монголыг хариуцсан бүрэн эрхт төлөөлөгч, Коминтерний алс дорнодын нарийн бичгийн дарга нарын удирдагч, Монголын хувьсгалыг зохион байгуулагчийн ажил хийж явжээ. Бодоог Ерөнхий сайдынх нь ажлаас халсныг ч, дахин баривчилсныг ч, Бодоо, Чагдаржав нарыг онц хэрцгийгээр байцаан буудан алсныг ч гардан зохион байгуулагч удирдагч нь Шумяцкий, гүйцэтгэсэн нь Д.Сүхбаатар байжээ. 

Энэ мэтчилэн Монголд ажиллаж байсан коминтерний төлөөлөгчид, алан хядагчид, мэргэжлийн хувьсгалчид, дипломатууд зөвлөхүүд, сургагч нарыг тоочоод барахгүй.

-К.А.Найман цэргийн тагнуул.

-Л.М.Летте шадар сайдын зөвлөх

-Э.Ринчино намын даргын зөвлөх

-П.И.Летвенцив мөрдөн байцаагч

-В.А.Хува. Д.Сүхбаатарын зөвлөх

-Н.М.Люборский Ерөнхий сайдын зөвлөх

-Н.И.Преобратенский мөрдөн байцаагч

-В.Г.Писаров мөрдөн байцаагч

-А.М.Ленский сургагч гээд Монголын дотоод хэрэгт оролцсон Оросын тагнуулчид юм.

==Үр дүн==
[[Файл:Sovetskie voyska v mongoliy 1936.jpg|thumb|Улаан армийн ангиуд монголд. 1936 он]]

[[Зөвлөлтийн зэвсэгт хүчний цэргийн ангиуд монголд|Монголд Зөвлөлтийн цэрэг]] орж ирж байрласан, буцсан, эргэж орж ирсэн, бүрмөсөн буцсан үйл явц бол 70 гаран жилийн урт түүхийг илтгэнэ. Тухайн цагтаа коммунист Монголын удирдагч байсан [[Юмжаагийн Цэдэнбал]]ын тэмдэглэснээр, анх Лениний даалгавраар Зөвлөлтийн 5 дугаар арми 1921 онд орж ирсэн ба Нейманы командалсан Кубанийн 5 дугаар дивиз Баруун хойд Монголд байлдаж явжээ.

Мөн партизан [[Щетинкин]]ий отряд Хүрээг чөлөөлөх байлдаанд оролцож, тэндээс Рокоссовскийн морин бригад салж Шаамарт байрлаж үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Улаан армийн ангиуд Монголд Цагаан гвардийн отрядуудыг сөнөөж дууссаны дараа 1925 онд Югзэрийн хийдийн дээд лам нарын бослогыг даралцсаны дараа нутагтаа буцжээ.&lt;ref&gt;[https://mongoliaworld.net/2016/01/23/монгол-дахь-зөвлөлтийн-цэрэг-түүхэн-б/ Монгол дахь Зөвлөлтийн цэрэг: Түүхэн баримт ба эрэгцүүлэл]&lt;/ref&gt;

Бароныг Сундуй гүн гэгч урвагч баривчлан улаантнуудад тушаажээ. Барьж өгсөн хүнтэйгээ хамт улааны шоронд хоригдсон гэдэг. Намар нь Унгернийг Новониколаевскт цаазлахад Богд хааны зарлигаар чөлөөлөгч бароныг хүндэтгэн Монголын бүх хийд нэгэн зэрэг хойдохыг нь уншсан гэдэг. Үүнээс хойш түүх эргэсэн. Бароны цэрэгт хүчин зүтгэж эх орноо харийн түрэмгийлэгчдээс чөлөөлөн амь хайргүй явсан эрэлхэг хөвүүд буруудлаа. Тэдний хэдэн үеийн үр удам нь бароны цэрэгт явсан аав, ах, өвөөтэй хэргээр олон жил хэлмэгдэж, олонхи нь 37 онд буудуулсан юм.

==Эшлэл==
{{Reflist}}

[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>qz6jd9jvzhm3uf764klb4jdjx4xgrsz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706482</id>
      <parentid>706481</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T20:34:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.190</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Дайны өмнөх байдал */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28698" xml:space="preserve">== Дайны өмнөх байдал ==
[[Барон Унгерн фон Штернберг]]ээр хэний ч зөвшөөрөлгүйгээр хэдхэн зуун цэрэг дагуулаад хорин оны намар гэнэтхэн Монгол руу орж ирлээ. Зорилго нь Монгол нутгаас хятадын түрэмгийлэгчдийг хөөн гаргаж [[Богд хаан|Богд]]ыг эргүүлж хаан ширээнд нь залах. Ингээд хоёр мянга орчим цэрэгтэй болж аваад 1921 оны цагаан сарын өмнөхөн [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Хүрээ рүү довтлон]] [[Дундад Иргэн Улс|гамин]]гуудыг хөөн даржээ. Чойрын зүг зугтаасан генерал [[Го Сунлин]]гийн цэргийг нэхэн хиаруулсан аж. Хиагт руу дутаасан генерал Чү Цизений 5-6 мянган цэрэгтэй гол хүчийг нь ч нэхэн ядах юмгүй даран сөнөөв. Хүрээнд Богдыг хаан ширээнд эгүүлэн залах ажиллагааг сүр дуулиантай ёслон тэмдэглэлээ. Богд хаан ч манзшир хутагт Цэрэндоржоор толгойлуулсан шинэ засгийн газраа байгуулж таван яамаа сэргээсэн юм.&lt;ref&gt;[http://tuurgatan.mn/article/123 МОНГОЛ ДЭЭЛТЭЙ БУУДУУЛСАН ДАА]&lt;/ref&gt;

== Зөвлөлтийн хариу арга хэмжээ ==
{{гол|1907-1927 онд ОРОС/ЗХУ-ын МОНГОЛД явуулсан бодлого}}
[[Файл:Сухэ-Батор встречается с Лениным.png|thumb|Сүхбаатар Ленинтэй уулзаж,Оросын коммунист намын зурагт]]

[[Ленин]] тэргүүтэй большевикууд “[[Ардын хувьсгал|Монголд хувьсгал]]д хийх нь Хятадад хувьсгал хийх эхний шат, Хятадын хувьсгал нь дэлхийн хувьсгалын тал” нь гэж онцгой ач холбогдол өгч байжээ. Тэгээд бүүр 1919 оны сүүлчээр Москвагаас “тусгай төлөөлөгч, мэргэжлийн хувьсгалч” томилон Хүрээнд ирүүлэв. Нийслэл хүрээнд “Оросын хувьсгалчдын хороо” байгуулж, 20 гаран гишүүнтэй болсноо төв рүүгээ мэдэгджээ. Оросын хувьсгалт хороо буюу коминтерний салбар зөвлөл, Монгол дахь улс төрийн намуудаас Данзан тэргүүтэй түшмэдийн бүлэг, Бодоо тэргүүтэй сэхээтний бүлгийг шууд удирдлагаар хангаж байсан байна. “Ардын нам”-ыг яах аргагүй анхнаас нь орос технологийн дагуу байгуулж цаашлаад Эрхүүд байгуулагдсан коминтерний зөвлөлтэй холбоо тогтоож өгчээ. Улмаар хилийн цаана Ардын нам байгуулах, түр Засгийн газар байгуулах, Хиагт хотыг байлдан эзлэх, улмаар Нийслэл хүрээг эзлэх хүртэл бүхнийг оросын хувьсгалчдын технологиор явуулсан байдаг юм. Оросын Дотоод яамныхан болон хувьсгалт хорооны шууд удирдлагаар Хүрээний ба консулын “хоёр бүлгэм” нийлж хурал хийж, тамгатай болж, бичиг сачиг гаргасан түүхийг бид мэднэ. Түшмэдийн нам гэгдэж байсан Данзангийн бүлгийг Бодоогийнхон тийм ч сайнаар хүлээн аваагүй төдийгүй Бодоо, Данзан хоёрын хожмын зөрчлийн эх үүсвэр орос хувьсгалчийн зохион байгуулсан “Хүрээний ба консулын хоёр бүлгэмийг хүчээр нийлүүлсэн механик нэгдлээс гарсан байж болох юм. Хүрээний ба Консулын хоёр нам нийлэхэд аль алинд нь орос хүмүүс мэргэжлийн хувьсгалчид ажиллаж байсныг судлаачид нотолжээ. Гэвч тэр үеийн Оросын Дотоод яамныхан мэргэжлийн хувьсгалч нар хэдийд, хэдүүлээ, ямар зорилгоор орж ирсэн. Монголын хувьсгалчдыг шууд зохион байгуулалт удирдлагаар хангасны цаад бодлого юу байв гэдгийг судлаагүй. Хүрээнд 1919 оноос хойш үйл ажиллагаа явуулсан улаан Оросын мэргэжлийн хувьсгалчид МАН-ыг шууд зохион байгуулж, удирдлагаар ханган Москвагаас цэрэг гуйх бичиг үйлдүүлэн Ардын намынхныг дагуулаад хойшоо явсан гэж ойлгож болно. Оросын улаан намын холбоотон Хятадын ардын намын цэрэг Монголын нийслэл Хүрээг эзэлсэн цаг үе. Гамин цэргүүд Богд хаант Монгол Улс, тэр дундаа эх орон тусгаар тогтнолынхоо төлөө тэмцсэн монгол хувьсгалчдын хувьд хамгийн аюултай дайсан байсан. Харин коминтерний хувьд гамин цэрэг, түүний удирдлага улаан намын мөн нэг номерын холбоотон байсан юм. Тийм учраас гамингууд Богд хааныг шоронд хийж, Манлай баатар Дамдинсүрэн тэргүүтэй эх орончдыг тамлан шүүж байхад улаан талыг баримтлагч оросууд Нийслэл хүрээнд үйл ажиллагаагаа саадгүй явуулж байсан юм. Тэд Ардын намынхныг ивээлдээ аван хамгаалж, хил давуулж авч явсан байдаг. Хүрээг эзлээд байсан гамин цэргийн эрхтнүүд Монголын эрх баригчдыг Япон, Оросын цагаан намын цэрэг, Өвөрмонголын ноёдтой харилцаа тогтоох, хүрээнд Монгол цэрэг бослого гаргахаас болгоомжилно уу гэхээс улаан оростой Ардын намынхны холбоо тогтоох оролдлогыг хориглохгүй байсан. Тэгэхээр Ардын намын анхны долоог хятадууд сэжиглэн, Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын толгойг авчирч өгсөн хүнд арван мянган лан өгнө гэж зарлан явсан нь бас л кино түүх байсан юм шиг. Нийслэл хүрээнд Бароны цэрэгт бут цохиулаад хойшоо зугтаасан гамин цэргийн эрх баригчдыг Монголын хувьсгалын төлөөлөгчид тэр нэг өдөр хүлээн авч, уулзаж байсан юм. Эрхүү дэх Оросын консул О.Макстеник өөрийн байрандаа хүлээн авч хундага өргөсөн сонин түүх ч байдаг юм. 1920 он гэхэд Оросын большевик намынхан Хятадыг дэлхийн хувьсгалд татан оруулах төлөвлөгөө боловсруулан, аль хэдийнэ харилцаа тогтоож Монголын Хүрээг Хятадтай харилцах “Төв” болгосон байжээ. Тийм ч учраас Хятадын Гоминдоны нам, Монголын Ардын нам хоёр адилхан “Ардын нам” гэсэн утгатай үг байх нь дорно дахины ард түмний сэтгэл зүйд нийцнэ гэж коминтернийхэн тооцоолж байжээ. 

Харин большевикууд Монгол руу цэрэг оруулах зөвшөөрлийг Бээжингээс гуйж, хятадуудад ямар ч хор хүргэхгүй, зөвхөн Унгернийг хөөж явуулна гэж амалж байлаа. Түүний зэрэгцээ улаан цэргийг Монгол руу урьж оруулахын тулд орогнолын Түр засгийн газар гэдгийг хүртэл байгуулж. Ингээд улаантнууд Хятад Монгол хоюуланд нь зориулсан жүжиг тоглолоо. Хятадыг хөөхгүй л юм бол улаантныг өөрийн нутаг руу оруулах хэрэг монголчуудад байхгүй. Харин амбан Чэнь И мань баронд цохиулаад хилийн Хиагт боомт дээр 1500 цэргийн хамт ирчихсэн улаантнаас тусламж гуйгаад сууж байлаа. Оросын хилийн Троицкосавск тосгонд большевикууд гамин цэргийг өөрийн нутагт оруулан Читээр дамжуулан нутаг буцаах хэлэлцээ хийнэ. 

Мөн [[Монгол Ардын Нам]]ыг Өвөрмонголын ардын намаас ялгахын тулд “Гадаад Монголын Ардын нам” гэсэн тодотголтой байгуулахаар ярилцан, гадаад Монголын Ардын намын тангарагийн бичгийг гаргасан байдаг. Тэгэхээр Нийслэл хүрээнд “Ардын нам”-ыг анхнаас нь улаан Оросын Хүрээн дэх хувьсгалт бүлгэм өлгийдөн авч бойжуулан, Хятадад дэлхийн хувьсгал хийлгэхээр бэлтгэх гэж төлөөлөгчдийг нь Москва руу дагуулан морджээ. Зөвлөлт Сибирьт довтлохоор 1921 оны 5 сарын хорьдоор Хүрээнээс хөдөлсөн  Унгерн, Резухиний захирсан бригадууд Монголын умард хилийн район,  зөвлөлтийн нутагт Монгол ардын журамт цэрэг, АДБНУ-ын цэрэг, Улаан цэргийн V армийн ангиудтай  удаа дараа байлдсан  ч  эцсийн зорилгод хүрч чадаагүй. Улаан цэрэгт шахагдсан Унгерн 8 сарын дундуур Монгол нутагт буцаж оров.  1921 оны Ардын хувьсгал цаг хугацааны хувьд гайхамшигтай, цахилгааны хурдаар хийгдсэн байдаг. Монголын хувьсгалчдын түрүүч Орос руу 1920 оны долодугаар сарын эхээр тусламж гуйхаар гараад л жил бололгүй 1921 оны долодугаар сарын эхэн гэхэд улаан армийг, зэр зэвсэг, цэргийн сургагчдын хамтаар эх орондоо дагуулан ирсэн байдаг. Ердөө ганцхан жилийн хугацаанд хойшоо явсан долоохон хувьсгалч аль ч улсын түүхэнд байгаагүй гэрлийн хурдаар хувьсгалыг эхлүүлсэн нь ийм учиртай.

Ердөө долоохон хүн Орос руу яваад Ленинтэй уулзаад, Коминтерний хуралд суугаад, цэргийн сургууль төгсөөд, хилийн цаана МАХН-ыг дахин байгуулаад, бүр түр Засгийн газар байгуулаад Алтанбулагт цэрэг татаад, Хиагтад үүрлэсэн 10 мянган гаминг бут цохиод үлгэрт л байж болмоор гайхамшигт хувьсгалын түүхэнд бид өнөө хүртэл үнэмшдэг. Улаан оросууд хүртэл цэрэг зэвсгийн хүчээр Монголыг эзлэн авсан гэмт хэрэгт орно гэж дэлхийгээс болгоомжлон, Оросууд ийм жүжиг тавьсан.  Монголтой харьцалгүй завсарт нь буриадуудыг оруулж нарийн зохион байгуулсан юм. Улаан оросууд бүхнийг Оросын талын буриадуудаар дамжуулан хийж өөрсдөө ард нь нуугдаж байв. Үүгээрээ Москва Монголыг цэргийн хүчээр шууд эзлэн авч коммунист дэглэмээ тулган хүлээлгэсэн гэдгийг нотлох гэсэнгүй. Харин улаан орос, түүний дотоод яам Монголд мэргэжлийн хувьсгалч, алуурчдаа илгээсэн баримтыг олсноо бичих гэсэн юм. Оросууд Монголын нийслэл Хүрээг эзлэхэд том байлдаан болно гэж тооцоолон дэндүү их зэвсэг техник арми оруулсан байдаг. Нисэх онгоц хүртэл хоёрыг Монголын хувьсгалчдад өгснийг түүх гэрчилнэ. Зэвсгийн хүчээр том тулалдаанаар Монголыг эзлэн нийслэл Хүрээг авна. Коммунист Засгийн газар байгуулна. Засгийг авсны дараа хөрөнгөтнүүд, Чингисийн алтан ургийнхан, лам нарын устгал хийнэ гэж тооцоолсон. Улаан армийн түрүүчтэй цуг Оросын дотоод яамныхан болон зартай алуурчдын багийг явуулсан байв. 

Оросууд ар Монголын Ерөнхий сайдаар өөрийн хүнээ тавьж, бүх хяналтыг өөртөө авна гэж тооцсон. Гэвч Богд хаант Засгийн газар ямар ч эсэргүүцэл үзүүлэлгүй, харин ч найрсгаар хүлээн авч бууж өгсөн. Харин оросууд Ерөнхий сайдаар өөрийн бэлтгэсэн хүнээ тавьж чадаагүй. Гэхдээ Бодоо бол яах аргагүй Ардын намын анхны долоогийн нэг байсан. Монголчуудад Ерөнхий сайд гэж хүлээн зөвшөөрөгдөх ганц хүн нь Бодоо байлаа. Харин Улаан оросууд мэргэжлийн алуурчдаа Бодоогийн Засгийн газрын сайдуудын зөвлөхөөр тавьжээ. Ар Монгол дахь хувьсгалыг Москвагаас Чечерин удирдаж, Консул О.Макстников, А.Черпанов, Б.З.Шумяцкий нар голлон Хятад, гадаад Монголын асуудлыг хариуцаж байлаа. Э.Ринчино, Цэдэн-Иш, Жамболон, Баламсуу, Бадамжав, Ж.Цэвээн зэрэг Оросын буриадууд коминтернийг Монголтой холбож байсан түүхтэй. Москва дэлхийн хувьсгалын төлөө амь хайргүй тэмцдэг шалгарсан алуурчдаа Монгол руу илгээж байжээ. Монгол Улсад тууштай хувьсгалч, шалгарсан алан хядагч нараа илгээж байснаар нь Кремль Монголын хувьсгалд ямар ач холбогдол өгч байсныг хэмжиж болох мэт. Москва дотоод яамны анхны 36 зөвлөх сургагч нараа, Монголын хувьсгалд зориулагдах зэр зэвсэг Чита хотод ирсэн өдөр Монгол руу оруулсан байна. Зөвлөх, сургагч, мөрдөн байцаагч, төлөөлөгч нарыг Монгол Улсын Засгийн газраас биш коминтерн бодлого, шууд удирдлагаар хангана. Заримыг нь нэрийг дурдваас: 

И.П.Сорокин: Зөвлөлтийн Дотоод яамны туршлагатай мөрдөн байцаагч. Бодоо, Чагдаржав зэрэг сайд нарыг  мөрдөн байцааж байсан. Дараа нь Дотоод хэргийн ардын комиссарантын орлогчоор дэвшин ажилласан байдаг. 

И.А.Сороковиков: 1920 оны тавдугаар сарын сүүлч, зургадугаар сарын эхээр Монголд ирсэн. Намын бүлгийг төлөөлөн Бодоо, Х.Чойбалсан, Дугаржав, Жигмэддорж нартай уулзсан. Зөвлөлт Орос руу төлөөлөгчөө явуул гэдэг үүргийг Монголын хувьсгалчдад өгч байсан. Сороковиков Монголын хувьсгалчидтай уулзахдаа Оросоос гадаад Монголын Ардын намд зэвсэг өгнө гэдгийг амласан боловч зэвсгийн тоог урьдчилан хэлээгүй байна. Харин Монголд оруулах улаан армийн цэрэг ба зэвсгийн тоог бүр Москва хүрч байж тодорхой болгожээ. 

Я.Г.Блюмкин: Зөвлөлтийн тагнуулчдын албыг үндэслэгчдийн нэг. Пролетарийн хувьсгалын нэрт алан хядагч, Троцкийн хувийн нарийн бичгийн дарга бөгөөд хувийн хамгаалалтын албаны дарга байсан. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч, Держенскийн “эрх дүү” гэгддэг. 1918 оны долдугаар сарын 6-нд Германы элчин сайд гүн Мирбахыг өргөөнд нь буудан хороосон амжилтаар дэвшсэн. Колчакийн амийг хороох ажиллагааг зохион байгуулсан. Унгерний эсрэг тэмцсэн улаан армийн 61 дүгээр бригадын командлагч, Оросын яруу найрагчидтай холбоотой байсан. Сергей Есининий аллагад сэжиглэгддэг. Ререхтэй хамт Монголд ламын дүрээр анх ирж байсан. 1922 онд Далай лам, Банчин богд хоёрыг эвлэрүүлэх ажиллагааг удирдсан, 1926-1927 онд Монголын аюулаас хамгаалахын ерөнхий сургагчаар ажиллаж байгаад зөвшөөрөлгүй буцсан. Троцкийн хамсаатан гэгдэж буудуулсан. Монголд Штенкин жанжны амийг хороосон. 

Г.Г.Ягода: Я.Свердловын ойрын садан. Оросын аюулаас хамгаалахын нэрт мөрдөн байцаагч, шалгарсан алан хядагч, Зөвлөлтийн Дотоод яамны дэд сайд байсан. Улс төрийн хэрэгтнүүдэд цаазын ял хэрэглэх хуулийг хэрэгжүүлдэг. Зиновьев, Каменев нарын ялыг гүйцэтгэсэн. Эрхүүгийн цэргийн сургуулийн захирал бөгөөд Монголын аюулаас хамгаалах байгууллагыг хариуцсан ерөнхий сургагч. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч.

К.К.Батурин: Оросын аюулаас хамгаалахын ахлах мөрдөн байцаагч, сургагч. Монгол дахь улаан армийг хариуцсан ардын комиссарантын төлөөлөгч, Д.Сүхбаатарын гурван зөвлөхийн нэг. 1921-1922 онд Монголын цэргийн яамны тагнуулын газрын анхны даргаар даргаар ажиллаж улмаар дэвшин Москвад ардын комиссарантын газар очсон. Тууштай алан хядагч. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч.

Харти Кнуков: Халимагийн тусгай хорооны залхаан цээрлүүлэх үүрэг гүйцэтгэгч. Дотоод яамны мөрдөн байцаагч, Дамбийжаагийн аллагыг гүйцэтгэсэн. Яруу найрагч, ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч, тууштай алан хядагч.

И.М.Майский: Оросын Гадаад яамны дэд сайд, онцгой комиссын тусгай үүрэг гүйцэтгэгч. Хятад, Монголыг судлаач, ардын комиссарын орлогч, Эрхүүгийн цэргийн сургуулийн сургагч багш. Монголд хүн амын тооллого явуулах ажлын хэсгийг ахалж байсан. Эрдэмтэн, Монгол цэргийн жанжин Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын багш.

Л.М.Карахан: Оросын Дотоод яамны онцгой комиссын орлогч, Коминтерний гуравдугаар интернационалийн их хурлын тэргүүлэгч, Держенский нарын их ойрын хүн. Дундад Азид онцгой үүрэг гарамгай гүйцэтгэсний учир Москвад дэвшин ажилласан. 1921 онд АДБНУ, Монголд, 1922-1923 онд ЗХУ-ын Гадаад яамны Ази, дорнод хэлтсийн дарга, 1923-1925 онд Хятадад элчин сайд байхдаа Монголын асуудлыг хариуцаж байсан. Монголын хувьсгалчдад Москвагаас зэр зэвсэг олж өгөх ажилд их үүрэг гүйцэтгэсэн. Буриад монголчууд “Хар хаан” гэж хүндлэн дууддаг байсан нэгэн.

Б.З.Шумяцкий: Сибирийн цөллөгт “Гулаг олтриг”-ийн шоронгийн жирийн хуягаас эхлэн дэвшсэн хүн. Тууштай хувьсгалч. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч, Эрхүүгийн коминтерний штабын дарга. Зөвлөлт Орос улсын V армийн цэргийн зөвлөлийн гишүүн, Зөвлөлт Орос улсын гадаад хэргийн ардын комиссарантын Сибирь ба Монголыг хариуцсан бүрэн эрхт төлөөлөгч, Коминтерний алс дорнодын нарийн бичгийн дарга нарын удирдагч, Монголын хувьсгалыг зохион байгуулагчийн ажил хийж явжээ. Бодоог Ерөнхий сайдынх нь ажлаас халсныг ч, дахин баривчилсныг ч, Бодоо, Чагдаржав нарыг онц хэрцгийгээр байцаан буудан алсныг ч гардан зохион байгуулагч удирдагч нь Шумяцкий, гүйцэтгэсэн нь Д.Сүхбаатар байжээ. 

Энэ мэтчилэн Монголд ажиллаж байсан коминтерний төлөөлөгчид, алан хядагчид, мэргэжлийн хувьсгалчид, дипломатууд зөвлөхүүд, сургагч нарыг тоочоод барахгүй.

-К.А.Найман цэргийн тагнуул.

-Л.М.Летте шадар сайдын зөвлөх

-Э.Ринчино намын даргын зөвлөх

-П.И.Летвенцив мөрдөн байцаагч

-В.А.Хува. Д.Сүхбаатарын зөвлөх

-Н.М.Люборский Ерөнхий сайдын зөвлөх

-Н.И.Преобратенский мөрдөн байцаагч

-В.Г.Писаров мөрдөн байцаагч

-А.М.Ленский сургагч гээд Монголын дотоод хэрэгт оролцсон Оросын тагнуулчид юм.

==Үр дүн==
[[Файл:Sovetskie voyska v mongoliy 1936.jpg|thumb|Улаан армийн ангиуд монголд. 1936 он]]

[[Зөвлөлтийн зэвсэгт хүчний цэргийн ангиуд монголд|Монголд Зөвлөлтийн цэрэг]] орж ирж байрласан, буцсан, эргэж орж ирсэн, бүрмөсөн буцсан үйл явц бол 70 гаран жилийн урт түүхийг илтгэнэ. Тухайн цагтаа коммунист Монголын удирдагч байсан [[Юмжаагийн Цэдэнбал]]ын тэмдэглэснээр, анх Лениний даалгавраар Зөвлөлтийн 5 дугаар арми 1921 онд орж ирсэн ба Нейманы командалсан Кубанийн 5 дугаар дивиз Баруун хойд Монголд байлдаж явжээ.

Мөн партизан [[Щетинкин]]ий отряд Хүрээг чөлөөлөх байлдаанд оролцож, тэндээс Рокоссовскийн морин бригад салж Шаамарт байрлаж үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Улаан армийн ангиуд Монголд Цагаан гвардийн отрядуудыг сөнөөж дууссаны дараа 1925 онд Югзэрийн хийдийн дээд лам нарын бослогыг даралцсаны дараа нутагтаа буцжээ.&lt;ref&gt;[https://mongoliaworld.net/2016/01/23/монгол-дахь-зөвлөлтийн-цэрэг-түүхэн-б/ Монгол дахь Зөвлөлтийн цэрэг: Түүхэн баримт ба эрэгцүүлэл]&lt;/ref&gt;

Бароныг Сундуй гүн гэгч урвагч баривчлан улаантнуудад тушаажээ. Барьж өгсөн хүнтэйгээ хамт улааны шоронд хоригдсон гэдэг. Намар нь Унгернийг Новониколаевскт цаазлахад Богд хааны зарлигаар чөлөөлөгч бароныг хүндэтгэн Монголын бүх хийд нэгэн зэрэг хойдохыг нь уншсан гэдэг. Үүнээс хойш түүх эргэсэн. Бароны цэрэгт хүчин зүтгэж эх орноо харийн түрэмгийлэгчдээс чөлөөлөн амь хайргүй явсан эрэлхэг хөвүүд буруудлаа. Тэдний хэдэн үеийн үр удам нь бароны цэрэгт явсан аав, ах, өвөөтэй хэргээр олон жил хэлмэгдэж, олонхи нь 37 онд буудуулсан юм.

==Эшлэл==
{{Reflist}}

[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>evu2pf66fjl7uzjolzao40r7xp56l1e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сүй улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55161</id>
    <revision>
      <id>706508</id>
      <parentid>702081</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T23:58:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3905" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = Сүй улс
|албан_ёсны_нэр                = '''隋'''
|богино_нэр                    = 
|далбааны_зураг                = 
|сүлдний_зураг                 = 
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = 
|газрын_зураг                  = Suidynastin etableras.jpg
|нийслэл_хот                   = '''Дашин''' (581-605), [[Луоян]] (605-618)
|хамгийн_том_хот               = 
|албан_ёсны_хэл                = [[Хятад хэл|Дундад зууны Хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = 
|үндэс_язгуур                  = [[Хань үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 581 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 581-604
|удирдагчийн_нэр1              = [[Сүй Вэньди]]
|удирдагчийн_цол2              = 604-618
|удирдагчийн_нэр2              = [[Сүй Яньди]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 581-618
|тогтносон_үйл_явдал1          = '''Сүй улс''' байгуулагдав. 
|үйл_явдалын_огноо1            = 581 оны 3 сарын 4 
|тогтносон_үйл_явдал2          = [[Тан Гаозу]] хаан, Сүй улсыг мөхөөв. 
|үйл_явдалын_огноо2            = 618 оны 5 сарын 23
|тогтносон_үйл_явдал3          = 
|үйл_явдалын_огноо3            = 
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 589 он
|газар_нутаг_км2               = 3,000,000 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; (1,200,000 sq mi)
|хүн_амын_тооллого             = 46,019,956
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 609 он
}} 
{{Хятадын түүх}}
'''Сүй улс''' нь 581-618 оны хооронд богино хугацаанд оршиж байсан дундад эртний төрт улсын нэг юм. Энэ улс бол [[Жинь улс|Жинь улсаас]] хойш олон хэсэгт хуваагдсан [[хятад|нанхиад]] дахин нэгтгэж, [[Тоба]] нарын [[Баруун Жоу улс]], Хань угсаатний [[Чэнь улс|Чэнь улсыг]] цэргийн хүчээр нэгтгэсэн.&lt;br /&gt;[[Сүй Вэньди хаан]] бүх хятадыг 589 онд нэгтгэж Чэнь улсыг мөхөөсөн. Үүний дараа [[Ляодун хойг|Ляодунгийн хойг]] орчим газрыг дахин нэгтгэхийг зорьж, [[Когурё]] улстай удаан хугацаанд дайтахын хамт, умард зүгт [[Түрэг улс|Хөх Түрэг улсы]]г дипломат аргаар задлан дагуул улсаа болгосон. Гэхдээ энэ бүхэн нь удаан тогтсонгүй. [[Сүй Яньди]] хааны засаглалын жилүүдэд умардад Түрэг улстай, зүүн умардад Когурё улстай удаан хугацааны амжилтгүй дайн хийж, алба татварын хэмжээ ихээр нэмэгдсэн, ган гачиг ихээр нүүрлэж байсан нь Сүй улсыг мөхлийг түргэтгэсэн. 

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Умард ба Өмнөд улсуудын үе]]
|он=581-618
|албан_тушаал=Сүй улс
|дараа=[[Тан улс]]
}}
{{end}}

{{sectstub}}

[[Ангилал:Сүй улс| ]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]</text>
      <sha1>k1vu88wsgz7q5x1j283c4yc7lr80h2t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706509</id>
      <parentid>706508</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T23:58:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3905" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = '''隋'''
|албан_ёсны_нэр                = Сүй улс
|богино_нэр                    = 
|далбааны_зураг                = 
|сүлдний_зураг                 = 
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = 
|газрын_зураг                  = Suidynastin etableras.jpg
|нийслэл_хот                   = '''Дашин''' (581-605), [[Луоян]] (605-618)
|хамгийн_том_хот               = 
|албан_ёсны_хэл                = [[Хятад хэл|Дундад зууны Хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = 
|үндэс_язгуур                  = [[Хань үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 581 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 581-604
|удирдагчийн_нэр1              = [[Сүй Вэньди]]
|удирдагчийн_цол2              = 604-618
|удирдагчийн_нэр2              = [[Сүй Яньди]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 581-618
|тогтносон_үйл_явдал1          = '''Сүй улс''' байгуулагдав. 
|үйл_явдалын_огноо1            = 581 оны 3 сарын 4 
|тогтносон_үйл_явдал2          = [[Тан Гаозу]] хаан, Сүй улсыг мөхөөв. 
|үйл_явдалын_огноо2            = 618 оны 5 сарын 23
|тогтносон_үйл_явдал3          = 
|үйл_явдалын_огноо3            = 
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 589 он
|газар_нутаг_км2               = 3,000,000 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; (1,200,000 sq mi)
|хүн_амын_тооллого             = 46,019,956
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 609 он
}} 
{{Хятадын түүх}}
'''Сүй улс''' нь 581-618 оны хооронд богино хугацаанд оршиж байсан дундад эртний төрт улсын нэг юм. Энэ улс бол [[Жинь улс|Жинь улсаас]] хойш олон хэсэгт хуваагдсан [[хятад|нанхиад]] дахин нэгтгэж, [[Тоба]] нарын [[Баруун Жоу улс]], Хань угсаатний [[Чэнь улс|Чэнь улсыг]] цэргийн хүчээр нэгтгэсэн.&lt;br /&gt;[[Сүй Вэньди хаан]] бүх хятадыг 589 онд нэгтгэж Чэнь улсыг мөхөөсөн. Үүний дараа [[Ляодун хойг|Ляодунгийн хойг]] орчим газрыг дахин нэгтгэхийг зорьж, [[Когурё]] улстай удаан хугацаанд дайтахын хамт, умард зүгт [[Түрэг улс|Хөх Түрэг улсы]]г дипломат аргаар задлан дагуул улсаа болгосон. Гэхдээ энэ бүхэн нь удаан тогтсонгүй. [[Сүй Яньди]] хааны засаглалын жилүүдэд умардад Түрэг улстай, зүүн умардад Когурё улстай удаан хугацааны амжилтгүй дайн хийж, алба татварын хэмжээ ихээр нэмэгдсэн, ган гачиг ихээр нүүрлэж байсан нь Сүй улсыг мөхлийг түргэтгэсэн. 

