Википедиа mnwiki https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 MediaWiki 1.39.0-wmf.22 first-letter Медиа Тусгай Хэлэлцүүлэг Хэрэглэгч Хэрэглэгчийн яриа Wikipedia Wikipedia-н хэлэлцүүлэг Файл Файлын хэлэлцүүлэг МедиаВики МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг Загвар Загварын хэлэлцүүлэг Тусламж Тусламжийн хэлэлцүүлэг Ангилал Ангиллын хэлэлцүүлэг TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk Шинжаан 0 2967 706726 706519 2022-07-30T11:16:29Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Манжийн үе */ wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}<br>{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū'' |image_skyline = |image_caption = |image_map = Xinjiang in China (de-facto).svg |map_caption = |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Өрөмч]] |газар_нутаг = 1 664 897.17<ref name="新疆">[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]</ref> km² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 21,813,334 |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = |ард_түмэн = |цугаараа = |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = |тэмдэглэл = }} [[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд дунган, монгол, [[киргиз]], сибо, [[тажикууд‎]], [[узбекистан]], [[манж]], [[дагуур]], [[татар]], [[орос]], [[дунсян]], тузя, [[жуан]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Жамму]]-[[Кашмир]], [[Ладакх]] муж, [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөд]]ийн автономит нутаг, [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна. Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор "үзэсгэлэнтэй бэлчээр" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг. [[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]] [[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]] Томоохон голууд — [[Тарим]], [[Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Баграшкүль]], [[Эв нуур]]. == Түүх == [[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]] [[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]] Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. <!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--> 18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна. === Эрт үе === Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ. ===Тохарын улсууд=== {{гол|Тохар}} ===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)=== {{гол|Хүннү улс}} === Сүмбэ улс === {{гол|Сүмбэ улс}} === Нирун улс (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ ===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар=== {{гол|Цагаан хүннү}} ===Бусад улсууд === === Түрэг улс МЭ 555 он === {{гол|Түрэг улс}} [[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм. === Тан улс === {{гол|Тан улс}} [[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]] === Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он === {{гол|Уйгурын хаант улс}} === Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь=== ===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг=== {{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}} ===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)=== {{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}} [[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]] 1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ. ===[[Моголистан]]=== {{гол|Моголистан}} === Зүүнгарын хаант улс === {{гол|Зүүнгарын хаант улс}} Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ. === Манжийн үе === [[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Якуб бек.]] Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд Илийн хязгаарын Жанжны газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ.Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ.Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов.Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв.Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ.Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жао Ху д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд,Кашгар хотууд унажээ."Иймэрхүү" гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид,ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ. Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны "төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан" хэмээн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийг тэтгэсний]] 20 дугаар онд Манж дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ. 1862-1877 онд Манж Чин улсын Шэньси, Ганьсу, [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]], Кашгарыг хамарсан “цагаан малгайтны бослого” дэгдэж, босогчид үе үе Монголд нэвтрэн. === Орчин үе === 1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ. == Цөмийн туршилт== Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон. == Байгаль-цаг уур, газарзүй == [[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]] Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм. [[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]] Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг. == Хүн ам зүйн бүтэц == Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг. === Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр === [[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]] Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ. Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ. == Холбоотой утга == {{commons category|Xinjiang}} * [[Зүүнгар нутаг]] * [[Зүүн Туркестан]] ==Зураг== <gallery> Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун <ref>[[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.</ref> Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж Файл:Hyatad.jpg Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь Файл:Хятад-атлас.jpg Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]] Файл:Urumqi.jpg Файл:UrumqiSouthSta.jpg File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Шинжаан| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Уйгурууд]] cjg64tu644hrpdwyore04eec6xlx6xz 706727 706726 2022-07-30T11:26:53Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Манжийн үе */ wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}<br>{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū'' |image_skyline = |image_caption = |image_map = Xinjiang in China (de-facto).svg |map_caption = |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Өрөмч]] |газар_нутаг = 1 664 897.17<ref name="新疆">[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]</ref> km² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 21,813,334 |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = |ард_түмэн = |цугаараа = |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = |тэмдэглэл = }} [[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд дунган, монгол, [[киргиз]], сибо, [[тажикууд‎]], [[узбекистан]], [[манж]], [[дагуур]], [[татар]], [[орос]], [[дунсян]], тузя, [[жуан]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Жамму]]-[[Кашмир]], [[Ладакх]] муж, [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөд]]ийн автономит нутаг, [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна. Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор "үзэсгэлэнтэй бэлчээр" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг. [[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]] [[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]] Томоохон голууд — [[Тарим]], [[Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Баграшкүль]], [[Эв нуур]]. == Түүх == [[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]] [[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]] Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. <!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--> 18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна. === Эрт үе === Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ. ===Тохарын улсууд=== {{гол|Тохар}} ===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)=== {{гол|Хүннү улс}} === Сүмбэ улс === {{гол|Сүмбэ улс}} === Нирун улс (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ ===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар=== {{гол|Цагаан хүннү}} ===Бусад улсууд === === Түрэг улс МЭ 555 он === {{гол|Түрэг улс}} [[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм. === Тан улс === {{гол|Тан улс}} [[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]] === Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он === {{гол|Уйгурын хаант улс}} === Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь=== ===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг=== {{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}} ===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)=== {{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}} [[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]] 1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ. ===[[Моголистан]]=== {{гол|Моголистан}} === Зүүнгарын хаант улс === {{гол|Зүүнгарын хаант улс}} Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ. === Манжийн үе === [[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Якуб бек.]] Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд Илийн хязгаарын Жанжны газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ.Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ.Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов.Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв.Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ.Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жао Ху д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд,Кашгар хотууд унажээ."Иймэрхүү" гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид,ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ. Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны "төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан" хэмээн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийг тэтгэсний]] 20 дугаар онд Манж дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ. 1862-1877 онд Манж Чин улсын Шэньси, Ганьсу, [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]], Кашгарыг хамарсан “цагаан малгайтны бослого” дэгдэж, босогчид үе үе Монголд нэвтрэн. === Дундад иргэн улс === Дундад иргэн улс ын үед Шинжаан урт хугацааны мөргөлдөөнтэй байсан. [[Уйгурууд]] [[Зүүн Туркестан]] улсыг хоёр удаа байгуулсан боловч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн нөлөөн дор алга болжээ. === Орчин үе === 1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ. == Цөмийн туршилт== Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон. == Байгаль-цаг уур, газарзүй == [[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]] Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм. [[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]] Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг. == Хүн ам зүйн бүтэц == Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг. === Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр === [[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]] Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ. Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ. == Холбоотой утга == {{commons category|Xinjiang}} * [[Зүүнгар нутаг]] * [[Зүүн Туркестан]] ==Зураг== <gallery> Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун <ref>[[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.</ref> Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж Файл:Hyatad.jpg Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь Файл:Хятад-атлас.jpg Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]] Файл:Urumqi.jpg Файл:UrumqiSouthSta.jpg File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Шинжаан| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Уйгурууд]] f94pkip0sdnebobtpoawolesiokjt0g 706729 706727 2022-07-30T11:28:27Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Дундад иргэн улс */ wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}<br>{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū'' |image_skyline = |image_caption = |image_map = Xinjiang in China (de-facto).svg |map_caption = |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Өрөмч]] |газар_нутаг = 1 664 897.17<ref name="新疆">[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]</ref> km² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 21,813,334 |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = |ард_түмэн = |цугаараа = |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = |тэмдэглэл = }} [[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд дунган, монгол, [[киргиз]], сибо, [[тажикууд‎]], [[узбекистан]], [[манж]], [[дагуур]], [[татар]], [[орос]], [[дунсян]], тузя, [[жуан]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Жамму]]-[[Кашмир]], [[Ладакх]] муж, [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөд]]ийн автономит нутаг, [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна. Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор "үзэсгэлэнтэй бэлчээр" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг. [[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]] [[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]] Томоохон голууд — [[Тарим]], [[Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Баграшкүль]], [[Эв нуур]]. == Түүх == [[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]] [[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]] Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. <!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--> 18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна. === Эрт үе === Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ. ===Тохарын улсууд=== {{гол|Тохар}} ===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)=== {{гол|Хүннү улс}} === Сүмбэ улс === {{гол|Сүмбэ улс}} === Нирун улс (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ ===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар=== {{гол|Цагаан хүннү}} ===Бусад улсууд === === Түрэг улс МЭ 555 он === {{гол|Түрэг улс}} [[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм. === Тан улс === {{гол|Тан улс}} [[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]] === Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он === {{гол|Уйгурын хаант улс}} === Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь=== ===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг=== {{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}} ===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)=== {{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}} [[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]] 1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ. ===[[Моголистан]]=== {{гол|Моголистан}} === Зүүнгарын хаант улс === {{гол|Зүүнгарын хаант улс}} Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ. === Манжийн үе === [[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Якуб бек.]] Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд Илийн хязгаарын Жанжны газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ.Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ.Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов.Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв.Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ.Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жао Ху д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд,Кашгар хотууд унажээ."Иймэрхүү" гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид,ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ. Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны "төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан" хэмээн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийг тэтгэсний]] 20 дугаар онд Манж дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ. 1862-1877 онд Манж Чин улсын Шэньси, Ганьсу, [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]], Кашгарыг хамарсан “цагаан малгайтны бослого” дэгдэж, босогчид үе үе Монголд нэвтрэн. === Дундад иргэн улс === [[Дундад Иргэн Улс]]ын үед Шинжаан урт хугацааны мөргөлдөөнтэй байсан. [[Уйгурууд]] [[Зүүн Туркестан]] улсыг хоёр удаа байгуулсан боловч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн нөлөөн дор алга болжээ. === Орчин үе === 1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ. == Цөмийн туршилт== Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон. == Байгаль-цаг уур, газарзүй == [[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]] Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм. [[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]] Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг. == Хүн ам зүйн бүтэц == Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг. === Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр === [[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]] Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ. Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ. == Холбоотой утга == {{commons category|Xinjiang}} * [[Зүүнгар нутаг]] * [[Зүүн Туркестан]] ==Зураг== <gallery> Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун <ref>[[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.</ref> Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж Файл:Hyatad.jpg Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь Файл:Хятад-атлас.jpg Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]] Файл:Urumqi.jpg Файл:UrumqiSouthSta.jpg File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Шинжаан| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Уйгурууд]] ih4ant7mi2j1heqo69dp93rzki27rgr Чин улс 0 4649 706630 706564 2022-07-29T20:12:59Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр Циши хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд Гуан сюүй хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Циши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч [[Цыши]] сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> XIX зууны хоёрдугаар хагас ХХ зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон [[Бадаргуулт төр]] хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ"</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]"-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн/дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв. Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref>[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. [[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] 7nbls9f9gagigqjei0gynrccg2808cn 706631 706630 2022-07-29T20:20:54Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Чин гүрний сүүлч үе */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> XIX зууны хоёрдугаар хагас ХХ зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай Пуиг хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ"</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]"-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн/дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв. Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref>[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. [[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] kk0czcwfzx1va8n1ubgddf2rs0o8ntz 706632 706631 2022-07-29T20:21:52Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Чин гүрний сүүлч үе */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон Хонг Конгийг Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> XIX зууны хоёрдугаар хагас ХХ зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ"</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]"-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн/дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв. Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref>[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. [[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] 81420admfukmnuy2u07kaqgagqyzdmd 706633 706632 2022-07-29T20:24:03Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Чин гүрний сүүлч үе */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> XIX зууны хоёрдугаар хагас ХХ зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ"</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]"-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн/дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв. Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref>[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. [[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] tuuuotots1qqj9e9vz8e2vhquqr7b0i 706634 706633 2022-07-29T20:29:06Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Чин гүрний сүүлч үе */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ"</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]"-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн/дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв. Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref>[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. [[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] 566d0c8gcbye2brqashx5qmpj5oc82i 706635 706634 2022-07-29T20:34:04Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Шашин */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ"</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]"-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн/Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв. Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref>[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. [[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] gigqoojgsx57sotj0ghccfq8m06w44u 706636 706635 2022-07-29T20:34:45Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Шашин */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ"</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]"-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв. Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref>[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. [[Мин улс]]ын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] 9bzjkuxx4gxnpxstdhhviiwtn1akri4 706637 706636 2022-07-29T20:46:33Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Эдийн засаг */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ"</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]"-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв. Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref>[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпиний хөдөлгөөн, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв. == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] bcxaeadx5xn06uw7nvxa2rodnj2in7g 706638 706637 2022-07-29T20:51:06Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Эдийн засаг */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ"</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]"-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв. Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref>[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. Чин улсын эхэн үед ангийн зөрчил тэмцэл намжиж, газар тариалангийн ажлыг хөхиүлэн дэмжиж, татвар түрээсийг хөнгөлөх буюу түүнээс чөлөөлөх бодлого явуулснаар дотор газар болон хязгаар нутгийн нийгэм, эдийн засаг зохих хэмжээгээр хөгжсөн юм. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг. Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв. == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] p6eg68q32v97qyvzg9p869t6vbnjhp3 706639 706638 2022-07-29T20:56:28Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Эдийн засаг */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ"</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж улс Энх-Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]"-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв. Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref>[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] k7104weuthqxfs49kiu9atsge7f4u3a 706656 706639 2022-07-29T22:24:45Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Шиугуан]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1873 оны лалын шашинтнууд болон Миао хүмүүсийн [[Хотоны бослого|Хотоны]], 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ"</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]"-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв. Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref>[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] sdin8xv6dclbvqdq6nc0icydupr1cgs 706665 706656 2022-07-30T00:47:54Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Манжийн доройтол */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1862-1877 оны лалын шашинтнууд "[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]",<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ"</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]"-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв. Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref>[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] 3j6eztci0po1d67e502rwm62mtprh7q 706666 706665 2022-07-30T00:57:02Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Манжийн доройтол */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчид Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ"</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]"-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв. Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref>[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] 38dhgyxf4556sl0jh1ef33kmzs5c6co 706667 706666 2022-07-30T01:17:36Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Чин гүрний сүүлч үе */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]"-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв. Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref>[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] t00u7qkqxfgniop51g7p8rrd18ix2xe 706668 706667 2022-07-30T01:21:31Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Шашин */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]"-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт [[Манжийн хянан цагдах дэглэм]] тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.<ref name=":2"/> Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref name=":2">[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] dphe1k7ersju7eou5b14eotk1bwsd4b 706669 706668 2022-07-30T01:56:21Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгө]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[У Сангуй|У Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Шүнь Жи хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч У Сангуйгийн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[У Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]"-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.<ref name=":2"/> Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref name=":2">[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] azwsjfgrfaqu000nqwvilofysmnrvdr 706671 706669 2022-07-30T02:26:00Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуйн]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд [[Чунжэнь|Шүнь Жи]] хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйнн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуйн]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]"-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.<ref name=":2"/> Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref name=":2">[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] taa4yvljm0z50574l5gqc36dwv5xsig 706672 706671 2022-07-30T02:33:42Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд [[Чунжэнь|Шүнь Жи]] хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]"-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.<ref name=":2"/> Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref name=":2">[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] nts20j3ksketl2qc56m0r4gucs5lpzy 706707 706672 2022-07-30T07:15:35Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд [[Чунжэнь|Шүнь Жи]] хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Юн жэн хаан өөд болж түүний хүү Бао хунтайж 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэр тэтгэгч хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав|Чингүүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Цэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён хан аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, Хөвсгөлийн, Тану урианхайн, Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 6 чуулган 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, Уйгарыг Тяншанбэй, Тяншаннанд, хятад түвдийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр Чун [[Чин ван]] буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]”-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.<ref name=":2"/> Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref name=":2">[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] 90pevb51gk2llw4z4sm0znxev017aag 706711 706707 2022-07-30T08:34:52Z 103.253.26.189 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд [[Чунжэнь|Шүнь Жи]] хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Шүн жи хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Шүн жи хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Кан си-ийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Шүн жи хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам|Сайрам хот]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү Юн хунтайж Юн жэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юн жэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв.Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Найралт төв хаан өөд болж түүний хүү Хунли ''хошой Бао [[чин ван]]'' 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаан хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Сэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Тагнын Урианхайн]] (5 хошуу болон Хөвсгөлийн овог), Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаанцав, Их зуу 6 чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, [[Уйгар]]ыг Алтишахр, Түвдийн Хашаг,<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_fyvrpygvg1 Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх]</ref> хятадийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр ''Чун чин ван'' буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]”-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.<ref name=":2"/> Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref name=":2">[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] fbbuvygw2l3h4cz66dvdaldrkt3uk4n 706712 706711 2022-07-30T08:51:28Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд [[Чунжэнь|Шүнь Жи]] хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Эеэр засагч хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Эеэр засагч хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Энх амгалангийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Эеэр засагч хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү ''Юн чин ван'' Юнжэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юнжэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв. Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Найралт төв хаан өөд болж түүний хүү ''Бао [[чин ван]]'' Хунли 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаан хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Сэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Тагнын Урианхайн]] (5 хошуу болон Хөвсгөлийн овог), Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаанцав, Их зуу 6 чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, [[Уйгурууд|Уйгар]]ыг Алтишахр, Түвдийн Хашаг,<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_fyvrpygvg1 Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх]</ref> хятадийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр ''Чун чин ван'' буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]”-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.<ref name=":2"/> Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref name=":2">[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хуньтайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Сюанье (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Иньжэнь (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хонгли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] 60tpqevubbzxvphgsrxauhl8z3g3i0l 706714 706712 2022-07-30T09:10:05Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Хаад */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд [[Чунжэнь|Шүнь Жи]] хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Эеэр засагч хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Эеэр засагч хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Энх амгалангийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Эеэр засагч хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү ''Юн чин ван'' Юнжэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юнжэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв. Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Найралт төв хаан өөд болж түүний хүү ''Бао [[чин ван]]'' Хунли 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаан хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Сэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Тагнын Урианхайн]] (5 хошуу болон Хөвсгөлийн овог), Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаанцав, Их зуу 6 чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, [[Уйгурууд|Уйгар]]ыг Алтишахр, Түвдийн Хашаг,<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_fyvrpygvg1 Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх]</ref> хятадийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр ''Чун чин ван'' буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]”-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.<ref name=":2"/> Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref name=":2">[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хун тайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Шуани (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Юнжэн (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хунли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Ёнян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Минни (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | И Жу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] l5ireazxin4fkq32b3haj287y0ix6sk 706716 706714 2022-07-30T09:33:47Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Хаад */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг хаан өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. У жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд Чунжэн хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд [[Чунжэнь|Шүнь Жи]] хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Эеэр засагч хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Эеэр засагч хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Энх амгалангийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Эеэр засагч хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юнань, Гуочоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү ''Юн чин ван'' Юнжэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юнжэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв. Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Найралт төв хаан өөд болж түүний хүү ''Бао [[чин ван]]'' Хунли 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаан хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Сэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Тагнын Урианхайн]] (5 хошуу болон Хөвсгөлийн овог), Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаанцав, Их зуу 6 чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, [[Уйгурууд|Уйгар]]ыг Алтишахр, Түвдийн Хашаг,<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_fyvrpygvg1 Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх]</ref> хятадийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр ''Чун чин ван'' буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]”-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.<ref name=":2"/> Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref name=":2">[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хун тайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүли (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Шуани (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Юнжэн (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хунли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Юньян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Мяньнин (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | Ижу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтиан (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] 4fetsw56j8ocwuv2aa16zut5dfyt4jp 706718 706716 2022-07-30T09:56:28Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг Фүлинг өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. Ү жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд [[Чунжэнь|Чунжэн]] хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Эеэр засагч хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Эеэр засагч хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Эеэр засагч хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Энх амгалангийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Эеэр засагч хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юньнан, Гуйжоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү ''Юн чин ван'' Юнжэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юнжэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв. Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Найралт төв хаан өөд болж түүний хүү ''Бао [[чин ван]]'' Хунли 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаан хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Сэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Тагнын Урианхайн]] (5 хошуу болон Хөвсгөлийн овог), Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаанцав, Их зуу 6 чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, [[Уйгурууд|Уйгар]]ыг Алтишахр, Түвдийн Хашаг,<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_fyvrpygvg1 Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх]</ref> хятадийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Жячин буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Циши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цишигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цишигийн зээ дүү болох Гуан сюүй буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Циши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань|Юньнан]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Циши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр ''Чун чин ван'' буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]”-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.<ref name=":2"/> Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref name=":2">[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хун тайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүлинг (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Шуани (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Юнжэн (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хунли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Юньян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Мяньнин (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | Ижу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зай Чун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтянь (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] 8uufkrclp9a2nsa7urc1g6u8k7i6395 706719 706718 2022-07-30T10:14:28Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг Фүлинг өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. Ү жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд [[Чунжэнь|Чунжэн]] хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Эеэр засагч хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Эеэр засагч хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Эеэр засагч хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Энх амгалангийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Эеэр засагч хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юньнан, Гуйжоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү ''Юн чин ван'' Юнжэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юнжэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв. Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Найралт төв хаан өөд болж түүний хүү ''Бао [[чин ван]]'' Хунли 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаан хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Сэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Тагнын Урианхайн]] (5 хошуу болон Хөвсгөлийн овог), Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаанцав, Их зуу 6 чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, [[Уйгурууд|Уйгар]]ыг Алтишахр, Түвдийн Хашаг,<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_fyvrpygvg1 Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх]</ref> хятадийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Юньян буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Цыши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цышигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цышигийн зээ дүү болох Зайтянь буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Цыши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань|Юньнан]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Цыши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр ''Чун чин ван'' буюу [[Зайфэн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфэн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]”-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.<ref name=":2"/> Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref name=":2">[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хун тайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүлинг (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Шуани (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Юнжэн (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хунли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Юньян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Мяньнин (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | Ижу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зайчун (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтянь (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] b7bs37nggkzk6irxv3f7m7sgk4x6bef 706722 706719 2022-07-30T10:40:11Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг байна. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхач баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хуньтайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг Фүлинг өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. Ү жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд [[Чунжэнь|Чунжэн]] хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Эеэр засагч хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Эеэр засагч хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Эеэр засагч хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Энх амгалангийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Эеэр засагч хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юньнан, Гуйжоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү ''Юн чин ван'' Юнжэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юнжэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв. Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Найралт төв хаан өөд болж түүний хүү ''Бао [[чин ван]]'' Хунли 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаан хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Сэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Тагнын Урианхайн]] (5 хошуу болон Хөвсгөлийн овог), Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаанцав, Их зуу 6 чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, [[Уйгурууд|Уйгар]]ыг Алтишахр, Түвдийн Хашаг,<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_fyvrpygvg1 Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх]</ref> хятадийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Юньян буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Цыши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цышигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цышигийн зээ дүү болох Зайтянь буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Цыши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань|Юньнан]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “Боксерын бослого” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Цыши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр ''Чунь чин ван'' буюу [[Зайфөн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфөн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд Сүн Ятсэнээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сун Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сун Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол]] - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, Хөхнуур, [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #[[Хэбэй|Жили]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]”-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.<ref name=":2"/> Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. [[Тэнгэр тэтгэгч]] хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref name=":2">[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нянь цэргийн бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хун тайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүлинг (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Шуани (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Юнжэн (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хунли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Юньян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Мяньнин (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | Ижу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зайчунь (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтянь (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] nhagt6ld7jn8y8edowl6f4ba0442xvf Хэрэглэгч:Sodbileg 2 7784 706625 34658 2022-07-29T15:17:30Z 64.119.18.46 wikitext text/x-wiki *(ялгаа) (түүх) . . Ш [[Улс Төрийн товчоо‎]]; 15:36 . . (+1,530) . . [[Sodbileg]] (Яриа | хувь нэмэр) (Шинэ хуудас: *Хятадын Коммунист намын Төв Хорооны Улс төрийн товчоо *[[Кубын Коммунист намын Төв Хорооны Ул...) *(ялгаа) (түүх) . . [[Монгол улс‎]]; 15:27 . . (+1,667) . . [[Sodbileg]] (Яриа | хувь нэмэр) *(ялгаа) (түүх) . . Ш [[1911]]‎; 15:02 . . (+688) . . [[Sodbileg]] (Яриа | хувь нэмэр) (Шинэ хуудас: ==1911 оны үйл явдлууд== *Монгол улс манжаас тусгаарлаж Богд хааныг хаанд өргөмжилөв. *[[Хятад...) *(ялгаа) (түүх) . . [[Чингис хаан]]‎; 14:49 . . (-604) . . [[Sodbileg]] (Яриа | хувь нэмэр) *(ялгаа) (түүх) . . [[Дайн]]‎; 14:20 . . (+1) . . [[Ganbat]] (Яриа | хувь нэмэр) *(ялгаа) (түүх) . . [[Дайны жагсаалт‎]]; 14:18 . . (0) . . [[Ganbat]] (Яриа | хувь нэмэр) *(ялгаа) (түүх) . . Александр Горбатов‎; 14:16 . . (-102) . . [[Ganbat]] (Яриа | хувь нэмэр) *(ялгаа) (түүх) . . [[Константин Рокоссовский]]‎; 14:12 . . (+629) . . [[Ganbat]] (Яриа | хувь нэмэр) *(ялгаа) (түүх) . . [[Георгий Константинович Жуков‎]]; 13:42 . . (0) . . [[Ganbat]] (Яриа | хувь нэмэр) "http://mn.wikipedia.org/wiki/Special:Watchlist"-с авсан 7f7v6o7n9tdexqpzfhyhorgbtsxwu7n Фүс 0 7933 706723 652927 2022-07-30T10:43:23Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki [[Файл:爱新觉罗.载沣，清末摄政王，宣统皇帝父，袭封醇亲王.jpg|thumb|Чунь чин ван Зайфөн]] '''Фүс''' нь [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин гүрний]] үеийн ноёдын хэргэмийг илэрхийлэх хүрмэн дээр хаддаг байсан элдэв зүйлийн амьтны дүрсийг оёж хатгасан дөрвөлжин торгон тэмдэг юм. [[Чин ван]] хүн 2 эсрэг харсан, 2 зөрүү харсан нийт 4 [[wiktionary:луу|луу]]т фүс хаддаг байсан бол жүн ван хүн 4 зөрүү харсан луут фүстэй байдаг байжээ. [[Бэйл]] хүн 2 эсрэг харсан луу, [[Бэйс]] хүн хоёр зөрүү харсан лууг хаддаг байсан байна. [[Ангилал:Хятадын хувцас судлал]] [[Ангилал:Хятадын соёлын түүx]] [[Ангилал:Хятадын одон ба хүндэтгэлийн медаль]] 81dnd8smb10s2xeoevktd80mvubpzya Пүнлүү 0 7938 706650 590512 2022-07-29T22:00:33Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki '''Пүнлүү''' ({{zh-t|俸祿}}) нь цалин хөлс, шан харамж гэсэн утгатай [[Хятад хэл|Хятад]] гаралтай үг юм. [[Манж Чин улс]]ын үед [[Монгол]]ын ноёдод төрөөс олгодог байсан шан харамж буюу цалингийн хэмжээг пүнлүү гэж нэрлэдэг байжээ. Пүнлүүг мөнгө болон торгоор бодож жилээр олгодог байжээ. [[Ангилал:Зоос]] [[Ангилал:Ажлын хөлс]] 7h2gpnt2ojmp12g63r7dy07f1c6oat5 706651 706650 2022-07-29T22:04:15Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki '''Пүнлүү''' ({{zh-t|俸祿}}) нь цалин хөлс, шан харамж гэсэн утгатай [[Хятад хэл|Хятад]] гаралтай үг юм. [[Манж Чин улс]]ын үед [[Монгол]]ын ноёдод төрөөс олгодог байсан шан харамж буюу цалингийн хэмжээг пүнлүү гэж нэрлэдэг байжээ. Пүнлүүг мөнгө болон торгоор бодож жилээр олгодог байжээ. [[Ангилал:Монголын эдийн засгийн түүх]] [[Ангилал:Ажлын хөлс]] 7uuxb11ta0h78uslus0iktnjo89aahm Есүхэй баатар 0 10423 706682 699543 2022-07-30T04:32:42Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Есүхэй баатар |title = Хамаг Монголын өргөмжлөгдөөгүй хан |image = Есүхэй баатар.jpg |caption = Есүхэй |reign = 1162-1170 |coronation = |predecessor = [[Хутула хан|Хотула хан]] |successor = [[Таргудай Хирилтуг]] |heir = |crown prince = |queen = [[Өэлүн]] |consort = [[Сочигэл]] |spouse = |issue = |royal house = [[Хиад|Хиад Боржигин]] |father = [[Бартан баатар]] |mother = [[Сунигул үжин]]<ref>Рашид аддин. Судрын чуулган. Нэгдүгээр боть. Орос хэлнээс орчуулсан Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. т. 188. 190. </ref> |temple name = Лезу (烈祖)<ref>[[Хубилай хаан]] 1266 онд зарлиг гаргаж Есүхэй баатрыг '''Тэнгэрлэг язгуурт хаан''' цолоор нэхэж өргөмжлөн, сүмийн цолыг хятадаар '''Лезу''' гэж тогтоон, өвгөдийн сүмд тахих хууль гаргасан. </ref> |era date = |date of birth = тодорхойгүй |place of birth = |date of death = 1170 он |place of death = |buried = |}} '''Есүхэй баатар''' (1130-аад онд төрж, 1170 онд нас барсан) нь [[Их Монгол Улс]]ыг үүсгэн байгуулагч [[Чингис хаан]]ы эцэг байжээ. Есүхэй баатар нь Хамаг Монголын [[Хабул хаан]]ы хоёр дахь хүү [[Бартан баатар]], гэргий [[Барга|баргуд]] овгийн [[Сунигул үжин]]<ref>Рашид аддин. Судрын чуулган. Нэгдүгээр боть. Орос хэлнээс орчуулсан Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. т. 188. </ref> нарын 3 дахь хүү болж төржээ. [[Хамаг Монгол]]ын [[Хутула хаан]] нас барсны дараагаар Хамаг Монголын ханлиг тодорхой хангүй байсан боловч [[Хиад Боржигин]] овгийг Есүхэй баатар удирдаж байжээ. 1162 онд Есүхэй баатар Татарын Тэмүжин-Үгэг бут цохин устгасан байна. Энэ үйл явдал түүний хатан [[Өэлүн үжин]] Тэмүжинг (хожим Чингис хаан) төрүүлэхтэй тохиосон тул ууган хүүдээ Тэмүжин гэж нэр өгчээ. [[Монголын нууц товчоо]]нд үлдсэнээр Есүхэй баатар 1170 оны үед 9 настай хүү Тэмүжинг [[хонгирад]]ын Дай Сэцэний охин [[Бөртэ]]тэй сүй тавин орхиж буцах замдаа [[татар]] аймгийнханд хорлогдон нас баржээ. Чингис хаан 1202 онд татар аймгийг дайлан эзлэсний дараагаар татар эрчүүдийг тэрэгний булд чацуулан алж устгахдаа урьд өмнө эцэг өвгөдийг нь хорлосныг (Есүхэй баатрыг хорлосон төдийгүй, өмнө нь [[Амбагай хаан]], Охинбархаг нарыг барьж [[Алтан улс]]ад өгч алуулж байжээ) дурьдаж байжээ. Есүхэй баатар [[Өэлүн]], Сочигил нэртэй хоёр хатантай байсан бөгөөд Өэлүнээс хүү '''[[Тэмүжин]]''', '''[[Хасар]]''', '''[[Хачиун]]''', '''[[Тэмүгэ]]''', охин '''Тэмүлүн''' таван хүүхэдтэй, Сочигилээс '''[[Бэгтэр]]''', '''[[Бэлгүтэй]]''' хоёр хүүтэй байжээ. Өэлүн үжнийг [[мэргид]]ийн Их Чилэдү эхнэр болгон авч явах замд Есүхэй баатар өөрийн ах Нэгүүн тайж, дүү [[Даридай отчигин]]ы хамтаар булаан авж хатнаа болгож байжээ. Хожим үүгээр шалтаглан мэргидүүд Тэмүжиний эхнэр Бөртэ үжинийг булаан авч байсан байна. Хубилай Сэцэн хааны Чжиюаний гуравдугаар он буюу 1266 онд элэнц өвөг Есүхэй баатрыг Тэнгэрлэг язгуурт хаан цолоор нэхэн өргөмжилжээ.<ref>https://mongoltoli.mn/history/h/431</ref> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө =[[Хутула хаан]] |он =1160?-1170 |албан_тушаал =[[Монгол хаад#Хамаг Монголын ханлиг|Хамаг Монголын хан]] |дараа =[[Таргудай Хирилтуг]]</br>[[Чингис хаан]] }} {{end}} ==Эшлэл== {{Reflist}} [[Ангилал:12-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Монголын язгууртан]] [[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Хиад боржигин]] [[Ангилал:Чингис хааны гэр бүлийнхэн]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1171 онд өнгөрсөн]] 0dkcvzvxe1aczs98042ve4h4lboq9p3 706683 706682 2022-07-30T04:33:16Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Есүхэй баатар |title = Хамаг Монголын өргөмжлөгдөөгүй хан |image = [[Файл:Есүхэй баатар.jpg]] |caption = Есүхэй |reign = 1162-1170 |coronation = |predecessor = [[Хутула хан|Хотула хан]] |successor = [[Таргудай Хирилтуг]] |heir = |crown prince = |queen = [[Өэлүн]] |consort = [[Сочигэл]] |spouse = |issue = |royal house = [[Хиад|Хиад Боржигин]] |father = [[Бартан баатар]] |mother = [[Сунигул үжин]]<ref>Рашид аддин. Судрын чуулган. Нэгдүгээр боть. Орос хэлнээс орчуулсан Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. т. 188. 190. </ref> |temple name = Лезу (烈祖)<ref>[[Хубилай хаан]] 1266 онд зарлиг гаргаж Есүхэй баатрыг '''Тэнгэрлэг язгуурт хаан''' цолоор нэхэж өргөмжлөн, сүмийн цолыг хятадаар '''Лезу''' гэж тогтоон, өвгөдийн сүмд тахих хууль гаргасан. </ref> |era date = |date of birth = тодорхойгүй |place of birth = |date of death = 1170 он |place of death = |buried = |}} '''Есүхэй баатар''' (1130-аад онд төрж, 1170 онд нас барсан) нь [[Их Монгол Улс]]ыг үүсгэн байгуулагч [[Чингис хаан]]ы эцэг байжээ. Есүхэй баатар нь Хамаг Монголын [[Хабул хаан]]ы хоёр дахь хүү [[Бартан баатар]], гэргий [[Барга|баргуд]] овгийн [[Сунигул үжин]]<ref>Рашид аддин. Судрын чуулган. Нэгдүгээр боть. Орос хэлнээс орчуулсан Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. т. 188. </ref> нарын 3 дахь хүү болж төржээ. [[Хамаг Монгол]]ын [[Хутула хаан]] нас барсны дараагаар Хамаг Монголын ханлиг тодорхой хангүй байсан боловч [[Хиад Боржигин]] овгийг Есүхэй баатар удирдаж байжээ. 1162 онд Есүхэй баатар Татарын Тэмүжин-Үгэг бут цохин устгасан байна. Энэ үйл явдал түүний хатан [[Өэлүн үжин]] Тэмүжинг (хожим Чингис хаан) төрүүлэхтэй тохиосон тул ууган хүүдээ Тэмүжин гэж нэр өгчээ. [[Монголын нууц товчоо]]нд үлдсэнээр Есүхэй баатар 1170 оны үед 9 настай хүү Тэмүжинг [[хонгирад]]ын Дай Сэцэний охин [[Бөртэ]]тэй сүй тавин орхиж буцах замдаа [[татар]] аймгийнханд хорлогдон нас баржээ. Чингис хаан 1202 онд татар аймгийг дайлан эзлэсний дараагаар татар эрчүүдийг тэрэгний булд чацуулан алж устгахдаа урьд өмнө эцэг өвгөдийг нь хорлосныг (Есүхэй баатрыг хорлосон төдийгүй, өмнө нь [[Амбагай хаан]], Охинбархаг нарыг барьж [[Алтан улс]]ад өгч алуулж байжээ) дурьдаж байжээ. Есүхэй баатар [[Өэлүн]], Сочигил нэртэй хоёр хатантай байсан бөгөөд Өэлүнээс хүү '''[[Тэмүжин]]''', '''[[Хасар]]''', '''[[Хачиун]]''', '''[[Тэмүгэ]]''', охин '''Тэмүлүн''' таван хүүхэдтэй, Сочигилээс '''[[Бэгтэр]]''', '''[[Бэлгүтэй]]''' хоёр хүүтэй байжээ. Өэлүн үжнийг [[мэргид]]ийн Их Чилэдү эхнэр болгон авч явах замд Есүхэй баатар өөрийн ах Нэгүүн тайж, дүү [[Даридай отчигин]]ы хамтаар булаан авж хатнаа болгож байжээ. Хожим үүгээр шалтаглан мэргидүүд Тэмүжиний эхнэр Бөртэ үжинийг булаан авч байсан байна. Хубилай Сэцэн хааны Чжиюаний гуравдугаар он буюу 1266 онд элэнц өвөг Есүхэй баатрыг Тэнгэрлэг язгуурт хаан цолоор нэхэн өргөмжилжээ.<ref>https://mongoltoli.mn/history/h/431</ref> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө =[[Хутула хаан]] |он =1160?-1170 |албан_тушаал =[[Монгол хаад#Хамаг Монголын ханлиг|Хамаг Монголын хан]] |дараа =[[Таргудай Хирилтуг]]</br>[[Чингис хаан]] }} {{end}} ==Эшлэл== {{Reflist}} [[Ангилал:12-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Монголын язгууртан]] [[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Хиад боржигин]] [[Ангилал:Чингис хааны гэр бүлийнхэн]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1171 онд өнгөрсөн]] sy0lswd984zesruhnbjt8hgaz8azs3n 706684 706683 2022-07-30T04:33:45Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Есүхэй баатар |title = Хамаг Монголын өргөмжлөгдөөгүй хан |image = [[Файл:Есүхэй баатар.jpg|thumb|200px]] |caption = Есүхэй |reign = 1162-1170 |coronation = |predecessor = [[Хутула хан|Хотула хан]] |successor = [[Таргудай Хирилтуг]] |heir = |crown prince = |queen = [[Өэлүн]] |consort = [[Сочигэл]] |spouse = |issue = |royal house = [[Хиад|Хиад Боржигин]] |father = [[Бартан баатар]] |mother = [[Сунигул үжин]]<ref>Рашид аддин. Судрын чуулган. Нэгдүгээр боть. Орос хэлнээс орчуулсан Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. т. 188. 190. </ref> |temple name = Лезу (烈祖)<ref>[[Хубилай хаан]] 1266 онд зарлиг гаргаж Есүхэй баатрыг '''Тэнгэрлэг язгуурт хаан''' цолоор нэхэж өргөмжлөн, сүмийн цолыг хятадаар '''Лезу''' гэж тогтоон, өвгөдийн сүмд тахих хууль гаргасан. </ref> |era date = |date of birth = тодорхойгүй |place of birth = |date of death = 1170 он |place of death = |buried = |}} '''Есүхэй баатар''' (1130-аад онд төрж, 1170 онд нас барсан) нь [[Их Монгол Улс]]ыг үүсгэн байгуулагч [[Чингис хаан]]ы эцэг байжээ. Есүхэй баатар нь Хамаг Монголын [[Хабул хаан]]ы хоёр дахь хүү [[Бартан баатар]], гэргий [[Барга|баргуд]] овгийн [[Сунигул үжин]]<ref>Рашид аддин. Судрын чуулган. Нэгдүгээр боть. Орос хэлнээс орчуулсан Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. т. 188. </ref> нарын 3 дахь хүү болж төржээ. [[Хамаг Монгол]]ын [[Хутула хаан]] нас барсны дараагаар Хамаг Монголын ханлиг тодорхой хангүй байсан боловч [[Хиад Боржигин]] овгийг Есүхэй баатар удирдаж байжээ. 1162 онд Есүхэй баатар Татарын Тэмүжин-Үгэг бут цохин устгасан байна. Энэ үйл явдал түүний хатан [[Өэлүн үжин]] Тэмүжинг (хожим Чингис хаан) төрүүлэхтэй тохиосон тул ууган хүүдээ Тэмүжин гэж нэр өгчээ. [[Монголын нууц товчоо]]нд үлдсэнээр Есүхэй баатар 1170 оны үед 9 настай хүү Тэмүжинг [[хонгирад]]ын Дай Сэцэний охин [[Бөртэ]]тэй сүй тавин орхиж буцах замдаа [[татар]] аймгийнханд хорлогдон нас баржээ. Чингис хаан 1202 онд татар аймгийг дайлан эзлэсний дараагаар татар эрчүүдийг тэрэгний булд чацуулан алж устгахдаа урьд өмнө эцэг өвгөдийг нь хорлосныг (Есүхэй баатрыг хорлосон төдийгүй, өмнө нь [[Амбагай хаан]], Охинбархаг нарыг барьж [[Алтан улс]]ад өгч алуулж байжээ) дурьдаж байжээ. Есүхэй баатар [[Өэлүн]], Сочигил нэртэй хоёр хатантай байсан бөгөөд Өэлүнээс хүү '''[[Тэмүжин]]''', '''[[Хасар]]''', '''[[Хачиун]]''', '''[[Тэмүгэ]]''', охин '''Тэмүлүн''' таван хүүхэдтэй, Сочигилээс '''[[Бэгтэр]]''', '''[[Бэлгүтэй]]''' хоёр хүүтэй байжээ. Өэлүн үжнийг [[мэргид]]ийн Их Чилэдү эхнэр болгон авч явах замд Есүхэй баатар өөрийн ах Нэгүүн тайж, дүү [[Даридай отчигин]]ы хамтаар булаан авж хатнаа болгож байжээ. Хожим үүгээр шалтаглан мэргидүүд Тэмүжиний эхнэр Бөртэ үжинийг булаан авч байсан байна. Хубилай Сэцэн хааны Чжиюаний гуравдугаар он буюу 1266 онд элэнц өвөг Есүхэй баатрыг Тэнгэрлэг язгуурт хаан цолоор нэхэн өргөмжилжээ.<ref>https://mongoltoli.mn/history/h/431</ref> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө =[[Хутула хаан]] |он =1160?-1170 |албан_тушаал =[[Монгол хаад#Хамаг Монголын ханлиг|Хамаг Монголын хан]] |дараа =[[Таргудай Хирилтуг]]</br>[[Чингис хаан]] }} {{end}} ==Эшлэл== {{Reflist}} [[Ангилал:12-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Монголын язгууртан]] [[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Хиад боржигин]] [[Ангилал:Чингис хааны гэр бүлийнхэн]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1171 онд өнгөрсөн]] 729w9bzwxk4puo01palf3goyqjvf68r 706685 706684 2022-07-30T04:34:12Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Есүхэй баатар |title = Хамаг Монголын өргөмжлөгдөөгүй хан |image = [[Файл:Есүхэй баатар.jpg|200px]] |caption = Есүхэй |reign = 1162-1170 |coronation = |predecessor = [[Хутула хан|Хотула хан]] |successor = [[Таргудай Хирилтуг]] |heir = |crown prince = |queen = [[Өэлүн]] |consort = [[Сочигэл]] |spouse = |issue = |royal house = [[Хиад|Хиад Боржигин]] |father = [[Бартан баатар]] |mother = [[Сунигул үжин]]<ref>Рашид аддин. Судрын чуулган. Нэгдүгээр боть. Орос хэлнээс орчуулсан Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. т. 188. 190. </ref> |temple name = Лезу (烈祖)<ref>[[Хубилай хаан]] 1266 онд зарлиг гаргаж Есүхэй баатрыг '''Тэнгэрлэг язгуурт хаан''' цолоор нэхэж өргөмжлөн, сүмийн цолыг хятадаар '''Лезу''' гэж тогтоон, өвгөдийн сүмд тахих хууль гаргасан. </ref> |era date = |date of birth = тодорхойгүй |place of birth = |date of death = 1170 он |place of death = |buried = |}} '''Есүхэй баатар''' (1130-аад онд төрж, 1170 онд нас барсан) нь [[Их Монгол Улс]]ыг үүсгэн байгуулагч [[Чингис хаан]]ы эцэг байжээ. Есүхэй баатар нь Хамаг Монголын [[Хабул хаан]]ы хоёр дахь хүү [[Бартан баатар]], гэргий [[Барга|баргуд]] овгийн [[Сунигул үжин]]<ref>Рашид аддин. Судрын чуулган. Нэгдүгээр боть. Орос хэлнээс орчуулсан Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. т. 188. </ref> нарын 3 дахь хүү болж төржээ. [[Хамаг Монгол]]ын [[Хутула хаан]] нас барсны дараагаар Хамаг Монголын ханлиг тодорхой хангүй байсан боловч [[Хиад Боржигин]] овгийг Есүхэй баатар удирдаж байжээ. 1162 онд Есүхэй баатар Татарын Тэмүжин-Үгэг бут цохин устгасан байна. Энэ үйл явдал түүний хатан [[Өэлүн үжин]] Тэмүжинг (хожим Чингис хаан) төрүүлэхтэй тохиосон тул ууган хүүдээ Тэмүжин гэж нэр өгчээ. [[Монголын нууц товчоо]]нд үлдсэнээр Есүхэй баатар 1170 оны үед 9 настай хүү Тэмүжинг [[хонгирад]]ын Дай Сэцэний охин [[Бөртэ]]тэй сүй тавин орхиж буцах замдаа [[татар]] аймгийнханд хорлогдон нас баржээ. Чингис хаан 1202 онд татар аймгийг дайлан эзлэсний дараагаар татар эрчүүдийг тэрэгний булд чацуулан алж устгахдаа урьд өмнө эцэг өвгөдийг нь хорлосныг (Есүхэй баатрыг хорлосон төдийгүй, өмнө нь [[Амбагай хаан]], Охинбархаг нарыг барьж [[Алтан улс]]ад өгч алуулж байжээ) дурьдаж байжээ. Есүхэй баатар [[Өэлүн]], Сочигил нэртэй хоёр хатантай байсан бөгөөд Өэлүнээс хүү '''[[Тэмүжин]]''', '''[[Хасар]]''', '''[[Хачиун]]''', '''[[Тэмүгэ]]''', охин '''Тэмүлүн''' таван хүүхэдтэй, Сочигилээс '''[[Бэгтэр]]''', '''[[Бэлгүтэй]]''' хоёр хүүтэй байжээ. Өэлүн үжнийг [[мэргид]]ийн Их Чилэдү эхнэр болгон авч явах замд Есүхэй баатар өөрийн ах Нэгүүн тайж, дүү [[Даридай отчигин]]ы хамтаар булаан авж хатнаа болгож байжээ. Хожим үүгээр шалтаглан мэргидүүд Тэмүжиний эхнэр Бөртэ үжинийг булаан авч байсан байна. Хубилай Сэцэн хааны Чжиюаний гуравдугаар он буюу 1266 онд элэнц өвөг Есүхэй баатрыг Тэнгэрлэг язгуурт хаан цолоор нэхэн өргөмжилжээ.<ref>https://mongoltoli.mn/history/h/431</ref> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө =[[Хутула хаан]] |он =1160?-1170 |албан_тушаал =[[Монгол хаад#Хамаг Монголын ханлиг|Хамаг Монголын хан]] |дараа =[[Таргудай Хирилтуг]]</br>[[Чингис хаан]] }} {{end}} ==Эшлэл== {{Reflist}} [[Ангилал:12-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Монголын язгууртан]] [[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Хиад боржигин]] [[Ангилал:Чингис хааны гэр бүлийнхэн]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1171 онд өнгөрсөн]] fsz4tlxb9p8kailz1o6sn12tfaacvi9 Гомосекс 0 12782 706705 692293 2022-07-30T07:01:02Z 59.153.115.80 wikitext text/x-wiki [[File:2011 TW-KHH 2nd LGBT Pride DSC7323 (6181587842).jpg|thumb]] [[File:Just married (9178119295).jpg|thumb]] Гомосексуал буюу ижил хүйстэн гэдэг нь хүний бэлгийн чиг баримжааны нэг бөгөөд ихэвчлэн ижил хүйсийхээ хүнийг сонирхож, дурлаж, тэдэнд татагддаг, бэлгийн харилцаанд ордог хүмүүсийг заасан [[Бэлгийн чиг хандлага|бэлгийн чиг баримжааны]] нэг юм. Гомосекс гэсэн ойлголтыг дотор нь гей, лесби, бисекс хэмээн хувааж нэрлэдэг. Өөрөөр хэлбэл, эр хүнийг сонирхож, тэдэнд татагддаг эр хүн буюу '''[[гей]]''' ([[:en:Gay|'''G'''ay]]), эсвэл эмэгтэй хүнийг сонирхож,тэдэнд дурлаж татагддаг эмэгтэйчүүд буюу '''[[лесби]]''' ([[:en:Lesbian|'''L'''esbian]]), эр эм аль аль хүйсэнд татагддаг буюу '''[[бисекс]]''' бэлгийн чиг баримжаа хамаарна. == Оршил == Ижил хүйстний тухай ярихын өмнө бэлгийн чиг баримжааны талаар тайлбарлан бичье. Хүн болгон бэлгийн чиг баримжаатай төрдөг. Хүний бэлгийн чиг баримжааг эсрэг хүйсийн хүнд татагддаг буюу '''[[гетеросексуал]]''' ([[:en:Heterosexual|'''H'''eterosexual]]), ижил хүйсийн хүнд татагдах буюу '''[[гомосексуал]]''' ([[:en:Homosexual|'''H'''omosexual]]), аль аль хүйсийн хүмүүсттатагддаг буюу '''[[бисексуал]]''' ([[:en:Bisexual|'''B'''isexual]]) гэж гурав ангилан нэрлэдэг. Мөн ямар нэг бэлгийн дур хүсэлгүй буюу "[[асексуал]]" ([[аsexual]]) гэж бас хуваагддаг. Гей хэмээх үг нь эрэгтэй ижил хүйстэн хүмүүс төдийгүй эмэгтэй болоод нийт гомосексуал хүмүүсийг заан хэрэглэгдэх тохиодол ч байдаг. Мөн бэлгийн цөөнхийг заасан "[[ЛГБТ]]" ([[LGBT]]) гэсэн үгийг илүү түгээмэл ашигладаг. Бидний сонин хэвлэл дээрээс их уншдаг '''гомо''' гэсэн товчилсон хэллэг нь ижил хүйстэн хүмүүсийн дунд бус гетеросекс /эсрэг хvйстнээ сонирхдог/ хүмүүсийн дунд өргөн ашиглагддаг ба хэсэг бүлэг гетеросексуал /эсрэг хүйстнээ сонирхдог/ хүмүүс гей хүмүүсийг доромжлох хэллэг болгон хэрэглэх нь их байдгаас болж (ялангуяа, эрэгтэй хүмүүс дээр хэрэглэдэг) ялгаварлан гадуурхсан утга агуулагддаг болсон ([[гомофобиа]] ([[:en:Homophobia|'''H'''omophobia]]）г хар.