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Умард ба Өмнөд улсуудын үе]]
|он=581-618
|албан_тушаал=Сүй улс
|дараа=[[Тан улс]]
}}
{{end}}

{{sectstub}}

[[Ангилал:Сүй улс| ]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]</text>
      <sha1>9cx5xisdovf2nd16xpmjzd13g802lo6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Засагт хан аймаг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55263</id>
    <revision>
      <id>706499</id>
      <parentid>694026</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T22:32:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.189</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7140" xml:space="preserve">[[Файл:1911-1919.jpg |thumb|200px|Олноо өргөгдсөн үед Засагт хан]]
'''Засагт хан аймаг''' нь нь Манжийн эрхшээлийн үе, Богд хаант Монгол улсын үед оршин байсан Халх Монголын 4 аймгийн нэг юм.  

== Түүх ==
Батмөнх Даян хааны хүү Гэрсэнз Халхыг 7 хүүдээ хуваан өгөхдөө,  ахмад хүү Ашихай дархан хун тайж, дэд хүү Ноёндой хатан баатар, зургадугаар хүү Далдан хүндлэн, отгон хүү Саму Буйма нарт Халхын баруун гарыг хуваан захируулжээ. XVII зууны эхээр Ашихайн ач Лайхур Халхын баруун гарын даргач болж, “хан” гэгдэх болжээ. Түүний дараа залгамжилсан хөвгүүн Субадай “Богд Засагт хан” гэж өргөмжлөгджээ. Засагт ханыг Норов, Ванчиг, Цэнгүн нар үе хан цолыг залгамжлан суужээ.

Халх Манжийн эрхшээлд орсны дараа 1691 оноос Халхад 3 аймаг байгуулсны нэг нь Засагт хан аймаг юм. 1692 онд Халхын аймгуудыг гурван зам болгон хуваахад Засагт хан аймгийн хошууд нь Халхын өрнө зам хэмээн нэрлэгджээ. Тус аймагт урьдны Халхын баруун гарт багтаж байсан хошуудыг захируулсан ажээ. Засагт хан аймгийн ахны тэргүүн нь чин ван Цэвээнжав байв.

Ардын хувьсгал ялсны дараа 1923 онд аймаг, хошууны нэрсийг уул, усны нэрээр солиход тус аймгийг Хан Тайшир уулын аймаг гэж нэрлэжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/85 Ц.Цэрэндорж. Засагт хан аймаг. МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ТАЙЛБАР ТОЛЬ.]&lt;/ref&gt;

== Газар зүй ==
Аймгийн нутаг нь зүүн тийш Онги, Шаргалжуут, баруун тийш Хар ус, Элсэн нуур, өмнөт тал нь Арцын хар тохой, умар тал нь Түйн гол хүрдэг байжээ.  Засагт хан аймагт өнөөгийн Говь-Алтай аймгийн нутаг бүхлээрээ, Завхан, Хөвсгөл, Ховд аймгуудын нутгийн хагас, Өвөрхангай, Баянхонгор, Увс аймгийн зарим сумдын газар нутаг багтаж байв.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Дэл элс, Монгол элс, Бага нуурын өмнөд элс зэрэг 150-200 гаруй км үргэлжилсэн их элснүүд оршин бөгөөд алдарт Хүйс, Шаргын говиуд энэ аймгийн нутагт багтаж байв.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;О.Батсайхан, З.Лонжид, О.Баяртөр, Л.Алтанзаяа. (2012). МОНГОЛЧУУД: XX-XXI зуунд Зурагт түүх. Улаанбаатар. МОНСУДАР&lt;/ref&gt;

Засагт хан аймгийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээ 288.740 ам дөрвөлжин км, нутгийн урт нь 1080 км, өргөн нь 240-540 км.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж ==
Эхэн үедээ Засагт хан аймагт [[Халх долоон хошуу|Халхын долоон хошууны]] баруун гарын дөрвөн хошуу багтаж байсан. 1691 онд [[Манж Чин улс|Манжид]] дагаар орсноос хойш хэд дахин хуваагдсаар 1911 онд аймаг 20 хошуу, 3 тамгатай хутагтын шавьтай байв.

1932 онд дахин засаг захиргааны шинэчлэлт хийгээд Алтай, Завхан, Хөвсгөл зэрэг аймагт хуваасан. Эдүгээ 2015 оны байдлаар [[Говь-Алтай|Говь Алтай]], [[Завхан]], [[Хөвсгөл]] аймаг, [[Баянхонгор]], [[Увс]], [[Ховд]] аймгуудын зарим сумд болсон байна. 

=== Засагт хан аймгийн, хошуу, отогийн нэрс&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; ===
{{div col|colwidth=18em}}
* Ахай засгийн хошуу
* Мэргэн засгийн хошуу 
* Далай засгийн хошуу 
* Жалханз хутагтын шавь 
* Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошуу 
* Ачит засгийн хошуу 
* Цогтой засгийн хошуу 
* Ялгуусан хутагтын шавь 
* Сэцэн засгийн хошуу 
* Баатар засгийн хошуу 
* Үйзэн засгийн хошуу 
* Эрдэнэ засгийн хошуу 
* Сүжигт засгийн хошуу 
* Дархан засгийн хошуу 
* Засагт хан хошуу 
* Дайчин засгийн хошуу 
* Бигэр номун ханы шавь 
* Илдэн засгийн хошуу 
* Ёст засгийн хошуу 
* Итгэмжит засгийн хошуу 
* Бишрэлт засгийн хошуу 
* Жонон засгийн хошуу
{{div col end}}

== Засагт хангууд ==
# '''Баяндара''', 1547 онд Халхын Ашихай дархан ноёны хөвүүн болж төрсөн,  Жалайр, Үнэгэд отгийг захирч хунтайж болсон.
# [[Лайхур хан]], (1562-1637) Баяндара хунтайжын хөвүүн, 1580-1637 оны орчимд Засагт ханы аймгийг байгуулсан.
# [[Субадай засагт хан|Субадай хан]], (1596-1655) 1637-1655 оны хооронд Засагт ханы орыг залгасан. Цол нь Эрдэнэ Бишрэлт Засагт хан
# '''[[Норов Бишрэлт хан|Норов хан]]''', 1655—1662
# '''Гомбожав хан''',  1662—1664
# '''Ванчуг хан''',  1664—1666
# '''Цэнгүүн хан''', 1666—1686
# '''Шар хан''',  1686—1688
# '''Цэвэнжав хан''', 1688—1732
# '''Гэвээнпил хан''',  1732—1743
# '''Балдар хан''',  1743—1761
# '''Цэвэнбалзай хан''', 1761—1792
# '''Бунирадна хан''', 1792—1823
# '''Манибазар хан''', 1823—1840
# '''Цэрэндондуб хан''', 1840—1877
# '''Доржпалам хан''',1877—1898
# '''[[Засагт хан Содномравдан|Содномравдан хан]]''', 1898—1912
# '''Цэрэнгомбожав хан''',1912—1923

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Засагт хан аймаг| ]]
[[Ангилал:Монголын урьдын засаг захиргааны нэгж]]</text>
      <sha1>nqz99p77me7bkhjv92stf71yl3unaq4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706505</id>
      <parentid>706499</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T22:55:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.189</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7487" xml:space="preserve">[[Файл:1911-1919.jpg |thumb|200px|Олноо өргөгдсөн үед Засагт хан]]
'''Засагт хан аймаг''' нь нь Манжийн эрхшээлийн үе, Богд хаант Монгол улсын үед оршин байсан Халх Монголын 4 аймгийн нэг юм.  

== Түүх ==
Батмөнх Даян хааны хүү Гэрсэнз Халхыг 7 хүүдээ хуваан өгөхдөө,  ахмад хүү Ашихай дархан хун тайж, дэд хүү Ноёндой хатан баатар, зургадугаар хүү Далдан хүндлэн, отгон хүү Саму Буйма нарт Халхын баруун гарыг хуваан захируулжээ. XVII зууны эхээр Ашихайн ач Лайхур Халхын баруун гарын даргач болж, “хан” гэгдэх болжээ. Түүний дараа залгамжилсан хөвгүүн Субадай “Богд Засагт хан” гэж өргөмжлөгджээ. Засагт ханыг Норов, Ванчиг, Цэнгүн нар үе хан цолыг залгамжлан суужээ.

Халх Манжийн эрхшээлд орсны дараа 1691 оноос Халхад 3 аймаг байгуулсны нэг нь Засагт хан аймаг юм. 1692 онд Халхын аймгуудыг гурван зам болгон хуваахад Засагт хан аймгийн хошууд нь Халхын өрнө зам хэмээн нэрлэгджээ. Тус аймагт урьдны Халхын баруун гарт багтаж байсан хошуудыг захируулсан ажээ. Засагт хан аймгийн ахны тэргүүн нь чин ван Цэвээнжав байв. Тус аймгийн ноёд &quot;'''Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулган&quot;''' нийлдэг байв. &lt;ref&gt;[http://govi-altai.gov.mn/208/item/196 ЗАСАГТ ХАН, ХАНТАЙШИР УУЛЫН АЙМАГ, АЛТАЙ АЙМАГ, ГОВЬ-АЛТАЙ АЙМГИЙН ГАЗАР НУТГИЙН ХАМААРАЛ]&lt;/ref&gt;

Ардын хувьсгал ялсны дараа 1923 онд аймаг, хошууны нэрсийг уул, усны нэрээр солиход тус аймгийг Хан Тайшир уулын аймаг гэж нэрлэжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/85 Ц.Цэрэндорж. Засагт хан аймаг. МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ТАЙЛБАР ТОЛЬ.]&lt;/ref&gt;

== Газар зүй ==
Аймгийн нутаг нь зүүн тийш Онги, Шаргалжуут, баруун тийш Хар ус, Элсэн нуур, өмнөт тал нь Арцын хар тохой, умар тал нь Түйн гол хүрдэг байжээ.  Засагт хан аймагт өнөөгийн Говь-Алтай аймгийн нутаг бүхлээрээ, Завхан, Хөвсгөл, Ховд аймгуудын нутгийн хагас, Өвөрхангай, Баянхонгор, Увс аймгийн зарим сумдын газар нутаг багтаж байв.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Дэл элс, Монгол элс, Бага нуурын өмнөд элс зэрэг 150-200 гаруй км үргэлжилсэн их элснүүд оршин бөгөөд алдарт Хүйс, Шаргын говиуд энэ аймгийн нутагт багтаж байв.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;О.Батсайхан, З.Лонжид, О.Баяртөр, Л.Алтанзаяа. (2012). МОНГОЛЧУУД: XX-XXI зуунд Зурагт түүх. Улаанбаатар. МОНСУДАР&lt;/ref&gt;

Засагт хан аймгийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээ 288.740 ам дөрвөлжин км, нутгийн урт нь 1080 км, өргөн нь 240-540 км.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж ==
Эхэн үедээ Засагт хан аймагт [[Халх долоон хошуу|Халхын долоон хошууны]] баруун гарын дөрвөн хошуу багтаж байсан. 1691 онд [[Манж Чин улс|Манжид]] дагаар орсноос хойш хэд дахин хуваагдсаар 1911 онд аймаг 20 хошуу, 3 тамгатай хутагтын шавьтай байв.

1932 онд дахин засаг захиргааны шинэчлэлт хийгээд Алтай, Завхан, Хөвсгөл зэрэг аймагт хуваасан. Эдүгээ 2015 оны байдлаар [[Говь-Алтай|Говь Алтай]], [[Завхан]], [[Хөвсгөл]] аймаг, [[Баянхонгор]], [[Увс]], [[Ховд]] аймгуудын зарим сумд болсон байна. 

=== Засагт хан аймгийн, хошуу, отогийн нэрс&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; ===
{{div col|colwidth=18em}}
* Ахай засгийн хошуу
* Мэргэн засгийн хошуу 
* Далай засгийн хошуу 
* Жалханз хутагтын шавь 
* Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошуу 
* Ачит засгийн хошуу 
* Цогтой засгийн хошуу 
* Ялгуусан хутагтын шавь 
* Сэцэн засгийн хошуу 
* Баатар засгийн хошуу 
* Үйзэн засгийн хошуу 
* Эрдэнэ засгийн хошуу 
* Сүжигт засгийн хошуу 
* Дархан засгийн хошуу 
* Засагт хан хошуу 
* Дайчин засгийн хошуу 
* Бигэр номун ханы шавь 
* Илдэн засгийн хошуу 
* Ёст засгийн хошуу 
* Итгэмжит засгийн хошуу 
* Бишрэлт засгийн хошуу 
* Жонон засгийн хошуу
{{div col end}}

== Засагт хангууд ==
# '''Баяндара''', 1547 онд Халхын Ашихай дархан ноёны хөвүүн болж төрсөн,  Жалайр, Үнэгэд отгийг захирч хунтайж болсон.
# [[Лайхур хан]], (1562-1637) Баяндара хунтайжын хөвүүн, 1580-1637 оны орчимд Засагт ханы аймгийг байгуулсан.
# [[Субадай засагт хан|Субадай хан]], (1596-1655) 1637-1655 оны хооронд Засагт ханы орыг залгасан. Цол нь Эрдэнэ Бишрэлт Засагт хан
# '''[[Норов Бишрэлт хан|Норов хан]]''', 1655—1662
# '''Гомбожав хан''',  1662—1664
# '''Ванчуг хан''',  1664—1666
# '''Цэнгүүн хан''', 1666—1686
# '''Шар хан''',  1686—1688
# '''Цэвэнжав хан''', 1688—1732
# '''Гэвээнпил хан''',  1732—1743
# '''Балдар хан''',  1743—1761
# '''Цэвэнбалзай хан''', 1761—1792
# '''Бунирадна хан''', 1792—1823
# '''Манибазар хан''', 1823—1840
# '''Цэрэндондуб хан''', 1840—1877
# '''Доржпалам хан''',1877—1898
# '''[[Засагт хан Содномравдан|Содномравдан хан]]''', 1898—1912
# '''Цэрэнгомбожав хан''',1912—1923

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Засагт хан аймаг| ]]
[[Ангилал:Монголын урьдын засаг захиргааны нэгж]]</text>
      <sha1>7k2wboyyqzusb74me16ymbjvksn3u35</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706506</id>
      <parentid>706505</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T22:55:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.189</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7486" xml:space="preserve">[[Файл:1911-1919.jpg |thumb|200px|Олноо өргөгдсөн үед Засагт хан]]
'''Засагт хан аймаг''' нь нь Манжийн эрхшээлийн үе, Богд хаант Монгол улсын үед оршин байсан Халх Монголын 4 аймгийн нэг юм.  

== Түүх ==
Батмөнх Даян хааны хүү Гэрсэнз Халхыг 7 хүүдээ хуваан өгөхдөө,  ахмад хүү Ашихай дархан хун тайж, дэд хүү Ноёндой хатан баатар, зургадугаар хүү Далдан хүндлэн, отгон хүү Саму Буйма нарт Халхын баруун гарыг хуваан захируулжээ. XVII зууны эхээр Ашихайн ач Лайхур Халхын баруун гарын даргач болж, “хан” гэгдэх болжээ. Түүний дараа залгамжилсан хөвгүүн Субадай “Богд Засагт хан” гэж өргөмжлөгджээ. Засагт ханыг Норов, Ванчиг, Цэнгүн нар үе хан цолыг залгамжлан суужээ.

Халх Манжийн эрхшээлд орсны дараа 1691 оноос Халхад 3 аймаг байгуулсны нэг нь Засагт хан аймаг юм. 1692 онд Халхын аймгуудыг гурван зам болгон хуваахад Засагт хан аймгийн хошууд нь Халхын өрнө зам хэмээн нэрлэгджээ. Тус аймагт урьдны Халхын баруун гарт багтаж байсан хошуудыг захируулсан ажээ. Засагт хан аймгийн ахны тэргүүн нь чин ван Цэвээнжав байв. Тус аймгийн ноёд &quot;'''Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулган&quot;''' нийлдэг байв.&lt;ref&gt;[http://govi-altai.gov.mn/208/item/196 ЗАСАГТ ХАН, ХАНТАЙШИР УУЛЫН АЙМАГ, АЛТАЙ АЙМАГ, ГОВЬ-АЛТАЙ АЙМГИЙН ГАЗАР НУТГИЙН ХАМААРАЛ]&lt;/ref&gt;

Ардын хувьсгал ялсны дараа 1923 онд аймаг, хошууны нэрсийг уул, усны нэрээр солиход тус аймгийг Хан Тайшир уулын аймаг гэж нэрлэжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/85 Ц.Цэрэндорж. Засагт хан аймаг. МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ТАЙЛБАР ТОЛЬ.]&lt;/ref&gt;

== Газар зүй ==
Аймгийн нутаг нь зүүн тийш Онги, Шаргалжуут, баруун тийш Хар ус, Элсэн нуур, өмнөт тал нь Арцын хар тохой, умар тал нь Түйн гол хүрдэг байжээ.  Засагт хан аймагт өнөөгийн Говь-Алтай аймгийн нутаг бүхлээрээ, Завхан, Хөвсгөл, Ховд аймгуудын нутгийн хагас, Өвөрхангай, Баянхонгор, Увс аймгийн зарим сумдын газар нутаг багтаж байв.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Дэл элс, Монгол элс, Бага нуурын өмнөд элс зэрэг 150-200 гаруй км үргэлжилсэн их элснүүд оршин бөгөөд алдарт Хүйс, Шаргын говиуд энэ аймгийн нутагт багтаж байв.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;О.Батсайхан, З.Лонжид, О.Баяртөр, Л.Алтанзаяа. (2012). МОНГОЛЧУУД: XX-XXI зуунд Зурагт түүх. Улаанбаатар. МОНСУДАР&lt;/ref&gt;

Засагт хан аймгийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээ 288.740 ам дөрвөлжин км, нутгийн урт нь 1080 км, өргөн нь 240-540 км.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж ==
Эхэн үедээ Засагт хан аймагт [[Халх долоон хошуу|Халхын долоон хошууны]] баруун гарын дөрвөн хошуу багтаж байсан. 1691 онд [[Манж Чин улс|Манжид]] дагаар орсноос хойш хэд дахин хуваагдсаар 1911 онд аймаг 20 хошуу, 3 тамгатай хутагтын шавьтай байв.

1932 онд дахин засаг захиргааны шинэчлэлт хийгээд Алтай, Завхан, Хөвсгөл зэрэг аймагт хуваасан. Эдүгээ 2015 оны байдлаар [[Говь-Алтай|Говь Алтай]], [[Завхан]], [[Хөвсгөл]] аймаг, [[Баянхонгор]], [[Увс]], [[Ховд]] аймгуудын зарим сумд болсон байна. 

=== Засагт хан аймгийн, хошуу, отогийн нэрс&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; ===
{{div col|colwidth=18em}}
* Ахай засгийн хошуу
* Мэргэн засгийн хошуу 
* Далай засгийн хошуу 
* Жалханз хутагтын шавь 
* Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошуу 
* Ачит засгийн хошуу 
* Цогтой засгийн хошуу 
* Ялгуусан хутагтын шавь 
* Сэцэн засгийн хошуу 
* Баатар засгийн хошуу 
* Үйзэн засгийн хошуу 
* Эрдэнэ засгийн хошуу 
* Сүжигт засгийн хошуу 
* Дархан засгийн хошуу 
* Засагт хан хошуу 
* Дайчин засгийн хошуу 
* Бигэр номун ханы шавь 
* Илдэн засгийн хошуу 
* Ёст засгийн хошуу 
* Итгэмжит засгийн хошуу 
* Бишрэлт засгийн хошуу 
* Жонон засгийн хошуу
{{div col end}}

== Засагт хангууд ==
# '''Баяндара''', 1547 онд Халхын Ашихай дархан ноёны хөвүүн болж төрсөн,  Жалайр, Үнэгэд отгийг захирч хунтайж болсон.
# [[Лайхур хан]], (1562-1637) Баяндара хунтайжын хөвүүн, 1580-1637 оны орчимд Засагт ханы аймгийг байгуулсан.
# [[Субадай засагт хан|Субадай хан]], (1596-1655) 1637-1655 оны хооронд Засагт ханы орыг залгасан. Цол нь Эрдэнэ Бишрэлт Засагт хан
# '''[[Норов Бишрэлт хан|Норов хан]]''', 1655—1662
# '''Гомбожав хан''',  1662—1664
# '''Ванчуг хан''',  1664—1666
# '''Цэнгүүн хан''', 1666—1686
# '''Шар хан''',  1686—1688
# '''Цэвэнжав хан''', 1688—1732
# '''Гэвээнпил хан''',  1732—1743
# '''Балдар хан''',  1743—1761
# '''Цэвэнбалзай хан''', 1761—1792
# '''Бунирадна хан''', 1792—1823
# '''Манибазар хан''', 1823—1840
# '''Цэрэндондуб хан''', 1840—1877
# '''Доржпалам хан''',1877—1898
# '''[[Засагт хан Содномравдан|Содномравдан хан]]''', 1898—1912
# '''Цэрэнгомбожав хан''',1912—1923

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Засагт хан аймаг| ]]
[[Ангилал:Монголын урьдын засаг захиргааны нэгж]]</text>
      <sha1>174s0srs1vojv4l6ek6jmtx8whocc21</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сайн ноён хан аймаг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55264</id>
    <revision>
      <id>706501</id>
      <parentid>694032</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T22:36:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.189</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9830" xml:space="preserve">'''Сайн ноён хан аймаг''' (1911-1924) нь 1725 онд [[Найралт төв|Манжийн хааны]] зарлигаар [[Түмэнхэн Сайн ноён|Түмэнхэн Сайн ноёны]] угсааны '''Дашдаваа''' ноёнд их шан хүртээн, [[Засагт хан аймаг|Засагт хан аймгийн]] зүүн хэсэг, [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан аймгийн]] баруун хэсгийг таслан өгч 20 гаруй хошуутайгаар анх байгуулж байсан. 1725-1911 он хүртэл '''Сайн ноёны аймаг''' гэж нэрлэж байснаа, 1912 оноос эхлэн [[Богд хаан|Богд хааны]] зарлигаар бусад гурван ханы адил [[Хан]] цол олгоод 1924 он хүртэл '''Сайн ноён ханы аймаг''' гэж нэрлэх болсон билээ. 

== Түүх ==
Батмөнх Даян хааны хүү Гэрсэнзийн 7 хүү Ар Халхыг хуваан авахад 3-р хүү Онохуй Үйзэн ноён (1534-?) горлос, хэрэгүд (гэрүүд) отгийг өвлөн авчээ. 1580-аад оны үеэс Онохуйн 4-р хөвгүүн Түмэнхэн (1558-1640) шарын шашныг хамгаалахад хүчин зүтгэсэн тул Далай ламаас “Сайн ноён” цол хүртжээ. Түмэнхэнийг хөвгүүн Данзан лам нь залгамжилж Халхын 8 засгийн нэг гэгдэж байв. Данзан ламын дараа түүний хөвгүүн Тасхив, ач Шамба, жич Дашдондов нар удаа дараалан залгамжилсан хэдий ч тэдний хэн нь ч “Сайн ноён” гэдэг цолтой байгаагүй ажээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

1725 онд Манжийн Найралт Төв хан Халхын 3 аймгийг 75 хошуу бүхий 4 аймаг болгож, Данзан ламын жич хүү Хошой чин ван Дашдэндэвт хан цол олгож, Түшээт хан аймгаас 19 хошууг салгаж Сайн ноён аймгийг байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Батсайхан,О., Лонжид,З., Баяртөр,О., Алтанзаяа,Л. (2012) МОНГОЛЧУУД: XX-XXI зуунд Зурагт түүх. Улаанбаатар. МОНСУДАР&lt;/ref&gt; Энэ нь Монголыг бутарган жижигрүүлэх бодлогын үр дүн байсан агаад ингэхдээ Халхын 3 ханаас дутуугүй нэр нөлөөтэй байсан Түмэнхэн Сайн ноёны нэр сүрийг ашиглажээ. Гэвч Түмэнхэний тамгыг барьж, түүний хошууг үе залгамжлан захирсан Дашдондовт тус аймгийг мэдэх эрх мэдэл өгөөгүй.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/122 Ц.Цэрэндорж. Түшээт хан аймаг. МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ТАЙЛБАР ТОЛЬ.]&lt;/ref&gt;

1766 онд Дашдондовын ач Норовжавт “Сайн ноён” цол, тамга олгосноор, түүний угсааныхан тус цолыг үе улиран залгамжлах болжээ. 1911 онд Сайн ноён Намнансүрэнд Богд хааны зарлигаар “хан” цол олгосноор, 1912 оноос эхлэн тус аймгийг Сайн ноён хан аймаг гэж нэрлэх болжээ.

Ардын хувьсгал ялсны дараа 1923 онд аймаг, хошууны нэрсийг уул, усны нэрээр солиход тус аймгийг Цэцэрлэг Мандал уулын аймаг гэж нэрлэжээ.

== Газар зүй ==
Сайн ноён хан аймгийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээ нь 224.256 ам дөрвөлжин км, нутгийн урт нь 810 км, өргөн нь 210-510 км. Сайн ноён хан аймгийн нутаг дэвсгэр нь хойд талаараа Далайчонхор вангийн хошуу буюу өнөөгийн Архангай хойд, Хөвсгөлийн өмнөх сумд, өмнө талаараа Ёст бэйлийн хошуу буюу өнөөгийн Өмнөговь аймгийн Булган, Буяндалай, Сэврэй, Ноён, Гурвантэс, баруун талаараа Завханы зарим сум, Баянхонгорын Богд, Жинст, Өлзийт, Баян-Овоо, Эрдэнэцогт, Галуут сум хамрагдаж байжээ.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Засаг захиргааны нэгж ==
Манжийн эрхшээлийн үед Сайн ноён аймаг 22 хошуу, 8 хутагтын шавьтай байв. 1761 онд Өөлдийн 2 хошууг тус аймагт хавсарган захируулжээ. Богд хаант Монгол улсын үед Хатанбаатар Магсаржавын хошууг нэмж байгуулж, нийт 25 хошуу, 8 тамагтай хутагтын шавьтай байжээ. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр тус аймгийн суурин дээр Архангай, Өвөрхангай аймгийг, 1942 онд Баянхонгор аймгийг тус тус байгуулжээ. Мөн Сайн ноён аймгийн зарим хошуу Завхан, Хөвсгөл, Өмнөговь аймагт багтан оржээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Сайн ноён хан аймгийн, хошуу, отогийн нэрс&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; ===
{{div col|colwidth=18em}}
* Жавзандамба хутагтын дархад шавийн гурван отог
* Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч засгийн
* хошууны ар ширхтэн отог
* Хөвсгөл нуурын урианхайн арын хоёр сум
* Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошууны өвөр ширхтэн отог
* Хөвсгөл нуурын урианхайн өврийн хоёр сум
* Хатанбаатар Магсаржавын хошуу
* Итгэмжит засгийн хошуу
* Мэргэн засгийн хошуу
* Эрх засгийн хошуу
* Саруул засгийн хошуу
* Эетэй засгийн хошуу
* Бишрэлт засгийн хошуу
* Түшээт засгийн хошуу
* Шива ширээт хутагтын шавь
* Зая Бандида хутагтын шавь
* Сэцэн засгийн хошуу
* Далай засгийн хошуу
* Баатар засгийн хошуу
* Хамба хутаггын шавь
* Дашпунцаглин хийдийн харьяат нар
* Хошууч засгийн хошуу
* Нару ванчин хутагтын шавь
* Наран хутагтын шавь
* Жонон засгийн хошуу
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Чин сүжигт номун хан хутагтын шавь
* Цогтой засгийн хошуу
* Дархан засгийн хошуу
* Дайчин засгийн хошуу
* Сүжигт засгийн хошуу
* Зоригт засгийн хошуу
* Ачит засгийн хошуу
* Сайн ноён ханы хошуу
* Ахай засгийн хошуу
* Үйзэн засгийн хошуу
* Эрдэнэ бандида хутагтын шавь
* Мэргэн ноён хутагтын шавь
* Ёст засгийн хошуу
* Илдэн засгийн хошуу
{{div col end}}

== Хүн ам зүй ==
1918 оны тоо бүртгэлээр Сайн ноён хан аймаг 30619 өрх, 133,8 мянган хүн амтай байв.

== Аймгийн Цэцэрлэгийн чуулганы дарга нар ==

# Засаг, хошой чин ван [[Эфү Цэрэн]] (1728-1750) 
# Засаг, хошой [[чин ван Цэнгүнжав]] (1750-1756) 
# Засаг, хошууны бэйс Чамчугжав (1756-1771)
# Засаг, төрийн жүн ван Цэвдэнжав (1771-1779)
# Засаг, хошууны бэйс Содовдорж (1779-1784)
# Засаг, төрийн жүн ван Сампилдорж (1784-1793)
# 3асаг, хошой чин ван Ринчиндорж (1793-1802)
# Засаг, төрийн жүн ван Дэмчигжав (1802-1831)
# Засаг, төрийн бэйл Гончигжав (1831-1845)
# 3асаг, хошой чин ван Цэрэндорж (1845-1871)
# 3асаг, жүн ван зэрэгт бэйл Ширбазаржав (1871-1883)
# Засаг, төрийн жүн ван Чойсүрэнжав (1883-1906)&lt;ref&gt;[http://ftp.budaedu.org/ebooks/pdf/MO036.pdf], “САЙН НОЁН ХАН АЙМГИЙН ҮЕ ЗАЛГАМЖЛАХ
ВАН ГҮНГҮҮДИЙН БАС НЭГЭН БАРИМТ СЭЛТИЙГ
ЖАГСААН БИЧВЭЭС ҮҮ” HOГOOH ДЭВТЭР&lt;/ref&gt;
# Засаг, Сайн ноён чин ван [[Төгс-Очирын Намнансүрэн|Намнансүрэн]] (1906-1912)&lt;ref&gt;[https://www.zasag.mn/m/general-archival-authority/view/21381], “МОНГОЛ УЛСЫН АНХНЫ ЕРӨНХИЙ САЙД, САЙН НОЁН ХАН ТӨГС-ОЧИРЫН НАМНАНСҮРЭН 140” СЭДЭВТ ҮЗЭСГЭЛЭН ӨНӨӨДӨР НЭЭЛТЭЭ ХИЙЛЭЭ.&lt;/ref&gt;

== Эшлэл ==
&lt;references/&gt;

[[Ангилал:Сайн ноён хан аймаг| ]]
[[Ангилал:Монголын урьдын засаг захиргааны нэгж]]</text>
      <sha1>r0s27x0pyppl9lrte4r0u5b2h094qy5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706502</id>
      <parentid>706501</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T22:38:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.189</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9930" xml:space="preserve">'''Сайн ноён хан аймаг''' (1911-1924) нь 1725 онд [[Найралт төв|Манжийн хааны]] зарлигаар [[Түмэнхэн Сайн ноён|Түмэнхэн Сайн ноёны]] угсааны '''Дашдаваа''' ноёнд их шан хүртээн, [[Засагт хан аймаг|Засагт хан аймгийн]] зүүн хэсэг, [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан аймгийн]] баруун хэсгийг таслан өгч 20 гаруй хошуутайгаар анх байгуулж байсан. 1725-1911 он хүртэл '''Сайн ноёны аймаг''' гэж нэрлэж байснаа, 1912 оноос эхлэн [[Богд хаан|Богд хааны]] зарлигаар бусад гурван ханы адил [[Хан]] цол олгоод 1924 он хүртэл '''Сайн ноён ханы аймаг''' гэж нэрлэх болсон билээ. 

== Түүх ==
Батмөнх Даян хааны хүү Гэрсэнзийн 7 хүү Ар Халхыг хуваан авахад 3-р хүү Онохуй Үйзэн ноён (1534-?) горлос, хэрэгүд (гэрүүд) отгийг өвлөн авчээ. 1580-аад оны үеэс Онохуйн 4-р хөвгүүн Түмэнхэн (1558-1640) шарын шашныг хамгаалахад хүчин зүтгэсэн тул Далай ламаас “Сайн ноён” цол хүртжээ. Түмэнхэнийг хөвгүүн Данзан лам нь залгамжилж Халхын 8 засгийн нэг гэгдэж байв. Данзан ламын дараа түүний хөвгүүн Тасхив, ач Шамба, жич Дашдондов нар удаа дараалан залгамжилсан хэдий ч тэдний хэн нь ч “Сайн ноён” гэдэг цолтой байгаагүй ажээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

1725 онд Манжийн Найралт Төв хан Халхын 3 аймгийг 75 хошуу бүхий 4 аймаг болгож, Данзан ламын жич хүү Хошой чин ван Дашдэндэвт хан цол олгож, Түшээт хан аймгаас 19 хошууг салгаж Сайн ноён аймгийг байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Батсайхан,О., Лонжид,З., Баяртөр,О., Алтанзаяа,Л. (2012) МОНГОЛЧУУД: XX-XXI зуунд Зурагт түүх. Улаанбаатар. МОНСУДАР&lt;/ref&gt; Энэ нь Монголыг бутарган жижигрүүлэх бодлогын үр дүн байсан агаад ингэхдээ Халхын 3 ханаас дутуугүй нэр нөлөөтэй байсан Түмэнхэн Сайн ноёны нэр сүрийг ашиглажээ. Гэвч Түмэнхэний тамгыг барьж, түүний хошууг үе залгамжлан захирсан Дашдондовт тус аймгийг мэдэх эрх мэдэл өгөөгүй.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/122 Ц.Цэрэндорж. Сайн ноён аймаг. МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ТАЙЛБАР ТОЛЬ.]&lt;/ref&gt; Тус аймгийн ноёд &quot;'''Цэцэрлэгийн чуулган&quot;''' нийлдэг байв.