- Ижил хүйстэн хүмүүсийг үзэн ядах үзэл). Дээрхээс харахад сэтгэл зүйн төлөв байдлаас нь харвал, гей болон лесбиян хүмүүсийг хүлээж авахдаа, эмэгтэй хүмүүсийн хувьд аль аль талыг нь амархан ойлгон хүлээн авдаг бол харин эрэгтэй хүмүүсийн хувьд бол их хүндээр хүлээж авах талтай гэдэг нь олон талын судалгаагаар нотлогдоод байгаа. Нэн ялангуяа эрэгтэй хүмүүс гей хүмүүсийг хүндээр хүлээж авахаас гадна буруу ойлголттой байх нь элбэг байдаг. == Ижил хүйсийн хүнд татагдах нь өвчин мөн үү? == Хүн төрөлхтөн 19-р зууны сүүлчээс ижил хүйсийн бэлгийн чиг баримжааг судалж эхэлсэн ба ихэнхи эртэмтэд гомосексуал байна гэсэг бол өвчин гэж үзэж байсан. Түүгээр ч барахгүй сэтгэцийн эмгэг гэж үзэн эмчлэх гэж оролдож эхэлсэн. Харин 1970-д оноос [[Америкийн Сэтгэл Мэдрэлийн Нийгэмлэг]]ээс ижил хүйстнээ сонирхох нь өвчин биш гэдгийг нотолсон юм. Улмаар 1990 онд [[Дэлхийн Эрүүл Мэндийн байгууллага]] ижил хүйстнээ сонирхох нь ямар нэг өвчин биш бөгөөд хүний бэлгийн чиг баримжааны нэг юм хэмээн '''Сэтгэцийн өвчний''' жагсаалтаас хассан юм. Өдгөө дэлхийн ихэнх оронд дээрхтэй адил өвчин эмгэг биш хэмээн үзэж, өөрийн орны эрүүл мэндийн салбарын өвчний жагсаалтаас хассан. [[Монгол улс]]ын хувьд 2000 он гарснаас хойш гомосексуал бэлгийн чиг баримжааг сэтгэцийн өвчин гэж үзэхээ больсон юм. == Яагаад ижил хүйстнээ сонирхдог болдог вэ? == Ижил хүйстнээ сонирхдог болно гэдэг бол хэн нэгэнд уруу татагдах, эсвэл өөрийн дур хүслээр ижил хүйстэн болдог гэсэн ойлголт өнөөг хүртэл их байдаг. Ялангуяа Монгол улсын хувьд 1990-д оны сүүлчээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нийтэлсэн буруу ташаа мэдээллээс болж иймэрхүү байдлаар буруу ойлгох ойлголт газар авсан. Гэвч орчин үеийн шинжлэх ухаан дээрх ойлголт нь ямар ч ор үндэслэлгүй гэдгийг нотолсон. Өөрөөр хэлбэл, хэн нэгэнд уруу татагдаад, эсвэл өөрийн дур хүслээр ижил хүйстнээ сонирхдог юм уу татагддаг болно гэж байдаггүй болно. Гомосексуал гэдэг бол 100% төрөлхийн болох нь нотлогдсон. Хэнд дурлаж, таалахаа хүн өөрөө сонгох боломжгүй, харин мэдэрдэг. Эрдэмтэн, судлаачид бэлгийн чиг баримжаа эхийн хэвлийд байхад нь биологийн хүчин зүйлээс шалтгаалан тодорхойлогддог гэсэн таамаглал дэвшүүлээд байна. Үүнд ураг бүрэлдэх үед эхийн хүнс тэжээл, сэтгэл санааны байдал, гадаад орчин, агаар, дуу чимээ гээд бүхий л зүйл нөлөөлдөг байх магадлалтай гэнэ. Олон жилийн судалгаа эцэг, эхийн нь бэлгийн зан үйл хүүхдэд нь нөлөөлснийг баталсан буюу хүүхдийнхээ ижил хүйстэнтэй бэлгийн харилцаанд орох зан үйлийн шалтгаан нь эцэг, эх нь байсан тохиолдлыг олж тогтоосон нь үгүй байна. Ижил хүйсийн хүнтэй бэлгийн харьцаанд ордог гэр бүлээс гаралтай хүүхдүүдийн 90 гаруй хувь нь эсрэг хүйстнээ сонирхдог байжээ. Түүнчлэн ижил хүйстнүүдийн ихэнх хувь нь гетеросексуал /эсрэг хүйстнээ сонирхдог/ гэр бүлд төрж, өссөн байдаг. Хүн судлаач нар гомосексуал зан үйлийг нэлээд анхааралтай судалсны эцэст сүүн тэжээлт аймгийн бүх амьтанд энэ харилцаа байдаг болохыг тогтоосон байна. Хүн төрөлхтний хөгжлийн бүхий л үе шатанд ан амьтан, хорхой шавьж ижил хүйстэнтэйгээ бэлгийн харилцаанд орж байсан бөгөөд ийм өргөн хэмжээний үзэгдлийг гаж гэж үзэх үндэслэлгүй хэмээжээ. == Хүмүүс бэлгийн чиг баримжаагаа сонгох /өөрчлөх/ боломжтой юу? == Хүн өөрийнхөө бэлгийн чиг баримжааг сонгох юм уу өөрчилж чадахгүй. Дээр дурьдсанчлан 100% төрөлхийн мэдрэмж юм. Түүнчлэн ижил хүйстэн хүмүүс чин сэтгэлээсээ хүсч, чармайвал гетеросексуал чиг баримжаатай болох боломжтой гэж боддог болон асуудаг хүмүүс нилээдгүй байдаг. Харин мэргэжилтнүүд үүнд дараах байдлаар хариулжээ. “Хэдийгээр гей буюу лесбиян хүмүүс өөрсдийгөө өөрчлөхийг эрмэлзэн, хүч гаргаж байсан ч энэ чармайлт нь талаар өнгөрдөг. Хүмүүс ижил хүйстэнтэй хавьтахыг гаж зуршил буюу сэтгэцийн өвчин гэж үзэж, эмчлэхийг оролдож байсан ч энэ нь дэмий оролдлого байлаа. Учир нь энэ бол өвчин биш. Харин гомосексуал бэлгийн чиг баримжаатай хүмүүсийн хувьд бэлгийн амьдралынхаа зан үйлийг л өөрчлөх боломжтойгоос бус бэлгийн чиг баримжаагаа өөрчлөх боломжгүй юм. Тэгэхээр гей эсвэл лесбиян хvн эсрэг хүйсийнхээ хүнийг сонирхох гэж өөрийгөө хүчлэх нь дотоод мэдрэмжтэй зөрчилдөхөд хүргэж, ихэвчлэн сэтгэл зүйн гүн хямрал, жинхэнэ сэтгэцийн өвчлөл үүсгэдэг аж.“ Судалгаагаар ижил хүйстнээ сонирходог өсвөр насныхны дунд амиа хорлох явдал гурав дахин илүү тохиолддогийг тогтоожээ. Магадгүй бусад хүмүүс ойлгоогүйгээс, шоолж доромжлон, ялгаварлан гадуурхсанаас, өөрийгөө гаж, хэвийн бус гэж бодсоноос гэх мэт сэтгэл зүйн дарамт нөлөөлсөн байж болох юм (Монгол улсад одоогоор иймэрхүү нарийн судалгаа хийгдээгүй). == Ижил хүйстэн хүмүүсийн харилцаа холбоо == Гомосексуал бэлгийн чиг баримжаатай хүмүүс нь дотроо олон янзаар тодорхойлогддог ба зарим нь зан авир, биеээ авч яваа байдлаараа танигддаг. Харилцаа холбооны хувьд ихэнх нь ѳѳртэйгѳѳ ижил хүйсийн хүнтэй бэлгийн болон хайр сэтгэлийн харилцаа холбоотой байдаг боловч зарим нь эсрэг хүйстэндээ давхар татагддаг '''[[бисексуал]]''' ([[:en:Bisexual|'''B'''isexual]]) мѳн зарим нь огт хайр сэтгэлийн холбоо үүсгэлгүй ганцаараа байдаг. Судалгаагаар Кинсэйгийн хуваарь нь '''[[гей]]''' ([[:en:Gay|'''G'''ay]]), '''[[лесбиян]]''' ([[:en:Lesbian|'''L'''esbian]]) хүмүүсийн ихэнх нь чин үнэнч, бат бѳх хайр сэтгэлийн холбоог хүсдэг нь батлагдсан ба гей эрчүүдийн 40%-60%, лесбиян эмэгтэйчүүдийн 45%-80% нь одоогоор энэ харьцаанд байна. Судлаачдын олж тогтоосноор ижил хүйсийн, эсрэг хүйсийн хосууд нь хайр сэтгэл болон дотно харьцаа холбооны сэтгэл ханамж дээр тэнцүү харьцаатай байна. == Хүн амд эзлэх хувь == Өнөөг хүртэл гомосексуал болон нийт ЛГБТ хүмүүс нь бэлгийн цөөнх гэж ирсэн.Үнэхээр цөөнх мөн үү гэдэг бас эргэлзээтэй. Энэ талаар хийсэн судалгаа дэлхийд олон байдаг. Ерөнхийдөө хүн амын 2-13%（50 хүн тутмын 1-8 нь гомосекс байх магадлалтай）эзэлдэг. Өөрөөр хэлбэл Монгол Улсын хувьд, 2% гэж бодвол 60000 орчим, 13% гэж бодвол 300000 орчим байх магадлалтай. Энэ бол бага тоо биш юм. Нөгөөтэйгүүр хэт цөөнх ч бас биш бөгөөд ихэнх тохиолдолд нууцлагдмал далд амьдралд байдал нь цөөнх мэт санагдуулж буй нэг шалтгаан юм. Доор хэд хэдэн орны хийсэн судалгааны дүн, * Англи улсад 1992 онд хийсэн судалгаагаар эрэгтэйчүүдийн 3.6%, эмэгтэйчүүдийн 1.7% нь гомосекс болон бисекс байдаг. Бисекс хүмүүсийг хасвал эрэгтэй 1%,эмэгтэйчүүдийн 0.5% гэж үзсэн гарсан байна. * 1995 онд Америк улсад хийсэн судалгаанд, эрэгтэй 6.2%, эмэгтэй 3.6% нь гомосекс байдаг гэсэн тооцоо гарчээ. Дашрамд дурдахад Хятад улсад ойролцоогоор 100 саяас дээш гей хүмүүс байдаг гэсэн судалгаа байдаг. Сүүлийн үед ДЭМБ-ийн болон бусад холбогдох байгууллагуудын тайланд дурдснаар бол "аливаа улсын хүн амын 10% нь ЛГБТИ буюу бэлгийн чиг баримжаа болон хүйсийн баримжаа, илэрхийллийн цөөнх хүн ам эзэлдэг" гэж үздэг болсон. == Ижил хүйстэн хүмүүсийн эрх ашиг ба ДОХ == Гомосексуал хүмүүс ялангуяа гей болон бисексуал эрчүүд эрсдэл өндөртэй бүлэгт хамрагддаг. Дэлхийн олон оронд, тухайлбал БНХАУ, Япон, Америк болон Европын орнууд гей хүмүүсийн тухайд тусгайлан анхааралд авч, төрөөс хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлэн энэ чиглэлийн сургалт, ажиллагааг Засгийн Газраас нь дэмжин явуулдаг. Сүүлийн үед БНХАУ ч энэ тал дээр дорвитой арга хэмжээ аван ажиллаж байгаа. Анх 1980-д оны дундуур гей хүмүүсийн дунд [[ДОХ]]/[[ХДХВ]]-н тархалт газар авч байснаас болж гей эрчүүдийн өвчин хэмээгдэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр цацагдаж байсан нь нийгэмд гей хүмүүсийн эсрэг болоод таагүй сэтгэгдэл, мөн болгоомжлолыг үүсгэж байсан. Харин 1980-д оны сүүл үеэс өвчний талаар судалгаа шинжилгээний ажил эрчимтэй явагдсаны үр дүнд байдал өөрчлөгдсөн. Монгол Улсын хувьд сүүлийн 2-3 жилийн хугацаанд гей хүмүүсийн дунд тархалт буй нь тогтоогдоод байгаа.[[ДОХ-той Тэмцэх Үндэсний Сан]] болоод хэд хэдэн [[ТББ]] гей хүмүүст сургалт сурталчилгаа явуулах, тэдгээр хүмүүсийг эрсдэлээс хамгаалах зэрэг олон арга хэмжээ авч байгаа. Нөгөөтэйгүүр энэ талын үйл ажиллагаанд төрөөс үзүүлэх арга хэмжээ болоод хуулийн орчин, туслалцаа дутмаг байгаа нь зарим талаар сөрөг нөлөө үзүүлж байгаа. Мөн хэвлэл мэдээлэлийн хэрэгслийн хэт нэг талыг баримталсан мэдээлэлээс болж нийгэмд гомосексуал илүүтэйгээр гей хүмүүсийн эсрэг болон таагүй хандах хандлага хүчтэй болсон. Энэ нь цаашлаад гей хүмүүсийн эсрэг [[үзэн ядах гэмт хэрэг]] (Англи нэр:/хейт крайм/[[:en:Hate crime|'''H'''ate crime]]) болоод аюулгүй байдал,түүнчлэн эрх ашиг нь хөндөгдөх том шалтгаан болж буй. Иймэрхүү асуудал нь цаашлаад [[Монголын ЛГБТ Хүмүүс]]ийн нийтлэг эрх ашигт нөлөөлсөн асуудал болон хөндөгдөх хандлагатай болж буй. Жишээ нь; гей хүмүүсийг хүчээр ДОХ/ХДХВ-н шинжилгээ өгүүлэх, Цагдаагийн газраас гей, лесбиян хүмүүсийн цуглааныг ямар ч шалтгаангүй хүч хэрэглэн тараах зэрэг болно. Нөгөөтэйгүүр энэ нь өнөөдөр Монгол улсын хэмжээнд ДОХ/ХДХВ-н шинжилгээг гетеросексуал хүмүүсийн шинжилгээнд хамрагдах хувь бага бөгөөд бараг өгдөггүй гол төлөв гей хүмүүс шинжилгээнд хамааруулах болон өөрсдийн хүсэлтээр шинжилгээнд байнга хамрагддагтай холбоотойгоор зөвхөн гей хүмүүсээс халдвартай хүмүүс илэрч, гетеросексуал хүмүүс далд байдалд байсаар буйтай холбоотой. Дэлхийн бусад орны хувьд АНУ-ын Вашингтон Д.С.-д явуулсан судалгаагаар гомосексуал болоод гетеросексуал хүмүүсийн бэлгийн замаар халдварласан харьцаа ойролцоогоор 4:3 байсан. Энэ нь гомосексуал болон гетеросексуал хүмүүсийн тусах магадлал тийм ч их хол ялгаа байхгүй гэдэгийг харуулж буй. Азийн орнуудын хувьд Тайландад 80% нь эсрэг хүйсийн халдвар эзэлж, Хятад улсад ч эсрэг хүйсийн халдвар талаас илүү хувьтай байдаг байна. Мөн Япон улс манай улстай адилхан ижил хүйстэн хүмүүс шинжилгээнд хамрагдах нь их байдгаас ХДХВ-н 2008 онд шинээр илэрсэн тохиолдлын 43.9% нь ижил хүйсийн, 34.1% нь эсрэг хүйсийн халдвар байсан бол харин ДОХ-н шатанд шилжсэн үеийн харьцаа эсрэг хүйс 42%, ижил хүйс 28% болсон байна. Энэ нь гетеросексуал хүмүүс шинжилгээ өгөхгүй явсаар өвчин хүндэрч ДОХ-н шатанд шилжсэн үед илэрдэгтэй холбоотой байдаг байна.Үүнээс үзэхад ДОХ/ХДХВ нь дан гомосексуал хүмүүсийн өвчин биш гэдэг нь харагдаж байна. == Ижил хүйсийн гэрлэлт ба Хууль эрх зүйн орчин == {{seealso|Үзэн ядах гэмт хэрэг|Ижил хүйсийн гэрлэлт}} [[Image:World_laws_pertaining_to_homosexual_relationships_and_expression.svg|thumb|350px| '''Ижил хүйстэнтэйгээ харьцахыг хуулиар зөвшөөрсөн орнууд''' {{legend|#002255|[[Ижил хүйсийн гэрлэлт]]ийг хүлээн зөвшөөрсөн орон}} {{legend|#0066FF|Гэрлэлт биш ч түүнтэй адил эсвэл хязгаарлагдмал хэмжээнд хүлээн зөвшөөрсөн орон}} {{legend|#CCCCCC|Ямар нэг байдлаар хүлээн зөвшөөрөөгүй орон}} {{legend|#90c|Өөр улсад гэрлэсэн гэрлэлтийг хүлээн зөвшөөрдөг орон }} '''Ижил хүйстэнтэйгээ харьцахыг хуулиар хориглодог орнууд''' {{legend|#f9dc36|Хөнгөн гэмт хэрэгт тооцдог орон}} {{legend|#ec8028|Хүнд гэмт хэрэгт тооцдог орон}} {{legend|#e73e21|Насаар нь хорих ял оноодог орон}} {{legend|#8c210f|Цаазаар авах ял оноодог орон}} <div align="right"><small>[[Файлын хэлэлцүүлэг:World homosexuality laws.svg|Image talk]]</small></div>]] Анх 2001 онд [[Нидерланд]] Улсад Ижил хүйсийн гэрлэлтийг ([[:en:Same-sex marriage|'''S'''ame-sex marriage]]) хүлээн зөвшөөрснөөс хойш одоогийн байдлаар дэлхийн нийт 40 гаруй оронд '''Ижил хүйсийн гэрлэлт''' болон '''[[хамтран амьдрагчаар бүртгүүлэх]]'''ийг зөвшөөрсөн байна.Үүнээс гадна хэд хэдэн улсад хуулийн төсөл нь хэлэлцэгдэж байгаа болно. Эдгээр орны ихэнх нь[[Европ]], [[Америк]] тивийн орнууд (Испани, Голланд, Канад зэрэг гэрлэлтийг зөвшөөрсөн улс болоод Америк, Герман, Франц зэрэг хамтран амьдрахыг зөвшөөрсөн орнууд) бөгөөд [[Ази]] [[тив]]д одоохондоо зөвшөөрсөн улс нэг ч байхгүй. Дээрхийн адил ижил хүйстэн хүмүүсийн эрх ашгийг хамгаалж, хуулиар амьдрах баталгаа олгож байгаа улсууд олон болж буй хэдий ч Африк, Азийн нэлээд оронд бүх насаар нь хорих, цаашлаад цаазаар авах ял хүртэл оноох хуультай болон дэлхийн олон оронд ямар нэг хэмжээгээр гей хүмүүсийн эрх ашгийг хамгаалсан хууль байхгүй хэвээр л байна. Ялангуяа [[Баруун Ази]]йн ислам шашинтай орнуудад хориглодог(Турк улс ЕХ-нд элсэх гэж нийгэм нь хүлээн зөвшөөрөөгүй ч хуулиар зөвшөөрсөн). Тухайлбал [[Либери]] шиг хөнгөн гэмт хэрэгт тооцдог орон бараг байхгүй бөгөөд ихэнхи нь хүнд гэмт хэрэгт тооцон насаар нь хорих ял оноодог орнууд ([[Сингапур]] болон [[Энэтхэг]] зэрэг) байдаг ба улмаар цаазаар авах ял оноодог орнууд ([[Иран]], [[Саудын Араб]] зэрэг) ч байдаг. Ташрамд дурдахад, 2008 оны 12-р сард [[НҮБ]]-ээс ижил хүйстэн хүмүүсийн эрх ашгийг хамгаалах, үзэн ядалт болоод гадуурхах байдлыг зогсоох талаар тунхаглал гаргасан. Тунхаглалыг дэмжсэн ихэнх улс нь Европоос байсан ба Азиас ганцхан Япон улс л дэмжжээ. АНУ, Хятад, Орос болон Монгол улс дэмжээгүй байна. Харин Америкт [[Барак Обама]] ерөнхийлөгч болсноор байдал өөрчлөгдөж, дэмжихээр болсон билээ. Монгол Улсын хувьд ЛГБТ хүмүүсийн эрх ашгийг хамгаалсан хуулийн заалтыг 2016 онд анх удаа хуульчлан баталсан. Энэхүү заалт нь 2016 оны Эрүүгийн Хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн хүрээнд "Гомофоби буюу [[үзэн ядах гэмт хэрэг|үзэн ядах гэмт хэргийг]] гэмт хэрэгт тооцох тухай " заалтыг оруулсан. Цаашид НҮБ-ын Хүний эрхийн Зөвлөлөөс гаргасан зөвлөмжүүдийг 2011-2014 онд хэрэгжүүлэх арга хэмжээний ерөнхий төлөвлөгөөний хүрээнд хэд хэдэн хуулийн өөрчлөлт, нэмэлт болон шинээр батлах төлөвтэй байгаа. Үүнд: 1. Бэлгийн чиг баримжаа болон хүйсийн баримжаа, илэрхийллээр алагчлахыг хатуу хориглосон хууль тогтоомж боловсруулан, хэрэгжилтийг хангах; 2. ХДХВ/ДОХ болон аливаа бусад байдлаар алагчлах явдлыг хориглох, устгах, түүнээс урьдчилан сэргийлэх, ийм хэрэг үйлдэгчдийг шийтгэхэд чиглэсэн хууль тогтоомжийн төсөл боловсруулах, шуурхай, үр нөлөөтэй арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх талаар ажиллаж байгаа болно. Ташрамд дурдахад, Монгол Улс 1992 онд баталсан ардчилсан шинэ үндсэн хуулинд ЛГБТ хүмүүсийн тухай болоод бэлгийн чиг баримжаанаас шалтгаалан ялгаварлан гадуурхахгүй гэсэн заалт оруулаагүй хэвээр байгаа. Хэрвээ Үндсэн Хуулинд дээр дурдсан өөрчлөлтийг нэмж тусгавал Монгол Улс ЛГБТ иргэдийнхээ эрхийг хамгаалсан үндсэн заалтын нэг болох юм. Социализмийн үе буюу хуучнаар БНМАУ-ын Засгийн Газар нийгэмд ёс суртахуунгүй байдлаар бэлгийн хүслээ хангах хэмээн Эрүүгийн хуулийн 113-р зүйл ангид оруулсан байсан заалтыг ОХУ болон ТУХН-ийн пост-социалист орнуудад ардчилал, өөрчлөн байгуулалттай хамт ижил төрлийн заалтуудаа хассанаар Монгол Улс ч 1996 онд хассан билээ. ==Эх сурвалж== {{Reflist}} [[Ангилал:Гомосекс| ]] [[Ангилал:ЛГБТ]] skl8m38o5pr8w3mmvk7fz3gnfm0y4k0 Жон Фицжеральд Кеннеди 0 14427 706627 705041 2022-07-29T15:26:55Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Ерөнхийлөгч |нэр = Жон Фицжеральд Кеннеди |нэр нутгийн хэлээр = {{Lang|en|John Fitzgerald "Jack" Kennedy}} |зураг = John F. Kennedy, White House color photo portrait.jpg |зургийн хэмжээ =240px |улс = {{USA}} |дугаар = [[Файл:Seal Of The President Of The United States Of America.svg|20px]] 35 |албан тушаал = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч|ерөнхийлөгч]] |эхэлсэн огноо = [[1961]] оны [[1 сарын 20]] |дууссан огноо =[[1963]] оны [[11 сарын 22]] |дэд ерөнхийлөгч = [[Линдон Жонсон]] |төрийн тэргүүн = |төрсөн огноо = [[1917]] оны [[5 сарын 29]] |төрсөн газар = [[Брүклин]], [[Массачусеттс]] |нас барсан огноо =1963 оны 11 сарын 22 |нас барсан газар =[[Даллас]], [[Техас]] |хань = [[Жаклин Кеннеди Онассис|Жаклин Ли Бувье Кеннеди]] |нам = [[Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)|Ардчилсан Нам]] |гарын үсэг = John F Kennedy Signature 2.svg }} '''Жон Фицджералд Кеннеди''' ([[Англи хэл|англи]]. John Fitzgerald Kennedy, мөн '''JFK''' (Жэ''й-Эф-Кей'') гэж товчилдог; 1917 оны 5-р сарын 29-нд АНУ-ын Массачусетс мужийн Бруклин хотод төрсөн- 1963 оны 11-р сарын 22-нд Техас мужийн Даллас хотод нас барсан) -америкийн улс төрийн болон төрийн зүтгэлтэн, АНУ-ын 35 дахь Ерөнхийлөгч (1961—1963). Эцэг нь ирланд гаралтай Жозеф Патрик “Жо” Кеннеди. == Цахим холбоос == {{Commonscat|John F. Kennedy}} * [http://www.jfklibrary.org/ John F. Kennedy Library and Museum] * [http://millercenter.org/president/kennedy ''American President: John F. Kennedy (1917–1963)'']. {{DEFAULTSORT:Кеннеди, Жон Фицжеральд}} [[Ангилал:Жон Ф. Кеннеди| ]] [[Ангилал:АНУ-ын ерөнхийлөгч]] [[Ангилал:АНУ-ын сенат дахь Массачусеттсын сенатч]] [[Ангилал:АНУ-ын төлөөлөгчдийн танхим дахь Массачусеттсын гишүүн]] [[Ангилал:АНУ-ын тэнгисийн зэвсэгт хүчний капитан лойтнант]] [[Ангилал:АНУ-ын дэлхийн хоёрдугаар дайны хүн]] [[Ангилал:АНУ-ын Номхон далайн дайны хүн]] [[Ангилал:АНУ-ын Урлаг ба Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]] [[Ангилал:Пулитцерын шагналтан]] [[Ангилал:Ерөнхийлөгчийн эрх чөлөөний медаль шагналтан]] [[Ангилал:Аллагын хохирогч]] [[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]] [[Ангилал:Америкчууд]] [[Ангилал:1917 онд төрсөн]] [[Ангилал:1963 онд өнгөрсөн]] 595raa5783aj2l5xighapvw0p5lb58n Цай 0 15777 706657 706004 2022-07-29T22:51:55Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хадмал |монгол_бичиг =[[Зураг:Chai.PNG]] |кирилл_буриад =сай |кирилл_монгол =цай |кирилл_халимаг =цә }} [[Файл:Tea time お茶の時間.jpg|right|thumb|220px|Аягатай ногоон цай.]] [[Файл:Camellia_sinensis_-_Köhler–s_Medizinal-Pflanzen-025.jpg|right|thumb|220px|Цайны ургамал (''Camellia sinensis'') ]] '''Цай''' нь [[цайны ургамал|цайны ургамлын]] ''Camellia sinensis'' навч, нахиа, ишийг олон янзын аргаар бэлтгэн боловсруулсан хүнсний бүтээгдэхүүн юм. Мөн цай нь энэхүү ургамлын боловсруулсан навчыг халуун болон буцалсан усанд хийж хандлан бэлтгэдэг анхилуун үнэр, аагтай ундааг хэлнэ. Дэлхийд хамгийн өргөн тархсан ундаа нь [[ус]]ны дараагаар цай юм. Цагаан, шар, ногоон, хар гээд хэд хэдэн төрлийн өнгө, үнэр, амт аагтай байна. Цайны ургамал нь зүүн өмнөд [[Ази]], тэр дундаа зүүн хойд [[Энэтхэг]], хойд [[Бирм]], баруун өмнөд [[Хятад]], [[Төвөд]] орчмоос гаралтай ба өдгөө 52 гаруй улс оронд тархжээ. Хятадад МЭӨ 2 зууны үеийн цайны хэрэглээтэй холбоотой бүртгэл байгаа нь хамгийн эртнийх болно. Японд 589-618 оны үед буддын шашинтай лам нараар дамжин түгсэн аж. == Цайны түүх == Цайны эх орон бол Хятад. Хятадууд цайны ид шидийг эртнээс мэдэж, цай үйлдвэрлэлийг төрийн хяналтад хатуу чанга барьж иржээ. Хятадтай хийсэн худалдаанаас бусад улс орнууд их хэмжээний алдагдал хүлээж ирсэн нь энэхүү цайтай холбоотой. Худалдааны төлбөрт их хэмжээний алт, мөнгийг Хятадад цутгаж оронд нь дэлхийн хаана ч тарьж ургуулж чадаагүй цайны бутнаас л авдаг навчийг худалдан авахад хүрдэг болохоор тэр. Цай өөрөө хар, цагаан, шар, ногоон, бор, улаан гээд олон өнгөтэй, төрөл бүрийн амттай боловч энэ нь нэг л зүйлийн бутнаас гаргаж авдаг агаад хуурах, жигнэх, исгэх зэрэг олон аргаас хамаарч олон янз байдалтай болдог ажээ. Хятадаас цайны бутыг эвтэйхэн салгаж чадсан хүмүүс бол япончууд. Тэд 8-р зуунд буддизмын лам нараар дамжуулан цайны бутыг олж аван тарималжуулсан юм. Эхэндээ япончууд монголчууд эдүгээ хүртэл өргөн дэлгэр хэрэглэдэг шиг хэвд оруулан шахсан туо-ча-г хэрэглэдэг байв. Харин 12-р зуунд Японд зэн буддизм дэлгэрснээр ногоон цайг өргөн дэлгэр уух болжээ. Өрнө дахин цайны амтанд орж, дэлхийн хүчирхэг гүрэн болсон англичууд цайг өргөн дэлгэр хэрэглэх болсон үед хилээ хаачихсан, гадаад худалдаа эрхэлдэггүй байсан тул Японоос цайны бут гадагш гарсангүй. Хятадууд цай ургадаг нутагт гадаад иргэнийг оруулдаггүй, цай үйлдвэрлэх технологийг байнга нуусаар ирсэн учир англичууд хар, ногоон цай үнэндээ нэг л зүйлийн Camellia sinensis хэмээх бутны навч гэдгийг 1840-өөд он гарч байж мэдсэн гэдэг. Роберт Форчүүн хэмээх ботаникийн мэргэжилтэн 1844 онд Хятадын цай тариалдаг хориотой нутагт нууцаар нэвтрэн орсон тухай сонирхолтой түүхийг Laura C.Martin "Tea-The Drink That Changed the World", Tuttle Publishing, 2007 хэмээх номоос харж болно. Роберт хятад хэлийг богино хугацаанд төгс сурч, манж маягаар гэзэг тавин хятад хүн болон зүс хувилгаад цайны нутагт нэвтрэн орж, ботаникийн нарийн судалгаа хийсэн төдийгүй 1848, 1853 онуудад дахин очиж, цайны үрийг хулгайгаар авч, 20 мянган бутыг Английн колони Энэтхэгт илгээснээр алдарт Даржээлин цай үүсчээ. 1880-аад он гэхэд Энэтхэгийн Ассам нутаг дахь цайны үйлдвэрлэл Хятадыг хэдийн давж, зах зээлээ олсон байв. Хятадын Пү-ар буюу бор цай богшоод ирэхээрээ хар өнгөтэй болдог. үүнийг бас туйвантай цай гэж ч нэрлэх нь бий. Хийдэг технологи нь их өвөрмөц. Олон жилийн настай цайны бутнаас навчийг түүн тусгай бактериар исгэсний дараа хуурч болгодог. Алс замд зөөх зорилгоор хэв оруулан нягтруулан шахсаныг нь монголчууд Төвдөөс дамжуулан хунз хунзаар нь тэмээн жингээр оруулж ирдэг байжээ. Бор цайнаас гадна бидний өвөг дээдэс Туо-ча буюу хар, ногоон цайг нийлүүлэн хуурч, цайны шинэ навч хийн исгэж, хэвэнд шахсан цайг өргөн дэлгэр хэрэглэдэг байжээ. Уг цайг монголчууд Хятадаас зөөж, Орост хүртэл экспортолдог болсноор цайны зам хэмээн нэрлэгдсэн Азийн эх газрын худалдааны нэг томоохон маршрут үүссэн түүхтэй. Оросын хаанд цайг анх хүргүүлж, амтыг нь мэдүүлсэн хүн бол Хотгойдын Алтан хаан Омбо-Эрдэнэ болохыг түүх өгүүлдэг. 19-р зууны сүүл үед Шотландын наймаачин Жэймс Марр гэдэг хүн Гүржид анх цайны бут оруулж тарималжуулсныг социализмын үеэс ууж дассан гүрж ногоон цайгаараа дамжуулан мэдэх болсон билээ. Гүрж цай хэдийгээр ногоон цай гэх тодотголтой ч өнөөгийн япон, солонгос, хятадын уудаг ногоон цайнаас тэс ондоо агаад дээр дурдсан туо-ча-тай адил зүйл. ==Үүнийг бас үзнэ үү == * [[Монгол сүүтэй цай]] * [[Кофе]] == Цахим холбоос == {{commons|Tea|Цай}} [[Ангилал:Цай| ]] [[Ангилал:Цайны сэдэв| ]] [[Ангилал:Халуун унд]] mncu2e4j1ee3hi2ce9devobezqjp8x8 Кидан улс 0 16779 706663 700425 2022-07-30T00:27:12Z EmausBot 7864 Бот: исправление двойного перенаправления на [[Хидан Улс]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Хидан Улс]] js71ofycy62mr6up1di5rfb9r125p39 Дээд эрдэмт 0 17942 706643 706528 2022-07-29T21:28:07Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Хуньтайж |title = Хожуу Алтан улсын хаан (1626-1636) <br> [[Чин улс]]ын [[хаан]] (1636-1643) |image = [[Файл:清 佚名 《清太宗崇德皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = | succession = Хожуу Алтан улсын хаан | reign = 1626.10.20 – 1643.09.21 <br> (17 жил, 2-р хаан) | predecessor = [[Нурхач]] | successor = [[Эеэр засагч]] |date of birth = {{birth date|1592|11|28}} |place of birth = |date of death = {{death date and age1|1643|9|21|1592|11|28}} |place of death = |place of burial= |father = Нурхач |mother = Шяоцигао |queen = |issue = |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = '''Хожуу Алтан улс''' <br>(1626-1636) <br>[[манж хэл|манж]]: Абка-и суре <br>[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сэцэн <br>[[хятад хэл|хятад]]: Тяньцун <br> '''Чин улс''' <br>(1636-1643) <br>[[манж хэл|манж]]: Вэсихун эрдэмунгэ <br>[[монгол хэл|монгол]]: Дээд эрдэмт <br>[[хятад хэл|хятад]]: Чундө }} '''Хуньтайж''' [сэцэн] (1592-1643; 51 насласан) — 1626-1643 онд төр барьсан [[Чин улс]]ын хоёрдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. == Нэр == Хааны төрсөн нэр тодорхойгүй. ''Хунтайж'', ''Амбагай'', ''Богд хаан'' гэсэн нэрс бий. ''Абахай сэцэн'' гэж оросоор дамжсан нэр. Хоёр өөр оны цолтой. Тухайлбал 1626-1636 оны Хожуу Алтан улсын '''''Тэнгэрийн сэцэн''''', манжаар ''Абка-и суре'', хятадаар ''Тяньцун'', 1636-1643 оны Чин улсын '''''Дээд эрдэмт''''', манжаар ''Вэсихун эрдэмунгэ'', хятадаар ''Чундө'', хааны цолыг ''Чин Тайзун'' гэдэг. == Бага нас == [[Файл:Жуубичиг.png|300px|thumb|left| Дээд Эрдэмт хаанаас Мин улсын цэргийн албанд байсан олон монгол ноёдод өгсөн бичиг (1640)]] [[Файл:1636 invasion of Korea.png|thumb|right|1636 [[Манж-Солонгосын хоёрдугаар дайн]]]] Манж нар улсаа байгуулсны дараа [[Мин улс]]ыг эзлэх бодлого явуулж бай Гэвч энэ бодлогод нь [[Монгол]]чууд тээг болох болжээ. Монголын Их хаан [[Лигдэн хаан]] нийт Монголчуудыг нэгтгэх төрийн бодлого явуулж байсан ба түүний эсрэг өмнөд Монголын ноёд тэмцэлдэж байв. Өмнөд Монголын ноёд Лигдэнг эсэргүүцэхийн төлөө Нурхачийн үеэс Манжтай холбоотон болох бодлого барьж байлаа. Харин Нурхачи Лигдэнг дарж, өмнөд Монголын ноёдыг өөртөө дагаар оруулах бодлого барьж байсан юм. Абахай сэцэн хаан Нурхачийн бодлогыг үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ Монголын талаарх түүний бодлогыг улам боловсронгуй болгожээ. Жишээ нь: Нурхачи хааны үед Манжтай холбоотон болсон Монгол ноёдын ихэнхи хэсэг нь холбоотны тангарагаасаа няцаж, урвах явдал их гардаг байжээ. Харин Абахай хаан Монгол ноёдыг тавьсан тангарагтаа үнэнч байхыг шаардаж, тангарагаа зөрчвөл шийтгэж байхаар болсон ажээ. Үүний үр дүнд Манж, Монголын цэрэг Лигдэн болон Мин улсын эсрэг довтлох явдал тогтмол болов. Умард Алтан улсын Нурхачи хааны үед Лигдэн Мин улстай холбоотны гэрээ байгуулж, Мин улсын хилийг Манжийн довтолгооноос хамгаалах болсон ба үүнийхээ төлөөсөнд Мин улсаас жил бүр 13000 лан мөнгө авдаг байсан ажээ. Абахайн үед Манж нарын Мин улс руу хийх довтолгоон ширүүссэн тул Мин улс Лигдэнд жил бүр 81000 лан мөнгө өгдөг боллоо. 1630-аад онд Абахай сэцэн хаан өмнөд Монголын зарим ноёдтой хамтран Лигдэнгийн эсрэг тэмцсэн бөгөөд улмаар 1632 онд Лигдэнг довтлоход Лигдэн Хөх нуур руу ухарчээ. Манжийн цэрэг Лигдэнг нэхэж, Түмэдийн нутагт байсан Байшин (одоогийн Хөх хот) хотыг шатаасан байна. Лигдэн хаан Хөх нуур руу ухарч яваад 1634 онд нас баржээ. Түүний эхнэр, хүүхэд, харъяат албатыг Манж нар хураан авч, захиргаандаа оруулав. Түүний дараа 1636 онд өмнөд Монголын 16 аймгийн ноёд чуулган нийлж, Манжийн хаан Абахайг Монголын хаанд өргөмжилсөн байна. Абахай сэцэн Умард Алтан улсын нэрийг Цинь хэмээн өөрчилж, Тэнгэрийн сэцний хэмээх оны цолоо Дээд эрдэмтийн хэмээн халжээ. 1643 онд Дээд эрдэмт хаан нас баржээ. Зарим эх сурвалжид түүнийг хордуулсан гэдэг ажээ. Тэрээр албан ёсны гурван хатантай байсан бөгөөд тэдгээр нь бүгд Монгол хүмүүс байжээ. == Гэр бүл == ===Эцэг эх=== Эцэг:[[Нурхач|Нурхач баатар ]] Эх:Шиао Ци Гао хатан ===Хатад, татвар=== # '''[[Боржигин Жэржэр]]''' (1600-1649),Хорчины Мангус тайжын охин. 1614 онд хааны ордонд орж, 1636 онд их хатан болсон. 1643 онд бэлбэсэн хатан болсон. Хожим нь Шиаодуаньвэнь хатан гэж нэхэн өргөмжлсөн. Дээд эрдэмт хааны 2,3,8 дугаар охидыг нь төрүүлсэн. # '''Боржигин Бумбутай''' (1613–1688), Хорчины Зайсан тайжын охин. Боржигин Жэржэрийн үеэл. 1625 онд Дээд эрдэмт хаантай ураг барилдаж, 1636 онд Юнфу ордны Жуан татвард өргөмжлүүлсэн. 1643 онд түүний хүү [[Эеэр засагч|Фулин]], хаан сууснаар бэлбэсэн их хатан болжээ. 4,5,7-р охидыг нь төрүүлж өгсөн. # Боржигин Харжүл (?-1641), Зайсан тайжын охин. Бумбутай хатны эгч. 1634 онд гэрлэж, 1636 онд Гуаньсуй ордны Чэнь татвард өргөмжлөгдсөн. Дээд эрдэмт хааны хайрт хатны нэг байсан. 1637 онд нэг хүү төрөөл, удалгүй эндсэн. # '''Боржигин Намужун''',(?-1674), Хорчин аймгийн хүн. өмнө нь Лигдэн хутагт хааны их хатан байсан. 1634 онд Лигдэн хааны нас барж, манж цэрэгт олзлогдсны дараа Манжийн хаан өөрийн хатан болгосон. Монголын түүхэн сурвалж бичигт Нагнан тайху гэдэг. 1636 онд Линьжи ордны эрхэм татвар болжээ. Тэрээр түүнд Бөмбөгөр хэмээх хүү, 11-р охиныг нь төрүүлсэн. Өмнөх хүү Абунайг нь манжийн хаан өргөмөл хүүгээ болгож, Абутай гэж нэрлэсэн. # '''Боржигин Бадамжав''' (?-1667), Лигдэн хааны бага хатан байсан. Манжид олзлогдоод хааны татвар болжээ. 1636 онд Яньчин ордны татвар хатнаар өргөмжлөгдсөн. Хүүхэд төрүүлээгүй. # '''Ниохуру овогт Нэгдүгээр татвар''' Манжийн хааны анхны хатан. Иду ноёны охин. Лобохойг төрүүлсэн. # '''Уланара овогт хоёрдугаар татвар''', Хүүгэ, Лүгэ, нэг охин төрүүлсэн. # '''Иэхэнара овогт татвар''' # '''Боржигин овогт татвар''' # '''Нара овогт татвар''' # '''Хилэй овогт татвар''' # '''Янжа овогт татвар''' # '''Иргэн Гиоро овогт татвар''' # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', Түсэ агийг төрүүлсэн. # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', 12-р гэгэг төрүүлсэн. # ===Хөвгүүд=== # Хүүгэ 豪格 (1609–1648), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лүгэ 洛格 (1611–1621), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лобохой 洛博會 (1611–1617), Ниохуру овогт хатнаас мэндэлсэн. # Ибусу 葉布舒 (1627–1690), Янжа овогт татвар эмээс төрсөн. # Шосэ 碩塞 (1628–1655), Иэхэнара овогт татвар эмээс төрсөн. # Гүсэ 高塞 (1637–1670), Нара овогт татвар эмээс төрсөн. # Цаншу 常舒 (1637–1699), Иргэн гиоро овгийн татвар эмээс төрсөн. # Нэр нь тодорхойгүй 8-р агь (1637–1638), Гуаньсуй ордны Чэнь татвар Боржигин Харжол хатнаас төрсөн. # [[Эеэр засагч|Фулин]] 福臨 (1638–1661), Боржигин Бумбутай хатнаас төрсөн. # Түүсэ 韜塞 (1639–1695), Нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн. # Бөмбөгөр 博穆博果爾 (1642–1656), Линьжи ордны эрхэм татвар, Боржигин Намужун хатнаас төрсөн. ===Охид=== # '''Аухан гүрүн гүнж''' (敖漢)(1621–1654); 1633 онд Монголын Банди тайжтай гэрлэсэн.[44] # '''Вэньжуан гүрүн гүнж'''(靖端長公主), жинхэнэ нэр нь Маката (馬喀塔) (1625–1663); 1635 онд Чахарын [[Эжэй хаан|Эжэй хантай]] гэрлэсэн. 1661 онд Эжэй ханы дүү '''Абунайтай''' гэрлэсэн. # '''Жиндуань гүрүн гүнж''' (靖端長公主) (1628–1686); 1639 онд Хорчины Житатай тайжтай гэрлэсэн. # '''Юнму гүрүн гүнж''' (雍穆長公主), жинхэнэ нэр Яту (雅圖) (1629–1678); 1641 онд үеэл Биртахартай гэрлэсэн. # '''Шухуй гүрүн гүнж''' (淑慧長公主), жинхэнэ нэр Ату (阿圖) (1632–1700) # Гүрүн гүнж (1633–1649), Хорчины Цэвээн тайжтай гэрлэсэн. # '''Шүжэ гүрүн гүнж''' (淑哲長公主) (1633–1648) # '''Юн ань гүрүн гүнж''' (永安長公主) (1634–1692) # 9-р гэг (1635–1652). # 10-р гэг (1635–1661). # '''Дуаньшүнь гүрүн гүнж'''(端順長公主) (1636–1650). # 12-р гэг (1637–1678). # 13-р гэг (1638–1657). # '''Кэчүнь гүрүн гүнж''' (和碩恪純長公主) (1642–1704/5)Чахарын Хилэй 奇壘 овгийн татвар эмээс төрсөн. У Сан Гүйн хүү У Иншиунтай 1653 онд гэрлэсэн. 1673 онд У Ин Шиун алуулсан. {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1626—1643 он |өмнө=[[Нурхач]] |дараа=[[Эеэр засагч]] }} {{end}} [[Ангилал:1592 онд төрсөн]] [[Ангилал:1643 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] oiz09v9vnwjv94xsrlklw3nlk79xab9 706644 706643 2022-07-29T21:28:57Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Хуньтайж |title = Хожуу Алтан улсын хаан (1626-1636) <br> [[Чин улс]]ын [[хаан]] (1636-1643) |image = [[Файл:清 佚名 《清太宗崇德皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = | succession = Хожуу Алтан улсын хаан | reign = 1626.10.20 – 1643.09.21 <br> (17 жил, 2-р хаан) | predecessor = [[Нурхач]] | successor = [[Эеэр засагч]] |date of birth = {{birth date|1592|11|28}} |place of birth = |date of death = {{death date and age1|1643|9|21|1592|11|28}} |place of death = |place of burial= |father = Нурхач |mother = Шяоцигао |queen = |issue = |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = '''Хожуу Алтан улс''' <br>(1626-1636) <br>[[манж хэл|манж]]: Абка-и суре <br>[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сэцэн <br>[[хятад хэл|хятад]]: Тяньцун <br> '''Чин улс''' <br>(1636-1643) <br>[[манж хэл|манж]]: Вэсихун эрдэмунгэ <br>[[монгол хэл|монгол]]: Дээд эрдэмт <br>[[хятад хэл|хятад]]: Чундө }} '''Хуньтайж''' [сэцэн] (1592-1643; 51 насласан) — 1626-1643 онд төр барьсан [[Чин улс]]ын хоёрдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. == Нэр == Хааны төрсөн нэр тодорхойгүй. ''Хунтайж'', ''Амбагай'', ''Богд хаан'' гэсэн нэрс бий. ''Абахай сэцэн'' гэж оросоор дамжсан нэр. Хоёр өөр оны цолтой. Тухайлбал 1626-1636 оны Хожуу Алтан улсын '''''Тэнгэрийн сэцэн''''', манжаар ''Абка-и суре'', хятадаар ''Тяньцун'', 1636-1643 оны Чин улсын '''''Дээд эрдэмт''''', манжаар ''Вэсихун эрдэмунгэ'', хятадаар ''Чундө'', хааны цолыг ''Чин Тайзун'' гэдэг. == Бага нас == [[Файл:Жуубичиг.png|300px|thumb|left| Дээд Эрдэмт хаанаас Мин улсын цэргийн албанд байсан олон монгол ноёдод өгсөн бичиг (1640)]] [[Файл:1636 invasion of Korea.png|thumb|right|1636 [[Манж-Солонгосын хоёрдугаар дайн]]]] Манж нар улсаа байгуулсны дараа [[Мин улс]]ыг эзлэх бодлого явуулж бай Гэвч энэ бодлогод нь [[Монгол]]чууд тээг болох болжээ. Монголын Их хаан [[Лигдэн хаан]] нийт Монголчуудыг нэгтгэх төрийн бодлого явуулж байсан ба түүний эсрэг өмнөд Монголын ноёд тэмцэлдэж байв. Өмнөд Монголын ноёд Лигдэнг эсэргүүцэхийн төлөө Нурхачийн үеэс Манжтай холбоотон болох бодлого барьж байлаа. Харин Нурхачи Лигдэнг дарж, өмнөд Монголын ноёдыг өөртөө дагаар оруулах бодлого барьж байсан юм. Абахай сэцэн хаан Нурхачийн бодлогыг үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ Монголын талаарх түүний бодлогыг улам боловсронгуй болгожээ. Жишээ нь: Нурхачи хааны үед Манжтай холбоотон болсон Монгол ноёдын ихэнхи хэсэг нь холбоотны тангарагаасаа няцаж, урвах явдал их гардаг байжээ. Харин Абахай хаан Монгол ноёдыг тавьсан тангарагтаа үнэнч байхыг шаардаж, тангарагаа зөрчвөл шийтгэж байхаар болсон ажээ. Үүний үр дүнд Манж, Монголын цэрэг Лигдэн болон Мин улсын эсрэг довтлох явдал тогтмол болов. Умард Алтан улсын Нурхачи хааны үед Лигдэн Мин улстай холбоотны гэрээ байгуулж, Мин улсын хилийг Манжийн довтолгооноос хамгаалах болсон ба үүнийхээ төлөөсөнд Мин улсаас жил бүр 13000 лан мөнгө авдаг байсан ажээ. Абахайн үед Манж нарын Мин улс руу хийх довтолгоон ширүүссэн тул Мин улс Лигдэнд жил бүр 81000 лан мөнгө өгдөг боллоо. 1630-аад онд Абахай сэцэн хаан өмнөд Монголын зарим ноёдтой хамтран Лигдэнгийн эсрэг тэмцсэн бөгөөд улмаар 1632 онд Лигдэнг довтлоход Лигдэн Хөх нуур руу ухарчээ. Манжийн цэрэг Лигдэнг нэхэж, Түмэдийн нутагт байсан Байшин (одоогийн Хөх хот) хотыг шатаасан байна. Лигдэн хаан Хөх нуур руу ухарч яваад 1634 онд нас баржээ. Түүний эхнэр, хүүхэд, харъяат албатыг Манж нар хураан авч, захиргаандаа оруулав. Түүний дараа 1636 онд өмнөд Монголын 16 аймгийн ноёд чуулган нийлж, Манжийн хаан Абахайг Монголын хаанд өргөмжилсөн байна. Абахай сэцэн Хожуу Алтан улсын нэрийг Цинь хэмээн өөрчилж, Тэнгэрийн сэцний хэмээх оны цолоо Дээд эрдэмтийн хэмээн халжээ. 1643 онд Дээд эрдэмт хаан нас баржээ. Зарим эх сурвалжид түүнийг хордуулсан гэдэг ажээ. Тэрээр албан ёсны гурван хатантай байсан бөгөөд тэдгээр нь бүгд Монгол хүмүүс байжээ. == Гэр бүл == ===Эцэг эх=== Эцэг:[[Нурхач|Нурхач баатар ]] Эх:Шиао Ци Гао хатан ===Хатад, татвар=== # '''[[Боржигин Жэржэр]]''' (1600-1649),Хорчины Мангус тайжын охин. 1614 онд хааны ордонд орж, 1636 онд их хатан болсон. 1643 онд бэлбэсэн хатан болсон. Хожим нь Шиаодуаньвэнь хатан гэж нэхэн өргөмжлсөн. Дээд эрдэмт хааны 2,3,8 дугаар охидыг нь төрүүлсэн. # '''Боржигин Бумбутай''' (1613–1688), Хорчины Зайсан тайжын охин. Боржигин Жэржэрийн үеэл. 1625 онд Дээд эрдэмт хаантай ураг барилдаж, 1636 онд Юнфу ордны Жуан татвард өргөмжлүүлсэн. 1643 онд түүний хүү [[Эеэр засагч|Фулин]], хаан сууснаар бэлбэсэн их хатан болжээ. 4,5,7-р охидыг нь төрүүлж өгсөн. # Боржигин Харжүл (?-1641), Зайсан тайжын охин. Бумбутай хатны эгч. 1634 онд гэрлэж, 1636 онд Гуаньсуй ордны Чэнь татвард өргөмжлөгдсөн. Дээд эрдэмт хааны хайрт хатны нэг байсан. 1637 онд нэг хүү төрөөл, удалгүй эндсэн. # '''Боржигин Намужун''',(?-1674), Хорчин аймгийн хүн. өмнө нь Лигдэн хутагт хааны их хатан байсан. 1634 онд Лигдэн хааны нас барж, манж цэрэгт олзлогдсны дараа Манжийн хаан өөрийн хатан болгосон. Монголын түүхэн сурвалж бичигт Нагнан тайху гэдэг. 1636 онд Линьжи ордны эрхэм татвар болжээ. Тэрээр түүнд Бөмбөгөр хэмээх хүү, 11-р охиныг нь төрүүлсэн. Өмнөх хүү Абунайг нь манжийн хаан өргөмөл хүүгээ болгож, Абутай гэж нэрлэсэн. # '''Боржигин Бадамжав''' (?-1667), Лигдэн хааны бага хатан байсан. Манжид олзлогдоод хааны татвар болжээ. 1636 онд Яньчин ордны татвар хатнаар өргөмжлөгдсөн. Хүүхэд төрүүлээгүй. # '''Ниохуру овогт Нэгдүгээр татвар''' Манжийн хааны анхны хатан. Иду ноёны охин. Лобохойг төрүүлсэн. # '''Уланара овогт хоёрдугаар татвар''', Хүүгэ, Лүгэ, нэг охин төрүүлсэн. # '''Иэхэнара овогт татвар''' # '''Боржигин овогт татвар''' # '''Нара овогт татвар''' # '''Хилэй овогт татвар''' # '''Янжа овогт татвар''' # '''Иргэн Гиоро овогт татвар''' # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', Түсэ агийг төрүүлсэн. # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', 12-р гэгэг төрүүлсэн. # ===Хөвгүүд=== # Хүүгэ 豪格 (1609–1648), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лүгэ 洛格 (1611–1621), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лобохой 洛博會 (1611–1617), Ниохуру овогт хатнаас мэндэлсэн. # Ибусу 葉布舒 (1627–1690), Янжа овогт татвар эмээс төрсөн. # Шосэ 碩塞 (1628–1655), Иэхэнара овогт татвар эмээс төрсөн. # Гүсэ 高塞 (1637–1670), Нара овогт татвар эмээс төрсөн. # Цаншу 常舒 (1637–1699), Иргэн гиоро овгийн татвар эмээс төрсөн. # Нэр нь тодорхойгүй 8-р агь (1637–1638), Гуаньсуй ордны Чэнь татвар Боржигин Харжол хатнаас төрсөн. # [[Эеэр засагч|Фулин]] 福臨 (1638–1661), Боржигин Бумбутай хатнаас төрсөн. # Түүсэ 韜塞 (1639–1695), Нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн. # Бөмбөгөр 博穆博果爾 (1642–1656), Линьжи ордны эрхэм татвар, Боржигин Намужун хатнаас төрсөн. ===Охид=== # '''Аухан гүрүн гүнж''' (敖漢)(1621–1654); 1633 онд Монголын Банди тайжтай гэрлэсэн.[44] # '''Вэньжуан гүрүн гүнж'''(靖端長公主), жинхэнэ нэр нь Маката (馬喀塔) (1625–1663); 1635 онд Чахарын [[Эжэй хаан|Эжэй хантай]] гэрлэсэн. 1661 онд Эжэй ханы дүү '''Абунайтай''' гэрлэсэн. # '''Жиндуань гүрүн гүнж''' (靖端長公主) (1628–1686); 1639 онд Хорчины Житатай тайжтай гэрлэсэн. # '''Юнму гүрүн гүнж''' (雍穆長公主), жинхэнэ нэр Яту (雅圖) (1629–1678); 1641 онд үеэл Биртахартай гэрлэсэн. # '''Шухуй гүрүн гүнж''' (淑慧長公主), жинхэнэ нэр Ату (阿圖) (1632–1700) # Гүрүн гүнж (1633–1649), Хорчины Цэвээн тайжтай гэрлэсэн. # '''Шүжэ гүрүн гүнж''' (淑哲長公主) (1633–1648) # '''Юн ань гүрүн гүнж''' (永安長公主) (1634–1692) # 9-р гэг (1635–1652). # 10-р гэг (1635–1661). # '''Дуаньшүнь гүрүн гүнж'''(端順長公主) (1636–1650). # 12-р гэг (1637–1678). # 13-р гэг (1638–1657). # '''Кэчүнь гүрүн гүнж''' (和碩恪純長公主) (1642–1704/5)Чахарын Хилэй 奇壘 овгийн татвар эмээс төрсөн. У Сан Гүйн хүү У Иншиунтай 1653 онд гэрлэсэн. 1673 онд У Ин Шиун алуулсан. {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1626—1643 он |өмнө=[[Нурхач]] |дараа=[[Эеэр засагч]] }} {{end}} [[Ангилал:1592 онд төрсөн]] [[Ангилал:1643 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] bxrgmoxal2pj8ijkur6z6i85sd07nsy 706645 706644 2022-07-29T21:32:45Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Хуньтайж |title = Хожуу Алтан улсын хаан (1626-1636) <br> [[Чин улс]]ын [[хаан]] (1636-1643) |image = [[Файл:清 佚名 《清太宗崇德皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = | succession = Хожуу Алтан улсын хаан | reign = 1626.10.20 – 1643.09.21 <br> (17 жил, 2-р хаан) | predecessor = [[Нурхач]] | successor = [[Эеэр засагч]] |date of birth = {{birth date|1592|11|28}} |place of birth = |date of death = {{death date and age1|1643|9|21|1592|11|28}} |place of death = |place of burial= |father = Нурхач |mother = Шяоцигао |queen = |issue = |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = '''Хожуу Алтан улс''' <br>(1626-1636) <br>[[манж хэл|манж]]: Абка-и суре <br>[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сэцэн <br>[[хятад хэл|хятад]]: Тяньцун <br> '''Чин улс''' <br>(1636-1643) <br>[[манж хэл|манж]]: Вэсихун эрдэмунгэ <br>[[монгол хэл|монгол]]: Дээд эрдэмт <br>[[хятад хэл|хятад]]: Чундө }} '''Хуньтайж''' [сэцэн] (1592-1643; 51 насласан) — 1626-1643 онд төр барьсан [[Чин улс]]ын хоёрдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. == Нэр == Хааны төрсөн нэр тодорхойгүй. ''Хунтайж'', ''Амбагай'', ''Богд хаан'' гэсэн нэрс бий. ''Абахай сэцэн'' гэж оросоор дамжсан нэр. Хоёр өөр оны цолтой. Тухайлбал 1626-1636 оны Хожуу Алтан улсын '''''Тэнгэрийн сэцэн''''', манжаар ''Абка-и суре'', хятадаар ''Тяньцун'', 1636-1643 оны Чин улсын '''''Дээд эрдэмт''''', манжаар ''Вэсихун эрдэмунгэ'', хятадаар ''Чундө'', хааны цолыг ''Чин Тайзун'' гэдэг. == Бага нас == [[Файл:Жуубичиг.png|300px|thumb|left| Дээд Эрдэмт хаанаас Мин улсын цэргийн албанд байсан олон монгол ноёдод өгсөн бичиг (1640)]] [[Файл:1636 invasion of Korea.png|thumb|right|1636 [[Манж-Солонгосын хоёрдугаар дайн]]]] Манж нар улсаа байгуулсны дараа [[Мин улс]]ыг эзлэх бодлого явуулж бай Гэвч энэ бодлогод нь [[Монгол]]чууд тээг болох болжээ. Монголын Их хаан [[Лигдэн хаан]] нийт Монголчуудыг нэгтгэх төрийн бодлого явуулж байсан ба түүний эсрэг өмнөд Монголын ноёд тэмцэлдэж байв. Өмнөд Монголын ноёд Лигдэнг эсэргүүцэхийн төлөө Нурхачийн үеэс Манжтай холбоотон болох бодлого барьж байлаа. Харин Нурхачи Лигдэнг дарж, өмнөд Монголын ноёдыг өөртөө дагаар оруулах бодлого барьж байсан юм. Абахай сэцэн хаан Нурхачийн бодлогыг үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ Монголын талаарх түүний бодлогыг улам боловсронгуй болгожээ. Жишээ нь: Нурхачи хааны үед Манжтай холбоотон болсон Монгол ноёдын ихэнхи хэсэг нь холбоотны тангарагаасаа няцаж, урвах явдал их гардаг байжээ. Харин Абахай хаан Монгол ноёдыг тавьсан тангарагтаа үнэнч байхыг шаардаж, тангарагаа зөрчвөл шийтгэж байхаар болсон ажээ. Үүний үр дүнд Манж, Монголын цэрэг Лигдэн болон Мин улсын эсрэг довтлох явдал тогтмол болов. Хожуу Алтан улсын Нурхачи хааны үед Лигдэн Мин улстай холбоотны гэрээ байгуулж, Мин улсын хилийг Манжийн довтолгооноос хамгаалах болсон ба үүнийхээ төлөөсөнд Мин улсаас жил бүр 13000 лан мөнгө авдаг байсан ажээ. Абахайн үед Манж нарын Мин улс руу хийх довтолгоон ширүүссэн тул Мин улс Лигдэнд жил бүр 81000 лан мөнгө өгдөг боллоо. 1630-аад онд Абахай сэцэн хаан өмнөд Монголын зарим ноёдтой хамтран Лигдэнгийн эсрэг тэмцсэн бөгөөд улмаар 1632 онд Лигдэнг довтлоход Лигдэн Хөх нуур руу ухарчээ. Манжийн цэрэг Лигдэнг нэхэж, Түмэдийн нутагт байсан Байшин (одоогийн Хөх хот) хотыг шатаасан байна. Лигдэн хаан Хөх нуур руу ухарч яваад 1634 онд нас баржээ. Түүний эхнэр, хүүхэд, харъяат албатыг Манж нар хураан авч, захиргаандаа оруулав. Түүний дараа 1636 онд өмнөд Монголын 16 аймгийн ноёд чуулган нийлж, Манжийн хаан Абахайг Монголын хаанд өргөмжилсөн байна. Абахай сэцэн Хожуу Алтан улсын нэрийг Цинь хэмээн өөрчилж, Тэнгэрийн сэцний хэмээх оны цолоо Дээд эрдэмтийн хэмээн халжээ. 1643 онд Дээд эрдэмт хаан нас баржээ. Зарим эх сурвалжид түүнийг хордуулсан гэдэг ажээ. Тэрээр албан ёсны гурван хатантай байсан бөгөөд тэдгээр нь бүгд Монгол хүмүүс байжээ. == Гэр бүл == ===Эцэг эх=== Эцэг:[[Нурхач|Нурхач баатар]] Эх:Шиао Ци Гао хатан ===Хатад, татвар=== # '''[[Боржигин Жэржэр]]''' (1600-1649),Хорчины Мангус тайжын охин. 1614 онд хааны ордонд орж, 1636 онд их хатан болсон. 1643 онд бэлбэсэн хатан болсон. Хожим нь Шиаодуаньвэнь хатан гэж нэхэн өргөмжлсөн. Дээд эрдэмт хааны 2,3,8 дугаар охидыг нь төрүүлсэн. # '''Боржигин Бумбутай''' (1613–1688), Хорчины Зайсан тайжын охин. Боржигин Жэржэрийн үеэл. 1625 онд Дээд эрдэмт хаантай ураг барилдаж, 1636 онд Юнфу ордны Жуан татвард өргөмжлүүлсэн. 1643 онд түүний хүү [[Эеэр засагч|Фулин]], хаан сууснаар бэлбэсэн их хатан болжээ. 4,5,7-р охидыг нь төрүүлж өгсөн. # Боржигин Харжүл (?-1641), Зайсан тайжын охин. Бумбутай хатны эгч. 1634 онд гэрлэж, 1636 онд Гуаньсуй ордны Чэнь татвард өргөмжлөгдсөн. Дээд эрдэмт хааны хайрт хатны нэг байсан. 1637 онд нэг хүү төрөөл, удалгүй эндсэн. # '''Боржигин Намужун''',(?-1674), Хорчин аймгийн хүн. өмнө нь Лигдэн хутагт хааны их хатан байсан. 1634 онд Лигдэн хааны нас барж, манж цэрэгт олзлогдсны дараа Манжийн хаан өөрийн хатан болгосон. Монголын түүхэн сурвалж бичигт Нагнан тайху гэдэг. 1636 онд Линьжи ордны эрхэм татвар болжээ. Тэрээр түүнд Бөмбөгөр хэмээх хүү, 11-р охиныг нь төрүүлсэн. Өмнөх хүү Абунайг нь манжийн хаан өргөмөл хүүгээ болгож, Абутай гэж нэрлэсэн. # '''Боржигин Бадамжав''' (?-1667), Лигдэн хааны бага хатан байсан. Манжид олзлогдоод хааны татвар болжээ. 1636 онд Яньчин ордны татвар хатнаар өргөмжлөгдсөн. Хүүхэд төрүүлээгүй. # '''Ниохуру овогт Нэгдүгээр татвар''' Манжийн хааны анхны хатан. Иду ноёны охин. Лобохойг төрүүлсэн. # '''Уланара овогт хоёрдугаар татвар''', Хүүгэ, Лүгэ, нэг охин төрүүлсэн. # '''Иэхэнара овогт татвар''' # '''Боржигин овогт татвар''' # '''Нара овогт татвар''' # '''Хилэй овогт татвар''' # '''Янжа овогт татвар''' # '''Иргэн Гиоро овогт татвар''' # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', Түсэ агийг төрүүлсэн. # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', 12-р гэгэг төрүүлсэн. # ===Хөвгүүд=== # Хүүгэ 豪格 (1609–1648), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лүгэ 洛格 (1611–1621), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лобохой 洛博會 (1611–1617), Ниохуру овогт хатнаас мэндэлсэн. # Ибусу 葉布舒 (1627–1690), Янжа овогт татвар эмээс төрсөн. # Шосэ 碩塞 (1628–1655), Иэхэнара овогт татвар эмээс төрсөн. # Гүсэ 高塞 (1637–1670), Нара овогт татвар эмээс төрсөн. # Цаншу 常舒 (1637–1699), Иргэн гиоро овгийн татвар эмээс төрсөн. # Нэр нь тодорхойгүй 8-р агь (1637–1638), Гуаньсуй ордны Чэнь татвар Боржигин Харжол хатнаас төрсөн. # [[Эеэр засагч|Фулин]] 福臨 (1638–1661), Боржигин Бумбутай хатнаас төрсөн. # Түүсэ 韜塞 (1639–1695), Нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн. # Бөмбөгөр 博穆博果爾 (1642–1656), Линьжи ордны эрхэм татвар, Боржигин Намужун хатнаас төрсөн. ===Охид=== # '''Аухан гүрүн гүнж''' (敖漢)(1621–1654); 1633 онд Монголын Банди тайжтай гэрлэсэн.[44] # '''Вэньжуан гүрүн гүнж'''(靖端長公主), жинхэнэ нэр нь Маката (馬喀塔) (1625–1663); 1635 онд Чахарын [[Эжэй хаан|Эжэй хантай]] гэрлэсэн. 1661 онд Эжэй ханы дүү '''Абунайтай''' гэрлэсэн. # '''Жиндуань гүрүн гүнж''' (靖端長公主) (1628–1686); 1639 онд Хорчины Житатай тайжтай гэрлэсэн. # '''Юнму гүрүн гүнж''' (雍穆長公主), жинхэнэ нэр Яту (雅圖) (1629–1678); 1641 онд үеэл Биртахартай гэрлэсэн. # '''Шухуй гүрүн гүнж''' (淑慧長公主), жинхэнэ нэр Ату (阿圖) (1632–1700) # Гүрүн гүнж (1633–1649), Хорчины Цэвээн тайжтай гэрлэсэн. # '''Шүжэ гүрүн гүнж''' (淑哲長公主) (1633–1648) # '''Юн ань гүрүн гүнж''' (永安長公主) (1634–1692) # 9-р гэг (1635–1652). # 10-р гэг (1635–1661). # '''Дуаньшүнь гүрүн гүнж'''(端順長公主) (1636–1650). # 12-р гэг (1637–1678). # 13-р гэг (1638–1657). # '''Кэчүнь гүрүн гүнж''' (和碩恪純長公主) (1642–1704/5)Чахарын Хилэй 奇壘 овгийн татвар эмээс төрсөн. У Сан Гүйн хүү У Иншиунтай 1653 онд гэрлэсэн. 1673 онд У Ин Шиун алуулсан. {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1626—1643 он |өмнө=[[Нурхач]] |дараа=[[Эеэр засагч]] }} {{end}} [[Ангилал:1592 онд төрсөн]] [[Ангилал:1643 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] t89tzh26sci1qcf2prh3wavg9afk6kf 706646 706645 2022-07-29T21:39:15Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Бага нас */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Хуньтайж |title = Хожуу Алтан улсын хаан (1626-1636) <br> [[Чин улс]]ын [[хаан]] (1636-1643) |image = [[Файл:清 佚名 《清太宗崇德皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = | succession = Хожуу Алтан улсын хаан | reign = 1626.10.20 – 1643.09.21 <br> (17 жил, 2-р хаан) | predecessor = [[Нурхач]] | successor = [[Эеэр засагч]] |date of birth = {{birth date|1592|11|28}} |place of birth = |date of death = {{death date and age1|1643|9|21|1592|11|28}} |place of death = |place of burial= |father = Нурхач |mother = Шяоцигао |queen = |issue = |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = '''Хожуу Алтан улс''' <br>(1626-1636) <br>[[манж хэл|манж]]: Абка-и суре <br>[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сэцэн <br>[[хятад хэл|хятад]]: Тяньцун <br> '''Чин улс''' <br>(1636-1643) <br>[[манж хэл|манж]]: Вэсихун эрдэмунгэ <br>[[монгол хэл|монгол]]: Дээд эрдэмт <br>[[хятад хэл|хятад]]: Чундө }} '''Хуньтайж''' [сэцэн] (1592-1643; 51 насласан) — 1626-1643 онд төр барьсан [[Чин улс]]ын хоёрдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. == Нэр == Хааны төрсөн нэр тодорхойгүй. ''Хунтайж'', ''Амбагай'', ''Богд хаан'' гэсэн нэрс бий. ''Абахай сэцэн'' гэж оросоор дамжсан нэр. Хоёр өөр оны цолтой. Тухайлбал 1626-1636 оны Хожуу Алтан улсын '''''Тэнгэрийн сэцэн''''', манжаар ''Абка-и суре'', хятадаар ''Тяньцун'', 1636-1643 оны Чин улсын '''''Дээд эрдэмт''''', манжаар ''Вэсихун эрдэмунгэ'', хятадаар ''Чундө'', хааны цолыг ''Чин Тайзун'' гэдэг. == Бага нас == [[Файл:Жуубичиг.png|300px|thumb|left|Дээд Эрдэмт хаанаас Мин улсын цэргийн албанд байсан олон монгол ноёдод өгсөн бичиг (1640)]] [[Файл:1636 invasion of Korea.png|thumb|right|1636 [[Манж-Солонгосын хоёрдугаар дайн]]]] Манж нар улсаа байгуулсны дараа [[Мин улс]]ыг эзлэх бодлого явуулж бай Гэвч энэ бодлогод нь [[Монгол]]чууд тээг болох болжээ. Монголын Их хаан [[Лигдэн хаан]] нийт Монголчуудыг нэгтгэх төрийн бодлого явуулж байсан ба түүний эсрэг өмнөд Монголын ноёд тэмцэлдэж байв. Өмнөд Монголын ноёд Лигдэнг эсэргүүцэхийн төлөө Нурхачийн үеэс Манжтай холбоотон болох бодлого барьж байлаа. Харин Нурхачи Лигдэнг дарж, өмнөд Монголын ноёдыг өөртөө дагаар оруулах бодлого барьж байсан юм. Абахай сэцэн хаан Нурхачийн бодлогыг үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ Монголын талаарх түүний бодлогыг улам боловсронгуй болгожээ. Жишээ нь: Нурхачи хааны үед Манжтай холбоотон болсон Монгол ноёдын ихэнхи хэсэг нь холбоотны тангарагаасаа няцаж, урвах явдал их гардаг байжээ. Харин Абахай сэцэн хаан Монгол ноёдыг тавьсан тангарагтаа үнэнч байхыг шаардаж, тангарагаа зөрчвөл шийтгэж байхаар болсон ажээ. Үүний үр дүнд Манж, Монголын цэрэг Лигдэн болон Мин улсын эсрэг довтлох явдал тогтмол болов. Хожуу Алтан улсын Нурхачи хааны үед Лигдэн Мин улстай холбоотны гэрээ байгуулж, Мин улсын хилийг Манжийн довтолгооноос хамгаалах болсон ба үүнийхээ төлөөсөнд Мин улсаас жил бүр 13000 лан мөнгө авдаг байсан ажээ. Абахай сэцний үед Манж нарын Мин улс руу хийх довтолгоон ширүүссэн тул Мин улс Лигдэнд жил бүр 81000 лан мөнгө өгдөг боллоо. 1630-аад онд Абахай сэцэн хаан өмнөд Монголын зарим ноёдтой хамтран Лигдэнгийн эсрэг тэмцсэн бөгөөд улмаар 1632 онд Лигдэнг довтлоход Лигдэн Хөх нуур руу ухарчээ. Манжийн цэрэг Лигдэнг нэхэж, Түмэдийн нутагт байсан Байшин (одоогийн Хөх хот) хотыг шатаасан байна. Лигдэн хаан Хөх нуур руу ухарч яваад 1634 онд нас баржээ. Түүний эхнэр, хүүхэд, харъяат албатыг Манж нар хураан авч, захиргаандаа оруулав. Түүний дараа 1636 онд өмнөд Монголын 16 аймгийн ноёд чуулган нийлж, Манжийн хаан Абахай сэцниг Монголын хаанд өргөмжилсөн байна. Абахай сэцэн Хожуу Алтан улсын нэрийг [[Чин улс|Чин]] хэмээн өөрчилж, Тэнгэрийн сэцний хэмээх оны цолоо Дээд эрдэмтийн хэмээн халжээ. 1643 онд Дээд эрдэмт хаан нас баржээ. Зарим эх сурвалжид түүнийг хордуулсан гэдэг ажээ. Тэрээр албан ёсны гурван хатантай байсан бөгөөд тэдгээр нь бүгд Монгол хүмүүс байжээ. == Гэр бүл == ===Эцэг эх=== Эцэг:[[Нурхач|Нурхач баатар]] Эх:Шиао Ци Гао хатан ===Хатад, татвар=== # '''[[Боржигин Жэржэр]]''' (1600-1649),Хорчины Мангус тайжын охин. 1614 онд хааны ордонд орж, 1636 онд их хатан болсон. 1643 онд бэлбэсэн хатан болсон. Хожим нь Шиаодуаньвэнь хатан гэж нэхэн өргөмжлсөн. Дээд эрдэмт хааны 2,3,8 дугаар охидыг нь төрүүлсэн. # '''Боржигин Бумбутай''' (1613–1688), Хорчины Зайсан тайжын охин. Боржигин Жэржэрийн үеэл. 1625 онд Дээд эрдэмт хаантай ураг барилдаж, 1636 онд Юнфу ордны Жуан татвард өргөмжлүүлсэн. 1643 онд түүний хүү [[Эеэр засагч|Фулин]], хаан сууснаар бэлбэсэн их хатан болжээ. 4,5,7-р охидыг нь төрүүлж өгсөн. # Боржигин Харжүл (?-1641), Зайсан тайжын охин. Бумбутай хатны эгч. 1634 онд гэрлэж, 1636 онд Гуаньсуй ордны Чэнь татвард өргөмжлөгдсөн. Дээд эрдэмт хааны хайрт хатны нэг байсан. 1637 онд нэг хүү төрөөл, удалгүй эндсэн. # '''Боржигин Намужун''',(?-1674), Хорчин аймгийн хүн. өмнө нь Лигдэн хутагт хааны их хатан байсан. 1634 онд Лигдэн хааны нас барж, манж цэрэгт олзлогдсны дараа Манжийн хаан өөрийн хатан болгосон. Монголын түүхэн сурвалж бичигт Нагнан тайху гэдэг. 1636 онд Линьжи ордны эрхэм татвар болжээ. Тэрээр түүнд Бөмбөгөр хэмээх хүү, 11-р охиныг нь төрүүлсэн. Өмнөх хүү Абунайг нь манжийн хаан өргөмөл хүүгээ болгож, Абутай гэж нэрлэсэн. # '''Боржигин Бадамжав''' (?-1667), Лигдэн хааны бага хатан байсан. Манжид олзлогдоод хааны татвар болжээ. 1636 онд Яньчин ордны татвар хатнаар өргөмжлөгдсөн. Хүүхэд төрүүлээгүй. # '''Ниохуру овогт Нэгдүгээр татвар''' Манжийн хааны анхны хатан. Иду ноёны охин. Лобохойг төрүүлсэн. # '''Уланара овогт хоёрдугаар татвар''', Хүүгэ, Лүгэ, нэг охин төрүүлсэн. # '''Иэхэнара овогт татвар''' # '''Боржигин овогт татвар''' # '''Нара овогт татвар''' # '''Хилэй овогт татвар''' # '''Янжа овогт татвар''' # '''Иргэн Гиоро овогт татвар''' # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', Түсэ агийг төрүүлсэн. # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', 12-р гэгэг төрүүлсэн. # ===Хөвгүүд=== # Хүүгэ 豪格 (1609–1648), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лүгэ 洛格 (1611–1621), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лобохой 洛博會 (1611–1617), Ниохуру овогт хатнаас мэндэлсэн. # Ибусу 葉布舒 (1627–1690), Янжа овогт татвар эмээс төрсөн. # Шосэ 碩塞 (1628–1655), Иэхэнара овогт татвар эмээс төрсөн. # Гүсэ 高塞 (1637–1670), Нара овогт татвар эмээс төрсөн. # Цаншу 常舒 (1637–1699), Иргэн гиоро овгийн татвар эмээс төрсөн. # Нэр нь тодорхойгүй 8-р агь (1637–1638), Гуаньсуй ордны Чэнь татвар Боржигин Харжол хатнаас төрсөн. # [[Эеэр засагч|Фулин]] 福臨 (1638–1661), Боржигин Бумбутай хатнаас төрсөн. # Түүсэ 韜塞 (1639–1695), Нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн. # Бөмбөгөр 博穆博果爾 (1642–1656), Линьжи ордны эрхэм татвар, Боржигин Намужун хатнаас төрсөн. ===Охид=== # '''Аухан гүрүн гүнж''' (敖漢)(1621–1654); 1633 онд Монголын Банди тайжтай гэрлэсэн.[44] # '''Вэньжуан гүрүн гүнж'''(靖端長公主), жинхэнэ нэр нь Маката (馬喀塔) (1625–1663); 1635 онд Чахарын [[Эжэй хаан|Эжэй хантай]] гэрлэсэн. 1661 онд Эжэй ханы дүү '''Абунайтай''' гэрлэсэн. # '''Жиндуань гүрүн гүнж''' (靖端長公主) (1628–1686); 1639 онд Хорчины Житатай тайжтай гэрлэсэн. # '''Юнму гүрүн гүнж''' (雍穆長公主), жинхэнэ нэр Яту (雅圖) (1629–1678); 1641 онд үеэл Биртахартай гэрлэсэн. # '''Шухуй гүрүн гүнж''' (淑慧長公主), жинхэнэ нэр Ату (阿圖) (1632–1700) # Гүрүн гүнж (1633–1649), Хорчины Цэвээн тайжтай гэрлэсэн. # '''Шүжэ гүрүн гүнж''' (淑哲長公主) (1633–1648) # '''Юн ань гүрүн гүнж''' (永安長公主) (1634–1692) # 9-р гэг (1635–1652). # 10-р гэг (1635–1661). # '''Дуаньшүнь гүрүн гүнж'''(端順長公主) (1636–1650). # 12-р гэг (1637–1678). # 13-р гэг (1638–1657). # '''Кэчүнь гүрүн гүнж''' (和碩恪純長公主) (1642–1704/5)Чахарын Хилэй 奇壘 овгийн татвар эмээс төрсөн. У Сан Гүйн хүү У Иншиунтай 1653 онд гэрлэсэн. 1673 онд У Ин Шиун алуулсан. {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1626—1643 он |өмнө=[[Нурхач]] |дараа=[[Эеэр засагч]] }} {{end}} [[Ангилал:1592 онд төрсөн]] [[Ангилал:1643 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] d785qkbh9ydx1l3vhcycb9x0buhfff7 706647 706646 2022-07-29T21:43:07Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Бага нас */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Хуньтайж |title = Хожуу Алтан улсын хаан (1626-1636) <br> [[Чин улс]]ын [[хаан]] (1636-1643) |image = [[Файл:清 佚名 《清太宗崇德皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = | succession = Хожуу Алтан улсын хаан | reign = 1626.10.20 – 1643.09.21 <br> (17 жил, 2-р хаан) | predecessor = [[Нурхач]] | successor = [[Эеэр засагч]] |date of birth = {{birth date|1592|11|28}} |place of birth = |date of death = {{death date and age1|1643|9|21|1592|11|28}} |place of death = |place of burial= |father = Нурхач |mother = Шяоцигао |queen = |issue = |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = '''Хожуу Алтан улс''' <br>(1626-1636) <br>[[манж хэл|манж]]: Абка-и суре <br>[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сэцэн <br>[[хятад хэл|хятад]]: Тяньцун <br> '''Чин улс''' <br>(1636-1643) <br>[[манж хэл|манж]]: Вэсихун эрдэмунгэ <br>[[монгол хэл|монгол]]: Дээд эрдэмт <br>[[хятад хэл|хятад]]: Чундө }} '''Хуньтайж''' [сэцэн] (1592-1643; 51 насласан) — 1626-1643 онд төр барьсан [[Чин улс]]ын хоёрдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. == Нэр == Хааны төрсөн нэр тодорхойгүй. ''Хунтайж'', ''Амбагай'', ''Богд хаан'' гэсэн нэрс бий. ''Абахай сэцэн'' гэж оросоор дамжсан нэр. Хоёр өөр оны цолтой. Тухайлбал 1626-1636 оны Хожуу Алтан улсын '''''Тэнгэрийн сэцэн''''', манжаар ''Абка-и суре'', хятадаар ''Тяньцун'', 1636-1643 оны Чин улсын '''''Дээд эрдэмт''''', манжаар ''Вэсихун эрдэмунгэ'', хятадаар ''Чундө'', хааны цолыг ''Чин Тайзун'' гэдэг. == Бага нас == [[Файл:Жуубичиг.png|300px|thumb|left|Дээд Эрдэмт хаанаас Мин улсын цэргийн албанд байсан олон монгол ноёдод өгсөн бичиг (1640)]] [[Файл:1636 invasion of Korea.png|thumb|right|1636 [[Манж-Солонгосын хоёрдугаар дайн]]]] Манж нар улсаа байгуулсны дараа [[Мин улс]]ыг эзлэх бодлого явуулж бай Гэвч энэ бодлогод нь [[Монгол]]чууд тээг болох болжээ. Монголын Их хаан [[Лигдэн хаан]] нийт Монголчуудыг нэгтгэх төрийн бодлого явуулж байсан ба түүний эсрэг өмнөд Монголын ноёд тэмцэлдэж байв. Өмнөд Монголын ноёд Лигдэнг эсэргүүцэхийн төлөө Нурхачийн үеэс Манжтай холбоотон болох бодлого барьж байлаа. Харин Нурхачи Лигдэнг дарж, өмнөд Монголын ноёдыг өөртөө дагаар оруулах бодлого барьж байсан юм. Абахай сэцэн хаан Нурхачийн бодлогыг үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ Монголын талаарх түүний бодлогыг улам боловсронгуй болгожээ. Жишээ нь: Нурхачи хааны үед Манжтай холбоотон болсон Монгол ноёдын ихэнхи хэсэг нь холбоотны тангарагаасаа няцаж, урвах явдал их гардаг байжээ. Харин Абахай сэцэн хаан Монгол ноёдыг тавьсан тангарагтаа үнэнч байхыг шаардаж, тангарагаа зөрчвөл шийтгэж байхаар болсон ажээ. Үүний үр дүнд Манж, Монголын цэрэг Лигдэн болон Мин улсын эсрэг довтлох явдал тогтмол болов. Хожуу Алтан улсын Нурхачи хааны үед Лигдэн Мин улстай холбоотны гэрээ байгуулж, Мин улсын хилийг Манжийн довтолгооноос хамгаалах болсон ба үүнийхээ төлөөсөнд Мин улсаас жил бүр 13000 лан мөнгө авдаг байсан ажээ. Абахай сэцний үед Манж нарын Мин улс руу хийх довтолгоон ширүүссэн тул Мин улс Лигдэнд жил бүр 81000 лан мөнгө өгдөг боллоо. 1630-аад онд Абахай сэцэн хаан өмнөд Монголын зарим ноёдтой хамтран Лигдэнгийн эсрэг тэмцсэн бөгөөд улмаар 1632 онд Лигдэнг довтлоход Лигдэн Хөх нуур руу ухарчээ. Манжийн цэрэг Лигдэнг нэхэж, Түмэдийн нутагт байсан Байшин (одоогийн [[Хөх хот]]) хотыг шатаасан байна. Лигдэн хаан Хөх нуур руу ухарч яваад 1634 онд нас баржээ. Түүний эхнэр, хүүхэд, харъяат албатыг Манж нар хураан авч, захиргаандаа оруулав. Түүний дараа 1636 онд өмнөд Монголын 16 аймгийн ноёд чуулган нийлж, Манжийн хаан Абахай сэцниг Монголын хаанд өргөмжилсөн байна. Абахай сэцэн Хожуу Алтан улсын нэрийг [[Чин улс|Чин]] хэмээн өөрчилж, Тэнгэрийн сэцний хэмээх оны цолоо Дээд эрдэмтийн хэмээн халжээ. 1643 онд Дээд эрдэмт хаан нас баржээ. Зарим эх сурвалжид түүнийг хордуулсан гэдэг ажээ. Тэрээр албан ёсны гурван хатантай байсан бөгөөд тэдгээр нь бүгд Монгол хүмүүс байжээ. == Гэр бүл == ===Эцэг эх=== Эцэг:[[Нурхач|Нурхач баатар]] Эх:Шиао Ци Гао хатан ===Хатад, татвар=== # '''[[Боржигин Жэржэр]]''' (1600-1649),Хорчины Мангус тайжын охин. 1614 онд хааны ордонд орж, 1636 онд их хатан болсон. 1643 онд бэлбэсэн хатан болсон. Хожим нь Шиаодуаньвэнь хатан гэж нэхэн өргөмжлсөн. Дээд эрдэмт хааны 2,3,8 дугаар охидыг нь төрүүлсэн. # '''Боржигин Бумбутай''' (1613–1688), Хорчины Зайсан тайжын охин. Боржигин Жэржэрийн үеэл. 1625 онд Дээд эрдэмт хаантай ураг барилдаж, 1636 онд Юнфу ордны Жуан татвард өргөмжлүүлсэн. 1643 онд түүний хүү [[Эеэр засагч|Фулин]], хаан сууснаар бэлбэсэн их хатан болжээ. 4,5,7-р охидыг нь төрүүлж өгсөн. # Боржигин Харжүл (?-1641), Зайсан тайжын охин. Бумбутай хатны эгч. 1634 онд гэрлэж, 1636 онд Гуаньсуй ордны Чэнь татвард өргөмжлөгдсөн. Дээд эрдэмт хааны хайрт хатны нэг байсан. 1637 онд нэг хүү төрөөл, удалгүй эндсэн. # '''Боржигин Намужун''',(?-1674), Хорчин аймгийн хүн. өмнө нь Лигдэн хутагт хааны их хатан байсан. 1634 онд Лигдэн хааны нас барж, манж цэрэгт олзлогдсны дараа Манжийн хаан өөрийн хатан болгосон. Монголын түүхэн сурвалж бичигт Нагнан тайху гэдэг. 1636 онд Линьжи ордны эрхэм татвар болжээ. Тэрээр түүнд Бөмбөгөр хэмээх хүү, 11-р охиныг нь төрүүлсэн. Өмнөх хүү Абунайг нь манжийн хаан өргөмөл хүүгээ болгож, Абутай гэж нэрлэсэн. # '''Боржигин Бадамжав''' (?-1667), Лигдэн хааны бага хатан байсан. Манжид олзлогдоод хааны татвар болжээ. 1636 онд Яньчин ордны татвар хатнаар өргөмжлөгдсөн. Хүүхэд төрүүлээгүй. # '''Ниохуру овогт Нэгдүгээр татвар''' Манжийн хааны анхны хатан. Иду ноёны охин. Лобохойг төрүүлсэн. # '''Уланара овогт хоёрдугаар татвар''', Хүүгэ, Лүгэ, нэг охин төрүүлсэн. # '''Иэхэнара овогт татвар''' # '''Боржигин овогт татвар''' # '''Нара овогт татвар''' # '''Хилэй овогт татвар''' # '''Янжа овогт татвар''' # '''Иргэн Гиоро овогт татвар''' # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', Түсэ агийг төрүүлсэн. # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', 12-р гэгэг төрүүлсэн. # ===Хөвгүүд=== # Хүүгэ 豪格 (1609–1648), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лүгэ 洛格 (1611–1621), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лобохой 洛博會 (1611–1617), Ниохуру овогт хатнаас мэндэлсэн. # Ибусу 葉布舒 (1627–1690), Янжа овогт татвар эмээс төрсөн. # Шосэ 碩塞 (1628–1655), Иэхэнара овогт татвар эмээс төрсөн. # Гүсэ 高塞 (1637–1670), Нара овогт татвар эмээс төрсөн. # Цаншу 常舒 (1637–1699), Иргэн гиоро овгийн татвар эмээс төрсөн. # Нэр нь тодорхойгүй 8-р агь (1637–1638), Гуаньсуй ордны Чэнь татвар Боржигин Харжол хатнаас төрсөн. # [[Эеэр засагч|Фулин]] 福臨 (1638–1661), Боржигин Бумбутай хатнаас төрсөн. # Түүсэ 韜塞 (1639–1695), Нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн. # Бөмбөгөр 博穆博果爾 (1642–1656), Линьжи ордны эрхэм татвар, Боржигин Намужун хатнаас төрсөн. ===Охид=== # '''Аухан гүрүн гүнж''' (敖漢)(1621–1654); 1633 онд Монголын Банди тайжтай гэрлэсэн.[44] # '''Вэньжуан гүрүн гүнж'''(靖端長公主), жинхэнэ нэр нь Маката (馬喀塔) (1625–1663); 1635 онд Чахарын [[Эжэй хаан|Эжэй хантай]] гэрлэсэн. 1661 онд Эжэй ханы дүү '''Абунайтай''' гэрлэсэн. # '''Жиндуань гүрүн гүнж''' (靖端長公主) (1628–1686); 1639 онд Хорчины Житатай тайжтай гэрлэсэн. # '''Юнму гүрүн гүнж''' (雍穆長公主), жинхэнэ нэр Яту (雅圖) (1629–1678); 1641 онд үеэл Биртахартай гэрлэсэн. # '''Шухуй гүрүн гүнж''' (淑慧長公主), жинхэнэ нэр Ату (阿圖) (1632–1700) # Гүрүн гүнж (1633–1649), Хорчины Цэвээн тайжтай гэрлэсэн. # '''Шүжэ гүрүн гүнж''' (淑哲長公主) (1633–1648) # '''Юн ань гүрүн гүнж''' (永安長公主) (1634–1692) # 9-р гэг (1635–1652). # 10-р гэг (1635–1661). # '''Дуаньшүнь гүрүн гүнж'''(端順長公主) (1636–1650). # 12-р гэг (1637–1678). # 13-р гэг (1638–1657). # '''Кэчүнь гүрүн гүнж''' (和碩恪純長公主) (1642–1704/5)Чахарын Хилэй 奇壘 овгийн татвар эмээс төрсөн. У Сан Гүйн хүү У Иншиунтай 1653 онд гэрлэсэн. 1673 онд У Ин Шиун алуулсан. {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1626—1643 он |өмнө=[[Нурхач]] |дараа=[[Эеэр засагч]] }} {{end}} [[Ангилал:1592 онд төрсөн]] [[Ангилал:1643 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] crz9ly61irebwjy0u81xgz6w8eppauk 706648 706647 2022-07-29T21:53:21Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Бага нас */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Хуньтайж |title = Хожуу Алтан улсын хаан (1626-1636) <br> [[Чин улс]]ын [[хаан]] (1636-1643) |image = [[Файл:清 佚名 《清太宗崇德皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = | succession = Хожуу Алтан улсын хаан | reign = 1626.10.20 – 1643.09.21 <br> (17 жил, 2-р хаан) | predecessor = [[Нурхач]] | successor = [[Эеэр засагч]] |date of birth = {{birth date|1592|11|28}} |place of birth = |date of death = {{death date and age1|1643|9|21|1592|11|28}} |place of death = |place of burial= |father = Нурхач |mother = Шяоцигао |queen = |issue = |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = '''Хожуу Алтан улс''' <br>(1626-1636) <br>[[манж хэл|манж]]: Абка-и суре <br>[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сэцэн <br>[[хятад хэл|хятад]]: Тяньцун <br> '''Чин улс''' <br>(1636-1643) <br>[[манж хэл|манж]]: Вэсихун эрдэмунгэ <br>[[монгол хэл|монгол]]: Дээд эрдэмт <br>[[хятад хэл|хятад]]: Чундө }} '''Хуньтайж''' [сэцэн] (1592-1643; 51 насласан) — 1626-1643 онд төр барьсан [[Чин улс]]ын хоёрдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. == Нэр == Хааны төрсөн нэр тодорхойгүй. ''Хунтайж'', ''Амбагай'', ''Богд хаан'' гэсэн нэрс бий. ''Абахай сэцэн'' гэж оросоор дамжсан нэр. Хоёр өөр оны цолтой. Тухайлбал 1626-1636 оны Хожуу Алтан улсын '''''Тэнгэрийн сэцэн''''', манжаар ''Абка-и суре'', хятадаар ''Тяньцун'', 1636-1643 оны Чин улсын '''''Дээд эрдэмт''''', манжаар ''Вэсихун эрдэмунгэ'', хятадаар ''Чундө'', хааны цолыг ''Чин Тайзун'' гэдэг. == Бага нас == [[Файл:Жуубичиг.png|300px|thumb|left|Дээд Эрдэмт хаанаас Мин улсын цэргийн албанд байсан олон монгол ноёдод өгсөн бичиг (1640)]] [[Файл:1636 invasion of Korea.png|thumb|right|1636 [[Манж-Солонгосын хоёрдугаар дайн]]]] Манж нар улсаа байгуулсны дараа [[Мин улс]]ыг эзлэх бодлого явуулж бай Гэвч энэ бодлогод нь [[Монгол]]чууд тээг болох болжээ. Монголын Их хаан [[Лигдэн хаан]] нийт Монголчуудыг нэгтгэх төрийн бодлого явуулж байсан ба түүний эсрэг өмнөд Монголын ноёд тэмцэлдэж байв. Өмнөд Монголын ноёд Лигдэнг эсэргүүцэхийн төлөө Нурхачийн үеэс Манжтай холбоотон болох бодлого барьж байлаа. Харин Нурхачи Лигдэнг дарж, өмнөд Монголын ноёдыг өөртөө дагаар оруулах бодлого барьж байсан юм. Абахай сэцэн хаан Нурхачийн бодлогыг үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ Монголын талаарх түүний бодлогыг улам боловсронгуй болгожээ. Жишээ нь: Нурхачи хааны үед Манжтай холбоотон болсон Монгол ноёдын ихэнхи хэсэг нь холбоотны тангарагаасаа няцаж, урвах явдал их гардаг байжээ. Харин Абахай сэцэн хаан Монгол ноёдыг тавьсан тангарагтаа үнэнч байхыг шаардаж, тангарагаа зөрчвөл шийтгэж байхаар болсон ажээ. Үүний үр дүнд Манж, Монголын цэрэг Лигдэн болон Мин улсын эсрэг довтлох явдал тогтмол болов. Хожуу Алтан улсын Нурхачи хааны үед Лигдэн Мин улстай холбоотны гэрээ байгуулж, Мин улсын хилийг Манжийн довтолгооноос хамгаалах болсон ба үүнийхээ төлөөсөнд Мин улсаас жил бүр 13000 лан мөнгө авдаг байсан ажээ. Абахай сэцний үед Манж нарын Мин улс руу хийх довтолгоон ширүүссэн тул Мин улс Лигдэнд жил бүр 81000 лан мөнгө өгдөг боллоо. 1630-аад онд Абахай сэцэн хаан өмнөд Монголын зарим ноёдтой хамтран Лигдэнгийн эсрэг тэмцсэн бөгөөд улмаар 1632 онд Лигдэнг довтлоход Лигдэн Хөх нуур руу ухарчээ. Манжийн цэрэг Лигдэнг нэхэж, Түмэдийн нутагт байсан Байшин (одоогийн [[Хөх хот]]) хотыг шатаасан байна. Лигдэн хаан Хөх нуур руу ухарч яваад 1634 онд нас баржээ. Түүний эхнэр, хүүхэд, харъяат албатыг Манж нар хураан авч, захиргаандаа оруулав. Түүний дараа 1636 онд өмнөд Монголын 16 аймгийн ноёд чуулган нийлж, Манжийн хаан Абахай сэцэнтэй Монголын хаанд өргөмжилсөн байна. Абахай сэцэн Хожуу Алтан улсын нэрийг [[Чин улс|Чин]] хэмээн өөрчилж, Тэнгэрийн сэцний хэмээх оны цолоо Дээд эрдэмтийн хэмээн халжээ. 1643 онд Дээд эрдэмт хаан нас баржээ. Зарим эх сурвалжид түүнийг хордуулсан гэдэг ажээ. Тэрээр албан ёсны гурван хатантай байсан бөгөөд тэдгээр нь бүгд Монгол хүмүүс байжээ. == Гэр бүл == ===Эцэг эх=== Эцэг:[[Нурхач|Нурхач баатар]] Эх:Шиао Ци Гао хатан ===Хатад, татвар=== # '''[[Боржигин Жэржэр]]''' (1600-1649),Хорчины Мангус тайжын охин. 1614 онд хааны ордонд орж, 1636 онд их хатан болсон. 1643 онд бэлбэсэн хатан болсон. Хожим нь Шиаодуаньвэнь хатан гэж нэхэн өргөмжлсөн. Дээд эрдэмт хааны 2,3,8 дугаар охидыг нь төрүүлсэн. # '''Боржигин Бумбутай''' (1613–1688), Хорчины Зайсан тайжын охин. Боржигин Жэржэрийн үеэл. 1625 онд Дээд эрдэмт хаантай ураг барилдаж, 1636 онд Юнфу ордны Жуан татвард өргөмжлүүлсэн. 1643 онд түүний хүү [[Эеэр засагч|Фулин]], хаан сууснаар бэлбэсэн их хатан болжээ. 4,5,7-р охидыг нь төрүүлж өгсөн. # Боржигин Харжүл (?-1641), Зайсан тайжын охин. Бумбутай хатны эгч. 1634 онд гэрлэж, 1636 онд Гуаньсуй ордны Чэнь татвард өргөмжлөгдсөн. Дээд эрдэмт хааны хайрт хатны нэг байсан. 1637 онд нэг хүү төрөөл, удалгүй эндсэн. # '''Боржигин Намужун''',(?-1674), Хорчин аймгийн хүн. өмнө нь Лигдэн хутагт хааны их хатан байсан. 1634 онд Лигдэн хааны нас барж, манж цэрэгт олзлогдсны дараа Манжийн хаан өөрийн хатан болгосон. Монголын түүхэн сурвалж бичигт Нагнан тайху гэдэг. 1636 онд Линьжи ордны эрхэм татвар болжээ. Тэрээр түүнд Бөмбөгөр хэмээх хүү, 11-р охиныг нь төрүүлсэн. Өмнөх хүү Абунайг нь манжийн хаан өргөмөл хүүгээ болгож, Абутай гэж нэрлэсэн. # '''Боржигин Бадамжав''' (?-1667), Лигдэн хааны бага хатан байсан. Манжид олзлогдоод хааны татвар болжээ. 1636 онд Яньчин ордны татвар хатнаар өргөмжлөгдсөн. Хүүхэд төрүүлээгүй. # '''Ниохуру овогт Нэгдүгээр татвар''' Манжийн хааны анхны хатан. Иду ноёны охин. Лобохойг төрүүлсэн. # '''Уланара овогт хоёрдугаар татвар''', Хүүгэ, Лүгэ, нэг охин төрүүлсэн. # '''Иэхэнара овогт татвар''' # '''Боржигин овогт татвар''' # '''Нара овогт татвар''' # '''Хилэй овогт татвар''' # '''Янжа овогт татвар''' # '''Иргэн Гиоро овогт татвар''' # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', Түсэ агийг төрүүлсэн. # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', 12-р гэгэг төрүүлсэн. # ===Хөвгүүд=== # Хүүгэ 豪格 (1609–1648), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лүгэ 洛格 (1611–1621), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лобохой 洛博會 (1611–1617), Ниохуру овогт хатнаас мэндэлсэн. # Ибусу 葉布舒 (1627–1690), Янжа овогт татвар эмээс төрсөн. # Шосэ 碩塞 (1628–1655), Иэхэнара овогт татвар эмээс төрсөн. # Гүсэ 高塞 (1637–1670), Нара овогт татвар эмээс төрсөн. # Цаншу 常舒 (1637–1699), Иргэн гиоро овгийн татвар эмээс төрсөн. # Нэр нь тодорхойгүй 8-р агь (1637–1638), Гуаньсуй ордны Чэнь татвар Боржигин Харжол хатнаас төрсөн. # [[Эеэр засагч|Фулин]] 福臨 (1638–1661), Боржигин Бумбутай хатнаас төрсөн. # Түүсэ 韜塞 (1639–1695), Нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн. # Бөмбөгөр 博穆博果爾 (1642–1656), Линьжи ордны эрхэм татвар, Боржигин Намужун хатнаас төрсөн. ===Охид=== # '''Аухан гүрүн гүнж''' (敖漢)(1621–1654); 1633 онд Монголын Банди тайжтай гэрлэсэн.[44] # '''Вэньжуан гүрүн гүнж'''(靖端長公主), жинхэнэ нэр нь Маката (馬喀塔) (1625–1663); 1635 онд Чахарын [[Эжэй хаан|Эжэй хантай]] гэрлэсэн. 1661 онд Эжэй ханы дүү '''Абунайтай''' гэрлэсэн. # '''Жиндуань гүрүн гүнж''' (靖端長公主) (1628–1686); 1639 онд Хорчины Житатай тайжтай гэрлэсэн. # '''Юнму гүрүн гүнж''' (雍穆長公主), жинхэнэ нэр Яту (雅圖) (1629–1678); 1641 онд үеэл Биртахартай гэрлэсэн. # '''Шухуй гүрүн гүнж''' (淑慧長公主), жинхэнэ нэр Ату (阿圖) (1632–1700) # Гүрүн гүнж (1633–1649), Хорчины Цэвээн тайжтай гэрлэсэн. # '''Шүжэ гүрүн гүнж''' (淑哲長公主) (1633–1648) # '''Юн ань гүрүн гүнж''' (永安長公主) (1634–1692) # 9-р гэг (1635–1652). # 10-р гэг (1635–1661). # '''Дуаньшүнь гүрүн гүнж'''(端順長公主) (1636–1650). # 12-р гэг (1637–1678). # 13-р гэг (1638–1657). # '''Кэчүнь гүрүн гүнж''' (和碩恪純長公主) (1642–1704/5)Чахарын Хилэй 奇壘 овгийн татвар эмээс төрсөн. У Сан Гүйн хүү У Иншиунтай 1653 онд гэрлэсэн. 1673 онд У Ин Шиун алуулсан. {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1626—1643 он |өмнө=[[Нурхач]] |дараа=[[Эеэр засагч]] }} {{end}} [[Ангилал:1592 онд төрсөн]] [[Ангилал:1643 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] 6l8jz4xe8wv7t4i2e47rzuzxf5y80re 706649 706648 2022-07-29T21:54:20Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Хуньтайж |title = Хожуу Алтан улсын хаан (1626-1636) <br> [[Чин улс]]ын [[хаан]] (1636-1643) |image = [[Файл:清 佚名 《清太宗崇德皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = | succession = Хожуу Алтан улсын хаан | reign = 1626.10.20 – 1643.09.21 <br> (17 жил, 2-р хаан) | predecessor = [[Нурхач]] | successor = [[Эеэр засагч]] |date of birth = {{birth date|1592|11|28}} |place of birth = |date of death = {{death date and age1|1643|9|21|1592|11|28}} |place of death = |place of burial= |father = Нурхач |mother = Шяоцигао |queen = |issue = |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = '''Хожуу Алтан улс''' <br>(1626-1636) <br>[[манж хэл|манж]]: Абка-и суре <br>[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сэцэн <br>[[хятад хэл|хятад]]: Тяньцун <br> '''Чин улс''' <br>(1636-1643) <br>[[манж хэл|манж]]: Вэсихун эрдэмунгэ <br>[[монгол хэл|монгол]]: Дээд эрдэмт <br>[[хятад хэл|хятад]]: Чундө }} '''Хуньтайж''' [сэцэн] (1592-1643; 51 насласан) — 1626-1643 онд төр барьсан [[Чин улс]]ын хоёрдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. == Нэр == Хааны төрсөн нэр тодорхойгүй. ''Хунтайж'', ''Амбагай'', ''Богд хаан'' гэсэн нэрс бий. ''Абахай сэцэн'' гэж оросоор дамжсан нэр. Хоёр өөр оны цолтой. Тухайлбал 1626-1636 оны Хожуу Алтан улсын '''''Тэнгэрийн сэцэн''''', манжаар ''Абка-и суре'', хятадаар ''Тяньцун'', 1636-1643 оны Чин улсын '''''Дээд эрдэмт''''', манжаар ''Вэсихун эрдэмунгэ'', хятадаар ''Чундө'', хааны цолыг ''Чин Тайзун'' гэдэг. == Бага нас == [[Файл:Жуубичиг.png|300px|thumb|left|Дээд Эрдэмт хаанаас Мин улсын цэргийн албанд байсан олон монгол ноёдод өгсөн бичиг (1640)]] [[Файл:1636 invasion of Korea.png|thumb|right|1636 онд [[Манж-Солонгосын хоёрдугаар дайн]]]] Манж нар улсаа байгуулсны дараа [[Мин улс]]ыг эзлэх бодлого явуулж бай Гэвч энэ бодлогод нь [[Монгол]]чууд тээг болох болжээ. Монголын Их хаан [[Лигдэн хаан]] нийт Монголчуудыг нэгтгэх төрийн бодлого явуулж байсан ба түүний эсрэг өмнөд Монголын ноёд тэмцэлдэж байв. Өмнөд Монголын ноёд Лигдэнг эсэргүүцэхийн төлөө Нурхачийн үеэс Манжтай холбоотон болох бодлого барьж байлаа. Харин Нурхачи Лигдэнг дарж, өмнөд Монголын ноёдыг өөртөө дагаар оруулах бодлого барьж байсан юм. Абахай сэцэн хаан Нурхачийн бодлогыг үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ Монголын талаарх түүний бодлогыг улам боловсронгуй болгожээ. Жишээ нь: Нурхачи хааны үед Манжтай холбоотон болсон Монгол ноёдын ихэнхи хэсэг нь холбоотны тангарагаасаа няцаж, урвах явдал их гардаг байжээ. Харин Абахай сэцэн хаан Монгол ноёдыг тавьсан тангарагтаа үнэнч байхыг шаардаж, тангарагаа зөрчвөл шийтгэж байхаар болсон ажээ. Үүний үр дүнд Манж, Монголын цэрэг Лигдэн болон Мин улсын эсрэг довтлох явдал тогтмол болов. Хожуу Алтан улсын Нурхачи хааны үед Лигдэн Мин улстай холбоотны гэрээ байгуулж, Мин улсын хилийг Манжийн довтолгооноос хамгаалах болсон ба үүнийхээ төлөөсөнд Мин улсаас жил бүр 13000 лан мөнгө авдаг байсан ажээ. Абахай сэцний үед Манж нарын Мин улс руу хийх довтолгоон ширүүссэн тул Мин улс Лигдэнд жил бүр 81000 лан мөнгө өгдөг боллоо. 1630-аад онд Абахай сэцэн хаан өмнөд Монголын зарим ноёдтой хамтран Лигдэнгийн эсрэг тэмцсэн бөгөөд улмаар 1632 онд Лигдэнг довтлоход Лигдэн Хөх нуур руу ухарчээ. Манжийн цэрэг Лигдэнг нэхэж, Түмэдийн нутагт байсан Байшин (одоогийн [[Хөх хот]]) хотыг шатаасан байна. Лигдэн хаан Хөх нуур руу ухарч яваад 1634 онд нас баржээ. Түүний эхнэр, хүүхэд, харъяат албатыг Манж нар хураан авч, захиргаандаа оруулав. Түүний дараа 1636 онд өмнөд Монголын 16 аймгийн ноёд чуулган нийлж, Манжийн хаан Абахай сэцэнтэй Монголын хаанд өргөмжилсөн байна. Абахай сэцэн Хожуу Алтан улсын нэрийг [[Чин улс|Чин]] хэмээн өөрчилж, Тэнгэрийн сэцний хэмээх оны цолоо Дээд эрдэмтийн хэмээн халжээ. 1643 онд Дээд эрдэмт хаан нас баржээ. Зарим эх сурвалжид түүнийг хордуулсан гэдэг ажээ. Тэрээр албан ёсны гурван хатантай байсан бөгөөд тэдгээр нь бүгд Монгол хүмүүс байжээ. == Гэр бүл == ===Эцэг эх=== Эцэг:[[Нурхач|Нурхач баатар]] Эх:Шиао Ци Гао хатан ===Хатад, татвар=== # '''[[Боржигин Жэржэр]]''' (1600-1649),Хорчины Мангус тайжын охин. 1614 онд хааны ордонд орж, 1636 онд их хатан болсон. 1643 онд бэлбэсэн хатан болсон. Хожим нь Шиаодуаньвэнь хатан гэж нэхэн өргөмжлсөн. Дээд эрдэмт хааны 2,3,8 дугаар охидыг нь төрүүлсэн. # '''Боржигин Бумбутай''' (1613–1688), Хорчины Зайсан тайжын охин. Боржигин Жэржэрийн үеэл. 1625 онд Дээд эрдэмт хаантай ураг барилдаж, 1636 онд Юнфу ордны Жуан татвард өргөмжлүүлсэн. 1643 онд түүний хүү [[Эеэр засагч|Фулин]], хаан сууснаар бэлбэсэн их хатан болжээ. 4,5,7-р охидыг нь төрүүлж өгсөн. # Боржигин Харжүл (?-1641), Зайсан тайжын охин. Бумбутай хатны эгч. 1634 онд гэрлэж, 1636 онд Гуаньсуй ордны Чэнь татвард өргөмжлөгдсөн. Дээд эрдэмт хааны хайрт хатны нэг байсан. 1637 онд нэг хүү төрөөл, удалгүй эндсэн. # '''Боржигин Намужун''',(?-1674), Хорчин аймгийн хүн. өмнө нь Лигдэн хутагт хааны их хатан байсан. 1634 онд Лигдэн хааны нас барж, манж цэрэгт олзлогдсны дараа Манжийн хаан өөрийн хатан болгосон. Монголын түүхэн сурвалж бичигт Нагнан тайху гэдэг. 1636 онд Линьжи ордны эрхэм татвар болжээ. Тэрээр түүнд Бөмбөгөр хэмээх хүү, 11-р охиныг нь төрүүлсэн. Өмнөх хүү Абунайг нь манжийн хаан өргөмөл хүүгээ болгож, Абутай гэж нэрлэсэн. # '''Боржигин Бадамжав''' (?-1667), Лигдэн хааны бага хатан байсан. Манжид олзлогдоод хааны татвар болжээ. 1636 онд Яньчин ордны татвар хатнаар өргөмжлөгдсөн. Хүүхэд төрүүлээгүй. # '''Ниохуру овогт Нэгдүгээр татвар''' Манжийн хааны анхны хатан. Иду ноёны охин. Лобохойг төрүүлсэн. # '''Уланара овогт хоёрдугаар татвар''', Хүүгэ, Лүгэ, нэг охин төрүүлсэн. # '''Иэхэнара овогт татвар''' # '''Боржигин овогт татвар''' # '''Нара овогт татвар''' # '''Хилэй овогт татвар''' # '''Янжа овогт татвар''' # '''Иргэн Гиоро овогт татвар''' # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', Түсэ агийг төрүүлсэн. # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', 12-р гэгэг төрүүлсэн. # ===Хөвгүүд=== # Хүүгэ 豪格 (1609–1648), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лүгэ 洛格 (1611–1621), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лобохой 洛博會 (1611–1617), Ниохуру овогт хатнаас мэндэлсэн. # Ибусу 葉布舒 (1627–1690), Янжа овогт татвар эмээс төрсөн. # Шосэ 碩塞 (1628–1655), Иэхэнара овогт татвар эмээс төрсөн. # Гүсэ 高塞 (1637–1670), Нара овогт татвар эмээс төрсөн. # Цаншу 常舒 (1637–1699), Иргэн гиоро овгийн татвар эмээс төрсөн. # Нэр нь тодорхойгүй 8-р агь (1637–1638), Гуаньсуй ордны Чэнь татвар Боржигин Харжол хатнаас төрсөн. # [[Эеэр засагч|Фулин]] 福臨 (1638–1661), Боржигин Бумбутай хатнаас төрсөн. # Түүсэ 韜塞 (1639–1695), Нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн. # Бөмбөгөр 博穆博果爾 (1642–1656), Линьжи ордны эрхэм татвар, Боржигин Намужун хатнаас төрсөн. ===Охид=== # '''Аухан гүрүн гүнж''' (敖漢)(1621–1654); 1633 онд Монголын Банди тайжтай гэрлэсэн.[44] # '''Вэньжуан гүрүн гүнж'''(靖端長公主), жинхэнэ нэр нь Маката (馬喀塔) (1625–1663); 1635 онд Чахарын [[Эжэй хаан|Эжэй хантай]] гэрлэсэн. 1661 онд Эжэй ханы дүү '''Абунайтай''' гэрлэсэн. # '''Жиндуань гүрүн гүнж''' (靖端長公主) (1628–1686); 1639 онд Хорчины Житатай тайжтай гэрлэсэн. # '''Юнму гүрүн гүнж''' (雍穆長公主), жинхэнэ нэр Яту (雅圖) (1629–1678); 1641 онд үеэл Биртахартай гэрлэсэн. # '''Шухуй гүрүн гүнж''' (淑慧長公主), жинхэнэ нэр Ату (阿圖) (1632–1700) # Гүрүн гүнж (1633–1649), Хорчины Цэвээн тайжтай гэрлэсэн. # '''Шүжэ гүрүн гүнж''' (淑哲長公主) (1633–1648) # '''Юн ань гүрүн гүнж''' (永安長公主) (1634–1692) # 9-р гэг (1635–1652). # 10-р гэг (1635–1661). # '''Дуаньшүнь гүрүн гүнж'''(端順長公主) (1636–1650). # 12-р гэг (1637–1678). # 13-р гэг (1638–1657). # '''Кэчүнь гүрүн гүнж''' (和碩恪純長公主) (1642–1704/5)Чахарын Хилэй 奇壘 овгийн татвар эмээс төрсөн. У Сан Гүйн хүү У Иншиунтай 1653 онд гэрлэсэн. 1673 онд У Ин Шиун алуулсан. {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1626—1643 он |өмнө=[[Нурхач]] |дараа=[[Эеэр засагч]] }} {{end}} [[Ангилал:1592 онд төрсөн]] [[Ангилал:1643 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] 3rgkc8h5ckjusedxk85sb2v4pcquuip 706676 706649 2022-07-30T02:49:09Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Охид */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Хуньтайж |title = Хожуу Алтан улсын хаан (1626-1636) <br> [[Чин улс]]ын [[хаан]] (1636-1643) |image = [[Файл:清 佚名 《清太宗崇德皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = | succession = Хожуу Алтан улсын хаан | reign = 1626.10.20 – 1643.09.21 <br> (17 жил, 2-р хаан) | predecessor = [[Нурхач]] | successor = [[Эеэр засагч]] |date of birth = {{birth date|1592|11|28}} |place of birth = |date of death = {{death date and age1|1643|9|21|1592|11|28}} |place of death = |place of burial= |father = Нурхач |mother = Шяоцигао |queen = |issue = |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = '''Хожуу Алтан улс''' <br>(1626-1636) <br>[[манж хэл|манж]]: Абка-и суре <br>[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сэцэн <br>[[хятад хэл|хятад]]: Тяньцун <br> '''Чин улс''' <br>(1636-1643) <br>[[манж хэл|манж]]: Вэсихун эрдэмунгэ <br>[[монгол хэл|монгол]]: Дээд эрдэмт <br>[[хятад хэл|хятад]]: Чундө }} '''Хуньтайж''' [сэцэн] (1592-1643; 51 насласан) — 1626-1643 онд төр барьсан [[Чин улс]]ын хоёрдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. == Нэр == Хааны төрсөн нэр тодорхойгүй. ''Хунтайж'', ''Амбагай'', ''Богд хаан'' гэсэн нэрс бий. ''Абахай сэцэн'' гэж оросоор дамжсан нэр. Хоёр өөр оны цолтой. Тухайлбал 1626-1636 оны Хожуу Алтан улсын '''''Тэнгэрийн сэцэн''''', манжаар ''Абка-и суре'', хятадаар ''Тяньцун'', 1636-1643 оны Чин улсын '''''Дээд эрдэмт''''', манжаар ''Вэсихун эрдэмунгэ'', хятадаар ''Чундө'', хааны цолыг ''Чин Тайзун'' гэдэг. == Бага нас == [[Файл:Жуубичиг.png|300px|thumb|left|Дээд Эрдэмт хаанаас Мин улсын цэргийн албанд байсан олон монгол ноёдод өгсөн бичиг (1640)]] [[Файл:1636 invasion of Korea.png|thumb|right|1636 онд [[Манж-Солонгосын хоёрдугаар дайн]]]] Манж нар улсаа байгуулсны дараа [[Мин улс]]ыг эзлэх бодлого явуулж бай Гэвч энэ бодлогод нь [[Монгол]]чууд тээг болох болжээ. Монголын Их хаан [[Лигдэн хаан]] нийт Монголчуудыг нэгтгэх төрийн бодлого явуулж байсан ба түүний эсрэг өмнөд Монголын ноёд тэмцэлдэж байв. Өмнөд Монголын ноёд Лигдэнг эсэргүүцэхийн төлөө Нурхачийн үеэс Манжтай холбоотон болох бодлого барьж байлаа. Харин Нурхачи Лигдэнг дарж, өмнөд Монголын ноёдыг өөртөө дагаар оруулах бодлого барьж байсан юм. Абахай сэцэн хаан Нурхачийн бодлогыг үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ Монголын талаарх түүний бодлогыг улам боловсронгуй болгожээ. Жишээ нь: Нурхачи хааны үед Манжтай холбоотон болсон Монгол ноёдын ихэнхи хэсэг нь холбоотны тангарагаасаа няцаж, урвах явдал их гардаг байжээ. Харин Абахай сэцэн хаан Монгол ноёдыг тавьсан тангарагтаа үнэнч байхыг шаардаж, тангарагаа зөрчвөл шийтгэж байхаар болсон ажээ. Үүний үр дүнд Манж, Монголын цэрэг Лигдэн болон Мин улсын эсрэг довтлох явдал тогтмол болов. Хожуу Алтан улсын Нурхачи хааны үед Лигдэн Мин улстай холбоотны гэрээ байгуулж, Мин улсын хилийг Манжийн довтолгооноос хамгаалах болсон ба үүнийхээ төлөөсөнд Мин улсаас жил бүр 13000 лан мөнгө авдаг байсан ажээ. Абахай сэцний үед Манж нарын Мин улс руу хийх довтолгоон ширүүссэн тул Мин улс Лигдэнд жил бүр 81000 лан мөнгө өгдөг боллоо. 1630-аад онд Абахай сэцэн хаан өмнөд Монголын зарим ноёдтой хамтран Лигдэнгийн эсрэг тэмцсэн бөгөөд улмаар 1632 онд Лигдэнг довтлоход Лигдэн Хөх нуур руу ухарчээ. Манжийн цэрэг Лигдэнг нэхэж, Түмэдийн нутагт байсан Байшин (одоогийн [[Хөх хот]]) хотыг шатаасан байна. Лигдэн хаан Хөх нуур руу ухарч яваад 1634 онд нас баржээ. Түүний эхнэр, хүүхэд, харъяат албатыг Манж нар хураан авч, захиргаандаа оруулав. Түүний дараа 1636 онд өмнөд Монголын 16 аймгийн ноёд чуулган нийлж, Манжийн хаан Абахай сэцэнтэй Монголын хаанд өргөмжилсөн байна. Абахай сэцэн Хожуу Алтан улсын нэрийг [[Чин улс|Чин]] хэмээн өөрчилж, Тэнгэрийн сэцний хэмээх оны цолоо Дээд эрдэмтийн хэмээн халжээ. 1643 онд Дээд эрдэмт хаан нас баржээ. Зарим эх сурвалжид түүнийг хордуулсан гэдэг ажээ. Тэрээр албан ёсны гурван хатантай байсан бөгөөд тэдгээр нь бүгд Монгол хүмүүс байжээ. == Гэр бүл == ===Эцэг эх=== Эцэг:[[Нурхач|Нурхач баатар]] Эх:Шиао Ци Гао хатан ===Хатад, татвар=== # '''[[Боржигин Жэржэр]]''' (1600-1649),Хорчины Мангус тайжын охин. 1614 онд хааны ордонд орж, 1636 онд их хатан болсон. 1643 онд бэлбэсэн хатан болсон. Хожим нь Шиаодуаньвэнь хатан гэж нэхэн өргөмжлсөн. Дээд эрдэмт хааны 2,3,8 дугаар охидыг нь төрүүлсэн. # '''Боржигин Бумбутай''' (1613–1688), Хорчины Зайсан тайжын охин. Боржигин Жэржэрийн үеэл. 1625 онд Дээд эрдэмт хаантай ураг барилдаж, 1636 онд Юнфу ордны Жуан татвард өргөмжлүүлсэн. 1643 онд түүний хүү [[Эеэр засагч|Фулин]], хаан сууснаар бэлбэсэн их хатан болжээ. 4,5,7-р охидыг нь төрүүлж өгсөн. # Боржигин Харжүл (?-1641), Зайсан тайжын охин. Бумбутай хатны эгч. 1634 онд гэрлэж, 1636 онд Гуаньсуй ордны Чэнь татвард өргөмжлөгдсөн. Дээд эрдэмт хааны хайрт хатны нэг байсан. 1637 онд нэг хүү төрөөл, удалгүй эндсэн. # '''Боржигин Намужун''',(?-1674), Хорчин аймгийн хүн. өмнө нь Лигдэн хутагт хааны их хатан байсан. 1634 онд Лигдэн хааны нас барж, манж цэрэгт олзлогдсны дараа Манжийн хаан өөрийн хатан болгосон. Монголын түүхэн сурвалж бичигт Нагнан тайху гэдэг. 1636 онд Линьжи ордны эрхэм татвар болжээ. Тэрээр түүнд Бөмбөгөр хэмээх хүү, 11-р охиныг нь төрүүлсэн. Өмнөх хүү Абунайг нь манжийн хаан өргөмөл хүүгээ болгож, Абутай гэж нэрлэсэн. # '''Боржигин Бадамжав''' (?-1667), Лигдэн хааны бага хатан байсан. Манжид олзлогдоод хааны татвар болжээ. 1636 онд Яньчин ордны татвар хатнаар өргөмжлөгдсөн. Хүүхэд төрүүлээгүй. # '''Ниохуру овогт Нэгдүгээр татвар''' Манжийн хааны анхны хатан. Иду ноёны охин. Лобохойг төрүүлсэн. # '''Уланара овогт хоёрдугаар татвар''', Хүүгэ, Лүгэ, нэг охин төрүүлсэн. # '''Иэхэнара овогт татвар''' # '''Боржигин овогт татвар''' # '''Нара овогт татвар''' # '''Хилэй овогт татвар''' # '''Янжа овогт татвар''' # '''Иргэн Гиоро овогт татвар''' # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', Түсэ агийг төрүүлсэн. # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', 12-р гэгэг төрүүлсэн. # ===Хөвгүүд=== # Хүүгэ 豪格 (1609–1648), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лүгэ 洛格 (1611–1621), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лобохой 洛博會 (1611–1617), Ниохуру овогт хатнаас мэндэлсэн. # Ибусу 葉布舒 (1627–1690), Янжа овогт татвар эмээс төрсөн. # Шосэ 碩塞 (1628–1655), Иэхэнара овогт татвар эмээс төрсөн. # Гүсэ 高塞 (1637–1670), Нара овогт татвар эмээс төрсөн. # Цаншу 常舒 (1637–1699), Иргэн гиоро овгийн татвар эмээс төрсөн. # Нэр нь тодорхойгүй 8-р агь (1637–1638), Гуаньсуй ордны Чэнь татвар Боржигин Харжол хатнаас төрсөн. # [[Эеэр засагч|Фулин]] 福臨 (1638–1661), Боржигин Бумбутай хатнаас төрсөн. # Түүсэ 韜塞 (1639–1695), Нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн. # Бөмбөгөр 博穆博果爾 (1642–1656), Линьжи ордны эрхэм татвар, Боржигин Намужун хатнаас төрсөн. ===Охид=== # '''Аухан гүрүн гүнж''' (敖漢)(1621–1654); 1633 онд Монголын Банди тайжтай гэрлэсэн.[44] # '''Вэньжуан гүрүн гүнж'''(靖端長公主), жинхэнэ нэр нь Маката (馬喀塔) (1625–1663); 1635 онд Чахарын [[Эжэй хаан|Эжэй хантай]] гэрлэсэн. 1661 онд Эжэй ханы дүү '''Абунайтай''' гэрлэсэн. # '''Жиндуань гүрүн гүнж''' (靖端長公主) (1628–1686); 1639 онд Хорчины Житатай тайжтай гэрлэсэн. # '''Юнму гүрүн гүнж''' (雍穆長公主), жинхэнэ нэр Яту (雅圖) (1629–1678); 1641 онд үеэл Биртахартай гэрлэсэн. # '''Шухуй гүрүн гүнж''' (淑慧長公主), жинхэнэ нэр Ату (阿圖) (1632–1700) # Гүрүн гүнж (1633–1649), Хорчины Цэвээн тайжтай гэрлэсэн. # '''Шүжэ гүрүн гүнж''' (淑哲長公主) (1633–1648) # '''Юн ань гүрүн гүнж''' (永安長公主) (1634–1692) # 9-р гэг (1635–1652). # 10-р гэг (1635–1661). # '''Дуаньшүнь гүрүн гүнж'''(端順長公主) (1636–1650). # 12-р гэг (1637–1678). # 13-р гэг (1638–1657). # '''Кэчүнь гүрүн гүнж''' (和碩恪純長公主) (1642–1704/5)Чахарын Хилэй 奇壘 овгийн татвар эмээс төрсөн. У Сан Гүйн хүү У Иншиунтай 1653 онд гэрлэсэн. 1673 онд У Ин Шиун алуулсан. == Лавлах холбоос == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1626—1643 он |өмнө=[[Нурхач]] |дараа=[[Эеэр засагч]] }} {{end}} [[Ангилал:1592 онд төрсөн]] [[Ангилал:1643 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] 0sy6drdjd741r43kksm4zv06t9av5y4 706677 706676 2022-07-30T03:33:47Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Нэр */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Хуньтайж |title = Хожуу Алтан улсын хаан (1626-1636) <br> [[Чин улс]]ын [[хаан]] (1636-1643) |image = [[Файл:清 佚名 《清太宗崇德皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = | succession = Хожуу Алтан улсын хаан | reign = 1626.10.20 – 1643.09.21 <br> (17 жил, 2-р хаан) | predecessor = [[Нурхач]] | successor = [[Эеэр засагч]] |date of birth = {{birth date|1592|11|28}} |place of birth = |date of death = {{death date and age1|1643|9|21|1592|11|28}} |place of death = |place of burial= |father = Нурхач |mother = Шяоцигао |queen = |issue = |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = '''Хожуу Алтан улс''' <br>(1626-1636) <br>[[манж хэл|манж]]: Абка-и суре <br>[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сэцэн <br>[[хятад хэл|хятад]]: Тяньцун <br> '''Чин улс''' <br>(1636-1643) <br>[[манж хэл|манж]]: Вэсихун эрдэмунгэ <br>[[монгол хэл|монгол]]: Дээд эрдэмт <br>[[хятад хэл|хятад]]: Чундө }} '''Хуньтайж''' [сэцэн] (1592-1643; 51 насласан) — 1626-1643 онд төр барьсан [[Чин улс]]ын хоёрдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. == Нэр == Хааны төрсөн нэр тодорхойгүй. '''''Хун тайж''''' гэсэн нэрс бий.<ref>[https://en.dpm.org.cn/EXPLORE/ming-qing/2015-02-06/19.html The Reign of the Tiancong-Chongde Emperor (Hong Taiji) (approx. 1627-1643)] The Palace Museum.</ref> ''Богд хаан'' гэдэг ба түүхийн судар бичгүүдэд голдуу ''Абахай сэцэн'' хэмээх нэрээр дурдагддаг, Оросоор "Амбагай" гэж галигласан нэр. Хоёр өөр оны цолтой.<ref>[https://www.jstor.org/stable/41928201 The Problem "Abahai" Hong Taiji: A Definitive Answer to an Old Question?] JSTOR</ref> Тухайлбал 1626-1636 оны Хожуу Алтан улсын '''''Тэнгэрийн сэцэн''''', манжаар ''Абка-и суре'', хятадаар ''Тяньцун'', 1636-1643 оны Чин улсын '''''Дээд эрдэмт''''', манжаар ''Вэсихун эрдэмунгэ'', хятадаар ''Чундө'', хааны цолыг ''Чин Тайзун'' гэдэг. == Бага нас == [[Файл:Жуубичиг.png|300px|thumb|left|Дээд Эрдэмт хаанаас Мин улсын цэргийн албанд байсан олон монгол ноёдод өгсөн бичиг (1640)]] [[Файл:1636 invasion of Korea.png|thumb|right|1636 онд [[Манж-Солонгосын хоёрдугаар дайн]]]] Манж нар улсаа байгуулсны дараа [[Мин улс]]ыг эзлэх бодлого явуулж бай Гэвч энэ бодлогод нь [[Монгол]]чууд тээг болох болжээ. Монголын Их хаан [[Лигдэн хаан]] нийт Монголчуудыг нэгтгэх төрийн бодлого явуулж байсан ба түүний эсрэг өмнөд Монголын ноёд тэмцэлдэж байв. Өмнөд Монголын ноёд Лигдэнг эсэргүүцэхийн төлөө Нурхачийн үеэс Манжтай холбоотон болох бодлого барьж байлаа. Харин Нурхачи Лигдэнг дарж, өмнөд Монголын ноёдыг өөртөө дагаар оруулах бодлого барьж байсан юм. Абахай сэцэн хаан Нурхачийн бодлогыг үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ Монголын талаарх түүний бодлогыг улам боловсронгуй болгожээ. Жишээ нь: Нурхачи хааны үед Манжтай холбоотон болсон Монгол ноёдын ихэнхи хэсэг нь холбоотны тангарагаасаа няцаж, урвах явдал их гардаг байжээ. Харин Абахай сэцэн хаан Монгол ноёдыг тавьсан тангарагтаа үнэнч байхыг шаардаж, тангарагаа зөрчвөл шийтгэж байхаар болсон ажээ. Үүний үр дүнд Манж, Монголын цэрэг Лигдэн болон Мин улсын эсрэг довтлох явдал тогтмол болов. Хожуу Алтан улсын Нурхачи хааны үед Лигдэн Мин улстай холбоотны гэрээ байгуулж, Мин улсын хилийг Манжийн довтолгооноос хамгаалах болсон ба үүнийхээ төлөөсөнд Мин улсаас жил бүр 13000 лан мөнгө авдаг байсан ажээ. Абахай сэцний үед Манж нарын Мин улс руу хийх довтолгоон ширүүссэн тул Мин улс Лигдэнд жил бүр 81000 лан мөнгө өгдөг боллоо. 1630-аад онд Абахай сэцэн хаан өмнөд Монголын зарим ноёдтой хамтран Лигдэнгийн эсрэг тэмцсэн бөгөөд улмаар 1632 онд Лигдэнг довтлоход Лигдэн Хөх нуур руу ухарчээ. Манжийн цэрэг Лигдэнг нэхэж, Түмэдийн нутагт байсан Байшин (одоогийн [[Хөх хот]]) хотыг шатаасан байна. Лигдэн хаан Хөх нуур руу ухарч яваад 1634 онд нас баржээ. Түүний эхнэр, хүүхэд, харъяат албатыг Манж нар хураан авч, захиргаандаа оруулав. Түүний дараа 1636 онд өмнөд Монголын 16 аймгийн ноёд чуулган нийлж, Манжийн хаан Абахай сэцэнтэй Монголын хаанд өргөмжилсөн байна. Абахай сэцэн Хожуу Алтан улсын нэрийг [[Чин улс|Чин]] хэмээн өөрчилж, Тэнгэрийн сэцний хэмээх оны цолоо Дээд эрдэмтийн хэмээн халжээ. 1643 онд Дээд эрдэмт хаан нас баржээ. Зарим эх сурвалжид түүнийг хордуулсан гэдэг ажээ. Тэрээр албан ёсны гурван хатантай байсан бөгөөд тэдгээр нь бүгд Монгол хүмүүс байжээ. == Гэр бүл == ===Эцэг эх=== Эцэг:[[Нурхач|Нурхач баатар]] Эх:Шиао Ци Гао хатан ===Хатад, татвар=== # '''[[Боржигин Жэржэр]]''' (1600-1649),Хорчины Мангус тайжын охин. 1614 онд хааны ордонд орж, 1636 онд их хатан болсон. 1643 онд бэлбэсэн хатан болсон. Хожим нь Шиаодуаньвэнь хатан гэж нэхэн өргөмжлсөн. Дээд эрдэмт хааны 2,3,8 дугаар охидыг нь төрүүлсэн. # '''Боржигин Бумбутай''' (1613–1688), Хорчины Зайсан тайжын охин. Боржигин Жэржэрийн үеэл. 1625 онд Дээд эрдэмт хаантай ураг барилдаж, 1636 онд Юнфу ордны Жуан татвард өргөмжлүүлсэн. 1643 онд түүний хүү [[Эеэр засагч|Фулин]], хаан сууснаар бэлбэсэн их хатан болжээ. 4,5,7-р охидыг нь төрүүлж өгсөн. # Боржигин Харжүл (?-1641), Зайсан тайжын охин. Бумбутай хатны эгч. 1634 онд гэрлэж, 1636 онд Гуаньсуй ордны Чэнь татвард өргөмжлөгдсөн. Дээд эрдэмт хааны хайрт хатны нэг байсан. 1637 онд нэг хүү төрөөл, удалгүй эндсэн. # '''Боржигин Намужун''',(?-1674), Хорчин аймгийн хүн. өмнө нь Лигдэн хутагт хааны их хатан байсан. 1634 онд Лигдэн хааны нас барж, манж цэрэгт олзлогдсны дараа Манжийн хаан өөрийн хатан болгосон. Монголын түүхэн сурвалж бичигт Нагнан тайху гэдэг. 1636 онд Линьжи ордны эрхэм татвар болжээ. Тэрээр түүнд Бөмбөгөр хэмээх хүү, 11-р охиныг нь төрүүлсэн. Өмнөх хүү Абунайг нь манжийн хаан өргөмөл хүүгээ болгож, Абутай гэж нэрлэсэн. # '''Боржигин Бадамжав''' (?-1667), Лигдэн хааны бага хатан байсан. Манжид олзлогдоод хааны татвар болжээ. 1636 онд Яньчин ордны татвар хатнаар өргөмжлөгдсөн. Хүүхэд төрүүлээгүй. # '''Ниохуру овогт Нэгдүгээр татвар''' Манжийн хааны анхны хатан. Иду ноёны охин. Лобохойг төрүүлсэн. # '''Уланара овогт хоёрдугаар татвар''', Хүүгэ, Лүгэ, нэг охин төрүүлсэн. # '''Иэхэнара овогт татвар''' # '''Боржигин овогт татвар''' # '''Нара овогт татвар''' # '''Хилэй овогт татвар''' # '''Янжа овогт татвар''' # '''Иргэн Гиоро овогт татвар''' # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', Түсэ агийг төрүүлсэн. # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', 12-р гэгэг төрүүлсэн. # ===Хөвгүүд=== # Хүүгэ 豪格 (1609–1648), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лүгэ 洛格 (1611–1621), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лобохой 洛博會 (1611–1617), Ниохуру овогт хатнаас мэндэлсэн. # Ибусу 葉布舒 (1627–1690), Янжа овогт татвар эмээс төрсөн. # Шосэ 碩塞 (1628–1655), Иэхэнара овогт татвар эмээс төрсөн. # Гүсэ 高塞 (1637–1670), Нара овогт татвар эмээс төрсөн. # Цаншу 常舒 (1637–1699), Иргэн гиоро овгийн татвар эмээс төрсөн. # Нэр нь тодорхойгүй 8-р агь (1637–1638), Гуаньсуй ордны Чэнь татвар Боржигин Харжол хатнаас төрсөн. # [[Эеэр засагч|Фулин]] 福臨 (1638–1661), Боржигин Бумбутай хатнаас төрсөн. # Түүсэ 韜塞 (1639–1695), Нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн. # Бөмбөгөр 博穆博果爾 (1642–1656), Линьжи ордны эрхэм татвар, Боржигин Намужун хатнаас төрсөн. ===Охид=== # '''Аухан гүрүн гүнж''' (敖漢)(1621–1654); 1633 онд Монголын Банди тайжтай гэрлэсэн.[44] # '''Вэньжуан гүрүн гүнж'''(靖端長公主), жинхэнэ нэр нь Маката (馬喀塔) (1625–1663); 1635 онд Чахарын [[Эжэй хаан|Эжэй хантай]] гэрлэсэн. 1661 онд Эжэй ханы дүү '''Абунайтай''' гэрлэсэн. # '''Жиндуань гүрүн гүнж''' (靖端長公主) (1628–1686); 1639 онд Хорчины Житатай тайжтай гэрлэсэн. # '''Юнму гүрүн гүнж''' (雍穆長公主), жинхэнэ нэр Яту (雅圖) (1629–1678); 1641 онд үеэл Биртахартай гэрлэсэн. # '''Шухуй гүрүн гүнж''' (淑慧長公主), жинхэнэ нэр Ату (阿圖) (1632–1700) # Гүрүн гүнж (1633–1649), Хорчины Цэвээн тайжтай гэрлэсэн. # '''Шүжэ гүрүн гүнж''' (淑哲長公主) (1633–1648) # '''Юн ань гүрүн гүнж''' (永安長公主) (1634–1692) # 9-р гэг (1635–1652). # 10-р гэг (1635–1661). # '''Дуаньшүнь гүрүн гүнж'''(端順長公主) (1636–1650). # 12-р гэг (1637–1678). # 13-р гэг (1638–1657). # '''Кэчүнь гүрүн гүнж''' (和碩恪純長公主) (1642–1704/5)Чахарын Хилэй 奇壘 овгийн татвар эмээс төрсөн. У Сан Гүйн хүү У Иншиунтай 1653 онд гэрлэсэн. 1673 онд У Ин Шиун алуулсан. == Лавлах холбоос == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1626—1643 он |өмнө=[[Нурхач]] |дараа=[[Эеэр засагч]] }} {{end}} [[Ангилал:1592 онд төрсөн]] [[Ангилал:1643 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] 3abw4nqyq2mxx5wmkfqz3gxrkrmloew 706678 706677 2022-07-30T04:01:21Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Нэр */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Хуньтайж |title = Хожуу Алтан улсын хаан (1626-1636) <br> [[Чин улс]]ын [[хаан]] (1636-1643) |image = [[Файл:清 佚名 《清太宗崇德皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = | succession = Хожуу Алтан улсын хаан | reign = 1626.10.20 – 1643.09.21 <br> (17 жил, 2-р хаан) | predecessor = [[Нурхач]] | successor = [[Эеэр засагч]] |date of birth = {{birth date|1592|11|28}} |place of birth = |date of death = {{death date and age1|1643|9|21|1592|11|28}} |place of death = |place of burial= |father = Нурхач |mother = Шяоцигао |queen = |issue = |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = '''Хожуу Алтан улс''' <br>(1626-1636) <br>[[манж хэл|манж]]: Абка-и суре <br>[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сэцэн <br>[[хятад хэл|хятад]]: Тяньцун <br> '''Чин улс''' <br>(1636-1643) <br>[[манж хэл|манж]]: Вэсихун эрдэмунгэ <br>[[монгол хэл|монгол]]: Дээд эрдэмт <br>[[хятад хэл|хятад]]: Чундө }} '''Хуньтайж''' [сэцэн] (1592-1643; 51 насласан) — 1626-1643 онд төр барьсан [[Чин улс]]ын хоёрдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. == Нэр == Хааны төрсөн нэр тодорхойгүй. '''''Хун тайж''''' (Hong Taiji, {{IPA-all|hɔŋˈtaiːji|}}) гэсэн нэрс бий.<ref>[https://en.dpm.org.cn/EXPLORE/ming-qing/2015-02-06/19.html The Reign of the Tiancong-Chongde Emperor (Hong Taiji) (approx. 1627-1643)] The Palace Museum.</ref> Хун тайж гэдэг ба түүхийн судар бичгүүдэд голдуу ''Богд хаан'' буюу ''Абахай сэцэн'' хэмээх нэрээр дурдагддаг, [[Орос хэл|Орос]]оор "Амбагай" гэж галигласан нэр. Хоёр өөр оны цолтой.<ref>[https://www.jstor.org/stable/41928201 The Problem "Abahai" Hong Taiji: A Definitive Answer to an Old Question?] JSTOR</ref> Тухайлбал 1626-1636 оны Хожуу Алтан улсын '''''Тэнгэрийн сэцэн''''', манжаар ''Абка-и суре'', хятадаар ''Тяньцун'', 1636-1643 оны Чин улсын '''''Дээд эрдэмт''''', манжаар ''Вэсихун эрдэмунгэ'', хятадаар ''Чундө'', хааны цолыг ''Чин Тайзун'' гэдэг. == Бага нас == [[Файл:Жуубичиг.png|300px|thumb|left|Дээд Эрдэмт хаанаас Мин улсын цэргийн албанд байсан олон монгол ноёдод өгсөн бичиг (1640)]] [[Файл:1636 invasion of Korea.png|thumb|right|1636 онд [[Манж-Солонгосын хоёрдугаар дайн]]]] Манж нар улсаа байгуулсны дараа [[Мин улс]]ыг эзлэх бодлого явуулж бай Гэвч энэ бодлогод нь [[Монгол]]чууд тээг болох болжээ. Монголын Их хаан [[Лигдэн хаан]] нийт Монголчуудыг нэгтгэх төрийн бодлого явуулж байсан ба түүний эсрэг өмнөд Монголын ноёд тэмцэлдэж байв. Өмнөд Монголын ноёд Лигдэнг эсэргүүцэхийн төлөө Нурхачийн үеэс Манжтай холбоотон болох бодлого барьж байлаа. Харин Нурхачи Лигдэнг дарж, өмнөд Монголын ноёдыг өөртөө дагаар оруулах бодлого барьж байсан юм. Абахай сэцэн хаан Нурхачийн бодлогыг үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ Монголын талаарх түүний бодлогыг улам боловсронгуй болгожээ. Жишээ нь: Нурхачи хааны үед Манжтай холбоотон болсон Монгол ноёдын ихэнхи хэсэг нь холбоотны тангарагаасаа няцаж, урвах явдал их гардаг байжээ. Харин Абахай сэцэн хаан Монгол ноёдыг тавьсан тангарагтаа үнэнч байхыг шаардаж, тангарагаа зөрчвөл шийтгэж байхаар болсон ажээ. Үүний үр дүнд Манж, Монголын цэрэг Лигдэн болон Мин улсын эсрэг довтлох явдал тогтмол болов. Хожуу Алтан улсын Нурхачи хааны үед Лигдэн Мин улстай холбоотны гэрээ байгуулж, Мин улсын хилийг Манжийн довтолгооноос хамгаалах болсон ба үүнийхээ төлөөсөнд Мин улсаас жил бүр 13000 лан мөнгө авдаг байсан ажээ. Абахай сэцний үед Манж нарын Мин улс руу хийх довтолгоон ширүүссэн тул Мин улс Лигдэнд жил бүр 81000 лан мөнгө өгдөг боллоо. 1630-аад онд Абахай сэцэн хаан өмнөд Монголын зарим ноёдтой хамтран Лигдэнгийн эсрэг тэмцсэн бөгөөд улмаар 1632 онд Лигдэнг довтлоход Лигдэн Хөх нуур руу ухарчээ. Манжийн цэрэг Лигдэнг нэхэж, Түмэдийн нутагт байсан Байшин (одоогийн [[Хөх хот]]) хотыг шатаасан байна. Лигдэн хаан Хөх нуур руу ухарч яваад 1634 онд нас баржээ. Түүний эхнэр, хүүхэд, харъяат албатыг Манж нар хураан авч, захиргаандаа оруулав. Түүний дараа 1636 онд өмнөд Монголын 16 аймгийн ноёд чуулган нийлж, Манжийн хаан Абахай сэцэнтэй Монголын хаанд өргөмжилсөн байна. Абахай сэцэн Хожуу Алтан улсын нэрийг [[Чин улс|Чин]] хэмээн өөрчилж, Тэнгэрийн сэцний хэмээх оны цолоо Дээд эрдэмтийн хэмээн халжээ. 1643 онд Дээд эрдэмт хаан нас баржээ. Зарим эх сурвалжид түүнийг хордуулсан гэдэг ажээ. Тэрээр албан ёсны гурван хатантай байсан бөгөөд тэдгээр нь бүгд Монгол хүмүүс байжээ. == Гэр бүл == ===Эцэг эх=== Эцэг:[[Нурхач|Нурхач баатар]] Эх:Шиао Ци Гао хатан ===Хатад, татвар=== # '''[[Боржигин Жэржэр]]''' (1600-1649),Хорчины Мангус тайжын охин. 1614 онд хааны ордонд орж, 1636 онд их хатан болсон. 1643 онд бэлбэсэн хатан болсон. Хожим нь Шиаодуаньвэнь хатан гэж нэхэн өргөмжлсөн. Дээд эрдэмт хааны 2,3,8 дугаар охидыг нь төрүүлсэн. # '''Боржигин Бумбутай''' (1613–1688), Хорчины Зайсан тайжын охин. Боржигин Жэржэрийн үеэл. 1625 онд Дээд эрдэмт хаантай ураг барилдаж, 1636 онд Юнфу ордны Жуан татвард өргөмжлүүлсэн. 1643 онд түүний хүү [[Эеэр засагч|Фулин]], хаан сууснаар бэлбэсэн их хатан болжээ. 4,5,7-р охидыг нь төрүүлж өгсөн. # Боржигин Харжүл (?-1641), Зайсан тайжын охин. Бумбутай хатны эгч. 1634 онд гэрлэж, 1636 онд Гуаньсуй ордны Чэнь татвард өргөмжлөгдсөн. Дээд эрдэмт хааны хайрт хатны нэг байсан. 1637 онд нэг хүү төрөөл, удалгүй эндсэн. # '''Боржигин Намужун''',(?-1674), Хорчин аймгийн хүн. өмнө нь Лигдэн хутагт хааны их хатан байсан. 1634 онд Лигдэн хааны нас барж, манж цэрэгт олзлогдсны дараа Манжийн хаан өөрийн хатан болгосон. Монголын түүхэн сурвалж бичигт Нагнан тайху гэдэг. 1636 онд Линьжи ордны эрхэм татвар болжээ. Тэрээр түүнд Бөмбөгөр хэмээх хүү, 11-р охиныг нь төрүүлсэн. Өмнөх хүү Абунайг нь манжийн хаан өргөмөл хүүгээ болгож, Абутай гэж нэрлэсэн. # '''Боржигин Бадамжав''' (?-1667), Лигдэн хааны бага хатан байсан. Манжид олзлогдоод хааны татвар болжээ. 1636 онд Яньчин ордны татвар хатнаар өргөмжлөгдсөн. Хүүхэд төрүүлээгүй. # '''Ниохуру овогт Нэгдүгээр татвар''' Манжийн хааны анхны хатан. Иду ноёны охин. Лобохойг төрүүлсэн. # '''Уланара овогт хоёрдугаар татвар''', Хүүгэ, Лүгэ, нэг охин төрүүлсэн. # '''Иэхэнара овогт татвар''' # '''Боржигин овогт татвар''' # '''Нара овогт татвар''' # '''Хилэй овогт татвар''' # '''Янжа овогт татвар''' # '''Иргэн Гиоро овогт татвар''' # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', Түсэ агийг төрүүлсэн. # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', 12-р гэгэг төрүүлсэн. # ===Хөвгүүд=== # Хүүгэ 豪格 (1609–1648), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лүгэ 洛格 (1611–1621), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лобохой 洛博會 (1611–1617), Ниохуру овогт хатнаас мэндэлсэн. # Ибусу 葉布舒 (1627–1690), Янжа овогт татвар эмээс төрсөн. # Шосэ 碩塞 (1628–1655), Иэхэнара овогт татвар эмээс төрсөн. # Гүсэ 高塞 (1637–1670), Нара овогт татвар эмээс төрсөн. # Цаншу 常舒 (1637–1699), Иргэн гиоро овгийн татвар эмээс төрсөн. # Нэр нь тодорхойгүй 8-р агь (1637–1638), Гуаньсуй ордны Чэнь татвар Боржигин Харжол хатнаас төрсөн. # [[Эеэр засагч|Фулин]] 福臨 (1638–1661), Боржигин Бумбутай хатнаас төрсөн. # Түүсэ 韜塞 (1639–1695), Нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн. # Бөмбөгөр 博穆博果爾 (1642–1656), Линьжи ордны эрхэм татвар, Боржигин Намужун хатнаас төрсөн. ===Охид=== # '''Аухан гүрүн гүнж''' (敖漢)(1621–1654); 1633 онд Монголын Банди тайжтай гэрлэсэн.[44] # '''Вэньжуан гүрүн гүнж'''(靖端長公主), жинхэнэ нэр нь Маката (馬喀塔) (1625–1663); 1635 онд Чахарын [[Эжэй хаан|Эжэй хантай]] гэрлэсэн. 1661 онд Эжэй ханы дүү '''Абунайтай''' гэрлэсэн. # '''Жиндуань гүрүн гүнж''' (靖端長公主) (1628–1686); 1639 онд Хорчины Житатай тайжтай гэрлэсэн. # '''Юнму гүрүн гүнж''' (雍穆長公主), жинхэнэ нэр Яту (雅圖) (1629–1678); 1641 онд үеэл Биртахартай гэрлэсэн. # '''Шухуй гүрүн гүнж''' (淑慧長公主), жинхэнэ нэр Ату (阿圖) (1632–1700) # Гүрүн гүнж (1633–1649), Хорчины Цэвээн тайжтай гэрлэсэн. # '''Шүжэ гүрүн гүнж''' (淑哲長公主) (1633–1648) # '''Юн ань гүрүн гүнж''' (永安長公主) (1634–1692) # 9-р гэг (1635–1652). # 10-р гэг (1635–1661). # '''Дуаньшүнь гүрүн гүнж'''(端順長公主) (1636–1650). # 12-р гэг (1637–1678). # 13-р гэг (1638–1657). # '''Кэчүнь гүрүн гүнж''' (和碩恪純長公主) (1642–1704/5)Чахарын Хилэй 奇壘 овгийн татвар эмээс төрсөн. У Сан Гүйн хүү У Иншиунтай 1653 онд гэрлэсэн. 1673 онд У Ин Шиун алуулсан. == Лавлах холбоос == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1626—1643 он |өмнө=[[Нурхач]] |дараа=[[Эеэр засагч]] }} {{end}} [[Ангилал:1592 онд төрсөн]] [[Ангилал:1643 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] 6drlyx2zshwkhk9n7jvyltj29mg53wq 706679 706678 2022-07-30T04:02:25Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Нэр */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Хуньтайж |title = Хожуу Алтан улсын хаан (1626-1636) <br> [[Чин улс]]ын [[хаан]] (1636-1643) |image = [[Файл:清 佚名 《清太宗崇德皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = | succession = Хожуу Алтан улсын хаан | reign = 1626.10.20 – 1643.09.21 <br> (17 жил, 2-р хаан) | predecessor = [[Нурхач]] | successor = [[Эеэр засагч]] |date of birth = {{birth date|1592|11|28}} |place of birth = |date of death = {{death date and age1|1643|9|21|1592|11|28}} |place of death = |place of burial= |father = Нурхач |mother = Шяоцигао |queen = |issue = |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = '''Хожуу Алтан улс''' <br>(1626-1636) <br>[[манж хэл|манж]]: Абка-и суре <br>[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сэцэн <br>[[хятад хэл|хятад]]: Тяньцун <br> '''Чин улс''' <br>(1636-1643) <br>[[манж хэл|манж]]: Вэсихун эрдэмунгэ <br>[[монгол хэл|монгол]]: Дээд эрдэмт <br>[[хятад хэл|хятад]]: Чундө }} '''Хуньтайж''' [сэцэн] (1592-1643; 51 насласан) — 1626-1643 онд төр барьсан [[Чин улс]]ын хоёрдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. == Нэр == Хааны төрсөн нэр тодорхойгүй. '''''Хун тайж''''' (Hong Taiji, {{IPA-all|hɔŋˈtaiːji|}}) гэсэн нэрс бий.<ref>[https://en.dpm.org.cn/EXPLORE/ming-qing/2015-02-06/19.html The Reign of the Tiancong-Chongde Emperor (Hong Taiji) (approx. 1627-1643)] The Palace Museum.</ref> Хун тайж гэдэг ба түүхийн судар бичгүүдэд голдуу ''Богд хаан'' буюу ''Абахай сэцэн'' хэмээх нэрээр дурдагддаг, [[Орос хэл|Орос]]оор ''Амбагай'' гэж галигласан нэр. Хоёр өөр оны цолтой.<ref>[https://www.jstor.org/stable/41928201 The Problem "Abahai" Hong Taiji: A Definitive Answer to an Old Question?] JSTOR</ref> Тухайлбал 1626-1636 оны Хожуу Алтан улсын '''''Тэнгэрийн сэцэн''''', манжаар ''Абка-и суре'', хятадаар ''Тяньцун'', 1636-1643 оны Чин улсын '''''Дээд эрдэмт''''', манжаар ''Вэсихун эрдэмунгэ'', хятадаар ''Чундө'', хааны цолыг ''Чин Тайзун'' гэдэг. == Бага нас == [[Файл:Жуубичиг.png|300px|thumb|left|Дээд Эрдэмт хаанаас Мин улсын цэргийн албанд байсан олон монгол ноёдод өгсөн бичиг (1640)]] [[Файл:1636 invasion of Korea.png|thumb|right|1636 онд [[Манж-Солонгосын хоёрдугаар дайн]]]] Манж нар улсаа байгуулсны дараа [[Мин улс]]ыг эзлэх бодлого явуулж бай Гэвч энэ бодлогод нь [[Монгол]]чууд тээг болох болжээ. Монголын Их хаан [[Лигдэн хаан]] нийт Монголчуудыг нэгтгэх төрийн бодлого явуулж байсан ба түүний эсрэг өмнөд Монголын ноёд тэмцэлдэж байв. Өмнөд Монголын ноёд Лигдэнг эсэргүүцэхийн төлөө Нурхачийн үеэс Манжтай холбоотон болох бодлого барьж байлаа. Харин Нурхачи Лигдэнг дарж, өмнөд Монголын ноёдыг өөртөө дагаар оруулах бодлого барьж байсан юм. Абахай сэцэн хаан Нурхачийн бодлогыг үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ Монголын талаарх түүний бодлогыг улам боловсронгуй болгожээ. Жишээ нь: Нурхачи хааны үед Манжтай холбоотон болсон Монгол ноёдын ихэнхи хэсэг нь холбоотны тангарагаасаа няцаж, урвах явдал их гардаг байжээ. Харин Абахай сэцэн хаан Монгол ноёдыг тавьсан тангарагтаа үнэнч байхыг шаардаж, тангарагаа зөрчвөл шийтгэж байхаар болсон ажээ. Үүний үр дүнд Манж, Монголын цэрэг Лигдэн болон Мин улсын эсрэг довтлох явдал тогтмол болов. Хожуу Алтан улсын Нурхачи хааны үед Лигдэн Мин улстай холбоотны гэрээ байгуулж, Мин улсын хилийг Манжийн довтолгооноос хамгаалах болсон ба үүнийхээ төлөөсөнд Мин улсаас жил бүр 13000 лан мөнгө авдаг байсан ажээ. Абахай сэцний үед Манж нарын Мин улс руу хийх довтолгоон ширүүссэн тул Мин улс Лигдэнд жил бүр 81000 лан мөнгө өгдөг боллоо. 1630-аад онд Абахай сэцэн хаан өмнөд Монголын зарим ноёдтой хамтран Лигдэнгийн эсрэг тэмцсэн бөгөөд улмаар 1632 онд Лигдэнг довтлоход Лигдэн Хөх нуур руу ухарчээ. Манжийн цэрэг Лигдэнг нэхэж, Түмэдийн нутагт байсан Байшин (одоогийн [[Хөх хот]]) хотыг шатаасан байна. Лигдэн хаан Хөх нуур руу ухарч яваад 1634 онд нас баржээ. Түүний эхнэр, хүүхэд, харъяат албатыг Манж нар хураан авч, захиргаандаа оруулав. Түүний дараа 1636 онд өмнөд Монголын 16 аймгийн ноёд чуулган нийлж, Манжийн хаан Абахай сэцэнтэй Монголын хаанд өргөмжилсөн байна. Абахай сэцэн Хожуу Алтан улсын нэрийг [[Чин улс|Чин]] хэмээн өөрчилж, Тэнгэрийн сэцний хэмээх оны цолоо Дээд эрдэмтийн хэмээн халжээ. 1643 онд Дээд эрдэмт хаан нас баржээ. Зарим эх сурвалжид түүнийг хордуулсан гэдэг ажээ. Тэрээр албан ёсны гурван хатантай байсан бөгөөд тэдгээр нь бүгд Монгол хүмүүс байжээ. == Гэр бүл == ===Эцэг эх=== Эцэг:[[Нурхач|Нурхач баатар]] Эх:Шиао Ци Гао хатан ===Хатад, татвар=== # '''[[Боржигин Жэржэр]]''' (1600-1649),Хорчины Мангус тайжын охин. 1614 онд хааны ордонд орж, 1636 онд их хатан болсон. 1643 онд бэлбэсэн хатан болсон. Хожим нь Шиаодуаньвэнь хатан гэж нэхэн өргөмжлсөн. Дээд эрдэмт хааны 2,3,8 дугаар охидыг нь төрүүлсэн. # '''Боржигин Бумбутай''' (1613–1688), Хорчины Зайсан тайжын охин. Боржигин Жэржэрийн үеэл. 1625 онд Дээд эрдэмт хаантай ураг барилдаж, 1636 онд Юнфу ордны Жуан татвард өргөмжлүүлсэн. 1643 онд түүний хүү [[Эеэр засагч|Фулин]], хаан сууснаар бэлбэсэн их хатан болжээ. 4,5,7-р охидыг нь төрүүлж өгсөн. # Боржигин Харжүл (?-1641), Зайсан тайжын охин. Бумбутай хатны эгч. 1634 онд гэрлэж, 1636 онд Гуаньсуй ордны Чэнь татвард өргөмжлөгдсөн. Дээд эрдэмт хааны хайрт хатны нэг байсан. 1637 онд нэг хүү төрөөл, удалгүй эндсэн. # '''Боржигин Намужун''',(?-1674), Хорчин аймгийн хүн. өмнө нь Лигдэн хутагт хааны их хатан байсан. 1634 онд Лигдэн хааны нас барж, манж цэрэгт олзлогдсны дараа Манжийн хаан өөрийн хатан болгосон. Монголын түүхэн сурвалж бичигт Нагнан тайху гэдэг. 1636 онд Линьжи ордны эрхэм татвар болжээ. Тэрээр түүнд Бөмбөгөр хэмээх хүү, 11-р охиныг нь төрүүлсэн. Өмнөх хүү Абунайг нь манжийн хаан өргөмөл хүүгээ болгож, Абутай гэж нэрлэсэн. # '''Боржигин Бадамжав''' (?-1667), Лигдэн хааны бага хатан байсан. Манжид олзлогдоод хааны татвар болжээ. 1636 онд Яньчин ордны татвар хатнаар өргөмжлөгдсөн. Хүүхэд төрүүлээгүй. # '''Ниохуру овогт Нэгдүгээр татвар''' Манжийн хааны анхны хатан. Иду ноёны охин. Лобохойг төрүүлсэн. # '''Уланара овогт хоёрдугаар татвар''', Хүүгэ, Лүгэ, нэг охин төрүүлсэн. # '''Иэхэнара овогт татвар''' # '''Боржигин овогт татвар''' # '''Нара овогт татвар''' # '''Хилэй овогт татвар''' # '''Янжа овогт татвар''' # '''Иргэн Гиоро овогт татвар''' # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', Түсэ агийг төрүүлсэн. # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', 12-р гэгэг төрүүлсэн. # ===Хөвгүүд=== # Хүүгэ 豪格 (1609–1648), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лүгэ 洛格 (1611–1621), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лобохой 洛博會 (1611–1617), Ниохуру овогт хатнаас мэндэлсэн. # Ибусу 葉布舒 (1627–1690), Янжа овогт татвар эмээс төрсөн. # Шосэ 碩塞 (1628–1655), Иэхэнара овогт татвар эмээс төрсөн. # Гүсэ 高塞 (1637–1670), Нара овогт татвар эмээс төрсөн. # Цаншу 常舒 (1637–1699), Иргэн гиоро овгийн татвар эмээс төрсөн. # Нэр нь тодорхойгүй 8-р агь (1637–1638), Гуаньсуй ордны Чэнь татвар Боржигин Харжол хатнаас төрсөн. # [[Эеэр засагч|Фулин]] 福臨 (1638–1661), Боржигин Бумбутай хатнаас төрсөн. # Түүсэ 韜塞 (1639–1695), Нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн. # Бөмбөгөр 博穆博果爾 (1642–1656), Линьжи ордны эрхэм татвар, Боржигин Намужун хатнаас төрсөн. ===Охид=== # '''Аухан гүрүн гүнж''' (敖漢)(1621–1654); 1633 онд Монголын Банди тайжтай гэрлэсэн.[44] # '''Вэньжуан гүрүн гүнж'''(靖端長公主), жинхэнэ нэр нь Маката (馬喀塔) (1625–1663); 1635 онд Чахарын [[Эжэй хаан|Эжэй хантай]] гэрлэсэн. 1661 онд Эжэй ханы дүү '''Абунайтай''' гэрлэсэн. # '''Жиндуань гүрүн гүнж''' (靖端長公主) (1628–1686); 1639 онд Хорчины Житатай тайжтай гэрлэсэн. # '''Юнму гүрүн гүнж''' (雍穆長公主), жинхэнэ нэр Яту (雅圖) (1629–1678); 1641 онд үеэл Биртахартай гэрлэсэн. # '''Шухуй гүрүн гүнж''' (淑慧長公主), жинхэнэ нэр Ату (阿圖) (1632–1700) # Гүрүн гүнж (1633–1649), Хорчины Цэвээн тайжтай гэрлэсэн. # '''Шүжэ гүрүн гүнж''' (淑哲長公主) (1633–1648) # '''Юн ань гүрүн гүнж''' (永安長公主) (1634–1692) # 9-р гэг (1635–1652). # 10-р гэг (1635–1661). # '''Дуаньшүнь гүрүн гүнж'''(端順長公主) (1636–1650). # 12-р гэг (1637–1678). # 13-р гэг (1638–1657). # '''Кэчүнь гүрүн гүнж''' (和碩恪純長公主) (1642–1704/5)Чахарын Хилэй 奇壘 овгийн татвар эмээс төрсөн. У Сан Гүйн хүү У Иншиунтай 1653 онд гэрлэсэн. 1673 онд У Ин Шиун алуулсан. == Лавлах холбоос == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1626—1643 он |өмнө=[[Нурхач]] |дараа=[[Эеэр засагч]] }} {{end}} [[Ангилал:1592 онд төрсөн]] [[Ангилал:1643 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] 2ot5l8xj47thjbgad0s2t9jhelhcd7y 706680 706679 2022-07-30T04:04:07Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Нэр */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Хуньтайж |title = Хожуу Алтан улсын хаан (1626-1636) <br> [[Чин улс]]ын [[хаан]] (1636-1643) |image = [[Файл:清 佚名 《清太宗崇德皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = | succession = Хожуу Алтан улсын хаан | reign = 1626.10.20 – 1643.09.21 <br> (17 жил, 2-р хаан) | predecessor = [[Нурхач]] | successor = [[Эеэр засагч]] |date of birth = {{birth date|1592|11|28}} |place of birth = |date of death = {{death date and age1|1643|9|21|1592|11|28}} |place of death = |place of burial= |father = Нурхач |mother = Шяоцигао |queen = |issue = |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = '''Хожуу Алтан улс''' <br>(1626-1636) <br>[[манж хэл|манж]]: Абка-и суре <br>[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сэцэн <br>[[хятад хэл|хятад]]: Тяньцун <br> '''Чин улс''' <br>(1636-1643) <br>[[манж хэл|манж]]: Вэсихун эрдэмунгэ <br>[[монгол хэл|монгол]]: Дээд эрдэмт <br>[[хятад хэл|хятад]]: Чундө }} '''Хуньтайж''' [сэцэн] (1592-1643; 51 насласан) — 1626-1643 онд төр барьсан [[Чин улс]]ын хоёрдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. == Нэр == Хааны төрсөн нэр тодорхойгүй. '''''Хун тайж''''' (Hong Taiji, {{IPA-all|hɔŋˈtaiːji|}}) гэсэн нэрс бий.<ref>[https://en.dpm.org.cn/EXPLORE/ming-qing/2015-02-06/19.html The Reign of the Tiancong-Chongde Emperor (Hong Taiji) (approx. 1627-1643)] The Palace Museum.</ref> Хун тайж гэдэг ба түүхийн судар бичгүүдэд голдуу ''Богд хаан'' буюу ''Абахай сэцэн'' хэмээх нэрээр дурдагддаг, [[Орос хэл|Орос]]оор ''Амбагай'' гэж галигласан нэр.<ref>[https://www.jstor.org/stable/41928201 The Problem "Abahai" Hong Taiji: A Definitive Answer to an Old Question?] JSTOR</ref> Хоёр өөр оны цолтой. Тухайлбал 1626-1636 оны Хожуу Алтан улсын '''''Тэнгэрийн сэцэн''''', манжаар ''Абка-и суре'', хятадаар ''Тяньцун'', 1636-1643 оны Чин улсын '''''Дээд эрдэмт''''', манжаар ''Вэсихун эрдэмунгэ'', хятадаар ''Чундө'', хааны цолыг ''Чин Тайзун'' гэдэг. == Бага нас == [[Файл:Жуубичиг.png|300px|thumb|left|Дээд Эрдэмт хаанаас Мин улсын цэргийн албанд байсан олон монгол ноёдод өгсөн бичиг (1640)]] [[Файл:1636 invasion of Korea.png|thumb|right|1636 онд [[Манж-Солонгосын хоёрдугаар дайн]]]] Манж нар улсаа байгуулсны дараа [[Мин улс]]ыг эзлэх бодлого явуулж бай Гэвч энэ бодлогод нь [[Монгол]]чууд тээг болох болжээ. Монголын Их хаан [[Лигдэн хаан]] нийт Монголчуудыг нэгтгэх төрийн бодлого явуулж байсан ба түүний эсрэг өмнөд Монголын ноёд тэмцэлдэж байв. Өмнөд Монголын ноёд Лигдэнг эсэргүүцэхийн төлөө Нурхачийн үеэс Манжтай холбоотон болох бодлого барьж байлаа. Харин Нурхачи Лигдэнг дарж, өмнөд Монголын ноёдыг өөртөө дагаар оруулах бодлого барьж байсан юм. Абахай сэцэн хаан Нурхачийн бодлогыг үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ Монголын талаарх түүний бодлогыг улам боловсронгуй болгожээ. Жишээ нь: Нурхачи хааны үед Манжтай холбоотон болсон Монгол ноёдын ихэнхи хэсэг нь холбоотны тангарагаасаа няцаж, урвах явдал их гардаг байжээ. Харин Абахай сэцэн хаан Монгол ноёдыг тавьсан тангарагтаа үнэнч байхыг шаардаж, тангарагаа зөрчвөл шийтгэж байхаар болсон ажээ. Үүний үр дүнд Манж, Монголын цэрэг Лигдэн болон Мин улсын эсрэг довтлох явдал тогтмол болов. Хожуу Алтан улсын Нурхачи хааны үед Лигдэн Мин улстай холбоотны гэрээ байгуулж, Мин улсын хилийг Манжийн довтолгооноос хамгаалах болсон ба үүнийхээ төлөөсөнд Мин улсаас жил бүр 13000 лан мөнгө авдаг байсан ажээ. Абахай сэцний үед Манж нарын Мин улс руу хийх довтолгоон ширүүссэн тул Мин улс Лигдэнд жил бүр 81000 лан мөнгө өгдөг боллоо. 1630-аад онд Абахай сэцэн хаан өмнөд Монголын зарим ноёдтой хамтран Лигдэнгийн эсрэг тэмцсэн бөгөөд улмаар 1632 онд Лигдэнг довтлоход Лигдэн Хөх нуур руу ухарчээ. Манжийн цэрэг Лигдэнг нэхэж, Түмэдийн нутагт байсан Байшин (одоогийн [[Хөх хот]]) хотыг шатаасан байна. Лигдэн хаан Хөх нуур руу ухарч яваад 1634 онд нас баржээ. Түүний эхнэр, хүүхэд, харъяат албатыг Манж нар хураан авч, захиргаандаа оруулав. Түүний дараа 1636 онд өмнөд Монголын 16 аймгийн ноёд чуулган нийлж, Манжийн хаан Абахай сэцэнтэй Монголын хаанд өргөмжилсөн байна. Абахай сэцэн Хожуу Алтан улсын нэрийг [[Чин улс|Чин]] хэмээн өөрчилж, Тэнгэрийн сэцний хэмээх оны цолоо Дээд эрдэмтийн хэмээн халжээ. 1643 онд Дээд эрдэмт хаан нас баржээ. Зарим эх сурвалжид түүнийг хордуулсан гэдэг ажээ. Тэрээр албан ёсны гурван хатантай байсан бөгөөд тэдгээр нь бүгд Монгол хүмүүс байжээ. == Гэр бүл == ===Эцэг эх=== Эцэг:[[Нурхач|Нурхач баатар]] Эх:Шиао Ци Гао хатан ===Хатад, татвар=== # '''[[Боржигин Жэржэр]]''' (1600-1649),Хорчины Мангус тайжын охин. 1614 онд хааны ордонд орж, 1636 онд их хатан болсон. 1643 онд бэлбэсэн хатан болсон. Хожим нь Шиаодуаньвэнь хатан гэж нэхэн өргөмжлсөн. Дээд эрдэмт хааны 2,3,8 дугаар охидыг нь төрүүлсэн. # '''Боржигин Бумбутай''' (1613–1688), Хорчины Зайсан тайжын охин. Боржигин Жэржэрийн үеэл. 1625 онд Дээд эрдэмт хаантай ураг барилдаж, 1636 онд Юнфу ордны Жуан татвард өргөмжлүүлсэн. 1643 онд түүний хүү [[Эеэр засагч|Фулин]], хаан сууснаар бэлбэсэн их хатан болжээ. 4,5,7-р охидыг нь төрүүлж өгсөн. # Боржигин Харжүл (?-1641), Зайсан тайжын охин. Бумбутай хатны эгч. 1634 онд гэрлэж, 1636 онд Гуаньсуй ордны Чэнь татвард өргөмжлөгдсөн. Дээд эрдэмт хааны хайрт хатны нэг байсан. 1637 онд нэг хүү төрөөл, удалгүй эндсэн. # '''Боржигин Намужун''',(?-1674), Хорчин аймгийн хүн. өмнө нь Лигдэн хутагт хааны их хатан байсан. 1634 онд Лигдэн хааны нас барж, манж цэрэгт олзлогдсны дараа Манжийн хаан өөрийн хатан болгосон. Монголын түүхэн сурвалж бичигт Нагнан тайху гэдэг. 1636 онд Линьжи ордны эрхэм татвар болжээ. Тэрээр түүнд Бөмбөгөр хэмээх хүү, 11-р охиныг нь төрүүлсэн. Өмнөх хүү Абунайг нь манжийн хаан өргөмөл хүүгээ болгож, Абутай гэж нэрлэсэн. # '''Боржигин Бадамжав''' (?-1667), Лигдэн хааны бага хатан байсан. Манжид олзлогдоод хааны татвар болжээ. 1636 онд Яньчин ордны татвар хатнаар өргөмжлөгдсөн. Хүүхэд төрүүлээгүй. # '''Ниохуру овогт Нэгдүгээр татвар''' Манжийн хааны анхны хатан. Иду ноёны охин. Лобохойг төрүүлсэн. # '''Уланара овогт хоёрдугаар татвар''', Хүүгэ, Лүгэ, нэг охин төрүүлсэн. # '''Иэхэнара овогт татвар''' # '''Боржигин овогт татвар''' # '''Нара овогт татвар''' # '''Хилэй овогт татвар''' # '''Янжа овогт татвар''' # '''Иргэн Гиоро овогт татвар''' # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', Түсэ агийг төрүүлсэн. # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', 12-р гэгэг төрүүлсэн. # ===Хөвгүүд=== # Хүүгэ 豪格 (1609–1648), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лүгэ 洛格 (1611–1621), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лобохой 洛博會 (1611–1617), Ниохуру овогт хатнаас мэндэлсэн. # Ибусу 葉布舒 (1627–1690), Янжа овогт татвар эмээс төрсөн. # Шосэ 碩塞 (1628–1655), Иэхэнара овогт татвар эмээс төрсөн. # Гүсэ 高塞 (1637–1670), Нара овогт татвар эмээс төрсөн. # Цаншу 常舒 (1637–1699), Иргэн гиоро овгийн татвар эмээс төрсөн. # Нэр нь тодорхойгүй 8-р агь (1637–1638), Гуаньсуй ордны Чэнь татвар Боржигин Харжол хатнаас төрсөн. # [[Эеэр засагч|Фулин]] 福臨 (1638–1661), Боржигин Бумбутай хатнаас төрсөн. # Түүсэ 韜塞 (1639–1695), Нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн. # Бөмбөгөр 博穆博果爾 (1642–1656), Линьжи ордны эрхэм татвар, Боржигин Намужун хатнаас төрсөн. ===Охид=== # '''Аухан гүрүн гүнж''' (敖漢)(1621–1654); 1633 онд Монголын Банди тайжтай гэрлэсэн.[44] # '''Вэньжуан гүрүн гүнж'''(靖端長公主), жинхэнэ нэр нь Маката (馬喀塔) (1625–1663); 1635 онд Чахарын [[Эжэй хаан|Эжэй хантай]] гэрлэсэн. 1661 онд Эжэй ханы дүү '''Абунайтай''' гэрлэсэн. # '''Жиндуань гүрүн гүнж''' (靖端長公主) (1628–1686); 1639 онд Хорчины Житатай тайжтай гэрлэсэн. # '''Юнму гүрүн гүнж''' (雍穆長公主), жинхэнэ нэр Яту (雅圖) (1629–1678); 1641 онд үеэл Биртахартай гэрлэсэн. # '''Шухуй гүрүн гүнж''' (淑慧長公主), жинхэнэ нэр Ату (阿圖) (1632–1700) # Гүрүн гүнж (1633–1649), Хорчины Цэвээн тайжтай гэрлэсэн. # '''Шүжэ гүрүн гүнж''' (淑哲長公主) (1633–1648) # '''Юн ань гүрүн гүнж''' (永安長公主) (1634–1692) # 9-р гэг (1635–1652). # 10-р гэг (1635–1661). # '''Дуаньшүнь гүрүн гүнж'''(端順長公主) (1636–1650). # 12-р гэг (1637–1678). # 13-р гэг (1638–1657). # '''Кэчүнь гүрүн гүнж''' (和碩恪純長公主) (1642–1704/5)Чахарын Хилэй 奇壘 овгийн татвар эмээс төрсөн. У Сан Гүйн хүү У Иншиунтай 1653 онд гэрлэсэн. 1673 онд У Ин Шиун алуулсан. == Лавлах холбоос == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1626—1643 он |өмнө=[[Нурхач]] |дараа=[[Эеэр засагч]] }} {{end}} [[Ангилал:1592 онд төрсөн]] [[Ангилал:1643 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] sgbys048ibvmqd92619pspgojeqwizf Боди Алаг хаан 0 20524 706728 702515 2022-07-30T11:27:14Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Боди Алаг хаан |title =Монголын хаан |image = |caption = |reign =1519–1547 |coronation =1519 |othertitles = |full name =Боди Алаг |successor =[[Дарайсүн Гүдэн]] |queen = |consort = |issue = |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Умард Юань]] |father =[[Төрболд]] |mother = |date of birth =1504 |place of birth = |date of death =1547 |place of death = Жодулун өндөр<ref>Лувсанданзан. Алтан товч. УБ., 2006. т.270</ref> |date of burial = |place of burial = |}} '''Боди Алаг хаан''' 1504 оны хөхөгчин үхэр жил төрж, 1547 оны улаагчин хонин жил таалал төгсчээ. 1519 оны цагаан луу жил хаан ор суусан. Хаан 42 насалжээ. Тэрээр [[Батмөнх Даян хаан]]ы хүү [[Төрболд]]ын ууган хүү юм. Даян хаан түүнийг хаан ширээ залгамжлагчаар тодруулсан. Даян хааныг нас барсны дараа Боди Алаг хаан Монголыг удирдахад туршлага бага, мөн дэндүү залуу байсан учраас Барсболд өөрийгөө хаан гэж зарлав. Гэсэн хэдий ч Боди Алаг өөрийн хааны хэргэм зэргийг Барсболдод тийм ч амар өгөхийг хүссэнгүй. Тухайн үеийн монголчууд дайн тулаанаас үнэхээр залхаж, энх тайвныг хүсэмжлэх болсон. Тиймээс туршлагатай сайн хаан хэрэгтэй байв. Хэдий тийм боловч Даян хааны дөрөв дэхь хөвгүүн Боди Алаг хаанд дагаар орсноор Боди Алаг хаан Барсболд жононгоос илүү хүчтэй болж, Барсболд жонон цус урсгахаас татгалзан буулт хийснээр гурван жил үргэлжилсэн хаан ширээний төлөөх тэмцэл төгсөж, Боди Алаг Монголын хаан ширээнд суув. == Улс төрийн үйл ажиллагаа == 1520-1544 он хүртэл [[Урианхайн түмний бослого|Урианхайн түмний бослогыг]] дарахаар цэргийн хүчийг удаа дараа хөдөлгөж, тэмцэл явуулсны үр дүнд Баруун түмний дэмжлэгтэйгээр ялалт байгуулсан. Ингэснээр урианхай нарыг түмэн бүрт жишэж хувааснаар хааны мэдэлд хоёр түмэн байх болж, аажимдаа хүч сулрах болсон. 1547 он буюу "хонин жилийн долоон сарын аравнаа Жодулун өндөрт тэнгэр болов."<ref>Лувсанданзан. Алтан товч. УБ., 2006. т.270</ref> == Гэр бүл == === Хөвүүд === # [[Дарайсүн Гүдэн|Дарайсүн]] # '''Хөхэчүдэй тайж''' # '''Онгон дурал''' # '''Умт тайж''' # '''Гүнт тайж''' {{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Барсболд хаан]] | албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] | дараа = [[Дарайсүн Гүдэн]] | он = [[1519]]-[[1547]] }} {{end}} ==Эшлэл== [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:Умард Юанийн ноёрхогч]] [[Ангилал:1504 онд төрсөн]] [[Ангилал:1547 онд өнгөрсөн]] mwa1mkiz19tkf629rl8vt9knqduoslm Загвар:Айнтрахт Франкфурт багийн бүрэлдэхүүн 10 20714 706640 687985 2022-07-29T21:03:56Z -Lemmy- 32860 wikitext text/x-wiki {{Багийн одоогийн бүрэлдэхүүн (хөлбөмбөг) | нэр = Айнтрахт Франкфурт багийн бүрэлдэхүүн | дэвсгэр өнгө = black | бичвэрийн өнгө = red | хүрээний өнгө = red | баг_холбоо = Айнтрахт Франкфурт | баг = Айнтрахт Франкфурт }} {{БОБ-тоглогч1| 1|[[Кевин Трапп|Трапп]]<small>&nbsp;[[хаалгач (хөлбөмбөг)|(х)]]</small>}} {{БОБ-тоглогч1| 2|[[Эван Н`Дика|Н`Дика]]}} {{БОБ-тоглогч1| 4|[[Жером Онгене|Онгене]]}} {{БОБ-тоглогч1| 5|[[Хрвое Смолчич|Смолчич]]}} {{БОБ-тоглогч1| 6|[[Кристиан Якич|Якич]]}} {{БОБ-тоглогч1| 7|[[Айдин Хрүстич|Хрүстич]]}} {{БОБ-тоглогч1| 8|[[Жибриль Соу|Соу]]}} {{БОБ-тоглогч1| 9|[[Рэндэл Коло Муани|Коло Муани]]}} {{БОБ-тоглогч1|10|[[Филип Костич|Костич]]}} {{БОБ-тоглогч1|11|[[Фарид Алиду|Алиду]]}} {{БОБ-тоглогч1|13|[[Мартин Хинтереггер|Хинтереггер]]}} {{БОБ-тоглогч1|15|[[Даичи Камада|Камада]]}} {{БОБ-тоглогч1|17|[[Себастьян Роде|Роде]]</small>&nbsp;[[ахлагч (хөлбөмбөг)|(а)]]</small>}} {{БОБ-тоглогч1|18|[[Алмами Туре|Туре]]}} {{БОБ-тоглогч1|19|[[Рафаэл Сантос Боррэ|Боррэ]]}} {{БОБ-тоглогч1|20|[[Макото Хасэбэ|Хасэбэ]]}} {{БОБ-тоглогч1|21|[[Лукас Аларио|Аларио]]}} {{БОБ-тоглогч1|22|[[Тимоти Чендлер|Чендлер]]}} {{БОБ-тоглогч1|23|[[Йенс Петтер Хауге|Хауге]]}} {{БОБ-тоглогч1|24|[[Аурелио Бута|Бута]]}} {{БОБ-тоглогч1|25|[[Кристофер Ленц|Ленц]]}} {{БОБ-тоглогч1|27|[[Марио Гёце|Гёце]]}} {{БОБ-тоглогч1|28|[[Марцель Вениг|Вениг]]}} {{БОБ-тоглогч1|29|[[Еспер Линдстрём|Линдстрём]]}} {{БОБ-тоглогч1|30|[[Али Акман|Акман]]}} {{БОБ-тоглогч1|31|[[Йенс Граль|Граль]]<small>&nbsp;[[хаалгач (хөлбөмбөг)|(х)]]</small>}} {{БОБ-тоглогч1|35|[[Тута]]}} {{БОБ-тоглогч1|36|[[Ансгар Кнауфф|Кнауфф]]}} {{БОБ-тоглогч1|39|[[Гонсало Пасьенсиа|Пасьенсиа]]}} {{БОБ-тоглогч1|40|[[Диант Рамай|Рамай]]<small>&nbsp;[[хаалгач (хөлбөмбөг)|(х)]]</small>}} {{БОБ-тоглогч1|42|[[Мехди Лун|Лун]]}} {{БОБ-тоглогч1|49|[[Ян Шрёдер|Шрёдер]]}} {{БОБ-тоглогч1| |[[Начо Ферри|Ферри]]}} <!-- {{БОБ-тоглогч1||[[Рагнар Ахе|Ахе]]}} {{БОБ-тоглогч1||[[Антонио Фоти|Фоти]]}} {{БОБ-тоглогч1| |[[Игорь Матанович|Матанович]]}} On loan until July 2023 --> {{БОБ-дасгалжуулагч|[[Оливер Гласнер|Гласнер]]}}<noinclude> [[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Германы хөлбөмбөгийн багуудын бүрэлдэхүүн|Айнтрахт Франкфурт]] [[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Майны Франкфурт|Айнтрахт Франкфурт]] </noinclude> oehbu4zriniy3fiecviq795alo2gsf3 Лигдэн хаан 0 20999 706699 706230 2022-07-30T05:45:38Z 103.253.26.190 wikitext text/x-wiki {{Хаан |title=Их Монгол улсын хаан |image=[[зураг:Ligden hutagt khaan.jpg|250px]] |caption= |reign=1603-1634 |coronation=1603 |given name=Лигдэн | othertitles = Хутагт хаан |predecessor=[[Буян сэцэн хаан]] |successor=[[Эжэй хаан]] | heir = | queen = [[Сутай тайху]] | consort = | spouse 1 = [[Наннан тайху]] | spouse 2 = Дутумэн хатан | spouse 3 = Эржэй хатан | spouse 4 = Бүчи хатан | spouse 5 = Хүртүмэн хатан | spouse 6 = | royal house = [[Боржигон]] | royal anthem = Дөчин түмэн Монгол улсын эзэн Лигдэн Чингис хаан | father= Мангус тайж | mother= | date of birth=1588 | date of death=1634 |}} '''Лигдэн Хутагт Хаан''' ([[1588 он|1588]]–[[1634 он|1634]]) нь [[1604 он|1604]]-[[1634 он|1634]] оны хооронд [[Чингис хаан|Эзэн Чингис хааны]] удмын сүүлчийн их хаан юм. [[Хиад Боржигин]] овогтон. == Нэр, цол == Лигдэн хутагт хааны нэрийг түүх бичлэгт '''Лигдэн, Линдан''' гэж хоёр өөр байдлаар бичсэн байдаг. Лигдэн хааны нэрийг [[төвөд хэл]]ээр '''Лиг-дан''' гэж бичсэн нь, [[Монгол хэл|монгол хэлээр]] '''сайтар төгөлдөр''' гэсэн утгатай. Мин улсын түүхэн судар шастирт '''Линь дан''' (林丹, lin dan) хэмээх ойролцоо дуудлагат ханзаар бичдэг. Лигдэн нь Хаан сууринд заларч байхдаа '''''Линдан Хутагт Суут Чингис Таймин Сэцэн Зүгүүдийг Тийн Бөгөөд Ялгуугч Бала Чакраварти Дай Тайсун Тэнгэрийн Тэнгэр Дэлхий Дахины Хурмаст Алтан Хүрдэнийг Орчуулагч Номын Хаан'''''<ref>Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар Тууж Оршивой. УБ., 2006, т.72. ISBN 99929-9-196-8</ref> гэсэн асар урт цол гуншин хэрэглэж байсныг [[Их Шар Тууж]]ид тэмдэглэн үлдээжээ. Дээрх урт цолыг товчлохдоо '''Дөчин түмэн Монгол улсын эзэн Баатар Чингис хаан''' гэж зарлан тунхаглаж байсан нь [[Хожуу Алтан улс|хожуу Алтан улсын]] [[Нурхач|Нурхач хаанд]] явуулсан захидалд баримт болон үлджээ. Мөн [[Лувсанданзан|Лувсанданзаны]] бичсэн [[Алтан товч]]ид Лигдэн хааны нэрийдсэн цолыг "...'''Суут Чингис Таймин Сэцэн, зүгүүдийн тийн бөгөөд ялгуугч, Тайсун тэнгэрийн тэнгэр, дэлхий дахины хурмаст, Алтан хүрдийг орчуулагч номун хаан'''хэмээх болж, сайн зарлиг номуудыг монголчлон орчуулж маш ихэд дэлгэруулсэн ажгуу..."<ref>"Эртний Хаадын Үндэслэсэн Төр Ёсны Зохиолыг Товчлон Хураасан Алтан Товч Хэмээх Оршвой". Монгол бичгээс хөрвүүлж, оршил, зүүлт тайлбар хийсэн Ш.Чоймаа. УБ., 2006. т.274 ISBN 99929-9-189-5 </ref> гэж тэмдэглэжээ. == Улс төрийн үйл ажиллагаа == === Эхэн үе === Түүний үед Монголын нүүдэлчид нэгэн хаанд захирагддаггүй, олон жижиг ноёдын мэдэлд хуваагдаж, бутарч байсан ба Лигдэн хааны захиргаанд зөвхөн [[Цахар]] түмний найман хошуу л оршиж байжээ. Хэдий тийм боловч тэрээр бүх Монголыг эрхэндээ оруулах төрийн бодлого явуулж байсан юм. Гэвч энэ үед [[Манж]]ийн овог аймгууд нэгдэн нийлж, Умард Алтан улсыг байгуулж [[Умард Алтан улс]]ын хаан [[Нурхачи]] говийн өмнөх Монголчуудыг захиргаандаа оруулж эхэлсэн түүхтэй. 1625, 1626 онд өвөр Халхын Баяагуд аймгийн ноён Энхэ Дара таван отгийн Халхын элчийг томилон Нурхачи баатрын ордонд бараалхаж “Хүндэлэлтү хаан” хэмээн өргөмжилж байв. 1628 онд Нурхачи баатрын ахмад хөвгүүн Чойлон 5000 цэрэг дайчлан “Ула, Ехэ аймгийг өмгөөлөв” хэмээн довтлохоор зэхэж байсанд олон монгол аймгууд Хорчинд элч зарж цэргийн тусламж гуйсан байна. Хорчин аймаг Лигдэн хааны зарлиггүйгээр дураар цэрэг хөдөлгөж үл болох тул тусалж чадахгүй гээд элчийг буцаасан байна. Төд удалгүй Лигдэн хааны зарлигаар Хорчины Онгудай баатар, хөвгүүн Уба тайж нар цэрэг дайчлан манж-зөрчидийн цэргийг цохиж ухраажээ. Зөрчидийн нэгэн салбар монгол угсааны Ехэ аймаг Нурхачи баатрын довтолгоонд өртөж, арга буюу Лигдэн хаанаас тусламж хүссэнд Онгудай баатар, Уба тайж нар Нурхачи баатрын цэргийг дайлж, хиа Буянтыг алсан байна. Зөрчидийн Нурхачи баатар монгол аймгуудтай байлдаж амжилт олохгүйгээ мэдмэгц зөөлөн арга “ураг барилдах” замд шилжсэн юм. Нурхачи баатар Ляодунгийн газарт өөрийн байрыг бэхжүүлэхийн тулд нангиадын Мин улсыг дайлахад хүчээ төвлөрүүлж, Лигдэн хаан болон монгол аймгуудтай илт дайсагнахаа больж ар талын аюулгүй байдлаа хангахад анхаарч эхэлжээ. Монголчуудын өдөөн хатгалга, халдлага, довтолгоонд Нурхачи баатар хүлцэнгүй хандаж, “ураг болъё” гэх зэргээр хил залгаа орших Хорчин, Өвөр халхын таван отгийн ноёд, тайж нартай найртай харилцаж ойртсоор байлаа. === Дунд үе === [[Нурхач|Нурхачи баатар]] (1575-1626) [[Манж үндэстэн|манж аймгуудыг]] 1616 онд нэгтгээд Монголын Лигдэн хаанд захидал илгээж, нийтийн дайсан Мин улсын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосон байна. 1619 онд Зөрчидийн Нурхачи баатар хаан Мин улсын хязгаарт хийх довтолгооноо өргөтгөж Тиелин давааг эзлэн авахаар хөдөлж ирсэнд Мин улс хүчин мөхөсдөж Монголын Лигдэн хаанаас тусламж хүсэв. Лигдэн хаан зарлигаар Өвөр Халхын Хонгирадын Зайсай ноён, Жарудын Бага дархан, Сабун, Хорчины [[Мянган тайж]] ба түүний хөвгүүн Сангаржай тайжи нар нэгэн түм илүү морьт цэрэг дайчлан Тиелин давааг довтолж эзэлсэн боловч Нурхачи баатар хаанд ялагдаж, Зайсай ноён зэрэг олон ноёд олзлогдсон байна. Нурхачи баатар хаан [[Чусонь|Солонгосыг]] дайлсныхаа дараа [[Мин улс|Нангиад орныг]] байлдан дагуулах аян дайндаа өөрийн баруун жигүүрт байгаа монгол аймаг, ханлигуудыг өөртөө татах, нөлөөндөө оруулахыг чармайж, тэр дундаа Лигдэн хааныг өөрийн гол холбоотноо болгохыг санаархаж эхлэв. Манж-Зөрчидийн Умард Алтан улс, Монгол улс хоёрын хооронд болсон анхны тулалдаанд Нурхачи баатар хааны ялалтаар өндөрлөсөн нь манж-зөрчидийн хувьд монгол аймгуудыг өөртөө татах боломжийг нэмэгдүүлэв. [[Тиелингийн тулалдаан|Тиелингийн тулалдаанаас]] хойш Зөрчидийн Нурхачи баатар хаан [[Мин улс|Мин улсыг]] дайлъя гэвэл эхлээд Монголын Лигдэн хааны хүчийг сулруулах, ар талаа бэхжүүлэх ёстой болсон байна. Лигдэн хааны мэдэлд буй Цахар аймаг хүчирхэг тул Өвөр Халх, Хорчин, Харчин, Найман, Аохан, Баарин олон монгол аймгуудыг ургийн холбоондоо дулдуйдан “айлган сүрдүүлэх” ба “аргадан татах” замаар Нурхачи баатар хүчирхэг Лигдэн хааны хүчийг сулруулж эхэлжээ. Лигдэн хаан урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин Хятадтай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Түүний хойно, 1619 оны 11-р сарын эцсээр Лигдэн хааны элч Хангал Байху манж-зөрчидийн хааны ордонд очиж Нурхачи баатарт илгээсэн Лигдэн хааны бичгийг өргөсөн байна. Лигдэн хааны бичиг: {{Эшлэл|Би бол баатар агуу суут эзэн Чингис хааны удам Лигдэн бөгөөд Дөчин дөрвөн түмэн Монголын эзэн билээ. Нурхачи чи болбаас усны гурван түмэн Зөрчидийн эзэн билээ. Хэрбээ, чи миний өмнөөс довтлох гэж байгаа бол сайтар бодтугай. Чи нангиад оронд гай гамшиг их тарибай. Мин хийгээд бидний хоёр улс дайсан улсууд бүлгээ. Бид чамайг үхэр жилээс эхлэн Мин улсыг нэг бус удаа дайлсныг мэднэ. Энэ жилийн зун би өөрөө Мин улсын Гуаннины эсрэг цэрэглэж хотыг эзлэн авч тэнд хураасан албыг хураамжлан авсан болой. Хэрбээ чиний цэрэг Гуанниныг дайлах хэмээвэл би номхтгон дарна. Монгол улс эртнээс Мин улстай өшөөтэй болохоос Зөрчид нартай өшөө атаа үгүй. Бид тасарсан элчин харилцаагаа сэргээх буй за...}} Лигдэн хаан цааш нь Зайсай тэргүүтэй Хорчин, Өвөр халхын ноёдыг ямар ч болзолгүйгээр суллах, түүний эзлэн буй Гуаннан хотод цэрэглэхээ татгалзахыг шаардсан байна. [[Нурхач|Нурхачи баатар хаан]] энэхүү захидалд эгдүүцэж, монгол элчийг барьж хориод, 1620 онд хариу элч илгээв: {{Эшлэл|Та юуны учир өөрийгөөн манай улсаас дээш дөчин түмэн улс хэмээн өргөмжилнөм бэ. Мин улс Дадуг (Их нийслэл) авах үед танай дөчин түмэн монголчууд бүрнээ бут ниргүүлж, дөнгөж зургаан түмэн хүн амь золин гарсныг бид сонссон билээ. Тэд зургаан түмэн ч танд бүгд бүрэн захирагдаагүй болой... “Лигдэн дөчин түмэн Монголын эзэн хэмээн бардамнав ч, түүний мэдэл өчүүхэн, Цахарын эзэн төдийгөөс үл хэтрэх биш үү. Минчүүд биднээс айхын учир та бүгдийг бэлэг мөнгөөр өөртөө татаж байна. Та болон бид хэл яриа өмнөө боловч эмгэнэлийн хувцас өмсөх ёс журам бидэнд нэгэн адил болой. Минчүүд бидний заналт дайсан болой. Эзэн хаан Тэнгэр, Газрын өршөөл хүртэж, тэдний эсрэг дайтаж, хотыг нь нурааж, хүн ардыг нь устгав. Тэнгэр, Газарт ивээгдсэн эзэн хаантай хамтаар гүнзгий заналт дайсан минчүүдийг дайлах хэтийн санаа өвөрлөе гэхсэн. Тийм үг хэл илүү чухаг бус гэж үү}} гээд [[Цахар]] нь Мингийн дайнд ялагдаж байсныг дурьдаад, Мин улсын эсрэг Зөрчид, Монгол нар холбоотон болж тэмцэхийг санал болгоод хоригдож буй зарим ноёдыг сулласан ч Зайсай ноёныг түмэн талаар сольж авсугай гэж элч илгээв. Лигдэн хаан хилэгнэж, зөрчидийн элчийг хорьсонд Нурхачи баатрын ордонд манж-зөрчидийн элчийг хороосон тухай худал цуу үг хүрч, Лигдэн хааны элч Хангалбайхуг хороожээ. Ийнхүү Умард Алтан улс ба Монгол улс хоёрын хооронд ноцтой зөрчил бий болов. Манж-зөрчид нар хүчирхэгжсэнтэй холбогдуулан, Мин улсын эрх баригчид зөвлөлдөхөд Манж-зөрчид ба Монгол хоёрын алинтай нь холбоотон болох тухай хэлэлцэхдээ нангиад түшмэд: “Зөрчид нар эртнээс зальхай хүмүүс тул яаж ч мэднэ. Харин умардын монголчууд болбаас довтолж эд агуурс булаахаас өөр үгүй, хэлсэндээ хүрдэг хүмүүс тул Монголтой холбоотон болох нь зөв” гэж тогтсон байна. 