1766 онд Дашдондовын ач Норовжавт “Сайн ноён” цол, тамга олгосноор, түүний угсааныхан тус цолыг үе улиран залгамжлах болжээ. 1911 онд Сайн ноён Намнансүрэнд Богд хааны зарлигаар “хан” цол олгосноор, 1912 оноос эхлэн тус аймгийг Сайн ноён хан аймаг гэж нэрлэх болжээ.

Ардын хувьсгал ялсны дараа 1923 онд аймаг, хошууны нэрсийг уул, усны нэрээр солиход тус аймгийг Цэцэрлэг Мандал уулын аймаг гэж нэрлэжээ.

== Газар зүй ==
Сайн ноён хан аймгийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээ нь 224.256 ам дөрвөлжин км, нутгийн урт нь 810 км, өргөн нь 210-510 км. Сайн ноён хан аймгийн нутаг дэвсгэр нь хойд талаараа Далайчонхор вангийн хошуу буюу өнөөгийн Архангай хойд, Хөвсгөлийн өмнөх сумд, өмнө талаараа Ёст бэйлийн хошуу буюу өнөөгийн Өмнөговь аймгийн Булган, Буяндалай, Сэврэй, Ноён, Гурвантэс, баруун талаараа Завханы зарим сум, Баянхонгорын Богд, Жинст, Өлзийт, Баян-Овоо, Эрдэнэцогт, Галуут сум хамрагдаж байжээ.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Засаг захиргааны нэгж ==
Манжийн эрхшээлийн үед Сайн ноён аймаг 22 хошуу, 8 хутагтын шавьтай байв. 1761 онд Өөлдийн 2 хошууг тус аймагт хавсарган захируулжээ. Богд хаант Монгол улсын үед Хатанбаатар Магсаржавын хошууг нэмж байгуулж, нийт 25 хошуу, 8 тамагтай хутагтын шавьтай байжээ. 1931 оны засаг захиргааны өөрчлөлтөөр тус аймгийн суурин дээр Архангай, Өвөрхангай аймгийг, 1942 онд Баянхонгор аймгийг тус тус байгуулжээ. Мөн Сайн ноён аймгийн зарим хошуу Завхан, Хөвсгөл, Өмнөговь аймагт багтан оржээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Сайн ноён хан аймгийн, хошуу, отогийн нэрс&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; ===
{{div col|colwidth=18em}}
* Жавзандамба хутагтын дархад шавийн гурван отог
* Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч засгийн
* хошууны ар ширхтэн отог
* Хөвсгөл нуурын урианхайн арын хоёр сум
* Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошууны өвөр ширхтэн отог
* Хөвсгөл нуурын урианхайн өврийн хоёр сум
* Хатанбаатар Магсаржавын хошуу
* Итгэмжит засгийн хошуу
* Мэргэн засгийн хошуу
* Эрх засгийн хошуу
* Саруул засгийн хошуу
* Эетэй засгийн хошуу
* Бишрэлт засгийн хошуу
* Түшээт засгийн хошуу
* Шива ширээт хутагтын шавь
* Зая Бандида хутагтын шавь
* Сэцэн засгийн хошуу
* Далай засгийн хошуу
* Баатар засгийн хошуу
* Хамба хутаггын шавь
* Дашпунцаглин хийдийн харьяат нар
* Хошууч засгийн хошуу
* Нару ванчин хутагтын шавь
* Наран хутагтын шавь
* Жонон засгийн хошуу
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Чин сүжигт номун хан хутагтын шавь
* Цогтой засгийн хошуу
* Дархан засгийн хошуу
* Дайчин засгийн хошуу
* Сүжигт засгийн хошуу
* Зоригт засгийн хошуу
* Ачит засгийн хошуу
* Сайн ноён ханы хошуу
* Ахай засгийн хошуу
* Үйзэн засгийн хошуу
* Эрдэнэ бандида хутагтын шавь
* Мэргэн ноён хутагтын шавь
* Ёст засгийн хошуу
* Илдэн засгийн хошуу
{{div col end}}

== Хүн ам зүй ==
1918 оны тоо бүртгэлээр Сайн ноён хан аймаг 30619 өрх, 133,8 мянган хүн амтай байв.

== Аймгийн Цэцэрлэгийн чуулганы дарга нар ==

# Засаг, хошой чин ван [[Эфү Цэрэн]] (1728-1750) 
# Засаг, хошой [[чин ван Цэнгүнжав]] (1750-1756) 
# Засаг, хошууны бэйс Чамчугжав (1756-1771)
# Засаг, төрийн жүн ван Цэвдэнжав (1771-1779)
# Засаг, хошууны бэйс Содовдорж (1779-1784)
# Засаг, төрийн жүн ван Сампилдорж (1784-1793)
# 3асаг, хошой чин ван Ринчиндорж (1793-1802)
# Засаг, төрийн жүн ван Дэмчигжав (1802-1831)
# Засаг, төрийн бэйл Гончигжав (1831-1845)
# 3асаг, хошой чин ван Цэрэндорж (1845-1871)
# 3асаг, жүн ван зэрэгт бэйл Ширбазаржав (1871-1883)
# Засаг, төрийн жүн ван Чойсүрэнжав (1883-1906)&lt;ref&gt;[http://ftp.budaedu.org/ebooks/pdf/MO036.pdf], “САЙН НОЁН ХАН АЙМГИЙН ҮЕ ЗАЛГАМЖЛАХ
ВАН ГҮНГҮҮДИЙН БАС НЭГЭН БАРИМТ СЭЛТИЙГ
ЖАГСААН БИЧВЭЭС ҮҮ” HOГOOH ДЭВТЭР&lt;/ref&gt;
# Засаг, Сайн ноён чин ван [[Төгс-Очирын Намнансүрэн|Намнансүрэн]] (1906-1912)&lt;ref&gt;[https://www.zasag.mn/m/general-archival-authority/view/21381], “МОНГОЛ УЛСЫН АНХНЫ ЕРӨНХИЙ САЙД, САЙН НОЁН ХАН ТӨГС-ОЧИРЫН НАМНАНСҮРЭН 140” СЭДЭВТ ҮЗЭСГЭЛЭН ӨНӨӨДӨР НЭЭЛТЭЭ ХИЙЛЭЭ.&lt;/ref&gt;

== Эшлэл ==
&lt;references/&gt;

[[Ангилал:Сайн ноён хан аймаг| ]]
[[Ангилал:Монголын урьдын засаг захиргааны нэгж]]</text>
      <sha1>fi36v6kprk3i8o2eqi3n3evpvjsoxu8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Цогт хунтайж</title>
    <ns>0</ns>
    <id>62584</id>
    <revision>
      <id>706581</id>
      <parentid>694838</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:25:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.73.150</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6947" xml:space="preserve">[[File:Tsogtiin tsagaan baishin.JPG|thumb|right|300px|[[Булган]] аймаг, [[Дашинчилэн сум]]ын нутагт орших, Цогтын цагаан байшингийн балгас]]
'''Цогт хунтайж''' гэж алдаршсан '''Түмэнхэн''' (1581–1637) нь [[Халх]]ын язгууртан юм. Тэрбээр Монголын шашин оюун санаа, бүтээн байгуулалтад төдийгүй улс төрд гүнзгий тод ул мөр үлдээжээ. Эриехэй мэргэн ханы үед Хунтайж болсон бололтой.

Цахар харьяаны зарим монгол отгууд Лигдэн хаантай зөрчилдөж Өмнөд монголоос Халхад ирээд Далай жононг дэмжиж, улмаар түүнийг &quot;хан&quot; цолтой бол хэмээн шахжээ. Далай жонон тэдний саналыг Түшээт ханд хэлж, өөрөө ч хан зэрэгт дэвших хүсэлтэйгээ илэрхийлэв. Өрнөж буй улс төрийн үйл явцыг Түшээт хан Гомбодорж болгоомжтой авч үзээд арга буюу Далай жононд Сэцэн хан цол зөвшөөрөв. Энэ явдалд дургүйцсэн Цогт тайж Халхын ноёдтой эвдрэлцэх болжээ. Учир нь, тэрбээр Далай жононгоос дээгүүр зиндаа буюу Түшээт ханы дараа орох (Халхын зүүн гарын хоёр дахь ноён) язгууртан, мөн Халхын зүүн гарын тэргүүлэгчдээс хамгийн ахмад нь байв. Улс төрийн энэ мэт зөрчлөөс болж Цогт тайж Халхаас шахагдсаар улмаар Төвөдийн зүгт орших Хөхнуурын зүг цэрэг, ардаа авч дүрвэн нүүжээ. Тэрээр [[Төвөдийн Буддизм]]ын [[Гармапа]] урсгал (Улааны шашин)-ыг дэмжиж Амдо (одоогийн [[Хөхнуур]]) хүртэл довтолсон ч [[Шарын шашин|Гэлэгпа]] урсгал (Шарын шашин)-ыг дэмжигч [[Гүш хаан]] болон Баруун Халхын цэрэгтэй тулалдан ялагдаж, амь үрэгджээ.

Цогт [[Туул гол]]ын орчимд төвлөрч суудаг байсан бөгөөд улааны шашны сүм дуган бариулж, ном эрдмийг дэлгэрүүлэх үйлсэд хүчин зүтгэсэн соён гэгээрүүлэгч байв. 1601 онд бариулсан Цогтын цагаан байшингийн балгас өнөө үеийг хүртэл үлдэж хоцорчээ.

Тэрээр Төвөд уруу довтлохдоо Их Монгол Улсын [[Лигдэн хаан]]тай хүч хавсрахаар хэлэлцсэн байсан боловч Лигдэн хаан 1634 онд, Цогттой нийлж амжилгүй нас эцэслэв. Гэвч Цогт давшилтаа үргэлжлүүлэн, мөн онд [[Хөхнуур]]ын [[Түмэд]]үүдийг цохиж, тэнд төвлөрөн суужээ. Тэгээд улааны шашныхны хүсэлтээр хүү Арслангаа 1635 онд Төвөд рүү цэрэг удирдуулж явуулсан байна. Гэвч Арслан [[5-р Далай лам]]тай уулзаж, шарын шашинд орж, аавынхаа холбоотнуудыг довтолсон тул Цогт хүүгээ цаазлахыг тушааж, Арслан алагджээ. Хөхнуурын нутгийг Цогт хаан хэмээн эзлэн суусан нь халх, өвөр монгол, ойрад зэрэг бүх монголчуудын Лхаст (Төвөдөд) хүрэх, мөргөх замыг хяналтдаа байлгах болов. 

Ийнхүү шарын шашинтнууд Хошуудын Төр Байхыг цэрэглэхийг тохирсоноор 1636 онд Ойрадын баруун гарын цэргүүд Төвөдөд нэвтэрч, мөн үүнд Халхаас баруун гарын жононгийн цэргүүд оролцсоноор 1637 оны шийдвэрлэх тулаан болов. Энэ тулаанаар Цогтын цэрэг ялагдаж, өөрөө алуулжээ. 

Цогтыг дарахад хамссанаар Халх, Ойрадын харилцаа сайжирч 1640 онд Цогтын асуудлыг шийдэх ба хариас нэгдэж сэргийлэх асуудлаар анх Монгол-Ойрадын цааз байгуулжээ. Цааз байгуулж тохиролцоод Цогтын эзэмшил нутгийг Хошуудад үлдээж, Төр байхыг Гүш хаан хэмээн өргөснөөр Алтайн өвөрт ойрадууд бие даан суух нөхцөл тохироо бүрдэв. Ихэнхдээ, Эрчисийн адгаар (Баруун өмнөд Сибирь) зайлан сууж удсан ойрадууд энэ дайны дараа Алтайн өвөрт (өнөөгийн Шинжаанд) бүхэлдээ эргэж суух боломжтой болжээ. Улс төрийн энэ үйл явц нь Халх, Ойрадын харилцаанд ихээхэн өөрчлөлт авчирсан юм. 

Цогт тайжтай дайсагнаж явсан Дээд монгол, Төвөд, Өвөр Монголын зарим хошуудад түүнийг шашин, ёсноос урвасан этгээд гэж үздэг. Харин Монгол улсад 1945 онд ''[[Цогт тайж (кино)|Цогт тайж]]'' хэмээх кино бүтээхдээ коммунистууд үнэн түүхийг гуйвуулан өөрчилж, шашныг эсрэг тэмцэгч эх оронч хүн байснаар харуулж алдаршуулжээ.

Хожим Цогт хунтайжийн эзэмшлээс Халхад үлдсэн нь түүний ач хүү Сутай Илдэнгийн үр сад [[Сайн ноён хан аймаг|Сайн ноён хан аймгийн]] Илдэн засгийн хошууг үе залгамжлан захирч байв.

==Мөн үзэх==
*''[[Цогт тайж (кино)|Цогт тайж]]'' - 1945 онд бүтсэн кино

[[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:Монголын яруу найрагч]]
[[Ангилал:Алтан ургийнхан]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1581 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1637 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>r5wtag2tuswtzxzqocalfbnlb34smbf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Documentation</title>
    <ns>828</ns>
    <id>64076</id>
    <revision>
      <id>706593</id>
      <parentid>498452</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:50:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="35027" xml:space="preserve">-- This module implements {{documentation}}.

-- Get required modules.
local getArgs = require('Module:Arguments').getArgs

-- Get the config table.
local cfg = mw.loadData('Module:Documentation/config')

local p = {}

-- Often-used functions.
local ugsub = mw.ustring.gsub

----------------------------------------------------------------------------
-- Helper functions
--
-- These are defined as local functions, but are made available in the p
-- table for testing purposes.
----------------------------------------------------------------------------

local function message(cfgKey, valArray, expectType)
	--[[
	-- Gets a message from the cfg table and formats it if appropriate.
	-- The function raises an error if the value from the cfg table is not
	-- of the type expectType. The default type for expectType is 'string'.
	-- If the table valArray is present, strings such as $1, $2 etc. in the
	-- message are substituted with values from the table keys [1], [2] etc.
	-- For example, if the message &quot;foo-message&quot; had the value 'Foo $2 bar $1.',
	-- message('foo-message', {'baz', 'qux'}) would return &quot;Foo qux bar baz.&quot;
	--]]
	local msg = cfg[cfgKey]
	expectType = expectType or 'string'
	if type(msg) ~= expectType then
		error('message: type error in message cfg.' .. cfgKey .. ' (' .. expectType .. ' expected, got ' .. type(msg) .. ')', 2)
	end
	if not valArray then
		return msg
	end

	local function getMessageVal(match)
		match = tonumber(match)
		return valArray[match] or error('message: no value found for key $' .. match .. ' in message cfg.' .. cfgKey, 4)
	end

	return ugsub(msg, '$([1-9][0-9]*)', getMessageVal)
end

p.message = message

local function makeWikilink(page, display)
	if display then
		return mw.ustring.format('[[%s|%s]]', page, display)
	else
		return mw.ustring.format('[[%s]]', page)
	end
end

p.makeWikilink = makeWikilink

local function makeCategoryLink(cat, sort)
	local catns = mw.site.namespaces[14].name
	return makeWikilink(catns .. ':' .. cat, sort)
end

p.makeCategoryLink = makeCategoryLink

local function makeUrlLink(url, display)
	return mw.ustring.format('[%s %s]', url, display)
end

p.makeUrlLink = makeUrlLink

local function makeToolbar(...)
	local ret = {}
	local lim = select('#', ...)
	if lim &lt; 1 then
		return nil
	end
	for i = 1, lim do
		ret[#ret + 1] = select(i, ...)
	end
	-- 'documentation-toolbar'
	return '&lt;span class=&quot;' .. message('toolbar-class') .. '&quot;&gt;('
		.. table.concat(ret, ' &amp;#124; ') .. ')&lt;/span&gt;'
end	

p.makeToolbar = makeToolbar

----------------------------------------------------------------------------
-- Argument processing
----------------------------------------------------------------------------

local function makeInvokeFunc(funcName)
	return function (frame)
		local args = getArgs(frame, {
			valueFunc = function (key, value)
				if type(value) == 'string' then
					value = value:match('^%s*(.-)%s*$') -- Remove whitespace.
					if key == 'heading' or value ~= '' then
						return value
					else
						return nil
					end
				else
					return value
				end
			end
		})
		return p[funcName](args)
	end
end

----------------------------------------------------------------------------
-- Entry points
----------------------------------------------------------------------------

function p.nonexistent(frame)
	if mw.title.getCurrentTitle().subpageText == 'testcases' then
		return frame:expandTemplate{title = 'module test cases notice'}
	else
		return p.main(frame)
	end
end

p.main = makeInvokeFunc('_main')

function p._main(args)
	--[[
	-- This function defines logic flow for the module.
	-- @args - table of arguments passed by the user
	--]]
	local env = p.getEnvironment(args)
	local root = mw.html.create()
	root
		:wikitext(p._getModuleWikitext(args, env))
		:wikitext(p.protectionTemplate(env))
		:wikitext(p.sandboxNotice(args, env))
		:tag('div')
			-- 'documentation-container'
			:addClass(message('container'))
			:attr('role', 'complementary')
			:attr('aria-labelledby', args.heading ~= '' and 'documentation-heading' or nil)
			:attr('aria-label', args.heading == '' and 'Documentation' or nil)
			:newline()
			:tag('div')
				-- 'documentation'
				:addClass(message('main-div-classes'))
				:newline()
				:wikitext(p._startBox(args, env))
				:wikitext(p._content(args, env))
				:tag('div')
					-- 'documentation-clear'
					:addClass(message('clear'))
					:done()
				:newline()
				:done()
			:wikitext(p._endBox(args, env))
			:done()
		:wikitext(p.addTrackingCategories(env))
	-- 'Module:Documentation/styles.css'
	return mw.getCurrentFrame():extensionTag (
		'templatestyles', '', {src=cfg['templatestyles']
	}) .. tostring(root)
end

----------------------------------------------------------------------------
-- Environment settings
----------------------------------------------------------------------------

function p.getEnvironment(args)
	--[[
	-- Returns a table with information about the environment, including title
	-- objects and other namespace- or path-related data.
	-- @args - table of arguments passed by the user
	--
	-- Title objects include:
	-- env.title - the page we are making documentation for (usually the current title)
	-- env.templateTitle - the template (or module, file, etc.)
	-- env.docTitle - the /doc subpage.
	-- env.sandboxTitle - the /sandbox subpage.
	-- env.testcasesTitle - the /testcases subpage.
	--
	-- Data includes:
	-- env.protectionLevels - the protection levels table of the title object.
	-- env.subjectSpace - the number of the title's subject namespace.
	-- env.docSpace - the number of the namespace the title puts its documentation in.
	-- env.docpageBase - the text of the base page of the /doc, /sandbox and /testcases pages, with namespace.
	-- env.compareUrl - URL of the Special:ComparePages page comparing the sandbox with the template.
	-- 
	-- All table lookups are passed through pcall so that errors are caught. If an error occurs, the value
	-- returned will be nil.
	--]]
	
	local env, envFuncs = {}, {}

	-- Set up the metatable. If triggered we call the corresponding function in the envFuncs table. The value
	-- returned by that function is memoized in the env table so that we don't call any of the functions
	-- more than once. (Nils won't be memoized.)
	setmetatable(env, {
		__index = function (t, key)
			local envFunc = envFuncs[key]
			if envFunc then
				local success, val = pcall(envFunc)
				if success then
					env[key] = val -- Memoise the value.
					return val
				end
			end
			return nil
		end
	})	

	function envFuncs.title()
		-- The title object for the current page, or a test page passed with args.page.
		local title
		local titleArg = args.page
		if titleArg then
			title = mw.title.new(titleArg)
		else
			title = mw.title.getCurrentTitle()
		end
		return title
	end

	function envFuncs.templateTitle()
		--[[
		-- The template (or module, etc.) title object.
		-- Messages:
		-- 'sandbox-subpage' --&gt; 'sandbox'
		-- 'testcases-subpage' --&gt; 'testcases'
		--]]
		local subjectSpace = env.subjectSpace
		local title = env.title
		local subpage = title.subpageText
		if subpage == message('sandbox-subpage') or subpage == message('testcases-subpage') then
			return mw.title.makeTitle(subjectSpace, title.baseText)
		else
			return mw.title.makeTitle(subjectSpace, title.text)
		end
	end

	function envFuncs.docTitle()
		--[[
		-- Title object of the /doc subpage.
		-- Messages:
		-- 'doc-subpage' --&gt; 'doc'
		--]]
		local title = env.title
		local docname = args[1] -- User-specified doc page.
		local docpage
		if docname then
			docpage = docname
		else
			docpage = env.docpageBase .. '/' .. message('doc-subpage')
		end
		return mw.title.new(docpage)
	end
	
	function envFuncs.sandboxTitle()
		--[[
		-- Title object for the /sandbox subpage.
		-- Messages:
		-- 'sandbox-subpage' --&gt; 'sandbox'
		--]]
		return mw.title.new(env.docpageBase .. '/' .. message('sandbox-subpage'))
	end
	
	function envFuncs.testcasesTitle()
		--[[
		-- Title object for the /testcases subpage.
		-- Messages:
		-- 'testcases-subpage' --&gt; 'testcases'
		--]]
		return mw.title.new(env.docpageBase .. '/' .. message('testcases-subpage'))
	end

	function envFuncs.protectionLevels()
		-- The protection levels table of the title object.
		return env.title.protectionLevels
	end

	function envFuncs.subjectSpace()
		-- The subject namespace number.
		return mw.site.namespaces[env.title.namespace].subject.id
	end

	function envFuncs.docSpace()
		-- The documentation namespace number. For most namespaces this is the
		-- same as the subject namespace. However, pages in the Article, File,
		-- MediaWiki or Category namespaces must have their /doc, /sandbox and
		-- /testcases pages in talk space.
		local subjectSpace = env.subjectSpace
		if subjectSpace == 0 or subjectSpace == 6 or subjectSpace == 8 or subjectSpace == 14 then
			return subjectSpace + 1
		else
			return subjectSpace
		end
	end

	function envFuncs.docpageBase()
		-- The base page of the /doc, /sandbox, and /testcases subpages.
		-- For some namespaces this is the talk page, rather than the template page.
		local templateTitle = env.templateTitle
		local docSpace = env.docSpace
		local docSpaceText = mw.site.namespaces[docSpace].name
		-- Assemble the link. docSpace is never the main namespace, so we can hardcode the colon.
		return docSpaceText .. ':' .. templateTitle.text
	end
	
	function envFuncs.compareUrl()
		-- Diff link between the sandbox and the main template using [[Special:ComparePages]].
		local templateTitle = env.templateTitle
		local sandboxTitle = env.sandboxTitle
		if templateTitle.exists and sandboxTitle.exists then
			local compareUrl = mw.uri.fullUrl(
				'Special:ComparePages',
				{ page1 = templateTitle.prefixedText, page2 = sandboxTitle.prefixedText}
			)
			return tostring(compareUrl)
		else
			return nil
		end
	end		

	return env
end	

----------------------------------------------------------------------------
-- Auxiliary templates
----------------------------------------------------------------------------

p.getModuleWikitext = makeInvokeFunc('_getModuleWikitext')

function p._getModuleWikitext(args, env)
	local currentTitle = mw.title.getCurrentTitle()
	if currentTitle.contentModel ~= 'Scribunto' then return end
	pcall(require, currentTitle.prefixedText) -- if it fails, we don't care
	local moduleWikitext =  package.loaded[&quot;Module:Module wikitext&quot;]
	if moduleWikitext then
		return moduleWikitext.main()
	end
end

function p.sandboxNotice(args, env)
	--[=[
	-- Generates a sandbox notice for display above sandbox pages.
	-- @args - a table of arguments passed by the user
	-- @env - environment table containing title objects, etc., generated with p.getEnvironment
	-- 
	-- Messages:
	-- 'sandbox-notice-image' --&gt; '[[Image:Sandbox.svg|50px|alt=|link=]]'
	-- 'sandbox-notice-blurb' --&gt; 'This is the $1 for $2.'
	-- 'sandbox-notice-diff-blurb' --&gt; 'This is the $1 for $2 ($3).'
	-- 'sandbox-notice-pagetype-template' --&gt; '[[Wikipedia:Template test cases|template sandbox]] page'
	-- 'sandbox-notice-pagetype-module' --&gt; '[[Wikipedia:Template test cases|module sandbox]] page'
	-- 'sandbox-notice-pagetype-other' --&gt; 'sandbox page'
	-- 'sandbox-notice-compare-link-display' --&gt; 'diff'
	-- 'sandbox-notice-testcases-blurb' --&gt; 'See also the companion subpage for $1.'
	-- 'sandbox-notice-testcases-link-display' --&gt; 'test cases'
	-- 'sandbox-category' --&gt; 'Template sandboxes'
	--]=]
	local title = env.title
	local sandboxTitle = env.sandboxTitle
	local templateTitle = env.templateTitle
	local subjectSpace = env.subjectSpace
	if not (subjectSpace and title and sandboxTitle and templateTitle
		and mw.title.equals(title, sandboxTitle)) then
		return nil
	end
	-- Build the table of arguments to pass to {{ombox}}. We need just two fields, &quot;image&quot; and &quot;text&quot;.
	local omargs = {}
	omargs.image = message('sandbox-notice-image')
	-- Get the text. We start with the opening blurb, which is something like
	-- &quot;This is the template sandbox for [[Template:Foo]] (diff).&quot;
	local text = ''
	local pagetype
	if subjectSpace == 10 then
		pagetype = message('sandbox-notice-pagetype-template')
	elseif subjectSpace == 828 then
		pagetype = message('sandbox-notice-pagetype-module')
	else
		pagetype = message('sandbox-notice-pagetype-other')
	end
	local templateLink = makeWikilink(templateTitle.prefixedText)
	local compareUrl = env.compareUrl
	if compareUrl then
		local compareDisplay = message('sandbox-notice-compare-link-display')
		local compareLink = makeUrlLink(compareUrl, compareDisplay)
		text = text .. message('sandbox-notice-diff-blurb', {pagetype, templateLink, compareLink})
	else
		text = text .. message('sandbox-notice-blurb', {pagetype, templateLink})
	end
	-- Get the test cases page blurb if the page exists. This is something like
	-- &quot;See also the companion subpage for [[Template:Foo/testcases|test cases]].&quot;
	local testcasesTitle = env.testcasesTitle
	if testcasesTitle and testcasesTitle.exists then
		if testcasesTitle.contentModel == &quot;Scribunto&quot; then
			local testcasesLinkDisplay = message('sandbox-notice-testcases-link-display')
			local testcasesRunLinkDisplay = message('sandbox-notice-testcases-run-link-display')
			local testcasesLink = makeWikilink(testcasesTitle.prefixedText, testcasesLinkDisplay)
			local testcasesRunLink = makeWikilink(testcasesTitle.talkPageTitle.prefixedText, testcasesRunLinkDisplay)
			text = text .. '&lt;br /&gt;' .. message('sandbox-notice-testcases-run-blurb', {testcasesLink, testcasesRunLink})
		else
			local testcasesLinkDisplay = message('sandbox-notice-testcases-link-display')
			local testcasesLink = makeWikilink(testcasesTitle.prefixedText, testcasesLinkDisplay)
			text = text .. '&lt;br /&gt;' .. message('sandbox-notice-testcases-blurb', {testcasesLink})
		end
	end
	-- Add the sandbox to the sandbox category.
	omargs.text = text .. makeCategoryLink(message('sandbox-category'))

	-- 'documentation-clear'
	return '&lt;div class=&quot;' .. message('clear') .. '&quot;&gt;&lt;/div&gt;'
		.. require('Module:Message box').main('ombox', omargs)
end

function p.protectionTemplate(env)
	-- Generates the padlock icon in the top right.
	-- @env - environment table containing title objects, etc., generated with p.getEnvironment
	-- Messages:
	-- 'protection-template' --&gt; 'pp-template'
	-- 'protection-template-args' --&gt; {docusage = 'yes'}
	local protectionLevels = env.protectionLevels
	if not protectionLevels then
		return nil
	end
	local editProt = protectionLevels.edit and protectionLevels.edit[1]
	local moveProt = protectionLevels.move and protectionLevels.move[1]
	if editProt then
		-- The page is edit-protected.
		return require('Module:Protection banner')._main{
			message('protection-reason-edit'), small = true
		}
	elseif moveProt and moveProt ~= 'autoconfirmed' then
		-- The page is move-protected but not edit-protected. Exclude move
		-- protection with the level &quot;autoconfirmed&quot;, as this is equivalent to
		-- no move protection at all.
		return require('Module:Protection banner')._main{
			action = 'move', small = true
		}
	else
		return nil
	end
end

----------------------------------------------------------------------------
-- Start box
----------------------------------------------------------------------------

p.startBox = makeInvokeFunc('_startBox')

function p._startBox(args, env)
	--[[
	-- This function generates the start box.
	-- @args - a table of arguments passed by the user
	-- @env - environment table containing title objects, etc., generated with p.getEnvironment
	-- 
	-- The actual work is done by p.makeStartBoxLinksData and p.renderStartBoxLinks which make
	-- the [view] [edit] [history] [purge] links, and by p.makeStartBoxData and p.renderStartBox
	-- which generate the box HTML.
	--]]
	env = env or p.getEnvironment(args)
	local links
	local content = args.content
	if not content or args[1] then
		-- No need to include the links if the documentation is on the template page itself.
		local linksData = p.makeStartBoxLinksData(args, env)
		if linksData then
			links = p.renderStartBoxLinks(linksData)
		end
	end
	-- Generate the start box html.
	local data = p.makeStartBoxData(args, env, links)
	if data then
		return p.renderStartBox(data)
	else
		-- User specified no heading.
		return nil
	end
end

function p.makeStartBoxLinksData(args, env)
	--[[
	-- Does initial processing of data to make the [view] [edit] [history] [purge] links.
	-- @args - a table of arguments passed by the user
	-- @env - environment table containing title objects, etc., generated with p.getEnvironment
	-- 
	-- Messages:
	-- 'view-link-display' --&gt; 'view'
	-- 'edit-link-display' --&gt; 'edit'
	-- 'history-link-display' --&gt; 'history'
	-- 'purge-link-display' --&gt; 'purge'
	-- 'module-preload' --&gt; 'Template:Documentation/preload-module-doc'
	-- 'docpage-preload' --&gt; 'Template:Documentation/preload'
	-- 'create-link-display' --&gt; 'create'
	--]]
	local subjectSpace = env.subjectSpace
	local title = env.title
	local docTitle = env.docTitle
	if not title or not docTitle then
		return nil
	end
	if docTitle.isRedirect then 
		docTitle = docTitle.redirectTarget
	end

	local data = {}
	data.title = title
	data.docTitle = docTitle
	-- View, display, edit, and purge links if /doc exists.
	data.viewLinkDisplay = message('view-link-display')
	data.editLinkDisplay = message('edit-link-display')
	data.historyLinkDisplay = message('history-link-display')
	data.purgeLinkDisplay = message('purge-link-display')
	-- Create link if /doc doesn't exist.
	local preload = args.preload
	if not preload then
		if subjectSpace == 828 then -- Module namespace
			preload = message('module-preload')
		else
			preload = message('docpage-preload')
		end
	end
	data.preload = preload
	data.createLinkDisplay = message('create-link-display')
	return data
end

function p.renderStartBoxLinks(data)
	--[[
	-- Generates the [view][edit][history][purge] or [create][purge] links from the data table.
	-- @data - a table of data generated by p.makeStartBoxLinksData
	--]]
	
	local function escapeBrackets(s)
		-- Escapes square brackets with HTML entities.
		s = s:gsub('%[', '&amp;#91;') -- Replace square brackets with HTML entities.
		s = s:gsub('%]', '&amp;#93;')
		return s
	end

	local ret
	local docTitle = data.docTitle
	local title = data.title
	local purgeLink = makeUrlLink(title:fullUrl{action = 'purge'}, data.purgeLinkDisplay)
	if docTitle.exists then
		local viewLink = makeWikilink(docTitle.prefixedText, data.viewLinkDisplay)
		local editLink = makeUrlLink(docTitle:fullUrl{action = 'edit'}, data.editLinkDisplay)
		local historyLink = makeUrlLink(docTitle:fullUrl{action = 'history'}, data.historyLinkDisplay)
		ret = '[%s] [%s] [%s] [%s]'
		ret = escapeBrackets(ret)
		ret = mw.ustring.format(ret, viewLink, editLink, historyLink, purgeLink)
	else
		local createLink = makeUrlLink(docTitle:fullUrl{action = 'edit', preload = data.preload}, data.createLinkDisplay)
		ret = '[%s] [%s]'
		ret = escapeBrackets(ret)
		ret = mw.ustring.format(ret, createLink, purgeLink)
	end
	return ret
end

function p.makeStartBoxData(args, env, links)
	--[=[
	-- Does initial processing of data to pass to the start-box render function, p.renderStartBox.
	-- @args - a table of arguments passed by the user
	-- @env - environment table containing title objects, etc., generated with p.getEnvironment
	-- @links - a string containing the [view][edit][history][purge] links - could be nil if there's an error.
	--
	-- Messages:
	-- 'documentation-icon-wikitext' --&gt; '[[File:Test Template Info-Icon - Version (2).svg|50px|link=|alt=]]'
	-- 'template-namespace-heading' --&gt; 'Template documentation'
	-- 'module-namespace-heading' --&gt; 'Module documentation'
	-- 'file-namespace-heading' --&gt; 'Summary'
	-- 'other-namespaces-heading' --&gt; 'Documentation'
	-- 'testcases-create-link-display' --&gt; 'create'
	--]=]
	local subjectSpace = env.subjectSpace
	if not subjectSpace then
		-- Default to an &quot;other namespaces&quot; namespace, so that we get at least some output
		-- if an error occurs.
		subjectSpace = 2
	end
	local data = {}
	