1619 онд Лигдэн хаан нангиадын Мин улстай цэргийн холбоотны гэрээ байгуулж, Мин улсаас авах шан харамжаа 4,000 лан цагаан мөнгийг 20,000 лан цагаан мөнгө болгожээ. Монголчууд нангиадын үзэн ядах үзэл санааг сэдрээсэн Лигдэн хааны энэ үйл ажиллагааг Өвөр Монголын бүх ноёд дургүйцэн хүлээн авч, монгол ноёд Лигдэн хаанаас нүүр буруулан Манж-зөрчидийн Нурхачи баатар хааныг түших болжээ. Лигдэн хаан ба Мин улсын холбоотны гэрээ байгуулахаас өмнө монгол ноёд цөм Лигдэн хааныг дагаж, түүний үг зарлигийг мөрдөж байлаа. Лигдэн хааны бодлогод дургүйцсэн Үзэмчин, [[Сөнөд]], [[Хуучид]], [[Авга нар]] аймгууд элсэн говийг гаталж, Халхын [[Сэцэн хан Шолой|Сэцэн хан Шолойн]] нутагт нүүж ирэв. 1623 оны 5-р сард Лигдэн хаан Жаруд аймгийн Сабун ноёныг “Умард Алтан улстай далдуур харилцав” хэмээн довтолсонд Сабун ноён ял асуухаас айж хөрш Хорчины нутагт орж ирсний дараа ялт хүмүүнийг орогнуулсан ял нөмрөхөөс эмээн Хорчины Ууба тайжи [[Чин улс|Умард Алтан улсад]] дагаар оров. Лигдэн хааны авга ах [[Дайчин тайж]] Шинэ мянган отогийг авч Ууба ноёны хамгаалалтад оржээ. Өвөр Халхын ноёд тайж нар Лигдэн хааны шийтгэлээс айж Манж-Зөрчид уруу очиж чадахгүй байгаагаа мэдэгдэж, Нурхачи баатар хаанд байнга элч илгээж байв. 1623 оны 5-р сард [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хунтайж]], Дэглэй тэргүүтэй зөрчидийн 3000 цэрэг [[Жаруд|Жарудын]] Ананда тайжийг бут цохиж аймаг олныг нь хураан авчээ. 1623 онд Нурхачи баатар хаан Хорчины [[Ууба тайж]]<nowiki/>ид элч илгээн 1624 онд тангараг өргүүлж холбоотноо болгов. Лигдэн хаан “энх төрөөр нэгтгэх бодлого” нь амжилтгүй болмогц “дайчин төрөөр нэгтгэх бодлого”-д шилжиж, 1625 оны 4-р сард Хорчин аймагт довтолж Зүрүхэ хотыг бүсэлсэнд Хорчины Ууба тайжи Умард Алтан улсад элч илгээн тусламж хүсэв. Нурхачи баатар хаан цэрэглэж, Хорчины нутгийн гадна цэргийн үзлэг хийгээд өөрийн гутгаар бэйл Мангудай, дөтгөөр бэйл Абахай сэцэн хун тайж нараар 5000 шилдэг морин цэргийг удирдуулан Хорчинд туслаар илгээж, өөрөө гэдрэг буцжээ. Лигдэн хаан манж-зөрчидийн цэрэг айсуйг мэдээд бүслэлтээ зогсоож гэдрэг буцсан байна. Энэ үед Өвөр Халхын Баяагудын ноён Энхэ дара албат нараа дагуулан Умард Алтан улсад дагаар оров. 1625 онд Хорчины [[Ууба тайж]], зөрчидийн [[Нурхач|Нурхачи хаанд]] бараалхан [[Есөн цагааны алба]] сэлтийг өргөж давхар ураг барилдав. [[Чин улс|Манж]] ба [[Бутралын үеийн Монгол|Цахар]] хоёрын хооронд болсон анхны зэвсэгт мөргөлдөөнд манж нар давамгайлж Нурхачи баатар Өмнөд Монгол уруу цэрэглэн орохоор зоримог шийдвэр гаргасан байна. 1626 онд Манж-зөрчидийн их цэрэг Монголын нутагт цөмөрч “Улаат элчийг уулгалав” гэж шалтаглан Жаруд, Баарин аймгийг довтолж хүн мал олныг олзолж авчээ. 1626 оны 5-р сард “Хүндэлэнг хаан” Нурхачи баатур 10,000 цэргээр найман замаар довтолж, Хатун голыг (Шар мөрөн) гаталж Баарин аймгийг довтолж Наннуг тайжийг хороон, Баарин, аухан, найман, ар хорчин, оннигуд, хишигтэн аймгуудын нутгийг эзлэн авч, намар 10-р сард манжийн цэрэг Жаруд аймгийг довтолж Бага Дархан тэргүүтэй 14 тайжийг талж буцжээ. Халхын зүүн гарын Шолойг түшин суусан өвөрлөгч аймгийн ноёд Халхад Лигдэний эсрэг уур амьсгал тархахад нөлөөлсөн байна. Тэдгээр аймгийн зарим ноёд Халхад нутаглах хугацаандаа Лигдэн хааны эсрэг мөчөөрхөн тэмцэж Сэцэн ханы нутгаас Түшээт ханы нутгийг дайран өнгөрч 1631 онд [[Харчин]], [[Түмэд]], [[Ордос]], [[Юншээбүү|Юншээбү]], [[Асуд]] аймгийн ноёдтой холбоолон, Хөх хотод байсан Лигдэн хааны 40000 цэргийг бут цохиход оролцжээ. Үүнийг Халхын ноёдууд хөхиүлэн өөгшүүлсэн нь дамжиггүй юм. Халхын ноёдын олонх нь Лигдэн хутагт хаан Өвөр Монголын ноёд, тэднийг дэмжсэн Манжийн хамтарсан хүчинд Лигдэн хутагт хаан цохигдохын хамт Халхад шурган орж ирж өөрсдийнх нь эрх мэдэл, биеэ даасан байдалд халдуузай хэмээн болгоомжилж түүнийг эсэргүүцэн тэмцэхэд бэлтгэх болжээ. 1627 оны үед Лигдэн хаан баруун гурван түмнийг (Ордос, Харчин, Түмэд) дайлах чимээг сонссон ар Халхын Засагт хан, Хотгойдын Алтан хан нар тагнуул туршуул явуулж байдлыг ажиглах гэхэд Лигдэн хаан тэднийг нь барьж аван цөмийг нь алжээ. Энэ мэт байдлаас болон ерөөс Лигдэн хааныг ар Халхад цэрэглэх нь гэж сандарсан ар Халхын ноёдын дунд багагүй хөл үймээн болж эсэргүүцэн тэмцэхээр бэлдэцгээжээ. [[Файл:Chahar war.png|300px|thumb|1630-аад оны [[Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл]].]] 1631 онд Халхын хамгийн баруун хойд захад оршин сууж байсан Омбо-Эрдэнэ тайж Лигдэн хутагт хаан довтлон ирэх гэж буй тул галт зэвсгээр тусална уу гэж Оросын хаанд элч зарж байсан төдийгүй Лигдэний “аюулаас” аврагдахын тулд Оросын цагаан хаанд дагаар орох асуудлыг татгалзахгүй байсан нь „Өөрийн төрөлдөө захирагдсанаас өрөөлийн дор боолчлогдсон нь дээр“ гэх сонголтыг буй болгосон юм. Халхын ноёдын дундаас Лигдэн хааны тэмцэл нийт Монголын тусгаар тогтнолын хэрэгт гүн холбогдолтойг ухамсарлан түүний тэмцлийг дэмжих талыг баримталсан Цогт хунтайжаас өөр түүхэнд нэр гарч тэмдэглэгдсэн хүн алга байна. 1624 онд Лигдэнг хаан ширээнд суусны 20 жилийн ойг тохиолдуулан Цогт тайжийн хаданд сийлүүлсэн 7 бадаг шүлэг, дагалдвар бичээсд түүний улс төр, гүн ухаан, шашны үзэл бодрол тусгалаа олжээ. Шүлэгт авга эгч Халуутыгаа санан мөрөөдөх сэтгэлээрээ дамжуулан Лигдэн хааныг дэмжсэн санаагаа илэрхийлэхдээ: {{Эшлэл|Халх Оннигудын газар хол болбоос бээр Хайрлан санагалзах агаар нэгэн буй заа Эх нь ганц хүүгээ хайрлах мэт Элдэв үйлээр харилцан туслалцах болтугай}} хэмээгээд дагавар бичээсд: {{Эшлэл|Дээд тэнгэр хийгээд хаан, хатан ба аливаа ачтан хүмүүнээ мөргөм ... Тэргүүн хэсэг. Манж Чин улс Монголыг байлдан дагуулсан нь Чингис хааны үр Очир хааны ач Халхын Цогт тайжийн зарлигаар Дайчин хиа, Гүен баатар хоёр, Монголын Хутагт хааны учир Чингис хааны төрсөн усан морин жилээс нааш дөрвөн зуун жаран дөрвөн жил болсноо Жилийн эх модон хулгана жил, Сарын эх гал барс сарын арван таван их цагаан өдрөө, Хас эрдэнэ мэт хаданд бичив...}} хэмээжээ. Дээр өгүүлсэнчлэн Ар Халхын ноёд Лигдэн хааныг дэмжих нь бүү хэл оргож боссон албат аймгуудыг нь орогнуулан эсэргүүцэж улмаар Лигдэн хааны эсрэг тэмцэхэд нь өдөөн турхирч байлаа. Нөгөө талаар Ар Халхад шургалан орж ирсэн Авга болон Цахарын баруун гарын Сөнид, Үзэмчин, Хуучид эдгээр аймгууд нь Халхын зүүнгарын Шолойг “Сэцэн хан” цол өргөмжилж түүний албат болсон байна. Энэ үүднээс авч үзвэл Халхын Сэцэн хан аймгийнхан Манж Чин улс болон түүнд дагаар орсон Өвөрлөгчдийн хамт Лигдэн хааны эсрэг хэд хэдэн удаагийн дайнд оролцсон гэж үзэж болох юм. === Сүүл үеийн цэрэг дайн ажиллагаа === Айшин гүрэн болон арын аймгууд (Ар Хорчин, Оннигуд, Дөрвөн хүүхэд, Исүд) нь Монголын (Цахарын) хаан Лигдэний эсрэг цэрэг улс төрийн холбоо байгуулсанд 1630 онд Лигдэн хаан эдгээр урвагчдыг болон ар Халх руу зугтаасан аймгуудыг залхаан цээрлүүлэх дайн явуулсан байна. Энэ дайн Лигдэн хаан хийгээд арын аймгууд болон ар Халхын хооронд явагджээ. Лигдэн хаан өөрийн шууд харьяат аймаг болон 1627 онд дагаар оруулсан баруун гурван түмний (Ордос, Түмэд) цэргийг дайчилсан байна. Лигдэн хааны цэрэгтэй ар Халх, түүний харьяат Авга нар л Лигдэн хаантай нилээд тулсан бололтой байна. [[Ар хорчин|Ар Хорчин]], [[Оннигуд]], [[Дөрвөн хүүхэд]] нар нь цөм өмнөш Ашин гүрэнг бараадан нүүн зайлжээ. Лигдэн хааны ар Халхтай дайн болсон тухай тухай Ашин гүрний “хуучин Манж бичгийн данс”-д буй нэгэн захидалд : {{Эшлэл|...Цахар цэрэг мань зүг мордов. Сар гэж зарсан тэр хэлийг сонсоод цэргээ угтаж гараад, гэрээ бэрх газар оруулж, халхтай тулалдаж Халхын Буяаху гүен ирж хэлэлцэж, Халх жононтой угтаж гарав гэнэм}}... гэжээ. Мөн {{Эшлэл|...Халхын бугутай хошууч 300 хүн туршуул, Цахарын захыг довтолж гархуй}}...гэх мэтээр ар Халхын оролцоог тэмдэглэсэн байна. Урвагч нарт хорссон Лигдэн хаан 1631 онд Хянганы нурууг давж урвасан Хорчин тэргүүтэй аймгуудад цохилт өгчээ. Лигдэн хутаг хаан, Халхын Цогт хунтайж, Төвөдийн Занба хаан Данзанвамбо, Кам мужийн Бэри аймгийн ноён Доньёддорж нар улааны шашныг дэмжин манжийн хааны дэмжлэгийг хүлээх болсон шарын шашны эсрэг тэмцэхээр холбоотон болжээ. Манжийн хаан Абахай сэцэн 1632 оны 4 сард өөрийн биеэр цэрэг удирдаж Хорчин, Харчин, Аохан, Баарин, Жарууд, Найман, Түмэд, Ар хорчин, Хонгирад, Асуд аймгийн монгол цэрэгтэй зам зуур нийлж Хянганы давааг давжээ. Гэтэл Манжийн цэрэгт явсан хоёр монгол хүн нууцаар оргон Лигдэн хаанд мэдээ хүргэсэн нь Лигдэн хутагт хааныг гэнэдүүлэн цохих гэсэн манжийн хааны оролдлогыг бүтэлгүй болгож Лигдэнд Манжийн гол хүчтэй тулгаран байлдахаас зайлсхийж, цаг хожиж хүчээ сэлбэх үүднээс Хөхнуурыг чиглэн дутаах боломж олгожээ. Лигдэн хаантай хамт Цахараас анх дутаасан хүн амын тоо 10 түм илүү байсан боловч зам зуурт аравны долоо, найман хувь нь гээгдэн хоцорсон байна. Лигдэн хаан Хөх нуурт очих болсон шалтгаан нь Манж болон Хятадаас зайдуу энэ нутагт хүчээ зузаатган сэлбэж, урьд холбоо тогтоосон Төвөдийн улааны шашинтны бүлэглэлтэй хамтран шарын шашинтны эсрэг тэмцэх замаар Хөх нуурт бэхжин сэргэхийг эрмэлзэж байсанд оршино. Лигдэн хаан Хөх нуурыг зорин явах замдаа 1634 онд Шар тал гэдэг газар цэцэг өвчнөөр өвдөж 43 настайдаа тэнгэрт хальжээ. ==Гэр бүл== Өвөг эцэг: [[Буян сэцэн хаан]] Эцэг: [[Мангус тайж]] === Хатад === # [[Сутай тайху]], Эрх хонгор буюу Эжэй хааны эх. 1635 онд Хошой жэн чин ван [[Жиргалан|Жиргаланд]] өгсөн. # [[Наннан тайху]], [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] өөрөө авсан. # Дутумэн хатан, Абахай сэцэн хаан өөрөө авсан. Хожим Янь чин гун шу фэй хэмээн нэхэн цол өгсөн. # Эржэй хатан, [[Нурхачи|Нурхачи хааны]] 7-р хүү [[Абатай|Абатайд]] [[Бэйл|бэйлд]] өгсөн. # Бүчи хатан, [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцний]] хүү [[Чин ван|хошой чин ван]] [[Хүүгэ|Хүүгэд]] өгсөн. # Хүртүмэн хатан, түүнийг бага тушаалын түшмэлд өгсөн. === Үр хүүхэд === # [[Эжэй хаан|Эрх хонгор]] # [[Абунай]] ==Лигдэн хааны тамга== Монголын тулгар төрийг үндэслэгч суут Богд Чингис хааны энэхүү төрийн тамга XVII зуун хүртэл хэрэглэгдэж байсан бөгөөд цахарын Лигдэн хаан манжид хүчин мөхөсдөж Хөх нуурын зүг дутааж бие барах болмогц тамгыг дайсны гарт оруулахгүйн тулд ар, өвөр Монголын зэлүүд уулсын аль нэгэн хадан хонгилд эгнэгт далдлан нуусан тухай сурвалж бүтээлүүдэд тэмдэглэсэн байдаг. Лигдэн хааны хувьд Чингисийн удмын сүүлчийн хаан, Монгол улсын нэгдмэл байдлыг сэргээхийн төлөө тэмцэж явсан эх оронч үзэлтэй хүн байжээ. Иймээс үе дамжин ирсэн их хааны хаш тамгыг Монгол үндэсний улс төрийн оршин тогтнохын бэлгэдэл болгож манж нараас нууцалсан гэдэг домог яриа байдаг. Тамга [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] үед үрэгдээд, түүнийг ямаа олоод, ямааны эзэн Лигдэн хаанд өгөөд, улмаар Сутай нэртэй хатанд нь байж байгаад Манжийн хаанд шилжсэн домогтой. Харин түүхэн сурвалжид Лигдэн хааны хүү Эжээ Хонгор (дээрх сурвалжид Эрххонгор) аавыгаа нас барсны дараа жил буюу 1635 онд Хасбуу тамгыг Нурхачийн хүү Амбагайд аваачиж өгсөн гэсэн өөр мэдээ байдаг. Эжээ Хонгор өөрөө бол бууж өгч очсон. Лигдэн хаанаас тамга хураасан тухай, Юань улсын их хасбуу эрдэнэ хэмээн тусгайлан тахиж шүтдэг байсан тухай Манж Чин гүрний түүхэнд бичиж дурдсан бий. Тэрхүү тамганы хамтаар домогт гурван эрдэнийг тахиж байсан сүмд Мүгдэн буюу одоогийн Хятадын [[Ляонин|Ляонин мужийн]] нийслэл [[Шэньян хот|Шэньяан хотын]] Шар сүмд тахигдаж асан тэр тамгыг манжууд “Юань улсын их хасбуу тамга” хэмээн зарлаж, шүтэж, хаад нь тэр тамганы үлгэрээр шинэ тамга үйлдүүлж байсан. [[Шэньян хот|Мүгдэнд]] тахигдаж асан тэр тамга “Төрийн зарлиг уламжлах эрдэнэ” гэсэн эртний дөрвөн ханзтай, хааш хаашаа 13 см, тиг дөрвөлжин байжээ. Харин шар хадган дээрх дардас бол хялбар уншигдахааргүй сонин, эвхмэл найман үсэгтэй, хааш хаашаа яг 8,2 см дөрвөлжин байв. ===Лигдэн хутагт хааны тамганы домог=== Манжийн ихэд тархсан “домогт” бичмэл сурвалжид ийн өгүүлдэг: ''“Найман сарын цагаан луу өдөр бэйл нэр түшмэл зарж, хааны хүн, илгээж, хол угтуулсан хишигт мөргөн айлтгасан бөгөөд үе үеийн улс залгамжлах хас эрдэнийн тамга олж авчирсан явдлыг мэдүүлэн айлтгав. Энэ эрдэнийн тамга бол Юань улсын ордны дотор хадгалж байсан тамга бөгөөд Шөньди (Тогоонтөмөр) хааны үед хүрч ирээд, Нийслэл хотыг орхиж, тэр эрдэнийн тамгыг авч, хилийн чанадад одоод, хожим [[Инчан]] хотод очоод, хот алдагдах үес тэр эрдэнийн тамгыг үрэгдүүлсэн байна.'' ''Тэгээд 200 гаруй жил өнгөрсний хойно нэгэн хүн хадын дор ямаа хариулж явтал нэгэн ямаа гурван өдөр өвс идэлгүй, гагцхүү туурайгаар газар цавчлахыг үзээд, хариулж явсан хүн даруй тэр газрыг малтаж, хас эрдэнийн тамгыг гарган авч, Юань улсын үр хойч [[Бошигт жонон|Бошигт хаанд]] өргөн барьжээ. Хожим Цахарын Лигдэн хаанд сүйтгэгдсэн хойно хас эрдэнийн тамга Лигдэн хааны гарт оржээ. Лигдэн хаан бол бас Юань улсын үр хойч болой. Бэйл нэр тэр эрдэнийн тамгыг Сутай хатанд бий хэмээн сонсоод, авчир хэмээн авчруулж үзвээс '''ЖИ ГАО ЖИ БОУ''' хэмээх дөрвөн хятад үсэг бичжээ. Хасын бие ишинд хоёр луу ороолдуулан үйлдсэн бөгөөд гэгээн сайхан, үнэхээрийн эрдэнэ аж. Доргон нар ихэд баясалдан, бидний Хаан буян ихтэй тул Тэнгэр гайхамшигт эрдэнэ хайрлажээ. Энэ бол түмэн жил болтол нэг болгож нийтлэхийн бэлгэ ажгуу хэмээн тэр эрдэнийн тамгыг хямгадан авч, дагаар орсон иргэний хамтаар Хар мөрнийг гатлан, Хөх хотод хүрч ирэв. Тэр тухайд бэйл Ёото хараахан өвчилсөн тул мянган цэрэг таслан авч, Хөх хотод суув. Бусад бэйл нэр олон цэргийн хамтаар Цахарын хааны хүү Эрххонгор-Эжэй болон түүний сайд нарыг авч…буцав. Улаагчин гахай өдөр Зарлигаар… угтуулан илгээв… хас эрдэнийн тамгыг улаан эсгий дэвссэн ширээн дээр тавьж… Хааны цацрын өмнө шар ширээ тавьж, хүж асаан, Тайзун хаан хас эрдэнийн тамгыг хүлээн аваад, гараар өргөн барьж, олныг дагуулан Тэнгэрт мөргөж ёслон дуусгаад, сууриндаа сууж, баруун зүүн этгээдэд хандан Зарлиг буулгасан нь: “Энэ хас эрдэнийн тамга бол эртний үе үеийн хаадын хэрэглэж байсан эрдэнийн тамга бөгөөд Тэнгэр надад хайрласан нь магадаар омтгой бус”'' хэмээв. ==Лигдэн хутагт хаан, шашин, соёл== Бурханы шашныг дэлгэрүүлэхэд маш анхаарч олон сүм хийд бариулсан билээ. Түүний Монголын түүхэнд гүйцэтгэсэн нэгэн лут их үйл бол Бурханы шашны хөлгөн их судар 108 боть “[[Ганжуур Данжуур|Ганжуур]]”-ыг орчуулуулан, алтан үсгээр барлуулах ажлыг гардан зохион байгуулжээ. Алтан үсгээр барлаж, 9 эрдэнээр чимсэн тийм том хэмжээний номыг бүтээсэн нь хүн төрөлхтний соёлын нэгэн үнэт өв юм. Мөн Хубилай хааны зарлигаар мянган лан алтаар бүтээсэн Махагала бурхныг Монголын нийслэл Цагаан хотод залж, алтан дээвэрт сүмд байрлуулсан байна. {{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Буян сэцэн хаан]] | албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] | дараа = [[Эжэй хаан]] | он = [[1603]]-[[1634]] }} {{end}} == Эшлэл == {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Лигдэн хаан}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:17-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Алтан ураг]] [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:Хан]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:1588 онд төрсөн]] [[Ангилал:1634 онд өнгөрсөн]] s6hx94pz8y2qohksdsrwezf71uj6oxi Нурхач 0 21391 706686 700286 2022-07-30T04:36:53Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Нурхач |title = Хожуу Алтан улсын хаан |image = [[Файл:清 佚名 《清太祖天命皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = | reign = 1616.02.17 – 1626.09.30 <br> (10 жил, 1-р хаан) | predecessor = — | successor = [[Дээд эрдэмт]] |date of birth = {{birth date|1559|2|21}} |place of birth = |date of death = {{death date and age1|1626|9|30|1559|2|21}} |place of death = Ляодун, Нинъюань |place of burial= Мүгдэнгийн зүүн бунхан |father = Такси |mother = Хитара овогт |queen = 16 хатан, татвар |issue = 16 хүү, 8 охин |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = [[манж хэл|манж]]: Абка-и фулинга <br>[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сүлдэт <br> Тэнгэрийн бошигт <br>[[хятад хэл|хятад]]: Тяньминь }} '''Нурхач''' (1559–1626; 67 насалсан) — Хожуу Алтан ([[Чин улс|Чин]]) улсыг 1616 онд байгуулсан '''[[хаан]]''', [[зүрчид]] хүн байв. == Нэр == Төрсөн нэр нь Нурхач. Монголчууд Нурхач баатар, Хүндлэлт хаан гэж байсан. Хожим олгосон цол нь монголоор '''''Тэнгэрийн сүлдэт''''', '''''Тэнгэрийн бошигт''''', манжаар ''Абка-и фулинга'' ([[манж хэл|манж]]: {{MongolUnicode| ᠠᠪᡴᠠᡳ<br>ᡶ᠋ᡠᠯᡳ᠍ᡢᡤᠠ}}, ''abkai fulingga'') хятадаар ''Тяньминь'' ([[хятад хэл|хятад]]: 天命, ''Tiānmìng''), хааны цол нь хятадаар ''Чин Тайзу'' (хятад: 清太祖, ''Qīng Tàizǔ''). == Бага нас == Түүний дээд өвөг нь '''Мэнтэмү''' гэж байсан. Нурхач 1559 онд Суксуху голын эрэгт Жяньжоу [[зүрчид]]ий толгойлогч Гиоро овогт '''Таксигийн''' ахмад хүү болон төржээ. Эх нь хитара овогт Агугийн охин байв. Нурхач доороо '''Шурхач, Мурхач, Ярхач, Баяраа''' зэрэг дүүтэй. 1582 онд эцэг нь Гурэд байхдаа сөргөлдөгч аймгийн Никан Вайланд алагдахад Нурхач эцгээ орлох болжээ. 1584, 1587 онд Нурхач цэрэг засан Ли Чөнлян, Никан Вайланыг довтлон ялж байв. == Анхны хаан == [[Зураг:Mukden_palace_Dazheng_Hall.jpg|thumb|180px|left|Мүгдэн ордон]] 1593 онд ехэ, хада, ула, хойфа, хорчин, жүсэри, шибэ, гувалца, нэен овог аймгууд холбоолон Гүрэ (одоогийн Шиньбинь) гэсэн газар тулалдаад Нурхач баатрыг дийлээгүй. Нурхач 1599-1618 оны хооронд хада, хойфа, хөлөн, ула зэрэг овгуудыг өөрийн харьяанд оруулжээ. 1616 онд Нурхач биеэ хаан өргөмжилж, «Алтан» (''жинь'') улс буюу түүхэнд бичигдсэнээр Хожуу Алтан улсыг байгуулснаа зарлажээ. Нурхач баатар манжийн найман хошуу цэрэг зохион байгуулж 1618 онд [[Мин улс]]тай байлдах долоон өшийг ил зарласан. 1621 онд Ляонг эзэлж нийслэл болгоод 1625 онд [[Мүгдэн]]д төвлөж ордон бариулж суусан ба Анфиянгу, Эйду, Хурхан, Фиондон, Хохори таван сайдтай байв. [[Зураг:Aphai fulingga han chiha. Currency of the farther East. No.849.jpg|thumb|180px|right|'''Апхаи фулингга хан чиха''' мөнгөн зооснууд]] 1599 онд Эрдэнэ багш, Дахай заргач нараар монгол үсэгт суурилан [[Манж үсэг бичиг|манж үсэг]] зохиолгосон. 1606 онд монголчууд түүнийг Хүндлэлт хаан хэмээжээ. Нурхач монголчуудыг цэрэг дайнаар сүрдүүлж, эд мөнгөөр урвуулан татаж байсан ба [[хорчин]]ыг өөртөө дагуулжээ. Хоёр янз хандаж байв. Түрүү нь «Хятад, солонгос хэл өөр боловч амьдрах маяг нь ижил байдаг. Манж, монгол хоёр бас ийм. Бидний хэл өөр боловч, бидний хувцас, амьдрах маяг ижил билээ» гэсэн бол хожим «Танай монгол мал өсгөж, мах иднэ. Миний ард ургац харж амьдарна. Бид нэг газрынх биш, нэг бид нэг хэлтэн биш» хэмээжээ. == Үхэл, өв == [[Зураг:Ningyuan_battle.jpg|thumb|180px|right|Нинъюаний байлдаан]] 1626 онд 67 насандаа Нурхач баатар Нинъюанийг бүслэн байлдаж байхдаа Мингийн их буунд шархдан нас барчээ. Түүний хаан орыг [[Дээд эрдэмт]] залгаж 1636 онд улсын нэрийг «''Чин''» (чин үнэн) хэмээн сольсон. Нурхач баатар үр хойчдоо найман хошуу цэргийн зохион байгуулалтыг үлдээсэн. Сүүлийн жилүүддээ хоёр шар хошууг Нурхач өөрөө, хоёр хөх хошууг Шурхач дүү нь, хөвөөт цагаан хошууг ахмад хүү Чүен, шулуун цагаан хошууг хүү Хун тайж, улаан хошууг хоёрдугаар хүү Дайшан эзэн мэдэж байв. Гэнэт нас барсан болохоор гэрээс бичсэн баримт байхгүй. Дайшан, Амин (Шурхач дүүгийн хүү), Мангултай, Хун тайж дөрвийг дөрвөн ахмад бэйл гэж байсан ба тэд Нурхач баатрыг үхэхэд Абахай хатныг буруутган амийг нь хорлуулжээ. Абахай хатны хүү Ажигэ, Доргон, Додо нар нас бага ч бас боломж байсан гэдэг. Дайшан ахмад нь боловч Хун тайж дүүг дэмжиж хаан болгосон. ==Гэр бүл== ===Өвөг дээдэс=== * Дээд өвөг — [[Мэнтэмү|Мөнхтөмөр]] (1370–1433) * Элэнц — Фуман (1500-аад он) * Өвөг — Гиоцанга (1583 онд нас барсан) === Эцэг эх === * Эцэг — Такши (1583 онд нас барсан) * Эх — хитар овогт хатан (1569 онд нас барсан) === Дүү === * Мурхач (1561–1620) * Шурхач (1564-1611) * Ярхач (1565–1589) * Баяраа (1582–1624) === Хатан === Хатан, татварын тоо – 16. # Тунгия овогт хатан Хахана Жацин , Таванбаяны охин # Фука овогт хатан Гүндай. # Ехэнара овогт хатан Монго Жэржэр (1575–1603), Янгину ноёны охин, хожим Шяоцигао их хатан хэмээсэн. # Уланара овогт хатан Авхай (1590–1626), Мантай ноёны охин # Боржигин овогт хатан гэх мэт. ===Хүүхэд === ; Хүү # Цүен (1580–1618), анхны ханхүү # [[Дайшан]] (1583–1648), Ли чин ван # Абай (1585–1648), улс тохинуулах жанжин # Тангулдай (1585–1640), улс тохинуулах жанжин # Мангулдай (1587–1633) # Табай (1589–1639), улсад туслах жанжин # Абатай (1589–1646), # [[Дээд эрдэмт|Хун тайж]] (1592–1643), Нурхачийг залгасан Тэнгэрийн сэцэн хаан # Бабутай (1592–1655), улс тохинуулах жанжин # Дэгэлэй (1592–1635), бэйл # Бабухай (1597–1643) # Aжигэ (1605–1651) # Лаймбу (1612–1646), улсад туслагч гүн # [[Доргон]] (1612–1650), Руй чин ван, 1643-1650 онд [[Эеэр засагч]] хааны өмнөөс төр барьсан # Додо (1614–1649), Юй чин ван # Фиянгу (1620–?) ; Охин # Донго (1578–1652), 1588 онд Хохоритэй гэрлэсэн, улсын гүнж # Нүнжэ (1587–1646), Дархантай гэрлэсэн, хошой гүнж # Мангужи (1590–1635), 1601 онд хаданара Воргудайтай гэрлэсэн # Мукушэн (穆庫什) (1595–?); 1608 онд уланара [[Бужантай]]тай гэрлэсэн # ? (1597–1613); 1608 онд ниохуру Дакитай гэрлэсэн # ? (1600–1646), 1613 онд ехэнара Сунатай гэрлэсэн ([[Суксаха]]гийн эцэг) # ? (1604–1685), 1619 онд нара Эжаитай гэрлэсэн # ? (1612–1646), 1625 онд боржигин Горбуштай гэрлэсэн, хошой гүнж {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1616—1626 он |өмнө= — |дараа=[[Хун тайж (манж)|Хун тайж]] }} {{end}} {{DEFAULTSORT:Нурхач}} [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] [[Ангилал:1559 онд төрсөн]] [[Ангилал:1626 онд өнгөрсөн]] n6uxkm8lo7xfmntpbscbs9tjdmt4tr6 706687 706686 2022-07-30T04:37:47Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Хүүхэд */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Нурхач |title = Хожуу Алтан улсын хаан |image = [[Файл:清 佚名 《清太祖天命皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = | reign = 1616.02.17 – 1626.09.30 <br> (10 жил, 1-р хаан) | predecessor = — | successor = [[Дээд эрдэмт]] |date of birth = {{birth date|1559|2|21}} |place of birth = |date of death = {{death date and age1|1626|9|30|1559|2|21}} |place of death = Ляодун, Нинъюань |place of burial= Мүгдэнгийн зүүн бунхан |father = Такси |mother = Хитара овогт |queen = 16 хатан, татвар |issue = 16 хүү, 8 охин |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = [[манж хэл|манж]]: Абка-и фулинга <br>[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сүлдэт <br> Тэнгэрийн бошигт <br>[[хятад хэл|хятад]]: Тяньминь }} '''Нурхач''' (1559–1626; 67 насалсан) — Хожуу Алтан ([[Чин улс|Чин]]) улсыг 1616 онд байгуулсан '''[[хаан]]''', [[зүрчид]] хүн байв. == Нэр == Төрсөн нэр нь Нурхач. Монголчууд Нурхач баатар, Хүндлэлт хаан гэж байсан. Хожим олгосон цол нь монголоор '''''Тэнгэрийн сүлдэт''''', '''''Тэнгэрийн бошигт''''', манжаар ''Абка-и фулинга'' ([[манж хэл|манж]]: {{MongolUnicode| ᠠᠪᡴᠠᡳ<br>ᡶ᠋ᡠᠯᡳ᠍ᡢᡤᠠ}}, ''abkai fulingga'') хятадаар ''Тяньминь'' ([[хятад хэл|хятад]]: 天命, ''Tiānmìng''), хааны цол нь хятадаар ''Чин Тайзу'' (хятад: 清太祖, ''Qīng Tàizǔ''). == Бага нас == Түүний дээд өвөг нь '''Мэнтэмү''' гэж байсан. Нурхач 1559 онд Суксуху голын эрэгт Жяньжоу [[зүрчид]]ий толгойлогч Гиоро овогт '''Таксигийн''' ахмад хүү болон төржээ. Эх нь хитара овогт Агугийн охин байв. Нурхач доороо '''Шурхач, Мурхач, Ярхач, Баяраа''' зэрэг дүүтэй. 1582 онд эцэг нь Гурэд байхдаа сөргөлдөгч аймгийн Никан Вайланд алагдахад Нурхач эцгээ орлох болжээ. 1584, 1587 онд Нурхач цэрэг засан Ли Чөнлян, Никан Вайланыг довтлон ялж байв. == Анхны хаан == [[Зураг:Mukden_palace_Dazheng_Hall.jpg|thumb|180px|left|Мүгдэн ордон]] 1593 онд ехэ, хада, ула, хойфа, хорчин, жүсэри, шибэ, гувалца, нэен овог аймгууд холбоолон Гүрэ (одоогийн Шиньбинь) гэсэн газар тулалдаад Нурхач баатрыг дийлээгүй. Нурхач 1599-1618 оны хооронд хада, хойфа, хөлөн, ула зэрэг овгуудыг өөрийн харьяанд оруулжээ. 1616 онд Нурхач биеэ хаан өргөмжилж, «Алтан» (''жинь'') улс буюу түүхэнд бичигдсэнээр Хожуу Алтан улсыг байгуулснаа зарлажээ. Нурхач баатар манжийн найман хошуу цэрэг зохион байгуулж 1618 онд [[Мин улс]]тай байлдах долоон өшийг ил зарласан. 1621 онд Ляонг эзэлж нийслэл болгоод 1625 онд [[Мүгдэн]]д төвлөж ордон бариулж суусан ба Анфиянгу, Эйду, Хурхан, Фиондон, Хохори таван сайдтай байв. [[Зураг:Aphai fulingga han chiha. Currency of the farther East. No.849.jpg|thumb|180px|right|'''Апхаи фулингга хан чиха''' мөнгөн зооснууд]] 1599 онд Эрдэнэ багш, Дахай заргач нараар монгол үсэгт суурилан [[Манж үсэг бичиг|манж үсэг]] зохиолгосон. 1606 онд монголчууд түүнийг Хүндлэлт хаан хэмээжээ. Нурхач монголчуудыг цэрэг дайнаар сүрдүүлж, эд мөнгөөр урвуулан татаж байсан ба [[хорчин]]ыг өөртөө дагуулжээ. Хоёр янз хандаж байв. Түрүү нь «Хятад, солонгос хэл өөр боловч амьдрах маяг нь ижил байдаг. Манж, монгол хоёр бас ийм. Бидний хэл өөр боловч, бидний хувцас, амьдрах маяг ижил билээ» гэсэн бол хожим «Танай монгол мал өсгөж, мах иднэ. Миний ард ургац харж амьдарна. Бид нэг газрынх биш, нэг бид нэг хэлтэн биш» хэмээжээ. == Үхэл, өв == [[Зураг:Ningyuan_battle.jpg|thumb|180px|right|Нинъюаний байлдаан]] 1626 онд 67 насандаа Нурхач баатар Нинъюанийг бүслэн байлдаж байхдаа Мингийн их буунд шархдан нас барчээ. Түүний хаан орыг [[Дээд эрдэмт]] залгаж 1636 онд улсын нэрийг «''Чин''» (чин үнэн) хэмээн сольсон. Нурхач баатар үр хойчдоо найман хошуу цэргийн зохион байгуулалтыг үлдээсэн. Сүүлийн жилүүддээ хоёр шар хошууг Нурхач өөрөө, хоёр хөх хошууг Шурхач дүү нь, хөвөөт цагаан хошууг ахмад хүү Чүен, шулуун цагаан хошууг хүү Хун тайж, улаан хошууг хоёрдугаар хүү Дайшан эзэн мэдэж байв. Гэнэт нас барсан болохоор гэрээс бичсэн баримт байхгүй. Дайшан, Амин (Шурхач дүүгийн хүү), Мангултай, Хун тайж дөрвийг дөрвөн ахмад бэйл гэж байсан ба тэд Нурхач баатрыг үхэхэд Абахай хатныг буруутган амийг нь хорлуулжээ. Абахай хатны хүү Ажигэ, Доргон, Додо нар нас бага ч бас боломж байсан гэдэг. Дайшан ахмад нь боловч Хун тайж дүүг дэмжиж хаан болгосон. ==Гэр бүл== ===Өвөг дээдэс=== * Дээд өвөг — [[Мэнтэмү|Мөнхтөмөр]] (1370–1433) * Элэнц — Фуман (1500-аад он) * Өвөг — Гиоцанга (1583 онд нас барсан) === Эцэг эх === * Эцэг — Такши (1583 онд нас барсан) * Эх — хитар овогт хатан (1569 онд нас барсан) === Дүү === * Мурхач (1561–1620) * Шурхач (1564-1611) * Ярхач (1565–1589) * Баяраа (1582–1624) === Хатан === Хатан, татварын тоо – 16. # Тунгия овогт хатан Хахана Жацин , Таванбаяны охин # Фука овогт хатан Гүндай. # Ехэнара овогт хатан Монго Жэржэр (1575–1603), Янгину ноёны охин, хожим Шяоцигао их хатан хэмээсэн. # Уланара овогт хатан Авхай (1590–1626), Мантай ноёны охин # Боржигин овогт хатан гэх мэт. ===Хүүхэд === ; Хүү # Цүен (1580–1618), анхны ханхүү # [[Дайшан]] (1583–1648), Ли чин ван # Абай (1585–1648), улс тохинуулах жанжин # Тангулдай (1585–1640), улс тохинуулах жанжин # Мангулдай (1587–1633) # Табай (1589–1639), улсад туслах жанжин # Абатай (1589–1646), # [[Дээд эрдэмт|Хун тайж]] (1592–1643), Нурхачийг залгасан Тэнгэрийн сэцэн хаан # Бабутай (1592–1655), улс тохинуулах жанжин # Дэгэлэй (1592–1635), бэйл # Бабухай (1597–1643) # Aжигэ (1605–1651) # Лаймбу (1612–1646), улсад туслагч гүн # [[Доргон]] (1612–1650), Руй чин ван, 1643-1650 онд [[Эеэр засагч]] хааны өмнөөс төр барьсан # Додо (1614–1649), Юй чин ван # Фиянгу (1620–?) ; Охин # Донго (1578–1652), 1588 онд Хохоритэй гэрлэсэн, улсын гүнж # Нүнжэ (1587–1646), Дархантай гэрлэсэн, хошой гүнж # Мангужи (1590–1635), 1601 онд хаданара Воргудайтай гэрлэсэн # Мукушэн (穆庫什) (1595–?); 1608 онд уланара [[Бужантай]]тай гэрлэсэн # ? (1597–1613); 1608 онд ниохуру Дакитай гэрлэсэн # ? (1600–1646), 1613 онд ехэнара Сунатай гэрлэсэн ([[Суксаха]]гийн эцэг) # ? (1604–1685), 1619 онд нара Эжаитай гэрлэсэн # ? (1612–1646), 1625 онд боржигин Горбуштай гэрлэсэн, хошой гүнж {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1616—1626 он |өмнө= — |дараа=[[Дээд эрдэмт|Хун тайж]] }} {{end}} {{DEFAULTSORT:Нурхач}} [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] [[Ангилал:1559 онд төрсөн]] [[Ангилал:1626 онд өнгөрсөн]] sam0cvdpe4q1530klp9sax2p1g9slek 706688 706687 2022-07-30T04:54:30Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Нэр */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Нурхач |title = Хожуу Алтан улсын хаан |image = [[Файл:清 佚名 《清太祖天命皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = | reign = 1616.02.17 – 1626.09.30 <br> (10 жил, 1-р хаан) | predecessor = — | successor = [[Дээд эрдэмт]] |date of birth = {{birth date|1559|2|21}} |place of birth = |date of death = {{death date and age1|1626|9|30|1559|2|21}} |place of death = Ляодун, Нинъюань |place of burial= Мүгдэнгийн зүүн бунхан |father = Такси |mother = Хитара овогт |queen = 16 хатан, татвар |issue = 16 хүү, 8 охин |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = [[манж хэл|манж]]: Абка-и фулинга <br>[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сүлдэт <br> Тэнгэрийн бошигт <br>[[хятад хэл|хятад]]: Тяньминь }} '''Нурхач''' (1559–1626; 67 насалсан) — Хожуу Алтан ([[Чин улс|Чин]]) улсыг 1616 онд байгуулсан '''[[хаан]]''', [[зүрчид]] хүн байв. == Нэр == Төрсөн нэр нь Нурхач. Монголчууд Нурхач баатар, Хүндлэлт хаан гэж байсан. 1605, 1606 онд [[Баяд|Баяуд]] отгийн ноён Энхдара Таван отог [[Өвөр Халх]]ын элчийг толгойлон, Нурхачийн ордонд дараалан очиж адуу, тэмээ бэлэглэн түүнийг ''Хүндлэн хаан'' хэмээх болов.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/1010 Нурхач хаан]</ref> Хожим олгосон цол нь монголоор '''''Тэнгэрийн сүлдэт''''', '''''Тэнгэрийн бошигт''''', манжаар ''Абка-и фулинга'' ([[манж хэл|манж]]: {{MongolUnicode| ᠠᠪᡴᠠᡳ<br>ᡶ᠋ᡠᠯᡳ᠍ᡢᡤᠠ}}, ''abkai fulingga'') хятадаар ''Тяньминь'' ([[хятад хэл|хятад]]: 天命, ''Tiānmìng''), хааны цол нь хятадаар ''Чин Тайзу'' (хятад: 清太祖, ''Qīng Tàizǔ''). == Бага нас == Түүний дээд өвөг нь '''Мэнтэмү''' гэж байсан. Нурхач 1559 онд Суксуху голын эрэгт Жяньжоу [[зүрчид]]ий толгойлогч Гиоро овогт '''Таксигийн''' ахмад хүү болон төржээ. Эх нь хитара овогт Агугийн охин байв. Нурхач доороо '''Шурхач, Мурхач, Ярхач, Баяраа''' зэрэг дүүтэй. 1582 онд эцэг нь Гурэд байхдаа сөргөлдөгч аймгийн Никан Вайланд алагдахад Нурхач эцгээ орлох болжээ. 1584, 1587 онд Нурхач цэрэг засан Ли Чөнлян, Никан Вайланыг довтлон ялж байв. == Анхны хаан == [[Зураг:Mukden_palace_Dazheng_Hall.jpg|thumb|180px|left|Мүгдэн ордон]] 1593 онд ехэ, хада, ула, хойфа, хорчин, жүсэри, шибэ, гувалца, нэен овог аймгууд холбоолон Гүрэ (одоогийн Шиньбинь) гэсэн газар тулалдаад Нурхач баатрыг дийлээгүй. Нурхач 1599-1618 оны хооронд хада, хойфа, хөлөн, ула зэрэг овгуудыг өөрийн харьяанд оруулжээ. 1616 онд Нурхач биеэ хаан өргөмжилж, «Алтан» (''жинь'') улс буюу түүхэнд бичигдсэнээр Хожуу Алтан улсыг байгуулснаа зарлажээ. Нурхач баатар манжийн найман хошуу цэрэг зохион байгуулж 1618 онд [[Мин улс]]тай байлдах долоон өшийг ил зарласан. 1621 онд Ляонг эзэлж нийслэл болгоод 1625 онд [[Мүгдэн]]д төвлөж ордон бариулж суусан ба Анфиянгу, Эйду, Хурхан, Фиондон, Хохори таван сайдтай байв. [[Зураг:Aphai fulingga han chiha. Currency of the farther East. No.849.jpg|thumb|180px|right|'''Апхаи фулингга хан чиха''' мөнгөн зооснууд]] 1599 онд Эрдэнэ багш, Дахай заргач нараар монгол үсэгт суурилан [[Манж үсэг бичиг|манж үсэг]] зохиолгосон. 1606 онд монголчууд түүнийг Хүндлэлт хаан хэмээжээ. Нурхач монголчуудыг цэрэг дайнаар сүрдүүлж, эд мөнгөөр урвуулан татаж байсан ба [[хорчин]]ыг өөртөө дагуулжээ. Хоёр янз хандаж байв. Түрүү нь «Хятад, солонгос хэл өөр боловч амьдрах маяг нь ижил байдаг. Манж, монгол хоёр бас ийм. Бидний хэл өөр боловч, бидний хувцас, амьдрах маяг ижил билээ» гэсэн бол хожим «Танай монгол мал өсгөж, мах иднэ. Миний ард ургац харж амьдарна. Бид нэг газрынх биш, нэг бид нэг хэлтэн биш» хэмээжээ. == Үхэл, өв == [[Зураг:Ningyuan_battle.jpg|thumb|180px|right|Нинъюаний байлдаан]] 1626 онд 67 насандаа Нурхач баатар Нинъюанийг бүслэн байлдаж байхдаа Мингийн их буунд шархдан нас барчээ. Түүний хаан орыг [[Дээд эрдэмт]] залгаж 1636 онд улсын нэрийг «''Чин''» (чин үнэн) хэмээн сольсон. Нурхач баатар үр хойчдоо найман хошуу цэргийн зохион байгуулалтыг үлдээсэн. Сүүлийн жилүүддээ хоёр шар хошууг Нурхач өөрөө, хоёр хөх хошууг Шурхач дүү нь, хөвөөт цагаан хошууг ахмад хүү Чүен, шулуун цагаан хошууг хүү Хун тайж, улаан хошууг хоёрдугаар хүү Дайшан эзэн мэдэж байв. Гэнэт нас барсан болохоор гэрээс бичсэн баримт байхгүй. Дайшан, Амин (Шурхач дүүгийн хүү), Мангултай, Хун тайж дөрвийг дөрвөн ахмад бэйл гэж байсан ба тэд Нурхач баатрыг үхэхэд Абахай хатныг буруутган амийг нь хорлуулжээ. Абахай хатны хүү Ажигэ, Доргон, Додо нар нас бага ч бас боломж байсан гэдэг. Дайшан ахмад нь боловч Хун тайж дүүг дэмжиж хаан болгосон. ==Гэр бүл== ===Өвөг дээдэс=== * Дээд өвөг — [[Мэнтэмү|Мөнхтөмөр]] (1370–1433) * Элэнц — Фуман (1500-аад он) * Өвөг — Гиоцанга (1583 онд нас барсан) === Эцэг эх === * Эцэг — Такши (1583 онд нас барсан) * Эх — хитар овогт хатан (1569 онд нас барсан) === Дүү === * Мурхач (1561–1620) * Шурхач (1564-1611) * Ярхач (1565–1589) * Баяраа (1582–1624) === Хатан === Хатан, татварын тоо – 16. # Тунгия овогт хатан Хахана Жацин , Таванбаяны охин # Фука овогт хатан Гүндай. # Ехэнара овогт хатан Монго Жэржэр (1575–1603), Янгину ноёны охин, хожим Шяоцигао их хатан хэмээсэн. # Уланара овогт хатан Авхай (1590–1626), Мантай ноёны охин # Боржигин овогт хатан гэх мэт. ===Хүүхэд === ; Хүү # Цүен (1580–1618), анхны ханхүү # [[Дайшан]] (1583–1648), Ли чин ван # Абай (1585–1648), улс тохинуулах жанжин # Тангулдай (1585–1640), улс тохинуулах жанжин # Мангулдай (1587–1633) # Табай (1589–1639), улсад туслах жанжин # Абатай (1589–1646), # [[Дээд эрдэмт|Хун тайж]] (1592–1643), Нурхачийг залгасан Тэнгэрийн сэцэн хаан # Бабутай (1592–1655), улс тохинуулах жанжин # Дэгэлэй (1592–1635), бэйл # Бабухай (1597–1643) # Aжигэ (1605–1651) # Лаймбу (1612–1646), улсад туслагч гүн # [[Доргон]] (1612–1650), Руй чин ван, 1643-1650 онд [[Эеэр засагч]] хааны өмнөөс төр барьсан # Додо (1614–1649), Юй чин ван # Фиянгу (1620–?) ; Охин # Донго (1578–1652), 1588 онд Хохоритэй гэрлэсэн, улсын гүнж # Нүнжэ (1587–1646), Дархантай гэрлэсэн, хошой гүнж # Мангужи (1590–1635), 1601 онд хаданара Воргудайтай гэрлэсэн # Мукушэн (穆庫什) (1595–?); 1608 онд уланара [[Бужантай]]тай гэрлэсэн # ? (1597–1613); 1608 онд ниохуру Дакитай гэрлэсэн # ? (1600–1646), 1613 онд ехэнара Сунатай гэрлэсэн ([[Суксаха]]гийн эцэг) # ? (1604–1685), 1619 онд нара Эжаитай гэрлэсэн # ? (1612–1646), 1625 онд боржигин Горбуштай гэрлэсэн, хошой гүнж {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1616—1626 он |өмнө= — |дараа=[[Дээд эрдэмт|Хун тайж]] }} {{end}} {{DEFAULTSORT:Нурхач}} [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] [[Ангилал:1559 онд төрсөн]] [[Ангилал:1626 онд өнгөрсөн]] iirfjo3vmzznxo4ge15g2p1psfi5zaa 706689 706688 2022-07-30T04:55:20Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Хүүхэд */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Нурхач |title = Хожуу Алтан улсын хаан |image = [[Файл:清 佚名 《清太祖天命皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = | reign = 1616.02.17 – 1626.09.30 <br> (10 жил, 1-р хаан) | predecessor = — | successor = [[Дээд эрдэмт]] |date of birth = {{birth date|1559|2|21}} |place of birth = |date of death = {{death date and age1|1626|9|30|1559|2|21}} |place of death = Ляодун, Нинъюань |place of burial= Мүгдэнгийн зүүн бунхан |father = Такси |mother = Хитара овогт |queen = 16 хатан, татвар |issue = 16 хүү, 8 охин |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = [[манж хэл|манж]]: Абка-и фулинга <br>[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сүлдэт <br> Тэнгэрийн бошигт <br>[[хятад хэл|хятад]]: Тяньминь }} '''Нурхач''' (1559–1626; 67 насалсан) — Хожуу Алтан ([[Чин улс|Чин]]) улсыг 1616 онд байгуулсан '''[[хаан]]''', [[зүрчид]] хүн байв. == Нэр == Төрсөн нэр нь Нурхач. Монголчууд Нурхач баатар, Хүндлэлт хаан гэж байсан. 1605, 1606 онд [[Баяд|Баяуд]] отгийн ноён Энхдара Таван отог [[Өвөр Халх]]ын элчийг толгойлон, Нурхачийн ордонд дараалан очиж адуу, тэмээ бэлэглэн түүнийг ''Хүндлэн хаан'' хэмээх болов.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/1010 Нурхач хаан]</ref> Хожим олгосон цол нь монголоор '''''Тэнгэрийн сүлдэт''''', '''''Тэнгэрийн бошигт''''', манжаар ''Абка-и фулинга'' ([[манж хэл|манж]]: {{MongolUnicode| ᠠᠪᡴᠠᡳ<br>ᡶ᠋ᡠᠯᡳ᠍ᡢᡤᠠ}}, ''abkai fulingga'') хятадаар ''Тяньминь'' ([[хятад хэл|хятад]]: 天命, ''Tiānmìng''), хааны цол нь хятадаар ''Чин Тайзу'' (хятад: 清太祖, ''Qīng Tàizǔ''). == Бага нас == Түүний дээд өвөг нь '''Мэнтэмү''' гэж байсан. Нурхач 1559 онд Суксуху голын эрэгт Жяньжоу [[зүрчид]]ий толгойлогч Гиоро овогт '''Таксигийн''' ахмад хүү болон төржээ. Эх нь хитара овогт Агугийн охин байв. Нурхач доороо '''Шурхач, Мурхач, Ярхач, Баяраа''' зэрэг дүүтэй. 1582 онд эцэг нь Гурэд байхдаа сөргөлдөгч аймгийн Никан Вайланд алагдахад Нурхач эцгээ орлох болжээ. 1584, 1587 онд Нурхач цэрэг засан Ли Чөнлян, Никан Вайланыг довтлон ялж байв. == Анхны хаан == [[Зураг:Mukden_palace_Dazheng_Hall.jpg|thumb|180px|left|Мүгдэн ордон]] 1593 онд ехэ, хада, ула, хойфа, хорчин, жүсэри, шибэ, гувалца, нэен овог аймгууд холбоолон Гүрэ (одоогийн Шиньбинь) гэсэн газар тулалдаад Нурхач баатрыг дийлээгүй. Нурхач 1599-1618 оны хооронд хада, хойфа, хөлөн, ула зэрэг овгуудыг өөрийн харьяанд оруулжээ. 1616 онд Нурхач биеэ хаан өргөмжилж, «Алтан» (''жинь'') улс буюу түүхэнд бичигдсэнээр Хожуу Алтан улсыг байгуулснаа зарлажээ. Нурхач баатар манжийн найман хошуу цэрэг зохион байгуулж 1618 онд [[Мин улс]]тай байлдах долоон өшийг ил зарласан. 1621 онд Ляонг эзэлж нийслэл болгоод 1625 онд [[Мүгдэн]]д төвлөж ордон бариулж суусан ба Анфиянгу, Эйду, Хурхан, Фиондон, Хохори таван сайдтай байв. [[Зураг:Aphai fulingga han chiha. Currency of the farther East. No.849.jpg|thumb|180px|right|'''Апхаи фулингга хан чиха''' мөнгөн зооснууд]] 1599 онд Эрдэнэ багш, Дахай заргач нараар монгол үсэгт суурилан [[Манж үсэг бичиг|манж үсэг]] зохиолгосон. 1606 онд монголчууд түүнийг Хүндлэлт хаан хэмээжээ. Нурхач монголчуудыг цэрэг дайнаар сүрдүүлж, эд мөнгөөр урвуулан татаж байсан ба [[хорчин]]ыг өөртөө дагуулжээ. Хоёр янз хандаж байв. Түрүү нь «Хятад, солонгос хэл өөр боловч амьдрах маяг нь ижил байдаг. Манж, монгол хоёр бас ийм. Бидний хэл өөр боловч, бидний хувцас, амьдрах маяг ижил билээ» гэсэн бол хожим «Танай монгол мал өсгөж, мах иднэ. Миний ард ургац харж амьдарна. Бид нэг газрынх биш, нэг бид нэг хэлтэн биш» хэмээжээ. == Үхэл, өв == [[Зураг:Ningyuan_battle.jpg|thumb|180px|right|Нинъюаний байлдаан]] 1626 онд 67 насандаа Нурхач баатар Нинъюанийг бүслэн байлдаж байхдаа Мингийн их буунд шархдан нас барчээ. Түүний хаан орыг [[Дээд эрдэмт]] залгаж 1636 онд улсын нэрийг «''Чин''» (чин үнэн) хэмээн сольсон. Нурхач баатар үр хойчдоо найман хошуу цэргийн зохион байгуулалтыг үлдээсэн. Сүүлийн жилүүддээ хоёр шар хошууг Нурхач өөрөө, хоёр хөх хошууг Шурхач дүү нь, хөвөөт цагаан хошууг ахмад хүү Чүен, шулуун цагаан хошууг хүү Хун тайж, улаан хошууг хоёрдугаар хүү Дайшан эзэн мэдэж байв. Гэнэт нас барсан болохоор гэрээс бичсэн баримт байхгүй. Дайшан, Амин (Шурхач дүүгийн хүү), Мангултай, Хун тайж дөрвийг дөрвөн ахмад бэйл гэж байсан ба тэд Нурхач баатрыг үхэхэд Абахай хатныг буруутган амийг нь хорлуулжээ. Абахай хатны хүү Ажигэ, Доргон, Додо нар нас бага ч бас боломж байсан гэдэг. Дайшан ахмад нь боловч Хун тайж дүүг дэмжиж хаан болгосон. ==Гэр бүл== ===Өвөг дээдэс=== * Дээд өвөг — [[Мэнтэмү|Мөнхтөмөр]] (1370–1433) * Элэнц — Фуман (1500-аад он) * Өвөг — Гиоцанга (1583 онд нас барсан) === Эцэг эх === * Эцэг — Такши (1583 онд нас барсан) * Эх — хитар овогт хатан (1569 онд нас барсан) === Дүү === * Мурхач (1561–1620) * Шурхач (1564-1611) * Ярхач (1565–1589) * Баяраа (1582–1624) === Хатан === Хатан, татварын тоо – 16. # Тунгия овогт хатан Хахана Жацин , Таванбаяны охин # Фука овогт хатан Гүндай. # Ехэнара овогт хатан Монго Жэржэр (1575–1603), Янгину ноёны охин, хожим Шяоцигао их хатан хэмээсэн. # Уланара овогт хатан Авхай (1590–1626), Мантай ноёны охин # Боржигин овогт хатан гэх мэт. ===Хүүхэд === ; Хүү # Цүен (1580–1618), анхны ханхүү # [[Дайшан]] (1583–1648), Ли чин ван # Абай (1585–1648), улс тохинуулах жанжин # Тангулдай (1585–1640), улс тохинуулах жанжин # Мангулдай (1587–1633) # Табай (1589–1639), улсад туслах жанжин # Абатай (1589–1646), # [[Дээд эрдэмт|Хун тайж]] (1592–1643), Нурхачийг залгасан Тэнгэрийн сэцэн хаан # Бабутай (1592–1655), улс тохинуулах жанжин # Дэгэлэй (1592–1635), бэйл # Бабухай (1597–1643) # Aжигэ (1605–1651) # Лаймбу (1612–1646), улсад туслагч гүн # [[Доргон]] (1612–1650), Руй чин ван, 1643-1650 онд [[Эеэр засагч]] хааны өмнөөс төр барьсан # Додо (1614–1649), Юй чин ван # Фиянгу (1620–?) ; Охин # Донго (1578–1652), 1588 онд Хохоритэй гэрлэсэн, улсын гүнж # Нүнжэ (1587–1646), Дархантай гэрлэсэн, хошой гүнж # Мангужи (1590–1635), 1601 онд хаданара Воргудайтай гэрлэсэн # Мукушэн (穆庫什) (1595–?); 1608 онд уланара [[Бужантай]]тай гэрлэсэн # ? (1597–1613); 1608 онд ниохуру Дакитай гэрлэсэн # ? (1600–1646), 1613 онд ехэнара Сунатай гэрлэсэн ([[Суксаха]]гийн эцэг) # ? (1604–1685), 1619 онд нара Эжаитай гэрлэсэн # ? (1612–1646), 1625 онд боржигин Горбуштай гэрлэсэн, хошой гүнж == Лавлах холбоос == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1616—1626 он |өмнө= — |дараа=[[Дээд эрдэмт|Хун тайж]] }} {{end}} {{DEFAULTSORT:Нурхач}} [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] [[Ангилал:1559 онд төрсөн]] [[Ангилал:1626 онд өнгөрсөн]] e3vs4eebazzu9mklvdk22ynlzemhi4d Их Монгол улсын их хааны тамга 0 23498 706697 695482 2022-07-30T05:23:17Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Юань улсын их хаадын тамга */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Guyuk khan's Stamp 1246.jpg|thumb|Гүюг хааны ''«Мөнх тэнгэрийн хүчин дор Их Монгол улсын далайн хааны зарлиг ил булха иргэн дор хүрвээс бүширтүгэй, аюутугай»'' гэсэн үсэгтэй төрийн тамга.]] '''Их Монгол улсын их хааны тамга''' нь [[Чингис хаан|Чингис хааны]] зарлигаар анх бүтээгдсэн. Уг тамга нь Монголын Их хааны эрх мэдэл, захирах эрх зүйн хэм хэмжээг нийтэд тунхаглан зарлаж, баталгаажуулсан чухал бүтээл юм. == Их Монгол улсын хааны тамганы түүх == Хаан хүн төрийн тамга хэрэглэх ёс нь [[Найман]] аймгийг эзэлсэн үеэс Монгол төрийн уламжлал болж, [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] үе хүртэл их хааны тамгыг хэрэглэж байжээ. Хубилай хаан ширээнд сууснаасаа хойш өөрийн гэсэн шинэ тамгыг цутган хэрэглэх болсон бөгөөд энэ үеэс [[Чингис хаан]]ы тамга сураг тасарсан. 1271 онд улсынхаа нэрийг сольж, [[Юань улс|'''Их Юань улс''']] хэмээх болсон ба энэ үеэс [[Пагва лам|Пагва ламын]] зохиогдсон [[Дөрвөлжин бичиг|'''дөрвөлжин үсгээр''']] бичсэн бичээс бүхий шинэ тамга хэрэглэх болжээ. XVII зууны монголын түүхийн эх сурвалжууд болох "[[Алтан товч|Лувсанданзангийн Алтан Товч]]", "[[Асрагч нэртийн түүх]]", "[[Шар тууж]]", "[[Эрдэнийн товч]]" зэрэгт [[Тогоонтөмөр хаан]] нийслэл хотоос зугтахдаа хасбуу тамгыг аваад Монголд ирсэн гэж өгүүлдэг. Эдгээр сурвалж бичгийн гол алдаа нь Монгол төрийн тамганы тухай үнэн зөвийг сайтар нягтлалгүйгээр домог, аман ярианд шууд үндэслэн бичсэн явдал юм. Тухайлбал, [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] авч гарсан тамгыг Чингис хааны тамга, Юань гүрний хааны тамга хоёрыг нэг зүйл гэж үзэн, улмаар [[Хятадын эзэн хааны тамга|хятадын эзэн хаадын хаш тамганы]] домог аман яриатай хольсон нь хасбуу тамганы хувь заяаны талаар олон домог зохиогдсон нь Ухаант хааны хасбуу тамга алдаршхад хүрсэн юм. == [[Юань улс|Юань улсын]] [[Монгол хаад|их хаадын]] [[тамга]] == [[Файл:Phagspa imperial edict dragon year.jpg|thumb|'''Есөнтөмөр хааны тамганы дардастай зарлиг бичиг''']] 1276 онд [[Сүн улс|өмнөд Сүн улсын]] эзэн хаан, төрийн түшмэд, хас эрдэнийн тамга сэлтийг олзлон авсан. Энэ үеэс нанхиадын төрт улсын хаадын олон тамга хэрэглэх дүрмийг хэрэглэж эхэлсэн байдаг. [[Юань улсын хаад|'''Юань улсын хаад''']] бүрийн тамга зарим үед солигдсоор ирсэн. [[Тогоонтөмөр хаан|'''Тогоонтөмөр хаан''']], монгол нутагт ухарч ирэхдээ хасбуу тамга ханцуйлж гарсан ч, [[Юань улс|Юань улсын]] '''их хааны тамга''' нь 1412 онд [[Өлзийтөмөр хаан|Буяншир хааныг]] [[Ойрад|Ойрадын]] [[Батула|Батула чинсан]] хөнөөсний дараах улс төрийн тэмцэл дунд алга болжээ. Нэлээд хожуу XVI зууны сүүл хагаст [[Ордос|Ордосын]] [[Бошигт жонон|'''Бошигт жонон''']], [[Буян сэцэн хаан|'''Буян сэцэн хаан''']] нарын хүмүүс дахин оллоо гэж цуу тараасан нь эдүгээ домог болж үлдсэн. Буян сэцэн хааны тэрхүү шинэ тамга нь 1634 онд Манжийн [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]]ы гарт орсон нь Өмнөд Монголын 16 аймаг, [[Чин улс|Хожуу Алтан улсад]] дагаар орсоноор тэр тамга нь [[Шэньян хот|Мүгдэн хотноо]] байдаг. Юань улсын үед их хааны хэрэглэх 8 зүйлийн тамга байжээ. Үүнд: # '''Зарлигийн тамга''' # '''Төрийн сүлд тамга''' # '''Тэнгэрлэг эзний тамга''' # '''Хааны албаны тамга''' # '''Тэнгэрлэг эзний итгэмжийн тамга''' # '''Хааны итгэмжийн тамга'''<ref>"Монголчууд дэлхийг эрхшээсэн морьтон дайчдын гүрэн (XIII-XVIII зуун)" УБ., 2016. тал 171 </ref> зэрэг тамга хамаарч байсан. Үүнээс гадна хааны ургийн ихэс язгууртан бүр тамга хэрэглэж байсан. Тухайлбал '''хааны хатан эхийн эрдэнийн тамга''', '''хааны их хатны хаш тамга,''' '''[[хунтайж]]ийн алтан тамга''', [[ван]] ноёдын 6 төрлийн тамга зэргийг дурдаж болно. == Монголын эзэнт гүрний бусад улсуудын хааны тамга == [[Файл:OljeituLetterToPhilippeLeBel1305.jpg|left|thumb|300x300px|[[Өлзийт|Өлзийт Ил ханаас]] Францын Филипп ванд илгээсэн захиа дээрх дардас (1305 он)]] [[Файл:ArghunLetterToPhilippeLeBelExtract1289.jpg|none|thumb|265x265px|[[Аргун|Аргун ханы]] захидал болон тамганы дардас]] == Хэмжээ == Чингис хааны анхны төрийн тамга хэмжээний хувьд хааш хаашаагаа '''нэг төө тэг дөрвөлжин''' хэлбэртэй байсныг түүний дараачийн үеийн хаадаас '''Францын ван, Ромын пап ламд''' илгээсэн тулган шаардах бичиг, албан захидал дээр үлдсэн монгол үсэгтэй тамгын дардсаар нотолж болно. Тамгыг нэг төө хэмжээтэй хийсэн нь зүгээр нэг тохиолдлын хэрэг төдий зүйл биш. Ер нь эртний монголчуудын хэрэглэж байсан хэмжүүр нь ахуйн хэрэглээнээс үүдэлтэй бөгөөд цаад утгыг сөхөн үзвэл орчин цагийн хэрэглэж байгаа хэмжигдэхүүний нэгжүүд (см, метр, км) тэр үед хэрэглэгдэж байгаагүй нь хэн хүнд ойлгомжтой юм. Аливаа зүйлийн урт өргөнийг хүний биеийн хэмжээгээр илэрхийлдэг байсан нь одоо ч уламжлал болон хэрэглэгдэж байгаа. Эдгээр хэмжигдэхүүний нэгжүүдийг авч үзвэл '''хуруу''' (1,5 см орчим), '''алга дарам''' (5 хуруу), '''сөөм''' (эрхий хурууны үзүүрээс долоовор хурууны дунд үе хүртэл), '''төө''' (эрхий хурууны үзүүрээс дунд хурууны үзүүр хүртэл), '''тохой''' (3 төө), '''алд''' (6 төө), '''алд дэлэм''' 9 төө) юм. Хаад ноёдын [[тамга]] нь зэрэг дэвээсээ хамааран өөр өөр хэмжээтэй байсан тухай баримт ч үлдсэн байдаг юм. # '''Төө''' тамгыг [[Хаан|эзэн хаан]] # '''Сөөм''' тамгыг [[Түшмэл|төрийн түшмэд]], засаг ноёд # '''4 хуруу''' тамгыг хошуу ноёд, ван, гүн, бэйл нар ('''[[Чин улс]]ын үед''') # '''3 хуруу''' тамгыг яамдын [[сайд]], цэргийн ноёд ('''[[Чин улс]]ын үед''') барьдаг байсан нь зарим сурвалжид тэмдэглэгдэн үлджээ. Харин '''1 хуруу''' буюу '''эрхий дарам'''ыг '''хиюур''' гэдэг байсан, үүнийг бичгийн бага тушаалын хүмүүс түүнчлэн доорд ардууд өөрсдийн таних тэмдэг болгон хэрэглэдэг байв. == Хийгдсэн материал == Нөгөө талаар судлаачдын дунд хаан төрийн тамгыг чухам ямар эдээр хийсэн бэ гэдэг асуудал маргаантай хэвээр байгаа. Энэ талаар хийгдсэн судалгааны зохиолуудад Чингисийн төрийн тамгыг [[Хаш|'''хаш''']] чулуугаар хийсэн гэх таамаглалыг дэвшүүлсэн байдаг. Судлаач М.Энхпүрэв нь '''"Хаш чулууг монголчууд эрдэнийн чулуу гэж нэрлэдэггүй, харин эртний [[Хятад үндэстэн|Хятад]] улсад бэлгэдлийн чулуу гэж дэлхий дахинд зарласаар ирсэн"'''<ref>М.Энхпүрэв "Мөнх тэнгэрийн хасбуу" УБ., 2012</ref> гээд Чингис хаан алтан тамга хэрэглэж байсныг нотлох баримтуудыг гаргаж ирэх оролдлого хийжээ. Монголчууд алтыг шунал дагуулсан үхэл сүүдэртэй металл гэж хэзээнээс нааш үзэж ирсэн учир алтаар тамга хийж байсан гэдэг ихэд эргэлзээ төрүүлсэн асуудал юм. Одоогийн [[Санкт-Петербург|Санктпетрбургийн]] [[Эрмитаж|Эрмитажид]] дэлхийн улс орнуудын тамга хадгалагдан үлдсэн хийгээд тэдгээрийн дотор нэг ч алтан тамга байдаггүйг нэгэн эрдэмтэн дурсамж номдоо бичиж үлдээсэн байна. Харин [[ган]], [[хаш]], [[мөнгө]] зэрэг үнэт эрдэнэсийн зүйлсээр тамга хийдэг, тэдгээрийг ялгаа заагтай хэрэглэдэг байсан тухай бичгийн сурвалжид дурдсан бий. # '''Ган тамгыг ял шийтгэл, хууль цаазтай холбоотой зарлигт''', # '''Хаш тамгыг баяр ёслол нийтэд дагах ёстой зарлигт''', # '''Мөнгөн тамгыг бичгийн хэрэгтэй холбоотой гарсан зарлигт''' дардаг байсан аж. == Тамга хэрэглэх ёс == Тамга нь тухайн албан бичгийг батлах баталгаа болдог тул тамга дарах байрлал нь нарийн журамтай байсан. # Хүлээн авагчын нэрийг бичсэн хэсгийг дайруулан дарж, баталгаажуулахын хамтаар засвар оруулахаас сэргийлнэ. # Хэрэв захидал юмуу зарлиг тогтоомжид цаас залгасан бол залгаасан дээр дарна. Энэ нь уг цаас бол дараагийн хуудас гэсэн үг юм. # Албан бичгийн төгсгөлд дарна. Энэ бол хүчин төгөлдөр болгож байгаа гол баталгаа юм. Тодруулбал Юань улсын үед дөрвөлжин бичгээр төгсгөлд байгаа "[газрын нэр] бичивэй" гэсэн 3 мөр дээр дайруулж дарна. Тамганы дээд талыг он гэсэн үг дээр дайруулж тамгална. Энэ нь [[Сүн улс]]<nowiki/>ын бичгийн уламжлалаас авсан зүйл юм.<ref>"Монголчууд дэлхийг эрхшээсэн морьтон дайчдын гүрэн (XIII-XVIII зуун)" УБ., 2016. тал 171</ref> XX зууны үед тамга хэрэглэх ёсны талаар '''"залуу жанжин"''' хэмээн түүхэнд үлдсэн цэргийн нэрт зүтгэлтэн [[Жамъянгийн Лхагвасүрэн|Ж.Лхагвасүрэн]] агсан өөрийн дурдатгалд '''"''Тамгыг гурван давхар хайрцагт хадгална. Гурав дахь хайрцаг /доторх/ нь мөнгөн хайрцаг байна. Тамга хоймрын ширээн дээр байх бөгөөд хэрэглэх үед урд нь сөхөрч суугаад адис авч байж задална'''''" гэж бичсэнээс харж болно. Энд тамганаас адис авах гэх мэт бурхан шашны зан үйлийн юм байгаа боловч төрийн тамга тэмдэг гэдэг ямар их утга учиртай болгодог, хэрэв тамга л дарсан байвал түүнийг дагаж мөрдөх зайлшгүй биелүүлэх бас нэгэн нотолгоо болж байсан байна. Тамга дарах ч бас нарийн ёс журамтай, хазгай муруй дарсан хүнийг сарын цалингаар торгож баалдаг, хэрэв дахин давтан үйлдвэл албаны ёс журамд тэнцэхгүй гэж ажлаас хүртэл халдаг хатуу журамтай байжээ. Түүнчлэн тамгыг хайрцгаас нь гарган бичиг бүхий хэсгийг наран зүгт харуулан тавьж, ноёд түшмэд цай идээ барьж хүндэтгэл үзүүлдэг байсан уламжлалтай. Yүнийг '''тамга амраах ёс''' гэж нэрлэдэг бөгөөд '''намрын дунд сарын шинийн арван долоонд''' унагаа тамгалж, тамгаа сүүнд дүрээд хадганд ороож хадгалдаг нь дээр өгүүлсэн тамга амраах ёсноос улбаатай. Мөн [[Баянхонгор аймаг|Баянхонгор]] аймгийн [[Баянлиг сум|Баянлиг сумын]] [[Бичигтийн амны хадны зураг|Бичигтийн амны хадны зурагт]] тамганы хайрцаг бүхий эмээлтэй морь дүрслэгдсэн нь тамгыг алс хол аянд авч явахдаа тусгай эмээл хүртэл хэрэглэж байсны нотолгоо юм. ==Холбоотой мэдээлэл== * [[Тамга]] * [[Чингис хаан]] * [[Их Монгол Улс]] == Эшлэл == [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Монголын үндэсний бэлгэ тэмдэг]] [[Ангилал:Их Монгол Улсын улс төр]] [[Ангилал:Түүхэн эх сурвалж]] [[Ангилал:Тамга]] fidrqwbs8cvvkexk9huxcnz0ulm4e7q Монгол хатад 0 24301 706694 702495 2022-07-30T05:16:48Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* XIV-XVII зууны Монгол улсын хатад */ wikitext text/x-wiki == [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] их хатад == # [[Бөртэ үжин]] (1206-1227) # [[Борогчин хатан]] (1229-1240) # [[Дөргөнэ|Дөргөнэ хатан]] (1240-1246) # [[Огул Хаймыш|Огул Хаймыш хатан]] (1246-1251) # [[Хутугтай хатан]] (1251-1260) == [[Юань Улс|Их Юань Улсын]] хатад == # [[Чаби хатан|Чамбуй хатан]] (1261-1281), [[Хубилай хаан]]ы анхны их хатан # [[Намбуй хатан]] (1284-1286), [[Хубилай хаан]]ы их хатан # [[Шилийндалай хатан|Шилиндалай хатан]] (1295-1305), [[Өлзийт Төмөр хаан]]ы их хатан # [[Булган хатан]] (1305-1307), [[Өлзийт Төмөр хаан]]ы их хатан # [[Жэнгэ хатан]] (1307-1311), [[Хайсан хүлэг хаан]]ы их хатан # [[Раднашири хатан]] (1311-1320), [[Буянт хаан]]ы их хатан # [[Сугабал хатан]] (1321-1323), [[Шадбал хаан]]ы их хатан # [[Бабухан хатан]] (1323-1328), [[Есөнтөмөр хаан]]ы их хатан # [[Будшир хатан]] (1328-1329; 1329-1332), [[Төвтөмөр хаан]]ы их хатан # [[Маалайдай хатан]] (1329), [[Хүслэн хаан]]ы бага эхнэр. Тогоонтөмөр хааныг төрүүлсэн. # [[Бабуша хатан]] (1329), [[Хүслэн хаан]]ы их хатан. # [[Дарамшир|Дармашир хатан]] (1332), [[Ринчинбал хаан]]ы их хатан # [[Данашир хатан]] (1333-1335), [[Тогоонтөмөр хаан]]ы их хатан # [[Баянхутаг хатан]] (1337-1365), Тогоонтөмөр хааны их хатан # [[Өлзийхутаг хатан]] (1365-1370), Тогоонтөмөр хааны их хатан == [[XIV-XVII зууны Монгол орон|XIV-XVII зууны Монгол улсын]] хатад == # [[Өлзий гоо хатан]] ([[Элбэг хаан]]ы бэйж буюу бага хатан. [[Үгч хашха]] хааны хатан.) # [[Алтгана хатан]] ([[Горлосын Цавдан ноён]]ы охин. [[Тайсун хаан]]ы 2-р хатан) # [[Махтум ханум]] ([[Эсэн тайш|Эсэн хааны]] бага хатан. [[Моголстан]]ы [[Юнус хаан]]ы эгч. [[Ибрай тайш|Ибрагим]], Ильяс нэрт хоёр хүү төрүүлсэн.) # [[Мөнгөлдэй хатан]] ([[Молон хаан]]ы хатан) # [[Их Хамарт Юнгэн хатан]] ([[Мандуул хаан]]ы хатан) # [[Мандухай сэцэн хатан|'''Мандухай хатан''']] ([[Мандуул хаан]], [[Даян хаан]]ы нарын хатан) # '''Жимсгэнэ хатан''' (зарим сурвалж бичигт Самур тайху гэдэг. [[Батмөнх Даян хаан|Даян хаан]]ы 2 дахь хатан) # '''Гүүши хатан''' (Даян хааны бага хатан) # [[Сутай тайху]] ([[Лигдэн хаан]]ы хатан. [[Зүрчид]]ийн [[Ехэ Нара]] овгийн Дэлгэр тайшийн охин) # [[Наннан тайху]] (Лигдэн хааны хатан. Боржигин Намужун. Бөх Бэлгүтэйгийн удам Дорж жюнь вангийн охин. 1635 онд [[Манж]]ийн [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]]ы татвар эм болж, Бөмбөгөр нэрт хүү төрүүлсэн.) # [[Бадамзуу тайху]], (Авга хошууны Дорж тайжийн охин. Лигдэн хааны бага хатан. 1635 онд Манжийн Абахай сэцэн хааны татвар эм болсон.) # '''Эржэй тайху''', (Лигдэн хааны бага хатан байсан. 1635 онд манжийн '''Абатай''' чин вангийн бага хатан болсон.) # '''Бочи үжин''', (Лигдэн хааны бага хатан. 1635 онд Абахай сэцэн хааны ахмад хүү '''Хүүгэ''' агийн татвар эм болсон.) # '''Гүртүмэн үжин''', (Лигдэн хааны бага хатан байсан. Манжид олзлогдсоны дараа эхлээд '''Гончиг зайсан'''гийн бага эхнэр болов. Дараа нь '''Хятад чэрби'''тэй дахин гэрлэв.) == [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын]] хатад == # [[Дондогдулам хатан]] (1911-1923) # [[Гэнэнпил хатан]] (1923-1924) [[Ангилал:Хүмүүсийн жагсаалт]] [[Ангилал:Монгол хатан]] [[Ангилал:Монголын язгууртан|!]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|хатан]] bz9gbd3ovarbgf4jkzflgi2oazdjtrz 706695 706694 2022-07-30T05:18:03Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* XIV-XVII зууны Монгол улсын хатад */ wikitext text/x-wiki == [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] их хатад == # [[Бөртэ үжин]] (1206-1227) # [[Борогчин хатан]] (1229-1240) # [[Дөргөнэ|Дөргөнэ хатан]] (1240-1246) # [[Огул Хаймыш|Огул Хаймыш хатан]] (1246-1251) # [[Хутугтай хатан]] (1251-1260) == [[Юань Улс|Их Юань Улсын]] хатад == # [[Чаби хатан|Чамбуй хатан]] (1261-1281), [[Хубилай хаан]]ы анхны их хатан # [[Намбуй хатан]] (1284-1286), [[Хубилай хаан]]ы их хатан # [[Шилийндалай хатан|Шилиндалай хатан]] (1295-1305), [[Өлзийт Төмөр хаан]]ы их хатан # [[Булган хатан]] (1305-1307), [[Өлзийт Төмөр хаан]]ы их хатан # [[Жэнгэ хатан]] (1307-1311), [[Хайсан хүлэг хаан]]ы их хатан # [[Раднашири хатан]] (1311-1320), [[Буянт хаан]]ы их хатан # [[Сугабал хатан]] (1321-1323), [[Шадбал хаан]]ы их хатан # [[Бабухан хатан]] (1323-1328), [[Есөнтөмөр хаан]]ы их хатан # [[Будшир хатан]] (1328-1329; 1329-1332), [[Төвтөмөр хаан]]ы их хатан # [[Маалайдай хатан]] (1329), [[Хүслэн хаан]]ы бага эхнэр. Тогоонтөмөр хааныг төрүүлсэн. # [[Бабуша хатан]] (1329), [[Хүслэн хаан]]ы их хатан. # [[Дарамшир|Дармашир хатан]] (1332), [[Ринчинбал хаан]]ы их хатан # [[Данашир хатан]] (1333-1335), [[Тогоонтөмөр хаан]]ы их хатан # [[Баянхутаг хатан]] (1337-1365), Тогоонтөмөр хааны их хатан # [[Өлзийхутаг хатан]] (1365-1370), Тогоонтөмөр хааны их хатан == [[XIV-XVII зууны Монгол орон|XIV-XVII зууны Монгол улсын]] хатад == # [[Өлзий гоо хатан]] ([[Элбэг хаан]]ы бэйж буюу бага хатан. [[Үгч хашха]] хааны хатан.) # [[Алтгана хатан]] ([[Горлосын Цавдан ноён]]ы охин. [[Тайсун хаан]]ы 2-р хатан) # [[Махтум ханум]] ([[Эсэн тайш|Эсэн хааны]] бага хатан. [[Моголстан]]ы [[Юнус хаан]]ы эгч. [[Ибрай тайш|Ибрагим]], Ильяс нэрт хоёр хүү төрүүлсэн.) # [[Мөнгөлдэй хатан]] ([[Молон хаан]]ы хатан) # [[Их Хамарт Юнгэн хатан]] ([[Мандуул хаан]]ы хатан) # [[Мандухай сэцэн хатан|'''Мандухай хатан''']] ([[Мандуул хаан]], [[Даян хаан]]ы нарын хатан) # '''Жимсгэнэ хатан''' (зарим сурвалж бичигт Самур тайху гэдэг. [[Батмөнх Даян хаан|Даян хаан]]ы 2 дахь хатан) # '''Гүүши хатан''' (Даян хааны бага хатан) # [[Сутай тайху]] ([[Лигдэн хаан]]ы хатан. [[Зүрчид]]ийн [[Ехэ Нара]] овгийн Дэлгэр тайшийн охин) # [[Наннан тайху]] (Лигдэн хааны хатан. Боржигин Намужун. Бөх Бэлгүтэйгийн удам Дорж жюнь вангийн охин. 1635 онд [[Манж]]ийн [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]]ы татвар эм болж, Бөмбөгөр нэрт хүү төрүүлсэн.) # [[Бадамзуу тайху]] (Авга хошууны Дорж тайжийн охин. Лигдэн хааны бага хатан. 1635 онд Манжийн Абахай сэцэн хааны татвар эм болсон.) # '''Эржэй тайху''' (Лигдэн хааны бага хатан байсан. 1635 онд манжийн '''Абатай''' чин вангийн бага хатан болсон.) # '''Бочи үжин''' (Лигдэн хааны бага хатан. 1635 онд Абахай сэцэн хааны ахмад хүү '''Хүүгэ''' агийн татвар эм болсон.) # '''Гүртүмэн үжин''' (Лигдэн хааны бага хатан байсан. Манжид олзлогдсоны дараа эхлээд '''Гончиг зайсан'''гийн бага эхнэр болов. Дараа нь '''Хятад чэрби'''тэй дахин гэрлэв.) == [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын]] хатад == # [[Дондогдулам хатан]] (1911-1923) # [[Гэнэнпил хатан]] (1923-1924) [[Ангилал:Хүмүүсийн жагсаалт]] [[Ангилал:Монгол хатан]] [[Ангилал:Монголын язгууртан|!]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|хатан]] r73grrg462r74hf1f5okfxf6ws2s4q9 706696 706695 2022-07-30T05:18:47Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* XIV-XVII зууны Монгол улсын хатад */ wikitext text/x-wiki == [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] их хатад == # [[Бөртэ үжин]] (1206-1227) # [[Борогчин хатан]] (1229-1240) # [[Дөргөнэ|Дөргөнэ хатан]] (1240-1246) # [[Огул Хаймыш|Огул Хаймыш хатан]] (1246-1251) # [[Хутугтай хатан]] (1251-1260) == [[Юань Улс|Их Юань Улсын]] хатад == # [[Чаби хатан|Чамбуй хатан]] (1261-1281), [[Хубилай хаан]]ы анхны их хатан # [[Намбуй хатан]] (1284-1286), [[Хубилай хаан]]ы их хатан # [[Шилийндалай хатан|Шилиндалай хатан]] (1295-1305), [[Өлзийт Төмөр хаан]]ы их хатан # [[Булган хатан]] (1305-1307), [[Өлзийт Төмөр хаан]]ы их хатан # [[Жэнгэ хатан]] (1307-1311), [[Хайсан хүлэг хаан]]ы их хатан # [[Раднашири хатан]] (1311-1320), [[Буянт хаан]]ы их хатан # [[Сугабал хатан]] (1321-1323), [[Шадбал хаан]]ы их хатан # [[Бабухан хатан]] (1323-1328), [[Есөнтөмөр хаан]]ы их хатан # [[Будшир хатан]] (1328-1329; 1329-1332), [[Төвтөмөр хаан]]ы их хатан # [[Маалайдай хатан]] (1329), [[Хүслэн хаан]]ы бага эхнэр. Тогоонтөмөр хааныг төрүүлсэн. # [[Бабуша хатан]] (1329), [[Хүслэн хаан]]ы их хатан. # [[Дарамшир|Дармашир хатан]] (1332), [[Ринчинбал хаан]]ы их хатан # [[Данашир хатан]] (1333-1335), [[Тогоонтөмөр хаан]]ы их хатан # [[Баянхутаг хатан]] (1337-1365), Тогоонтөмөр хааны их хатан # [[Өлзийхутаг хатан]] (1365-1370), Тогоонтөмөр хааны их хатан == [[XIV-XVII зууны Монгол орон|XIV-XVII зууны Монгол улсын]] хатад == # [[Өлзий гоо хатан]] ([[Элбэг хаан]]ы бэйж буюу бага хатан. [[Үгч хашха]] хааны хатан.) # [[Алтгана хатан]] ([[Горлосын Цавдан ноён]]ы охин. [[Тайсун хаан]]ы 2-р хатан) # [[Махтум ханум]] ([[Эсэн тайш|Эсэн хааны]] бага хатан. [[Моголистан]]ы [[Юнус хаан]]ы эгч. [[Ибрай тайш|Ибрагим]], Ильяс нэрт хоёр хүү төрүүлсэн.) # [[Мөнгөлдэй хатан]] ([[Молон хаан]]ы хатан) # [[Их Хамарт Юнгэн хатан]] ([[Мандуул хаан]]ы хатан) # [[Мандухай сэцэн хатан|'''Мандухай хатан''']] ([[Мандуул хаан]], [[Даян хаан]]ы нарын хатан) # '''Жимсгэнэ хатан''' (зарим сурвалж бичигт Самур тайху гэдэг. [[Батмөнх Даян хаан|Даян хаан]]ы 2 дахь хатан) # '''Гүүши хатан''' (Даян хааны бага хатан) # [[Сутай тайху]] ([[Лигдэн хаан]]ы хатан. [[Зүрчид]]ийн [[Ехэ Нара]] овгийн Дэлгэр тайшийн охин) # [[Наннан тайху]] (Лигдэн хааны хатан. Боржигин Намужун. Бөх Бэлгүтэйгийн удам Дорж жюнь вангийн охин. 1635 онд [[Манж]]ийн [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]]ы татвар эм болж, Бөмбөгөр нэрт хүү төрүүлсэн.) # [[Бадамзуу тайху]] (Авга хошууны Дорж тайжийн охин. Лигдэн хааны бага хатан. 1635 онд Манжийн Абахай сэцэн хааны татвар эм болсон.) # '''Эржэй тайху''' (Лигдэн хааны бага хатан байсан. 1635 онд манжийн '''Абатай''' чин вангийн бага хатан болсон.) # '''Бочи үжин''' (Лигдэн хааны бага хатан. 1635 онд Абахай сэцэн хааны ахмад хүү '''Хүүгэ''' агийн татвар эм болсон.) # '''Гүртүмэн үжин''' (Лигдэн хааны бага хатан байсан. Манжид олзлогдсоны дараа эхлээд '''Гончиг зайсан'''гийн бага эхнэр болов. Дараа нь '''Хятад чэрби'''тэй дахин гэрлэв.) == [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын]] хатад == # [[Дондогдулам хатан]] (1911-1923) # [[Гэнэнпил хатан]] (1923-1924) [[Ангилал:Хүмүүсийн жагсаалт]] [[Ангилал:Монгол хатан]] [[Ангилал:Монголын язгууртан|!]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|хатан]] 0uliz8fei2q3e50487jtavfiyd8ql61 Хотон (үндэстэн) 0 25118 706659 689670 2022-07-29T23:48:52Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Ялгах5|үндэстэнг|Хотон}} {{Инфобокс Үндэстэн |group = [[Зураг:Хот-үн мб.png]]<br>Хотон үндэстэн |image = [[Зураг:HuiChineseMuslim3.jpg|200px]] |caption = |poptime = 10,586,087 (2010 оны тооллого) | region1 = {{flagicon|Хятад}} [[Хятад]] улс даяар жигд тархсан | pop1 = | ref2 = |languages = [[Хятад хэл]]ний олон аялгуу |religions = [[Ислам]] |related = [[Дунган ястан]], [[Хятад үндэстэн]] }} '''Хотон''' (аль эсвэл '''Хуй'''; Хятадын хотон, хуй хуй; [[Төв Ази]]д '''Дунган''' гэгддэг; [[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] qotong - ''хотонг''; [[хятадаар]] 回族 - ''huí zú'', дуудлага нь ''хуэи зуү''; [[англиар]] ''Hui'') — [[Хятад|БНХАУ]]-ын иргэн, [[Ислам]] шүтлэгт, [[Хятад хэл]]-[[Хятад угсаатан|угсааны]] [[ард түмэн]], 10.6 сая хүнтэй [[үндэстэн]]. Хятадад ялган бүртгэдэг [[Хятадын ард түмэн|нэр бүхий 56 ард түмний]] дундаас 3-р олон ([[Хятадууд|Хятад]], [[Жуан үндэстэн|Жуан]] хоёроос цөөн, [[Манжууд|Манжаас]] олон) тоотой Хотон үндэстэн БНХАУ-ын бүх хүн амын 0.79%-г эзлэж, 2000-2010 оны хоооронд 758 мянгаар нэмэгдэж 10,586,087-оор тоологджээ. Хотонгуудын төрөлх хэл нь [[Хятад хэл]] болохоор тэднийг [[Хятадууд|Хятад үндэстний]] Ислам шашин шүтдэгээрээ ялгардаг тасархай гэж ойлгох бөгөөд '''[[Хотон]] [[Хятадууд|Хятад]]''' гэж тодотгон хэлэхэд буруудахгүй. Тэд [[Хятад]] улсын олон муж, оронд жигд олноор тархсан. Гэхдээ өрнө-умар хэсэг буюу [[Ниншя - Хотонгийн өөртөө засах орон]] (бүх Хотон үндэстний 19% буюу 2 сая), [[Ганьсү муж]] (1.2 сая), [[Хөхнуур муж]] (760 мянга), [[Шинжаан|Шинжаан - Уйгурын ӨЗО]] (840 мянга) болон [[Хэнань]], [[Шаньдун]], [[Хэбэй]], [[Юньнань]] зэрэг мужид олон тоогоор оршин сууж байна. [[Уйгурууд|Уйгур]], [[Хасагууд|Хасаг]], [[Дуншян ястан|Дуншян]], [[Киргизүүд|Киргиз]], [[Тажик үндэстэн|Тажик]] зэрэг Хятад дахь бусад хотон (мусульман) ард түмэн энэхүү Хотон үндэстнээс тусдаа бүртгэгддэг. [[Тан улс|Тан]], [[Сүн улс|Сүн]], [[Юань улс|Юань]] улсын үеэс [[Араб]], [[Перс]], [[Дундад Ази]]ас худалдаа, ноён, түшмэл, төрийн албатай ирсэн хүмүүс нутгийн Хятад голдуу улстай гэр бүл болон суусаар Хотон үндэстэн үүссэн гэж таадаг. Ислам шашны зан үйлийг ёсчлон дагадаг тул соёл, идээн ундаан, зан заншлын хувьд яг Хятадуудаас арай л өөр байдаг. [[Дундад Иргэн Улс]]ын цэргийн эрхтний тэмцлийн үед Хөхнуур, Ганьсү, Ниншя хавийг Ма ([[Мухаммед]]ийг төлөөлдөг) овогт хэд хэдэн Хотон цэргийн дарга эзэн мэдэж байжээ. ==Зураг== <gallery> File:Hui man.jpg|Хотон хөгшин File:Prayers at Dongguan mosque.jpg|Шинин хотын сүмд File:Linxia-book-vendors-5651.jpg|Линшягийн бараан захад ном худалдаалж буй хоёр </gallery> ==Эх сурвалж== {{reflist}} [[Ангилал:Хотон Хятадууд| ]] [[Ангилал:Хятад дахь угсаатан]] szy7zqt59nhndq1wvtz1e6nvqfw5k9t 706660 706659 2022-07-29T23:53:39Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Ялгах5|үндэстэнг|Хотон}} {{Инфобокс Үндэстэн |group = [[Зураг:Хот-үн мб.png]]<br>Хотон үндэстэн |image = [[Зураг:HuiChineseMuslim3.jpg|200px]] |caption = |poptime = 10,586,087 (2010 оны тооллого) | region1 = {{flagicon|Хятад}} [[Хятад]] улс даяар жигд тархсан | pop1 = | ref2 = |languages = [[Хятад хэл]]ний олон аялгуу |religions = [[Ислам]] |related = [[Дунган ястан]], [[Хятад үндэстэн]] }} '''Хотон''' (аль эсвэл '''Хуй'''; Хятадын хотон, хуй хуй; [[Төв Ази]]д '''Дунган''' гэгддэг;<ref>[https://shoqan.kz/incompleted/works_vosstanie_dungan/ Труды: Восстание дунган в Западном крае Китайской империи] Shoqan.kz</ref> [[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] qotong - ''хотонг''; [[хятадаар]] 回族 - ''huí zú'', дуудлага нь ''хуэи зуү''; [[англиар]] ''Hui'') — [[Хятад|БНХАУ]]-ын иргэн, [[Ислам]] шүтлэгт, [[Хятад хэл]]-[[Хятад угсаатан|угсааны]] [[ард түмэн]], 10.6 сая хүнтэй [[үндэстэн]]. Хятадад ялган бүртгэдэг [[Хятадын ард түмэн|нэр бүхий 56 ард түмний]] дундаас 3-р олон ([[Хятадууд|Хятад]], [[Жуан үндэстэн|Жуан]] хоёроос цөөн, [[Манжууд|Манжаас]] олон) тоотой Хотон үндэстэн БНХАУ-ын бүх хүн амын 0.79%-г эзлэж, 2000-2010 оны хоооронд 758 мянгаар нэмэгдэж 10,586,087-оор тоологджээ. Хотонгуудын төрөлх хэл нь [[Хятад хэл]] болохоор тэднийг [[Хятадууд|Хятад үндэстний]] Ислам шашин шүтдэгээрээ ялгардаг тасархай гэж ойлгох бөгөөд '''[[Хотон]] [[Хятадууд|Хятад]]''' гэж тодотгон хэлэхэд буруудахгүй. Тэд [[Хятад]] улсын олон муж, оронд жигд олноор тархсан. Гэхдээ өрнө-умар хэсэг буюу [[Ниншя - Хотонгийн өөртөө засах орон]] (бүх Хотон үндэстний 19% буюу 2 сая), [[Ганьсү муж]] (1.2 сая), [[Хөхнуур муж]] (760 мянга), [[Шинжаан|Шинжаан - Уйгурын ӨЗО]] (840 мянга) болон [[Хэнань]], [[Шаньдун]], [[Хэбэй]], [[Юньнань]] зэрэг мужид олон тоогоор оршин сууж байна. [[Уйгурууд|Уйгур]], [[Хасагууд|Хасаг]], [[Дуншян ястан|Дуншян]], [[Киргизүүд|Киргиз]], [[Тажик үндэстэн|Тажик]] зэрэг Хятад дахь бусад хотон (мусульман) ард түмэн энэхүү Хотон үндэстнээс тусдаа бүртгэгддэг. [[Тан улс|Тан]], [[Сүн улс|Сүн]], [[Юань улс|Юань]] улсын үеэс [[Араб]], [[Перс]], [[Дундад Ази]]ас худалдаа, ноён, түшмэл, төрийн албатай ирсэн хүмүүс нутгийн Хятад голдуу улстай гэр бүл болон суусаар Хотон үндэстэн үүссэн гэж таадаг. Ислам шашны зан үйлийг ёсчлон дагадаг тул соёл, идээн ундаан, зан заншлын хувьд яг Хятадуудаас арай л өөр байдаг. [[Дундад Иргэн Улс]]ын цэргийн эрхтний тэмцлийн үед Хөхнуур, Ганьсү, Ниншя хавийг Ма ([[Мухаммед]]ийг төлөөлдөг) овогт хэд хэдэн Хотон цэргийн дарга эзэн мэдэж байжээ. ==Зураг== <gallery> File:Hui man.jpg|Хотон хөгшин File:Prayers at Dongguan mosque.jpg|Шинин хотын сүмд File:Linxia-book-vendors-5651.jpg|Линшягийн бараан захад ном худалдаалж буй хоёр </gallery> ==Эх сурвалж== {{reflist}} [[Ангилал:Хотон Хятадууд| ]] [[Ангилал:Хятад дахь угсаатан]] qlp3xev4kiuaybkghxa3yuxjufr91af Загвар:Инфобокс сонгууль 10 27376 706608 657352 2022-07-29T14:02:46Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate | child = {{{child|{{{embed|}}}}}} | bodyclass = {{#if:{{{election_date|}}}|vevent|}} | bodystyle = line-height: 1.5em; {{#if:<!-- -->{{{map_image|}}}{{{map|}}}{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}<!-- -->|width:{{max | 1 = {{#if:{{{map_image|}}}{{{map|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 2 = {{#if:{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map2_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 3 = {{#if:{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map3_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 4 = {{#if:{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map4_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} }}px}} | titleclass = summary | titlestyle = font-size: 125%; | title = {{#ifeq:{{{child|{{{embed|}}}}}}|yes|{{#if:{{{election_name|}}}|<div style="background-color:#ddd; font-size:120%; font-weight:bold">{{{election_name}}}</div>}}|{{{election_name|{{PAGENAME}}}}}}} | datastyle = text-align:center; | labelstyle = width:5em;white-space:nowrap; | subheaderstyle = line-height:130%; | subheader1 = {{#if:{{{flag_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{flag_image|}}}|size=50px|alt=|link=}}<hr /> |{{#if:{{{country|}}} |<center>{{flagdeco|{{{country}}}|variant={{{flag_year|}}}|size=50px|noredlink={{main other||yes}}}}</center><hr /> }} }} | subheader2 = {{#if:{{{previous_year|}}}{{{election_date|}}}{{{next_year|}}}| {{succession links|leftstyle=width:20%;|centerstyle = width:60%;|rightstyle=width:20%; | left ={{#if:{{{previous_year|}}}|{{#ifexist:{{{previous_election|}}}|[[{{{previous_election}}}|{{{previous_year}}}]]|{{{previous_year}}}}}}} | center = {{#if:{{{election_date|}}}|'''{{{election_date}}}'''}} | right = {{#if:{{{next_year|}}}|{{#ifexist:{{{next_election|}}}|[[{{{next_election}}}|{{{next_year}}}]]|{{{next_year}}}}}}} }} }} | subheader3 = {{#if:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}| {{succession links|leftstyle=width:40%; text-align:center;|rightstyle=width:40%; text-align:center; | left = {{#if:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|{{#ifexist:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|[[{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|outgoing members]]|{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}}}}} | right = {{#if:{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|{{#ifexist:{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|[[{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|elected members]]|{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}}}|}} }} }} | headerstyle = font-weight:normal; | header1 = {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#if:{{{votes_for_election|}}}|<center><hr />{{{votes_for_election}}}{{#if:{{{needed_votes|}}}|<br />{{{needed_votes}}} votes needed to win</center>}} }} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative | by-election | By-election = {{#if:{{{seats_for_election|}}}|<center><hr />{{{seats_for_election}}}{{#if:{{{majority_seats|}}}|<br />{{{majority_seats}}} seats needed for a majority</center>}} }} | #default = }} | data2 = {{#if:{{{opinion_polls|}}}| [[{{{opinion_polls}}}|Opinion&nbsp;polls]] }} | label3 = Бүртгэгдсэн | data3 = {{{registered|}}} | label4 = Ирц | data4 = {{{turnout|}}} | label5 = Тоолсон&nbsp;санал | data5 = {{#if:{{{votes_counted|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{votes_counted}}}|{{{votes_counted}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | label6 = Мэдээлсэн | data6 = {{#if:{{{reporting|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{reporting}}}|{{{reporting}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | label7 = Зарласан | data7 = {{#if:{{{declared|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{declared}}}|{{{declared}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | data10 = <nowiki /> {{(!}} style="background:transparent; width:100%;" {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <!-- none --> | filler = {{left}}{{{filler|}}} | col3 = {{#if:{{{color3|}}}{{{colour3|}}}{{{image3|}}}{{{nominee3|}}}{{{candidate3|}}}{{{leader3|}}}{{{party3|}}}{{{alliance3|}}}{{{home_state3|}}}{{{running_mate3|}}}{{{electoral_vote3|}}}{{{delegate_count3|}}}{{{states_carried3|}}}{{{leader_since3|}}}{{{leaders_seat3|}}}{{{last_election3|}}}{{{seats_before3|}}}{{{seats_needed3|}}}{{{seats3|}}}{{{seats_after3|}}}{{{seat_change3|}}}{{{popular_vote3|}}}{{{percentage3|}}}{{{swing3|}}}{{{poll1_nominee3|}}}{{{poll1_candidate3|}}}{{{poll2_nominee3|}}}{{{poll2_candidate3|}}}{{{poll3_nominee3|}}}{{{poll3_candidate3|}}}{{{poll4_nominee3|}}}{{{poll4_candidate3|}}}{{{poll5_nominee3|}}}{{{poll5_candidate3|}}}{{{poll1_party3|}}}{{{poll2_party3|}}}{{{poll3_party3|}}}{{{poll4_party3|}}}{{{poll5_party3|}}}{{{1data3|}}}{{{2data3|}}}{{{3data3|}}}{{{4data3|}}}{{{5data3|}}}{{{6data3|}}}|yes}} | ongoing = {{{ongoing|no}}} | header1 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=First party|#default=Majority party}} | header2 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=Second party|#default=Minority party}} | header3 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=Third party|#default=Third party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color1|}}} | {{{colour1|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color2|}}} | {{{colour2|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color3|}}} | {{{colour3|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image1|}}} | image1_size = {{{image1_size|}}} | image1_upright = {{{image1_upright|}}} | image2 = {{{image2|}}} | image2_size = {{{image2_size|}}} | image2_upright = {{{image2_upright|}}} | image3 = {{{image3|}}} | image3_size = {{{image3_size|}}} | image3_upright = {{{image3_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage1|}}} | pageimage2 = {{{pageimage2|}}} | pageimage3 = {{{pageimage3|}}} | nominee1 = {{{nominee1|}}} | nominee2 = {{{nominee2|}}} | nominee3 = {{{nominee3|}}} | candidate1 = {{{candidate1|}}} | candidate2 = {{{candidate2|}}} | candidate3 = {{{candidate3|}}} | leader1 = {{{leader1|}}} | leader2 = {{{leader2|}}} | leader3 = {{{leader3|}}} | party1_name = {{{party1_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party2_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party3_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party1|}}} | party2 = {{{party2|}}} | party3 = {{{party3|}}} | alliance1_name = {{{alliance1_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance2_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance3_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance1|}}} | alliance2 = {{{alliance2|}}} | alliance3 = {{{alliance3|}}} | home_state1 = {{{home_state1|}}} | home_state2 = {{{home_state2|}}} | home_state3 = {{{home_state3|}}} | running_mate1 = {{{running_mate1|}}} | running_mate2 = {{{running_mate2|}}} | running_mate3 = {{{running_mate3|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote1|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote2|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote3|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count1|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count2|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count3|}}} | states_carried1 = {{{states_carried1|}}} | states_carried2 = {{{states_carried2|}}} | states_carried3 = {{{states_carried3|}}} | leader_since1 = {{{leader_since1|}}} | leader_since2 = {{{leader_since2|}}} | leader_since3 = {{{leader_since3|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat1|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat2|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat3|}}} | last_election1 = {{{last_election1|}}} | last_election2 = {{{last_election2|}}} | last_election3 = {{{last_election3|}}} | seats_before1 = {{{seats_before1|}}} | seats_before2 = {{{seats_before2|}}} | seats_before3 = {{{seats_before3|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed1|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed2|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed3|}}} | seats1 = {{{seats1|}}} | seats2 = {{{seats2|}}} | seats3 = {{{seats3|}}} | seats_after1 = {{{seats_after1|}}} | seats_after2 = {{{seats_after2|}}} | seats_after3 = {{{seats_after3|}}} | seat_change1 = {{{seat_change1|}}} | seat_change2 = {{{seat_change2|}}} | seat_change3 = {{{seat_change3|}}} | vote_type = {{{vote_type|Popular}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote1|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote2|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote3|}}} | percentage1 = {{{percentage1|}}} | percentage2 = {{{percentage2|}}} | percentage3 = {{{percentage3|}}} | counties_won1 = {{{counties_won1|}}} | counties_won2 = {{{counties_won2|}}} | counties_won3 = {{{counties_won3|}}} | counties_threshold1 = {{{counties_threshold1|}}} | counties_threshold2 = {{{counties_threshold2|}}} | counties_threshold3 = {{{counties_threshold3|}}} | swing1 = {{{swing1|}}} | swing2 = {{{swing2|}}} | swing3 = {{{swing3|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date1|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source1|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee1|}}}|{{{poll1_candidate1|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee2|}}}|{{{poll1_candidate2|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee3|}}}|{{{poll1_candidate3|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date1|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source1|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee1|}}}|{{{poll2_candidate1|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee2|}}}|{{{poll2_candidate2|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee3|}}}|{{{poll2_candidate3|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date1|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source1|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee1|}}}|{{{poll3_candidate1|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee2|}}}|{{{poll3_candidate2|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee3|}}}|{{{poll3_candidate3|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date1|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source1|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee1|}}}|{{{poll4_candidate1|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee2|}}}|{{{poll4_candidate2|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee3|}}}|{{{poll4_candidate3|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date1|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source1|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee1|}}}|{{{poll5_candidate1|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee2|}}}|{{{poll5_candidate2|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee3|}}}|{{{poll5_candidate3|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party1|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party2|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party3|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party1|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party2|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party3|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party1|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party2|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party3|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party1|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party2|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party3|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party1|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party2|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party3|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data1|}}}| 1data2 = {{{1data2|}}}| 1data3 = {{{1data3|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data1|}}}| 2data2 = {{{2data2|}}}| 2data3 = {{{2data3|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data1|}}}| 3data2 = {{{3data2|}}}| 3data3 = {{{3data3|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data1|}}}| 4data2 = {{{4data2|}}}| 4data3 = {{{4data3|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data1|}}}| 5data2 = {{{5data2|}}}| 5data3 = {{{5data3|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data1|}}}| 6data2 = {{{6data2|}}}| 6data3 = {{{6data3|}}} }} {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <hr /> | col3 = {{#if:{{{color6|}}}{{{colour6|}}}{{{image6|}}}{{{nominee6|}}}{{{candidate6|}}}{{{leader6|}}}{{{party6|}}}{{{alliance6|}}}{{{home_state6|}}}{{{running_mate6|}}}{{{electoral_vote6|}}}{{{delegate_count6|}}}{{{states_carried6|}}}{{{leader_since6|}}}{{{leaders_seat6|}}}{{{last_election6|}}}{{{seats_before6|}}}{{{seats_needed6|}}}{{{seats6|}}}{{{seats_after6|}}}{{{seat_change6|}}}{{{popular_vote6|}}}{{{percentage6|}}}{{{swing6|}}}{{{poll1_nominee6|}}}{{{poll1_candidate6|}}}{{{poll2_nominee6|}}}{{{poll2_candidate6|}}}{{{poll3_nominee6|}}}{{{poll3_candidate6|}}}{{{poll4_nominee6|}}}{{{poll4_candidate6|}}}{{{poll5_nominee6|}}}{{{poll5_candidate6|}}}{{{poll1_party6|}}}{{{poll2_party6|}}}{{{poll3_party6|}}}{{{poll4_party6|}}}{{{poll5_party6|}}}{{{1data6|}}}{{{2data6|}}}{{{3data6|}}}{{{4data6|}}}{{{5data6|}}}{{{6data6|}}}|yes}} | ongoing = {{{ongoing|no}}} | header1 = {{#if:{{{party3|}}}|Fourth party|Third party}} | header2 = {{#if:{{{party3|}}}|Fifth party|Fourth party}} | header3 = {{#if:{{{party3|}}}|Sixth party|Fifth party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color4|}}} | {{{colour4|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color5|}}} | {{{colour5|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color6|}}} | {{{colour6|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image4|}}} | image1_size = {{{image4_size|}}} | image1_upright = {{{image4_upright|}}} | image2 = {{{image5|}}} | image2_size = {{{image5_size|}}} | image2_upright = {{{image5_upright|}}} | image3 = {{{image6|}}} | image3_size = {{{image6_size|}}} | image3_upright = {{{image6_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage4|}}} | pageimage2 = {{{pageimage5|}}} | pageimage3 = {{{pageimage6|}}} | nominee1 = {{{nominee4|}}} | nominee2 = {{{nominee5|}}} | nominee3 = {{{nominee6|}}} | candidate1 = {{{candidate4|}}} | candidate2 = {{{candidate5|}}} | candidate3 = {{{candidate6|}}} | leader1 = {{{leader4|}}} | leader2 = {{{leader5|}}} | leader3 = {{{leader6|}}} | party1_name = {{{party4_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party5_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party6_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party4|}}} | party2 = {{{party5|}}} | party3 = {{{party6|}}} | alliance1_name = {{{alliance4_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance5_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance6_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance4|}}} | alliance2 = {{{alliance5|}}} | alliance3 = {{{alliance6|}}} | home_state1 = {{{home_state4|}}} | home_state2 = {{{home_state5|}}} | home_state3 = {{{home_state6|}}} | running_mate1 = {{{running_mate4|}}} | running_mate2 = {{{running_mate5|}}} | running_mate3 = {{{running_mate6|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote4|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote5|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote6|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count4|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count5|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count6|}}} | states_carried1 = {{{states_carried4|}}} | states_carried2 = {{{states_carried5|}}} | states_carried3 = {{{states_carried6|}}} | leader_since1 = {{{leader_since4|}}} | leader_since2 = {{{leader_since5|}}} | leader_since3 = {{{leader_since6|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat4|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat5|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat6|}}} | last_election1 = {{{last_election4|}}} | last_election2 = {{{last_election5|}}} | last_election3 = {{{last_election6|}}} | seats_before1 = {{{seats_before4|}}} | seats_before2 = {{{seats_before5|}}} | seats_before3 = {{{seats_before6|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed4|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed5|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed6|}}} | seats1 = {{{seats4|}}} | seats2 = {{{seats5|}}} | seats3 = {{{seats6|}}} | seats_after1 = {{{seats_after4|}}} | seats_after2 = {{{seats_after5|}}} | seats_after3 = {{{seats_after6|}}} | seat_change1 = {{{seat_change4|}}} | seat_change2 = {{{seat_change5|}}} | seat_change3 = {{{seat_change6|}}} | vote_type = {{{vote_type|Popular}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote4|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote5|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote6|}}} | percentage1 = {{{percentage4|}}} | percentage2 = {{{percentage5|}}} | percentage3 = {{{percentage6|}}} | swing1 = {{{swing4|}}} | swing2 = {{{swing5|}}} | swing3 = {{{swing6|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date2|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source2|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee4|}}}|{{{poll1_candidate4|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee5|}}}|{{{poll1_candidate5|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee6|}}}|{{{poll1_candidate6|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date2|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source2|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee4|}}}|{{{poll2_candidate4|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee5|}}}|{{{poll2_candidate5|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee6|}}}|{{{poll2_candidate6|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date2|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source2|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee4|}}}|{{{poll3_candidate4|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee5|}}}|{{{poll3_candidate5|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee6|}}}|{{{poll3_candidate6|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date2|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source2|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee4|}}}|{{{poll4_candidate4|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee5|}}}|{{{poll4_candidate5|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee6|}}}|{{{poll4_candidate6|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date2|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source2|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee4|}}}|{{{poll5_candidate4|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee5|}}}|{{{poll5_candidate5|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee6|}}}|{{{poll5_candidate6|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party4|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party5|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party6|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party4|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party5|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party6|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party4|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party5|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party6|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party4|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party5|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party6|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party4|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party5|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party6|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data4|}}}| 1data2 = {{{1data5|}}}| 1data3 = {{{1data6|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data4|}}}| 2data2 = {{{2data5|}}}| 2data3 = {{{2data6|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data4|}}}| 3data2 = {{{3data5|}}}| 3data3 = {{{3data6|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data4|}}}| 4data2 = {{{4data5|}}}| 4data3 = {{{4data6|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data4|}}}| 5data2 = {{{5data5|}}}| 5data3 = {{{5data6|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data4|}}}| 6data2 = {{{6data5|}}}| 6data3 = {{{6data6|}}} }} {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <hr /> | ongoing = {{{ongoing|no}}} | col3 = {{#if:{{{color9|}}}{{{colour9|}}}{{{image9|}}}{{{nominee9|}}}{{{candidate9|}}}{{{leader9|}}}{{{party9|}}}{{{alliance9|}}}{{{home_state9|}}}{{{running_mate9|}}}{{{electoral_vote9|}}}{{{delegate_count9|}}}{{{states_carried9|}}}{{{leader_since9|}}}{{{leaders_seat9|}}}{{{last_election9|}}}{{{seats_before9|}}}{{{seats_needed9|}}}{{{seats9|}}}{{{seats_after9|}}}{{{seat_change9|}}}{{{popular_vote9|}}}{{{percentage9|}}}{{{counties_won9|}}}{{{counties_threshold9|}}}{{{swing9|}}}{{{poll1_nominee9|}}}{{{poll1_candidate9|}}}{{{poll2_nominee9|}}}{{{poll2_candidate9|}}}{{{poll3_nominee9|}}}{{{poll3_candidate9|}}}{{{poll4_nominee9|}}}{{{poll4_candidate9|}}}{{{poll5_nominee9|}}}{{{poll5_candidate9|}}}{{{poll1_party9|}}}{{{poll2_party9|}}}{{{poll3_party9|}}}{{{poll4_party9|}}}{{{poll5_party9|}}}{{{1data9|}}}{{{2data9|}}}{{{3data9|}}}{{{4data9|}}}{{{5data9|}}}{{{6data9|}}}|yes}} | header1 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Fifth party|1=Sixth party|2=Seventh party}} | header2 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Sixth party|1=Seventh party|2=Eighth party}} | header3 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Seventh party|1=Eighth party|2=Ninth party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color7|}}} | {{{colour7|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color8|}}} | {{{colour8|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color9|}}} | {{{colour9|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image7|}}} | image1_size = {{{image7_size|}}} | image1_upright = {{{image7_upright|}}} | image2 = {{{image8|}}} | image2_size = {{{image8_size|}}} | image2_upright = {{{image8_upright|}}} | image3 = {{{image9|}}} | image3_size = {{{image9_size|}}} | image3_upright = {{{image9_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage7|}}} | pageimage2 = {{{pageimage8|}}} | pageimage3 = {{{pageimage9|}}} | nominee1 = {{{nominee7|}}} | nominee2 = {{{nominee8|}}} | nominee3 = {{{nominee9|}}} | candidate1 = {{{candidate7|}}} | candidate2 = {{{candidate8|}}} | candidate3 = {{{candidate9|}}} | leader1 = {{{leader7|}}} | leader2 = {{{leader8|}}} | leader3 = {{{leader9|}}} | party1_name = {{{party7_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party8_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party9_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party7|}}} | party2 = {{{party8|}}} | party3 = {{{party9|}}} | alliance1_name = {{{alliance7_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance8_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance9_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance7|}}} | alliance2 = {{{alliance8|}}} | alliance3 = {{{alliance9|}}} | home_state1 = {{{home_state7|}}} | home_state2 = {{{home_state8|}}} | home_state3 = {{{home_state9|}}} | running_mate1 = {{{running_mate7|}}} | running_mate2 = {{{running_mate8|}}} | running_mate3 = {{{running_mate9|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote7|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote8|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote9|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count7|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count8|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count9|}}} | states_carried1 = {{{states_carried7|}}} | states_carried2 = {{{states_carried8|}}} | states_carried3 = {{{states_carried9|}}} | leader_since1 = {{{leader_since7|}}} | leader_since2 = {{{leader_since8|}}} | leader_since3 = {{{leader_since9|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat7|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat8|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat9|}}} | last_election1 = {{{last_election7|}}} | last_election2 = {{{last_election8|}}} | last_election3 = {{{last_election9|}}} | seats_before1 = {{{seats_before7|}}} | seats_before2 = {{{seats_before8|}}} | seats_before3 = {{{seats_before9|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed7|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed8|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed9|}}} | seats1 = {{{seats7|}}} | seats2 = {{{seats8|}}} | seats3 = {{{seats9|}}} | seats_after1 = {{{seats_after7|}}} | seats_after2 = {{{seats_after8|}}} | seats_after3 = {{{seats_after9|}}} | seat_change1 = {{{seat_change7|}}} | seat_change2 = {{{seat_change8|}}} | seat_change3 = {{{seat_change9|}}} | vote_type = {{{vote_type|Popular}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote7|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote8|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote9|}}} | percentage1 = {{{percentage7|}}} | percentage2 = {{{percentage8|}}} | percentage3 = {{{percentage9|}}} | swing1 = {{{swing7|}}} | swing2 = {{{swing8|}}} | swing3 = {{{swing9|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date3|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source3|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee7|}}}|{{{poll1_candidate7|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee8|}}}|{{{poll1_candidate8|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee9|}}}|{{{poll1_candidate9|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date3|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source3|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee7|}}}|{{{poll2_candidate7|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee8|}}}|{{{poll2_candidate8|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee9|}}}|{{{poll2_candidate9|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date3|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source3|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee7|}}}|{{{poll3_candidate7|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee8|}}}|{{{poll3_candidate8|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee9|}}}|{{{poll3_candidate9|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date3|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source3|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee7|}}}|{{{poll4_candidate7|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee8|}}}|{{{poll4_candidate8|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee9|}}}|{{{poll4_candidate9|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date3|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source3|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee7|}}}|{{{poll5_candidate7|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee8|}}}|{{{poll5_candidate8|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee9|}}}|{{{poll5_candidate9|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party7|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party8|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party9|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party7|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party8|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party9|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party7|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party8|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party9|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party7|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party8|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party9|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party7|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party8|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party9|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data7|}}}| 1data2 = {{{1data8|}}}| 1data3 = {{{1data9|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data7|}}}| 2data2 = {{{2data8|}}}| 2data3 = {{{2data9|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data7|}}}| 3data2 = {{{3data8|}}}| 3data3 = {{{3data9|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data7|}}}| 4data2 = {{{4data8|}}}| 4data3 = {{{4data9|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data7|}}}| 5data2 = {{{5data8|}}}| 5data3 = {{{5data9|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data7|}}}| 6data2 = {{{6data8|}}}| 6data3 = {{{6data9|}}} }} {{!)}} | data11 = {{#if:{{{map_image|}}}{{{map|}}}|<hr />{{#if:{{{map_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map_image}}}|size={{{map_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map_alt|}}}}} |{{{map}}} }}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div>{{{map_caption|}}}</div>}} }} | data12 = {{#if:{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}|<hr />{{#if:{{{map2_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map2_image}}}|size={{{map2_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map2_alt|}}}}} |{{{map2}}} }}{{#if:{{{map2_caption|}}}|<div>{{{map2_caption|}}}</div>}} }} |data13 = {{#if:{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}|<hr />{{#if:{{{map3_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map3_image}}}|size={{{map3_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map3_alt|}}}}} |{{{map3}}} }}{{#if:{{{map3_caption|}}}|<div>{{{map3_caption|}}}</div>}} }} |data14 = {{#if:{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}|<hr />{{#if:{{{map4_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map4_image}}}|size={{{map4_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map4_alt|}}}}} |{{{map4}}} }}{{#if:{{{map4_caption|}}}|<div>{{{map4_caption|}}}</div>}} }} | data15 = {{#if:{{{title|}}}|<hr /> {{{!}} cellspacing="0" cellpadding="0" style="background:transparent; width:100%;" {{!}} style="width:50%; text-align:left;" {{!}}{{#if:{{{before_election|}}}{{{before_party|}}}|'''{{#ifeq:{{{type}}}|primary|Previous {{{title}}}|{{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|Incumbent {{#ifeq:{{lc:{{{title}}}}}|u.s. senator|[[List of United States senators from {{#ifeq:{{{country}}}|Georgia (U.S. state)|Georgia|{{{country}}}}}|U.S. senator]]|{{{title}}}}}|{{#ifeq:{{lc:{{{title}}}}}|u.s. senator|[[List of United States senators from {{#ifeq:{{{country}}}|Georgia (U.S. state)|Georgia|{{{country}}}}}|U.S. senator]]|{{{title}}}}} before election}}}}'''<br /> {{{before_election}}}<br /> {{#if:{{{before_party|}}}|{{Загвар: {{{before_party}}}/meta/shortname|link={{{before_party_link|{{{party_name}}}}}}|name={{{before_party}}}}} }} }} {{!}} style="width:50%; text-align:right;" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|{{#ifeq:{{{type}}}|primary|{{#if:{{{after_election|}}}|'''Presumptive {{#if:{{{posttitle|}}}|{{{posttitle}}}|{{{title}}}}}'''|}}|}} |'''{{#if:{{{posttitle|}}}|{{{posttitle}}}|{{#ifeq:{{{type}}}|primary||Elected}} {{{title}}}}}'''}} <br /> {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|{{#ifeq:{{{type}}}|primary|{{#if:{{{after_election|}}}|{{{after_election}}}|}}}}}} {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes||{{#if:{{{after_election|}}}|{{{after_election}}}|}}{{#if:{{{after_election|}}}{{{after_party|}}}||TBD}}<br /> {{#if:{{{after_party|}}}|{{Загвар: {{{after_party}}}/meta/shortname|link={{{after_party_link|{{{party_name|}}}}}}|name={{{after_party}}}}}}} }} {{!}}} }} {{#if:{{{template_name|}}}|{{align|right|{{navbar|{{{template_name}}}|mini=2}}}} }} | data16 = {{{module|}}} }}</includeonly><noinclude>{{documentation}}<!-- Add categories to the /doc subpage, not here! --></noinclude>{{#if:{{{electoral_vote1|}}}|{{Main other|[[Category:Elections using electoral votes]]}}}}<!-- temporary tracking of elections using an electoral college -->{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox election with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox election]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y| regexp1 = [%d]blank | regexp2 = [%d]data[%d] | after_election | after_party | after_party_link | regexp3 = alliance[%d]_name | alliance_name | regexp4 = alliance[%d] | before_election | before_party | before_party_link | regexp5 = candidate[%d] | child | college_voted | regexp6 = colou?r[%d] | counties_threshold1 | counties_threshold2 | counties_threshold3 | counties_threshold9 | counties_won1 | counties_won2 | counties_won3 | counties_won9 | country | declared | regexp7 = delegate_count[%d] | elected_members | elected_mps | election_date | election_name | regexp8 = electoral_vote[%d] | embed | filler | flag_image | flag_year | regexp9 = home_state[%d] | image_size | image_upright | regexp10 = image[%d] | regexp11 = image[%d]_size | regexp12 = image[%d]_upright | regexp13 = last_election[%d] | last_update | regexp14 = leader_since[%d] | regexp15 = leader[%d] | regexp16 = leaders_seat[%d] | majority_seats | map | map_alt | map_caption | map_image | map_size | map2 | map2_alt | map2_caption | map2_image | map2_size | map3 | map3_alt | map3_caption | map3_image | map3_size | map4 | map4_alt | map4_caption | map4_image | map4_size | module | needed_votes | next_election | next_year | regexp17 = nominee[%d] | ongoing | opinion_polls | outgoing_members | party_color | party_colour | regexp18 = party[%d]_name | party_name | regexp19 = party[%d] | regexp20 = percentage[%d] | regexp21 = poll[%d]_candidate[%d] | regexp22 = poll[%d]_date[%d]? | regexp23 = poll[%d]_nominee[%d] | regexp24 = poll[%d]_party[%d] | regexp25 = poll[%d]_source[%d]? | regexp26 = popular_vote[%d] | posttitle | previous_election | previous_mps | previous_year | registered | reporting | regexp27 = running_mate[%d] | regexp28 = seat_change[%d] | regexp29 = seats_after[%d] | regexp30 = seats_before[%d] | seats_for_election | regexp31 = seats_needed[%d] | regexp32 = seats[%d] | regexp33 = states_carried[%d] | regexp34 = swing[%d] | template_name | time_zone | title | turnout | type | vote_type | votes_counted | votes_for_election }} s5b9awfweu6cwqr6jzrw7vrxy050goj 706610 706608 2022-07-29T14:40:20Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate | child = {{{child|{{{embed|}}}}}} | bodyclass = {{#if:{{{election_date|}}}|vevent|}} | bodystyle = line-height: 1.5em; {{#if:<!-- -->{{{map_image|}}}{{{map|}}}{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}<!-- -->|width:{{max | 1 = {{#if:{{{map_image|}}}{{{map|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 2 = {{#if:{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map2_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 3 = {{#if:{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map3_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 4 = {{#if:{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map4_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} }}px}} | titleclass = summary | titlestyle = font-size: 125%; | title = {{#ifeq:{{{child|{{{embed|}}}}}}|yes|{{#if:{{{election_name|}}}|<div style="background-color:#ddd; font-size:120%; font-weight:bold">{{{election_name}}}</div>}}|{{{election_name|{{PAGENAME}}}}}}} | datastyle = text-align:center; | labelstyle = width:5em;white-space:nowrap; | subheaderstyle = line-height:130%; | subheader1 = {{#if:{{{flag_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{flag_image|}}}|size=50px|alt=|link=}}<hr /> |{{#if:{{{country|}}} |<center>{{flagdeco|{{{country}}}|variant={{{flag_year|}}}|size=50px|noredlink={{main other||yes}}}}</center><hr /> }} }} | subheader2 = {{#if:{{{previous_year|}}}{{{election_date|}}}{{{next_year|}}}| {{succession links|leftstyle=width:20%;|centerstyle = width:60%;|rightstyle=width:20%; | left ={{#if:{{{previous_year|}}}|{{#ifexist:{{{previous_election|}}}|[[{{{previous_election}}}|{{{previous_year}}}]]|{{{previous_year}}}}}}} | center = {{#if:{{{election_date|}}}|'''{{{election_date}}}'''}} | right = {{#if:{{{next_year|}}}|{{#ifexist:{{{next_election|}}}|[[{{{next_election}}}|{{{next_year}}}]]|{{{next_year}}}}}}} }} }} | subheader3 = {{#if:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}| {{succession links|leftstyle=width:40%; text-align:center;|rightstyle=width:40%; text-align:center; | left = {{#if:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|{{#ifexist:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|[[{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|outgoing members]]|{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}}}}} | right = {{#if:{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|{{#ifexist:{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|[[{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|elected members]]|{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}}}|}} }} }} | headerstyle = font-weight:normal; | header1 = {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#if:{{{votes_for_election|}}}|<center><hr />{{{votes_for_election}}}{{#if:{{{needed_votes|}}}|<br />{{{needed_votes}}} votes needed to win</center>}} }} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative | by-election | By-election = {{#if:{{{seats_for_election|}}}|<center><hr />{{{seats_for_election}}}{{#if:{{{majority_seats|}}}|<br />{{{majority_seats}}} seats needed for a majority</center>}} }} | #default = }} | data2 = {{#if:{{{opinion_polls|}}}| [[{{{opinion_polls}}}|Opinion&nbsp;polls]] }} | label3 = Бүртгэгдсэн | data3 = {{{registered|}}} | label4 = Ирц | data4 = {{{turnout|}}} | label5 = Тоолсон&nbsp;санал | data5 = {{#if:{{{votes_counted|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{votes_counted}}}|{{{votes_counted}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | label6 = Мэдээлсэн | data6 = {{#if:{{{reporting|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{reporting}}}|{{{reporting}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | label7 = Зарласан | data7 = {{#if:{{{declared|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{declared}}}|{{{declared}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | data10 = <nowiki /> {{(!}} style="background:transparent; width:100%;" {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <!-- none --> | filler = {{left}}{{{filler|}}} | col3 = {{#if:{{{color3|}}}{{{colour3|}}}{{{image3|}}}{{{nominee3|}}}{{{candidate3|}}}{{{leader3|}}}{{{party3|}}}{{{alliance3|}}}{{{home_state3|}}}{{{running_mate3|}}}{{{electoral_vote3|}}}{{{delegate_count3|}}}{{{states_carried3|}}}{{{leader_since3|}}}{{{leaders_seat3|}}}{{{last_election3|}}}{{{seats_before3|}}}{{{seats_needed3|}}}{{{seats3|}}}{{{seats_after3|}}}{{{seat_change3|}}}{{{popular_vote3|}}}{{{percentage3|}}}{{{swing3|}}}{{{poll1_nominee3|}}}{{{poll1_candidate3|}}}{{{poll2_nominee3|}}}{{{poll2_candidate3|}}}{{{poll3_nominee3|}}}{{{poll3_candidate3|}}}{{{poll4_nominee3|}}}{{{poll4_candidate3|}}}{{{poll5_nominee3|}}}{{{poll5_candidate3|}}}{{{poll1_party3|}}}{{{poll2_party3|}}}{{{poll3_party3|}}}{{{poll4_party3|}}}{{{poll5_party3|}}}{{{1data3|}}}{{{2data3|}}}{{{3data3|}}}{{{4data3|}}}{{{5data3|}}}{{{6data3|}}}|yes}} | ongoing = {{{ongoing|no}}} | header1 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=First party|#default=Majority party}} | header2 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=Second party|#default=Minority party}} | header3 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=Third party|#default=Third party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color1|}}} | {{{colour1|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color2|}}} | {{{colour2|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color3|}}} | {{{colour3|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image1|}}} | image1_size = {{{image1_size|}}} | image1_upright = {{{image1_upright|}}} | image2 = {{{image2|}}} | image2_size = {{{image2_size|}}} | image2_upright = {{{image2_upright|}}} | image3 = {{{image3|}}} | image3_size = {{{image3_size|}}} | image3_upright = {{{image3_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage1|}}} | pageimage2 = {{{pageimage2|}}} | pageimage3 = {{{pageimage3|}}} | nominee1 = {{{nominee1|}}} | nominee2 = {{{nominee2|}}} | nominee3 = {{{nominee3|}}} | candidate1 = {{{candidate1|}}} | candidate2 = {{{candidate2|}}} | candidate3 = {{{candidate3|}}} | leader1 = {{{leader1|}}} | leader2 = {{{leader2|}}} | leader3 = {{{leader3|}}} | party1_name = {{{party1_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party2_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party3_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party1|}}} | party2 = {{{party2|}}} | party3 = {{{party3|}}} | alliance1_name = {{{alliance1_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance2_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance3_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance1|}}} | alliance2 = {{{alliance2|}}} | alliance3 = {{{alliance3|}}} | home_state1 = {{{home_state1|}}} | home_state2 = {{{home_state2|}}} | home_state3 = {{{home_state3|}}} | running_mate1 = {{{running_mate1|}}} | running_mate2 = {{{running_mate2|}}} | running_mate3 = {{{running_mate3|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote1|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote2|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote3|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count1|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count2|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count3|}}} | states_carried1 = {{{states_carried1|}}} | states_carried2 = {{{states_carried2|}}} | states_carried3 = {{{states_carried3|}}} | leader_since1 = {{{leader_since1|}}} | leader_since2 = {{{leader_since2|}}} | leader_since3 = {{{leader_since3|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat1|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat2|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat3|}}} | last_election1 = {{{last_election1|}}} | last_election2 = {{{last_election2|}}} | last_election3 = {{{last_election3|}}} | seats_before1 = {{{seats_before1|}}} | seats_before2 = {{{seats_before2|}}} | seats_before3 = {{{seats_before3|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed1|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed2|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed3|}}} | seats1 = {{{seats1|}}} | seats2 = {{{seats2|}}} | seats3 = {{{seats3|}}} | seats_after1 = {{{seats_after1|}}} | seats_after2 = {{{seats_after2|}}} | seats_after3 = {{{seats_after3|}}} | seat_change1 = {{{seat_change1|}}} | seat_change2 = {{{seat_change2|}}} | seat_change3 = {{{seat_change3|}}} | vote_type = {{{vote_type|Нийт авсан}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote1|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote2|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote3|}}} | percentage1 = {{{percentage1|}}} | percentage2 = {{{percentage2|}}} | percentage3 = {{{percentage3|}}} | counties_won1 = {{{counties_won1|}}} | counties_won2 = {{{counties_won2|}}} | counties_won3 = {{{counties_won3|}}} | counties_threshold1 = {{{counties_threshold1|}}} | counties_threshold2 = {{{counties_threshold2|}}} | counties_threshold3 = {{{counties_threshold3|}}} | swing1 = {{{swing1|}}} | swing2 = {{{swing2|}}} | swing3 = {{{swing3|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date1|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source1|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee1|}}}|{{{poll1_candidate1|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee2|}}}|{{{poll1_candidate2|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee3|}}}|{{{poll1_candidate3|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date1|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source1|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee1|}}}|{{{poll2_candidate1|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee2|}}}|{{{poll2_candidate2|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee3|}}}|{{{poll2_candidate3|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date1|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source1|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee1|}}}|{{{poll3_candidate1|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee2|}}}|{{{poll3_candidate2|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee3|}}}|{{{poll3_candidate3|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date1|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source1|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee1|}}}|{{{poll4_candidate1|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee2|}}}|{{{poll4_candidate2|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee3|}}}|{{{poll4_candidate3|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date1|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source1|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee1|}}}|{{{poll5_candidate1|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee2|}}}|{{{poll5_candidate2|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee3|}}}|{{{poll5_candidate3|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party1|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party2|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party3|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party1|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party2|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party3|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party1|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party2|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party3|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party1|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party2|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party3|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party1|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party2|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party3|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data1|}}}| 1data2 = {{{1data2|}}}| 1data3 = {{{1data3|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data1|}}}| 2data2 = {{{2data2|}}}| 2data3 = {{{2data3|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data1|}}}| 3data2 = {{{3data2|}}}| 3data3 = {{{3data3|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data1|}}}| 4data2 = {{{4data2|}}}| 4data3 = {{{4data3|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data1|}}}| 5data2 = {{{5data2|}}}| 5data3 = {{{5data3|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data1|}}}| 6data2 = {{{6data2|}}}| 6data3 = {{{6data3|}}} }} {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <hr /> | col3 = {{#if:{{{color6|}}}{{{colour6|}}}{{{image6|}}}{{{nominee6|}}}{{{candidate6|}}}{{{leader6|}}}{{{party6|}}}{{{alliance6|}}}{{{home_state6|}}}{{{running_mate6|}}}{{{electoral_vote6|}}}{{{delegate_count6|}}}{{{states_carried6|}}}{{{leader_since6|}}}{{{leaders_seat6|}}}{{{last_election6|}}}{{{seats_before6|}}}{{{seats_needed6|}}}{{{seats6|}}}{{{seats_after6|}}}{{{seat_change6|}}}{{{popular_vote6|}}}{{{percentage6|}}}{{{swing6|}}}{{{poll1_nominee6|}}}{{{poll1_candidate6|}}}{{{poll2_nominee6|}}}{{{poll2_candidate6|}}}{{{poll3_nominee6|}}}{{{poll3_candidate6|}}}{{{poll4_nominee6|}}}{{{poll4_candidate6|}}}{{{poll5_nominee6|}}}{{{poll5_candidate6|}}}{{{poll1_party6|}}}{{{poll2_party6|}}}{{{poll3_party6|}}}{{{poll4_party6|}}}{{{poll5_party6|}}}{{{1data6|}}}{{{2data6|}}}{{{3data6|}}}{{{4data6|}}}{{{5data6|}}}{{{6data6|}}}|yes}} | ongoing = {{{ongoing|no}}} | header1 = {{#if:{{{party3|}}}|Fourth party|Third party}} | header2 = {{#if:{{{party3|}}}|Fifth party|Fourth party}} | header3 = {{#if:{{{party3|}}}|Sixth party|Fifth party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color4|}}} | {{{colour4|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color5|}}} | {{{colour5|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color6|}}} | {{{colour6|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image4|}}} | image1_size = {{{image4_size|}}} | image1_upright = {{{image4_upright|}}} | image2 = {{{image5|}}} | image2_size = {{{image5_size|}}} | image2_upright = {{{image5_upright|}}} | image3 = {{{image6|}}} | image3_size = {{{image6_size|}}} | image3_upright = {{{image6_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage4|}}} | pageimage2 = {{{pageimage5|}}} | pageimage3 = {{{pageimage6|}}} | nominee1 = {{{nominee4|}}} | nominee2 = {{{nominee5|}}} | nominee3 = {{{nominee6|}}} | candidate1 = {{{candidate4|}}} | candidate2 = {{{candidate5|}}} | candidate3 = {{{candidate6|}}} | leader1 = {{{leader4|}}} | leader2 = {{{leader5|}}} | leader3 = {{{leader6|}}} | party1_name = {{{party4_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party5_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party6_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party4|}}} | party2 = {{{party5|}}} | party3 = {{{party6|}}} | alliance1_name = {{{alliance4_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance5_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance6_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance4|}}} | alliance2 = {{{alliance5|}}} | alliance3 = {{{alliance6|}}} | home_state1 = {{{home_state4|}}} | home_state2 = {{{home_state5|}}} | home_state3 = {{{home_state6|}}} | running_mate1 = {{{running_mate4|}}} | running_mate2 = {{{running_mate5|}}} | running_mate3 = {{{running_mate6|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote4|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote5|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote6|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count4|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count5|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count6|}}} | states_carried1 = {{{states_carried4|}}} | states_carried2 = {{{states_carried5|}}} | states_carried3 = {{{states_carried6|}}} | leader_since1 = {{{leader_since4|}}} | leader_since2 = {{{leader_since5|}}} | leader_since3 = {{{leader_since6|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat4|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat5|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat6|}}} | last_election1 = {{{last_election4|}}} | last_election2 = {{{last_election5|}}} | last_election3 = {{{last_election6|}}} | seats_before1 = {{{seats_before4|}}} | seats_before2 = {{{seats_before5|}}} | seats_before3 = {{{seats_before6|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed4|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed5|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed6|}}} | seats1 = {{{seats4|}}} | seats2 = {{{seats5|}}} | seats3 = {{{seats6|}}} | seats_after1 = {{{seats_after4|}}} | seats_after2 = {{{seats_after5|}}} | seats_after3 = {{{seats_after6|}}} | seat_change1 = {{{seat_change4|}}} | seat_change2 = {{{seat_change5|}}} | seat_change3 = {{{seat_change6|}}} | vote_type = {{{vote_type|Popular}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote4|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote5|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote6|}}} | percentage1 = {{{percentage4|}}} | percentage2 = {{{percentage5|}}} | percentage3 = {{{percentage6|}}} | swing1 = {{{swing4|}}} | swing2 = {{{swing5|}}} | swing3 = {{{swing6|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date2|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source2|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee4|}}}|{{{poll1_candidate4|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee5|}}}|{{{poll1_candidate5|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee6|}}}|{{{poll1_candidate6|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date2|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source2|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee4|}}}|{{{poll2_candidate4|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee5|}}}|{{{poll2_candidate5|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee6|}}}|{{{poll2_candidate6|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date2|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source2|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee4|}}}|{{{poll3_candidate4|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee5|}}}|{{{poll3_candidate5|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee6|}}}|{{{poll3_candidate6|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date2|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source2|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee4|}}}|{{{poll4_candidate4|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee5|}}}|{{{poll4_candidate5|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee6|}}}|{{{poll4_candidate6|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date2|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source2|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee4|}}}|{{{poll5_candidate4|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee5|}}}|{{{poll5_candidate5|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee6|}}}|{{{poll5_candidate6|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party4|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party5|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party6|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party4|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party5|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party6|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party4|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party5|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party6|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party4|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party5|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party6|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party4|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party5|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party6|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data4|}}}| 1data2 = {{{1data5|}}}| 1data3 = {{{1data6|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data4|}}}| 2data2 = {{{2data5|}}}| 2data3 = {{{2data6|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data4|}}}| 3data2 = {{{3data5|}}}| 3data3 = {{{3data6|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data4|}}}| 4data2 = {{{4data5|}}}| 4data3 = {{{4data6|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data4|}}}| 5data2 = {{{5data5|}}}| 5data3 = {{{5data6|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data4|}}}| 6data2 = {{{6data5|}}}| 6data3 = {{{6data6|}}} }} {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <hr /> | ongoing = {{{ongoing|no}}} | col3 = {{#if:{{{color9|}}}{{{colour9|}}}{{{image9|}}}{{{nominee9|}}}{{{candidate9|}}}{{{leader9|}}}{{{party9|}}}{{{alliance9|}}}{{{home_state9|}}}{{{running_mate9|}}}{{{electoral_vote9|}}}{{{delegate_count9|}}}{{{states_carried9|}}}{{{leader_since9|}}}{{{leaders_seat9|}}}{{{last_election9|}}}{{{seats_before9|}}}{{{seats_needed9|}}}{{{seats9|}}}{{{seats_after9|}}}{{{seat_change9|}}}{{{popular_vote9|}}}{{{percentage9|}}}{{{counties_won9|}}}{{{counties_threshold9|}}}{{{swing9|}}}{{{poll1_nominee9|}}}{{{poll1_candidate9|}}}{{{poll2_nominee9|}}}{{{poll2_candidate9|}}}{{{poll3_nominee9|}}}{{{poll3_candidate9|}}}{{{poll4_nominee9|}}}{{{poll4_candidate9|}}}{{{poll5_nominee9|}}}{{{poll5_candidate9|}}}{{{poll1_party9|}}}{{{poll2_party9|}}}{{{poll3_party9|}}}{{{poll4_party9|}}}{{{poll5_party9|}}}{{{1data9|}}}{{{2data9|}}}{{{3data9|}}}{{{4data9|}}}{{{5data9|}}}{{{6data9|}}}|yes}} | header1 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Fifth party|1=Sixth party|2=Seventh party}} | header2 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Sixth party|1=Seventh party|2=Eighth party}} | header3 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Seventh party|1=Eighth party|2=Ninth party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color7|}}} | {{{colour7|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color8|}}} | {{{colour8|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color9|}}} | {{{colour9|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image7|}}} | image1_size = {{{image7_size|}}} | image1_upright = {{{image7_upright|}}} | image2 = {{{image8|}}} | image2_size = {{{image8_size|}}} | image2_upright = {{{image8_upright|}}} | image3 = {{{image9|}}} | image3_size = {{{image9_size|}}} | image3_upright = {{{image9_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage7|}}} | pageimage2 = {{{pageimage8|}}} | pageimage3 = {{{pageimage9|}}} | nominee1 = {{{nominee7|}}} | nominee2 = {{{nominee8|}}} | nominee3 = {{{nominee9|}}} | candidate1 = {{{candidate7|}}} | candidate2 = {{{candidate8|}}} | candidate3 = {{{candidate9|}}} | leader1 = {{{leader7|}}} | leader2 = {{{leader8|}}} | leader3 = {{{leader9|}}} | party1_name = {{{party7_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party8_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party9_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party7|}}} | party2 = {{{party8|}}} | party3 = {{{party9|}}} | alliance1_name = {{{alliance7_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance8_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance9_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance7|}}} | alliance2 = {{{alliance8|}}} | alliance3 = {{{alliance9|}}} | home_state1 = {{{home_state7|}}} | home_state2 = {{{home_state8|}}} | home_state3 = {{{home_state9|}}} | running_mate1 = {{{running_mate7|}}} | running_mate2 = {{{running_mate8|}}} | running_mate3 = {{{running_mate9|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote7|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote8|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote9|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count7|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count8|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count9|}}} | states_carried1 = {{{states_carried7|}}} | states_carried2 = {{{states_carried8|}}} | states_carried3 = {{{states_carried9|}}} | leader_since1 = {{{leader_since7|}}} | leader_since2 = {{{leader_since8|}}} | leader_since3 = {{{leader_since9|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat7|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat8|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat9|}}} | last_election1 = {{{last_election7|}}} | last_election2 = {{{last_election8|}}} | last_election3 = {{{last_election9|}}} | seats_before1 = {{{seats_before7|}}} | seats_before2 = {{{seats_before8|}}} | seats_before3 = {{{seats_before9|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed7|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed8|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed9|}}} | seats1 = {{{seats7|}}} | seats2 = {{{seats8|}}} | seats3 = {{{seats9|}}} | seats_after1 = {{{seats_after7|}}} | seats_after2 = {{{seats_after8|}}} | seats_after3 = {{{seats_after9|}}} | seat_change1 = {{{seat_change7|}}} | seat_change2 = {{{seat_change8|}}} | seat_change3 = {{{seat_change9|}}} | vote_type = {{{vote_type|Popular}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote7|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote8|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote9|}}} | percentage1 = {{{percentage7|}}} | percentage2 = {{{percentage8|}}} | percentage3 = {{{percentage9|}}} | swing1 = {{{swing7|}}} | swing2 = {{{swing8|}}} | swing3 = {{{swing9|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date3|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source3|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee7|}}}|{{{poll1_candidate7|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee8|}}}|{{{poll1_candidate8|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee9|}}}|{{{poll1_candidate9|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date3|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source3|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee7|}}}|{{{poll2_candidate7|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee8|}}}|{{{poll2_candidate8|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee9|}}}|{{{poll2_candidate9|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date3|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source3|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee7|}}}|{{{poll3_candidate7|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee8|}}}|{{{poll3_candidate8|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee9|}}}|{{{poll3_candidate9|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date3|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source3|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee7|}}}|{{{poll4_candidate7|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee8|}}}|{{{poll4_candidate8|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee9|}}}|{{{poll4_candidate9|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date3|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source3|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee7|}}}|{{{poll5_candidate7|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee8|}}}|{{{poll5_candidate8|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee9|}}}|{{{poll5_candidate9|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party7|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party8|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party9|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party7|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party8|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party9|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party7|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party8|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party9|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party7|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party8|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party9|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party7|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party8|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party9|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data7|}}}| 1data2 = {{{1data8|}}}| 1data3 = {{{1data9|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data7|}}}| 2data2 = {{{2data8|}}}| 2data3 = {{{2data9|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data7|}}}| 3data2 = {{{3data8|}}}| 3data3 = {{{3data9|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data7|}}}| 4data2 = {{{4data8|}}}| 4data3 = {{{4data9|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data7|}}}| 5data2 = {{{5data8|}}}| 5data3 = {{{5data9|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data7|}}}| 6data2 = {{{6data8|}}}| 6data3 = {{{6data9|}}} }} {{!)}} | data11 = {{#if:{{{map_image|}}}{{{map|}}}|<hr />{{#if:{{{map_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map_image}}}|size={{{map_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map_alt|}}}}} |{{{map}}} }}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div>{{{map_caption|}}}</div>}} }} | data12 = {{#if:{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}|<hr />{{#if:{{{map2_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map2_image}}}|size={{{map2_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map2_alt|}}}}} |{{{map2}}} }}{{#if:{{{map2_caption|}}}|<div>{{{map2_caption|}}}</div>}} }} |data13 = {{#if:{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}|<hr />{{#if:{{{map3_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map3_image}}}|size={{{map3_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map3_alt|}}}}} |{{{map3}}} }}{{#if:{{{map3_caption|}}}|<div>{{{map3_caption|}}}</div>}} }} |data14 = {{#if:{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}|<hr />{{#if:{{{map4_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map4_image}}}|size={{{map4_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map4_alt|}}}}} |{{{map4}}} }}{{#if:{{{map4_caption|}}}|<div>{{{map4_caption|}}}</div>}} }} | data15 = {{#if:{{{title|}}}|<hr /> {{{!}} cellspacing="0" cellpadding="0" style="background:transparent; width:100%;" {{!}} style="width:50%; text-align:left;" {{!}}{{#if:{{{before_election|}}}{{{before_party|}}}|'''{{#ifeq:{{{type}}}|primary|Previous {{{title}}}|{{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|Incumbent {{#ifeq:{{lc:{{{title}}}}}|u.s. senator|[[List of United States senators from {{#ifeq:{{{country}}}|Georgia (U.S. state)|Georgia|{{{country}}}}}|U.S. senator]]|{{{title}}}}}|{{#ifeq:{{lc:{{{title}}}}}|u.s. senator|[[List of United States senators from {{#ifeq:{{{country}}}|Georgia (U.S. state)|Georgia|{{{country}}}}}|U.S. senator]]|{{{title}}}}} before election}}}}'''<br /> {{{before_election}}}<br /> {{#if:{{{before_party|}}}|{{Загвар: {{{before_party}}}/meta/shortname|link={{{before_party_link|{{{party_name}}}}}}|name={{{before_party}}}}} }} }} {{!}} style="width:50%; text-align:right;" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|{{#ifeq:{{{type}}}|primary|{{#if:{{{after_election|}}}|'''Presumptive {{#if:{{{posttitle|}}}|{{{posttitle}}}|{{{title}}}}}'''|}}|}} |'''{{#if:{{{posttitle|}}}|{{{posttitle}}}|{{#ifeq:{{{type}}}|primary||Elected}} {{{title}}}}}'''}} <br /> {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|{{#ifeq:{{{type}}}|primary|{{#if:{{{after_election|}}}|{{{after_election}}}|}}}}}} {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes||{{#if:{{{after_election|}}}|{{{after_election}}}|}}{{#if:{{{after_election|}}}{{{after_party|}}}||TBD}}<br /> {{#if:{{{after_party|}}}|{{Загвар: {{{after_party}}}/meta/shortname|link={{{after_party_link|{{{party_name|}}}}}}|name={{{after_party}}}}}}} }} {{!}}} }} {{#if:{{{template_name|}}}|{{align|right|{{navbar|{{{template_name}}}|mini=2}}}} }} | data16 = {{{module|}}} }}</includeonly><noinclude>{{documentation}}<!