	-- Heading
	local heading = args.heading -- Blank values are not removed.
	if heading == '' then
		-- Don't display the start box if the heading arg is defined but blank.
		return nil
	end
	if heading then
		data.heading = heading
	elseif subjectSpace == 10 then -- Template namespace
		data.heading = message('documentation-icon-wikitext') .. ' ' .. message('template-namespace-heading')
	elseif subjectSpace == 828 then -- Module namespace
		data.heading = message('documentation-icon-wikitext') .. ' ' .. message('module-namespace-heading')
	elseif subjectSpace == 6 then -- File namespace
		data.heading = message('file-namespace-heading')
	else
		data.heading = message('other-namespaces-heading')
	end
	
	-- Heading CSS
	local headingStyle = args['heading-style']
	if headingStyle then
		data.headingStyleText = headingStyle
	else
		-- 'documentation-heading'
		data.headingClass = message('main-div-heading-class')
	end
	
	-- Data for the [view][edit][history][purge] or [create] links.
	if links then
		-- 'mw-editsection-like plainlinks'
		data.linksClass = message('start-box-link-classes')
		data.links = links
	end
	
	return data
end

function p.renderStartBox(data)
	-- Renders the start box html.
	-- @data - a table of data generated by p.makeStartBoxData.
	local sbox = mw.html.create('div')
	sbox
		-- 'documentation-startbox'
		:addClass(message('start-box-class'))
		:newline()
		:tag('span')
			:addClass(data.headingClass)
			:attr('id', 'documentation-heading')
			:cssText(data.headingStyleText)
			:wikitext(data.heading)
	local links = data.links
	if links then
		sbox:tag('span')
			:addClass(data.linksClass)
			:attr('id', data.linksId)
			:wikitext(links)
	end
	return tostring(sbox)
end

----------------------------------------------------------------------------
-- Documentation content
----------------------------------------------------------------------------

p.content = makeInvokeFunc('_content')

function p._content(args, env)
	-- Displays the documentation contents
	-- @args - a table of arguments passed by the user
	-- @env - environment table containing title objects, etc., generated with p.getEnvironment
	env = env or p.getEnvironment(args)
	local docTitle = env.docTitle
	local content = args.content
	if not content and docTitle and docTitle.exists then
		content = args._content or mw.getCurrentFrame():expandTemplate{title = docTitle.prefixedText}
	end
	-- The line breaks below are necessary so that &quot;=== Headings ===&quot; at the start and end
	-- of docs are interpreted correctly.
	return '\n' .. (content or '') .. '\n' 
end

p.contentTitle = makeInvokeFunc('_contentTitle')

function p._contentTitle(args, env)
	env = env or p.getEnvironment(args)
	local docTitle = env.docTitle
	if not args.content and docTitle and docTitle.exists then
		return docTitle.prefixedText
	else
		return ''
	end
end

----------------------------------------------------------------------------
-- End box
----------------------------------------------------------------------------

p.endBox = makeInvokeFunc('_endBox')

function p._endBox(args, env)
	--[=[
	-- This function generates the end box (also known as the link box).
	-- @args - a table of arguments passed by the user
	-- @env - environment table containing title objects, etc., generated with p.getEnvironment
	-- 
	--]=]
	
	-- Get environment data.
	env = env or p.getEnvironment(args)
	local subjectSpace = env.subjectSpace
	local docTitle = env.docTitle
	if not subjectSpace or not docTitle then
		return nil
	end
		
	-- Check whether we should output the end box at all. Add the end
	-- box by default if the documentation exists or if we are in the
	-- user, module or template namespaces.
	local linkBox = args['link box']
	if linkBox == 'off'
		or not (
			docTitle.exists
			or subjectSpace == 2
			or subjectSpace == 828
			or subjectSpace == 10
		)
	then
		return nil
	end

	-- Assemble the link box.
	local text = ''
	if linkBox then
		text = text .. linkBox
	else
		text = text .. (p.makeDocPageBlurb(args, env) or '') -- &quot;This documentation is transcluded from [[Foo]].&quot; 
		if subjectSpace == 2 or subjectSpace == 10 or subjectSpace == 828 then
			-- We are in the user, template or module namespaces.
			-- Add sandbox and testcases links.
			-- &quot;Editors can experiment in this template's sandbox and testcases pages.&quot;
			text = text .. (p.makeExperimentBlurb(args, env) or '') .. '&lt;br /&gt;'
			if not args.content and not args[1] then
				-- &quot;Please add categories to the /doc subpage.&quot;
				-- Don't show this message with inline docs or with an explicitly specified doc page,
				-- as then it is unclear where to add the categories.
				text = text .. (p.makeCategoriesBlurb(args, env) or '')
			end
			text = text .. ' ' .. (p.makeSubpagesBlurb(args, env) or '') --&quot;Subpages of this template&quot;
		end
	end
	
	local box = mw.html.create('div')
	-- 'documentation-metadata'
	box:attr('role', 'note')
		:addClass(message('end-box-class'))
		-- 'plainlinks'
		:addClass(message('end-box-plainlinks'))
		:wikitext(text)
		:done()

	return '\n' .. tostring(box)
end

function p.makeDocPageBlurb(args, env)
	--[=[
	-- Makes the blurb &quot;This documentation is transcluded from [[Template:Foo]] (edit, history)&quot;.
	-- @args - a table of arguments passed by the user
	-- @env - environment table containing title objects, etc., generated with p.getEnvironment
	-- 
	-- Messages:
	-- 'edit-link-display' --&gt; 'edit'
	-- 'history-link-display' --&gt; 'history'
	-- 'transcluded-from-blurb' --&gt; 
	-- 'The above [[Wikipedia:Template documentation|documentation]] 
	-- is [[Help:Transclusion|transcluded]] from $1.'
	-- 'module-preload' --&gt; 'Template:Documentation/preload-module-doc'
	-- 'create-link-display' --&gt; 'create'
	-- 'create-module-doc-blurb' --&gt;
	-- 'You might want to $1 a documentation page for this [[Wikipedia:Lua|Scribunto module]].'
	--]=]
	local docTitle = env.docTitle
	if not docTitle then
		return nil
	end
	local ret
	if docTitle.exists then
		-- /doc exists; link to it.
		local docLink = makeWikilink(docTitle.prefixedText)
		local editUrl = docTitle:fullUrl{action = 'edit'}
		local editDisplay = message('edit-link-display')
		local editLink = makeUrlLink(editUrl, editDisplay)
		local historyUrl = docTitle:fullUrl{action = 'history'}
		local historyDisplay = message('history-link-display')
		local historyLink = makeUrlLink(historyUrl, historyDisplay)
		ret = message('transcluded-from-blurb', {docLink})
			.. ' '
			.. makeToolbar(editLink, historyLink)
			.. '&lt;br /&gt;'
	elseif env.subjectSpace == 828 then
		-- /doc does not exist; ask to create it.
		local createUrl = docTitle:fullUrl{action = 'edit', preload = message('module-preload')}
		local createDisplay = message('create-link-display')
		local createLink = makeUrlLink(createUrl, createDisplay)
		ret = message('create-module-doc-blurb', {createLink})
			.. '&lt;br /&gt;'
	end
	return ret
end

function p.makeExperimentBlurb(args, env)
	--[[
	-- Renders the text &quot;Editors can experiment in this template's sandbox (edit | diff) and testcases (edit) pages.&quot;
	-- @args - a table of arguments passed by the user
	-- @env - environment table containing title objects, etc., generated with p.getEnvironment
	-- 
	-- Messages:
	-- 'sandbox-link-display' --&gt; 'sandbox'
	-- 'sandbox-edit-link-display' --&gt; 'edit'
	-- 'compare-link-display' --&gt; 'diff'
	-- 'module-sandbox-preload' --&gt; 'Template:Documentation/preload-module-sandbox'
	-- 'template-sandbox-preload' --&gt; 'Template:Documentation/preload-sandbox'
	-- 'sandbox-create-link-display' --&gt; 'create'
	-- 'mirror-edit-summary' --&gt; 'Create sandbox version of $1'
	-- 'mirror-link-display' --&gt; 'mirror'
	-- 'mirror-link-preload' --&gt; 'Template:Documentation/mirror'
	-- 'sandbox-link-display' --&gt; 'sandbox'
	-- 'testcases-link-display' --&gt; 'testcases'
	-- 'testcases-edit-link-display'--&gt; 'edit'
	-- 'template-sandbox-preload' --&gt; 'Template:Documentation/preload-sandbox'
	-- 'testcases-create-link-display' --&gt; 'create'
	-- 'testcases-link-display' --&gt; 'testcases'
	-- 'testcases-edit-link-display' --&gt; 'edit'
	-- 'module-testcases-preload' --&gt; 'Template:Documentation/preload-module-testcases'
	-- 'template-testcases-preload' --&gt; 'Template:Documentation/preload-testcases'
	-- 'experiment-blurb-module' --&gt; 'Editors can experiment in this module's $1 and $2 pages.'
	-- 'experiment-blurb-template' --&gt; 'Editors can experiment in this template's $1 and $2 pages.'
	--]]
	local subjectSpace = env.subjectSpace
	local templateTitle = env.templateTitle
	local sandboxTitle = env.sandboxTitle
	local testcasesTitle = env.testcasesTitle
	local templatePage = templateTitle.prefixedText
	if not subjectSpace or not templateTitle or not sandboxTitle or not testcasesTitle then
		return nil
	end
	-- Make links.
	local sandboxLinks, testcasesLinks
	if sandboxTitle.exists then
		local sandboxPage = sandboxTitle.prefixedText
		local sandboxDisplay = message('sandbox-link-display')
		local sandboxLink = makeWikilink(sandboxPage, sandboxDisplay)
		local sandboxEditUrl = sandboxTitle:fullUrl{action = 'edit'}
		local sandboxEditDisplay = message('sandbox-edit-link-display')
		local sandboxEditLink = makeUrlLink(sandboxEditUrl, sandboxEditDisplay)
		local compareUrl = env.compareUrl
		local compareLink
		if compareUrl then
			local compareDisplay = message('compare-link-display')
			compareLink = makeUrlLink(compareUrl, compareDisplay)
		end
		sandboxLinks = sandboxLink .. ' ' .. makeToolbar(sandboxEditLink, compareLink)
	else
		local sandboxPreload
		if subjectSpace == 828 then
			sandboxPreload = message('module-sandbox-preload')
		else
			sandboxPreload = message('template-sandbox-preload')
		end
		local sandboxCreateUrl = sandboxTitle:fullUrl{action = 'edit', preload = sandboxPreload}
		local sandboxCreateDisplay = message('sandbox-create-link-display')
		local sandboxCreateLink = makeUrlLink(sandboxCreateUrl, sandboxCreateDisplay)
		local mirrorSummary = message('mirror-edit-summary', {makeWikilink(templatePage)})
		local mirrorPreload = message('mirror-link-preload')
		local mirrorUrl = sandboxTitle:fullUrl{action = 'edit', preload = mirrorPreload, summary = mirrorSummary}
		if subjectSpace == 828 then
			mirrorUrl = sandboxTitle:fullUrl{action = 'edit', preload = templateTitle.prefixedText, summary = mirrorSummary}
		end
		local mirrorDisplay = message('mirror-link-display')
		local mirrorLink = makeUrlLink(mirrorUrl, mirrorDisplay)
		sandboxLinks = message('sandbox-link-display') .. ' ' .. makeToolbar(sandboxCreateLink, mirrorLink)
	end
	if testcasesTitle.exists then
		local testcasesPage = testcasesTitle.prefixedText
		local testcasesDisplay = message('testcases-link-display')
		local testcasesLink = makeWikilink(testcasesPage, testcasesDisplay)
		local testcasesEditUrl = testcasesTitle:fullUrl{action = 'edit'}
		local testcasesEditDisplay = message('testcases-edit-link-display')
		local testcasesEditLink = makeUrlLink(testcasesEditUrl, testcasesEditDisplay)
		-- for Modules, add testcases run link if exists
		if testcasesTitle.contentModel == &quot;Scribunto&quot;  and testcasesTitle.talkPageTitle and testcasesTitle.talkPageTitle.exists then
			local testcasesRunLinkDisplay = message('testcases-run-link-display')
			local testcasesRunLink = makeWikilink(testcasesTitle.talkPageTitle.prefixedText, testcasesRunLinkDisplay)
			testcasesLinks = testcasesLink .. ' ' .. makeToolbar(testcasesEditLink, testcasesRunLink)
		else
			testcasesLinks = testcasesLink .. ' ' .. makeToolbar(testcasesEditLink)
		end
	else
		local testcasesPreload
		if subjectSpace == 828 then
			testcasesPreload = message('module-testcases-preload')
		else
			testcasesPreload = message('template-testcases-preload')
		end
		local testcasesCreateUrl = testcasesTitle:fullUrl{action = 'edit', preload = testcasesPreload}
		local testcasesCreateDisplay = message('testcases-create-link-display')
		local testcasesCreateLink = makeUrlLink(testcasesCreateUrl, testcasesCreateDisplay)
		testcasesLinks = message('testcases-link-display') .. ' ' .. makeToolbar(testcasesCreateLink)
	end
	local messageName
	if subjectSpace == 828 then
		messageName = 'experiment-blurb-module'
	else
		messageName = 'experiment-blurb-template'
	end
	return message(messageName, {sandboxLinks, testcasesLinks})
end

function p.makeCategoriesBlurb(args, env)
	--[[
	-- Generates the text &quot;Please add categories to the /doc subpage.&quot;
	-- @args - a table of arguments passed by the user
	-- @env - environment table containing title objects, etc., generated with p.getEnvironment
	-- Messages:
	-- 'doc-link-display' --&gt; '/doc'
	-- 'add-categories-blurb' --&gt; 'Please add categories to the $1 subpage.'
	--]]
	local docTitle = env.docTitle
	if not docTitle then
		return nil
	end
	local docPathLink = makeWikilink(docTitle.prefixedText, message('doc-link-display'))
	return message('add-categories-blurb', {docPathLink})
end

function p.makeSubpagesBlurb(args, env)
	--[[
	-- Generates the &quot;Subpages of this template&quot; link.
	-- @args - a table of arguments passed by the user
	-- @env - environment table containing title objects, etc., generated with p.getEnvironment
	
	-- Messages:
	-- 'template-pagetype' --&gt; 'template'
	-- 'module-pagetype' --&gt; 'module'
	-- 'default-pagetype' --&gt; 'page'
	-- 'subpages-link-display' --&gt; 'Subpages of this $1'
	--]]
	local subjectSpace = env.subjectSpace
	local templateTitle = env.templateTitle
	if not subjectSpace or not templateTitle then
		return nil
	end
	local pagetype
	if subjectSpace == 10 then
		pagetype = message('template-pagetype')
	elseif subjectSpace == 828 then
		pagetype = message('module-pagetype')
	else
		pagetype = message('default-pagetype')
	end
	local subpagesLink = makeWikilink(
		'Special:PrefixIndex/' .. templateTitle.prefixedText .. '/',
		message('subpages-link-display', {pagetype})
	)
	return message('subpages-blurb', {subpagesLink})
end

----------------------------------------------------------------------------
-- Tracking categories
----------------------------------------------------------------------------

function p.addTrackingCategories(env)
	--[[
	-- Check if {{documentation}} is transcluded on a /doc or /testcases page.
	-- @env - environment table containing title objects, etc., generated with p.getEnvironment
	
	-- Messages:
	-- 'display-strange-usage-category' --&gt; true
	-- 'doc-subpage' --&gt; 'doc'
	-- 'testcases-subpage' --&gt; 'testcases'
	-- 'strange-usage-category' --&gt; 'Wikipedia pages with strange ((documentation)) usage'
	-- 
	-- /testcases pages in the module namespace are not categorised, as they may have
	-- {{documentation}} transcluded automatically.
	--]]
	local title = env.title
	local subjectSpace = env.subjectSpace
	if not title or not subjectSpace then
		return nil
	end
	local subpage = title.subpageText
	local ret = ''
	if message('display-strange-usage-category', nil, 'boolean')
		and (
			subpage == message('doc-subpage')
			or subjectSpace ~= 828 and subpage == message('testcases-subpage')
		)
	then
		ret = ret .. makeCategoryLink(message('strange-usage-category'))
	end
	return ret
end

return p</text>
      <sha1>hhe6rl9gdvqywjk6r1tbi4ymwotbf24</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Documentation/config</title>
    <ns>828</ns>
    <id>64898</id>
    <revision>
      <id>706594</id>
      <parentid>502542</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T11:51:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="17433" xml:space="preserve">----------------------------------------------------------------------------------------------------
--
--                               Configuration for Module:Documentation
--
-- Here you can set the values of the parameters and messages used in Module:Documentation to
-- localise it to your wiki and your language. Unless specified otherwise, values given here
-- should be string values.
----------------------------------------------------------------------------------------------------

local cfg = {} -- Do not edit this line.

----------------------------------------------------------------------------------------------------
-- Protection template configuration
----------------------------------------------------------------------------------------------------

-- cfg['protection-reason-edit']
-- The protection reason for edit-protected templates to pass to
-- [[Module:Protection banner]].
cfg['protection-reason-edit'] = 'template'

--[[
----------------------------------------------------------------------------------------------------
-- Sandbox notice configuration
--
-- On sandbox pages the module can display a template notifying users that the current page is a
-- sandbox, and the location of test cases pages, etc. The module decides whether the page is a
-- sandbox or not based on the value of cfg['sandbox-subpage']. The following settings configure the
-- messages that the notices contains.
----------------------------------------------------------------------------------------------------
--]]

-- cfg['sandbox-notice-image']
-- The image displayed in the sandbox notice.
cfg['sandbox-notice-image'] = '[[File:Sandbox.svg|50px|alt=|link=]]'

--[[
-- cfg['sandbox-notice-pagetype-template']
-- cfg['sandbox-notice-pagetype-module']
-- cfg['sandbox-notice-pagetype-other']
-- The page type of the sandbox page. The message that is displayed depends on the current subject
-- namespace. This message is used in either cfg['sandbox-notice-blurb'] or
-- cfg['sandbox-notice-diff-blurb'].
--]]
cfg['sandbox-notice-pagetype-template'] = '[[Wikipedia:Template test cases|template sandbox]] page'
cfg['sandbox-notice-pagetype-module'] = '[[Wikipedia:Template test cases|module sandbox]] page'
cfg['sandbox-notice-pagetype-other'] = 'sandbox page'

--[[
-- cfg['sandbox-notice-blurb']
-- cfg['sandbox-notice-diff-blurb']
-- cfg['sandbox-notice-diff-display']
-- Either cfg['sandbox-notice-blurb'] or cfg['sandbox-notice-diff-blurb'] is the opening sentence
-- of the sandbox notice. The latter has a diff link, but the former does not. $1 is the page
-- type, which is either cfg['sandbox-notice-pagetype-template'],
-- cfg['sandbox-notice-pagetype-module'] or cfg['sandbox-notice-pagetype-other'] depending what
-- namespace we are in. $2 is a link to the main template page, and $3 is a diff link between
-- the sandbox and the main template. The display value of the diff link is set by 
-- cfg['sandbox-notice-compare-link-display'].
--]]
cfg['sandbox-notice-blurb'] = 'This is the $1 for $2.'
cfg['sandbox-notice-diff-blurb'] = 'This is the $1 for $2 ($3).'
cfg['sandbox-notice-compare-link-display'] = 'diff'

--[[
-- cfg['sandbox-notice-testcases-blurb']
-- cfg['sandbox-notice-testcases-link-display']
-- cfg['sandbox-notice-testcases-run-blurb']
-- cfg['sandbox-notice-testcases-run-link-display']
-- cfg['sandbox-notice-testcases-blurb'] is a sentence notifying the user that there is a test cases page
-- corresponding to this sandbox that they can edit. $1 is a link to the test cases page.
-- cfg['sandbox-notice-testcases-link-display'] is the display value for that link.
-- cfg['sandbox-notice-testcases-run-blurb'] is a sentence notifying the user that there is a test cases page
-- corresponding to this sandbox that they can edit, along with a link to run it. $1 is a link to the test
-- cases page, and $2 is a link to the page to run it.
-- cfg['sandbox-notice-testcases-run-link-display'] is the display value for the link to run the test
-- cases.
--]]
cfg['sandbox-notice-testcases-blurb'] = 'See also the companion subpage for $1.'
cfg['sandbox-notice-testcases-link-display'] = 'test cases'
cfg['sandbox-notice-testcases-run-blurb'] = 'See also the companion subpage for $1 ($2).'
cfg['sandbox-notice-testcases-run-link-display'] = 'run'

-- cfg['sandbox-category']
-- A category to add to all template sandboxes.
cfg['sandbox-category'] = 'Template sandboxes'

----------------------------------------------------------------------------------------------------
-- Start box configuration
----------------------------------------------------------------------------------------------------

-- cfg['documentation-icon-wikitext']
-- The wikitext for the icon shown at the top of the template.
cfg['documentation-icon-wikitext'] = '[[File:Test Template Info-Icon - Version (2).svg|50px|link=|alt=]]'

-- cfg['template-namespace-heading']
-- The heading shown in the template namespace.
cfg['template-namespace-heading'] = 'Template documentation'

-- cfg['module-namespace-heading']
-- The heading shown in the module namespace.
cfg['module-namespace-heading'] = 'Module documentation'

-- cfg['file-namespace-heading']
-- The heading shown in the file namespace.
cfg['file-namespace-heading'] = 'Summary'

-- cfg['other-namespaces-heading']
-- The heading shown in other namespaces.
cfg['other-namespaces-heading'] = 'Documentation'

-- cfg['view-link-display']
-- The text to display for &quot;view&quot; links.
cfg['view-link-display'] = 'view'

-- cfg['edit-link-display']
-- The text to display for &quot;edit&quot; links.
cfg['edit-link-display'] = 'edit'

-- cfg['history-link-display']
-- The text to display for &quot;history&quot; links.
cfg['history-link-display'] = 'history'

-- cfg['purge-link-display']
-- The text to display for &quot;purge&quot; links.
cfg['purge-link-display'] = 'purge'

-- cfg['create-link-display']
-- The text to display for &quot;create&quot; links.
cfg['create-link-display'] = 'create'

----------------------------------------------------------------------------------------------------
-- Link box (end box) configuration
----------------------------------------------------------------------------------------------------

-- cfg['transcluded-from-blurb']
-- Notice displayed when the docs are transcluded from another page. $1 is a wikilink to that page.
cfg['transcluded-from-blurb'] = 'The above [[Wikipedia:Template documentation|documentation]] is [[Help:Transclusion|transcluded]] from $1.'

--[[
-- cfg['create-module-doc-blurb']
-- Notice displayed in the module namespace when the documentation subpage does not exist.
-- $1 is a link to create the documentation page with the preload cfg['module-preload'] and the
-- display cfg['create-link-display'].
--]]
cfg['create-module-doc-blurb'] = 'You might want to $1 a documentation page for this [[Wikipedia:Lua|Scribunto module]].'

----------------------------------------------------------------------------------------------------
-- Experiment blurb configuration
----------------------------------------------------------------------------------------------------

--[[
-- cfg['experiment-blurb-template']
-- cfg['experiment-blurb-module']
-- The experiment blurb is the text inviting editors to experiment in sandbox and test cases pages.
-- It is only shown in the template and module namespaces. With the default English settings, it
-- might look like this:
--
-- Editors can experiment in this template's sandbox (edit | diff) and testcases (edit) pages.
--
-- In this example, &quot;sandbox&quot;, &quot;edit&quot;, &quot;diff&quot;, &quot;testcases&quot;, and &quot;edit&quot; would all be links.
--
-- There are two versions, cfg['experiment-blurb-template'] and cfg['experiment-blurb-module'], depending
-- on what namespace we are in.
-- 
-- Parameters:
--
-- $1 is a link to the sandbox page. If the sandbox exists, it is in the following format:
--
--     cfg['sandbox-link-display'] (cfg['sandbox-edit-link-display'] | cfg['compare-link-display'])
-- 
-- If the sandbox doesn't exist, it is in the format:
--
--     cfg['sandbox-link-display'] (cfg['sandbox-create-link-display'] | cfg['mirror-link-display'])
-- 
-- The link for cfg['sandbox-create-link-display'] link preloads the page with cfg['template-sandbox-preload']
-- or cfg['module-sandbox-preload'], depending on the current namespace. The link for cfg['mirror-link-display']
-- loads a default edit summary of cfg['mirror-edit-summary'].
--
-- $2 is a link to the test cases page. If the test cases page exists, it is in the following format:
--
--     cfg['testcases-link-display'] (cfg['testcases-edit-link-display'] | cfg['testcases-run-link-display'])
--
-- If the test cases page doesn't exist, it is in the format:
-- 
--     cfg['testcases-link-display'] (cfg['testcases-create-link-display'])
--
-- If the test cases page doesn't exist, the link for cfg['testcases-create-link-display'] preloads the
-- page with cfg['template-testcases-preload'] or cfg['module-testcases-preload'], depending on the current
-- namespace.
--]]
cfg['experiment-blurb-template'] = &quot;Editors can experiment in this template's $1 and $2 pages.&quot;
cfg['experiment-blurb-module'] = &quot;Editors can experiment in this module's $1 and $2 pages.&quot;

----------------------------------------------------------------------------------------------------
-- Sandbox link configuration
----------------------------------------------------------------------------------------------------

-- cfg['sandbox-subpage']
-- The name of the template subpage typically used for sandboxes.
cfg['sandbox-subpage'] = 'sandbox'

-- cfg['template-sandbox-preload']
-- Preload file for template sandbox pages.
cfg['template-sandbox-preload'] = 'Template:Documentation/preload-sandbox'

-- cfg['module-sandbox-preload']
-- Preload file for Lua module sandbox pages.
cfg['module-sandbox-preload'] = 'Template:Documentation/preload-module-sandbox'

-- cfg['sandbox-link-display']
-- The text to display for &quot;sandbox&quot; links.
cfg['sandbox-link-display'] = 'sandbox'

-- cfg['sandbox-edit-link-display']
-- The text to display for sandbox &quot;edit&quot; links.
cfg['sandbox-edit-link-display'] = 'edit'

-- cfg['sandbox-create-link-display']
-- The text to display for sandbox &quot;create&quot; links.
cfg['sandbox-create-link-display'] = 'create'

-- cfg['compare-link-display']
-- The text to display for &quot;compare&quot; links.
cfg['compare-link-display'] = 'diff'

-- cfg['mirror-edit-summary']
-- The default edit summary to use when a user clicks the &quot;mirror&quot; link. $1 is a wikilink to the
-- template page.
cfg['mirror-edit-summary'] = 'Create sandbox version of $1'

-- cfg['mirror-link-display']
-- The text to display for &quot;mirror&quot; links.
cfg['mirror-link-display'] = 'mirror'

-- cfg['mirror-link-preload']
-- The page to preload when a user clicks the &quot;mirror&quot; link.
cfg['mirror-link-preload'] = 'Template:Documentation/mirror'

----------------------------------------------------------------------------------------------------
-- Test cases link configuration
----------------------------------------------------------------------------------------------------

-- cfg['testcases-subpage']
-- The name of the template subpage typically used for test cases.
cfg['testcases-subpage'] = 'testcases'

-- cfg['template-testcases-preload']
-- Preload file for template test cases pages.
cfg['template-testcases-preload'] = 'Template:Documentation/preload-testcases'

-- cfg['module-testcases-preload']
-- Preload file for Lua module test cases pages.
cfg['module-testcases-preload'] = 'Template:Documentation/preload-module-testcases'

-- cfg['testcases-link-display']
-- The text to display for &quot;testcases&quot; links.
cfg['testcases-link-display'] = 'testcases'

-- cfg['testcases-edit-link-display']
-- The text to display for test cases &quot;edit&quot; links.
cfg['testcases-edit-link-display'] = 'edit'

-- cfg['testcases-run-link-display']
-- The text to display for test cases &quot;run&quot; links.
cfg['testcases-run-link-display'] = 'run'

-- cfg['testcases-create-link-display']
-- The text to display for test cases &quot;create&quot; links.
cfg['testcases-create-link-display'] = 'create'

----------------------------------------------------------------------------------------------------
-- Add categories blurb configuration
----------------------------------------------------------------------------------------------------

--[[
-- cfg['add-categories-blurb']
-- Text to direct users to add categories to the /doc subpage. Not used if the &quot;content&quot; or
-- &quot;docname fed&quot; arguments are set, as then it is not clear where to add the categories. $1 is a
-- link to the /doc subpage with a display value of cfg['doc-link-display'].
--]]
cfg['add-categories-blurb'] = 'Add categories to the $1 subpage.'

-- cfg['doc-link-display']
-- The text to display when linking to the /doc subpage.
cfg['doc-link-display'] = '/doc'

----------------------------------------------------------------------------------------------------
-- Subpages link configuration
----------------------------------------------------------------------------------------------------

--[[
-- cfg['subpages-blurb']
-- The &quot;Subpages of this template&quot; blurb. $1 is a link to the main template's subpages with a
-- display value of cfg['subpages-link-display']. In the English version this blurb is simply
-- the link followed by a period, and the link display provides the actual text.
--]]
cfg['subpages-blurb'] = '$1.'

--[[
-- cfg['subpages-link-display']
-- The text to display for the &quot;subpages of this page&quot; link. $1 is cfg['template-pagetype'],
-- cfg['module-pagetype'] or cfg['default-pagetype'], depending on whether the current page is in
-- the template namespace, the module namespace, or another namespace.
--]]
cfg['subpages-link-display'] = 'Subpages of this $1'

-- cfg['template-pagetype']
-- The pagetype to display for template pages.
cfg['template-pagetype'] = 'template'

-- cfg['module-pagetype']
-- The pagetype to display for Lua module pages.
cfg['module-pagetype'] = 'module'

-- cfg['default-pagetype']
-- The pagetype to display for pages other than templates or Lua modules.
cfg['default-pagetype'] = 'page'

----------------------------------------------------------------------------------------------------
-- Doc link configuration
----------------------------------------------------------------------------------------------------

-- cfg['doc-subpage']
-- The name of the subpage typically used for documentation pages.
cfg['doc-subpage'] = 'doc'

-- cfg['docpage-preload']
-- Preload file for template documentation pages in all namespaces.
cfg['docpage-preload'] = 'Template:Documentation/preload'

-- cfg['module-preload']
-- Preload file for Lua module documentation pages.
cfg['module-preload'] = 'Template:Documentation/preload-module-doc'

----------------------------------------------------------------------------------------------------
-- HTML and CSS configuration
----------------------------------------------------------------------------------------------------

-- cfg['templatestyles']
-- The name of the TemplateStyles page where CSS is kept.
-- Sandbox CSS will be at Module:Documentation/sandbox/styles.css when needed.
cfg['templatestyles'] = 'Module:Documentation/styles.css'

-- cfg['container']
-- Class which can be used to set flex or grid CSS on the
-- two child divs documentation and documentation-metadata
cfg['container'] = 'documentation-container'

-- cfg['main-div-classes']
-- Classes added to the main HTML &quot;div&quot; tag.
cfg['main-div-classes'] = 'documentation'

-- cfg['main-div-heading-class']
-- Class for the main heading for templates and modules and assoc. talk spaces
cfg['main-div-heading-class'] = 'documentation-heading'

-- cfg['start-box-class']
-- Class for the start box
cfg['start-box-class'] = 'documentation-startbox'

-- cfg['start-box-link-classes']
-- Classes used for the [view][edit][history] or [create] links in the start box.
-- mw-editsection-like is per [[Wikipedia:Village pump (technical)/Archive 117]]
cfg['start-box-link-classes'] = 'mw-editsection-like plainlinks'

-- cfg['end-box-class']
-- Class for the end box.
cfg['end-box-class'] = 'documentation-metadata'

-- cfg['end-box-plainlinks']
-- Plainlinks
cfg['end-box-plainlinks'] = 'plainlinks'

-- cfg['toolbar-class']
-- Class added for toolbar links.
cfg['toolbar-class'] = 'documentation-toolbar'

-- cfg['clear']
-- Just used to clear things.
cfg['clear'] = 'documentation-clear'


----------------------------------------------------------------------------------------------------
-- Tracking category configuration
----------------------------------------------------------------------------------------------------

-- cfg['display-strange-usage-category']
-- Set to true to enable output of cfg['strange-usage-category'] if the module is used on a /doc subpage
-- or a /testcases subpage. This should be a boolean value (either true or false).
cfg['display-strange-usage-category'] = true

-- cfg['strange-usage-category']
-- Category to output if cfg['display-strange-usage-category'] is set to true and the module is used on a
-- /doc subpage or a /testcases subpage.
cfg['strange-usage-category'] = 'Wikipedia pages with strange ((documentation)) usage'

--[[
----------------------------------------------------------------------------------------------------
-- End configuration
--
-- Don't edit anything below this line.
----------------------------------------------------------------------------------------------------
--]]

return cfg</text>
      <sha1>da6pt1lzpy4z0skaztwblaqnfhizyf7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Рамзан Кадыров</title>
    <ns>0</ns>
    <id>71681</id>
    <revision>
      <id>706580</id>
      <parentid>703556</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T09:37:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>46.204.44.37</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="474" xml:space="preserve">[[Файл: Gartenzwerg Laibaroes.jpg |thumb|Рамзан Кадыров (2014)]]
'''Рамзан Ахмадович Кадыров''' (чеч. Къадар Ахьмат-кlант Рамзан, 1976 оны 10 сарын 5 төрсөн) нь [[Бүгд Найрамдах Чечень Улс]]ын ерөнхийлөгч юм.