-- Add categories to the /doc subpage, not here! --></noinclude>{{#if:{{{electoral_vote1|}}}|{{Main other|[[Category:Elections using electoral votes]]}}}}<!-- temporary tracking of elections using an electoral college -->{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox election with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox election]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y| regexp1 = [%d]blank | regexp2 = [%d]data[%d] | after_election | after_party | after_party_link | regexp3 = alliance[%d]_name | alliance_name | regexp4 = alliance[%d] | before_election | before_party | before_party_link | regexp5 = candidate[%d] | child | college_voted | regexp6 = colou?r[%d] | counties_threshold1 | counties_threshold2 | counties_threshold3 | counties_threshold9 | counties_won1 | counties_won2 | counties_won3 | counties_won9 | country | declared | regexp7 = delegate_count[%d] | elected_members | elected_mps | election_date | election_name | regexp8 = electoral_vote[%d] | embed | filler | flag_image | flag_year | regexp9 = home_state[%d] | image_size | image_upright | regexp10 = image[%d] | regexp11 = image[%d]_size | regexp12 = image[%d]_upright | regexp13 = last_election[%d] | last_update | regexp14 = leader_since[%d] | regexp15 = leader[%d] | regexp16 = leaders_seat[%d] | majority_seats | map | map_alt | map_caption | map_image | map_size | map2 | map2_alt | map2_caption | map2_image | map2_size | map3 | map3_alt | map3_caption | map3_image | map3_size | map4 | map4_alt | map4_caption | map4_image | map4_size | module | needed_votes | next_election | next_year | regexp17 = nominee[%d] | ongoing | opinion_polls | outgoing_members | party_color | party_colour | regexp18 = party[%d]_name | party_name | regexp19 = party[%d] | regexp20 = percentage[%d] | regexp21 = poll[%d]_candidate[%d] | regexp22 = poll[%d]_date[%d]? | regexp23 = poll[%d]_nominee[%d] | regexp24 = poll[%d]_party[%d] | regexp25 = poll[%d]_source[%d]? | regexp26 = popular_vote[%d] | posttitle | previous_election | previous_mps | previous_year | registered | reporting | regexp27 = running_mate[%d] | regexp28 = seat_change[%d] | regexp29 = seats_after[%d] | regexp30 = seats_before[%d] | seats_for_election | regexp31 = seats_needed[%d] | regexp32 = seats[%d] | regexp33 = states_carried[%d] | regexp34 = swing[%d] | template_name | time_zone | title | turnout | type | vote_type | votes_counted | votes_for_election }} rjs0iqgnzmtqg1pv338suamzjtc6rtb 706611 706610 2022-07-29T14:41:22Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate | child = {{{child|{{{embed|}}}}}} | bodyclass = {{#if:{{{election_date|}}}|vevent|}} | bodystyle = line-height: 1.5em; {{#if:<!-- -->{{{map_image|}}}{{{map|}}}{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}<!-- -->|width:{{max | 1 = {{#if:{{{map_image|}}}{{{map|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 2 = {{#if:{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map2_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 3 = {{#if:{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map3_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 4 = {{#if:{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map4_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} }}px}} | titleclass = summary | titlestyle = font-size: 125%; | title = {{#ifeq:{{{child|{{{embed|}}}}}}|yes|{{#if:{{{election_name|}}}|<div style="background-color:#ddd; font-size:120%; font-weight:bold">{{{election_name}}}</div>}}|{{{election_name|{{PAGENAME}}}}}}} | datastyle = text-align:center; | labelstyle = width:5em;white-space:nowrap; | subheaderstyle = line-height:130%; | subheader1 = {{#if:{{{flag_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{flag_image|}}}|size=50px|alt=|link=}}<hr /> |{{#if:{{{country|}}} |<center>{{flagdeco|{{{country}}}|variant={{{flag_year|}}}|size=50px|noredlink={{main other||yes}}}}</center><hr /> }} }} | subheader2 = {{#if:{{{previous_year|}}}{{{election_date|}}}{{{next_year|}}}| {{succession links|leftstyle=width:20%;|centerstyle = width:60%;|rightstyle=width:20%; | left ={{#if:{{{previous_year|}}}|{{#ifexist:{{{previous_election|}}}|[[{{{previous_election}}}|{{{previous_year}}}]]|{{{previous_year}}}}}}} | center = {{#if:{{{election_date|}}}|'''{{{election_date}}}'''}} | right = {{#if:{{{next_year|}}}|{{#ifexist:{{{next_election|}}}|[[{{{next_election}}}|{{{next_year}}}]]|{{{next_year}}}}}}} }} }} | subheader3 = {{#if:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}| {{succession links|leftstyle=width:40%; text-align:center;|rightstyle=width:40%; text-align:center; | left = {{#if:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|{{#ifexist:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|[[{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|outgoing members]]|{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}}}}} | right = {{#if:{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|{{#ifexist:{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|[[{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|elected members]]|{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}}}|}} }} }} | headerstyle = font-weight:normal; | header1 = {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#if:{{{votes_for_election|}}}|<center><hr />{{{votes_for_election}}}{{#if:{{{needed_votes|}}}|<br />{{{needed_votes}}} votes needed to win</center>}} }} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative | by-election | By-election = {{#if:{{{seats_for_election|}}}|<center><hr />{{{seats_for_election}}}{{#if:{{{majority_seats|}}}|<br />{{{majority_seats}}} seats needed for a majority</center>}} }} | #default = }} | data2 = {{#if:{{{opinion_polls|}}}| [[{{{opinion_polls}}}|Opinion&nbsp;polls]] }} | label3 = Бүртгэгдсэн | data3 = {{{registered|}}} | label4 = Ирц | data4 = {{{turnout|}}} | label5 = Тоолсон&nbsp;санал | data5 = {{#if:{{{votes_counted|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{votes_counted}}}|{{{votes_counted}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | label6 = Мэдээлсэн | data6 = {{#if:{{{reporting|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{reporting}}}|{{{reporting}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | label7 = Зарласан | data7 = {{#if:{{{declared|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{declared}}}|{{{declared}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | data10 = <nowiki /> {{(!}} style="background:transparent; width:100%;" {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <!-- none --> | filler = {{left}}{{{filler|}}} | col3 = {{#if:{{{color3|}}}{{{colour3|}}}{{{image3|}}}{{{nominee3|}}}{{{candidate3|}}}{{{leader3|}}}{{{party3|}}}{{{alliance3|}}}{{{home_state3|}}}{{{running_mate3|}}}{{{electoral_vote3|}}}{{{delegate_count3|}}}{{{states_carried3|}}}{{{leader_since3|}}}{{{leaders_seat3|}}}{{{last_election3|}}}{{{seats_before3|}}}{{{seats_needed3|}}}{{{seats3|}}}{{{seats_after3|}}}{{{seat_change3|}}}{{{popular_vote3|}}}{{{percentage3|}}}{{{swing3|}}}{{{poll1_nominee3|}}}{{{poll1_candidate3|}}}{{{poll2_nominee3|}}}{{{poll2_candidate3|}}}{{{poll3_nominee3|}}}{{{poll3_candidate3|}}}{{{poll4_nominee3|}}}{{{poll4_candidate3|}}}{{{poll5_nominee3|}}}{{{poll5_candidate3|}}}{{{poll1_party3|}}}{{{poll2_party3|}}}{{{poll3_party3|}}}{{{poll4_party3|}}}{{{poll5_party3|}}}{{{1data3|}}}{{{2data3|}}}{{{3data3|}}}{{{4data3|}}}{{{5data3|}}}{{{6data3|}}}|yes}} | ongoing = {{{ongoing|no}}} | header1 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=First party|#default=Majority party}} | header2 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=Second party|#default=Minority party}} | header3 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=Third party|#default=Third party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color1|}}} | {{{colour1|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color2|}}} | {{{colour2|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color3|}}} | {{{colour3|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image1|}}} | image1_size = {{{image1_size|}}} | image1_upright = {{{image1_upright|}}} | image2 = {{{image2|}}} | image2_size = {{{image2_size|}}} | image2_upright = {{{image2_upright|}}} | image3 = {{{image3|}}} | image3_size = {{{image3_size|}}} | image3_upright = {{{image3_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage1|}}} | pageimage2 = {{{pageimage2|}}} | pageimage3 = {{{pageimage3|}}} | nominee1 = {{{nominee1|}}} | nominee2 = {{{nominee2|}}} | nominee3 = {{{nominee3|}}} | candidate1 = {{{candidate1|}}} | candidate2 = {{{candidate2|}}} | candidate3 = {{{candidate3|}}} | leader1 = {{{leader1|}}} | leader2 = {{{leader2|}}} | leader3 = {{{leader3|}}} | party1_name = {{{party1_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party2_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party3_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party1|}}} | party2 = {{{party2|}}} | party3 = {{{party3|}}} | alliance1_name = {{{alliance1_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance2_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance3_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance1|}}} | alliance2 = {{{alliance2|}}} | alliance3 = {{{alliance3|}}} | home_state1 = {{{home_state1|}}} | home_state2 = {{{home_state2|}}} | home_state3 = {{{home_state3|}}} | running_mate1 = {{{running_mate1|}}} | running_mate2 = {{{running_mate2|}}} | running_mate3 = {{{running_mate3|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote1|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote2|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote3|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count1|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count2|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count3|}}} | states_carried1 = {{{states_carried1|}}} | states_carried2 = {{{states_carried2|}}} | states_carried3 = {{{states_carried3|}}} | leader_since1 = {{{leader_since1|}}} | leader_since2 = {{{leader_since2|}}} | leader_since3 = {{{leader_since3|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat1|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat2|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat3|}}} | last_election1 = {{{last_election1|}}} | last_election2 = {{{last_election2|}}} | last_election3 = {{{last_election3|}}} | seats_before1 = {{{seats_before1|}}} | seats_before2 = {{{seats_before2|}}} | seats_before3 = {{{seats_before3|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed1|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed2|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed3|}}} | seats1 = {{{seats1|}}} | seats2 = {{{seats2|}}} | seats3 = {{{seats3|}}} | seats_after1 = {{{seats_after1|}}} | seats_after2 = {{{seats_after2|}}} | seats_after3 = {{{seats_after3|}}} | seat_change1 = {{{seat_change1|}}} | seat_change2 = {{{seat_change2|}}} | seat_change3 = {{{seat_change3|}}} | vote_type = {{{vote_type|Нийт авсан}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote1|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote2|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote3|}}} | percentage1 = {{{percentage1|}}} | percentage2 = {{{percentage2|}}} | percentage3 = {{{percentage3|}}} | counties_won1 = {{{counties_won1|}}} | counties_won2 = {{{counties_won2|}}} | counties_won3 = {{{counties_won3|}}} | counties_threshold1 = {{{counties_threshold1|}}} | counties_threshold2 = {{{counties_threshold2|}}} | counties_threshold3 = {{{counties_threshold3|}}} | swing1 = {{{swing1|}}} | swing2 = {{{swing2|}}} | swing3 = {{{swing3|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date1|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source1|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee1|}}}|{{{poll1_candidate1|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee2|}}}|{{{poll1_candidate2|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee3|}}}|{{{poll1_candidate3|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date1|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source1|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee1|}}}|{{{poll2_candidate1|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee2|}}}|{{{poll2_candidate2|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee3|}}}|{{{poll2_candidate3|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date1|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source1|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee1|}}}|{{{poll3_candidate1|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee2|}}}|{{{poll3_candidate2|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee3|}}}|{{{poll3_candidate3|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date1|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source1|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee1|}}}|{{{poll4_candidate1|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee2|}}}|{{{poll4_candidate2|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee3|}}}|{{{poll4_candidate3|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date1|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source1|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee1|}}}|{{{poll5_candidate1|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee2|}}}|{{{poll5_candidate2|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee3|}}}|{{{poll5_candidate3|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party1|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party2|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party3|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party1|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party2|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party3|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party1|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party2|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party3|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party1|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party2|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party3|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party1|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party2|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party3|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data1|}}}| 1data2 = {{{1data2|}}}| 1data3 = {{{1data3|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data1|}}}| 2data2 = {{{2data2|}}}| 2data3 = {{{2data3|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data1|}}}| 3data2 = {{{3data2|}}}| 3data3 = {{{3data3|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data1|}}}| 4data2 = {{{4data2|}}}| 4data3 = {{{4data3|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data1|}}}| 5data2 = {{{5data2|}}}| 5data3 = {{{5data3|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data1|}}}| 6data2 = {{{6data2|}}}| 6data3 = {{{6data3|}}} }} {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <hr /> | col3 = {{#if:{{{color6|}}}{{{colour6|}}}{{{image6|}}}{{{nominee6|}}}{{{candidate6|}}}{{{leader6|}}}{{{party6|}}}{{{alliance6|}}}{{{home_state6|}}}{{{running_mate6|}}}{{{electoral_vote6|}}}{{{delegate_count6|}}}{{{states_carried6|}}}{{{leader_since6|}}}{{{leaders_seat6|}}}{{{last_election6|}}}{{{seats_before6|}}}{{{seats_needed6|}}}{{{seats6|}}}{{{seats_after6|}}}{{{seat_change6|}}}{{{popular_vote6|}}}{{{percentage6|}}}{{{swing6|}}}{{{poll1_nominee6|}}}{{{poll1_candidate6|}}}{{{poll2_nominee6|}}}{{{poll2_candidate6|}}}{{{poll3_nominee6|}}}{{{poll3_candidate6|}}}{{{poll4_nominee6|}}}{{{poll4_candidate6|}}}{{{poll5_nominee6|}}}{{{poll5_candidate6|}}}{{{poll1_party6|}}}{{{poll2_party6|}}}{{{poll3_party6|}}}{{{poll4_party6|}}}{{{poll5_party6|}}}{{{1data6|}}}{{{2data6|}}}{{{3data6|}}}{{{4data6|}}}{{{5data6|}}}{{{6data6|}}}|yes}} | ongoing = {{{ongoing|no}}} | header1 = {{#if:{{{party3|}}}|Fourth party|Third party}} | header2 = {{#if:{{{party3|}}}|Fifth party|Fourth party}} | header3 = {{#if:{{{party3|}}}|Sixth party|Fifth party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color4|}}} | {{{colour4|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color5|}}} | {{{colour5|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color6|}}} | {{{colour6|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image4|}}} | image1_size = {{{image4_size|}}} | image1_upright = {{{image4_upright|}}} | image2 = {{{image5|}}} | image2_size = {{{image5_size|}}} | image2_upright = {{{image5_upright|}}} | image3 = {{{image6|}}} | image3_size = {{{image6_size|}}} | image3_upright = {{{image6_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage4|}}} | pageimage2 = {{{pageimage5|}}} | pageimage3 = {{{pageimage6|}}} | nominee1 = {{{nominee4|}}} | nominee2 = {{{nominee5|}}} | nominee3 = {{{nominee6|}}} | candidate1 = {{{candidate4|}}} | candidate2 = {{{candidate5|}}} | candidate3 = {{{candidate6|}}} | leader1 = {{{leader4|}}} | leader2 = {{{leader5|}}} | leader3 = {{{leader6|}}} | party1_name = {{{party4_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party5_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party6_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party4|}}} | party2 = {{{party5|}}} | party3 = {{{party6|}}} | alliance1_name = {{{alliance4_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance5_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance6_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance4|}}} | alliance2 = {{{alliance5|}}} | alliance3 = {{{alliance6|}}} | home_state1 = {{{home_state4|}}} | home_state2 = {{{home_state5|}}} | home_state3 = {{{home_state6|}}} | running_mate1 = {{{running_mate4|}}} | running_mate2 = {{{running_mate5|}}} | running_mate3 = {{{running_mate6|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote4|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote5|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote6|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count4|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count5|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count6|}}} | states_carried1 = {{{states_carried4|}}} | states_carried2 = {{{states_carried5|}}} | states_carried3 = {{{states_carried6|}}} | leader_since1 = {{{leader_since4|}}} | leader_since2 = {{{leader_since5|}}} | leader_since3 = {{{leader_since6|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat4|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat5|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat6|}}} | last_election1 = {{{last_election4|}}} | last_election2 = {{{last_election5|}}} | last_election3 = {{{last_election6|}}} | seats_before1 = {{{seats_before4|}}} | seats_before2 = {{{seats_before5|}}} | seats_before3 = {{{seats_before6|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed4|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed5|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed6|}}} | seats1 = {{{seats4|}}} | seats2 = {{{seats5|}}} | seats3 = {{{seats6|}}} | seats_after1 = {{{seats_after4|}}} | seats_after2 = {{{seats_after5|}}} | seats_after3 = {{{seats_after6|}}} | seat_change1 = {{{seat_change4|}}} | seat_change2 = {{{seat_change5|}}} | seat_change3 = {{{seat_change6|}}} | vote_type = {{{vote_type|Нийт авсан}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote4|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote5|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote6|}}} | percentage1 = {{{percentage4|}}} | percentage2 = {{{percentage5|}}} | percentage3 = {{{percentage6|}}} | swing1 = {{{swing4|}}} | swing2 = {{{swing5|}}} | swing3 = {{{swing6|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date2|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source2|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee4|}}}|{{{poll1_candidate4|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee5|}}}|{{{poll1_candidate5|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee6|}}}|{{{poll1_candidate6|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date2|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source2|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee4|}}}|{{{poll2_candidate4|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee5|}}}|{{{poll2_candidate5|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee6|}}}|{{{poll2_candidate6|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date2|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source2|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee4|}}}|{{{poll3_candidate4|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee5|}}}|{{{poll3_candidate5|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee6|}}}|{{{poll3_candidate6|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date2|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source2|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee4|}}}|{{{poll4_candidate4|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee5|}}}|{{{poll4_candidate5|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee6|}}}|{{{poll4_candidate6|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date2|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source2|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee4|}}}|{{{poll5_candidate4|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee5|}}}|{{{poll5_candidate5|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee6|}}}|{{{poll5_candidate6|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party4|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party5|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party6|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party4|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party5|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party6|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party4|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party5|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party6|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party4|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party5|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party6|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party4|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party5|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party6|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data4|}}}| 1data2 = {{{1data5|}}}| 1data3 = {{{1data6|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data4|}}}| 2data2 = {{{2data5|}}}| 2data3 = {{{2data6|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data4|}}}| 3data2 = {{{3data5|}}}| 3data3 = {{{3data6|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data4|}}}| 4data2 = {{{4data5|}}}| 4data3 = {{{4data6|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data4|}}}| 5data2 = {{{5data5|}}}| 5data3 = {{{5data6|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data4|}}}| 6data2 = {{{6data5|}}}| 6data3 = {{{6data6|}}} }} {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <hr /> | ongoing = {{{ongoing|no}}} | col3 = {{#if:{{{color9|}}}{{{colour9|}}}{{{image9|}}}{{{nominee9|}}}{{{candidate9|}}}{{{leader9|}}}{{{party9|}}}{{{alliance9|}}}{{{home_state9|}}}{{{running_mate9|}}}{{{electoral_vote9|}}}{{{delegate_count9|}}}{{{states_carried9|}}}{{{leader_since9|}}}{{{leaders_seat9|}}}{{{last_election9|}}}{{{seats_before9|}}}{{{seats_needed9|}}}{{{seats9|}}}{{{seats_after9|}}}{{{seat_change9|}}}{{{popular_vote9|}}}{{{percentage9|}}}{{{counties_won9|}}}{{{counties_threshold9|}}}{{{swing9|}}}{{{poll1_nominee9|}}}{{{poll1_candidate9|}}}{{{poll2_nominee9|}}}{{{poll2_candidate9|}}}{{{poll3_nominee9|}}}{{{poll3_candidate9|}}}{{{poll4_nominee9|}}}{{{poll4_candidate9|}}}{{{poll5_nominee9|}}}{{{poll5_candidate9|}}}{{{poll1_party9|}}}{{{poll2_party9|}}}{{{poll3_party9|}}}{{{poll4_party9|}}}{{{poll5_party9|}}}{{{1data9|}}}{{{2data9|}}}{{{3data9|}}}{{{4data9|}}}{{{5data9|}}}{{{6data9|}}}|yes}} | header1 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Fifth party|1=Sixth party|2=Seventh party}} | header2 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Sixth party|1=Seventh party|2=Eighth party}} | header3 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Seventh party|1=Eighth party|2=Ninth party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color7|}}} | {{{colour7|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color8|}}} | {{{colour8|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color9|}}} | {{{colour9|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image7|}}} | image1_size = {{{image7_size|}}} | image1_upright = {{{image7_upright|}}} | image2 = {{{image8|}}} | image2_size = {{{image8_size|}}} | image2_upright = {{{image8_upright|}}} | image3 = {{{image9|}}} | image3_size = {{{image9_size|}}} | image3_upright = {{{image9_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage7|}}} | pageimage2 = {{{pageimage8|}}} | pageimage3 = {{{pageimage9|}}} | nominee1 = {{{nominee7|}}} | nominee2 = {{{nominee8|}}} | nominee3 = {{{nominee9|}}} | candidate1 = {{{candidate7|}}} | candidate2 = {{{candidate8|}}} | candidate3 = {{{candidate9|}}} | leader1 = {{{leader7|}}} | leader2 = {{{leader8|}}} | leader3 = {{{leader9|}}} | party1_name = {{{party7_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party8_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party9_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party7|}}} | party2 = {{{party8|}}} | party3 = {{{party9|}}} | alliance1_name = {{{alliance7_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance8_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance9_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance7|}}} | alliance2 = {{{alliance8|}}} | alliance3 = {{{alliance9|}}} | home_state1 = {{{home_state7|}}} | home_state2 = {{{home_state8|}}} | home_state3 = {{{home_state9|}}} | running_mate1 = {{{running_mate7|}}} | running_mate2 = {{{running_mate8|}}} | running_mate3 = {{{running_mate9|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote7|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote8|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote9|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count7|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count8|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count9|}}} | states_carried1 = {{{states_carried7|}}} | states_carried2 = {{{states_carried8|}}} | states_carried3 = {{{states_carried9|}}} | leader_since1 = {{{leader_since7|}}} | leader_since2 = {{{leader_since8|}}} | leader_since3 = {{{leader_since9|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat7|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat8|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat9|}}} | last_election1 = {{{last_election7|}}} | last_election2 = {{{last_election8|}}} | last_election3 = {{{last_election9|}}} | seats_before1 = {{{seats_before7|}}} | seats_before2 = {{{seats_before8|}}} | seats_before3 = {{{seats_before9|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed7|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed8|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed9|}}} | seats1 = {{{seats7|}}} | seats2 = {{{seats8|}}} | seats3 = {{{seats9|}}} | seats_after1 = {{{seats_after7|}}} | seats_after2 = {{{seats_after8|}}} | seats_after3 = {{{seats_after9|}}} | seat_change1 = {{{seat_change7|}}} | seat_change2 = {{{seat_change8|}}} | seat_change3 = {{{seat_change9|}}} | vote_type = {{{vote_type|Нийт авсан}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote7|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote8|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote9|}}} | percentage1 = {{{percentage7|}}} | percentage2 = {{{percentage8|}}} | percentage3 = {{{percentage9|}}} | swing1 = {{{swing7|}}} | swing2 = {{{swing8|}}} | swing3 = {{{swing9|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date3|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source3|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee7|}}}|{{{poll1_candidate7|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee8|}}}|{{{poll1_candidate8|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee9|}}}|{{{poll1_candidate9|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date3|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source3|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee7|}}}|{{{poll2_candidate7|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee8|}}}|{{{poll2_candidate8|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee9|}}}|{{{poll2_candidate9|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date3|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source3|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee7|}}}|{{{poll3_candidate7|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee8|}}}|{{{poll3_candidate8|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee9|}}}|{{{poll3_candidate9|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date3|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source3|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee7|}}}|{{{poll4_candidate7|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee8|}}}|{{{poll4_candidate8|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee9|}}}|{{{poll4_candidate9|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date3|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source3|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee7|}}}|{{{poll5_candidate7|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee8|}}}|{{{poll5_candidate8|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee9|}}}|{{{poll5_candidate9|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party7|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party8|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party9|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party7|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party8|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party9|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party7|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party8|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party9|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party7|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party8|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party9|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party7|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party8|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party9|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data7|}}}| 1data2 = {{{1data8|}}}| 1data3 = {{{1data9|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data7|}}}| 2data2 = {{{2data8|}}}| 2data3 = {{{2data9|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data7|}}}| 3data2 = {{{3data8|}}}| 3data3 = {{{3data9|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data7|}}}| 4data2 = {{{4data8|}}}| 4data3 = {{{4data9|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data7|}}}| 5data2 = {{{5data8|}}}| 5data3 = {{{5data9|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data7|}}}| 6data2 = {{{6data8|}}}| 6data3 = {{{6data9|}}} }} {{!)}} | data11 = {{#if:{{{map_image|}}}{{{map|}}}|<hr />{{#if:{{{map_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map_image}}}|size={{{map_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map_alt|}}}}} |{{{map}}} }}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div>{{{map_caption|}}}</div>}} }} | data12 = {{#if:{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}|<hr />{{#if:{{{map2_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map2_image}}}|size={{{map2_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map2_alt|}}}}} |{{{map2}}} }}{{#if:{{{map2_caption|}}}|<div>{{{map2_caption|}}}</div>}} }} |data13 = {{#if:{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}|<hr />{{#if:{{{map3_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map3_image}}}|size={{{map3_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map3_alt|}}}}} |{{{map3}}} }}{{#if:{{{map3_caption|}}}|<div>{{{map3_caption|}}}</div>}} }} |data14 = {{#if:{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}|<hr />{{#if:{{{map4_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map4_image}}}|size={{{map4_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map4_alt|}}}}} |{{{map4}}} }}{{#if:{{{map4_caption|}}}|<div>{{{map4_caption|}}}</div>}} }} | data15 = {{#if:{{{title|}}}|<hr /> {{{!}} cellspacing="0" cellpadding="0" style="background:transparent; width:100%;" {{!}} style="width:50%; text-align:left;" {{!}}{{#if:{{{before_election|}}}{{{before_party|}}}|'''{{#ifeq:{{{type}}}|primary|Previous {{{title}}}|{{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|Incumbent {{#ifeq:{{lc:{{{title}}}}}|u.s. senator|[[List of United States senators from {{#ifeq:{{{country}}}|Georgia (U.S. state)|Georgia|{{{country}}}}}|U.S. senator]]|{{{title}}}}}|{{#ifeq:{{lc:{{{title}}}}}|u.s. senator|[[List of United States senators from {{#ifeq:{{{country}}}|Georgia (U.S. state)|Georgia|{{{country}}}}}|U.S. senator]]|{{{title}}}}} before election}}}}'''<br /> {{{before_election}}}<br /> {{#if:{{{before_party|}}}|{{Загвар: {{{before_party}}}/meta/shortname|link={{{before_party_link|{{{party_name}}}}}}|name={{{before_party}}}}} }} }} {{!}} style="width:50%; text-align:right;" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|{{#ifeq:{{{type}}}|primary|{{#if:{{{after_election|}}}|'''Presumptive {{#if:{{{posttitle|}}}|{{{posttitle}}}|{{{title}}}}}'''|}}|}} |'''{{#if:{{{posttitle|}}}|{{{posttitle}}}|{{#ifeq:{{{type}}}|primary||Elected}} {{{title}}}}}'''}} <br /> {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|{{#ifeq:{{{type}}}|primary|{{#if:{{{after_election|}}}|{{{after_election}}}|}}}}}} {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes||{{#if:{{{after_election|}}}|{{{after_election}}}|}}{{#if:{{{after_election|}}}{{{after_party|}}}||TBD}}<br /> {{#if:{{{after_party|}}}|{{Загвар: {{{after_party}}}/meta/shortname|link={{{after_party_link|{{{party_name|}}}}}}|name={{{after_party}}}}}}} }} {{!}}} }} {{#if:{{{template_name|}}}|{{align|right|{{navbar|{{{template_name}}}|mini=2}}}} }} | data16 = {{{module|}}} }}</includeonly><noinclude>{{documentation}}<!-- Add categories to the /doc subpage, not here! --></noinclude>{{#if:{{{electoral_vote1|}}}|{{Main other|[[Category:Elections using electoral votes]]}}}}<!-- temporary tracking of elections using an electoral college -->{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox election with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox election]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y| regexp1 = [%d]blank | regexp2 = [%d]data[%d] | after_election | after_party | after_party_link | regexp3 = alliance[%d]_name | alliance_name | regexp4 = alliance[%d] | before_election | before_party | before_party_link | regexp5 = candidate[%d] | child | college_voted | regexp6 = colou?r[%d] | counties_threshold1 | counties_threshold2 | counties_threshold3 | counties_threshold9 | counties_won1 | counties_won2 | counties_won3 | counties_won9 | country | declared | regexp7 = delegate_count[%d] | elected_members | elected_mps | election_date | election_name | regexp8 = electoral_vote[%d] | embed | filler | flag_image | flag_year | regexp9 = home_state[%d] | image_size | image_upright | regexp10 = image[%d] | regexp11 = image[%d]_size | regexp12 = image[%d]_upright | regexp13 = last_election[%d] | last_update | regexp14 = leader_since[%d] | regexp15 = leader[%d] | regexp16 = leaders_seat[%d] | majority_seats | map | map_alt | map_caption | map_image | map_size | map2 | map2_alt | map2_caption | map2_image | map2_size | map3 | map3_alt | map3_caption | map3_image | map3_size | map4 | map4_alt | map4_caption | map4_image | map4_size | module | needed_votes | next_election | next_year | regexp17 = nominee[%d] | ongoing | opinion_polls | outgoing_members | party_color | party_colour | regexp18 = party[%d]_name | party_name | regexp19 = party[%d] | regexp20 = percentage[%d] | regexp21 = poll[%d]_candidate[%d] | regexp22 = poll[%d]_date[%d]? | regexp23 = poll[%d]_nominee[%d] | regexp24 = poll[%d]_party[%d] | regexp25 = poll[%d]_source[%d]? | regexp26 = popular_vote[%d] | posttitle | previous_election | previous_mps | previous_year | registered | reporting | regexp27 = running_mate[%d] | regexp28 = seat_change[%d] | regexp29 = seats_after[%d] | regexp30 = seats_before[%d] | seats_for_election | regexp31 = seats_needed[%d] | regexp32 = seats[%d] | regexp33 = states_carried[%d] | regexp34 = swing[%d] | template_name | time_zone | title | turnout | type | vote_type | votes_counted | votes_for_election }} ae8ngk9vlwwe51m1h2xhjimxrsghfx4 706612 706611 2022-07-29T14:44:42Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate | child = {{{child|{{{embed|}}}}}} | bodyclass = {{#if:{{{election_date|}}}|vevent|}} | bodystyle = line-height: 1.5em; {{#if:<!-- -->{{{map_image|}}}{{{map|}}}{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}<!-- -->|width:{{max | 1 = {{#if:{{{map_image|}}}{{{map|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 2 = {{#if:{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map2_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 3 = {{#if:{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map3_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 4 = {{#if:{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map4_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} }}px}} | titleclass = summary | titlestyle = font-size: 125%; | title = {{#ifeq:{{{child|{{{embed|}}}}}}|yes|{{#if:{{{election_name|}}}|<div style="background-color:#ddd; font-size:120%; font-weight:bold">{{{election_name}}}</div>}}|{{{election_name|{{PAGENAME}}}}}}} | datastyle = text-align:center; | labelstyle = width:5em;white-space:nowrap; | subheaderstyle = line-height:130%; | subheader1 = {{#if:{{{flag_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{flag_image|}}}|size=50px|alt=|link=}}<hr /> |{{#if:{{{country|}}} |<center>{{flagdeco|{{{country}}}|variant={{{flag_year|}}}|size=50px|noredlink={{main other||yes}}}}</center><hr /> }} }} | subheader2 = {{#if:{{{previous_year|}}}{{{election_date|}}}{{{next_year|}}}| {{succession links|leftstyle=width:20%;|centerstyle = width:60%;|rightstyle=width:20%; | left ={{#if:{{{previous_year|}}}|{{#ifexist:{{{previous_election|}}}|[[{{{previous_election}}}|{{{previous_year}}}]]|{{{previous_year}}}}}}} | center = {{#if:{{{election_date|}}}|'''{{{election_date}}}'''}} | right = {{#if:{{{next_year|}}}|{{#ifexist:{{{next_election|}}}|[[{{{next_election}}}|{{{next_year}}}]]|{{{next_year}}}}}}} }} }} | subheader3 = {{#if:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}| {{succession links|leftstyle=width:40%; text-align:center;|rightstyle=width:40%; text-align:center; | left = {{#if:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|{{#ifexist:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|[[{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|outgoing members]]|{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}}}}} | right = {{#if:{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|{{#ifexist:{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|[[{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|elected members]]|{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}}}|}} }} }} | headerstyle = font-weight:normal; | header1 = {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#if:{{{votes_for_election|}}}|<center><hr />{{{votes_for_election}}}{{#if:{{{needed_votes|}}}|<br />{{{needed_votes}}} votes needed to win</center>}} }} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative | by-election | By-election = {{#if:{{{seats_for_election|}}}|<center><hr />{{{seats_for_election}}}{{#if:{{{majority_seats|}}}|<br />{{{majority_seats}}} seats needed for a majority</center>}} }} | #default = }} | data2 = {{#if:{{{opinion_polls|}}}| [[{{{opinion_polls}}}|Opinion&nbsp;polls]] }} | label3 = Бүртгэгдсэн | data3 = {{{registered|}}} | label4 = Ирц | data4 = {{{turnout|}}} | label5 = Тоолсон&nbsp;санал | data5 = {{#if:{{{votes_counted|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{votes_counted}}}|{{{votes_counted}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | label6 = Мэдээлсэн | data6 = {{#if:{{{reporting|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{reporting}}}|{{{reporting}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | label7 = Зарласан | data7 = {{#if:{{{declared|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{declared}}}|{{{declared}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | data10 = <nowiki /> {{(!}} style="background:transparent; width:100%;" {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <!-- none --> | filler = {{left}}{{{filler|}}} | col3 = {{#if:{{{color3|}}}{{{colour3|}}}{{{image3|}}}{{{nominee3|}}}{{{candidate3|}}}{{{leader3|}}}{{{party3|}}}{{{alliance3|}}}{{{home_state3|}}}{{{running_mate3|}}}{{{electoral_vote3|}}}{{{delegate_count3|}}}{{{states_carried3|}}}{{{leader_since3|}}}{{{leaders_seat3|}}}{{{last_election3|}}}{{{seats_before3|}}}{{{seats_needed3|}}}{{{seats3|}}}{{{seats_after3|}}}{{{seat_change3|}}}{{{popular_vote3|}}}{{{percentage3|}}}{{{swing3|}}}{{{poll1_nominee3|}}}{{{poll1_candidate3|}}}{{{poll2_nominee3|}}}{{{poll2_candidate3|}}}{{{poll3_nominee3|}}}{{{poll3_candidate3|}}}{{{poll4_nominee3|}}}{{{poll4_candidate3|}}}{{{poll5_nominee3|}}}{{{poll5_candidate3|}}}{{{poll1_party3|}}}{{{poll2_party3|}}}{{{poll3_party3|}}}{{{poll4_party3|}}}{{{poll5_party3|}}}{{{1data3|}}}{{{2data3|}}}{{{3data3|}}}{{{4data3|}}}{{{5data3|}}}{{{6data3|}}}|yes}} | ongoing = {{{ongoing|no}}} | header1 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=First party|#default=Majority party}} | header2 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=Second party|#default=Minority party}} | header3 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=Third party|#default=Third party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color1|}}} | {{{colour1|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color2|}}} | {{{colour2|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color3|}}} | {{{colour3|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image1|}}} | image1_size = {{{image1_size|}}} | image1_upright = {{{image1_upright|}}} | image2 = {{{image2|}}} | image2_size = {{{image2_size|}}} | image2_upright = {{{image2_upright|}}} | image3 = {{{image3|}}} | image3_size = {{{image3_size|}}} | image3_upright = {{{image3_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage1|}}} | pageimage2 = {{{pageimage2|}}} | pageimage3 = {{{pageimage3|}}} | nominee1 = {{{nominee1|}}} | nominee2 = {{{nominee2|}}} | nominee3 = {{{nominee3|}}} | candidate1 = {{{candidate1|}}} | candidate2 = {{{candidate2|}}} | candidate3 = {{{candidate3|}}} | leader1 = {{{leader1|}}} | leader2 = {{{leader2|}}} | leader3 = {{{leader3|}}} | party1_name = {{{party1_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party2_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party3_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party1|}}} | party2 = {{{party2|}}} | party3 = {{{party3|}}} | alliance1_name = {{{alliance1_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance2_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance3_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance1|}}} | alliance2 = {{{alliance2|}}} | alliance3 = {{{alliance3|}}} | home_state1 = {{{home_state1|}}} | home_state2 = {{{home_state2|}}} | home_state3 = {{{home_state3|}}} | running_mate1 = {{{running_mate1|}}} | running_mate2 = {{{running_mate2|}}} | running_mate3 = {{{running_mate3|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote1|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote2|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote3|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count1|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count2|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count3|}}} | states_carried1 = {{{states_carried1|}}} | states_carried2 = {{{states_carried2|}}} | states_carried3 = {{{states_carried3|}}} | leader_since1 = {{{leader_since1|}}} | leader_since2 = {{{leader_since2|}}} | leader_since3 = {{{leader_since3|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat1|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat2|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat3|}}} | last_election1 = {{{last_election1|}}} | last_election2 = {{{last_election2|}}} | last_election3 = {{{last_election3|}}} | seats_before1 = {{{seats_before1|}}} | seats_before2 = {{{seats_before2|}}} | seats_before3 = {{{seats_before3|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed1|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed2|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed3|}}} | seats1 = {{{seats1|}}} | seats2 = {{{seats2|}}} | seats3 = {{{seats3|}}} | seats_after1 = {{{seats_after1|}}} | seats_after2 = {{{seats_after2|}}} | seats_after3 = {{{seats_after3|}}} | seat_change1 = {{{seat_change1|}}} | seat_change2 = {{{seat_change2|}}} | seat_change3 = {{{seat_change3|}}} | vote_type = {{{vote_type|Нийт авсан}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote1|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote2|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote3|}}} | percentage1 = {{{percentage1|}}} | percentage2 = {{{percentage2|}}} | percentage3 = {{{percentage3|}}} | counties_won1 = {{{counties_won1|}}} | counties_won2 = {{{counties_won2|}}} | counties_won3 = {{{counties_won3|}}} | counties_threshold1 = {{{counties_threshold1|}}} | counties_threshold2 = {{{counties_threshold2|}}} | counties_threshold3 = {{{counties_threshold3|}}} | swing1 = {{{swing1|}}} | swing2 = {{{swing2|}}} | swing3 = {{{swing3|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date1|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source1|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee1|}}}|{{{poll1_candidate1|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee2|}}}|{{{poll1_candidate2|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee3|}}}|{{{poll1_candidate3|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date1|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source1|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee1|}}}|{{{poll2_candidate1|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee2|}}}|{{{poll2_candidate2|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee3|}}}|{{{poll2_candidate3|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date1|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source1|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee1|}}}|{{{poll3_candidate1|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee2|}}}|{{{poll3_candidate2|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee3|}}}|{{{poll3_candidate3|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date1|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source1|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee1|}}}|{{{poll4_candidate1|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee2|}}}|{{{poll4_candidate2|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee3|}}}|{{{poll4_candidate3|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date1|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source1|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee1|}}}|{{{poll5_candidate1|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee2|}}}|{{{poll5_candidate2|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee3|}}}|{{{poll5_candidate3|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party1|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party2|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party3|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party1|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party2|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party3|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party1|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party2|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party3|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party1|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party2|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party3|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party1|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party2|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party3|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data1|}}}| 1data2 = {{{1data2|}}}| 1data3 = {{{1data3|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data1|}}}| 2data2 = {{{2data2|}}}| 2data3 = {{{2data3|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data1|}}}| 3data2 = {{{3data2|}}}| 3data3 = {{{3data3|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data1|}}}| 4data2 = {{{4data2|}}}| 4data3 = {{{4data3|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data1|}}}| 5data2 = {{{5data2|}}}| 5data3 = {{{5data3|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data1|}}}| 6data2 = {{{6data2|}}}| 6data3 = {{{6data3|}}} }} {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <hr /> | col3 = {{#if:{{{color6|}}}{{{colour6|}}}{{{image6|}}}{{{nominee6|}}}{{{candidate6|}}}{{{leader6|}}}{{{party6|}}}{{{alliance6|}}}{{{home_state6|}}}{{{running_mate6|}}}{{{electoral_vote6|}}}{{{delegate_count6|}}}{{{states_carried6|}}}{{{leader_since6|}}}{{{leaders_seat6|}}}{{{last_election6|}}}{{{seats_before6|}}}{{{seats_needed6|}}}{{{seats6|}}}{{{seats_after6|}}}{{{seat_change6|}}}{{{popular_vote6|}}}{{{percentage6|}}}{{{swing6|}}}{{{poll1_nominee6|}}}{{{poll1_candidate6|}}}{{{poll2_nominee6|}}}{{{poll2_candidate6|}}}{{{poll3_nominee6|}}}{{{poll3_candidate6|}}}{{{poll4_nominee6|}}}{{{poll4_candidate6|}}}{{{poll5_nominee6|}}}{{{poll5_candidate6|}}}{{{poll1_party6|}}}{{{poll2_party6|}}}{{{poll3_party6|}}}{{{poll4_party6|}}}{{{poll5_party6|}}}{{{1data6|}}}{{{2data6|}}}{{{3data6|}}}{{{4data6|}}}{{{5data6|}}}{{{6data6|}}}|yes}} | ongoing = {{{ongoing|no}}} | header1 = {{#if:{{{party3|}}}|Fourth party|Third party}} | header2 = {{#if:{{{party3|}}}|Fifth party|Fourth party}} | header3 = {{#if:{{{party3|}}}|Sixth party|Fifth party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color4|}}} | {{{colour4|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color5|}}} | {{{colour5|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color6|}}} | {{{colour6|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image4|}}} | image1_size = {{{image4_size|}}} | image1_upright = {{{image4_upright|}}} | image2 = {{{image5|}}} | image2_size = {{{image5_size|}}} | image2_upright = {{{image5_upright|}}} | image3 = {{{image6|}}} | image3_size = {{{image6_size|}}} | image3_upright = {{{image6_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage4|}}} | pageimage2 = {{{pageimage5|}}} | pageimage3 = {{{pageimage6|}}} | nominee1 = {{{nominee4|}}} | nominee2 = {{{nominee5|}}} | nominee3 = {{{nominee6|}}} | candidate1 = {{{candidate4|}}} | candidate2 = {{{candidate5|}}} | candidate3 = {{{candidate6|}}} | leader1 = {{{leader4|}}} | leader2 = {{{leader5|}}} | leader3 = {{{leader6|}}} | party1_name = {{{party4_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party5_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party6_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party4|}}} | party2 = {{{party5|}}} | party3 = {{{party6|}}} | alliance1_name = {{{alliance4_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance5_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance6_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance4|}}} | alliance2 = {{{alliance5|}}} | alliance3 = {{{alliance6|}}} | home_state1 = {{{home_state4|}}} | home_state2 = {{{home_state5|}}} | home_state3 = {{{home_state6|}}} | running_mate1 = {{{running_mate4|}}} | running_mate2 = {{{running_mate5|}}} | running_mate3 = {{{running_mate6|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote4|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote5|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote6|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count4|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count5|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count6|}}} | states_carried1 = {{{states_carried4|}}} | states_carried2 = {{{states_carried5|}}} | states_carried3 = {{{states_carried6|}}} | leader_since1 = {{{leader_since4|}}} | leader_since2 = {{{leader_since5|}}} | leader_since3 = {{{leader_since6|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat4|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat5|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat6|}}} | last_election1 = {{{last_election4|}}} | last_election2 = {{{last_election5|}}} | last_election3 = {{{last_election6|}}} | seats_before1 = {{{seats_before4|}}} | seats_before2 = {{{seats_before5|}}} | seats_before3 = {{{seats_before6|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed4|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed5|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed6|}}} | seats1 = {{{seats4|}}} | seats2 = {{{seats5|}}} | seats3 = {{{seats6|}}} | seats_after1 = {{{seats_after4|}}} | seats_after2 = {{{seats_after5|}}} | seats_after3 = {{{seats_after6|}}} | seat_change1 = {{{seat_change4|}}} | seat_change2 = {{{seat_change5|}}} | seat_change3 = {{{seat_change6|}}} | vote_type = {{{vote_type|Нийт авсан}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote4|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote5|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote6|}}} | percentage1 = {{{percentage4|}}} | percentage2 = {{{percentage5|}}} | percentage3 = {{{percentage6|}}} | swing1 = {{{swing4|}}} | swing2 = {{{swing5|}}} | swing3 = {{{swing6|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date2|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source2|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee4|}}}|{{{poll1_candidate4|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee5|}}}|{{{poll1_candidate5|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee6|}}}|{{{poll1_candidate6|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date2|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source2|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee4|}}}|{{{poll2_candidate4|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee5|}}}|{{{poll2_candidate5|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee6|}}}|{{{poll2_candidate6|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date2|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source2|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee4|}}}|{{{poll3_candidate4|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee5|}}}|{{{poll3_candidate5|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee6|}}}|{{{poll3_candidate6|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date2|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source2|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee4|}}}|{{{poll4_candidate4|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee5|}}}|{{{poll4_candidate5|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee6|}}}|{{{poll4_candidate6|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date2|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source2|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee4|}}}|{{{poll5_candidate4|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee5|}}}|{{{poll5_candidate5|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee6|}}}|{{{poll5_candidate6|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party4|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party5|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party6|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party4|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party5|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party6|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party4|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party5|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party6|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party4|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party5|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party6|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party4|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party5|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party6|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data4|}}}| 1data2 = {{{1data5|}}}| 1data3 = {{{1data6|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data4|}}}| 2data2 = {{{2data5|}}}| 2data3 = {{{2data6|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data4|}}}| 3data2 = {{{3data5|}}}| 3data3 = {{{3data6|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data4|}}}| 4data2 = {{{4data5|}}}| 4data3 = {{{4data6|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data4|}}}| 5data2 = {{{5data5|}}}| 5data3 = {{{5data6|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data4|}}}| 6data2 = {{{6data5|}}}| 6data3 = {{{6data6|}}} }} {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <hr /> | ongoing = {{{ongoing|no}}} | col3 = {{#if:{{{color9|}}}{{{colour9|}}}{{{image9|}}}{{{nominee9|}}}{{{candidate9|}}}{{{leader9|}}}{{{party9|}}}{{{alliance9|}}}{{{home_state9|}}}{{{running_mate9|}}}{{{electoral_vote9|}}}{{{delegate_count9|}}}{{{states_carried9|}}}{{{leader_since9|}}}{{{leaders_seat9|}}}{{{last_election9|}}}{{{seats_before9|}}}{{{seats_needed9|}}}{{{seats9|}}}{{{seats_after9|}}}{{{seat_change9|}}}{{{popular_vote9|}}}{{{percentage9|}}}{{{counties_won9|}}}{{{counties_threshold9|}}}{{{swing9|}}}{{{poll1_nominee9|}}}{{{poll1_candidate9|}}}{{{poll2_nominee9|}}}{{{poll2_candidate9|}}}{{{poll3_nominee9|}}}{{{poll3_candidate9|}}}{{{poll4_nominee9|}}}{{{poll4_candidate9|}}}{{{poll5_nominee9|}}}{{{poll5_candidate9|}}}{{{poll1_party9|}}}{{{poll2_party9|}}}{{{poll3_party9|}}}{{{poll4_party9|}}}{{{poll5_party9|}}}{{{1data9|}}}{{{2data9|}}}{{{3data9|}}}{{{4data9|}}}{{{5data9|}}}{{{6data9|}}}|yes}} | header1 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Fifth party|1=Sixth party|2=Seventh party}} | header2 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Sixth party|1=Seventh party|2=Eighth party}} | header3 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Seventh party|1=Eighth party|2=Ninth party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color7|}}} | {{{colour7|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color8|}}} | {{{colour8|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color9|}}} | {{{colour9|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image7|}}} | image1_size = {{{image7_size|}}} | image1_upright = {{{image7_upright|}}} | image2 = {{{image8|}}} | image2_size = {{{image8_size|}}} | image2_upright = {{{image8_upright|}}} | image3 = {{{image9|}}} | image3_size = {{{image9_size|}}} | image3_upright = {{{image9_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage7|}}} | pageimage2 = {{{pageimage8|}}} | pageimage3 = {{{pageimage9|}}} | nominee1 = {{{nominee7|}}} | nominee2 = {{{nominee8|}}} | nominee3 = {{{nominee9|}}} | candidate1 = {{{candidate7|}}} | candidate2 = {{{candidate8|}}} | candidate3 = {{{candidate9|}}} | leader1 = {{{leader7|}}} | leader2 = {{{leader8|}}} | leader3 = {{{leader9|}}} | party1_name = {{{party7_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party8_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party9_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party7|}}} | party2 = {{{party8|}}} | party3 = {{{party9|}}} | alliance1_name = {{{alliance7_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance8_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance9_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance7|}}} | alliance2 = {{{alliance8|}}} | alliance3 = {{{alliance9|}}} | home_state1 = {{{home_state7|}}} | home_state2 = {{{home_state8|}}} | home_state3 = {{{home_state9|}}} | running_mate1 = {{{running_mate7|}}} | running_mate2 = {{{running_mate8|}}} | running_mate3 = {{{running_mate9|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote7|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote8|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote9|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count7|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count8|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count9|}}} | states_carried1 = {{{states_carried7|}}} | states_carried2 = {{{states_carried8|}}} | states_carried3 = {{{states_carried9|}}} | leader_since1 = {{{leader_since7|}}} | leader_since2 = {{{leader_since8|}}} | leader_since3 = {{{leader_since9|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat7|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat8|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat9|}}} | last_election1 = {{{last_election7|}}} | last_election2 = {{{last_election8|}}} | last_election3 = {{{last_election9|}}} | seats_before1 = {{{seats_before7|}}} | seats_before2 = {{{seats_before8|}}} | seats_before3 = {{{seats_before9|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed7|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed8|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed9|}}} | seats1 = {{{seats7|}}} | seats2 = {{{seats8|}}} | seats3 = {{{seats9|}}} | seats_after1 = {{{seats_after7|}}} | seats_after2 = {{{seats_after8|}}} | seats_after3 = {{{seats_after9|}}} | seat_change1 = {{{seat_change7|}}} | seat_change2 = {{{seat_change8|}}} | seat_change3 = {{{seat_change9|}}} | vote_type = {{{vote_type|Нийт авсан}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote7|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote8|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote9|}}} | percentage1 = {{{percentage7|}}} | percentage2 = {{{percentage8|}}} | percentage3 = {{{percentage9|}}} | swing1 = {{{swing7|}}} | swing2 = {{{swing8|}}} | swing3 = {{{swing9|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date3|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source3|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee7|}}}|{{{poll1_candidate7|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee8|}}}|{{{poll1_candidate8|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee9|}}}|{{{poll1_candidate9|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date3|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source3|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee7|}}}|{{{poll2_candidate7|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee8|}}}|{{{poll2_candidate8|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee9|}}}|{{{poll2_candidate9|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date3|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source3|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee7|}}}|{{{poll3_candidate7|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee8|}}}|{{{poll3_candidate8|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee9|}}}|{{{poll3_candidate9|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date3|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source3|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee7|}}}|{{{poll4_candidate7|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee8|}}}|{{{poll4_candidate8|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee9|}}}|{{{poll4_candidate9|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date3|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source3|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee7|}}}|{{{poll5_candidate7|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee8|}}}|{{{poll5_candidate8|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee9|}}}|{{{poll5_candidate9|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party7|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party8|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party9|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party7|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party8|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party9|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party7|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party8|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party9|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party7|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party8|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party9|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party7|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party8|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party9|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data7|}}}| 1data2 = {{{1data8|}}}| 1data3 = {{{1data9|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data7|}}}| 2data2 = {{{2data8|}}}| 2data3 = {{{2data9|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data7|}}}| 3data2 = {{{3data8|}}}| 3data3 = {{{3data9|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data7|}}}| 4data2 = {{{4data8|}}}| 4data3 = {{{4data9|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data7|}}}| 5data2 = {{{5data8|}}}| 5data3 = {{{5data9|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data7|}}}| 6data2 = {{{6data8|}}}| 6data3 = {{{6data9|}}} }} {{!)