{{DEFAULTSORT:Кадыров, Рамзан}}
[[Ангилал:1976 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Чеченийн ерөнхийлөгч]]</text>
      <sha1>204tdibrojnfg4z4cddy57dcuicbqk5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гэнэнпил хатан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>75600</id>
    <revision>
      <id>706550</id>
      <parentid>701231</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T05:49:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2091" xml:space="preserve">{{хянах}}
[[File:Mongolian lady.jpg|thumb|right|Гэнэнпил хатан (1923)]]
Богд хааны сүүлчийн хатан Наваанлувсангийн Гэнэнпил /1905-1938/

Гоо үзэсгэлэн төгс энэ бүсгүйг Богд хаантан 17 тэмээ ачаатай нутагт нь буцаасан гэдэг. Тэрбээр өөрийн дурлалт залуу Даншигийн начин Лувсандамбатайгаа ханилж дөрвөн хүүхэдийн ээж аав болон амьдарч байлаа. Гэвч хэлмэгдүүлэлтийн хар шуурга эрхэм хүнийг тойрч гараагүй юм. Богдын хатан хэмээгдэж явсаныхаа төлөө хэд хэдэн удаа хөрөнгөө хураалгаж, чанга хатуу эрүү шүүлтийг туулж эцэст нь 1938 онд таван сартай жирэмсэн байхдаа буудуулж нас эцэслэсэн гашуун түүхтэй хүн. Богдын хатнаар өргөгдөөд явсны нь дараа сүйт хархүү Лувсандамба нь хайртай бүсгүйнхээ араас Их хүрээ орж даншигт барилдаж начин цол хүртэж байсан гэдэг. Сүүлд Гэнэнпил хатныг төрхөмдөө ирэхэд нь ханилж суусан юм билээ. Лувсандамба бол бас л ялгаагүй [[Халх|халхын]] сайхан эрсийн нэг. Эдгээр хүмүүсийн хайр дурлал, хувь тавилан, намтар түүх он цагийн эрхээр мартагдсаар байна. 

[[Ангилал:Төрийн эсвэл засгийн газрын тэргүүний гэр бүлийн хүн]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]]
[[Ангилал:Монголын хааны хатан]]
[[Ангилал:1905 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1938 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>mnyu2z8ycnlp3uj92rpceoa17oqq7sn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>82826</id>
    <revision>
      <id>706483</id>
      <parentid>696491</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T20:42:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.146</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5154" xml:space="preserve">'''Зүүн хязгаарыг тохинуулсан'''- [[Ардын хувьсгал]]ын үед [[1921 он]]ы сүүлийн хагас жилд [[Дорнод аймаг|Монгол орны дорнод хэсэг]]т [[Цагаан хөдөлгөөн|цагаантан]], хятадын [[Дундад Иргэн Улс|гамин]] цэргийн эсрэг ардын журамт цэргийн хийсэн [[байлдааны ажиллагаа]]г хэлдэг байна.
Зүүн хязгаарыг чөлөөлөх  байлдааны үйл ажиллагаа [[1921 он]]ы [[7 дугаар сар]]ын эцсээр [[Дарьганга|Дарьганг]]ын Молцог элсний чиглэлээр довтолсон [[Жодовжав]] амбаны цэргийг эсэргүүцэн цохих явдлаар эхэлжээ. Энэ тулалдаанд [[хятад]]ын 1000 орчим [[цэрэг]]тэй [[Магсаржавын Дугаржав]], [[Гончигийн Бумцэнд]] нарын анги тулгаран байлдаж, бут цохин хятадын үлдэгдэл цэргийг Монгол [[улсын хил]]ээс хөөн гаргажээ. Улмаар М. Дугаржав, Г. Бумцэнд нарын цэрэг 8 дугаар сарын сарын туршид [[Шаравын Найданжав|Найдан ван]]гийн 600 гаруй цэрэгтэй байлдаж, [[цуврал тулаан]]уудыг хийж, тухай бүр бут цохисон байна. Хамгийн сүүлд улсын хилийн орчим байх [[Шивээлж уул]]анд болсон ширүүн байлдааны эцэст Найдан ван, 30 орчим цэргийн хамт хил даван зугатжээ. Тухайн үедээ хүндхэн сорилт байсан Найдан вангийн цэргийг дарсны дараагаар цэрэг ардын дунд [[Улаан туг]] хэмээх дуу гарчээ. Учир нь Найдан вангийн удирдсан [[Цахар муж|цахар]] цэрэг нь [[таван замын байлдаан]]ы үеэс тулалдаанд оролцож, туршлага суусан цэргүүд байсан байна. Энэ завсар 1921 оны 7 дугаар сарын 17-нд Дорнод хязгаарын гол төв [[Сан бэйсийн хүрээ]]г [[АДБНУ]]-ын цэрэг, монгол цэргийн хамт эзэлсэн байна. [[Дорнод хязгаар]]ыг тохинуулах явцад М.Дугаржав, Г. Бумцэнд нар [[Жигмэд Жамбалон]]ы цөөн цэргийг устгаж, улмаар Жамбалоныг өөрийг нь олзлон [[Нийслэл Хүрээ]]нд хучглан хүргүүлсэн байна.  1921 оны 9 дүгээр сараас М. Дугаржав, Г. Бумцэнд нарын удирдсан анги цагаантны үлдэгдлүүдийг бут цохих тэмцлээ эхэлжээ. Тэд, [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон]]ы [[Азийн морин дивиз]]ийн үлдэгдэл болох Островский, [[Хоботов]] нарын цэргийн ангиудтай тулгарсан байлдаан хийгээгүй бөгөөд тэдгээр цагаантаны бүлэглэлүүд [[Манжуур]] луу гарсан байна. Харин энд тэнд хэсэг бүлгээр явсан жижиг ангиудыг [[Гомбо-Идшин гүн]]гийн цэрэг 10 дугаар сарын турш байлдан сөнөөв. Мөн түүнчлэн АДБНУ-ын цэрэгтэй хүч хавсран [[Галинов]], [[Туванов]], [[Жданов]], [[Эпов]] нарын цагаантны отрядуудыг бут цохижээ. Ийнхүү 1921 оны 7 дугаар сарын эцсээ10 дугаар сарын эцэс хүртэл Монголын дорнот хязгаарыг чөлөөлөх тэмцэл өрнөж, энэхүү байлдааны ажиллагааны дүнд тус улсын дорнод хилийн аюулгүй байдлыг хангах нөхцөл бүрдсэн байна.

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын ардын нам]]
* [[Баруун замын цэргийн чөлөөлөх байлдаанууд]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Цагаантны үлдэгдэлтэй тэмцсэн нь]]
* [[Дамдины Сүхбаатар]]
* [[Ц.Хасбаатар]]

==Эшлэл==
==Гадаад холбоос==
*[http://www.sonin.mn/news/culture/21813 Хүч тэнцвэргүй байлдаан байсан юм]
*[https://news.mn/r/622480/ Баруун-Уртын чимэг Егүзэр хутагт]

[[Ангилал:Ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Байлдаан]]
[[Ангилал:Тулалдаан]]</text>
      <sha1>m9qluj66r47kri1l266c2llsv6qohuu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эрдэнэхүүгийн Мөнхжаргал</title>
    <ns>0</ns>
    <id>89466</id>
    <revision>
      <id>706563</id>
      <parentid>706213</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T08:11:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.229.123.236</ip>
      </contributor>
      <comment>цол i'm add his new title</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1936" xml:space="preserve">{{Хүчитбөх
| зураг         = 
|бүтэннэр       = Эрдэнэхүүгийн Мөнхжаргал
|төрсөнон       = {{birth date and age|mf=yes|1996|5|31}}
|төрсөнгазар    = [[Монгол улс|Монгол]] улс
|бөхийнцол      = '''[[Аймгийн арслан]]'''
|дуурьсгал      = Дууддаг нутаг
|дуурьсгасан    = [[Архангай аймаг|Архангай]] аймгийн&lt;br&gt;[[Хотонт сум|Хотонт]] сум
|цолахисанон    = байна
|цол1           = Аймгийн арслан
|цолон1         = 2022
|цол2           = Аймгийн заан
|цолон2         = 2019
|үзүүрлэсэн     = 
|шөвгөрсөн      = 
|үнэнөдөр       = Барилдааны амжилтыг [https://www.devjee.mn/w/-KiZYUXKiMMExoJ2HDmt devjee.mn] цахим хаягийн
                  2022-7-24-ний өдрийн
|жинөндөр=128 кг 180 см|төрсөнөдөр=}}

'''Эрдэнэхүүгийн Мөнхжаргал''' нь [[Архангай аймаг|Архангай]] аймгийн [[Хотонт сум|Хотонт]] сумын харьяат. [[Үндэсний бөх]]&lt;nowiki/&gt;ийн аймгийн арслан цолтой бөх.

== Амжилт ==

==== Улсын наадмын дэвжээнд ====

==== Аймгийн наадмын дэвжээнд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!Амжилт
!Бөхийн тоо
|-
!2019
|Дархан-Уул аймгийн баяр наадамд аймгийн өлзийт начин Э.Төгөлдөрт өвдөг шороодон үзүүрлэж &quot; Аймгийн заан &quot; цол хүртсэн.
!256
|-
!2022
|Багахангай дүүргийн баяр наадамд аймгийн арслан Б.Очирхүүгээр 7 даван түрүүлж &quot;Аймгийн арслан&quot; цол хүртсэн. 
!128
|}</text>
      <sha1>d7lstzzk0plrvvcu6ijernt0hfuoc7l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зөвлөлт-Японы хилийн мөргөлдөөнүүд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>92309</id>
    <revision>
      <id>706484</id>
      <parentid>693691</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T20:49:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.160</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3063" xml:space="preserve">Зөвлөлт-Японы хилийн дайн ([[Орос хэл]]:Советско-Японские Пограничные Конфлиты; [[Япон хэл]]:日ソ国境戦战争) нь олон улсын харилцааны түүхийн нэг онцлог сэдэв юм. Учир нь түүхийн хөгжлийн явцад  Монгол [[Манж-го]] хоёр нь усан болон хуурай газраар 2 удаа хил залгасан түүхтэй билээ. ХХ зууны 30-д оноос эхлэн Японы эзэнт гүрний хил хязгаараа тэлэх бодлогын дагуу японы эзэн хааны арми Манжуур буюу зүүн хойд хятадыг эзэлсэнээр Монгол япон хоёр хуурай газраар шууд хил залгасан хөршүүд болсон юм. 3.1.1932-9.16.1939 оны хооронд [[БНМАУ]] болон Японы эзэнт гүрэн нь хуурай газраар хил залгасан хөршүүд байсан бөгөөөд дэлхийн хоёрдугаар дайнд япон ялагдан азийн эх газарт эзэлсэн газар нутгаа алдсанаар зөвхөн арлын улс болсон. БНМАУ буюу Монгол улс японтой хил залгаж байсан тэр жилүүдэд Монгол улсын дорнод хил хязгаарын хэмжээнд японы талаас байнгын зэвсэгт халдлагыг зохион байгуулж байсан бөгөөд зарим нэг тохиолдолд энэ нь хилийн томоохон мөргөлдөөн буюу орон нутгийн хэмжээний дайн болж хувирч байсан түүхтэй. ҮҮний сонгдог жишээ нь Халхын голын байлдаан буюу зарлаагүй дайны оршил байжээ.

== Мөн үзэх ==
*[[Халхын сүмийн мөргөлдөөн]]
*[[Булан дэрсний хилийн тулгаралт]]
*[[Адаг дулааны мөргөлдөөн]]
*[[Хасан нуурын мөргөлдөөн]]
*[[Халхын голын байлдаан]]
*[[Манжуурын бага хурал]]
*[[Монгол-Зөвлөлтийн харилцан туслалцах протокол]]

[[Ангилал:ЗХУ-ын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Японы Хаант Улсын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:20-р зууны дайн]]
[[Ангилал:Азийн дайн]]
[[Ангилал:Дайн хоорондын үе]]
[[Ангилал:ЗХУ-Японы харилцаа]]
[[Ангилал:Манж-го]]
[[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]]
[[Ангилал:1938 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1939 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]]</text>
      <sha1>ikif061i25nlr0voltq7j09zjx41oh9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706485</id>
      <parentid>706484</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T20:50:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.160</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3060" xml:space="preserve">Зөвлөлт-Японы хилийн дайн ([[Орос хэл]]:Советско-Японские Пограничные Конфлиты; [[Япон хэл]]:日ソ国境紛争) нь олон улсын харилцааны түүхийн нэг онцлог сэдэв юм. Учир нь түүхийн хөгжлийн явцад  Монгол [[Манж-го]] хоёр нь усан болон хуурай газраар 2 удаа хил залгасан түүхтэй билээ. ХХ зууны 30-д оноос эхлэн Японы эзэнт гүрний хил хязгаараа тэлэх бодлогын дагуу японы эзэн хааны арми Манжуур буюу зүүн хойд хятадыг эзэлсэнээр Монгол япон хоёр хуурай газраар шууд хил залгасан хөршүүд болсон юм. 3.1.1932-9.16.1939 оны хооронд [[БНМАУ]] болон Японы эзэнт гүрэн нь хуурай газраар хил залгасан хөршүүд байсан бөгөөөд дэлхийн хоёрдугаар дайнд япон ялагдан азийн эх газарт эзэлсэн газар нутгаа алдсанаар зөвхөн арлын улс болсон. БНМАУ буюу Монгол улс японтой хил залгаж байсан тэр жилүүдэд Монгол улсын дорнод хил хязгаарын хэмжээнд японы талаас байнгын зэвсэгт халдлагыг зохион байгуулж байсан бөгөөд зарим нэг тохиолдолд энэ нь хилийн томоохон мөргөлдөөн буюу орон нутгийн хэмжээний дайн болж хувирч байсан түүхтэй. ҮҮний сонгдог жишээ нь Халхын голын байлдаан буюу зарлаагүй дайны оршил байжээ.

== Мөн үзэх ==
*[[Халхын сүмийн мөргөлдөөн]]
*[[Булан дэрсний хилийн тулгаралт]]
*[[Адаг дулааны мөргөлдөөн]]
*[[Хасан нуурын мөргөлдөөн]]
*[[Халхын голын байлдаан]]
*[[Манжуурын бага хурал]]
*[[Монгол-Зөвлөлтийн харилцан туслалцах протокол]]

[[Ангилал:ЗХУ-ын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Японы Хаант Улсын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:20-р зууны дайн]]
[[Ангилал:Азийн дайн]]
[[Ангилал:Дайн хоорондын үе]]
[[Ангилал:ЗХУ-Японы харилцаа]]
[[Ангилал:Манж-го]]
[[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]]
[[Ангилал:1938 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:1939 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]]</text>
      <sha1>sfzs8txllpyaekzzcsiwov4hchz7403</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дондогдулам хатан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>93602</id>
    <revision>
      <id>706549</id>
      <parentid>656852</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T05:48:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>45.58.41.63</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15693" xml:space="preserve">{{хянах}}

[[Файл:Tsendiin Dondogdulam.jpg|thumb]]
Цэндийн Дондогдулам (1874-1923) [[Сэцэн хан аймаг|Сэцэн хан аймгийн]] Хөвчийн Жонон бэйсийн хошуунд мэндэлсэн. Жонон Бэйс Сангилагдоржийн хатны шадар албат, аягач явсан бөгөөд 1896 онд VIII Богдыг Амарбаясгалант хийдэд заларч, Өндөр гэгээний тугдам шарилд мөргөл үйлдэхээр явахад анх учирсан хэмээдэг. Энэ бүсгүй зургаан мэдэрхүй төгс, эрдэм чадал өндөр, ёслол журамтай хийгээд далдийн мэдэл гүнзгийн учир “увшинз” сахил хүртээж VIII Богд түүнийг өөрийн шадар болгожээ. Ингэснээр сая Богдын ордонд амьдрах эрхтэй болов.Тухайн үед Богд шашны тэргүүн тул тэд шууд олны өмнө илээр ханилж болохгүй байлаа. 1902 он гэхэд Дондогдулам хатан Богдын ордонд ирсэн бололтой байдаг. Мөн 1903 он буюу XV жарны харагчин туулай жил [[Их хүрээ|Их хүрээн]]ий хамгийн отгон буюу 30 дахь аймаг болох Эх дагины аймгийг Дондогдуламд зориулан үүсгэн байгуулсан. Эдгээр үйл явлуудын дүнд ([[Цагаан дарь эх]]) Дондогдуламын нэр хүнд ихэд өсч, бэхжих болсон байна.

Дээр дурдсан Эх дагины аймгийн хурал номын үйл ажиллагаа 1938 онд хаагдсан. Гол ядам нь Жэдор, Жүдэн-ээ, гол сахиус нь Жамсран. Эх дагины аймагт Жавзандамба хутагт , Эх дагина, Ялгуусан номун хан, Жиулай хамба, Чин ван да лам Цэрэнчимэд, Дашдэндэв нар аймаглаж байсан тул Өндөр гэгээний сүм, баруун лавран, хөх торгон тугдам зэрэг ёслол хүндэтгэлийн зориулалт бүхий газрууд байрлаж байжээ. Эх дагины аймагт их жас, өндөр гэгээний жас, Шамбалын жасууд ажиллаж байжээ. Аймгийн Товхан ба Эвийн газрууд нь [[Жавзандамба хутагт]]ын шавиас Эх дагины буюу Ачлалт ноён хутагтын 2 отог бүхлээрээ, Сэцэн хан аймгаас Жонон вангийн хошууд орж байв. Эх дагины аймаг хамгийн сүүлд байгуулагдсан хэдий ч 1920-иод оны орчим хүрээний хамгийн их ламтай, 4 том аймгийн нэг болтлоо өргөжсөн байдаг. Их хүрээнд 1000 ламтай аймаг 4 байжээ. Энэ нь: 1. Шүтээний аймаг, 2. Сангай аймаг, 3. Зоогой аймаг, 4. Эх дагины аймаг эдгээр болно. Мөн Эрх цагаан дара өргөмжлөгдсөнөөс хойш Хүрээний аймгууд, сүм, хийдийн газруудын хойморт Богдод зориулан тусгайлан зассан суудлын дэргэд Дондогдулам хатанд зориулсан суудлыг нэмж байрлуулах болсон. Тэрбээр насан багаас гэрийн сургуулиар жод лүйжингийн сургуульд сайтар суралцсан төдийгүй, Говийн догшин ноён хутагтын их, бага жүд, Хүүхэн хутагтын жүдийг уянгалаг сайхан хоолойгоор уншдаг байв. Энэ үед Сэцэн ханы нутаг болон Халх нийт даяар жодын ёс хүчтэй дэлгэрч, эмэгтэйчүүд бурхны ном сургууль идэвхитэй хийх болсон байна. Жавзандамбын шашин буюу Монголын бурхны шашин Төвдийн бурхны шашнаас ч өндөр хэмжээнд хүрч, Их хүрээний сургуулиудын нэр цуу тод сонсогдох болсон үе.

Улсын эх дагина Дондогдулам нь “Шашин төрийг хослон өрнүүлэгч улсын эх дагины тамга” гэсэн тамга барьж хэрэг шийтгэж байжээ. “Шашин төрийг хослон өрнүүлэгч улсын эх дагины” тамгыг Сэцэн хан аймгийн уран дархан Барайшир ван урласан гэдэг. Дархан Барайшир нь Гэрсэнз жалайр хун тайжийн залгамжир, тэрбээр, Богдын алтан тамга, яамдын тамга зэрэг, олон тамгыг урласан учир зарлигаар түшээ гүн, үе улиран бэйлийн зэргээр шагнагдаж байжээ. Эх дагинын тамга нь 11,3 х 11, 3 см харьцаатай, дөрвөн кг жинтэй мөнгөн тамга болно.

Сүүлд Сандоо амбан Их хүрээнд ирсний хойно Богдод бараалхжээ. Богд их дагины хамт хүлээн авав. Манжийн эзэн хааны бие төлөөлөгч, амбан сайдад Богд мэхийн ёсолсонд, Эх дагина хүндэтгэл үзүүлээгүй байна. Үүнийг VIII Богд Сандоод “Энэ хүн миний хатан тул танд ёслохгүй байж болно” хэмээн тайлбарласанд, Сандоо амбан “Хутагт хүн эхнэр авах ёсгүй хэмээн сүрхий донгодсон байдаг. Улмаар 1911 оны 12 сарын 29-ний өдөр VIII Богдыг хаан ширээнд Цагаан дарийг Улсын эх дагинад өргөмжилсөн нь албан ёсоор хатан хаан өргөмжилсөн явдал байлаа.

Туул гол дахь Богд хааны “Хайлаастын сүм ордон гэдэг том жижиг өргөө, тугдамууд, асар, майхан, гэрүүд болон давхар өндөр дүнз модон орос маягийн байшин, лаврин хайлаас мод бургас, бургас цэцэрлэгийг аятайхан тарьж засаж байрлуулсан зэрэг тусгай томхон хашаатай зуны ордон байсан. Энд ясли, цэцэрлэгийн насны хүүхэд саатуулдаг газар байсан юм. Энэ хүүхдүүдийг Богд хааных бусдаас үрчилж авдаг зарим нь хүүхдээ Богдод аваачиж өргөдөг байсан гэдэг бөгөөд тэр үед зарим хүмүүс үр хүүхдээ өсгөж тэжээж чадахгүй буюу элдэв бусад шалтгаанаар ялангуяа олон хүмүүс цуглардаг мөргөл, эргэлийн газар хүрд, чулуун бурхан дээр хүүхдээ тавьчихдаг явдал байсан юм. Богд хааныд олон хүүхэд байсан, зарим мэдээллээр 200-300 хүүхэд ч байсан гэдэг. Хүүхэд үрчилж, тэжээж байсан энэ үйл явдал Дондогдулам хатны санаачилга болон дэмжлэгтэйгээр явагдсан гэдгийг үгүйсгэх аргагүй бөгөөд Эх дагиныг өргөмөл хүүхдүүд нь алиа хэмээн нэрийддэг байжээ. Эх дагины асарч байсан хүүхдүүдээс Ламьяа, Чин бишрэлт лам, Ялгуусан лам, Эрэнням, Мөрдорж зэрэг хүүхдийн нэр тодорхой, тэдний татуулсан гэрэл зургууд ч гадуур хувь хүмүүсийн цулуулга болоод тус музейд хадгалагдаж байна. Хүүхэд саатуулдаг тэр газар нь өдгөө Хайстай лаврин ордноос үлдэж хоцорсон хуучны 4 барилгын нэг бөгөөд уг байранд Цагдаагийн газрын хүүхдийн хаяг тогтоох төв үйл ажиллагаа явуулдаг бөгөөд хүүхдэд ээлтэй газар хэмээдэг. Мөн Богд хааны ордон музейд хадгалагдаж буй Марзан Шаравын “Хайстай лаврин” хэмээх зурагт Ламьяагийн тоглодог байсан гэх эмээл тохож тэргэнд хөллөсөн ямаануудыг дүрсэлсэн байдаг.

Хайстай лаврин ордноос үлдсэн дээрх 4 барилгын нэг нь Эх дагины номын сан байсан гэх барилга бөгөөд одоо Удирдлагын академийн харьяанд байдаг. Одоогоор эдгээр 4 барилгын байршил болон өмчлөлийг тогтоож, хамгаалалтанд авах талаар Богд хааны ордон музейн захиргаа идэвхитэй хөөцөлдөн шийдвэрлэх шатандаа явж байна.

Бүгд ерөнхийлөн захирах сайд Т.Намнансүрэнгийн тушаалаар хотлыг баясгагч дагина Дондогдуламд 100 лан мөнгөний шагнал олгох болж Богдын ордны дэргэдэх Сангай аймаг гэж нэрлэгдддэг уран хатгамалчин, барималчин, дархан, гуталчин, зэрэг 120 гаруй урчуудын хэргийг эрхлэн ажиллуулах болов гэсэн мэдээ байдаг. Чингэснээр олон зуун жил шашны статустай явж ирсэн ордны урлагт “иргэний” чиг хандлага нэмэн оруулсан шинэчлэгч нэгэн юм. Эл ордны урлаачдын бүтээж туурвисан эд өлгө, шашин, урлагийн дурсгалаас одооч Богд хааны ордон музейд хадгалагдан үлдсэн нь олны нүдийг баясгасаар байна. Энэ “хатан эрдэнэ” болсон их хүмүүний зам мөр болоод үйл хэрэг нь арван зүгтээ дэлгэрч тухайн үеийн нийгмийн нэгэн томоохон төлөөлөл болж байлаа. “Эзний нүүрээр ирж, эзэгтэйн нүүрээр буцдаг” гэгчээр Монголд ирсэн жуулчид ч энэ хүнийг ам булаалдан магтсан байдаг нь ийм учиртай.

Монгол дахь оросын бүрэн эрхт төлөөлөгч 1913 оны 4 дүгээр сарын 4-ний өдрийн тэмдэглэлдээ “Монголчууд Богдыг ямар их дээдлэн шүтдэг нь иймэрхүү ёслолын үед онцгой тод харагдана. Тэд Хутагтыг биелэсэн бурхан, амьд хувилгаан хэмээн мухар сохроор итгэн итгэн биширдэг байна. Хатан, өөрөөр хэлбэл эхнэртэй байгаад нь хэн ч үл унтууцна. Хутагт амилсан бурхан мөн юм бол яагаад эхнэр авсан юм бэ? гэж нэг ноёноос намайг асуухад Эх дагина зүгээр л байгаа юм шиг харагддаг, эгэл жирийн усан нүд, цусан зүрхтэй хүнд л тэрээр үзэгддэг болохоос үнэн хэрэгтээ байхгүй гэж тэрээр тайлбарлалаа” [Иван Яковлевич Коростовец 2013] гэсэн нь бий. Эл хариулт бол өөр соёлтой, өөр шашинтай харийн хүнд Богд хатантай байгаа явдлыг үл буруутгаж буйгаа илэрхийлсэн байдаг.

Эх дагина “торгонд хөлбөрч, тосонд умбасан” хатан дээдсийн хуурмаг ямбанд автсан хүн биш байлаа . Моринд эрэмгий, мэргэн буудагч, оёдол үйлэнд уран, шашин номд ачлалтай жирийн монгол эмэгтэй хүн шиг, сайн эхнэр шиг амьдарч байлаа. Дондогдулам хатан 1902 онд ордонд ирсэн хэмээн үзвэл Богд хаантай хорин нэгэн жил ханилан суужээ. 1923 оны нэгдүгээр сарын 2-нд Дондогдуламын бие чилээрхэхэд оточ маарамба, лам цорж нар сайн бүхнийг хүртээж аврал гүрэм айлдсан боловч илаарь болгож чадсангүй. Мөн сарын 13-наас 14-ний тахиа цагт ертөнцөөс халин, ихээхэн уй гашуу, ёс төртэйгөөр шарилыг нь хайлуулж, одоогийн Улаанбаатар хотын хойно орших Шарга Морьтын амны хойд энгэрт оршуулжээ. Хатны шарилыг тээж хүргэсэн 9 шарга морийг тэнд нь сэтэрлэн тавьснаар тэр амыг Шарга морьт хэмээн нэрийдэх болсон ажгуу. Зөвлөлтийн Сибирьт суугаа Германы консулаас Гадаад явдлын яамандаа явуулсан бичигт: “ухаантай, арга зальтай энэ хатагтай ертөнцийн мөнх бусыг үзсэнээр Богдын ар талын нөлөө эрс багассан” хэмээн тэмдэглэжээ. Доктор профессор С.Дулам бичихдээ Энэ бол Эх дагинын талаар ойрынхон төдийгүй холынхон зэгсэн эерэг сайн үнэлгээтэй байсныг илтгэж байна. [C.Дулам 2013] хэмээсэн бол академич Ж.Болдбаатар “намар бугын амийг согоо нь авч явдаг” хэмээх ардын цэцэн үгнээс ч, монгол хатад төрийн жолооноос нь эс ч, цулбуураас нь барилцаж ирсэн түүхэн уламжлалтай гэсэн байна [Ж.Болдбаатар 2010]. Ийнхүү эх дагина таалал төгсснөөс төд удалгүй Богд хааны бие чилээрхэх болсон юм.

[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]]
[[Ангилал:Монголын хааны хатан]]</text>
      <sha1>6g591lj806mwnbdoo3200fq1fykrkj9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Максим Кац</title>
    <ns>0</ns>
    <id>109793</id>
    <revision>
      <id>706544</id>
      <parentid>686025</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T04:09:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <comment>/* Ном */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27643" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан
|honorific-suffix =
|name         = Максим Евгеньевич Кац
|image        = Maxim_Katz_4.jpg
|caption      = 
|office1      = [[File:White_ribbon.svg|left|21px]] Оросын сөрөг хүчний зохицуулах
[[File:Flag_of_Russia.svg|right|24px]] &lt;/br&gt; зөвлөлийн гишүүн
|term_start1  = 2012 оны 10 сарын 22
|term_end1    = 2013 оны 5 сарын 27
|office2      = [[File:Coat_of_Arms_of_Schukino_(municipality_in_Moscow)_proposal_(2003).png|left|21px]] [[Москва|Москва хотын]] [[Щукино (дүүрэг)|Щукино дүүргийн]] [[File:Flag_of_Schukino_(municipality_in_Moscow).png|right|24px]] &lt;/br&gt; хотын хурлын төлөөлөгч
|term_start2  = 2012 оны 3 сарын 4
|term_end2    = 2016 оны 9 сарын 18
|birth_date   = {{birth date and age|1984|12|23}}
|birth_place  = [[Москва]], [[ЗХУ]]
|death_date   = 
|death_place  =
|party        = [[File:Логотип Яблоко маленький прозрачный.svg|18px]] [[Яблоко]] &lt;small&gt;(2016—2020)&lt;/small&gt;
|alma_mater   = [[Глазгогийн Их Сургууль]]
|profession   = хот төлөвлөлт, төрийн захиргаа
|occupation   = [[Хотын төслүүд]] (2012 оноос) &lt;/br&gt; [[Москва|Москва хотын]] [[Щукино (дүүрэг)|Щукино дүүргийн]] 3-р хотын хурлын төлөөлөгч (2016-2020)
|spouse       = Екатерина Патюлина
|data1        = Оросын спорт покерын аварга (2007) &lt;/br&gt; Чивнингийн тэтгэлэг (2016) &lt;/br&gt; [[Файл:YouTube Silver Play Button 2.svg|35px]]
|blank1       = Шагнал
|awards       = 
|website      = [http://maxkatz.ru/ maxkatz.ru]
}}

'''Макси́м Евге́ньевич Кац''' ([[1984 он|1984 оны]] [[12 сарын 23|12 сарын 23-нд]] төрсөн) — нь [[Оросын Холбооны Улс|Оросын]] [[улс төр]], нийгмийн зүтгэлтэн, «Хотын төслүүд» сангийн үүсгэн байгуулагч ба захирал, [[YouTube]] дээрх Максим Кац нэртэй сувгийн зохиогч, спорт покерын [[Оросын Холбооны Улс|Оросын]] аварга, «Яблоко» намаас [[Москва|Москва хотын]] Щукино дүүргийн хотын захиргааны төлөөлөгч асан.

== Намтар ==
Максим Кац [[Москва|Москва хотод]] төрсөн. Түүнийг найман настай байхад гэр бүл нь [[Израил]] руу нүүжээ. Максим [[Израил|Израилд]] [[Давид Бен-Гурион|Давид Бен-Гурионы]] нэрэмжит сургуульд сурч байсан гэж мэдээлсэн&lt;ref&gt;{{YouTube|ru5mY0qCRBM|Максим Кац, Яаж Израил улс үүссэн бэ, 16.10.2020.|start=39s}}&lt;/ref&gt;. Тэрээр 17 настайдаа [[Оросын Холбооны Улс|Орос]] руу буцаж ирсэн бөгөөд [[Израил|Израилын]] иргэншил аваагүй&lt;ref&gt;[https://jewish.ru/ru/news/articles/168871/ Представитель Максима Каца опроверг наличие у него израильского гражданства] // 10.09.2014&lt;/ref&gt;. Кац цэргийн алба хааж байгаагүй гэж ярилцлага өгөхдөө мэдэгдэж байв&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;[https://echo.msk.ru/programs/razbor_poleta/1299334-echo/ Максим Кац — Разбор полета — Эхо Москвы] // 14.04.2014&lt;/ref&gt;. [[2012 он|2012 онд]] тэрбээр &quot;Комсомольская правда&quot; радиод өгсөн ярилцлагадаа [[Оросын Холбооны Улс|Оросын]] гурван их сургуульд сурч байсан боловч боловсролын чанарт сэтгэл дундуур байсан тул сургуулиа төгсөөгүй орхиж байсан гэж хэлсэн. Дараагаар Кац өөрийн зардлаар хувийн хичээл заалгахаар [[Дани]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ-ын]] хот төлөвлөгчид дээр очиж байсан&lt;ref name=&quot;kp-9670&quot;&gt;{{cite web|author=Михаил Антонов|url=https://www.spb.kp.ru/radio/26511/3423049/|title=Максим Кац: «Образование в России — это какое-то лицемерие. Одни делают вид, что учат, другие — что учатся...»|lang=ru|website=[[Комсомольская правда]]|date=2012-07-18|accessdate=2020-11-17|deadlink=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200616171851/https://www.spb.kp.ru/radio/26511/3423049/|archivedate=2020-06-16}}&lt;/ref&gt;.

Максим [[Оросын Холбооны Улс|Орос]] руу буцаж ирээд [[Москва|Москвагийн]] казинод покер тоглож, WSOP-ын No-Limit Hold'em ангилалд түрүүлэв&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.wsop.com/players/profile/?playerid=58763|title=MAX KATZ {{!}} UNITED STATES {{!}} WSOP.com|publisher=www.wsop.com|accessdate=2020-01-10}}&lt;/ref&gt;.    [[2007 он|2007 онд]] тэрээр спорт покерын [[Оросын Холбооны Улс|Оросын]] аварга болжээ&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Чемпионат России по спортивному покеру|url=http://www.mk.ru/editions/daily/article/2007/12/07/66011-chempionat-rossii-po-sportivnomu-pokeru.html|accessdate=2017-05-01|language=ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.kommersant.ru/Doc-y/1366908|title=&quot;Не спешите бросать институты&quot;|date=2012-05-17|publisher=Коммерсантъ|accessdate=2012-10-26|archiveurl=|archivedate=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.sports.ru/others/poker/74714767.html|title=Макс Кац: «Надеюсь, профессионально играть больше не придется»|date=2010-12-06|publisher=sports.ru|accessdate=2012-10-26|archiveurl=https://www.webcitation.org/6COo6o6Ai?url=http://www.sports.ru/others/poker/74714767.html|archivedate=2012-11-23}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.pokerfederation.ru/ru/news/newsitem226|title=Чемпионат России по спортивному покеру 2007 / ФСПР|publisher=www.pokerfederation.ru|accessdate=2017-05-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170613150213/http://www.pokerfederation.ru/ru/news/newsitem226|archivedate=2017-06-13|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;. [[2010 он|2010 онд]] тэрээр [[Оросын Холбооны Улс|Оросын]] анхны санхүүжилтийн санг байгуулсан бөгөөд [[2010 он|2010 оны]] хамгийн том покерын арван арга хэмжээний нэгээр нэрлэгджээ&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.sports.ru/poker/75118745.html|title=Россия: 10 главных событий года в покере|date=2010-12-29|publisher=Sports.ru}}&lt;/ref&gt;.

[[2008 он|2008 оны]] 7-р сард Кац ижил нэртэй [[YouTube]] сувгийг бүртгүүлсэн&lt;ref name=&quot;:6&quot;&gt;{{Cite web|lang=|url=https://www.youtube.com/channel/UCUGfDbfRIx51kJGGHIFo8Rw|title=YouTube канал &quot;Максим Кац&quot;|author=|website=|date=|publisher=www.youtube.com|accessdate=2020-05-29}}&lt;/ref&gt;. 

[[2016 он|2016 онд]] тэрээр [[Их Британи|Их Британийн]] засгийн газрын Чивнинг тэтгэлэг авсан 13 орос оюутны нэг болов. Энэхүү тэтгэлэг нь янз бүрийн салбарт манлайлах чадвартай хувь хүмүүст [[Их Британи|Их Британийн]] их сургуульд магистрын зэрэг хамгаалах боломжийг олгодог. Кац Глазго Их Сургуулийн Нийгэм, Улс төрийн Шинжлэх Ухааны факультетэд «Хотын засаглал ба төрийн бодлог» чиглэлээр магистрт элссэн&lt;ref&gt;{{Cite news|title=University of Glasgow graduation list|author=|url=https://www.pressreader.com/uk/the-scotsman/20171129/282656097771404|work=The Scotsman|date=2017-11-29}}&lt;/ref&gt;. Кац өөрийгөө [[Орос хэл|орос]], [[Англи хэл|англи]], [[Еврей хэл|еврей]] хэлээр чөлөөтэй ярьдаг гэжээ.

[[2020 он|2020 оны]] [[5 сарын 6|5 сарын 6-нд]] Екатерина Патюлинатай гэрлэсэн. Екатерина нь [[Илья Варламов|Илья Варламовын]] хамтаар &quot;Авторские Медиа&quot; ХХК-ийг үүсгэн байгуулж, ерөнхий захирал болсон&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.bfm.ru/news/443295|title=Как проходят свадьбы во время пандемии?|author=BFM.ru|publisher=BFM.ru - деловой портал|accessdate=2020-05-29}}&lt;/ref&gt;, &quot;Varlamov.ru&quot; блогийн арилжааны захирал, «Яблоко» намын гишүүн юм&lt;ref&gt;[https://www.yabloko.ru/news/2019/07/01-3 Член «Яблока» передала в Генпрокуратуру и СК 14 тыс. обращений в поддержку сестер Хачатурян | Партия ЯБЛОКО&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;]&lt;/ref&gt;. 

[[2020 он|2020 оны]] 6-р сард Кац [[2008 он|2008 онд]] үүсгэсэн бизнесийнхээ ачаар амьдардаг гэсэн бөгөөд энэ бизнес нь [[Оросын Холбооны Улс|Оростой]] бараг ямар ч холбоогүй гэж мэдэгдсэн юм.

== Нийгэм, хотын хөгжилд үзүүлсэн нөлөө ==

=== Щукины төлөвлөлт ===
[[2012 он|2012 онд]] [[Илья Варламов|Илья Варламовын]] хамт тэрээр хот байгуулалтад туслах &quot;Хотын төслүүд&quot; сан байгуулсан&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.the-village.ru/village/city/city/113963-gorodskie-proekty|title=Илья Варламов и Максим Кац запускают «Городские проекты»|author=Алиса По|date=2012-06-04|publisher=The Village|archiveurl=https://www.webcitation.org/6COo85FBu?url=http://www.the-village.ru/village/city/city/113963-gorodskie-proekty|archivedate=2012-11-23|accessdate=2012-10-26}}&lt;/ref&gt;. [[Москва|Москва хотын]] Щукино дүүргийн төлөөлөгч&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.novayagazeta.ru/articles/2014/08/30/60934-fso-samokat-dumskiy-veteran|title=ФСО, самокат, думский ветеран|date=2014-08-30|publisher=Новая газета - Novayagazeta.ru|lang=ru|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt; байхдаа тэрээр асуудалтай газруудад судалгаа хийж, оршин суугчдын дэмжлэгтэйгээр, ялангуяа вандан сандал, тоглоомын талбайнуудыг суурилуулжээ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.novayagazeta.ru/articles/2012/11/09/52273-pervye-shagi-v-storonu-peshehoda|title=Первые шаги в сторону пешехода|date=2012-11-09|publisher=Новая газета - Novayagazeta.ru|lang=ru|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;. Щукин дахь нийтийн тээврийн зогсоолыг халаагуураар хангах тухай Кацын бас нэг санаачилгын дагуу «Хотын төслүүд» өөрсдөө тоног төхөөрөмж худалдан авахад бэлэн гэж мэдэгдсэн ч Мосгортранс дэмжээгүй&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.rosbalt.ru/moscow/2013/02/25/1098613.html|title=Остановкам не дали тепла|publisher=[[Росбалт]]|lang=ru|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.the-village.ru/village/city/city/120631-obogrevateli|title=Остановки в Щукине оснастят обогревателями|date=2012-12-14|publisher=The Village|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://iz.ru/news/541420|title=Столичные остановки хотят оснастить обогревателями|author=Маргарита Верховская|date=2012-12-13|publisher=Известия|lang=ru|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;.

=== Тверская дахь зогсоол ===
[[2011 он|2011 онд]] [[Москва|Москвад]] явган хүний ​​зам дээр зогсоолын тэмдэглэгээ гарч эхэлсэн&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/interview/nm/s4807721.shtml|title=«Борьбы с автомобилистами мы не ведем»|publisher=[[Газета.Ru]]|lang=ru|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.the-village.ru/village/city/situation/109063-parkovka-na-tverskoy|title=На тротуарах Тверской улицы разрешили парковку|date=2011-09-08|publisher=The Village|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;, үүний дараа [[2012 он|2012 онд]] Максим Кац [[Илья Варламов|Илья Варламовын]] хамт Тверская гудамжинд судалгаа хийж&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://city4people.ru/projects/posts/posts_83.html|title=Отчет по исследованию Тверской|publisher=city4people.ru|lang=ru|accessdate=2020-03-12}}&lt;/ref&gt;, хэрхэн 340 гэсэн тоо баримт бүхий товхимол хэвлүүлэв. Тверскаяд зогссон машинууд өдөрт 100,000 хүн нэвтрэхэд саад учруулдаг тул явган зорчигчдын 99% нь явган хүний ​​замын гуравны нэгийг ашигладаг гэсэн мэдээлэл гарч ирсэн. Судалгааг хотын захиргаанд шилжүүлж, үүний дараа зогсоолыг хориглосон&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.novayagazeta.ru/articles/2014/08/29/60919-probki-dostigli-potolka|title=Пробки достигли потолка|date=2014-08-29|publisher=Новая газета - Novayagazeta.ru|lang=ru|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://rg.ru/2012/10/18/tverskaya.html|title=Столичные власти запретили парковку на тротуарах Тверской|publisher=Российская газета|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.the-village.ru/village/people/experience/112077-maksim-kats|title=Личный опыт: Зачем идти в муниципальный совет|date=2012-02-28|publisher=The Village|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;. [[2012 он|2012 оноос]] хойш Москва хотын захиргаа хот даяар явган хүний ​​зам дээр зогсоол хийхийг хориглож эхэлсэн&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.m24.ru/articles/parkovki/21062013/19968|title=Власти запретили стоянку на тротуарах от &quot;Пушкинской&quot; до &quot;Белорусской&quot;|publisher=m24.ru|lang=ru|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://odintsovo.info/news/?id=70721|title=В Одинцово ликвидирована стихийная парковка на тротуаре|date=20191110T102312+00|publisher=Одинцово-ИНФО|lang=ru|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Статья|ссылка=http://dx.doi.org/10.1108/err.1999.3.7.78.72|автор=Peggy Gaugy|заглавие=Operabase WWW Site9972Mike Gibb. Operabase WWW Site.  Date of publication:.  URL: http://www.operabase.com/|год=1999-07|издание=Electronic Resources Review|том=3|выпуск=7|страницы=78—79|issn=1364-5137|doi=10.1108/err.1999.3.7.78.72}}&lt;/ref&gt;.

=== Хүрдэн хаалга===
[[2012 он|2012 онд]] Кац, [[Илья Варламов|Варламов]] нар хүрдэн хаалганы нийтийн тээвэрт үзүүлэх нөлөөллийн талаар судалгаа хийсэн&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://city4people.ru/post/posts_194.html|title=Эксперимент с турникетами|publisher=city4people.ru|lang=ru|accessdate=2020-03-12}}&lt;/ref&gt; бөгөөд түүний үр дүнгээс харахад хүрдэн хаалгатай тул Москвагийн нийтийн тээврийн хэрэгсэл 15%-иар удаан явдаг бөгөөд өндөр хөгжилтэй орнуудад торгууль илүү үр дүнтэй ажилладаг байна&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Cite web|url=https://rg.ru/2013/02/14/proeazd.html|title=Мосгортранс: Турникеты обходятся Москве дешевле контролеров|publisher=Российская газета|lang=ru|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;. Максим Кацын саналуудыг Тээврийн газарт хүргүүлсэн.

=== Москва дахь авто замын төслүүдийн эсрэг гадаадын мэргэжилтнүүд ===
[[2013 он|2013 онд]] Максим Кацын урилгаар Вукан Вучик тэргүүтэй [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Норвеги]], [[Франц|Францын]] тээврийн мэргэжилтнүүд [[Москва|Москвад]] ирсэн. Мэргэжилтнүүд Москвагийн эрх баригчдад авто замын хоёр том төслийг шинэчлэхийг санал болгов&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.the-village.ru/village/city/city/123731-expert|title=Вукана Вучика пригласят оценить транспортные инициативы мэрии Москвы|date=2013-03-14|publisher=The Village|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.vedomosti.ru/realty/articles/2013/05/28/sovety_sobyaninu#cut|title=Ленинскому проспекту реконструкция не поможет|publisher=Ведомости|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;. Ингэснээр Лениний өргөн чөлөө дэх төслийг хойшлуулсан&lt;ref&gt;{{Cite web|lang=ru|url=https://www.kommersant.ru/doc/2239624|title=Власти Москвы отменили реконструкцию Ленинского проспекта|date=2013-07-23|publisher=www.kommersant.ru|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;.

=== Триумфальная талбай ===
[[2013 он|2013 онд]] Максим Кац [[Илья Варламов|Илья Варламовын]] хамтаар Триумфальная талбайд жагсаал зохион байгуулж, уг талбайг сэргээн босгох ажилд өмнө нь зарласан тендерийн дүнг цуцалж, архитектурын нээлттэй уралдаан зохион байгуулахыг шаардав. Тендерийг цуцалж, нээлттэй тендер зарласан&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.vedomosti.ru/lifestyle/articles/2014/02/21/triumfalnuyu-ploschad-zhdet-rekonstrukciya|title=Триумфальную площадь ждет реконструкция|publisher=Ведомости|lang=ru|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.the-village.ru/village/city/public-space/137671-triumfalnaya|title=В Москве объявили конкурс на реконструкцию Триумфальной площади|date=2014-01-20|publisher=The Village|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;. 

=== Санкт-Петербург дахь үйл ажиллагаа ===
[[2014 он|2014 онд]] Кац [[Санкт-Петербург|Санкт-Петербург хотод]] «Хотын төслүүд»-ийн салбараа нээсэн&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://novayagazeta.spb.ru/articles/9312/|title=Максим Кац: Если коммунист захочет посчитать троллейбусы, то бога ради|publisher=Новая Газета|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;. 

Санкт-Петербург дахь төслүүд: 

* Невскийн өргөн чөлөөний [https://city4people.ru/post/posts_159.html судалгаа] ба явган хүнд ээлтэй болгох хэдэн санал&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://gazeta.spb.ru/1677402-0/|title=Пешеходная зона на Невском проспекте может появиться уже в августе этого года (фото) {{!}}|date=2014-07-07|publisher=GAZETA.SPb|lang=ru|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;.
* Казанийн сүм хийд, Конюшенная талбай, далангийн ойролцоо газар нутгийг сайжруулах [https://spb.city4people.ru/project/kazanskiy төслүүдийг] бий болгосон&lt;ref name=&quot;автоссылка1&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.the-village.ru/village/city/news-city/342481-kats-varlamov-spb|title=Проект дня. Благоустройство трех петербургских пространств от Варламова и Каца|date=2019-02-25|publisher=The Village|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;.
* Шпалерная гудамжийг сайжруулах төсөл&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://paperpaper.ru/papernews/2016/05/12/shpalernaya|title=«Городские проекты» показали, как сделать Шпалерную улицу удобнее для пешеходов и водителей|publisher=«Бумага»|lang=ru|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;.

&quot;Хотын төслүүд&quot; шөнийн автобусны хөдөлгөөний шинэ схемийг санал болгож&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.the-village.ru/village/city/transport/233891-night|title=«Городские проекты» предложили новую схему движения ночных автобусов в Петербурге|date=2016-03-28|publisher=The Village|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;, нийтийн тээврийн тарифын шинэ систем&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.the-village.ru/village/city/transport/249815-novye-tarify-transport|title=Предложение дня. Изменить систему тарифов в петербургском общественном транспорте|date=2016-11-08|publisher=The Village|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;, трамвайны хөдөлгөөнийг Литейний өргөн чөлөө рүү буцааж барихыг санал болгосон&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.fontanka.ru/2017/03/29/078/|title=«Городские проекты» предлагают вернуть трамвай на Литейный проспект|date=2017-03-29|publisher=www.fontanka.ru|lang=ru|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;. 

[[2019 он|2019 онд]] Кац, [[Илья Варламов|Варламов]] нар [[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургийг]] өөрчлөх онлайн штабыг ажиллуулж&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.novayagazeta.ru/news/2019/02/25/149536-varlamov-i-kats-zapustili-shtab-prebrazheniya-peterburga-blogery-predlagayut-ostanovit-urbanisticheskoe-iznasilovanie-goroda|title=Варламов и Кац запустили «Штаб преображения Петербурга». Они предлагают остановить «урбанистическое изнасилование» города|publisher=Новая газета - Novayagazeta.ru|lang=ru|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;, хотын гудамж, талбай, талбайг өөрчлөх 18 төслийг санал болгосон&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://spb.city4people.ru/index|title=Штаб преображения Петербурга|publisher=spb.city4people.ru|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;. Эдгээр төслүүдийг хэрэгжүүлэхийн тулд Петербургчүүдийг хотын сонгуульд оролцохыг уриалж. Максимыг [[Санкт-Петербург]] дахь Хотын төслүүд болон Яблоко намын сонгуулийн төв байранд томилсон&lt;ref&gt;{{Статья|ссылка=https://www.kommersant.ru/doc/4260961|заглавие=Максима Каца вычеркнут из списков|издание=Коммерсантъ}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;{{cite web|author=Владимир Хейфец|url=https://www.kommersant.ru/doc/4251384|title=Плод раздора|subtitle=Максима Каца могут вновь исключить из «Яблока» за «нанесение политического ущерба» партии|lang=ru|website=[[Коммерсантъ]]|date=2020-02-11|accessdate=2020-11-17|deadlink=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200318051656/https://www.kommersant.ru/doc/4251384|archivedate=2020-03-18}}&lt;/ref&gt;.

=== Газар дээрх болон газар доорх гарцын хор хөнөөл ===
[[2014 он|2014 онд]] Кац газар дээрх болон газар доорхи гарцууд ямар хор уршигтай болохыг харуулсан, өгүүлсэн төсөл хэрэгжүүлж эхэлсэн&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.the-village.ru/village/city/city/143029-ssylki-dnya|title=Ссылки дня. Генератор ругательств из пьес Шекспира, интервью со Стоей и сайт ненависти к переходам|date=2014-04-23|publisher=The Village|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;. Төслийн зүгээс ийм гарцуудын аюулгүй байдал нь статистикийн хувьд батлагдаагүй домог бөгөөд хөдөлгөөний хязгаарлагдмал, хүн амын 30% -ийг бүрдүүлдэг хүмүүс гарцаар гарахад онцгой бэрхшээлтэй тулгардаг тул зорчих хэсгийн дагуух замыг хөндлөн гарахыг өдөөдөг гэсэн бөгөөд хотын тохь тухгүй орчныг бүрдүүлдэг гэж мэдэгджээ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://zebra.city4people.ru/|title=Сайт о вреде подземных переходов|publisher=zebra.city4people.ru|accessdate=2020-03-02}}&lt;/ref&gt;.

== Ном ==

* {{книга|автор=Варламов И., Кац. М. |заглавие=Хотын даргад өгөх 100 зөвлөгөө |издательство=Альпина нон-фикшн |год=2020 |страниц=464 |isbn=978-5-00139-255-2 }}
* {{ книга |автор=Кац М. |заглавие=Шинэ Оросын Түүх |издательство=Перо |год=2021 |страниц=336 |isbn=978-5-00189-808-5 }}

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

== Бусад холбоос ==
* {{Facebook|katz.max|name=Максим Кац}}
* {{Instagram|maxim_katz|id=}}
* {{Twitter|name=Максим Кац|id=max_katz}}

{{DEFAULTSORT:Кац, Максим}}
[[Ангилал:1984 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Оросын улс төрч]]
[[Ангилал:21-р зууны улс төрч]]</text>
      <sha1>k9jabyz5ypq6d7k01caxt82r4rq3zvg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>АНУ-ын Үндсэн хууль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>114474</id>
    <revision>
      <id>706475</id>
      <parentid>699135</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:42:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8030" xml:space="preserve">[[Файл:Constitution of the United States, page 1.jpg|thumb|АНУ-ын Үндсэн хууль]]
'''АНУ-ын Үндсэн хууль''' ({{lang-en|United States Constitution}}) бол [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын эрх зүйн дээд хүчин чадамжтай гол &quot;эцэг&quot; хууль юм. АНУ-ын Үндсэн хуулийг 1787 оны 9 дүгээр сарын 17-нд [[Филадельфи]] дахь ''Үндсэн хуулийн Конвент'' (анх Нэгдсэн улсад байгаа хуулиудыг цэгцлэхээр цугласан төлөөллийн байгууллага юм. Сүүлдээ ярьж тохиролцоод Үндсэн хуультай болохоор тогтсон юм) баталж, улмаар тэр үеийн Америкийн арван гурван муж улс бүгд соёрхон баталсан. Энэ нь орчин үеийн утгаараа дэлхийн анхны Үндсэн хууль гэж үздэг.  Долоон зүйлээс бүрдсэн уг Үндсэн хуульд батлагдсанаас хойш хорин долоон нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан бөгөөд энэ нь түүний салшгүй хэсэг юм.

АНУ-ын Үндсэн хууль нь ''хууль тогтоох'' (конгресс), ''гүйцэтгэх'' ([[Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч|ерөнхийлөгч]]) ба ''шүүх'' (дээд болон бусад бүх шатны шүүхүүд) гэсэн төрийн эрх мэдлийг хуваарилсан зарчимд суурилдаг байна. Үүнээс гадна АНУ-ын муж улс тус бүрд өргөн хүрээтэй хууль ёсны эрх олгосон байна. 

== Үндсэн хууль баталсан түүх ==
[[Файл:Bill of Rights Plaque.jpg|thumb|эрхийн бичиг]]
1783 онд Версалийн энхийн гэрээ байгуулагдаж, АНУ-ын тусгаар тогтнолын төлөөх дайн дуусгавар болсон. Үүнээс өмнө 1777 онд дайн ид өрнөж байх үед Тивийн хоёрдугаар Конгресс хуралдаж АНУ-ыг &quot;Холбооны улс&quot; гэж тодорхойлж, төвлөрсөн эрх мэдлийг нэгтгэсэн Үндсэн хуулийн анхны баримт бичиг болох &quot;Холбооны зүйл ангиудын нэгтгэл&quot; ( англиар. Articles of Confederation and Perpetual Union)-ийг батлаад байсан юм. Харин 1781 онд энэхүү &quot;Холбооны зүйл ангиудын нэгтгэл&quot;-ийг сүүлчийн, арван гурав дахь муж улс баталснаар албан ёсоор хүчин төгөлдөр болсон байна. Гэвч АНУ-ын анхны Ерөнхийлөгч [[Жорж Вашингтон]] (1789-1797) &quot;Холбооны зүйл ангиудын нэгтгэл&quot;-ийг &quot;элсээр хийсэн олс&quot; (англиар. ropes of sand) гэж нэрлэж байжээ. Тиймээс уг баримт бичигт төрөл бүрийн өөрчлөлт оруулах саналууд ихээр гарч эхэлсэн. Энэ холбооны сул талууд: ''Нэгдүгээрт,'' төвлөрсөн эрх баригчдад бага эрх мэдэл олгосон, ''Хоёрдугаарт,'' Холбооны Конгресст санал өгөхдөө (дээд эрх мэдэлтэн) аливаа асуудлаар бүх 13 муж улс шийдвэр гаргах шаардлагатай байв (нэг муж улс ямар ч санаачилгыг хаах боломжтой байсан).

1786 оны 9 дүгээр сард Аннаполис хотод [[Нью-Жерси]], [[Нью-Йорк (муж улс)|Нью-Йорк]], [[Пеннсилвани]], [[Делавар]], [[Виржини]] зэрэг 5 муж улсын төлөөлөгчид цугларсан боловч зарим муж улсын төлөөлөл ирж амжаагүй, зарим нь эсэргүүцээд ирээгүй тул төлөөлөгчид дээд байгууллага болох Холбооны Конгресст хандаж, ирэх (1787) оны 5 дугаар сард Филадельфид бүрэн чадамжтай бүрэлдэхүүнээр хуралдаж  &quot;Холбооны зүйл ангиудын нэгтгэл&quot;-ийг хэлэлцэх санал гаргасан байна. 

1787 оны 2 дугаар сарын 21-нд '''Холбооны Конгресс''' &quot;Холбооны зүйл ангиудын нэгтгэл&quot;-ийг хэлэлцэх зорилгоор Конвент хуралдуулах шийдвэр гаргасан байна. Род-Айленд муж улсаас бусад 12 муж энэхүү Конвентод оролцох нийт 70 төлөөлөгчийн нэрийг баталж хуралд илгээжээ. Төлөөлөгчид зөвхөн &quot;Холбооны зүйл ангиудын нэгтгэл&quot;-ийг хэлэлцэхээр цугласан боловч яваандаа Холбооны улсын газар нутаг, төв захиргааны эрх мэдлийн тогтолцоо зэргийг тодорхойлсон  &quot;Үндсэн хуультай&quot; болох ёстой гэдэгт санал нэгдэж эхэлсэн байна. Улмаар Үндсэн хуулийн төслийн хэлэлцүүлэг нууцаар явагдсан бөгөөд &quot;Виржини&quot; болон &quot;Нью-Жерси&quot; гэсэн Үндсэн хуулийн хоёр хувилбарт хуваагджээ. &quot;Виржини&quot; төлөвлөгөөний төлөөлөгч Жэймс Мэдисон нар Холбооны төвлөрсөн захиргаанд илүү эрх мэдэл өгөх, харин &quot;Нью Жерси&quot; төлөвлөгөөг баримтлагч Уильям Патерсон нар муж улсуудад түлхүү эрх мэдэл өгөх сонирхолтой байжээ.    

9 дүгээр сарын 17-нд Үндсэн хуулийн төсөл бэлэн болж, муж улстус бүр Үндсэн хуулийг соёрхон батлах тухай асуудал үүссэн байна. Алдарт улс төрч [[Бенжамин Франклин]] хуралдааны үеэр хаалтын үг хэлэхдээ Үндсэн хуулийг арван гурван муж улс бүгд соёрхон баталсны дараа л хүчин төгөлдөр болгохыг шаардсаныг ёсоор болгохоор шийджээ. Үндсэн хуулийн төслийг Холбооны Конгресст илгээж Конгресс дэмжиж цааш нь 13 муж улс тус бүрд батлуулахаар илгээжээ.   

Үндсэн хуулийг баталсан анхны муж улс бол [[Делавар]] (1787 оны 12 дугаар сарын 7-нд), ес дэх нь [[Нью-Хэмпшир]] (1788 оны 6 дугаар сарын 21-нд), Умард Каролина (1789 оны 11 дүгээр сарын 21-нд), Роуд Айлэнд ( 1790 оны 5 дугаар сарын 29-нд) бусад муж улсуудаас хамаагүй хожуу баталж байжээ.

[[Ангилал:АНУ-ын Үндсэн хууль| ]]
[[Ангилал:АНУ-ын үндсэн хуулийн түүх|Үндсэн хууль]]
[[Ангилал:АНУ-ын түүхэн баримт|Үндсэн хууль]]
[[Ангилал:АНУ-ын холбооны хууль]]
[[Ангилал:1789 он]]
[[Ангилал:18-р зууны эрх зүйн эх сурвалж]]
[[Ангилал:хууль]]
[[Ангилал:Үндсэн Хууль улс орноор]]</text>
      <sha1>9sx721jdky1okzi9jnmhstyevnbarje</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Америкийн англи хэл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123096</id>
    <revision>
      <id>706477</id>
      <parentid>706033</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T15:46:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>43.242.243.240</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5170" xml:space="preserve">{{Инфобокс Хэл
|name=Америкийн англи хэл
|region=Америкийн Нэгдсэн Улс|speakers=АНУ дахь бүх аялгыг нийлүүлээд 225 сая|date=2010 оны тооллого|familycolor=Indo-European|fam2=Германик|fam3=Баруун германик|fam4=Хойд тэнгисийн германик|fam5=Англо-Фризиан|fam6=Англик|fam7=[[Англи хэл|Англи хэл]]|fam8=Хойд Америкийн англи хэл|nation={{flagu|АНУ}}&lt;br /&gt;(32 муж, 5 газар нутаг)|script=Латин үсэг (англи цагаантолгой)&lt;br /&gt;Нэгдсэн англи хэлний брайл үсэг|notice=IPA|nativename=American English}}
[[Category:Dialects of languages with ISO 639-3 code]]

'''Америкийн англи хэл''' ('''AmE''', '''AE''', '''AmEng''', '''USEng''', '''en-US''' гэж товчлогддог), заримдаа '''Америкийн Нэгдсэн Улсын англи хэл''' гэж нэрлэдэг тус хэл нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ-д]] хэрэглэгддэг уугуул [[Англи хэл|англи хэлний]] төрөл юм.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Crystal|first=David|title=English as a Global Language}}&lt;/ref&gt; Англи хэл нь АНУ-д хамгийн өргөн тархсан хэл бөгөөд хэдийгээр тус улсад албан ёсны хэл гэж байдаггүй ч засгийн газар, боловсрол, худалдаанд хэрэглэгддэг ''[[де-факто]]'' нийтлэг хэл юм. 20-р зуунаас хойш америк англи хэл дэлхий даяар англи хэлний хамгийн нөлөө бүхий хэлбэр болсон.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=That's The Way It Crumbles: the American Conquest of English|last=Engel|first=Matthew}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.economist.com/books-and-arts/2017/07/20/fears-of-british-englishs-disappearance-are-overblown|title=Fears of British English's disappearance are overblown|date=2017-07-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bbc&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.bbc.com/culture/story/20150715-why-isnt-american-a-language|title=Why isn't 'American' a language?|last=Harbeck|first=James|date=July 15, 2015|language=en-GB}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://scroll.in/article/846112/the-readers-editor-writes-why-is-american-english-becoming-part-of-everyday-usage-in-india|title=The Readers' Editor writes: Why is American English becoming part of everyday usage in India?|last=Reddy|first=C. Rammanohar|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Cookies or biscuits? Data shows use of American English is growing the world over|url=https://www.hindustantimes.com/more-lifestyle/cookies-or-biscuits-data-shows-use-of-american-english-is-growing-the-world-over/story-0j23x5n3jYiF3cTDJm3R0O.html|date=17 July 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Gonçalves|first=Bruno|title=Mapping the Americanization of English in space and time|date=25 May 2018}}&lt;/ref&gt;

Америкийн англи хэлний төрөл зүйл нь дуудлага, үгийн сан, дүрэм, ялангуяа зөв бичгийн дүрмээрээ улс дотроо жигдэрсэн байдаг ч англи хэлний бусад аялгуудаас ондоо байдаг. {{Sfn|Kretzchmar|2004}} Орон нутаг, угсаатны болон соёлын шинж тэмдэг илт дутмаг гэж тооцогддог аливаа америк эсвэл канад аялгыг &quot;ерөнхий&quot; эсвэл &quot;стандарт&quot; америк аялга гэж нэрлэдэг бөгөөд АНУ-ын газар нутаг, олон нийтийн соёл, боловсролоор дамжуулан өнөөгийн хэлбэрээ олсон юм. Гэхдээ түүхэн болон одоогийн хэл шинжлэлд нэг &quot;үндсэн&quot; америк аялга байдаг гэсэн ойлголтыг дэмждэггүй.{{Sfn|Labov|2012}}{{Sfn|Kretzchmar|2004}} Америкийн англи хэлний авиа өөрчлөгдсөөр байгаа бөгөөд зарим орон нутгийн аялга алга болсон ч 20-р зуунд хэд хэдэн томоохон бүс нутгийн аялга гарч ирсэн. &lt;ref name=&quot;PBS&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.pbs.org/speak/ahead/|title=''Do You Speak American?'': What Lies Ahead?|publisher=PBS}}&lt;/ref&gt;

== Америк болон Британийн англи хэлний ялгаа ==
Америкийн англи болон Британийн англи хэл (BrE) нь авиа зүй, үгийн сан, (бага хэмжээгээр) дүрэм, зөв бичгийн түвшинд ялгаатай байдаг. Америкийн анхны боловсронгуй толь бичиг болох ''Англи хэлний Америкийн толь бичгийг'' 1828 онд Ноа Вебстер бичсэн бөгөөд эдгээр үсгийн хэд хэдэн үгийг тэгшитгэсэн байдаг.
== Лавлагаа ==</text>
      <sha1>oy2j65hkqp1tbcl25mfsitzay616zzi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>АНУ-ын ерөнхийлөгчийн жагсаалт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123123</id>
    <revision>
      <id>706462</id>
      <parentid>706348</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:23:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>BatlaaTs moved page [[АНУ-ын Ерөнхийлөгч нар]] to [[АНУ-ын ерөнхийлөгчийн жагсаалт]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10824" xml:space="preserve">'''АНУ-ын Ерөнхийлөгч''' — АНУ-ын төрийн болоэ гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн юм. 1787 онд баталсан [[АНУ-ын Үндсэн хууль|АНУ-ын Үндсэн хуул]]&lt;nowiki/&gt;иар энэхүү Ерөнхийлөгчийн албан тушаалыг бий болгосон байна. 1789 онд [[Жорж Вашингтон]] АНУ-ын анхны Ерөнхийлөгч болж байсан. Түүнээс өмнө энэхүү &quot;Ерөнхийлөгч&quot; гэсэн албан тушаалыг «Тивийн конгрессын Ерөнхийлөгч» хэмээдэг байжээ. 