}} | data11 = {{#if:{{{map_image|}}}{{{map|}}}|<hr />{{#if:{{{map_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map_image}}}|size={{{map_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map_alt|}}}}} |{{{map}}} }}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div>{{{map_caption|}}}</div>}} }} | data12 = {{#if:{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}|<hr />{{#if:{{{map2_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map2_image}}}|size={{{map2_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map2_alt|}}}}} |{{{map2}}} }}{{#if:{{{map2_caption|}}}|<div>{{{map2_caption|}}}</div>}} }} |data13 = {{#if:{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}|<hr />{{#if:{{{map3_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map3_image}}}|size={{{map3_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map3_alt|}}}}} |{{{map3}}} }}{{#if:{{{map3_caption|}}}|<div>{{{map3_caption|}}}</div>}} }} |data14 = {{#if:{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}|<hr />{{#if:{{{map4_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map4_image}}}|size={{{map4_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map4_alt|}}}}} |{{{map4}}} }}{{#if:{{{map4_caption|}}}|<div>{{{map4_caption|}}}</div>}} }} | data15 = {{#if:{{{title|}}}|<hr /> {{{!}} cellspacing="0" cellpadding="0" style="background:transparent; width:100%;" {{!}} style="width:50%; text-align:left;" {{!}}{{#if:{{{before_election|}}}{{{before_party|}}}|''' Өмнөх {{#ifeq:{{{type}}}|primary|Previous {{{title}}}|{{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|Incumbent {{#ifeq:{{lc:{{{title}}}}}|u.s. senator|[[List of United States senators from {{#ifeq:{{{country}}}|Georgia (U.S. state)|Georgia|{{{country}}}}}|U.S. senator]]|{{{title}}}}}|{{#ifeq:{{lc:{{{title}}}}}|u.s. senator|[[List of United States senators from {{#ifeq:{{{country}}}|Georgia (U.S. state)|Georgia|{{{country}}}}}|U.S. senator]]|{{{title}}}}} }}}}'''<br /> {{{before_election}}}<br /> {{#if:{{{before_party|}}}|{{Загвар: {{{before_party}}}/meta/shortname|link={{{before_party_link|{{{party_name}}}}}}|name={{{before_party}}}}} }} }} {{!}} style="width:50%; text-align:right;" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|{{#ifeq:{{{type}}}|primary|{{#if:{{{after_election|}}}|'''Presumptive {{#if:{{{posttitle|}}}|{{{posttitle}}}|{{{title}}}}}'''|}}|}} |'''{{#if:{{{posttitle|}}}|{{{posttitle}}}|{{#ifeq:{{{type}}}|primary||Сонгогдсон}} {{{title}}}}}'''}} <br /> {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|{{#ifeq:{{{type}}}|primary|{{#if:{{{after_election|}}}|{{{after_election}}}|}}}}}} {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes||{{#if:{{{after_election|}}}|{{{after_election}}}|}}{{#if:{{{after_election|}}}{{{after_party|}}}||TBD}}<br /> {{#if:{{{after_party|}}}|{{Загвар: {{{after_party}}}/meta/shortname|link={{{after_party_link|{{{party_name|}}}}}}|name={{{after_party}}}}}}} }} {{!}}} }} {{#if:{{{template_name|}}}|{{align|right|{{navbar|{{{template_name}}}|mini=2}}}} }} | data16 = {{{module|}}} }}</includeonly><noinclude>{{documentation}}<!-- Add categories to the /doc subpage, not here! --></noinclude>{{#if:{{{electoral_vote1|}}}|{{Main other|[[Category:Elections using electoral votes]]}}}}<!-- temporary tracking of elections using an electoral college -->{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox election with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox election]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y| regexp1 = [%d]blank | regexp2 = [%d]data[%d] | after_election | after_party | after_party_link | regexp3 = alliance[%d]_name | alliance_name | regexp4 = alliance[%d] | before_election | before_party | before_party_link | regexp5 = candidate[%d] | child | college_voted | regexp6 = colou?r[%d] | counties_threshold1 | counties_threshold2 | counties_threshold3 | counties_threshold9 | counties_won1 | counties_won2 | counties_won3 | counties_won9 | country | declared | regexp7 = delegate_count[%d] | elected_members | elected_mps | election_date | election_name | regexp8 = electoral_vote[%d] | embed | filler | flag_image | flag_year | regexp9 = home_state[%d] | image_size | image_upright | regexp10 = image[%d] | regexp11 = image[%d]_size | regexp12 = image[%d]_upright | regexp13 = last_election[%d] | last_update | regexp14 = leader_since[%d] | regexp15 = leader[%d] | regexp16 = leaders_seat[%d] | majority_seats | map | map_alt | map_caption | map_image | map_size | map2 | map2_alt | map2_caption | map2_image | map2_size | map3 | map3_alt | map3_caption | map3_image | map3_size | map4 | map4_alt | map4_caption | map4_image | map4_size | module | needed_votes | next_election | next_year | regexp17 = nominee[%d] | ongoing | opinion_polls | outgoing_members | party_color | party_colour | regexp18 = party[%d]_name | party_name | regexp19 = party[%d] | regexp20 = percentage[%d] | regexp21 = poll[%d]_candidate[%d] | regexp22 = poll[%d]_date[%d]? | regexp23 = poll[%d]_nominee[%d] | regexp24 = poll[%d]_party[%d] | regexp25 = poll[%d]_source[%d]? | regexp26 = popular_vote[%d] | posttitle | previous_election | previous_mps | previous_year | registered | reporting | regexp27 = running_mate[%d] | regexp28 = seat_change[%d] | regexp29 = seats_after[%d] | regexp30 = seats_before[%d] | seats_for_election | regexp31 = seats_needed[%d] | regexp32 = seats[%d] | regexp33 = states_carried[%d] | regexp34 = swing[%d] | template_name | time_zone | title | turnout | type | vote_type | votes_counted | votes_for_election }} 21koqap5rdehqu57lplydnb8hi5opic 706624 706612 2022-07-29T15:13:49Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate | child = {{{child|{{{embed|}}}}}} | bodyclass = {{#if:{{{election_date|}}}|vevent|}} | bodystyle = line-height: 1.5em; {{#if:<!-- -->{{{map_image|}}}{{{map|}}}{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}<!-- -->|width:{{max | 1 = {{#if:{{{map_image|}}}{{{map|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 2 = {{#if:{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map2_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 3 = {{#if:{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map3_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 4 = {{#if:{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map4_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} }}px}} | titleclass = summary | titlestyle = font-size: 125%; | title = {{#ifeq:{{{child|{{{embed|}}}}}}|yes|{{#if:{{{election_name|}}}|<div style="background-color:#ddd; font-size:120%; font-weight:bold">{{{election_name}}}</div>}}|{{{election_name|{{PAGENAME}}}}}}} | datastyle = text-align:center; | labelstyle = width:5em;white-space:nowrap; | subheaderstyle = line-height:130%; | subheader1 = {{#if:{{{flag_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{flag_image|}}}|size=50px|alt=|link=}}<hr /> |{{#if:{{{country|}}} |<center>{{flagdeco|{{{country}}}|variant={{{flag_year|}}}|size=50px|noredlink={{main other||yes}}}}</center><hr /> }} }} | subheader2 = {{#if:{{{previous_year|}}}{{{election_date|}}}{{{next_year|}}}| {{succession links|leftstyle=width:20%;|centerstyle = width:60%;|rightstyle=width:20%; | left ={{#if:{{{previous_year|}}}|{{#ifexist:{{{previous_election|}}}|[[{{{previous_election}}}|{{{previous_year}}}]]|{{{previous_year}}}}}}} | center = {{#if:{{{election_date|}}}|'''{{{election_date}}}'''}} | right = {{#if:{{{next_year|}}}|{{#ifexist:{{{next_election|}}}|[[{{{next_election}}}|{{{next_year}}}]]|{{{next_year}}}}}}} }} }} | subheader3 = {{#if:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}| {{succession links|leftstyle=width:40%; text-align:center;|rightstyle=width:40%; text-align:center; | left = {{#if:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|{{#ifexist:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|[[{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|outgoing members]]|{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}}}}} | right = {{#if:{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|{{#ifexist:{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|[[{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|elected members]]|{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}}}|}} }} }} | headerstyle = font-weight:normal; | header1 = {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#if:{{{votes_for_election|}}}|<center><hr />{{{votes_for_election}}}{{#if:{{{needed_votes|}}}|<br />{{{needed_votes}}} votes needed to win</center>}} }} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative | by-election | By-election = {{#if:{{{seats_for_election|}}}|<center><hr />{{{seats_for_election}}}{{#if:{{{majority_seats|}}}|<br />{{{majority_seats}}} seats needed for a majority</center>}} }} | #default = }} | data2 = {{#if:{{{opinion_polls|}}}| [[{{{opinion_polls}}}|Opinion&nbsp;polls]] }} | label3 = Бүртгэгдсэн | data3 = {{{registered|}}} | label4 = Ирц | data4 = {{{turnout|}}} | label5 = Тоолсон&nbsp;санал | data5 = {{#if:{{{votes_counted|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{votes_counted}}}|{{{votes_counted}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | label6 = Мэдээлсэн | data6 = {{#if:{{{reporting|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{reporting}}}|{{{reporting}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | label7 = Зарласан | data7 = {{#if:{{{declared|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{declared}}}|{{{declared}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | data10 = <nowiki /> {{(!}} style="background:transparent; width:100%;" {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <!-- none --> | filler = {{left}}{{{filler|}}} | col3 = {{#if:{{{color3|}}}{{{colour3|}}}{{{image3|}}}{{{nominee3|}}}{{{candidate3|}}}{{{leader3|}}}{{{party3|}}}{{{alliance3|}}}{{{home_state3|}}}{{{running_mate3|}}}{{{electoral_vote3|}}}{{{delegate_count3|}}}{{{states_carried3|}}}{{{leader_since3|}}}{{{leaders_seat3|}}}{{{last_election3|}}}{{{seats_before3|}}}{{{seats_needed3|}}}{{{seats3|}}}{{{seats_after3|}}}{{{seat_change3|}}}{{{popular_vote3|}}}{{{percentage3|}}}{{{swing3|}}}{{{poll1_nominee3|}}}{{{poll1_candidate3|}}}{{{poll2_nominee3|}}}{{{poll2_candidate3|}}}{{{poll3_nominee3|}}}{{{poll3_candidate3|}}}{{{poll4_nominee3|}}}{{{poll4_candidate3|}}}{{{poll5_nominee3|}}}{{{poll5_candidate3|}}}{{{poll1_party3|}}}{{{poll2_party3|}}}{{{poll3_party3|}}}{{{poll4_party3|}}}{{{poll5_party3|}}}{{{1data3|}}}{{{2data3|}}}{{{3data3|}}}{{{4data3|}}}{{{5data3|}}}{{{6data3|}}}|yes}} | ongoing = {{{ongoing|no}}} | header1 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=First party|#default=Majority party}} | header2 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=Second party|#default=Minority party}} | header3 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=Third party|#default=Third party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color1|}}} | {{{colour1|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color2|}}} | {{{colour2|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color3|}}} | {{{colour3|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image1|}}} | image1_size = {{{image1_size|}}} | image1_upright = {{{image1_upright|}}} | image2 = {{{image2|}}} | image2_size = {{{image2_size|}}} | image2_upright = {{{image2_upright|}}} | image3 = {{{image3|}}} | image3_size = {{{image3_size|}}} | image3_upright = {{{image3_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage1|}}} | pageimage2 = {{{pageimage2|}}} | pageimage3 = {{{pageimage3|}}} | nominee1 = {{{nominee1|}}} | nominee2 = {{{nominee2|}}} | nominee3 = {{{nominee3|}}} | candidate1 = {{{candidate1|}}} | candidate2 = {{{candidate2|}}} | candidate3 = {{{candidate3|}}} | leader1 = {{{leader1|}}} | leader2 = {{{leader2|}}} | leader3 = {{{leader3|}}} | party1_name = {{{party1_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party2_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party3_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party1|}}} | party2 = {{{party2|}}} | party3 = {{{party3|}}} | alliance1_name = {{{alliance1_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance2_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance3_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance1|}}} | alliance2 = {{{alliance2|}}} | alliance3 = {{{alliance3|}}} | home_state1 = {{{home_state1|}}} | home_state2 = {{{home_state2|}}} | home_state3 = {{{home_state3|}}} | running_mate1 = {{{running_mate1|}}} | running_mate2 = {{{running_mate2|}}} | running_mate3 = {{{running_mate3|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote1|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote2|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote3|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count1|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count2|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count3|}}} | states_carried1 = {{{states_carried1|}}} | states_carried2 = {{{states_carried2|}}} | states_carried3 = {{{states_carried3|}}} | leader_since1 = {{{leader_since1|}}} | leader_since2 = {{{leader_since2|}}} | leader_since3 = {{{leader_since3|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat1|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat2|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat3|}}} | last_election1 = {{{last_election1|}}} | last_election2 = {{{last_election2|}}} | last_election3 = {{{last_election3|}}} | seats_before1 = {{{seats_before1|}}} | seats_before2 = {{{seats_before2|}}} | seats_before3 = {{{seats_before3|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed1|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed2|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed3|}}} | seats1 = {{{seats1|}}} | seats2 = {{{seats2|}}} | seats3 = {{{seats3|}}} | seats_after1 = {{{seats_after1|}}} | seats_after2 = {{{seats_after2|}}} | seats_after3 = {{{seats_after3|}}} | seat_change1 = {{{seat_change1|}}} | seat_change2 = {{{seat_change2|}}} | seat_change3 = {{{seat_change3|}}} | vote_type = {{{vote_type|Нийт авсан}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote1|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote2|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote3|}}} | percentage1 = {{{percentage1|}}} | percentage2 = {{{percentage2|}}} | percentage3 = {{{percentage3|}}} | counties_won1 = {{{counties_won1|}}} | counties_won2 = {{{counties_won2|}}} | counties_won3 = {{{counties_won3|}}} | counties_threshold1 = {{{counties_threshold1|}}} | counties_threshold2 = {{{counties_threshold2|}}} | counties_threshold3 = {{{counties_threshold3|}}} | swing1 = {{{swing1|}}} | swing2 = {{{swing2|}}} | swing3 = {{{swing3|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date1|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source1|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee1|}}}|{{{poll1_candidate1|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee2|}}}|{{{poll1_candidate2|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee3|}}}|{{{poll1_candidate3|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date1|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source1|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee1|}}}|{{{poll2_candidate1|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee2|}}}|{{{poll2_candidate2|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee3|}}}|{{{poll2_candidate3|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date1|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source1|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee1|}}}|{{{poll3_candidate1|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee2|}}}|{{{poll3_candidate2|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee3|}}}|{{{poll3_candidate3|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date1|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source1|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee1|}}}|{{{poll4_candidate1|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee2|}}}|{{{poll4_candidate2|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee3|}}}|{{{poll4_candidate3|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date1|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source1|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee1|}}}|{{{poll5_candidate1|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee2|}}}|{{{poll5_candidate2|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee3|}}}|{{{poll5_candidate3|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party1|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party2|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party3|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party1|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party2|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party3|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party1|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party2|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party3|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party1|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party2|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party3|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party1|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party2|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party3|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data1|}}}| 1data2 = {{{1data2|}}}| 1data3 = {{{1data3|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data1|}}}| 2data2 = {{{2data2|}}}| 2data3 = {{{2data3|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data1|}}}| 3data2 = {{{3data2|}}}| 3data3 = {{{3data3|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data1|}}}| 4data2 = {{{4data2|}}}| 4data3 = {{{4data3|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data1|}}}| 5data2 = {{{5data2|}}}| 5data3 = {{{5data3|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data1|}}}| 6data2 = {{{6data2|}}}| 6data3 = {{{6data3|}}} }} {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <hr /> | col3 = {{#if:{{{color6|}}}{{{colour6|}}}{{{image6|}}}{{{nominee6|}}}{{{candidate6|}}}{{{leader6|}}}{{{party6|}}}{{{alliance6|}}}{{{home_state6|}}}{{{running_mate6|}}}{{{electoral_vote6|}}}{{{delegate_count6|}}}{{{states_carried6|}}}{{{leader_since6|}}}{{{leaders_seat6|}}}{{{last_election6|}}}{{{seats_before6|}}}{{{seats_needed6|}}}{{{seats6|}}}{{{seats_after6|}}}{{{seat_change6|}}}{{{popular_vote6|}}}{{{percentage6|}}}{{{swing6|}}}{{{poll1_nominee6|}}}{{{poll1_candidate6|}}}{{{poll2_nominee6|}}}{{{poll2_candidate6|}}}{{{poll3_nominee6|}}}{{{poll3_candidate6|}}}{{{poll4_nominee6|}}}{{{poll4_candidate6|}}}{{{poll5_nominee6|}}}{{{poll5_candidate6|}}}{{{poll1_party6|}}}{{{poll2_party6|}}}{{{poll3_party6|}}}{{{poll4_party6|}}}{{{poll5_party6|}}}{{{1data6|}}}{{{2data6|}}}{{{3data6|}}}{{{4data6|}}}{{{5data6|}}}{{{6data6|}}}|yes}} | ongoing = {{{ongoing|no}}} | header1 = {{#if:{{{party3|}}}|Fourth party|Third party}} | header2 = {{#if:{{{party3|}}}|Fifth party|Fourth party}} | header3 = {{#if:{{{party3|}}}|Sixth party|Fifth party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color4|}}} | {{{colour4|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color5|}}} | {{{colour5|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color6|}}} | {{{colour6|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image4|}}} | image1_size = {{{image4_size|}}} | image1_upright = {{{image4_upright|}}} | image2 = {{{image5|}}} | image2_size = {{{image5_size|}}} | image2_upright = {{{image5_upright|}}} | image3 = {{{image6|}}} | image3_size = {{{image6_size|}}} | image3_upright = {{{image6_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage4|}}} | pageimage2 = {{{pageimage5|}}} | pageimage3 = {{{pageimage6|}}} | nominee1 = {{{nominee4|}}} | nominee2 = {{{nominee5|}}} | nominee3 = {{{nominee6|}}} | candidate1 = {{{candidate4|}}} | candidate2 = {{{candidate5|}}} | candidate3 = {{{candidate6|}}} | leader1 = {{{leader4|}}} | leader2 = {{{leader5|}}} | leader3 = {{{leader6|}}} | party1_name = {{{party4_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party5_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party6_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party4|}}} | party2 = {{{party5|}}} | party3 = {{{party6|}}} | alliance1_name = {{{alliance4_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance5_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance6_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance4|}}} | alliance2 = {{{alliance5|}}} | alliance3 = {{{alliance6|}}} | home_state1 = {{{home_state4|}}} | home_state2 = {{{home_state5|}}} | home_state3 = {{{home_state6|}}} | running_mate1 = {{{running_mate4|}}} | running_mate2 = {{{running_mate5|}}} | running_mate3 = {{{running_mate6|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote4|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote5|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote6|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count4|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count5|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count6|}}} | states_carried1 = {{{states_carried4|}}} | states_carried2 = {{{states_carried5|}}} | states_carried3 = {{{states_carried6|}}} | leader_since1 = {{{leader_since4|}}} | leader_since2 = {{{leader_since5|}}} | leader_since3 = {{{leader_since6|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat4|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat5|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat6|}}} | last_election1 = {{{last_election4|}}} | last_election2 = {{{last_election5|}}} | last_election3 = {{{last_election6|}}} | seats_before1 = {{{seats_before4|}}} | seats_before2 = {{{seats_before5|}}} | seats_before3 = {{{seats_before6|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed4|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed5|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed6|}}} | seats1 = {{{seats4|}}} | seats2 = {{{seats5|}}} | seats3 = {{{seats6|}}} | seats_after1 = {{{seats_after4|}}} | seats_after2 = {{{seats_after5|}}} | seats_after3 = {{{seats_after6|}}} | seat_change1 = {{{seat_change4|}}} | seat_change2 = {{{seat_change5|}}} | seat_change3 = {{{seat_change6|}}} | vote_type = {{{vote_type|Нийт авсан}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote4|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote5|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote6|}}} | percentage1 = {{{percentage4|}}} | percentage2 = {{{percentage5|}}} | percentage3 = {{{percentage6|}}} | swing1 = {{{swing4|}}} | swing2 = {{{swing5|}}} | swing3 = {{{swing6|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date2|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source2|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee4|}}}|{{{poll1_candidate4|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee5|}}}|{{{poll1_candidate5|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee6|}}}|{{{poll1_candidate6|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date2|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source2|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee4|}}}|{{{poll2_candidate4|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee5|}}}|{{{poll2_candidate5|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee6|}}}|{{{poll2_candidate6|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date2|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source2|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee4|}}}|{{{poll3_candidate4|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee5|}}}|{{{poll3_candidate5|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee6|}}}|{{{poll3_candidate6|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date2|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source2|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee4|}}}|{{{poll4_candidate4|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee5|}}}|{{{poll4_candidate5|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee6|}}}|{{{poll4_candidate6|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date2|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source2|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee4|}}}|{{{poll5_candidate4|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee5|}}}|{{{poll5_candidate5|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee6|}}}|{{{poll5_candidate6|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party4|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party5|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party6|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party4|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party5|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party6|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party4|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party5|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party6|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party4|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party5|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party6|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party4|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party5|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party6|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data4|}}}| 1data2 = {{{1data5|}}}| 1data3 = {{{1data6|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data4|}}}| 2data2 = {{{2data5|}}}| 2data3 = {{{2data6|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data4|}}}| 3data2 = {{{3data5|}}}| 3data3 = {{{3data6|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data4|}}}| 4data2 = {{{4data5|}}}| 4data3 = {{{4data6|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data4|}}}| 5data2 = {{{5data5|}}}| 5data3 = {{{5data6|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data4|}}}| 6data2 = {{{6data5|}}}| 6data3 = {{{6data6|}}} }} {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <hr /> | ongoing = {{{ongoing|no}}} | col3 = {{#if:{{{color9|}}}{{{colour9|}}}{{{image9|}}}{{{nominee9|}}}{{{candidate9|}}}{{{leader9|}}}{{{party9|}}}{{{alliance9|}}}{{{home_state9|}}}{{{running_mate9|}}}{{{electoral_vote9|}}}{{{delegate_count9|}}}{{{states_carried9|}}}{{{leader_since9|}}}{{{leaders_seat9|}}}{{{last_election9|}}}{{{seats_before9|}}}{{{seats_needed9|}}}{{{seats9|}}}{{{seats_after9|}}}{{{seat_change9|}}}{{{popular_vote9|}}}{{{percentage9|}}}{{{counties_won9|}}}{{{counties_threshold9|}}}{{{swing9|}}}{{{poll1_nominee9|}}}{{{poll1_candidate9|}}}{{{poll2_nominee9|}}}{{{poll2_candidate9|}}}{{{poll3_nominee9|}}}{{{poll3_candidate9|}}}{{{poll4_nominee9|}}}{{{poll4_candidate9|}}}{{{poll5_nominee9|}}}{{{poll5_candidate9|}}}{{{poll1_party9|}}}{{{poll2_party9|}}}{{{poll3_party9|}}}{{{poll4_party9|}}}{{{poll5_party9|}}}{{{1data9|}}}{{{2data9|}}}{{{3data9|}}}{{{4data9|}}}{{{5data9|}}}{{{6data9|}}}|yes}} | header1 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Fifth party|1=Sixth party|2=Seventh party}} | header2 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Sixth party|1=Seventh party|2=Eighth party}} | header3 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Seventh party|1=Eighth party|2=Ninth party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color7|}}} | {{{colour7|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color8|}}} | {{{colour8|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color9|}}} | {{{colour9|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image7|}}} | image1_size = {{{image7_size|}}} | image1_upright = {{{image7_upright|}}} | image2 = {{{image8|}}} | image2_size = {{{image8_size|}}} | image2_upright = {{{image8_upright|}}} | image3 = {{{image9|}}} | image3_size = {{{image9_size|}}} | image3_upright = {{{image9_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage7|}}} | pageimage2 = {{{pageimage8|}}} | pageimage3 = {{{pageimage9|}}} | nominee1 = {{{nominee7|}}} | nominee2 = {{{nominee8|}}} | nominee3 = {{{nominee9|}}} | candidate1 = {{{candidate7|}}} | candidate2 = {{{candidate8|}}} | candidate3 = {{{candidate9|}}} | leader1 = {{{leader7|}}} | leader2 = {{{leader8|}}} | leader3 = {{{leader9|}}} | party1_name = {{{party7_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party8_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party9_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party7|}}} | party2 = {{{party8|}}} | party3 = {{{party9|}}} | alliance1_name = {{{alliance7_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance8_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance9_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance7|}}} | alliance2 = {{{alliance8|}}} | alliance3 = {{{alliance9|}}} | home_state1 = {{{home_state7|}}} | home_state2 = {{{home_state8|}}} | home_state3 = {{{home_state9|}}} | running_mate1 = {{{running_mate7|}}} | running_mate2 = {{{running_mate8|}}} | running_mate3 = {{{running_mate9|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote7|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote8|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote9|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count7|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count8|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count9|}}} | states_carried1 = {{{states_carried7|}}} | states_carried2 = {{{states_carried8|}}} | states_carried3 = {{{states_carried9|}}} | leader_since1 = {{{leader_since7|}}} | leader_since2 = {{{leader_since8|}}} | leader_since3 = {{{leader_since9|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat7|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat8|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat9|}}} | last_election1 = {{{last_election7|}}} | last_election2 = {{{last_election8|}}} | last_election3 = {{{last_election9|}}} | seats_before1 = {{{seats_before7|}}} | seats_before2 = {{{seats_before8|}}} | seats_before3 = {{{seats_before9|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed7|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed8|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed9|}}} | seats1 = {{{seats7|}}} | seats2 = {{{seats8|}}} | seats3 = {{{seats9|}}} | seats_after1 = {{{seats_after7|}}} | seats_after2 = {{{seats_after8|}}} | seats_after3 = {{{seats_after9|}}} | seat_change1 = {{{seat_change7|}}} | seat_change2 = {{{seat_change8|}}} | seat_change3 = {{{seat_change9|}}} | vote_type = {{{vote_type|Нийт авсан}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote7|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote8|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote9|}}} | percentage1 = {{{percentage7|}}} | percentage2 = {{{percentage8|}}} | percentage3 = {{{percentage9|}}} | swing1 = {{{swing7|}}} | swing2 = {{{swing8|}}} | swing3 = {{{swing9|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date3|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source3|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee7|}}}|{{{poll1_candidate7|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee8|}}}|{{{poll1_candidate8|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee9|}}}|{{{poll1_candidate9|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date3|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source3|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee7|}}}|{{{poll2_candidate7|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee8|}}}|{{{poll2_candidate8|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee9|}}}|{{{poll2_candidate9|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date3|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source3|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee7|}}}|{{{poll3_candidate7|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee8|}}}|{{{poll3_candidate8|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee9|}}}|{{{poll3_candidate9|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date3|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source3|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee7|}}}|{{{poll4_candidate7|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee8|}}}|{{{poll4_candidate8|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee9|}}}|{{{poll4_candidate9|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date3|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source3|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee7|}}}|{{{poll5_candidate7|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee8|}}}|{{{poll5_candidate8|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee9|}}}|{{{poll5_candidate9|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party7|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party8|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party9|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party7|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party8|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party9|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party7|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party8|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party9|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party7|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party8|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party9|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party7|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party8|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party9|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data7|}}}| 1data2 = {{{1data8|}}}| 1data3 = {{{1data9|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data7|}}}| 2data2 = {{{2data8|}}}| 2data3 = {{{2data9|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data7|}}}| 3data2 = {{{3data8|}}}| 3data3 = {{{3data9|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data7|}}}| 4data2 = {{{4data8|}}}| 4data3 = {{{4data9|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data7|}}}| 5data2 = {{{5data8|}}}| 5data3 = {{{5data9|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data7|}}}| 6data2 = {{{6data8|}}}| 6data3 = {{{6data9|}}} }} {{!)}} | data11 = {{#if:{{{map_image|}}}{{{map|}}}|<hr />{{#if:{{{map_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map_image}}}|size={{{map_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map_alt|}}}}} |{{{map}}} }}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div>{{{map_caption|}}}</div>}} }} | data12 = {{#if:{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}|<hr />{{#if:{{{map2_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map2_image}}}|size={{{map2_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map2_alt|}}}}} |{{{map2}}} }}{{#if:{{{map2_caption|}}}|<div>{{{map2_caption|}}}</div>}} }} |data13 = {{#if:{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}|<hr />{{#if:{{{map3_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map3_image}}}|size={{{map3_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map3_alt|}}}}} |{{{map3}}} }}{{#if:{{{map3_caption|}}}|<div>{{{map3_caption|}}}</div>}} }} |data14 = {{#if:{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}|<hr />{{#if:{{{map4_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map4_image}}}|size={{{map4_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map4_alt|}}}}} |{{{map4}}} }}{{#if:{{{map4_caption|}}}|<div>{{{map4_caption|}}}</div>}} }} | data15 = {{#if:{{{title|}}}|<hr /> {{{!}} cellspacing="0" cellpadding="0" style="background:transparent; width:100%;" {{!}} style="width:50%; text-align:left;" {{!}}{{#if:{{{before_election|}}}{{{before_party|}}}|''' Өмнөх {{#ifeq:{{{type}}}|primary|Previous {{{title}}}|{{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|Incumbent {{#ifeq:{{lc:{{{title}}}}}|u.s. senator|[[List of United States senators from {{#ifeq:{{{country}}}|Georgia (U.S. state)|Georgia|{{{country}}}}}|U.S. senator]]|{{{title}}}}}|{{#ifeq:{{lc:{{{title}}}}}|u.s. senator|[[List of United States senators from {{#ifeq:{{{country}}}|Georgia (U.S. state)|Georgia|{{{country}}}}}|U.S. senator]]|{{{title}}}}} }}}}'''<br /> {{{before_election}}}<br /> {{#if:{{{before_party|}}}|{{Infobox election/shortname|link={{{before_party_link|{{{party_name}}}}}}|name={{{before_party}}}}} }} }} {{!}} style="width:50%; text-align:right;" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|{{#ifeq:{{{type}}}|primary|{{#if:{{{after_election|}}}|'''Presumptive {{#if:{{{posttitle|}}}|{{{posttitle}}}|{{{title}}}}}'''|}}|}} |'''{{#if:{{{posttitle|}}}|{{{posttitle}}}|{{#ifeq:{{{type}}}|primary||Сонгогдсон}} {{{title}}}}}'''}} <br /> {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|{{#ifeq:{{{type}}}|primary|{{#if:{{{after_election|}}}|{{{after_election}}}|}}}}}} {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes||{{#if:{{{after_election|}}}|{{{after_election}}}|}}{{#if:{{{after_election|}}}{{{after_party|}}}||TBD}}<br /> {{#if:{{{after_party|}}}|{{Infobox election/shortname|link={{{after_party_link|{{{party_name|}}}}}}|name={{{after_party}}}}}}} }} {{!}}} }} {{#if:{{{template_name|}}}|{{align|right|{{navbar|{{{template_name}}}|mini=2}}}} }} | data16 = {{{module|}}} }}</includeonly><noinclude>{{documentation}}<!-- Add categories to the /doc subpage, not here! --></noinclude>{{#if:{{{electoral_vote1|}}}|{{Main other|[[Category:Elections using electoral votes]]}}}}<!-- temporary tracking of elections using an electoral college -->{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox election with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox election]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y| regexp1 = [%d]blank | regexp2 = [%d]data[%d] | after_election | after_party | after_party_link | regexp3 = alliance[%d]_name | alliance_name | regexp4 = alliance[%d] | before_election | before_party | before_party_link | regexp5 = candidate[%d] | child | college_voted | regexp6 = colou?r[%d] | counties_threshold1 | counties_threshold2 | counties_threshold3 | counties_threshold9 | counties_won1 | counties_won2 | counties_won3 | counties_won9 | country | declared | regexp7 = delegate_count[%d] | elected_members | elected_mps | election_date | election_name | regexp8 = electoral_vote[%d] | embed | filler | flag_image | flag_year | regexp9 = home_state[%d] | image_size | image_upright | regexp10 = image[%d] | regexp11 = image[%d]_size | regexp12 = image[%d]_upright | regexp13 = last_election[%d] | last_update | regexp14 = leader_since[%d] | regexp15 = leader[%d] | regexp16 = leaders_seat[%d] | majority_seats | map | map_alt | map_caption | map_image | map_size | map2 | map2_alt | map2_caption | map2_image | map2_size | map3 | map3_alt | map3_caption | map3_image | map3_size | map4 | map4_alt | map4_caption | map4_image | map4_size | module | needed_votes | next_election | next_year | regexp17 = nominee[%d] | ongoing | opinion_polls | outgoing_members | party_color | party_colour | regexp18 = party[%d]_name | party_name | regexp19 = party[%d] | regexp20 = percentage[%d] | regexp21 = poll[%d]_candidate[%d] | regexp22 = poll[%d]_date[%d]? | regexp23 = poll[%d]_nominee[%d] | regexp24 = poll[%d]_party[%d] | regexp25 = poll[%d]_source[%d]? | regexp26 = popular_vote[%d] | posttitle | previous_election | previous_mps | previous_year | registered | reporting | regexp27 = running_mate[%d] | regexp28 = seat_change[%d] | regexp29 = seats_after[%d] | regexp30 = seats_before[%d] | seats_for_election | regexp31 = seats_needed[%d] | regexp32 = seats[%d] | regexp33 = states_carried[%d] | regexp34 = swing[%d] | template_name | time_zone | title | turnout | type | vote_type | votes_counted | votes_for_election }} mv3w80pa86l3cj5aygiokraqxst4ee5 706724 706624 2022-07-30T10:49:43Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate | child = {{{child|{{{embed|}}}}}} | bodyclass = {{#if:{{{election_date|}}}|vevent|}} | bodystyle = line-height: 1.5em; {{#if:<!-- -->{{{map_image|}}}{{{map|}}}{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}<!-- -->|width:{{max | 1 = {{#if:{{{map_image|}}}{{{map|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 2 = {{#if:{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map2_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 3 = {{#if:{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map3_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 4 = {{#if:{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map4_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} }}px}} | titleclass = summary | titlestyle = font-size: 125%; | title = {{#ifeq:{{{child|{{{embed|}}}}}}|yes|{{#if:{{{election_name|}}}|<div style="background-color:#ddd; font-size:120%; font-weight:bold">{{{election_name}}}</div>}}|{{{election_name|{{PAGENAME}}}}}}} | datastyle = text-align:center; | labelstyle = width:5em;white-space:nowrap; | subheaderstyle = line-height:130%; | subheader1 = {{#if:{{{flag_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{flag_image|}}}|size=50px|alt=|link=}}<hr /> |{{#if:{{{country|}}} |<center>{{flagdeco|{{{country}}}|variant={{{flag_year|}}}|size=50px|noredlink={{main other||yes}}}}</center><hr /> }} }} | subheader2 = {{#if:{{{previous_year|}}}{{{election_date|}}}{{{next_year|}}}| {{succession links|leftstyle=width:20%;|centerstyle = width:60%;|rightstyle=width:20%; | left ={{#if:{{{previous_year|}}}|{{#ifexist:{{{previous_election|}}}|[[{{{previous_election}}}|{{{previous_year}}}]]|{{{previous_year}}}}}}} | center = {{#if:{{{election_date|}}}|'''{{{election_date}}}'''}} | right = {{#if:{{{next_year|}}}|{{#ifexist:{{{next_election|}}}|[[{{{next_election}}}|{{{next_year}}}]]|{{{next_year}}}}}}} }} }} | subheader3 = {{#if:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}| {{succession links|leftstyle=width:40%; text-align:center;|rightstyle=width:40%; text-align:center; | left = {{#if:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|{{#ifexist:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|[[{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|outgoing members]]|{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}}}}} | right = {{#if:{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|{{#ifexist:{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|[[{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|elected members]]|{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}}}|}} }} }} | headerstyle = font-weight:normal; | header1 = {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#if:{{{votes_for_election|}}}|<center><hr />{{{votes_for_election}}}{{#if:{{{needed_votes|}}}|<br />{{{needed_votes}}} санал ялахад хэрэгтэй</center>}} }} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative | by-election | By-election = {{#if:{{{seats_for_election|}}}|<center><hr />{{{seats_for_election}}}{{#if:{{{majority_seats|}}}|<br />{{{majority_seats}}} суудал олонх болохын тулд хэрэгтэй</center>}} }} | #default = }} | data2 = {{#if:{{{opinion_polls|}}}| [[{{{opinion_polls}}}|Opinion&nbsp;polls]] }} | label3 = Бүртгэгдсэн | data3 = {{{registered|}}} | label4 = Ирц | data4 = {{{turnout|}}} | label5 = Тоолсон&nbsp;санал | data5 = {{#if:{{{votes_counted|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{votes_counted}}}|{{{votes_counted}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | label6 = Мэдээлсэн | data6 = {{#if:{{{reporting|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{reporting}}}|{{{reporting}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | label7 = Зарласан | data7 = {{#if:{{{declared|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{declared}}}|{{{declared}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | data10 = <nowiki /> {{(!}} style="background:transparent; width:100%;" {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <!-- none --> | filler = {{left}}{{{filler|}}} | col3 = {{#if:{{{color3|}}}{{{colour3|}}}{{{image3|}}}{{{nominee3|}}}{{{candidate3|}}}{{{leader3|}}}{{{party3|}}}{{{alliance3|}}}{{{home_state3|}}}{{{running_mate3|}}}{{{electoral_vote3|}}}{{{delegate_count3|}}}{{{states_carried3|}}}{{{leader_since3|}}}{{{leaders_seat3|}}}{{{last_election3|}}}{{{seats_before3|}}}{{{seats_needed3|}}}{{{seats3|}}}{{{seats_after3|}}}{{{seat_change3|}}}{{{popular_vote3|}}}{{{percentage3|}}}{{{swing3|}}}{{{poll1_nominee3|}}}{{{poll1_candidate3|}}}{{{poll2_nominee3|}}}{{{poll2_candidate3|}}}{{{poll3_nominee3|}}}{{{poll3_candidate3|}}}{{{poll4_nominee3|}}}{{{poll4_candidate3|}}}{{{poll5_nominee3|}}}{{{poll5_candidate3|}}}{{{poll1_party3|}}}{{{poll2_party3|}}}{{{poll3_party3|}}}{{{poll4_party3|}}}{{{poll5_party3|}}}{{{1data3|}}}{{{2data3|}}}{{{3data3|}}}{{{4data3|}}}{{{5data3|}}}{{{6data3|}}}|yes}} | ongoing = {{{ongoing|no}}} | header1 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=First party|#default=Majority party}} | header2 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=Second party|#default=Minority party}} | header3 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=Third party|#default=Third party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color1|}}} | {{{colour1|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color2|}}} | {{{colour2|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color3|}}} | {{{colour3|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image1|}}} | image1_size = {{{image1_size|}}} | image1_upright = {{{image1_upright|}}} | image2 = {{{image2|}}} | image2_size = {{{image2_size|}}} | image2_upright = {{{image2_upright|}}} | image3 = {{{image3|}}} | image3_size = {{{image3_size|}}} | image3_upright = {{{image3_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage1|}}} | pageimage2 = {{{pageimage2|}}} | pageimage3 = {{{pageimage3|}}} | nominee1 = {{{nominee1|}}} | nominee2 = {{{nominee2|}}} | nominee3 = {{{nominee3|}}} | candidate1 = {{{candidate1|}}} | candidate2 = {{{candidate2|}}} | candidate3 = {{{candidate3|}}} | leader1 = {{{leader1|}}} | leader2 = {{{leader2|}}} | leader3 = {{{leader3|}}} | party1_name = {{{party1_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party2_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party3_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party1|}}} | party2 = {{{party2|}}} | party3 = {{{party3|}}} | alliance1_name = {{{alliance1_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance2_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance3_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance1|}}} | alliance2 = {{{alliance2|}}} | alliance3 = {{{alliance3|}}} | home_state1 = {{{home_state1|}}} | home_state2 = {{{home_state2|}}} | home_state3 = {{{home_state3|}}} | running_mate1 = {{{running_mate1|}}} | running_mate2 = {{{running_mate2|}}} | running_mate3 = {{{running_mate3|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote1|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote2|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote3|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count1|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count2|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count3|}}} | states_carried1 = {{{states_carried1|}}} | states_carried2 = {{{states_carried2|}}} | states_carried3 = {{{states_carried3|}}} | leader_since1 = {{{leader_since1|}}} | leader_since2 = {{{leader_since2|}}} | leader_since3 = {{{leader_since3|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat1|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat2|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat3|}}} | last_election1 = {{{last_election1|}}} | last_election2 = {{{last_election2|}}} | last_election3 = {{{last_election3|}}} | seats_before1 = {{{seats_before1|}}} | seats_before2 = {{{seats_before2|}}} | seats_before3 = {{{seats_before3|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed1|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed2|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed3|}}} | seats1 = {{{seats1|}}} | seats2 = {{{seats2|}}} | seats3 = {{{seats3|}}} | seats_after1 = {{{seats_after1|}}} | seats_after2 = {{{seats_after2|}}} | seats_after3 = {{{seats_after3|}}} | seat_change1 = {{{seat_change1|}}} | seat_change2 = {{{seat_change2|}}} | seat_change3 = {{{seat_change3|}}} | vote_type = {{{vote_type|Popular}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote1|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote2|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote3|}}} | percentage1 = {{{percentage1|}}} | percentage2 = {{{percentage2|}}} | percentage3 = {{{percentage3|}}} | counties_won1 = {{{counties_won1|}}} | counties_won2 = {{{counties_won2|}}} | counties_won3 = {{{counties_won3|}}} | counties_threshold1 = {{{counties_threshold1|}}} | counties_threshold2 = {{{counties_threshold2|}}} | counties_threshold3 = {{{counties_threshold3|}}} | swing1 = {{{swing1|}}} | swing2 = {{{swing2|}}} | swing3 = {{{swing3|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date1|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source1|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee1|}}}|{{{poll1_candidate1|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee2|}}}|{{{poll1_candidate2|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee3|}}}|{{{poll1_candidate3|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date1|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source1|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee1|}}}|{{{poll2_candidate1|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee2|}}}|{{{poll2_candidate2|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee3|}}}|{{{poll2_candidate3|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date1|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source1|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee1|}}}|{{{poll3_candidate1|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee2|}}}|{{{poll3_candidate2|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee3|}}}|{{{poll3_candidate3|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date1|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source1|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee1|}}}|{{{poll4_candidate1|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee2|}}}|{{{poll4_candidate2|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee3|}}}|{{{poll4_candidate3|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date1|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source1|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee1|}}}|{{{poll5_candidate1|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee2|}}}|{{{poll5_candidate2|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee3|}}}|{{{poll5_candidate3|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party1|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party2|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party3|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party1|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party2|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party3|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party1|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party2|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party3|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party1|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party2|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party3|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party1|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party2|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party3|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data1|}}}| 1data2 = {{{1data2|}}}| 1data3 = {{{1data3|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data1|}}}| 2data2 = {{{2data2|}}}| 2data3 = {{{2data3|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data1|}}}| 3data2 = {{{3data2|}}}| 3data3 = {{{3data3|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data1|}}}| 4data2 = {{{4data2|}}}| 4data3 = {{{4data3|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data1|}}}| 5data2 = {{{5data2|}}}| 5data3 = {{{5data3|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data1|}}}| 6data2 = {{{6data2|}}}| 6data3 = {{{6data3|}}} }} {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <hr /> | col3 = {{#if:{{{color6|}}}{{{colour6|}}}{{{image6|}}}{{{nominee6|}}}{{{candidate6|}}}{{{leader6|}}}{{{party6|}}}{{{alliance6|}}}{{{home_state6|}}}{{{running_mate6|}}}{{{electoral_vote6|}}}{{{delegate_count6|}}}{{{states_carried6|}}}{{{leader_since6|}}}{{{leaders_seat6|}}}{{{last_election6|}}}{{{seats_before6|}}}{{{seats_needed6|}}}{{{seats6|}}}{{{seats_after6|}}}{{{seat_change6|}}}{{{popular_vote6|}}}{{{percentage6|}}}{{{swing6|}}}{{{poll1_nominee6|}}}{{{poll1_candidate6|}}}{{{poll2_nominee6|}}}{{{poll2_candidate6|}}}{{{poll3_nominee6|}}}{{{poll3_candidate6|}}}{{{poll4_nominee6|}}}{{{poll4_candidate6|}}}{{{poll5_nominee6|}}}{{{poll5_candidate6|}}}{{{poll1_party6|}}}{{{poll2_party6|}}}{{{poll3_party6|}}}{{{poll4_party6|}}}{{{poll5_party6|}}}{{{1data6|}}}{{{2data6|}}}{{{3data6|}}}{{{4data6|}}}{{{5data6|}}}{{{6data6|}}}|yes}} | ongoing = {{{ongoing|no}}} | header1 = {{#if:{{{party3|}}}|Fourth party|Third party}} | header2 = {{#if:{{{party3|}}}|Fifth party|Fourth party}} | header3 = {{#if:{{{party3|}}}|Sixth party|Fifth party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color4|}}} | {{{colour4|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color5|}}} | {{{colour5|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color6|}}} | {{{colour6|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image4|}}} | image1_size = {{{image4_size|}}} | image1_upright = {{{image4_upright|}}} | image2 = {{{image5|}}} | image2_size = {{{image5_size|}}} | image2_upright = {{{image5_upright|}}} | image3 = {{{image6|}}} | image3_size = {{{image6_size|}}} | image3_upright = {{{image6_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage4|}}} | pageimage2 = {{{pageimage5|}}} | pageimage3 = {{{pageimage6|}}} | nominee1 = {{{nominee4|}}} | nominee2 = {{{nominee5|}}} | nominee3 = {{{nominee6|}}} | candidate1 = {{{candidate4|}}} | candidate2 = {{{candidate5|}}} | candidate3 = {{{candidate6|}}} | leader1 = {{{leader4|}}} | leader2 = {{{leader5|}}} | leader3 = {{{leader6|}}} | party1_name = {{{party4_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party5_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party6_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party4|}}} | party2 = {{{party5|}}} | party3 = {{{party6|}}} | alliance1_name = {{{alliance4_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance5_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance6_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance4|}}} | alliance2 = {{{alliance5|}}} | alliance3 = {{{alliance6|}}} | home_state1 = {{{home_state4|}}} | home_state2 = {{{home_state5|}}} | home_state3 = {{{home_state6|}}} | running_mate1 = {{{running_mate4|}}} | running_mate2 = {{{running_mate5|}}} | running_mate3 = {{{running_mate6|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote4|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote5|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote6|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count4|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count5|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count6|}}} | states_carried1 = {{{states_carried4|}}} | states_carried2 = {{{states_carried5|}}} | states_carried3 = {{{states_carried6|}}} | leader_since1 = {{{leader_since4|}}} | leader_since2 = {{{leader_since5|}}} | leader_since3 = {{{leader_since6|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat4|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat5|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat6|}}} | last_election1 = {{{last_election4|}}} | last_election2 = {{{last_election5|}}} | last_election3 = {{{last_election6|}}} | seats_before1 = {{{seats_before4|}}} | seats_before2 = {{{seats_before5|}}} | seats_before3 = {{{seats_before6|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed4|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed5|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed6|}}} | seats1 = {{{seats4|}}} | seats2 = {{{seats5|}}} | seats3 = {{{seats6|}}} | seats_after1 = {{{seats_after4|}}} | seats_after2 = {{{seats_after5|}}} | seats_after3 = {{{seats_after6|}}} | seat_change1 = {{{seat_change4|}}} | seat_change2 = {{{seat_change5|}}} | seat_change3 = {{{seat_change6|}}} | vote_type = {{{vote_type|Popular}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote4|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote5|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote6|}}} | percentage1 = {{{percentage4|}}} | percentage2 = {{{percentage5|}}} | percentage3 = {{{percentage6|}}} | swing1 = {{{swing4|}}} | swing2 = {{{swing5|}}} | swing3 = {{{swing6|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date2|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source2|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee4|}}}|{{{poll1_candidate4|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee5|}}}|{{{poll1_candidate5|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee6|}}}|{{{poll1_candidate6|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date2|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source2|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee4|}}}|{{{poll2_candidate4|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee5|}}}|{{{poll2_candidate5|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee6|}}}|{{{poll2_candidate6|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date2|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source2|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee4|}}}|{{{poll3_candidate4|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee5|}}}|{{{poll3_candidate5|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee6|}}}|{{{poll3_candidate6|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date2|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source2|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee4|}}}|{{{poll4_candidate4|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee5|}}}|{{{poll4_candidate5|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee6|}}}|{{{poll4_candidate6|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date2|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source2|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee4|}}}|{{{poll5_candidate4|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee5|}}}|{{{poll5_candidate5|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee6|}}}|{{{poll5_candidate6|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party4|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party5|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party6|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party4|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party5|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party6|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party4|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party5|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party6|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party4|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party5|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party6|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party4|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party5|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party6|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data4|}}}| 1data2 = {{{1data5|}}}| 1data3 = {{{1data6|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data4|}}}| 2data2 = {{{2data5|}}}| 2data3 = {{{2data6|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data4|}}}| 3data2 = {{{3data5|}}}| 3data3 = {{{3data6|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data4|}}}| 4data2 = {{{4data5|}}}| 4data3 = {{{4data6|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data4|}}}| 5data2 = {{{5data5|}}}| 5data3 = {{{5data6|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data4|}}}| 6data2 = {{{6data5|}}}| 6data3 = {{{6data6|}}} }} {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <hr /> | ongoing = {{{ongoing|no}}} | col3 = {{#if:{{{color9|}}}{{{colour9|}}}{{{image9|}}}{{{nominee9|}}}{{{candidate9|}}}{{{leader9|}}}{{{party9|}}}{{{alliance9|}}}{{{home_state9|}}}{{{running_mate9|}}}{{{electoral_vote9|}}}{{{delegate_count9|}}}{{{states_carried9|}}}{{{leader_since9|}}}{{{leaders_seat9|}}}{{{last_election9|}}}{{{seats_before9|}}}{{{seats_needed9|}}}{{{seats9|}}}{{{seats_after9|}}}{{{seat_change9|}}}{{{popular_vote9|}}}{{{percentage9|}}}{{{counties_won9|}}}{{{counties_threshold9|}}}{{{swing9|}}}{{{poll1_nominee9|}}}{{{poll1_candidate9|}}}{{{poll2_nominee9|}}}{{{poll2_candidate9|}}}{{{poll3_nominee9|}}}{{{poll3_candidate9|}}}{{{poll4_nominee9|}}}{{{poll4_candidate9|}}}{{{poll5_nominee9|}}}{{{poll5_candidate9|}}}{{{poll1_party9|}}}{{{poll2_party9|}}}{{{poll3_party9|}}}{{{poll4_party9|}}}{{{poll5_party9|}}}{{{1data9|}}}{{{2data9|}}}{{{3data9|}}}{{{4data9|}}}{{{5data9|}}}{{{6data9|}}}|yes}} | header1 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Fifth party|1=Sixth party|2=Seventh party}} | header2 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Sixth party|1=Seventh party|2=Eighth party}} | header3 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Seventh party|1=Eighth party|2=Ninth party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color7|}}} | {{{colour7|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color8|}}} | {{{colour8|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color9|}}} | {{{colour9|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image7|}}} | image1_size = {{{image7_size|}}} | image1_upright = {{{image7_upright|}}} | image2 = {{{image8|}}} | image2_size = {{{image8_size|}}} | image2_upright = {{{image8_upright|}}} | image3 = {{{image9|}}} | image3_size = {{{image9_size|}}} | image3_upright = {{{image9_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage7|}}} | pageimage2 = {{{pageimage8|}}} | pageimage3 = {{{pageimage9|}}} | nominee1 = {{{nominee7|}}} | nominee2 = {{{nominee8|}}} | nominee3 = {{{nominee9|}}} | candidate1 = {{{candidate7|}}} | candidate2 = {{{candidate8|}}} | candidate3 = {{{candidate9|}}} | leader1 = {{{leader7|}}} | leader2 = {{{leader8|}}} | leader3 = {{{leader9|}}} | party1_name = {{{party7_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party8_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party9_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party7|}}} | party2 = {{{party8|}}} | party3 = {{{party9|}}} | alliance1_name = {{{alliance7_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance8_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance9_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance7|}}} | alliance2 = {{{alliance8|}}} | alliance3 = {{{alliance9|}}} | home_state1 = {{{home_state7|}}} | home_state2 = {{{home_state8|}}} | home_state3 = {{{home_state9|}}} | running_mate1 = {{{running_mate7|}}} | running_mate2 = {{{running_mate8|}}} | running_mate3 = {{{running_mate9|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote7|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote8|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote9|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count7|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count8|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count9|}}} | states_carried1 = {{{states_carried7|}}} | states_carried2 = {{{states_carried8|}}} | states_carried3 = {{{states_carried9|}}} | leader_since1 = {{{leader_since7|}}} | leader_since2 = {{{leader_since8|}}} | leader_since3 = {{{leader_since9|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat7|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat8|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat9|}}} | last_election1 = {{{last_election7|}}} | last_election2 = {{{last_election8|}}} | last_election3 = {{{last_election9|}}} | seats_before1 = {{{seats_before7|}}} | seats_before2 = {{{seats_before8|}}} | seats_before3 = {{{seats_before9|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed7|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed8|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed9|}}} | seats1 = {{{seats7|}}} | seats2 = {{{seats8|}}} | seats3 = {{{seats9|}}} | seats_after1 = {{{seats_after7|}}} | seats_after2 = {{{seats_after8|}}} | seats_after3 = {{{seats_after9|}}} | seat_change1 = {{{seat_change7|}}} | seat_change2 = {{{seat_change8|}}} | seat_change3 = {{{seat_change9|}}} | vote_type = {{{vote_type|Popular}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote7|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote8|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote9|}}} | percentage1 = {{{percentage7|}}} | percentage2 = {{{percentage8|}}} | percentage3 = {{{percentage9|}}} | swing1 = {{{swing7|}}} | swing2 = {{{swing8|}}} | swing3 = {{{swing9|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date3|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source3|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee7|}}}|{{{poll1_candidate7|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee8|}}}|{{{poll1_candidate8|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee9|}}}|{{{poll1_candidate9|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date3|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source3|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee7|}}}|{{{poll2_candidate7|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee8|}}}|{{{poll2_candidate8|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee9|}}}|{{{poll2_candidate9|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date3|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source3|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee7|}}}|{{{poll3_candidate7|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee8|}}}|{{{poll3_candidate8|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee9|}}}|{{{poll3_candidate9|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date3|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source3|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee7|}}}|{{{poll4_candidate7|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee8|}}}|{{{poll4_candidate8|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee9|}}}|{{{poll4_candidate9|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date3|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source3|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee7|}}}|{{{poll5_candidate7|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee8|}}}|{{{poll5_candidate8|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee9|}}}|{{{poll5_candidate9|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party7|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party8|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party9|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party7|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party8|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party9|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party7|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party8|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party9|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party7|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party8|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party9|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party7|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party8|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party9|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data7|}}}| 1data2 = {{{1data8|}}}| 1data3 = {{{1data9|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data7|}}}| 2data2 = {{{2data8|}}}| 2data3 = {{{2data9|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data7|}}}| 3data2 = {{{3data8|}}}| 3data3 = {{{3data9|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data7|}}}| 4data2 = {{{4data8|}}}| 4data3 = {{{4data9|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data7|}}}| 5data2 = {{{5data8|}}}| 5data3 = {{{5data9|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data7|}}}| 6data2 = {{{6data8|}}}| 6data3 = {{{6data9|}}} }} {{!)