АНУ-ын ерөнхийлөгчийг 1789 оноос хойш сонгож байгаа юм. Дараалсан нэр томъёог нэг ерөнхийлөгчөөр дугаарладаг (жишээлбэл, хоёр удаа дараалан сонгогдсон Жорж Вашингтон нь эхний болон хоёр дахь Ерөнхийлөгч биш, анхны бюу 1 дахь Ерөнхийлөгч байсан бөгөөд одоогийн байдлаар хэсэг хугацааны дараа дахин сонгогдсон албан тушаалын цорын ганц тохиолдол [[Гровер Кливленд]] Ерөнхийлөгч юм иймд түүнийг  АНУ-ын 22 дахь ба 24 дэх Ерөнхийлөгч гэж тоолдог зарчимтай юм байна.
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!№
!Гэрэл зураг
!Ерөнхийлөгчийн нэр
!Бүрэн эрхийн эхлэл
!Бүрэн эрхийн төгсгөл
!Улс төрийн намын харьяалал
!Дэд Ерөнхийлөгч
!Бүрэн эрхийн хугацааны үргэлжлэл (өдөр)
|-
|'''1'''
|
|[[Жорж Вашингтон]]
&lt;small&gt;(1732 — 1799)&lt;/small&gt;
|1789.04.30
|1797.03.04
|Нам бус
|Жон Адамс
|2865
|-
|'''2'''
|
|[[Жон Адамс]]
&lt;small&gt;(1735 — 1826)&lt;/small&gt;
|1797.03.04
|1801.03.04
|Федералист
|Томас Жэфферсон
|1460
|-
|'''3'''
|
|[[Томас Жефферсон]]
&lt;small&gt;(1743 — 1826)&lt;/small&gt;
|1801.03.04
|1809.03.04
|Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам
|Аарон Бурр 
Жорж Клинтон
|2922
|-
|'''4'''
|
|[[Жеймс Мэдисон|Жэймс Мэдисон]]
&lt;small&gt;(1751 — 1836)&lt;/small&gt;
|1809.03.04
|1817.03.04
|Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам
|Жорж Клинтон
Албан тушаал эзгүй байсан
Элбриж Херри
|2922
|-
|'''5'''
|
|[[Жэймс Монро]]
&lt;small&gt;(1758 — 1831)&lt;/small&gt;
|1817.03.04
|1825.03.04
|Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам
|Дэниэл Томпкинс
|2922
|-
|'''6'''
|
|[[Жон Куинси Адамс]]
&lt;small&gt;(1767 — 1848)&lt;/small&gt;
|1825.03.04
|1829.03.04
|Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам
|Жон Колдвелл Кэлхун
|1461
|-
|'''7'''
|
|[[Эндрю Жексон]]
&lt;small&gt;(1767 — 1845)&lt;/small&gt;
|1829.03.04
|1837.03.04
|Ардчилсан нам
|Жон Колдуэлл Кэлхун
Албан тушаал эзгүй байсан
Мартин Ван Бюрен
|2922
|-
|'''8'''
|
|Мартин Ван Бюрен
&lt;small&gt;(1782 — 1862)&lt;/small&gt;
|1837.03.04
|1841.03.04
|Ардчилсан нам
|Ричард Жонсон
|1461
|-
|'''9'''
|
|[[Уильям Гаррисон]]
&lt;small&gt;(1773 — 1841)&lt;/small&gt;
|1841.03.04
|1841.04.04
|Виг
|Жон Тайлер
|'''31'''
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |'''10'''
| rowspan=&quot;2&quot; |
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Жон Тайлер]]
&lt;small&gt;(1790 — 1862)&lt;/small&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; |1841.04.04
| rowspan=&quot;2&quot; |1845.03.04
|Виг
| rowspan=&quot;2&quot; |Албан тушаал эзгүй байсан
| rowspan=&quot;2&quot; |1430
|-
|Нам бус
|-
|'''11'''
|
|[[Жэймс Нокс Полк]]
&lt;small&gt;(1795 — 1849)&lt;/small&gt;
|1845.03.04
|1849.03.04
|Ардчилсан нам
|Жорж Даллас
|1461
|-
|'''12'''
|
|Закари Тейлор
&lt;small&gt;(1784 — 1850)&lt;/small&gt;
|1849.03.04
|1850.07.09
|Виг
|Миллард Филлмор
|492
|-
|'''13'''
|
|Миллард Филлмор
&lt;small&gt;(1800 — 1874)&lt;/small&gt;
|1850.07.09
|1853.03.04
|Виг
|Албан тушаал эзгүй байсан
|969
|-
|'''14'''
|
|Франклин Пирс
&lt;small&gt;(1804 — 1869)&lt;/small&gt;
|1853.03.04
|1857.03.04
|Ардчилсан нам
|Уильям Кинг 
Албан тушаал эзгүй байсан
|1461
|-
|'''15'''
|
|Жэймс Бьюкенен
&lt;small&gt;(1791 — 1868)&lt;/small&gt;
|1857.03.04
|1861.03.04
|Ардчилсан нам
|Жон Брекинридж
|1461
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |'''16'''
| rowspan=&quot;2&quot; |
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Авраам Линкольн]]
&lt;small&gt;(1809 — 1865)&lt;/small&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; |1861.03.04
| rowspan=&quot;2&quot; |1865.04.15
| rowspan=&quot;2&quot; |Бүгд найрамдах нам
|Ганнибал Гэмлин
| rowspan=&quot;2&quot; |1503
|-
|Эндрю Жонсон
|-
|'''17'''
|
|[[Эндрю Жонсон]]
&lt;small&gt;(1808 — 1875)&lt;/small&gt;
|1865.04.15
|1869.03.04
|Ардчилсан нам
|Албан тушаал эзгүй байсан
|1419
|-
|'''18'''
|
|[[Улисс Грант]]
&lt;small&gt;(1822 — 1885)&lt;/small&gt;
|1869.03.04
|1877.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Шайлер Колфакс 
Хэнри Уилсон 
Албан тушаал эзгүй байсан
|2922
|-
|'''19'''
|
|Ратерфорд Хейс
&lt;small&gt;(1822 — 1893)&lt;/small&gt;
|1877.03.04
|1881.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Уильям Уилер
|1461
|-
|'''20'''
|
|[[Жэймс Гарфилд]]
&lt;small&gt;(1831 — 1881)&lt;/small&gt;
|1881.03.04
|1881.09.19
|Бүгд найрамдах нам
|Честер Артур
|199
|-
|'''21'''
|
|Честер Артур
&lt;small&gt;(1829 — 1886)&lt;/small&gt;
|1881.09.19
|1885.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Албан тушаал эзгүй байсан
|1262
|-
|'''22'''
|
|Гровер Кливленд
&lt;small&gt;(1837 — 1908)&lt;/small&gt;
|1885.03.04
|1889.03.04
|Ардчилсан нам
|Томас Хендрикс 
Албан тушаал эзгүй байсан
|1461
|-
|'''23'''
|
|Бенжамин Харрисон
&lt;small&gt;(1833 — 1901)&lt;/small&gt;
|1889.03.04
|1893.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Леви Мортон
|1461
|-
|'''24'''
|
|Гровер Кливленд
&lt;small&gt;''(второй раз)''&lt;/small&gt;

&lt;small&gt;(1837 — 1908)&lt;/small&gt;
|1893.03.04
|1897.03.04
|Ардчилсан нам
|Эдлай Стивенсон
|1461
|-
|'''25'''
|
|Уильям Мак-Кинли
&lt;small&gt;(1843 — 1901)&lt;/small&gt;
|1897.03.04
|1901.09.14
|Бүгд найрамдах нам
|Гаррет Хобарт 
Албан тушаал эзгүй байсан
Теодор Рузвельт
|1654
|-
|'''26'''
|
|[[Теодор Рузвельт]]
&lt;small&gt;(1858 — 1919)&lt;/small&gt;
|1901.09.14
|1909.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Албан тушаал эзгүй байсан
Чарльз Фэрбенкс
|2728
|-
|'''27'''
|
|Уильям Тафт
&lt;small&gt;(1857 — 1930)&lt;/small&gt;
|1909.03.04
|1913.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Жэймс Шерман 
Албан тушаал эзгүй байсан
|1461
|-
|'''28'''
|
|[[Вудро Вилсон]]
&lt;small&gt;(1856 — 1924)&lt;/small&gt;
|1913.03.04
|1921.03.04
|Ардчилсан нам
|Томас Маршалл
|2922
|-
|'''29'''
|
|Уоррен Гардинг
&lt;small&gt;(1865 — 1923)&lt;/small&gt;
|1921.03.04
|1923.08.02
|Бүгд найрамдах нам
|Калвин Кулиж
|881
|-
|'''30'''
|
|Калвин Кулиж
&lt;small&gt;(1872 — 1933)&lt;/small&gt;
|1923.08.02
|1929.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Албан тушаал эзгүй байсан
Чарльз Дауэс
|2041
|-
|'''31'''
|
|[[Херберт Хувер]]
&lt;small&gt;(1874 — 1964)&lt;/small&gt;
|1929.03.04
|1933.03.04
|Бүгд найрамдах нам
|Чарльз Кёртис
|1461
|-
|'''32'''
|
|[[Франклин Рузвельт]]
&lt;small&gt;(1882 — 1945)&lt;/small&gt;
|1933.03.04
|1945.04.12
|Ардчилсан нам
|Жон Гарнер 
Хэнри Уоллес 
Харри Трумэн
|'''4422'''
|-
|'''33'''
|
|[[Харри Трумэн]]
&lt;small&gt;(1884 — 1972)&lt;/small&gt;
|1945.04.12
|1953.01.20
|Ардчилсан нам
|Албан тушаал эзгүй байсан
Олбен Баркли
|2840
|-
|'''34'''
|
|[[Дуайт Эйзенхауэр]]
&lt;small&gt;(1890 — 1969)&lt;/small&gt;
|1953.01.20
|1961.01.20
|Бүгд найрамдах нам
|Ричард Никсон
|2922
|-
|'''35'''
|
|[[Жон Кеннеди]]
&lt;small&gt;(1917 — 1963)&lt;/small&gt;
|1961.01.20
|1963.11.22
|Ардчилсан нам
|Линдон Жонсон
|1036
|-
|'''36'''
|
|[[Линдон Жонсон]]
&lt;small&gt;(1908 — 1973)&lt;/small&gt;
|1963.11.22
|1969.01.20
|Ардчилсан нам
|Албан тушаал эзгүй байсан 
Хьюберт Хамфри
|1886
|-
|'''37'''
|
|[[Ричард Никсон]]
&lt;small&gt;(1913 — 1994)&lt;/small&gt;
|1969.01.20
|1974.08.09
|Бүгд найрамдах нам
|Спиро Агню 
Албан тушаал эзгүй байсан 
Жэральд Форд
|2027
|-
|'''38'''
|
|[[Жеральд Форд]]
&lt;small&gt;(1913 — 2006)&lt;/small&gt;
|1974.08.09
|1977.01.20
|Бүгд найрамдах нам
|Албан тушаал эзгүй байсан
Нельсон Рокфеллер
|895
|-
|'''39'''
|
|[[Жимми Картер]]
&lt;small&gt;(1924 онд төрсөн)&lt;/small&gt;
|1977.01.20
|1981.01.20
|Ардчилсан нам
|Уолтер Мондейл
|1461
|-
|'''40'''
|
|[[Роналд Рейган]]
&lt;small&gt;(1911 — 2004)&lt;/small&gt;
|1981.01.20
|1989.01.20
|Бүгд найрамдах нам
|Жорж Буш — ахмад
|2922
|-
|'''41'''
|
|Жорж Херберт Уокер Буш («Жорж Буш — ахмад»)
&lt;small&gt;(1924 — 2018)&lt;/small&gt;
|1989.01.20
|1993.01.20
|Бүгд найрамдах нам
|Дэн Куэйл
|1461
|-
|'''42'''
|
|[[Билл Клинтон]]
&lt;small&gt;(1946 онд төрсөн)&lt;/small&gt;
|1993.01.20
|2001.01.20
|Ардчилсан нам
|[[Альберт Гор]]
|2922
|-
|'''43'''
|
|Жорж Уокер Буш («Жорж Буш — залуу»)
&lt;small&gt;(1946 онд төрсөн)&lt;/small&gt;
|2001.01.20
|2009.01.20
|Бүгд найрамдах нам
|Дик Чейни
|2922
|-
|'''44'''
|
|[[Барак Обама]]
&lt;small&gt;(1961 онд төрсөн)&lt;/small&gt;
|2009.01.20
|2017.01.20
|Ардчилсан нам
|Жо Байден
|2922
|-
|'''45'''
|
|[[Доналд Трамп]]
&lt;small&gt;(1946 онд төрсөн)&lt;/small&gt;
|2017.01.20
|2021.01.20
|Бүгд найрамдах нам
|[[Майк Пенс]]
|1461
|-
|'''46'''
|
|[[Жо Байден|Жозэф Байден]]
&lt;small&gt;(1942 онд төрсөн)&lt;/small&gt;
|2021.01.20
|2025.01.20 -нд хугацаа 
дуусна
|Ардчилсан нам
|[[Камала Харрис]]
|552
|}</text>
      <sha1>5bqed6llinxn5be50v6visba3ip3x0t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лаку</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123127</id>
    <revision>
      <id>706464</id>
      <parentid>706384</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:27:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="193" xml:space="preserve">{{Устга}}

Монголын [[Mobile Legends]] тоглоомын том хүн мафи цаашаа хха                  
Enereltei 1leed Hojndo hha
[[Энэрэл Загд-Очир]]</text>
      <sha1>rmyv1g8f2g9khfgziu2wec1gsium6jn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706465</id>
      <parentid>706464</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:27:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="212" xml:space="preserve">{{Устга|Вандализм}}

Монголын [[Mobile Legends]] тоглоомын том хүн мафи цаашаа хха                  
Enereltei 1leed Hojndo hha
[[Энэрэл Загд-Очир]]</text>
      <sha1>j1vb0gi16dqhx3sdic149vltci77r73</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Энэрэл Загд-Очир</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123128</id>
    <revision>
      <id>706466</id>
      <parentid>706386</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:29:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="195" xml:space="preserve">{{Устга|Вандализм}}

Тууштай шулуун залуу.
Ухаалаг нөхөрсөг.
Үнэнч царайлаг.
Монголоо авч явж байгаа том хүн.</text>
      <sha1>a79esv5f4meacv9t15djcbl6svlavsp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улаанцавын чуулган</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123129</id>
    <revision>
      <id>706522</id>
      <parentid>706392</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T01:12:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.146</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Эшлэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4615" xml:space="preserve">'''Улаанцавын чуулган''' бол ({{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠴᠠᠪ ᠤ᠋ᠨ ᠴᠢᠭᠤᠯᠭᠠᠨ}}) [[Манж]] [[Чин улс|Дайчин гүрний]] үеийн дотоод монголын зургаан чуулганы нэгэн [[чуулган]] юм. Тус чуулган нь [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөн хүүхдийн хошуу]],  [[Дархан Муумянган холбоот хошуу|Дархан муумянган хошуу]], [[Урадын өмнөд хошуу]], [[Урадын дундад хошуу]], [[Урадын хойд хошуу]], [[Халхын баруун гарын хошуу]] гэсэн зургаан хошуунаас бүрдэж байлаа. Чин гүрний үед &quot;Дөрвөн хүүхдийн хошууны нутагт байдаг '''Улаанцав уулын  энгэрт''' чуулган чуулдаг байсан тул '''Улаанцавын чуулган''' хэмээн нэрлэжээ.&quot;&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/439&lt;/ref&gt; 

== Товч тойм ==
Улаанцавын чуулган нь баруун талдаа [[Эзнээ хошуу|Эзнээгийн]] [[торгууд]] вангийн хошуу, [[Их Зуугийн чуулган]], хойд талдаа [[Сайн ноён хан аймаг]], [[Түшээт хан аймаг]], зүүн талдаа [[Шилийн голын чуулган]], өмнөд талдаа [[Шаньси муж]], [[Цахар найман хошуу|Цахар найман хошуутай]] хаяа нийлж байсан. Улаанцавын чуулганд одоогийн [[Улаанцав]] хот, [[Баяннуур аймаг]], [[Бугат хот]], [[Хөх хот|Хөх хотын]] газар нутгийг багтаасан байв. [[Чин гүрэн]] мөхсний дараа [[Өвөр монгол|Өвөр монголын]] зургаан чуулган, 49 хошууны ноёд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУлсад]] харъяалагдаж эхэлснээс эхлэн, Улаанцавын чуулганыг татан буулгаж, [[Суйюань муж|Суйюань мужид]] нэгтгэв. 

[[Дөрвөд хошуу|Дөрвөн хүүхдийн хошууны]] засаг ноёд нь [[Хамар даваа|Хавт Хасарын]] 15 дахь үеийн ач Ноёнтой отгон ноёны дөрвөн хүү Сэнгэ мэргэн хошууч, Соном дархан тайж, Омбо бөх тайж, Эрчим мэргэн тайж нарын үед тус бүр бие даасан [[Дөрвөн хүүхдийн аймаг]] нэртэй байсныг [[Чин гүрэн]] эзэлсний дараа нэгтгэж, Дөрвөн хүүхдийн хошууг байгуулж, Омбо тайжийг засаг ноёноор томилсон. Тус хошууг он жилийн уртад товчилж ярьсаар одоо цагт [[Дөрвөд хошуу]] гэх болжээ. 

[[Дархан Муумянган холбоот хошуу|Дархан Муумянган хошуу]] нь [[Хавт Хасар|Хавт Хасарын]] удам Норов цэгэн ноёны үед [[Чин гүрэн|Чин гүрэнд]] дагаар орсон. Хасарын тахилгын өргөөг байгуулж, сүлд шүтээнийг босгож '''Тайл богдын өргөө'''г байгуулж үе улиран тахиж байсан.

Урадын гурван хошууны ноёд бол Хавт Хасарын удмынхан болно. 

[[Халхын баруун гарын хошуу|Халхын баруун гарын хошууны]] ноёд бол [[Гэрсэнз жалайр хунтайж|Гэрсэнз жалайр хунтайжийн]] 3-р хөвгүүн [[Онохуй Үйзэн ноён|Онохуй үйзэн ноёны]] дэд хөвгүүн [[Абахуй мэргэн ноён|Абуху мэргэн ноёны]] отгон хөвгүүн [[Рахули далай ноён|Рахули далай ноёны]] ахмад хөвгүүн Бунтар цөөхүр тайжийн удмын захирсан хошуу юм. Бунтар нь 1653 онд [[Гомбодорж Түшээт хан|Түшээт хан Гомбодоржтой]] тэмцэлдэж, эцэстээ Чин гүрэнд дагаар орсон.  

==Эшлэл==

[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]
[[Ангилал:Өвөр Монголын түүх]]</text>
      <sha1>q35js8wswbulde4vfihnfb2x97bxmsv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706523</id>
      <parentid>706522</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T01:17:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.171</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Товч тойм */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4503" xml:space="preserve">'''Улаанцавын чуулган''' бол ({{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠴᠠᠪ ᠤ᠋ᠨ ᠴᠢᠭᠤᠯᠭᠠᠨ}}) [[Манж]] [[Чин улс|Дайчин гүрний]] үеийн дотоод монголын зургаан чуулганы нэгэн [[чуулган]] юм. Тус чуулган нь [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөн хүүхдийн хошуу]],  [[Дархан Муумянган холбоот хошуу|Дархан муумянган хошуу]], [[Урадын өмнөд хошуу]], [[Урадын дундад хошуу]], [[Урадын хойд хошуу]], [[Халхын баруун гарын хошуу]] гэсэн зургаан хошуунаас бүрдэж байлаа. Чин гүрний үед &quot;Дөрвөн хүүхдийн хошууны нутагт байдаг '''Улаанцав уулын  энгэрт''' чуулган чуулдаг байсан тул '''Улаанцавын чуулган''' хэмээн нэрлэжээ.&quot;&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/439&lt;/ref&gt; 

== Товч тойм ==
Улаанцавын чуулган нь баруун талдаа [[Эзнээ хошуу|Эзнээгийн]] [[торгууд]] вангийн хошуу, [[Их Зуугийн чуулган]], хойд талдаа [[Сайн ноён хан аймаг]], [[Түшээт хан аймаг]], зүүн талдаа [[Шилийн голын чуулган]], өмнөд талдаа [[Шаньси муж]], [[Цахар]] найман хошуутай хаяа нийлж байсан. Улаанцавын чуулганд одоогийн [[Улаанцав]] хот, [[Баяннуур аймаг]], [[Бугат хот]], [[Хөх хот]]ын газар нутгийг багтаасан байв. [[Чин гүрэн]] мөхсний дараа [[Өвөр Монгол]]ын зургаан чуулган, 49 хошууны ноёд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУлсад]] харъяалагдаж эхэлснээс эхлэн, Улаанцавын чуулганыг татан буулгаж, [[Суйюань муж|Суйюань мужид]] нэгтгэв. 

[[Дөрвөд хошуу|Дөрвөн хүүхд]]ны засаг ноёд нь [[Хамар даваа|Хавт Хасар]]ын 15 дахь үеийн ач Ноёнтой отгон ноёны дөрвөн хүү Сэнгэ мэргэн хошууч, Соном дархан тайж, Омбо бөх тайж, Эрчим мэргэн тайж нарын үед тус бүр бие даасан [[Дөрвөн хүүхдийн аймаг]] нэртэй байсныг [[Чин гүрэн]] эзэлсний дараа нэгтгэж, Дөрвөн хүүхдийн хошууг байгуулж, Омбо тайжийг засаг ноёноор томилсон. Тус хошууг он жилийн уртад товчилж ярьсаар одоо цагт [[Дөрвөд хошуу]] гэх болжээ. 

[[Дархан Муумянган холбоот хошуу|Дархан Муумянган хошуу]] нь [[Хавт Хасар|Хавт Хасарын]] удам Норов цэгэн ноёны үед Чин гүрэнд дагаар орсон. Хасарын тахилгын өргөөг байгуулж, сүлд шүтээнийг босгож '''Тайл богдын өргөө'''г байгуулж үе улиран тахиж байсан.

Урадын гурван хошууны ноёд бол Хавт Хасарын удмынхан болно. 

[[Халхын баруун гарын хошуу|Халхын баруун гарын хошууны]] ноёд бол [[Гэрсэнз жалайр хунтайж|Гэрсэнз жалайр хунтайжийн]] 3-р хөвгүүн [[Онохуй Үйзэн ноён|Онохуй үйзэн ноёны]] дэд хөвгүүн [[Абахуй мэргэн ноён|Абуху мэргэн ноёны]] отгон хөвгүүн [[Рахули далай ноён|Рахули далай ноёны]] ахмад хөвгүүн Бунтар цөөхүр тайжийн удмын захирсан хошуу юм. Бунтар нь 1653 онд [[Гомбодорж Түшээт хан|Түшээт хан Гомбодоржтой]] тэмцэлдэж, эцэстээ Чин гүрэнд дагаар орсон.

==Эшлэл==

[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]
[[Ангилал:Өвөр Монголын түүх]]</text>
      <sha1>o5mh26ojts8q24qqce1foyq00guss75</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706524</id>
      <parentid>706523</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T01:19:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.171</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4520" xml:space="preserve">'''Улаанцавын чуулган''' бол ({{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠴᠠᠪ ᠤ᠋ᠨ ᠴᠢᠭᠤᠯᠭᠠᠨ}}) [[Манж]] [[Чин улс|Дайчин гүрний]] үеийн дотоод монголын зургаан чуулганы нэгэн [[чуулган]] юм. Тус чуулган нь [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөн хүүхдийн хошуу]],  [[Дархан Муумянган холбоот хошуу|Дархан муумянган хошуу]], [[Урадын өмнөд хошуу]], [[Урадын дундад хошуу]], [[Урадын хойд хошуу]], [[Халхын баруун гарын хошуу]] гэсэн зургаан хошуунаас бүрдэж байлаа. Чин гүрний үед &quot;Дөрвөн хүүхдийн хошууны нутагт байдаг '''Улаанцав уулын  энгэрт''' чуулган чуулдаг байсан тул '''Улаанцавын чуулган''' хэмээн нэрлэжээ.&quot;&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/439&lt;/ref&gt; 

== Товч тойм ==
Улаанцавын чуулган нь баруун талдаа [[Эзнээ хошуу|Эзнээгийн]] [[торгууд]] вангийн хошуу, [[Их Зуугийн чуулган]], хойд талдаа [[Сайн ноён хан аймаг]], [[Түшээт хан аймаг]], зүүн талдаа [[Шилийн голын чуулган]], өмнөд талдаа [[Шаньси муж]], [[Цахар]] найман хошуутай хаяа нийлж байсан. Улаанцавын чуулганд одоогийн [[Улаанцав]] хот, [[Баяннуур аймаг]], [[Бугат хот]], [[Хөх хот]]ын газар нутгийг багтаасан байв. [[Чин гүрэн]] мөхсний дараа [[Өвөр Монгол]]ын зургаан чуулган, 49 хошууны ноёд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУлсад]] харъяалагдаж эхэлснээс эхлэн, Улаанцавын чуулганыг татан буулгаж, [[Суйюань муж|Суйюань мужид]] нэгтгэв. 

[[Дөрвөд хошуу|Дөрвөн хүүхдийн хошуу]]ны засаг ноёд нь [[Хамар даваа|Хавт Хасар]]ын 15 дахь үеийн ач Ноёнтой отгон ноёны дөрвөн хүү Сэнгэ мэргэн хошууч, Соном дархан тайж, Омбо бөх тайж, Эрчим мэргэн тайж нарын үед тус бүр бие даасан [[Дөрвөн хүүхдийн аймаг]] нэртэй байсныг [[Чин гүрэн]] эзэлсний дараа нэгтгэж, Дөрвөн хүүхдийн хошууг байгуулж, Омбо тайжийг засаг ноёноор томилсон. Тус хошууг он жилийн уртад товчилж ярьсаар одоо цагт [[Дөрвөд хошуу]] гэх болжээ. 

[[Дархан Муумянган холбоот хошуу|Дархан Муумянган хошуу]] нь [[Хавт Хасар|Хавт Хасарын]] удам Норов цэгэн ноёны үед Чин гүрэнд дагаар орсон. Хасарын тахилгын өргөөг байгуулж, сүлд шүтээнийг босгож '''Тайл богдын өргөө'''г байгуулж үе улиран тахиж байсан.

Урадын гурван хошууны ноёд бол Хавт Хасарын удмынхан болно. 

[[Халхын баруун гарын хошуу|Халхын баруун гарын хошууны]] ноёд бол [[Гэрсэнз жалайр хунтайж|Гэрсэнз жалайр хунтайжийн]] 3-р хөвгүүн [[Онохуй Үйзэн ноён|Онохуй үйзэн ноёны]] дэд хөвгүүн [[Абахуй мэргэн ноён|Абуху мэргэн ноёны]] отгон хөвгүүн [[Рахули далай ноён|Рахули далай ноёны]] ахмад хөвгүүн Бунтар цөөхүр тайжийн удмын захирсан хошуу юм. Бунтар нь 1653 онд [[Гомбодорж Түшээт хан|Түшээт хан Гомбодоржтой]] тэмцэлдэж, эцэстээ Чин гүрэнд дагаар орсон.

==Эшлэл==

[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]
[[Ангилал:Өвөр Монголын түүх]]</text>
      <sha1>qg71oybed5yfesno9fg7a435nd9hspw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706525</id>
      <parentid>706524</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T01:19:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.171</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4523" xml:space="preserve">'''Улаанцавын чуулган''' бол ({{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠴᠠᠪ ᠤ᠋ᠨ&lt;br&gt;ᠴᠢᠭᠤᠯᠭᠠᠨ}}) [[Манж]] [[Чин улс|Дайчин гүрний]] үеийн дотоод монголын зургаан чуулганы нэгэн [[чуулган]] юм. Тус чуулган нь [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөн хүүхдийн хошуу]],  [[Дархан Муумянган холбоот хошуу|Дархан муумянган хошуу]], [[Урадын өмнөд хошуу]], [[Урадын дундад хошуу]], [[Урадын хойд хошуу]], [[Халхын баруун гарын хошуу]] гэсэн зургаан хошуунаас бүрдэж байлаа. Чин гүрний үед &quot;Дөрвөн хүүхдийн хошууны нутагт байдаг '''Улаанцав уулын  энгэрт''' чуулган чуулдаг байсан тул '''Улаанцавын чуулган''' хэмээн нэрлэжээ.&quot;&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/439&lt;/ref&gt; 

== Товч тойм ==
Улаанцавын чуулган нь баруун талдаа [[Эзнээ хошуу|Эзнээгийн]] [[торгууд]] вангийн хошуу, [[Их Зуугийн чуулган]], хойд талдаа [[Сайн ноён хан аймаг]], [[Түшээт хан аймаг]], зүүн талдаа [[Шилийн голын чуулган]], өмнөд талдаа [[Шаньси муж]], [[Цахар]] найман хошуутай хаяа нийлж байсан. Улаанцавын чуулганд одоогийн [[Улаанцав]] хот, [[Баяннуур аймаг]], [[Бугат хот]], [[Хөх хот]]ын газар нутгийг багтаасан байв. [[Чин гүрэн]] мөхсний дараа [[Өвөр Монгол]]ын зургаан чуулган, 49 хошууны ноёд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУлсад]] харъяалагдаж эхэлснээс эхлэн, Улаанцавын чуулганыг татан буулгаж, [[Суйюань муж|Суйюань мужид]] нэгтгэв. 

[[Дөрвөд хошуу|Дөрвөн хүүхдийн хошуу]]ны засаг ноёд нь [[Хамар даваа|Хавт Хасар]]ын 15 дахь үеийн ач Ноёнтой отгон ноёны дөрвөн хүү Сэнгэ мэргэн хошууч, Соном дархан тайж, Омбо бөх тайж, Эрчим мэргэн тайж нарын үед тус бүр бие даасан [[Дөрвөн хүүхдийн аймаг]] нэртэй байсныг [[Чин гүрэн]] эзэлсний дараа нэгтгэж, Дөрвөн хүүхдийн хошууг байгуулж, Омбо тайжийг засаг ноёноор томилсон. Тус хошууг он жилийн уртад товчилж ярьсаар одоо цагт [[Дөрвөд хошуу]] гэх болжээ. 

[[Дархан Муумянган холбоот хошуу|Дархан Муумянган хошуу]] нь [[Хавт Хасар|Хавт Хасарын]] удам Норов цэгэн ноёны үед Чин гүрэнд дагаар орсон. Хасарын тахилгын өргөөг байгуулж, сүлд шүтээнийг босгож '''Тайл богдын өргөө'''г байгуулж үе улиран тахиж байсан.

Урадын гурван хошууны ноёд бол Хавт Хасарын удмынхан болно. 

[[Халхын баруун гарын хошуу|Халхын баруун гарын хошууны]] ноёд бол [[Гэрсэнз жалайр хунтайж|Гэрсэнз жалайр хунтайжийн]] 3-р хөвгүүн [[Онохуй Үйзэн ноён|Онохуй үйзэн ноёны]] дэд хөвгүүн [[Абахуй мэргэн ноён|Абуху мэргэн ноёны]] отгон хөвгүүн [[Рахули далай ноён|Рахули далай ноёны]] ахмад хөвгүүн Бунтар цөөхүр тайжийн удмын захирсан хошуу юм. Бунтар нь 1653 онд [[Гомбодорж Түшээт хан|Түшээт хан Гомбодоржтой]] тэмцэлдэж, эцэстээ Чин гүрэнд дагаар орсон.

==Эшлэл==

[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]
[[Ангилал:Өвөр Монголын түүх]]</text>
      <sha1>3hghns61s251wmqx7yl3t70tcvrijsl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706588</id>
      <parentid>706525</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:51:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.189</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4549" xml:space="preserve">'''Улаанцавын чуулган''' бол ({{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠴᠠᠪ ᠤ᠋ᠨ&lt;br&gt;ᠴᠢᠭᠤᠯᠭᠠᠨ}}) [[Манж]] [[Чин улс|Дайчин гүрний]] үеийн дотоод монголын зургаан чуулганы нэгэн [[wiktionary:чуулган|чуулган]] юм. Тус чуулган нь [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөн хүүхдийн хошуу]],  [[Дархан Муумянган холбоот хошуу|Дархан муумянган хошуу]], [[Урадын өмнөд хошуу]], [[Урадын дундад хошуу]], [[Урадын хойд хошуу]], [[Халхын баруун гарын хошуу]] гэсэн зургаан хошуунаас бүрдэж байлаа. Чин гүрний үед &quot;Дөрвөн хүүхдийн хошууны нутагт байдаг '''Улаанцав уулын  энгэрт''' чуулган чуулдаг байсан тул '''Улаанцавын чуулган''' хэмээн нэрлэжээ.&quot;&lt;ref&gt;https://mongoltoli.mn/history/h/439&lt;/ref&gt; 

== Товч тойм ==
Улаанцавын чуулган нь баруун талдаа [[Эзнээ хошуу|Эзнээгийн]] [[торгууд]] вангийн хошуу, [[Их Зуугийн чуулган]], хойд талдаа [[Сайн ноён хан аймаг]], [[Түшээт хан аймаг]], зүүн талдаа [[Шилийн голын чуулган]], өмнөд талдаа [[Шаньси муж]], [[Цахар]] найман хошуутай хаяа нийлж байсан. Улаанцавын чуулганд одоогийн [[Улаанцав]] хот, [[Баяннуур аймаг]], [[Бугат хот]], [[Хөх хот]]ын газар нутгийг багтаасан байв. [[Чин гүрэн]] мөхсний дараа [[Өвөр Монгол]]ын зургаан чуулган, 49 хошууны ноёд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУлсад]] харъяалагдаж эхэлснээс эхлэн, Улаанцавын чуулганыг татан буулгаж, [[Суйюань муж|Суйюань мужид]] нэгтгэв. 

[[Дөрвөд хошуу|Дөрвөн хүүхдийн хошуу]]ны засаг ноёд нь [[Хамар даваа|Хавт Хасар]]ын 15 дахь үеийн ач Ноёнтой отгон ноёны дөрвөн хүү Сэнгэ мэргэн хошууч, Соном дархан тайж, Омбо бөх тайж, Эрчим мэргэн тайж нарын үед тус бүр бие даасан [[Дөрвөн хүүхдийн аймаг]] нэртэй байсныг [[Чин гүрэн]] эзэлсний дараа нэгтгэж, Дөрвөн хүүхдийн хошууг байгуулж, Омбо тайжийг засаг ноёноор томилсон. Тус хошууг он жилийн уртад товчилж ярьсаар одоо цагт [[Дөрвөд хошуу]] гэх болжээ. 

[[Дархан Муумянган холбоот хошуу|Дархан Муумянган хошуу]] нь [[Хавт Хасар|Хавт Хасарын]] удам Норов цэгэн ноёны үед Чин гүрэнд дагаар орсон. Хасарын тахилгын өргөөг байгуулж, сүлд шүтээнийг босгож '''Тайл богдын өргөө'''г байгуулж үе улиран тахиж байсан.

Урадын гурван хошууны ноёд бол Хавт Хасарын удмынхан болно. 

[[Халхын баруун гарын хошуу|Халхын баруун гарын хошууны]] ноёд бол [[Гэрсэнз жалайр хунтайж|Гэрсэнз жалайр хунтайжийн]] 3-р хөвгүүн [[Онохуй Үйзэн ноён|Онохуй үйзэн ноёны]] дэд хөвгүүн [[Абахуй мэргэн ноён|Абуху мэргэн ноёны]] отгон хөвгүүн [[Рахули далай ноён|Рахули далай ноёны]] ахмад хөвгүүн Бунтар цөөхүр тайжийн удмын захирсан хошуу юм. Бунтар нь 1653 онд [[Гомбодорж Түшээт хан|Түшээт хан Гомбодоржтой]] тэмцэлдэж, эцэстээ Чин гүрэнд дагаар орсон.

==Эшлэл==

[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]
[[Ангилал:Өвөр Монголын түүх]]</text>
      <sha1>e5806bkn67kvq72go35ucxjb9ujmiqf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Diory960</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123131</id>
    <revision>
      <id>706467</id>
      <parentid>706401</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T12:29:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="532" xml:space="preserve">{{Устга|Вандализм}}

түүний уг нэрийг Б. Шинэбаяр гэдэг бөгөөд 2007 оны 4сарын28нд Улаанбаатар хотод төрсөн. Цэцэрлэгт байхаас дуулах дуртай байсан тэрбээр одоо хувиараа уран бүтээлээ туурвиж байгаа. &quot;TRIPLA CREW&quot; гэх нэгдэлд хамаарагддаг бөгөөд, Diory960 нь үүсгэн байгуулагчийн үүргийг хариуцдаг байна.</text>
      <sha1>d6fz1xixdxyiyur95viitg3o9s8tcad</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>АНУ-ын Ерөнхийлөгч нар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123138</id>
    <redirect title="АНУ-ын ерөнхийлөгчийн жагсаалт" />
    <revision>
      <id>706463</id>
      <timestamp>2022-07-28T12:23:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <comment>BatlaaTs moved page [[АНУ-ын Ерөнхийлөгч нар]] to [[АНУ-ын ерөнхийлөгчийн жагсаалт]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="81" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[АНУ-ын ерөнхийлөгчийн жагсаалт]]</text>
      <sha1>5n2c32bjbv336izr0x1ocbh323azydz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэлэлцүүлэг:Нүх шахах</title>
    <ns>1</ns>
    <id>123139</id>
    <revision>
      <id>706553</id>
      <timestamp>2022-07-29T06:15:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.160.122</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 🖕 */ шинэ хэсэг</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="128" xml:space="preserve">== 🖕 ==

рб [[Тусгай:Contributions/66.181.160.122|66.181.160.122]] 06:15, 29 Долоодугаар сар 2022 (UTC)</text>
      <sha1>9i5qj80up6k6ubdnb9bmxwq450r1suw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Navbox/configuration</title>
    <ns>828</ns>
    <id>123140</id>
    <revision>
      <id>706575</id>
      <timestamp>2022-07-29T09:26:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;return { 	aria_label = 'Navbox', 	nowrap_item = '%s&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;%s&lt;/span&gt;', 	templatestyles = mw.getCurrentFrame():extensionTag{ 		name = 'templatestyles', args = { src = 'Module:Navbox/styles.css' } 	}, 	-- do not localize marker table 	marker = { 		oddeven = '\127_ODDEVEN_\127', 		restart = '\127_ODDEVEN0_\127', 		regex = '\127_ODDEVEN(%d?)_\127' 	}, 	category = { 		orphan = '[[Category:Navbox orphans]]', 		horizontal_lists = 'Navigational boxes withou...&quot;</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="3597" xml:space="preserve">return {
	aria_label = 'Navbox',
	nowrap_item = '%s&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;%s&lt;/span&gt;',
	templatestyles = mw.getCurrentFrame():extensionTag{
		name = 'templatestyles', args = { src = 'Module:Navbox/styles.css' }
	},
	-- do not localize marker table
	marker = {
		oddeven = '\127_ODDEVEN_\127',
		restart = '\127_ODDEVEN0_\127',
		regex = '\127_ODDEVEN(%d?)_\127'
	},
	category = {
		orphan = '[[Category:Navbox orphans]]',
		horizontal_lists = 'Navigational boxes without horizontal lists',
		background_colors = 'Navboxes using background colours',
		illegible = 'Potentially illegible navboxes',
		borders = 'Navboxes using borders',
	},
	keyword = {
		border_subgroup = 'subgroup',
		border_child = 'child',
		border_none = 'none',
		evenodd_swap = 'swap',
		navbar_off = 'off',
		navbar_plain = 'plain',
		nocat_false = 'false',
		nowrapitems_yes = 'yes',
		orphan_yes = 'yes',
		state_collapsed = 'collapsed',
		state_off = 'off',
		state_plain = 'plain',
		subpage_doc = 'doc',
		subpage_sandbox = 'sandbox',
		subpage_testcases = 'testcases',
		tracking_no = 'no'
	},
	class = {
		autocollapse = 'autocollapse',
		collapsible = 'mw-collapsible',
		collapsed = 'mw-collapsed',
		-- Warning
		navbox = 'navbox', -- WMF currently hides 'navbox' from mobile,
		-- so you probably shouldn't change the navbox class.
		navbox_abovebelow = 'navbox-abovebelow',
		navbox_group = 'navbox-group',
		navbox_image = 'navbox-image',
		navbox_inner = 'navbox-inner',
		navbox_list = 'navbox-list',
		navbox_list_with_group = 'navbox-list-with-group',
		navbox_part = 'navbox-', -- do not l10n
		navbox_styles = 'navbox-styles',
		navbox_subgroup = 'navbox-subgroup',
		navbox_title = 'navbox-title', -- l10n only if you change pattern.navbox_title below
		navbox_odd_part = 'odd', -- do not l10n
		navbox_even_part = 'even', -- do not l10n
		nomobile = 'nomobile',
		nowraplinks = 'nowraplinks',
		noviewer = 'noviewer' -- used to remove images from MediaViewer
	},
	pattern = {
		listnum = '^list(%d+)$',
		sandbox = '/sandbox$',
		navbox = 'Template:Navbox',
		nowrap = '^&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;',
		style = 'style$',
		navbox_title = '&lt;th[^&gt;]*&quot;navbox%-title&quot;',
		hlist = 'hlist',
		plainlist = 'plainlist'
	},
	arg = {
		above = 'above',
		aboveclass = 'aboveclass',
		abovestyle = 'abovestyle',
		basestyle = 'basestyle',
		bodyclass = 'bodyclass',
		bodystyle = 'bodystyle',
		border = 'border',
		below = 'below',
		belowclass = 'belowclass',
		belowstyle = 'belowstyle',
		evenodd = 'evenodd',
		evenstyle = 'evenstyle',
		group1 = 'group1',
		group2 = 'group2',
		group_and_num = 'group%d',
		groupstyle_and_num = 'group%dstyle',
		groupclass = 'groupclass',
		groupstyle = 'groupstyle',
		groupwidth = 'groupwidth',
		innerstyle = 'innerstyle',
		image = 'image',
		imageclass = 'imageclass',
		imageleft = 'imageleft',
		imageleftstyle = 'imageleftstyle',
		imagesetyle = 'imagestyle',
		list_and_num = 'list%d',
		listclass_and_num = 'list%dclass',
		liststyle_and_num = 'list%dstyle',
		list1padding = 'list1padding',
		listclass = 'listclass',
		listpadding = 'listpadding',
		liststyle = 'liststyle',
		name = 'name',
		navbar = 'navbar',
		navboxclass = 'navboxclass',
		nocat = 'nocat',
		nowrapitems = 'nowrapitems',
		oddstyle = 'oddstyle',
		orphan = 'orphan',
		state = 'state',
		style = 'style',
		templatestyles = 'templatestyles',
		child_templatestyles = 'child templatestyles',
		title = 'title',
		titleclass = 'titleclass',
		titlestyle = 'titlestyle',
		tracking = 'tracking'
	},
	-- names of navbar arguments
	navbar = {
		name = 1,
		fontstyle = 'fontstyle',
		mini = 'mini'
	}
}</text>
      <sha1>8npf15277sgmgep5j2bnmes7i7ktuvo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Navbox/styles.css</title>
    <ns>828</ns>
    <id>123141</id>
    <revision>
      <id>706576</id>
      <timestamp>2022-07-29T09:27:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;/* {{pp|small=y}} */ .navbox { 	box-sizing: border-box; 	border: 1px solid #a2a9b1; 	width: 100%; 	clear: both; 	font-size: 88%; 	text-align: center; 	padding: 1px; 	margin: 1em auto 0; /* Prevent preceding content from clinging to navboxes */ }  .navbox .navbox { 	margin-top: 0; /* No top margin for nested navboxes */ }  .navbox + .navbox, /* TODO: remove first line after transclusions have updated */ .navbox + .navbox-styles + .navbox { 	margin-top: -1px; /* S...&quot;</comment>
      <model>sanitized-css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="2183" xml:space="preserve">/* {{pp|small=y}} */
.navbox {
	box-sizing: border-box;
	border: 1px solid #a2a9b1;
	width: 100%;
	clear: both;
	font-size: 88%;
	text-align: center;
	padding: 1px;
	margin: 1em auto 0; /* Prevent preceding content from clinging to navboxes */
}

.navbox .navbox {
	margin-top: 0; /* No top margin for nested navboxes */
}

.navbox + .navbox, /* TODO: remove first line after transclusions have updated */
.navbox + .navbox-styles + .navbox {
	margin-top: -1px; /* Single pixel border between adjacent navboxes */
}

.navbox-inner,
.navbox-subgroup {
	width: 100%;
}

.navbox-group,
.navbox-title,
.navbox-abovebelow {
	padding: 0.25em 1em;
	line-height: 1.5em;
	text-align: center;
}

.navbox-group {
	white-space: nowrap;
	/* @noflip */
	text-align: right;
}

.navbox,
.navbox-subgroup {
	background-color: #fdfdfd;
}

.navbox-list {
	line-height: 1.5em;
	border-color: #fdfdfd; /* Must match background color */
}

.navbox-list-with-group {
	text-align: left;
	border-left-width: 2px;
	border-left-style: solid;
}

/* cell spacing for navbox cells */
/* Borders above 2nd, 3rd, etc. rows */
/* TODO: figure out how to replace tr as structure;
 * with div structure it should be just a matter of first-child */
tr + tr &gt; .navbox-abovebelow,
tr + tr &gt; .navbox-group,
tr + tr &gt; .navbox-image,
tr + tr &gt; .navbox-list {
	border-top: 2px solid #fdfdfd; /* Must match background color */
}

.navbox-title {
	background-color: #ccf; /* Level 1 color */
}

.navbox-abovebelow,
.navbox-group,
.navbox-subgroup .navbox-title {
	background-color: #ddf; /* Level 2 color */
}

.navbox-subgroup .navbox-group,
.navbox-subgroup .navbox-abovebelow {
	background-color: #e6e6ff; /* Level 3 color */
}

.navbox-even {
	background-color: #f7f7f7;
}

.navbox-odd {
	background-color: transparent;
}

/* TODO: figure out how to remove reliance on td as structure */
.navbox .hlist td dl,
.navbox .hlist td ol,
.navbox .hlist td ul,
.navbox td.hlist dl,
.navbox td.hlist ol,
.navbox td.hlist ul {
	padding: 0.125em 0;
}

.navbox .navbar {
	display: block;
	font-size: 100%;
}

.navbox-title .navbar {
	/* @noflip */
	float: left;
	/* @noflip */
	text-align: left;
	/* @noflip */
	margin-right: 0.5em;
}</text>
      <sha1>r3sdo030s2y37osfqh0rur7i26x9epy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:OnLua</title>
    <ns>10</ns>
    <id>123142</id>
    <redirect title="Загвар:Lua" />
    <revision>
      <id>706584</id>
      <timestamp>2022-07-29T10:47:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <comment>BatlaaTs moved page [[Загвар:OnLua]] to [[Загвар:Lua]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="40" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Загвар:Lua]]</text>
      <sha1>t1wim8v7rxxhb5jmtc1pq4uyicb33jo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Lua banner</title>
    <ns>828</ns>
    <id>123143</id>
    <revision>
      <id>706586</id>
      <timestamp>2022-07-29T10:48:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;-- This module implements the {{lua}} template. local yesno = require('Module:Yesno') local mList = require('Module:List') local mTableTools = require('Module:TableTools') local mMessageBox = require('Module:Message box')  local p = {}  function p.main(frame) 	local origArgs = frame:getParent().args 	local args = {} 	for k, v in pairs(origArgs) do 		v = v:match('^%s*(.-)%s*$') 		if v ~= '' then 			args[k] = v 		end 	end 	return p._main(args) end  function p._mai...&quot;</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="3904" xml:space="preserve">-- This module implements the {{lua}} template.
local yesno = require('Module:Yesno')
local mList = require('Module:List')
local mTableTools = require('Module:TableTools')
local mMessageBox = require('Module:Message box')

local p = {}

function p.main(frame)
	local origArgs = frame:getParent().args
	local args = {}
	for k, v in pairs(origArgs) do
		v = v:match('^%s*(.-)%s*$')
		if v ~= '' then
			args[k] = v
		end
	end
	return p._main(args)
end

function p._main(args)
	local modules = mTableTools.compressSparseArray(args)
	local box = p.renderBox(modules)
	local trackingCategories = p.renderTrackingCategories(args, modules)
	return box .. trackingCategories
end

function p.renderBox(modules)
	local boxArgs = {}
	if #modules &lt; 1 then
		boxArgs.text = '&lt;strong class=&quot;error&quot;&gt;Error: no modules specified&lt;/strong&gt;'
	else
		local moduleLinks = {}
		for i, module in ipairs(modules) do
			moduleLinks[i] = string.format('[[:%s]]', module)
			local maybeSandbox = mw.title.new(module .. '/sandbox')
			if maybeSandbox.exists then
				moduleLinks[i] = moduleLinks[i] .. string.format(' ([[:%s|sandbox]])', maybeSandbox.fullText)
			end
		end
		local moduleList = mList.makeList('bulleted', moduleLinks)
		local title = mw.title.getCurrentTitle()
		if title.subpageText == &quot;doc&quot; then
			title = title.basePageTitle
		end
		if title.contentModel == &quot;Scribunto&quot; then
			boxArgs.text = 'This module depends on the following other modules:' .. moduleList
		else
			boxArgs.text = 'This template  uses [[Wikipedia:Lua|Lua]]:\n' .. moduleList
		end
	end
	boxArgs.type = 'notice'
	boxArgs.small = true
	boxArgs.image = '[[File:Lua-Logo.svg|30px|alt=|link=]]'
	return mMessageBox.main('mbox', boxArgs)
end

function p.renderTrackingCategories(args, modules, titleObj)
	if yesno(args.nocat) then
		return ''
	end

	local cats = {}

	-- Error category
	if #modules &lt; 1 then
		cats[#cats + 1] = 'Lua templates with errors'
	end

	-- Lua templates category
	titleObj = titleObj or mw.title.getCurrentTitle()
	local subpageBlacklist = {
		doc = true,
		sandbox = true,
		sandbox2 = true,
		testcases = true
	}
	if not subpageBlacklist[titleObj.subpageText] then
		local protCatName
		if titleObj.namespace == 10 then
			local category = args.category
			if not category then
				local categories = {
					['Module:String'] = 'Templates based on the String Lua module',
					['Module:Math'] = 'Templates based on the Math Lua module',
					['Module:BaseConvert'] = 'Templates based on the BaseConvert Lua module',
					['Module:Citation'] = 'Templates based on the Citation/CS1 Lua module'
				}
				categories['Module:Citation/CS1'] = categories['Module:Citation']
				category = modules[1] and categories[modules[1]]
				category = category or 'Lua-based templates'
			end	
			cats[#cats + 1] = category
			protCatName = &quot;Templates using under-protected Lua modules&quot;
		elseif titleObj.namespace == 828 then
			protCatName = &quot;Modules depending on under-protected modules&quot;
		end
		if not args.noprotcat and protCatName then
			local protLevels = {
				autoconfirmed = 1,
				extendedconfirmed = 2,
				templateeditor = 3,
				sysop = 4
			}
			local currentProt
			if titleObj.id ~= 0 then
				-- id is 0 (page does not exist) if am previewing before creating a template.
				currentProt = titleObj.protectionLevels[&quot;edit&quot;][1]
			end
			if currentProt == nil then currentProt = 0 else currentProt = protLevels[currentProt] end
			for i, module in ipairs(modules) do
				if module ~= &quot;WP:libraryUtil&quot; then
					local moduleProt = mw.title.new(module).protectionLevels[&quot;edit&quot;][1]
					if moduleProt == nil then moduleProt = 0 else moduleProt = protLevels[moduleProt] end
					if moduleProt &lt; currentProt then
						cats[#cats + 1] = protCatName
						break
					end
				end
			end
		end
	end
	for i, cat in ipairs(cats) do
		cats[i] = string.format('[[Category:%s]]', cat)
	end
	return table.concat(cats)
end

return p</text>
      <sha1>cvk1cpv9jtriqu1hfkfklnnsm49md8l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>706587</id>
      <parentid>706586</parentid>
      <timestamp>2022-07-29T10:49:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="3926" xml:space="preserve">-- This module implements the {{lua}} template.
local yesno = require('Module:Yesno')
local mList = require('Module:List')
local mTableTools = require('Module:TableTools')
local mMessageBox = require('Module:Message box')

local p = {}

function p.main(frame)
	local origArgs = frame:getParent().args
	local args = {}
	for k, v in pairs(origArgs) do
		v = v:match('^%s*(.-)%s*$')
		if v ~= '' then
			args[k] = v
		end
	end
	return p._main(args)
end

function p._main(args)
	local modules = mTableTools.compressSparseArray(args)
	local box = p.renderBox(modules)
	local trackingCategories = p.renderTrackingCategories(args, modules)
	return box .. trackingCategories
end

function p.renderBox(modules)
	local boxArgs = {}
	if #modules &lt; 1 then
		boxArgs.text = '&lt;strong class=&quot;error&quot;&gt;Error: no modules specified&lt;/strong&gt;'
	else
		local moduleLinks = {}
		for i, module in ipairs(modules) do
			moduleLinks[i] = string.format('[[:%s]]', module)
			local maybeSandbox = mw.title.new(module .. '/sandbox')
			if maybeSandbox.exists then
				moduleLinks[i] = moduleLinks[i] .. string.format(' ([[:%s|sandbox]])', maybeSandbox.fullText)
			end
		end
		local moduleList = mList.makeList('bulleted', moduleLinks)
		local title = mw.title.getCurrentTitle()
		if title.subpageText == &quot;doc&quot; then
			title = title.basePageTitle
		end
		if title.contentModel == &quot;Scribunto&quot; then
			boxArgs.text = 'This module depends on the following other modules:' .. moduleList
		else
			boxArgs.text = 'Энэ загвар [[Wikipedia:Lua|Lua]]-г ашигладаг:\n' .. moduleList
		end
	end
	boxArgs.type = 'notice'
	boxArgs.small = true
	boxArgs.image = '[[File:Lua-Logo.svg|30px|alt=|link=]]'
	return mMessageBox.main('mbox', boxArgs)
end

function p.renderTrackingCategories(args, modules, titleObj)
	if yesno(args.nocat) then
		return ''
	end

	local cats = {}

	-- Error category
	if #modules &lt; 1 then
		cats[#cats + 1] = 'Lua templates with errors'
	end

	-- Lua templates category
	titleObj = titleObj or mw.title.getCurrentTitle()
	local subpageBlacklist = {
		doc = true,
		sandbox = true,
		sandbox2 = true,
		testcases = true
	}
	if not subpageBlacklist[titleObj.subpageText] then
		local protCatName
		if titleObj.namespace == 10 then
			local category = args.category
			if not category then
				local categories = {
					['Module:String'] = 'Templates based on the String Lua module',
					['Module:Math'] = 'Templates based on the Math Lua module',
					['Module:BaseConvert'] = 'Templates based on the BaseConvert Lua module',
					['Module:Citation'] = 'Templates based on the Citation/CS1 Lua module'
				}
				categories['Module:Citation/CS1'] = categories['Module:Citation']
				category = modules[1] and categories[modules[1]]
				category = category or 'Lua-based templates'
			end	
			cats[#cats + 1] = category
			protCatName = &quot;Templates using under-protected Lua modules&quot;
		elseif titleObj.namespace == 828 then
			protCatName = &quot;Modules depending on under-protected modules&quot;
		end
		if not args.noprotcat and protCatName then
			local protLevels = {
				autoconfirmed = 1,
				extendedconfirmed = 2,
				templateeditor = 3,
				sysop = 4
			}
			local currentProt
			if titleObj.id ~= 0 then
				-- id is 0 (page does not exist) if am previewing before creating a template.
				currentProt = titleObj.protectionLevels[&quot;edit&quot;][1]
			end
			if currentProt == nil then currentProt = 0 else currentProt = protLevels[currentProt] end
			for i, module in ipairs(modules) do
				if module ~= &quot;WP:libraryUtil&quot; then
					local moduleProt = mw.title.new(module).protectionLevels[&quot;edit&quot;][1]
					if moduleProt == nil then moduleProt = 0 else moduleProt = protLevels[moduleProt] end
					if moduleProt &lt; currentProt then
						cats[#cats + 1] = protCatName
						break
					end
				end
			end
		end
	end
	for i, cat in ipairs(cats) do
		cats[i] = string.format('[[Category:%s]]', cat)
	end
	return table.concat(cats)
end

return p</text>
      <sha1>sukg0sz88d186m5zo0izipljmx8iypr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Strong</title>
    <ns>10</ns>
    <id>123144</id>
    <revision>
      <id>706589</id>
      <timestamp>2022-07-29T10:56:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;&lt;strong {{#if:{{{role|}}}|role=&quot;{{{role}}}&quot;}} {{#if:{{{class|}}}|class=&quot;{{{class}}}&quot;}} {{#if:{{{id|}}}|id=&quot;{{{id}}}&quot;}} {{#if:{{{style|}}}|style=&quot;{{{style}}}&quot;}} {{#if:{{{title|}}}|title=&quot;{{{title}}}&quot;}}&gt;{{{1}}}&lt;/strong&gt;&lt;noinclude&gt; {{documentation}} &lt;!-- Add cats and interwikis to the /doc subpage, not here! --&gt; &lt;/noinclude&gt;&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="323" xml:space="preserve">&lt;strong {{#if:{{{role|}}}|role=&quot;{{{role}}}&quot;}} {{#if:{{{class|}}}|class=&quot;{{{class}}}&quot;}} {{#if:{{{id|}}}|id=&quot;{{{id}}}&quot;}} {{#if:{{{style|}}}|style=&quot;{{{style}}}&quot;}} {{#if:{{{title|}}}|title=&quot;{{{title}}}&quot;}}&gt;{{{1}}}&lt;/strong&gt;&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}
&lt;!-- Add cats and interwikis to the /doc subpage, not here! --&gt;
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>jhbv1h6fd9kjc1d4eovhzvnxrpqq09r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Terminate sentence</title>
    <ns>10</ns>
    <id>123145</id>
    <revision>
      <id>706590</id>
      <timestamp>2022-07-29T10:58:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{{1}}}{{#if:{{#invoke:text|sentenceTerminated|{{{1|}}}}}||{{{2|.}}}}}&lt;noinclude&gt;{{documentation}}&lt;/noinclude&gt;&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="110" xml:space="preserve">{{{1}}}{{#if:{{#invoke:text|sentenceTerminated|{{{1|}}}}}||{{{2|.}}}}}&lt;noinclude&gt;{{documentation}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>qn47z9jj1gbam5odtqcnrnt6hqvwhtn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Documentation/styles.css</title>
    <ns>828</ns>
    <id>123146</id>
    <revision>
      <id>706595</id>
      <timestamp>2022-07-29T11:51:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;/* {{pp|small=yes}} */ .documentation, .documentation-metadata { 	border: 1px solid #a2a9b1; 	background-color: #ecfcf4; 	clear: both; }  .documentation { 	margin: 1em 0 0 0; 	padding: 1em; }  .documentation-metadata { 	margin: 0.2em 0; /* same margin left-right as .documentation */     font-style: italic;     padding: 0.4em 1em; /* same padding left-right as .documentation */ }  .documentation-startbox { 	padding-bottom: 3px; 	border-bottom: 1px solid #aaa; 	ma...&quot;</comment>
      <model>sanitized-css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="716" xml:space="preserve">/* {{pp|small=yes}} */
.documentation,
.documentation-metadata {
	border: 1px solid #a2a9b1;
	background-color: #ecfcf4;
	clear: both;
}

.documentation {
	margin: 1em 0 0 0;
	padding: 1em;
}

.documentation-metadata {
	margin: 0.2em 0; /* same margin left-right as .documentation */
    font-style: italic;
    padding: 0.4em 1em; /* same padding left-right as .documentation */
}

.documentation-startbox {
	padding-bottom: 3px;
	border-bottom: 1px solid #aaa;
	margin-bottom: 1ex;
}

.documentation-heading {
	font-weight: bold;
	font-size: 125%;
}

.documentation-clear { /* Don't want things to stick out where they shouldn't. */
	clear: both;
}

.documentation-toolbar {
	font-style: normal;
	font-size: 85%;
}</text>
      <sha1>o2ia525en7wbq32mq4fpdevtl5d6pcb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Tlg</title>
    <ns>10</ns>
    <id>123147</id>
    <revision>
      <id>706596</id>
      <timestamp>2022-07-29T11:54:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{{{{|safesubst:}}}#Invoke:Template link general|main}}&lt;noinclude&gt; {{Documentation}} &lt;/noinclude&gt;&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="97" xml:space="preserve">{{{{{|safesubst:}}}#Invoke:Template link general|main}}&lt;noinclude&gt;
{{Documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>ht2690br0leipyuut1905i54vi2rr01</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Template link general</title>
    <ns>828</ns>
    <id>123148</id>
    <revision>
      <id>706597</id>
      <timestamp>2022-07-29T11:54:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;-- This implements Template:Tlg local getArgs = require('Module:Arguments').getArgs local p = {}  -- Is a string non-empty? local function _ne(s)  	return s ~= nil and s ~= &quot;&quot; end  local nw = mw.text.nowiki  local function addTemplate(s) 	local i, _ = s:find(':', 1, true) 	if i == nil then 		return 'Template:' .. s 	end 	local ns = s:sub(1, i - 1) 	if ns == '' or mw.site.namespaces[ns] then 		return s 	else 		return 'Template:' .. s 	end end  local function trim...&quot;</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="4323" xml:space="preserve">-- This implements Template:Tlg
local getArgs = require('Module:Arguments').getArgs
local p = {}

-- Is a string non-empty?
local function _ne(s) 
	return s ~= nil and s ~= &quot;&quot;
end

local nw = mw.text.nowiki

local function addTemplate(s)
	local i, _ = s:find(':', 1, true)
	if i == nil then
		return 'Template:' .. s
	end
	local ns = s:sub(1, i - 1)
	if ns == '' or mw.site.namespaces[ns] then
		return s
	else
		return 'Template:' .. s
	end
end

local function trimTemplate(s)
	local needle = 'template:'
	if s:sub(1, needle:len()):lower() == needle then
		return s:sub(needle:len() + 1)	
	else
		return s
	end
end

local function linkTitle(args)
	if _ne(args.nolink) then
		return args['1']
	end
	
	local titleObj
	local titlePart = '[['
	if args['1'] then
		-- This handles :Page and other NS
		titleObj = mw.title.new(args['1'], 'Template')
	else
		titleObj = mw.title.getCurrentTitle()
	end
	
	titlePart = titlePart .. (titleObj ~= nil and titleObj.fullText or
				addTemplate(args['1']))
	
	local textPart = args.alttext
	if not _ne(textPart) then
		if titleObj ~= nil then
			textPart = titleObj:inNamespace(&quot;Template&quot;) and args['1'] or titleObj.fullText
		else
			-- redlink
			textPart = args['1']
		end
	end
	
	if _ne(args.subst) then
		-- HACK: the ns thing above is probably broken
		textPart = 'subst:' .. textPart
	end
	
	if _ne(args.brace) then
		textPart = nw('{{') .. textPart .. nw('}}')
	elseif _ne(args.braceinside) then
		textPart = nw('{') .. textPart .. nw('}')
	end
	
	titlePart = titlePart .. '|' .. textPart .. ']]'
	if _ne(args.braceinside) then
		titlePart = nw('{') .. titlePart .. nw('}')
	end
	return titlePart
end

function p.main(frame)
	local args = getArgs(frame, {
		trim = true,
		removeBlanks = false
	})
	return p._main(args)
end

function p._main(args)
	local bold = _ne(args.bold) or _ne(args.boldlink) or _ne(args.boldname)
	local italic = _ne(args.italic) or _ne(args.italics)
	local dontBrace = _ne(args.brace) or _ne(args.braceinside)
	local code = _ne(args.code) or _ne(args.tt)
	local show_result = _ne(args._show_result)
	local expand = _ne(args._expand)
	
	-- Build the link part
	local titlePart = linkTitle(args)
	if bold then titlePart = &quot;'''&quot; .. titlePart .. &quot;'''&quot; end
	if _ne(args.nowrapname) then titlePart = '&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;' .. titlePart .. '&lt;/span&gt;' end
	
	-- Build the arguments
	local textPart = &quot;&quot;
	local textPartBuffer = &quot;&amp;#124;&quot;
	local codeArguments = {}
	local codeArgumentsString = &quot;&quot;
	local i = 2
	local j = 1
	while args[i] do
		local val = args[i]
		if val ~= &quot;&quot; then
			if _ne(args.nowiki) then
				-- Unstrip nowiki tags first because calling nw on something that already contains nowiki tags will
				-- mangle the nowiki strip marker and result in literal UNIQ...QINU showing up
				val = nw(mw.text.unstripNoWiki(val))
			end
			local k, v = string.match(val, &quot;(.*)=(.*)&quot;)
			if not k then
				codeArguments[j] = val
				j = j + 1
			else
				codeArguments[k] = v
			end
			codeArgumentsString = codeArgumentsString .. textPartBuffer .. val
			if italic then
				val = '&lt;span style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;' .. val .. '&lt;/span&gt;'
			end
			textPart = textPart .. textPartBuffer .. val
		end
		i = i + 1
	end

	-- final wrap
	local ret = titlePart .. textPart
	if not dontBrace then ret = nw('{{') .. ret .. nw('}}') end
	if _ne(args.a) then ret = nw('*') .. '&amp;nbsp;' .. ret end
	if _ne(args.kbd) then ret = '&lt;kbd&gt;' .. ret .. '&lt;/kbd&gt;' end
	if code then
		ret = '&lt;code&gt;' .. ret .. '&lt;/code&gt;'
	elseif _ne(args.plaincode) then
		ret = '&lt;code style=&quot;border:none;background:transparent;&quot;&gt;' .. ret .. '&lt;/code&gt;'
	end
	if _ne(args.nowrap) then ret = '&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;' .. ret .. '&lt;/span&gt;' end
	
	--[[ Wrap as html?? 
	local span = mw.html.create('span')
	span:wikitext(ret)
	--]]
	if _ne(args.debug) then ret = ret .. '\n&lt;pre&gt;' .. mw.text.encode(mw.dumpObject(args)) .. '&lt;/pre&gt;' end

	if show_result then
		local result = mw.getCurrentFrame():expandTemplate{title = addTemplate(args[1]), args = codeArguments}
		ret = ret .. &quot; → &quot; .. result
	end

	if expand then
		local query = mw.text.encode('{{' .. addTemplate(args[1]) .. string.gsub(codeArgumentsString, textPartBuffer, &quot;|&quot;) .. '}}')
		local url = mw.uri.fullUrl('special:ExpandTemplates', 'wpInput=' .. query)
		mw.log()
		ret = ret .. &quot; [&quot; .. tostring(url) .. &quot;]&quot;
	end

	return ret
end

return p</text>
      <sha1>n9mqsaqf536os0lov5na5yuqoibbr4y</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>