}} | data11 = {{#if:{{{map_image|}}}{{{map|}}}|<hr />{{#if:{{{map_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map_image}}}|size={{{map_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map_alt|}}}}} |{{{map}}} }}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div>{{{map_caption|}}}</div>}} }} | data12 = {{#if:{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}|<hr />{{#if:{{{map2_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map2_image}}}|size={{{map2_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map2_alt|}}}}} |{{{map2}}} }}{{#if:{{{map2_caption|}}}|<div>{{{map2_caption|}}}</div>}} }} |data13 = {{#if:{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}|<hr />{{#if:{{{map3_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map3_image}}}|size={{{map3_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map3_alt|}}}}} |{{{map3}}} }}{{#if:{{{map3_caption|}}}|<div>{{{map3_caption|}}}</div>}} }} |data14 = {{#if:{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}|<hr />{{#if:{{{map4_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map4_image}}}|size={{{map4_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map4_alt|}}}}} |{{{map4}}} }}{{#if:{{{map4_caption|}}}|<div>{{{map4_caption|}}}</div>}} }} | data15 = {{#if:{{{title|}}}|<hr /> {{{!}} cellspacing="0" cellpadding="0" style="background:transparent; width:100%;" {{!}} style="width:50%; text-align:left;" {{!}}{{#if:{{{before_election|}}}{{{before_party|}}}|'''{{#ifeq:{{{type}}}|primary|Previous {{{title}}}|{{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|Incumbent {{#ifeq:{{lc:{{{title}}}}}|u.s. senator|[[List of United States senators from {{#ifeq:{{{country}}}|Georgia (U.S. state)|Georgia|{{{country}}}}}|U.S. senator]]|{{{title}}}}}|{{#ifeq:{{lc:{{{title}}}}}|u.s. senator|[[List of United States senators from {{#ifeq:{{{country}}}|Georgia (U.S. state)|Georgia|{{{country}}}}}|U.S. senator]]|{{{title}}}}} before election}}}}'''<br /> {{{before_election}}}<br /> {{#if:{{{before_party|}}}|{{Загвар: {{{before_party}}}/meta/shortname|link={{{before_party_link|{{{party_name}}}}}}|name={{{before_party}}}}} }} }} {{!}} style="width:50%; text-align:right;" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|{{#ifeq:{{{type}}}|primary|{{#if:{{{after_election|}}}|'''Presumptive {{#if:{{{posttitle|}}}|{{{posttitle}}}|{{{title}}}}}'''|}}|}} |'''{{#if:{{{posttitle|}}}|{{{posttitle}}}|{{#ifeq:{{{type}}}|primary||Elected}} {{{title}}}}}'''}} <br /> {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|{{#ifeq:{{{type}}}|primary|{{#if:{{{after_election|}}}|{{{after_election}}}|}}}}}} {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes||{{#if:{{{after_election|}}}|{{{after_election}}}|}}{{#if:{{{after_election|}}}{{{after_party|}}}||TBD}}<br /> {{#if:{{{after_party|}}}|{{Загвар: {{{after_party}}}/meta/shortname|link={{{after_party_link|{{{party_name|}}}}}}|name={{{after_party}}}}}}} }} {{!}}} }} {{#if:{{{template_name|}}}|{{align|right|{{navbar|{{{template_name}}}|mini=2}}}} }} | data16 = {{{module|}}} }}</includeonly><noinclude>{{documentation}}<!-- Add categories to the /doc subpage, not here! --></noinclude>{{#if:{{{electoral_vote1|}}}|{{Main other|[[Category:Elections using electoral votes]]}}}}<!-- temporary tracking of elections using an electoral college -->{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox election with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox election]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y| regexp1 = [%d]blank | regexp2 = [%d]data[%d] | after_election | after_party | after_party_link | regexp3 = alliance[%d]_name | alliance_name | regexp4 = alliance[%d] | before_election | before_party | before_party_link | regexp5 = candidate[%d] | child | college_voted | regexp6 = colou?r[%d] | counties_threshold1 | counties_threshold2 | counties_threshold3 | counties_threshold9 | counties_won1 | counties_won2 | counties_won3 | counties_won9 | country | declared | regexp7 = delegate_count[%d] | elected_members | elected_mps | election_date | election_name | regexp8 = electoral_vote[%d] | embed | filler | flag_image | flag_year | regexp9 = home_state[%d] | image_size | image_upright | regexp10 = image[%d] | regexp11 = image[%d]_size | regexp12 = image[%d]_upright | regexp13 = last_election[%d] | last_update | regexp14 = leader_since[%d] | regexp15 = leader[%d] | regexp16 = leaders_seat[%d] | majority_seats | map | map_alt | map_caption | map_image | map_size | map2 | map2_alt | map2_caption | map2_image | map2_size | map3 | map3_alt | map3_caption | map3_image | map3_size | map4 | map4_alt | map4_caption | map4_image | map4_size | module | needed_votes | next_election | next_year | regexp17 = nominee[%d] | ongoing | opinion_polls | outgoing_members | party_color | party_colour | regexp18 = party[%d]_name | party_name | regexp19 = party[%d] | regexp20 = percentage[%d] | regexp21 = poll[%d]_candidate[%d] | regexp22 = poll[%d]_date[%d]? | regexp23 = poll[%d]_nominee[%d] | regexp24 = poll[%d]_party[%d] | regexp25 = poll[%d]_source[%d]? | regexp26 = popular_vote[%d] | posttitle | previous_election | previous_mps | previous_year | registered | reporting | regexp27 = running_mate[%d] | regexp28 = seat_change[%d] | regexp29 = seats_after[%d] | regexp30 = seats_before[%d] | seats_for_election | regexp31 = seats_needed[%d] | regexp32 = seats[%d] | regexp33 = states_carried[%d] | regexp34 = swing[%d] | template_name | time_zone | title | turnout | type | vote_type | votes_counted | votes_for_election }} q466pthbvs27rjru0yiyqp605v6ia3d 706725 706724 2022-07-30T10:52:41Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate | child = {{{child|{{{embed|}}}}}} | bodyclass = {{#if:{{{election_date|}}}|vevent|}} | bodystyle = line-height: 1.5em; {{#if:<!-- -->{{{map_image|}}}{{{map|}}}{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}<!-- -->|width:{{max | 1 = {{#if:{{{map_image|}}}{{{map|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 2 = {{#if:{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map2_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 3 = {{#if:{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map3_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} | 4 = {{#if:{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}|{{#invoke:string|replace|{{if empty|{{{map4_size|}}}|300px}}|px%s*$||plain=false}}}} }}px}} | titleclass = summary | titlestyle = font-size: 125%; | title = {{#ifeq:{{{child|{{{embed|}}}}}}|yes|{{#if:{{{election_name|}}}|<div style="background-color:#ddd; font-size:120%; font-weight:bold">{{{election_name}}}</div>}}|{{{election_name|{{PAGENAME}}}}}}} | datastyle = text-align:center; | labelstyle = width:5em;white-space:nowrap; | subheaderstyle = line-height:130%; | subheader1 = {{#if:{{{flag_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{flag_image|}}}|size=50px|alt=|link=}}<hr /> |{{#if:{{{country|}}} |<center>{{flagdeco|{{{country}}}|variant={{{flag_year|}}}|size=50px|noredlink={{main other||yes}}}}</center><hr /> }} }} | subheader2 = {{#if:{{{previous_year|}}}{{{election_date|}}}{{{next_year|}}}| {{succession links|leftstyle=width:20%;|centerstyle = width:60%;|rightstyle=width:20%; | left ={{#if:{{{previous_year|}}}|{{#ifexist:{{{previous_election|}}}|[[{{{previous_election}}}|{{{previous_year}}}]]|{{{previous_year}}}}}}} | center = {{#if:{{{election_date|}}}|'''{{{election_date}}}'''}} | right = {{#if:{{{next_year|}}}|{{#ifexist:{{{next_election|}}}|[[{{{next_election}}}|{{{next_year}}}]]|{{{next_year}}}}}}} }} }} | subheader3 = {{#if:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}| {{succession links|leftstyle=width:40%; text-align:center;|rightstyle=width:40%; text-align:center; | left = {{#if:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|{{#ifexist:{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|[[{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}|явж буй гишүүд]]|{{{outgoing_members|{{{previous_mps|}}}}}}}}}} | right = {{#if:{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|{{#ifexist:{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|[[{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}|сонгогдсон гишүүд]]|{{{elected_members|{{{elected_mps|}}}}}}}}|}} }} }} | headerstyle = font-weight:normal; | header1 = {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#if:{{{votes_for_election|}}}|<center><hr />{{{votes_for_election}}}{{#if:{{{needed_votes|}}}|<br />{{{needed_votes}}} санал ялахад хэрэгтэй</center>}} }} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative | by-election | By-election = {{#if:{{{seats_for_election|}}}|<center><hr />{{{seats_for_election}}}{{#if:{{{majority_seats|}}}|<br />{{{majority_seats}}} суудал олонх болохын тулд хэрэгтэй</center>}} }} | #default = }} | data2 = {{#if:{{{opinion_polls|}}}| [[{{{opinion_polls}}}|Opinion&nbsp;polls]] }} | label3 = Бүртгэгдсэн | data3 = {{{registered|}}} | label4 = Ирц | data4 = {{{turnout|}}} | label5 = Тоолсон&nbsp;санал | data5 = {{#if:{{{votes_counted|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{votes_counted}}}|{{{votes_counted}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | label6 = Мэдээлсэн | data6 = {{#if:{{{reporting|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{reporting}}}|{{{reporting}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | label7 = Зарласан | data7 = {{#if:{{{declared|}}}|{{center|{{Percentage bar|{{{declared}}}|{{{declared}}}%|1BCE0E}}}}as of '''{{{last_update}}} {{{time_zone}}}''' }} | data10 = <nowiki /> {{(!}} style="background:transparent; width:100%;" {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <!-- none --> | filler = {{left}}{{{filler|}}} | col3 = {{#if:{{{color3|}}}{{{colour3|}}}{{{image3|}}}{{{nominee3|}}}{{{candidate3|}}}{{{leader3|}}}{{{party3|}}}{{{alliance3|}}}{{{home_state3|}}}{{{running_mate3|}}}{{{electoral_vote3|}}}{{{delegate_count3|}}}{{{states_carried3|}}}{{{leader_since3|}}}{{{leaders_seat3|}}}{{{last_election3|}}}{{{seats_before3|}}}{{{seats_needed3|}}}{{{seats3|}}}{{{seats_after3|}}}{{{seat_change3|}}}{{{popular_vote3|}}}{{{percentage3|}}}{{{swing3|}}}{{{poll1_nominee3|}}}{{{poll1_candidate3|}}}{{{poll2_nominee3|}}}{{{poll2_candidate3|}}}{{{poll3_nominee3|}}}{{{poll3_candidate3|}}}{{{poll4_nominee3|}}}{{{poll4_candidate3|}}}{{{poll5_nominee3|}}}{{{poll5_candidate3|}}}{{{poll1_party3|}}}{{{poll2_party3|}}}{{{poll3_party3|}}}{{{poll4_party3|}}}{{{poll5_party3|}}}{{{1data3|}}}{{{2data3|}}}{{{3data3|}}}{{{4data3|}}}{{{5data3|}}}{{{6data3|}}}|yes}} | ongoing = {{{ongoing|no}}} | header1 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=First party|#default=Majority party}} | header2 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=Second party|#default=Minority party}} | header3 = {{#switch:{{{type|}}}|parliamentary|Parliamentary=Third party|#default=Third party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color1|}}} | {{{colour1|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color2|}}} | {{{colour2|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color3|}}} | {{{colour3|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image1|}}} | image1_size = {{{image1_size|}}} | image1_upright = {{{image1_upright|}}} | image2 = {{{image2|}}} | image2_size = {{{image2_size|}}} | image2_upright = {{{image2_upright|}}} | image3 = {{{image3|}}} | image3_size = {{{image3_size|}}} | image3_upright = {{{image3_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage1|}}} | pageimage2 = {{{pageimage2|}}} | pageimage3 = {{{pageimage3|}}} | nominee1 = {{{nominee1|}}} | nominee2 = {{{nominee2|}}} | nominee3 = {{{nominee3|}}} | candidate1 = {{{candidate1|}}} | candidate2 = {{{candidate2|}}} | candidate3 = {{{candidate3|}}} | leader1 = {{{leader1|}}} | leader2 = {{{leader2|}}} | leader3 = {{{leader3|}}} | party1_name = {{{party1_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party2_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party3_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party1|}}} | party2 = {{{party2|}}} | party3 = {{{party3|}}} | alliance1_name = {{{alliance1_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance2_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance3_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance1|}}} | alliance2 = {{{alliance2|}}} | alliance3 = {{{alliance3|}}} | home_state1 = {{{home_state1|}}} | home_state2 = {{{home_state2|}}} | home_state3 = {{{home_state3|}}} | running_mate1 = {{{running_mate1|}}} | running_mate2 = {{{running_mate2|}}} | running_mate3 = {{{running_mate3|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote1|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote2|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote3|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count1|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count2|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count3|}}} | states_carried1 = {{{states_carried1|}}} | states_carried2 = {{{states_carried2|}}} | states_carried3 = {{{states_carried3|}}} | leader_since1 = {{{leader_since1|}}} | leader_since2 = {{{leader_since2|}}} | leader_since3 = {{{leader_since3|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat1|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat2|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat3|}}} | last_election1 = {{{last_election1|}}} | last_election2 = {{{last_election2|}}} | last_election3 = {{{last_election3|}}} | seats_before1 = {{{seats_before1|}}} | seats_before2 = {{{seats_before2|}}} | seats_before3 = {{{seats_before3|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed1|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed2|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed3|}}} | seats1 = {{{seats1|}}} | seats2 = {{{seats2|}}} | seats3 = {{{seats3|}}} | seats_after1 = {{{seats_after1|}}} | seats_after2 = {{{seats_after2|}}} | seats_after3 = {{{seats_after3|}}} | seat_change1 = {{{seat_change1|}}} | seat_change2 = {{{seat_change2|}}} | seat_change3 = {{{seat_change3|}}} | vote_type = {{{vote_type|Popular}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote1|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote2|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote3|}}} | percentage1 = {{{percentage1|}}} | percentage2 = {{{percentage2|}}} | percentage3 = {{{percentage3|}}} | counties_won1 = {{{counties_won1|}}} | counties_won2 = {{{counties_won2|}}} | counties_won3 = {{{counties_won3|}}} | counties_threshold1 = {{{counties_threshold1|}}} | counties_threshold2 = {{{counties_threshold2|}}} | counties_threshold3 = {{{counties_threshold3|}}} | swing1 = {{{swing1|}}} | swing2 = {{{swing2|}}} | swing3 = {{{swing3|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date1|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source1|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee1|}}}|{{{poll1_candidate1|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee2|}}}|{{{poll1_candidate2|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee3|}}}|{{{poll1_candidate3|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date1|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source1|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee1|}}}|{{{poll2_candidate1|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee2|}}}|{{{poll2_candidate2|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee3|}}}|{{{poll2_candidate3|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date1|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source1|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee1|}}}|{{{poll3_candidate1|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee2|}}}|{{{poll3_candidate2|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee3|}}}|{{{poll3_candidate3|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date1|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source1|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee1|}}}|{{{poll4_candidate1|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee2|}}}|{{{poll4_candidate2|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee3|}}}|{{{poll4_candidate3|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date1|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source1|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee1|}}}|{{{poll5_candidate1|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee2|}}}|{{{poll5_candidate2|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee3|}}}|{{{poll5_candidate3|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party1|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party2|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party3|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party1|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party2|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party3|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party1|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party2|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party3|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party1|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party2|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party3|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party1|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party2|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party3|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data1|}}}| 1data2 = {{{1data2|}}}| 1data3 = {{{1data3|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data1|}}}| 2data2 = {{{2data2|}}}| 2data3 = {{{2data3|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data1|}}}| 3data2 = {{{3data2|}}}| 3data3 = {{{3data3|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data1|}}}| 4data2 = {{{4data2|}}}| 4data3 = {{{4data3|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data1|}}}| 5data2 = {{{5data2|}}}| 5data3 = {{{5data3|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data1|}}}| 6data2 = {{{6data2|}}}| 6data3 = {{{6data3|}}} }} {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <hr /> | col3 = {{#if:{{{color6|}}}{{{colour6|}}}{{{image6|}}}{{{nominee6|}}}{{{candidate6|}}}{{{leader6|}}}{{{party6|}}}{{{alliance6|}}}{{{home_state6|}}}{{{running_mate6|}}}{{{electoral_vote6|}}}{{{delegate_count6|}}}{{{states_carried6|}}}{{{leader_since6|}}}{{{leaders_seat6|}}}{{{last_election6|}}}{{{seats_before6|}}}{{{seats_needed6|}}}{{{seats6|}}}{{{seats_after6|}}}{{{seat_change6|}}}{{{popular_vote6|}}}{{{percentage6|}}}{{{swing6|}}}{{{poll1_nominee6|}}}{{{poll1_candidate6|}}}{{{poll2_nominee6|}}}{{{poll2_candidate6|}}}{{{poll3_nominee6|}}}{{{poll3_candidate6|}}}{{{poll4_nominee6|}}}{{{poll4_candidate6|}}}{{{poll5_nominee6|}}}{{{poll5_candidate6|}}}{{{poll1_party6|}}}{{{poll2_party6|}}}{{{poll3_party6|}}}{{{poll4_party6|}}}{{{poll5_party6|}}}{{{1data6|}}}{{{2data6|}}}{{{3data6|}}}{{{4data6|}}}{{{5data6|}}}{{{6data6|}}}|yes}} | ongoing = {{{ongoing|no}}} | header1 = {{#if:{{{party3|}}}|Fourth party|Third party}} | header2 = {{#if:{{{party3|}}}|Fifth party|Fourth party}} | header3 = {{#if:{{{party3|}}}|Sixth party|Fifth party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color4|}}} | {{{colour4|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color5|}}} | {{{colour5|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color6|}}} | {{{colour6|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image4|}}} | image1_size = {{{image4_size|}}} | image1_upright = {{{image4_upright|}}} | image2 = {{{image5|}}} | image2_size = {{{image5_size|}}} | image2_upright = {{{image5_upright|}}} | image3 = {{{image6|}}} | image3_size = {{{image6_size|}}} | image3_upright = {{{image6_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage4|}}} | pageimage2 = {{{pageimage5|}}} | pageimage3 = {{{pageimage6|}}} | nominee1 = {{{nominee4|}}} | nominee2 = {{{nominee5|}}} | nominee3 = {{{nominee6|}}} | candidate1 = {{{candidate4|}}} | candidate2 = {{{candidate5|}}} | candidate3 = {{{candidate6|}}} | leader1 = {{{leader4|}}} | leader2 = {{{leader5|}}} | leader3 = {{{leader6|}}} | party1_name = {{{party4_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party5_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party6_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party4|}}} | party2 = {{{party5|}}} | party3 = {{{party6|}}} | alliance1_name = {{{alliance4_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance5_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance6_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance4|}}} | alliance2 = {{{alliance5|}}} | alliance3 = {{{alliance6|}}} | home_state1 = {{{home_state4|}}} | home_state2 = {{{home_state5|}}} | home_state3 = {{{home_state6|}}} | running_mate1 = {{{running_mate4|}}} | running_mate2 = {{{running_mate5|}}} | running_mate3 = {{{running_mate6|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote4|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote5|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote6|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count4|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count5|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count6|}}} | states_carried1 = {{{states_carried4|}}} | states_carried2 = {{{states_carried5|}}} | states_carried3 = {{{states_carried6|}}} | leader_since1 = {{{leader_since4|}}} | leader_since2 = {{{leader_since5|}}} | leader_since3 = {{{leader_since6|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat4|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat5|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat6|}}} | last_election1 = {{{last_election4|}}} | last_election2 = {{{last_election5|}}} | last_election3 = {{{last_election6|}}} | seats_before1 = {{{seats_before4|}}} | seats_before2 = {{{seats_before5|}}} | seats_before3 = {{{seats_before6|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed4|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed5|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed6|}}} | seats1 = {{{seats4|}}} | seats2 = {{{seats5|}}} | seats3 = {{{seats6|}}} | seats_after1 = {{{seats_after4|}}} | seats_after2 = {{{seats_after5|}}} | seats_after3 = {{{seats_after6|}}} | seat_change1 = {{{seat_change4|}}} | seat_change2 = {{{seat_change5|}}} | seat_change3 = {{{seat_change6|}}} | vote_type = {{{vote_type|Popular}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote4|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote5|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote6|}}} | percentage1 = {{{percentage4|}}} | percentage2 = {{{percentage5|}}} | percentage3 = {{{percentage6|}}} | swing1 = {{{swing4|}}} | swing2 = {{{swing5|}}} | swing3 = {{{swing6|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date2|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source2|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee4|}}}|{{{poll1_candidate4|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee5|}}}|{{{poll1_candidate5|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee6|}}}|{{{poll1_candidate6|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date2|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source2|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee4|}}}|{{{poll2_candidate4|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee5|}}}|{{{poll2_candidate5|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee6|}}}|{{{poll2_candidate6|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date2|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source2|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee4|}}}|{{{poll3_candidate4|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee5|}}}|{{{poll3_candidate5|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee6|}}}|{{{poll3_candidate6|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date2|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source2|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee4|}}}|{{{poll4_candidate4|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee5|}}}|{{{poll4_candidate5|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee6|}}}|{{{poll4_candidate6|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date2|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source2|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee4|}}}|{{{poll5_candidate4|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee5|}}}|{{{poll5_candidate5|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee6|}}}|{{{poll5_candidate6|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party4|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party5|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party6|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party4|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party5|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party6|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party4|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party5|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party6|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party4|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party5|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party6|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party4|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party5|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party6|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data4|}}}| 1data2 = {{{1data5|}}}| 1data3 = {{{1data6|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data4|}}}| 2data2 = {{{2data5|}}}| 2data3 = {{{2data6|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data4|}}}| 3data2 = {{{3data5|}}}| 3data3 = {{{3data6|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data4|}}}| 4data2 = {{{4data5|}}}| 4data3 = {{{4data6|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data4|}}}| 5data2 = {{{5data5|}}}| 5data3 = {{{5data6|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data4|}}}| 6data2 = {{{6data5|}}}| 6data3 = {{{6data6|}}} }} {{!}}- {{Infobox election/row | type = {{{type|}}} | divider = <hr /> | ongoing = {{{ongoing|no}}} | col3 = {{#if:{{{color9|}}}{{{colour9|}}}{{{image9|}}}{{{nominee9|}}}{{{candidate9|}}}{{{leader9|}}}{{{party9|}}}{{{alliance9|}}}{{{home_state9|}}}{{{running_mate9|}}}{{{electoral_vote9|}}}{{{delegate_count9|}}}{{{states_carried9|}}}{{{leader_since9|}}}{{{leaders_seat9|}}}{{{last_election9|}}}{{{seats_before9|}}}{{{seats_needed9|}}}{{{seats9|}}}{{{seats_after9|}}}{{{seat_change9|}}}{{{popular_vote9|}}}{{{percentage9|}}}{{{counties_won9|}}}{{{counties_threshold9|}}}{{{swing9|}}}{{{poll1_nominee9|}}}{{{poll1_candidate9|}}}{{{poll2_nominee9|}}}{{{poll2_candidate9|}}}{{{poll3_nominee9|}}}{{{poll3_candidate9|}}}{{{poll4_nominee9|}}}{{{poll4_candidate9|}}}{{{poll5_nominee9|}}}{{{poll5_candidate9|}}}{{{poll1_party9|}}}{{{poll2_party9|}}}{{{poll3_party9|}}}{{{poll4_party9|}}}{{{poll5_party9|}}}{{{1data9|}}}{{{2data9|}}}{{{3data9|}}}{{{4data9|}}}{{{5data9|}}}{{{6data9|}}}|yes}} | header1 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Fifth party|1=Sixth party|2=Seventh party}} | header2 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Sixth party|1=Seventh party|2=Eighth party}} | header3 = {{#switch:{{#expr:{{#if:{{{party3|}}}|1|0}}+{{#if:{{{party6|}}}|1|0}}}}|0=Seventh party|1=Eighth party|2=Ninth party}} | party_color = {{if empty| {{{party_colour|}}} | {{{party_color|}}} | yes }} | color1 = {{if empty| {{{color7|}}} | {{{colour7|}}} }} | color2 = {{if empty| {{{color8|}}} | {{{colour8|}}} }} | color3 = {{if empty| {{{color9|}}} | {{{colour9|}}} }} | image_size = {{{image_size|150x150px}}} | image_upright = {{{image_upright|}}} | image1 = {{{image7|}}} | image1_size = {{{image7_size|}}} | image1_upright = {{{image7_upright|}}} | image2 = {{{image8|}}} | image2_size = {{{image8_size|}}} | image2_upright = {{{image8_upright|}}} | image3 = {{{image9|}}} | image3_size = {{{image9_size|}}} | image3_upright = {{{image9_upright|}}} | pageimage1 = {{{pageimage7|}}} | pageimage2 = {{{pageimage8|}}} | pageimage3 = {{{pageimage9|}}} | nominee1 = {{{nominee7|}}} | nominee2 = {{{nominee8|}}} | nominee3 = {{{nominee9|}}} | candidate1 = {{{candidate7|}}} | candidate2 = {{{candidate8|}}} | candidate3 = {{{candidate9|}}} | leader1 = {{{leader7|}}} | leader2 = {{{leader8|}}} | leader3 = {{{leader9|}}} | party1_name = {{{party7_name|{{{party_name|}}}}}} | party2_name = {{{party8_name|{{{party_name|}}}}}} | party3_name = {{{party9_name|{{{party_name|}}}}}} | party1 = {{{party7|}}} | party2 = {{{party8|}}} | party3 = {{{party9|}}} | alliance1_name = {{{alliance7_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance2_name = {{{alliance8_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance3_name = {{{alliance9_name|{{{alliance_name|}}}}}} | alliance1 = {{{alliance7|}}} | alliance2 = {{{alliance8|}}} | alliance3 = {{{alliance9|}}} | home_state1 = {{{home_state7|}}} | home_state2 = {{{home_state8|}}} | home_state3 = {{{home_state9|}}} | running_mate1 = {{{running_mate7|}}} | running_mate2 = {{{running_mate8|}}} | running_mate3 = {{{running_mate9|}}} | college_voted = {{{college_voted|}}} | electoral_vote1 = {{{electoral_vote7|}}} | electoral_vote2 = {{{electoral_vote8|}}} | electoral_vote3 = {{{electoral_vote9|}}} | delegate_count1 = {{{delegate_count7|}}} | delegate_count2 = {{{delegate_count8|}}} | delegate_count3 = {{{delegate_count9|}}} | states_carried1 = {{{states_carried7|}}} | states_carried2 = {{{states_carried8|}}} | states_carried3 = {{{states_carried9|}}} | leader_since1 = {{{leader_since7|}}} | leader_since2 = {{{leader_since8|}}} | leader_since3 = {{{leader_since9|}}} | leaders_seat1 = {{{leaders_seat7|}}} | leaders_seat2 = {{{leaders_seat8|}}} | leaders_seat3 = {{{leaders_seat9|}}} | last_election1 = {{{last_election7|}}} | last_election2 = {{{last_election8|}}} | last_election3 = {{{last_election9|}}} | seats_before1 = {{{seats_before7|}}} | seats_before2 = {{{seats_before8|}}} | seats_before3 = {{{seats_before9|}}} | seats_needed1 = {{{seats_needed7|}}} | seats_needed2 = {{{seats_needed8|}}} | seats_needed3 = {{{seats_needed9|}}} | seats1 = {{{seats7|}}} | seats2 = {{{seats8|}}} | seats3 = {{{seats9|}}} | seats_after1 = {{{seats_after7|}}} | seats_after2 = {{{seats_after8|}}} | seats_after3 = {{{seats_after9|}}} | seat_change1 = {{{seat_change7|}}} | seat_change2 = {{{seat_change8|}}} | seat_change3 = {{{seat_change9|}}} | vote_type = {{{vote_type|Popular}}} | popular_vote1 = {{{popular_vote7|}}} | popular_vote2 = {{{popular_vote8|}}} | popular_vote3 = {{{popular_vote9|}}} | percentage1 = {{{percentage7|}}} | percentage2 = {{{percentage8|}}} | percentage3 = {{{percentage9|}}} | swing1 = {{{swing7|}}} | swing2 = {{{swing8|}}} | swing3 = {{{swing9|}}} | opinion_polls = {{{opinion_polls|}}} | poll1_date = {{if empty|{{{poll1_date3|}}}|{{{poll1_date|}}}}} | poll1_source = {{if empty|{{{poll1_source3|}}}|{{{poll1_source|}}}}} | poll1_person1 = {{if empty|{{{poll1_nominee7|}}}|{{{poll1_candidate7|}}}}} | poll1_person2 = {{if empty|{{{poll1_nominee8|}}}|{{{poll1_candidate8|}}}}} | poll1_person3 = {{if empty|{{{poll1_nominee9|}}}|{{{poll1_candidate9|}}}}} | poll2_date = {{if empty|{{{poll2_date3|}}}|{{{poll2_date|}}}}} | poll2_source = {{if empty|{{{poll2_source3|}}}|{{{poll2_source|}}}}} | poll2_person1 = {{if empty|{{{poll2_nominee7|}}}|{{{poll2_candidate7|}}}}} | poll2_person2 = {{if empty|{{{poll2_nominee8|}}}|{{{poll2_candidate8|}}}}} | poll2_person3 = {{if empty|{{{poll2_nominee9|}}}|{{{poll2_candidate9|}}}}} | poll3_date = {{if empty|{{{poll3_date3|}}}|{{{poll3_date|}}}}} | poll3_source = {{if empty|{{{poll3_source3|}}}|{{{poll3_source|}}}}} | poll3_person1 = {{if empty|{{{poll3_nominee7|}}}|{{{poll3_candidate7|}}}}} | poll3_person2 = {{if empty|{{{poll3_nominee8|}}}|{{{poll3_candidate8|}}}}} | poll3_person3 = {{if empty|{{{poll3_nominee9|}}}|{{{poll3_candidate9|}}}}} | poll4_date = {{if empty|{{{poll4_date3|}}}|{{{poll4_date|}}}}} | poll4_source = {{if empty|{{{poll4_source3|}}}|{{{poll4_source|}}}}} | poll4_person1 = {{if empty|{{{poll4_nominee7|}}}|{{{poll4_candidate7|}}}}} | poll4_person2 = {{if empty|{{{poll4_nominee8|}}}|{{{poll4_candidate8|}}}}} | poll4_person3 = {{if empty|{{{poll4_nominee9|}}}|{{{poll4_candidate9|}}}}} | poll5_date = {{if empty|{{{poll5_date3|}}}|{{{poll5_date|}}}}} | poll5_source = {{if empty|{{{poll5_source3|}}}|{{{poll5_source|}}}}} | poll5_person1 = {{if empty|{{{poll5_nominee7|}}}|{{{poll5_candidate7|}}}}} | poll5_person2 = {{if empty|{{{poll5_nominee8|}}}|{{{poll5_candidate8|}}}}} | poll5_person3 = {{if empty|{{{poll5_nominee9|}}}|{{{poll5_candidate9|}}}}} | poll1_party1 = {{{poll1_party7|}}}| poll1_party2 = {{{poll1_party8|}}}| poll1_party3 = {{{poll1_party9|}}} | poll2_party1 = {{{poll2_party7|}}}| poll2_party2 = {{{poll2_party8|}}}| poll2_party3 = {{{poll2_party9|}}} | poll3_party1 = {{{poll3_party7|}}}| poll3_party2 = {{{poll3_party8|}}}| poll3_party3 = {{{poll3_party9|}}} | poll4_party1 = {{{poll4_party7|}}}| poll4_party2 = {{{poll4_party8|}}}| poll4_party3 = {{{poll4_party9|}}} | poll5_party1 = {{{poll5_party7|}}}| poll5_party2 = {{{poll5_party8|}}}| poll5_party3 = {{{poll5_party9|}}} | 1blank = {{{1blank|}}}| 1data1 = {{{1data7|}}}| 1data2 = {{{1data8|}}}| 1data3 = {{{1data9|}}} | 2blank = {{{2blank|}}}| 2data1 = {{{2data7|}}}| 2data2 = {{{2data8|}}}| 2data3 = {{{2data9|}}} | 3blank = {{{3blank|}}}| 3data1 = {{{3data7|}}}| 3data2 = {{{3data8|}}}| 3data3 = {{{3data9|}}} | 4blank = {{{4blank|}}}| 4data1 = {{{4data7|}}}| 4data2 = {{{4data8|}}}| 4data3 = {{{4data9|}}} | 5blank = {{{5blank|}}}| 5data1 = {{{5data7|}}}| 5data2 = {{{5data8|}}}| 5data3 = {{{5data9|}}} | 6blank = {{{6blank|}}}| 6data1 = {{{6data7|}}}| 6data2 = {{{6data8|}}}| 6data3 = {{{6data9|}}} }} {{!)}} | data11 = {{#if:{{{map_image|}}}{{{map|}}}|<hr />{{#if:{{{map_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map_image}}}|size={{{map_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map_alt|}}}}} |{{{map}}} }}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div>{{{map_caption|}}}</div>}} }} | data12 = {{#if:{{{map2_image|}}}{{{map2|}}}|<hr />{{#if:{{{map2_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map2_image}}}|size={{{map2_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map2_alt|}}}}} |{{{map2}}} }}{{#if:{{{map2_caption|}}}|<div>{{{map2_caption|}}}</div>}} }} |data13 = {{#if:{{{map3_image|}}}{{{map3|}}}|<hr />{{#if:{{{map3_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map3_image}}}|size={{{map3_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map3_alt|}}}}} |{{{map3}}} }}{{#if:{{{map3_caption|}}}|<div>{{{map3_caption|}}}</div>}} }} |data14 = {{#if:{{{map4_image|}}}{{{map4|}}}|<hr />{{#if:{{{map4_image|}}} |{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{map4_image}}}|size={{{map4_size|}}}|sizedefault=300px|alt={{{map4_alt|}}}}} |{{{map4}}} }}{{#if:{{{map4_caption|}}}|<div>{{{map4_caption|}}}</div>}} }} | data15 = {{#if:{{{title|}}}|<hr /> {{{!}} cellspacing="0" cellpadding="0" style="background:transparent; width:100%;" {{!}} style="width:50%; text-align:left;" {{!}}{{#if:{{{before_election|}}}{{{before_party|}}}|'''{{#ifeq:{{{type}}}|primary|Previous {{{title}}}|{{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|Incumbent {{#ifeq:{{lc:{{{title}}}}}|u.s. senator|[[List of United States senators from {{#ifeq:{{{country}}}|Georgia (U.S. state)|Georgia|{{{country}}}}}|U.S. senator]]|{{{title}}}}}|{{#ifeq:{{lc:{{{title}}}}}|u.s. senator|[[List of United States senators from {{#ifeq:{{{country}}}|Georgia (U.S. state)|Georgia|{{{country}}}}}|U.S. senator]]|{{{title}}}}} before election}}}}'''<br /> {{{before_election}}}<br /> {{#if:{{{before_party|}}}|{{Загвар: {{{before_party}}}/meta/shortname|link={{{before_party_link|{{{party_name}}}}}}|name={{{before_party}}}}} }} }} {{!}} style="width:50%; text-align:right;" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|{{#ifeq:{{{type}}}|primary|{{#if:{{{after_election|}}}|'''Presumptive {{#if:{{{posttitle|}}}|{{{posttitle}}}|{{{title}}}}}'''|}}|}} |'''{{#if:{{{posttitle|}}}|{{{posttitle}}}|{{#ifeq:{{{type}}}|primary||Elected}} {{{title}}}}}'''}} <br /> {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes|{{#ifeq:{{{type}}}|primary|{{#if:{{{after_election|}}}|{{{after_election}}}|}}}}}} {{#ifeq:{{{ongoing|no}}}|yes||{{#if:{{{after_election|}}}|{{{after_election}}}|}}{{#if:{{{after_election|}}}{{{after_party|}}}||TBD}}<br /> {{#if:{{{after_party|}}}|{{Загвар: {{{after_party}}}/meta/shortname|link={{{after_party_link|{{{party_name|}}}}}}|name={{{after_party}}}}}}} }} {{!}}} }} {{#if:{{{template_name|}}}|{{align|right|{{navbar|{{{template_name}}}|mini=2}}}} }} | data16 = {{{module|}}} }}</includeonly><noinclude>{{documentation}}<!-- Add categories to the /doc subpage, not here! --></noinclude>{{#if:{{{electoral_vote1|}}}|{{Main other|[[Category:Elections using electoral votes]]}}}}<!-- temporary tracking of elections using an electoral college -->{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox election with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox election]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y| regexp1 = [%d]blank | regexp2 = [%d]data[%d] | after_election | after_party | after_party_link | regexp3 = alliance[%d]_name | alliance_name | regexp4 = alliance[%d] | before_election | before_party | before_party_link | regexp5 = candidate[%d] | child | college_voted | regexp6 = colou?r[%d] | counties_threshold1 | counties_threshold2 | counties_threshold3 | counties_threshold9 | counties_won1 | counties_won2 | counties_won3 | counties_won9 | country | declared | regexp7 = delegate_count[%d] | elected_members | elected_mps | election_date | election_name | regexp8 = electoral_vote[%d] | embed | filler | flag_image | flag_year | regexp9 = home_state[%d] | image_size | image_upright | regexp10 = image[%d] | regexp11 = image[%d]_size | regexp12 = image[%d]_upright | regexp13 = last_election[%d] | last_update | regexp14 = leader_since[%d] | regexp15 = leader[%d] | regexp16 = leaders_seat[%d] | majority_seats | map | map_alt | map_caption | map_image | map_size | map2 | map2_alt | map2_caption | map2_image | map2_size | map3 | map3_alt | map3_caption | map3_image | map3_size | map4 | map4_alt | map4_caption | map4_image | map4_size | module | needed_votes | next_election | next_year | regexp17 = nominee[%d] | ongoing | opinion_polls | outgoing_members | party_color | party_colour | regexp18 = party[%d]_name | party_name | regexp19 = party[%d] | regexp20 = percentage[%d] | regexp21 = poll[%d]_candidate[%d] | regexp22 = poll[%d]_date[%d]? | regexp23 = poll[%d]_nominee[%d] | regexp24 = poll[%d]_party[%d] | regexp25 = poll[%d]_source[%d]? | regexp26 = popular_vote[%d] | posttitle | previous_election | previous_mps | previous_year | registered | reporting | regexp27 = running_mate[%d] | regexp28 = seat_change[%d] | regexp29 = seats_after[%d] | regexp30 = seats_before[%d] | seats_for_election | regexp31 = seats_needed[%d] | regexp32 = seats[%d] | regexp33 = states_carried[%d] | regexp34 = swing[%d] | template_name | time_zone | title | turnout | type | vote_type | votes_counted | votes_for_election }} ryte9jd5gmaxo3spr5uz5emrtool2f3 Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон 0 27985 706700 703300 2022-07-30T06:44:47Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Загвар:Монголын түүх}} [[Файл:Mongolia during the Manchu rule.png|thumb|Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь]] [[Файл:Outer Mongolia under Qing rule.png|thumb|1820-иод он [[Ар Монгол]]]] [[Файл:Letts-Popular-Atlas-1883-Russia-in-Asia-Chinese-Empire-etc.jpg|thumb|Өвөр Монгол дахь харчин (Khartchin), горлос (Khorlos), оннигуд (Oniot), дөрвөд (Dourbet), найман, баарин (Barin), авга (Abakhai), авганар (Abkhanar), түмэд (Toumet), үзэмчин (Oudzemerchi), Сөнөд (Sounnite), (Khaotchit) зэрэг аймгуудын байршил. [[Дагуур]]ын салбар гогуль (Gogouli) Амар мөрний дагуу байршсан байна. 1883 он]] [[File:1747 Kitchin Map of Central Asia and the Gobi Desert - Geographicus - WesternTartary-kitchin-1747.jpg|thumb|Өмнөд Монгол дахь аймгууд: Найман [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний урд талд]] (Sira Muran), оннигуд (Onhiot), хорчин (Khorchin). 1747 он]] [[File:L'Empire_Chinois_et_du_Japon_(1833).jpg|thumb|[[Хөхнуур]]д Tengri-noor, Boura-noor гэх мэт монгол нэртэй газрууд байна. Дагуурын нутгийг Daourie гэж тэмдэглэжээ. 1833 он]] [[File:John-Tallis-1851-Tibet-Mongolia-and-Manchuria-NE.jpg|thumb|Өмнөд Монгол дахь аймгууд: сөнөд (Sounites), Цахар (Tchakhars), авга (Abaka), хорчин (Kortchin), дүрвэд (Durbet), горлос (Khorles). Гогуль (Gogooli) Амар мөрний эрэгт. 1851 он]] [[File:China_and_Japan,_John_Nicaragua_Dower_(1844).jpg|thumb|Зүүнгарыг "Songar Kalmucks", Уйгурыг "Little Bukharia" гэж тэмдэглэжээ. Мөн дагуур, харчины нутгийг харуулсан байна. 1844 оны зураг]] [[File:Carte_generale_de_l'Empire_Chinois_et_du_Japon_(1836).jpg|thumb|Хорчин (Chorchins), найман (Naynam), оннигуд (Onhiot), авганар (Abahanar), хошууд (Khochotie) болон бусад [[дээд монголчууд]] (Kalmouks Kokonor, Elets Kokonor)]] [[File:Empire Chinois, Japon (1832).jpg|thumb|]] == Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь == Манж 1636 онд Өвөр Монголыг нэгтгэж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг [[Шилийн голын чуулган|Шилийн голын]], [[Жиримийн чуулган|Жирмийн]], [[Зостын чуулган|Зостын]], [[Их Зуугийн чуулган|Их Зуугийн]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу Удын]], [[Улаанцавын чуулган]] хэмээн нэрлэж. [[Цахар]],[[Хөлөнбуйр]], [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]], [[Зүүнгар нутаг]] хошуу нь Манжийн [[амбан]] захирч байжээ. 1691 онд [[Халх]] Монголыг нэгтгэж аваад 3 чуулганд хувааж, Халхын Сайн ноён аймаг 1725 онд чуулганд байгуулагджээ. 1907 онд манжийн засгийн газар [[Ховдын хязгаар]]ыг хоёр хуваан шинэ хязгаар байгуулсанаар Шиньжаан дахь нутаг нь Алтайн хязгаарт харъяалагдах болжээ. Эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос, [[Алшаа аймаг]] бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> [[Ордос]]чууд [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] урд эрэг буюу [[Ордос|Ордосын тохой]]д байв. == Манжийн улс төрийн бодлого == {{Хянах}} Манж улс монголчуудыг бослого гаргахаас сэргийлж төмрийн хэрэглээг хязгаарлан тэргэндээ төмөр цөн хийдэг байсныг болиулсанаар 20-р зуун гэхэд монголчууд дан модоор тэрэг хийдэг болжээ. Ардууд манж, монгол эрх баригч, мөн тайж, дээд лам нарт үг дуугүй захирагдаж, ондоо хошуунд явахдаа ноёноосоо зөвшөөрөл авч, олон зүйлийн алба татвар төлж байв. [[File:Asien Bd1.jpg|thumb|1890 он]] Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил Манжийн нөлөөнд байсан үеийн төр захиргаа болон эрх зүйг судлахад тэр үеийн даган мөрдөж байсан хууль цаазууд үндсэн эх сурвалж нь болдог. Эдгээр нь Зарлигаар тогтоосон Манж чин улсын бүгд хууль, Халх журам, Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичгүүд билээ. Энэ үеийн Монголын эрх зүй нь нэг талаар монголын төр, эрх зүйн уламжлалыг аль болохоор хадгалахыг хичээсэн, нөгөө талаар, аргагүйн эрхэнд манж болон хятадын эрх зүйн зарчмийн нөлөөнд орсон байлаа. Ямар ч байсан Монголын нийгмийн харилцааг зохицуулах учраас монгол цаазын уламжлал болон эх сурвалжид тулгуурлаж байлаа. Манж Чин улсын эрхшээлд байсан үед монголын иргэний болон эрх зүйн түүхэнд нааштай дэвшилтэд үзэл санаа, үзэгдэл цөөнгүй байсныг үгүйсгэж болохгүй. Ялангуяа монголын уламжлалд эрх зүйг шинэчлэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн нь түүхийн үнэн юм гэж судлаач Б.Баярсайхан үзсэн юм. Манжаас явуулсан бодлогууд нь Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжилд эерэг болон сөрөг аль альнаар нь нөлөөлж байв. Мөн монголын эрх зүйг шинэчлэхэд багагүй нөлөөлсөн нь үүний эерэг нөлөөлөл юм. Монголыг ХХ зууны эхээр хятадчилах бодлого явуулж байсан зэрэг сөрөг нөлөөлөл нь харагдаж байна. Мөн манж нар монголд төрийн болоод засаг захиргааны чамгүй их өөрчлөлтүүдийг хийж байсан нь түүхийн хуудаснаа тэмдэглэгджээ. Үүнийг монголд байгуулагдсан Манж чин улсын хамгийн дээд эрхтэй байгууллага хянаж байв. Энэ нь улиастайн жанжны газар байсан юм. Ерөнхийдөө Монголыг удирдах Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам болон Улиастайн манж жанжны газар, аймгийн жасаа нарыг ихэвчлэн манж хүмүүсээр удирдуулдаг байлаа. Энэ нь монголыг бүх шатанд шатлан захирч байх манжийн тэргүүн бодлогуудын нэг нь яахын аргагүй мөн билээ. Манж нар нь Монголд шууд өөрсдийн хууль цаазыг явуулахаас болгоомжилж Энх-Амгалан хаан шинэ дагасан халх нарыг тэдний хууль ёсоор болтугай хэмээн зарлиг буулгаж байсан байна. Удалгүй дээр дурьдсан Халх журам хуулийг хэлэлцэн тотоосон байна. Энэ хуулийг 1789 оноос дагаж мөрдөх нь харьцангуй багасжээ учир нь Манж нар гадаад монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичиг буюу дээр дурьдсан монгол цаазын бичгийг зохион гаргасантай шууд уялдаатай билээ. Халх журмыг халхын ноёдын оролцоотой баталсан учир зохицуулалт сайн явагдаж байсан юм. Монгол цаазын бичгийг зохион гаргасан нь монголыг манжийн эрх зүй болон төрийн нөлөөнд бүрэн автуулах алхмуудын нэг байлаа. Гэвч энэ алхмууд хэзээ нэгэн цагт бүр мөсөн бүдрэнэ гэдгийг манжийн цөөхөн хүн мэдэж байлаа. Манж нарын ХХ зуунд явуулж байсан “шинэ засгийн бодлого” нь монголчуудыг асаах дарь нь болж өгсөн юм. Энэ бодлогын агуулга нь Монголд хятад иргэдийг үй олноор шилжүүлэн суурьшуулах, хүн амыг хятадчилах, манж хятадын засаг захиргааны шууд нэг хэсэг болгох зэрэг байлаа . Энэ бодлого гарсны дараа бослогууд энд тэндгүй өрнөж байв. Ингэснээр Монголчууд манжийн эрх зүй болон төрийн нөлөөнд авталгүй манжаас салан тусгаар тогтнолоо дахин олж чадсан түүхтэй. Энэ тэмцэл өрнөлийн оргил цэг нь 1911 оны цагаагчин гахай жилийн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал байлаа. XVII зууны сүүлч үеэс XX зууны эхэн үе хүртэл 200 гаруй жил Монгол орон манжийн байлдан дагуулагчдын эрхшээлд нухлагдаж байв. Энэ үе бол Монголын түүхийн хамгийн гашуун зовлонт харанхуй үе байсан юм.Манж нар бол одоогийн Манжуурт нутаглаж байсан хамниган угсаатан бөгөөд XVI зууны сүүлчээр цэрэг-язгууртаны хүчирхэг улс болон бүрэлджээ. Манж нар богино хугацаанд зэргэлдээх орнуудаа түрэмгийлэн улмаар Монголын хаант улсуудыг эзлэн авав.Монголын феодалын улс манжид эзлэгдсэн түүний талхинд орсон нь хэдэн шалтгаантай байв. XVII зууны үед Монгол орон дотоодын феодалын бутралын уршиг, гаднаас манж, хятадын хаадын хагалан бутаргах хорт явуулгын улмаас Өвөр Монгол, Ар Монгол, Баруун Монгол (Ойрад) гэсэн гурван том хэсэг болон салж, тэдгээр нь бас дотроо олон жижиг феодалын эзэмшилд хуваагджээ. Эдгээр том, жижиг язгууртнууд бүх Монголын хаан ширээ болон өөр өөрсдийн биеэ даасан байдлын төлөө үргэлж тэмцэлдэж байсны улмаас Монгол орон дотоодын хямралд гүн автжээ.Улс орон нь доройтож, бас харийн аюул занал нүүрлээд байсан тэр нөрцөлд Монголын феодалууд эв нэгдлээ бэхжүүлж, түрэмгийлэгчдийн эсрэг нэгэн мөрний урсгалд нийлэн шийдвэр төгс тэмцэх ёстой байлаа. Цахарын Лигдэн хаан, Халхын Цогт хун тайж зэрэг хүмүүс үүнийг ухамсарлан нийт улс гэрийнхээ тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг уриалан тэмцэж байв. Гэтэл зарим феодалууд зөвхөн өөрсдийн явцуу ашгийг хичээн нийтийн тэмцэлд нэгдэхгүй, тус тусдаа тэмцэх, бууж өгөх зэрэг бодлого баримталж байсан нь тэмцлийн эрчийг сулруулж, хүчийг сарниулжээ. Манжийн байлдан дагуулагчид 1644 онд Хятадыг эзлэн авсан нь түүний эдийн засаг, цэрэг зэвсгийн их хүчийг Монголын эсрэг шууд дайчлан хөдөлгөх боломжтой болжээ.Манж нар улс төрийн элдэв луйвар аргаа цэрэг зэвсгийн давуу байдалтай хослуулсаар 1636 онд Өвөр Монголыг, 1691 онд Халх Монголыг, XVIII зууны дундуур Баруун Монгол (Ойрад) – ыг эрхэндээ оруулжээ. Тэд Монголыг эзлэн авсаны дараа ноёрхолоо бэхжүүлэхийн тулд Монголын уламжлалт хууль, засаг захиргааны зохион байгуулалтыг цөм хүчингүй болгон, өөрсдийн харгис засаг захиргааг чандлан тогтоож, манай ард түмний хүчээ нэгтгэн босч тэмцэхээс болгоомжлон тэдний улс төрийн нэгдлийг бутаргаж, хүчийг нь сарниулахад чиглэсэн олон арга хэмжээ авчээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд захирч, монголчуудаар өртөө, харуулын цэрэг, хүнд хүчир алба даалгах, манж хааны Монголоос дээрэмдэн авсан олон зуун мянган малыг үнэ хөлсгүй хариулган үржүүлэх, Ховдод байсан Манжийн дарангуй цэргийн хүнсний тариа тариулах, цэргийн албанд дайчлан мордуулах, мөнгөн татвар авах зэргээр малчин ардын хөдөлмөрөөр бүтээсэн баялгийг ховх сорон үгүйрүүлж байв. Жишээлбэл: зөвхөн Манжийн элч, төлөөлөгчид зорчиход зориулсан олон замын өртөөний зардалд жил тутам саяас доошгүй мал албадан гаргуулж байсны дотор гагцхүү зорчигчдын хүнсэнд 200,000 гаруй хонь хэрэглэж байжээ.Манжийн эрх баригчид шашныг бүх талаар дэмжин дэлгэрүүлж түүний тусламжтайгаар ард олныг мунхаруулан харанхуй бүдүүлэг хэвээр нь барьж, номхон боол болгон дарлахыг хичээж байлаа. Хүрээ хийд, лам нарын тоог хэтэрхий олшруулсан нь олон идэр эрийг бүтээлч хөдөлмөрөөс хөндийрүүлж, тус улсын хүн амын өсөлтийг сайтуулсны гадна үйл олон лам нарыг хооллож, хувцаслах, тэдний хурал номын бүх зардлыг бэлтгэн нийлүүлэх нүсэр хүнд албыг ард түмэнд давхар үүрүүлсэн юм.Монголын ард түмэн ингэж манжийн эрх баригчид, монголын феодал ноёд, лам нар гэсэн хэд хэдэн эзэнд нэгэн зэрэг үйлчлэх ганц зарц нь болоод зогссонгүй, бас хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэгчдэд давхар шулуулж үгүйрлийн балчигт лавшран шигдсээр байв. Манжийн засгийн газрын шууд ивээлээр Монголд нэвтэрсэн Хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэл монголын ард түмний хөлс, цусыг сорон тамирдуулж байлаа. Хятадын шунахай худалдаачид өр төлбөрийн хүүг 400 хувь хүртэл өсгөж Монгол орныг “баяжих, хөлжих алтан хайрцаг” хэмээн ичгүүргүй нэрлэж байв. Хятадын худалдаачид бүр гурван янзын жигнүүрийн туухайтай байсан бөгөөд хүнд туухайгаар нь бусдаас авах зүйлийг, хөнгөнөөр нь бусдад худалдах барааг хэмжиж, жинхэнэ туухайг мэхлэж болохгүй нөхцөлд хэрэглэж байв. Бас өөрсдийн барааг маш өндөр үнээр худалдаж Монголын түүхий эдийг туйлын хямд авдаг болсон байна. Манжийн эрх баригчдын шаардан тушаасан олон зүйлийн бачим түргэн албыг хугацаанд нь гүйцэтгэхийн тулд хошууны тамгын газар, аймгийн чуулгад арга буюу шахагдан хятад пүүсээс өндөр хүүтэй мөнгө зээлдэн авч алба залгуулна. Албаны энэ өрийг ч, харьяат ноёдынхоо хятад худалдаачдад тавьсан өрийг ч ардууд төлнө. Манжийн феодалууд, хятадын худалдаачдын шунахай эрх ашиг яваандаа нийлж нэг нь алба татвараар, нөгөө нь өр зээлээр Монгол орныг хамтран мөлжиж, ард түмнийг амь зуулгын хэдэн малаас нь хагацуулан сүйрлийн даваанд тулгаж байлаа.Гэвч Монголын ард түмэн гадаад, дотоодын давхар дарлалд дуугүй нухлагдан, ямагт толгой гудайн хүлцэж явсангүй, эрэлхэгээр босон тэмцэж, тэмцлийн туршлагаа баяжуулсаар байсан юм. Монголын ард түмний тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлээс хамгийн хүчтэй нь Ойрадын Амарсанаа, Халхын Чингүнжав нарын удирдсан 1755-1758 оны зэвсэгт бослого юм.1755-1758 оны зэвсэгт тэмцэл дарагдсан боловч монголын ард түмний түүхэнд гүн ул мөрөө үлдээн тэмцлийн сургамж дууриал болж, тэдгээр тэмцэгчдийн баатарлаг дүр ард түмний дунд мөнхөрөн алдаршжээ.Энэ үеийн ард түмний тэмцэл нэг талаар манжийн түрэмгийлэгчид, хятадын шунахай худалаачдын эсрэг, нөгөө талаар нутгийн авилгач ноёдын эсрэг чиглэж байв. Ардын тэмцлийн дотроос заргын хэлбэр ихэд дэлгэрчээ. Ардууд заргын бичигтээ манжийн хүнд алба, ноёдын авилгая шунахай зан, ёс бусын олон гувчуур, өөрсдийн амин зуулгын хүнд байдал зэргийг учирлан тоочоод алба татвар хөнгөлж, шунахай ноёдыг зайлуулахыг шаардаад, эцэст нь нэрсээ нарны цацраг мэт дугуйруулан бичдэг байв. Энэ нь толгойлогчоо харгис ноёдоос хамгаалсан хэрэг байв. Ноёнтойгоо заалдсан, үгүйрэн өр төлж чадахгүй болсон, худалдаачдын пүүсийг довтолсон ардуудыг эмнэг адууны сүүлээс чиргүүлж тасдуулах, элсээр чигжин алах, есөн эрүү тулгах, дөнгөлөх, эхнэр хүүхдийг нь өрөнд бодож худалдаачдад өгөх зэргээр харгисладаг байжээ.Тэгэвч мөлжлөг, харгислал нэмэгдэх тусам зовлон туулж хатуужсан монголын ард түмэн тэмцлийн эрчээ чангалан галд тос нэмэхийн адил дүрэлзэн боссоор байсан юм. XIX зууны сүүлчээс Манж гүрний сүр хүч бууран доройтож, феодалын нийгэм нь үндсээрээ ялзран хэврэгшиж, улмаар том империлист гүрнүүдийн түрэмгийлэлд өртөн тэдний хагас колони болон хувирчээ. Манжийн эрх баригчид энэ нөхцөлд яаралтай арга хэмжээ авав. Монголыг цусгүй колончилж, юуны өмнө хятадчилах зорилгоор үй олон хятад иргэнийг Монгол нутагт цутган оруулж, малын бэлчээрийг хагалан, тариалангийн талбай болгохоор үржил шим сайтай газруудыг булаан авч хятадуудад олгож эхлэв. Идээшилт газар шороо, төрөлх ард түмэндээ элгэн хайртай Монгол хүн харийн энэ доромжлол, дарангуйллыг хүлцэн тэвчих аргагүй болж, энд тэнд эсэргүүцлийн уухай дэгдэн, улмаар Монголын язгууртнууд ард түмэнтэйгээ нэгдэж эхэлжээ.1911 – 1912 оны Монголын ард түмний үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнөөр Монгол Улс ийнхүү тусгаар улсаа сэргээж чадсан нь манай ард түмний олон жилийн шаргуу тэмцлийн үр дүн байсан бөгөөд Монголын ард түмний түүхэнд гарсан нэгэн чухал ач холбогдолтой үйл явдал болсон юм. 1636 онд Алтан ургийн сүүлчийн хаан Лигдэн өөд болсноор Өвөр Монголыг эрхэндээ оруулж, 1691 онд Халхууд дагаар орсон юм. Ингэснээр Ойрадаас бусад Монголчууд Манж Чин Улсын бүрэлдэхүүнд оржээ. 1696 онд Манжийн түрэмгийлэлд Галдан хаан ялагдан нас барсан ч 1755 он хүртэл Зүүнгарын хаант улс тусгаар байсан. Ихэнх түүхчид Монголчууд 1691 онд Манжийн дарлалд орсон гэж үздэг боловч энэ нь эргэлзээтэй ойлголт юм. Учир нь одоогийн баруун Монгол буюу Ойрадууд тэр үед тусгаар улсын шинжээ хадгалж оршин байсан бөгөөд 1758 онд хүртэл энэ байдлаа хадгалж байсан гэж үзэж үндэстэй юм. 1636 онд Өвөр Монгол, 1691 онд Ар Монгол, 1755 онд Баруун Монгол Манжид эзлэгдсэн гэж үзвэл илүү зохистой мэт. Манжийн үеийн Монголд хамжлагат ёс тогтож, аливаа иргэншил үүсэх нь хаалттай байсан. 20-р зууны эхний Манжийн "Шинэ засгийн бодлого"-ыг Монголчууд зэвүүцсэнээр үндэсний үзэл сэргэж, нэгэнт нурж унах нь тодорхой болсон Чин гүрнээс тусгаарлахаар санааширч, Богд Жавзандамба хутагтыг нэгдэн нягтарч тусгаар улс болохоор самбаачилжээ. Халх Манжид эзлэгдсэн нь манж нар Өвөр монголыг эзлэн авснаар тэдний цэргийн хүч улам өсч, Манжийн төрийн гадаад бодлого нь Мин улсын эсрэг хандсан юм. Мин улс нь эдийн засгийн их нөөцтэй, хүн хүч цэргийн тооны хувьд Манжаас давуу учир түргэн гоомой хөдөлж болохгүй байв. Тиймээс юуны өмнө нэгтгэн авсан Өвөр монголын аймгуудад эрх нөлөөгөө бэхжүүлж, өөрийн цэргийн хүчийг монгол цэргийн хүчээр сэлбэх, мөн хятадтай байлдахдаа, ар талаа найдвартай бэхлэх зорилгоор Халхын хан нартай холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан юм. Халхын эрх баригчидтай найрсаг харилцах замаар Манжийн талаас ирэх аюулыг сааруулахыг оролдож байв. Өөрсдийн нь ашиг сонирхолд нийцэж байсан учир Манж нар Халхын эрх баригчдын энэ оролдлогыг хэсэг хугацаанд дэмжиж байв. 1636 оны өвөл Сэцэн хан адуу, тэмээ, булга зэрэг зүйлсийг өргөн, найрамдахыг хүссэний хариуд, 1637 оны 1 сард Манжийн Абахай хаан бэлэгтэй хариу элч илгээж байжээ. Мөн 1637 оны 3 сард Түшээт хан хоёр алтан нум, гурван мориор бэлэг хүргүүлэн, элч заран найрамдал холбоотой байхаа илэрхийлж байжээ.Манжийн эрх баригчид Өвөр монголыг эзлэхдээ эрх баригч давхаргынхантай нь худ ургийн барилдлага тогтоох, цол хэргэм өгөх, өгөөмөр шан харамжаар талдаа татах, айлган сүрдүүлэх аргыг хэрэглэж амжилтанд хүрсэн туршлагаа Халхтай харилцахдаа ч үргэлжлүүлэн хэрэглэснээр амжилт олсон юм.Хэдийгээр Өвөр монголын дараа Халхын шууд довтолгоогүй ч Хятадыг эзлэн авсны дараа энэ аюул нүүрлэн ирэх нь ойлгомжтой байсан юм. Тиймээс түүний богино хугацаанд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлж, цэргийн хүчийг нэмэгдүүлэх зэрэг зүйлийг хийх шаардлагын улмаас хугацаа хожих зорилгоор манжийн хаадтай найрамдалт харилцаа тогтоох, харийн түрэмгийллийг эсэргүүцэх хүчин бүрдүүлэх хариуцлага Халхын эрх баригчдад тулгарсан ажээ.Тийнхүү Манж нар харь улсыг довтлохдоо, ар талаасаа аюулгүй байх, нөгөө талаас монголчууд нь болзошгүй аюул нүүрлэн иртэл хүчээ сэлбэх гэсэн хоёр талын сонирхол нэгдэж нийгмийн харилцаа хэсэг хугацаанд намжуу байсан нь аль аль нь цаг хожих гэсэнтэй холбоотой байв.Тухайн үед Монголын их хааны эрх захиргаа нэгэнт унасан цаг тул Халхын улс төрийн амьдралд Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой, Засагт хан Субадай нар тэргүүлэх үүрэгтэй байсан юм. Халхын баруун гарыг Засагт хан Субадай зонхилон захирч байсан боловч Шолой Увашийн хөвгүүн хэмээгдэх Алтан хан хэмээгдэх Омбо-Эрдэнийн эрх нөлөө их байв. Алтан ханы эзэмшил нь баруун тийш Алтайн Урианхай, Красноярскийн хязгаар, зүүн тийш Сэлэнгэ, Тамирын эхэнд тулж байв. Түүний орд өргөө Увс нуурын сав газар байжээ. Алтан хан Засагт хантай өрсөлдөн, бие даасан бодлого явуулж байв. Тэр XVII зууны эхэн үеэс Орос улстай харилцаж, улс төр, эдийн засгийн холбоо тогтоож, нэлээд хэмжээгээр худалдаа арилжаа хийж байв.Мaнж нар Хятадыг байлдан эзлэхдээ, Халхын ноёдын үйл ажилгаанд зарим нэгэн хориг тавьсан юм. Үүнд, 1636 онд Манжийн Дээд Эрдэмт хаан Халхыг Хятадтай худалдаа хийхийг албан ёсоор хориглосон зарлиг буулгажээ. Энэ нь нэгд, Монгол-Хятадын хооронд холбоо тогтохоос сэргийлсэн, хоёрт, монголчууд худалдаалахдаа агт мориор голдуу арилжаалдаг учир хятадын цэргийн хүчин чадал нэмэгдэхээс болгоомжилсон хэрэг бололтой.Нөгөөтэйгүүр 1638 онд Манжийн хаан Халхын гурван ханыг жил бүр цагаан тэмээ нэжгээд, саарал морь наймыг Чингийн эрх баригчдад албан ёсны бэлэг хэмээн бариулах зарлиг буулгажээ. Ингэснээрээ манжийн хаан Халхын хан нарын эрх мэдлийг хязгаарлаж, эрхшээлдээ оруулахыг санаархжээ. Хэдийгээр монголд манжийн түрэмгийллийг хүчээр барьж зогсоох улс төрийн нэгдмэл хүчин байхгүй байсан ч харийн түрэмгийлэл илт нүүрлэсэн үед монголчууд удаа дараа нэгдэх оролдлого хийжээ.1970 онд Х.Пэрлээ Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутгаас үйсэн хуулиуд олсон нь үүнийг гэрчлэх чухал сурвалж болсон юм.XVI зууны сүүлч, XVII зууны эхээр Халхын ноёд удаа дараа чуулган чуулж дотоод, гадаад улс төрийн байдлаа хуулиар зохицуулахыг оролдож байсныг тэдгээр үйсэн хуулиас харж болно.Үйсэн дээр бичсэн тэдгээр хуулийн гол санаа нь дотоодын эвдрэл хямралын үүд хаалгыг хааж, төрйин нэгдлийг аль болохоор сахин хамгаалах явдал байв. Уг хуулиуд нь “хан хүн өөр зуур хэрэлдвээс,... ганц хошуугаар дайсанд мордож идвээс, ноёд биеэ алалцваас,... хатуу шийтгэж байхаар заажээ. Уг хуулиуд нэгэнт буй болсон дотоодын хямралыг гэтлэн давахын тулд Халхын хүчийг нэгтгэх бодлогыг тууштай явуулахыг тэр үеийн зарим зүтгэлтэн хичээж, Халхын улс төрийн хямралыг хууль эрх зүйн хүрээнд шийдэх гэсэн хэрэг байв.Халхын Сэцэн хан Шолой, Түшээт хан Гомбодоржийнд хоёр ч удаа биеэр хүрэлцэн очиж , шинэ төрөх хүүхэд нь хөвгүүн байвал, Халхын шашны тэргүүнээр өргөмжлөхийг зөвлөн, өөрийн Гэгээн цолоо өргөхөөр амлаж буцсан ба дараа Түшээт ханы төрсөн хөвгүүнд нутгийн дархчуудаар 3 төмөр бүстэй өлгий өгсөн байна.1639 онд Халхын ноёд Ширээ цагаан нуур хэмээх газар цугларч, Түшээт хан Гомбодоржийн 5 настай хөвгүүн Занабазарыг Халх Монголын шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Тийнхүү Занабазар нь монголын түүхэнд анхдугаар богд Жавзандамба буюу Өндөр гэгээн хэмээн алдаршсан юм.Ширээ цагаан нуурын чуулганд оролцогсод уг түүхт үйл явдлыг тохиолдуулан, Шар бөсийн орд байгуулсан нь Халхын их хүрээний үүсэл болжээ. Бас Халхын ноёд шинэ өргөмжлөгдсөн шашны тэргүүн Өндөр гэгээн өөрсдийн харъяатаас хувь өмч болгон өргөснөөр шавь хэмээх дахргын үүсэл тавигджээ.Тийнхүү Халхын шашны тэргүүнийг өргөмжилсөн нь шашны тугийн дор Халхыг нэгтгэх гэсэн оролдлого байсан юм.Мөн 1640 онд Халхын-Ойрадын ноёдууд Тарвагатайн улаан буурай гэдэг чуулган нийлж, цаг үеэ дүгнэж, Халх Ойрад эв эеэ хичээн, харийн түрэмгийллийг хамтын хүчээр давахыг уриалан тунхаглаж, тус чуулганаас монгол ойрдын Их цаазыг баталсан нь Манжийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэх бас нэгэн оролдлого байлаа.Тус чуулганд Халхын Эрдэнэ Засагт хан Субадай, Очирбат тулгар Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан аймгийн нөлөө бүхий том ноёд, хэмээх Төрбайх, Тэнгэрэй тойн нарыг зэрэг Халх Ойрдын Төр, шашны, рзүтгэлтэн болон Хөх нуурын монголчууд, Ижил мөрний гол Торгууын төлөөлөгчид бүгд 28 том ноёд оролцжээ. Тэдгээр ноёд нь тухайн үеийн монгол улсын төрийн айрамд гол үүрэг гүйцэтгэж байсан нөлөө бүхий хүмүүс байв.Тус чуулганы гол зорилго нь улс төрийн бутралыг давж, үндэсний нэгдлийг сэргээн бэхжүүлэх, харийн дайсны өнгөлөлзлийг тас цохих хэрэгт монгол угсаатны хамтын чармайлтаар зохион байгуулахад оршиж байв. Тийнхүү Халх,Ойрд хоёр нэгдэж, харийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэсэн боловч энэ явдал удаан үргэлжилсэнгүй.Тухайн үеийн монгол төр шашны зүтгэлтнүүд хууль цааз шашны төрийн хэмжээнд бүх талаас нь улсаа нэгтгэх гэж удаа дараа оролдсон боловч тэр үед монгол улс төрийн бутралыг даван туулах улс төр, эдийн засаг хараахан бүрэлдээгүй байсан учир уг оролдлого бүтээгүй юм.Халхын ноёд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлэх оролдого хийхийн зэрэгцээ Эеэр засагч хаан суугаад удаагүйг харгалзан, Манжийн хүчийг дотроос нь задлах, угсаа нэгтнээ харийн дарлалаас чөлөөлөх зорилгоор 1644 Өвөр монголын ноёд элч илгээж байсан байна. Үүний үр дүнд Сөнид аймгийн тэнгис ван Халхын ноёдын ятгалганд орж, харъяат ардаа дагуулан, 1646 оны хавар Сэцэн хан нутагт байснаа, 1639 онд өмнө зүг нүүн одож, Манжид дагасан байв. Тэнгис нь Манжийн хаантай ураг холбосон байв.Манжийн хаан Өвөр Монголнын эрх чин ван Тодоор удирдуулсан үлэмжихэн цэрэг хөдөлгөж, Тэнгисийг мөрдүүлжээ.Манж цэрэг Тэнгис ванг мөрдөж хөөсөөр 1646 оны 6 сарын орчим Янгирцагийн ууланд гүйцэж очиход тэрбээр Гүн Галуутай гэдэг газар эсэргүүцэн байлдсан боловч ялагджээ. Гэвч бууж өгсөнгүй, Халх нутгийн гүнрүү зугтаахад манжийн цэрэг хоёр өдөр шөнө мөрдөн хөөж, гурав дахь өдрийн өглөө Өтөг уулын орчим Тэнгисийг гүйцэн цохисон боловч тэрбээр мултарч амжжээ. Манж цэрэг Сөнид аймгийн цэрэгтэй Халхын Түшээт ханы нутагт Бурхант хэмээх газар дахин тулгаран байлдаж, Тэнгисийн хатан хөвгүүдийг баривчлан түүний ачаа хөсөг, арван мянга гаруй малыг олзолжээ. Энэ тулалдаанд Тэнгисийн хүү Дорж, Бат, Шажин нарын зэрэг олон хүн амь үрэгджээ. Тэнгис ван сүүлчийн хүчээ дайчлан зугатсаар Туул голын орчим Зажибулгийн газар ирэхэд нь Сэцэн хан Шолой өөрийн хүү Бямбад гучин мянган цэрэг өгч, Тэнгисийг өмгөөлөн байлдуулахаар мордуулахын хамт Түшээт хан Гомбодоржид эл хэрэгт туслахыг хүсч элч заржээ.Түшээт хан өөрийн үеэл дүү Рахуладай ноён, түүний хөвгүүд Абаху мэргэн нарт хорин мянган цэрэг захируулан, Сэцэн ханд хүч хавсруулахаар явуулжээ. Халхын цэрэг Зажибулагийн газарт анх удаа манж цэрэгтэй байлджээ. Энэ байлдаанд Халхын цэрэг ялагдаж, тулалдааны талбарт мянга илүү морь тэмээ орхиод ухарчээ. Тэнгис тулалдаанаас Сэлэнгийн зүг зугтаж амь гарсан бөгөөд Манж нар Халхын эрх баригчдаас түүнийг барьж өгөхийг шаардахад, тэд цааргалсаар жил гаруй хугацааг өнгөрөөжээ. Гэвч Тэнгис өөрөө 1648 оны орчим буруугаа хүлээж, дахин манжид захирагдсан нь Манж-Халхын харилцааг хурцатгахад нөлөөлжээ.Тэнгисийг дэмжихээр илгээсэн Халхын цэргийг бут цохиж ялалт байгуулсан ч 1646 оны эцсээр манж нар цэргээ Халхын нутгаас гаргасан юм. Учир нь манж нар тухайн үед халхад цэрэг дайны ажиллагааг үргэлжлүүлэх боломжгүй байсан юм. Энэ нь юуны өмнө маш их хүчин чармайлт гаргаж, хүн хүч хөрөнгө зарж байж эзлэн авсан Мин улсыг төвшитгөн тогтоох хэрэг хараахан дуусаагүй байсан болон Тэнгисийг нэхсэн тулалдаанд манжийн цэргийн хүч ихээхэн тарамдаад байсантай холбоотой. Хэрэв Халхад байлдааныг үргэлжлүүлвэл, Халх даяараа босон тэмцэж, улмаар түүнийг зогсооход ихэхэн хүч шаардахын дээр, Хятад улсад Манжийн эсрэг бослого тэмцэл гарч байсан учир хүчин мөхөсдөж, саяхан олсон Хятад улсаа ч алдаж болзошгүй эгзэгтэй байдалд байсан аж.Халхын хан нар Манжийг эсэргүүцэн тэмцэхдээ, Өвөрлөгч хошуудын зүгээс дэмжлэг авах оролдлого нь тийнхүү бүтэмжгүй болсон ч зорилгоосоо ухраагүй юм. 1647 онд Засагт хан Субадай манжийн бодлогыг шууд эсэргүүцэн захидал илгээж байсан ба Манжид дагаар орсон хүмүүсийг буцаахыг Халхын ноёд нэхэмжлэн шаардаж байв. Бас Халхчууд Орос улсын зүгээс дэмжлэг олохыг хүсч, 1647-1649 онд Сэцэн хан Шолой Москвад элч мордуулж байжээ. 1646 онд Түшээт ханы ойр төрлийн эрх Цөхүр ноён манжийн захиргаанд ороод байсан Баарин аймгийг уулгалан, үлэмжхэн тооны хүн малыг олзлон авчээ.1650 онд Засагт хан Омбо-Эрдэнэ тайж хөх нуурын орчим газрыг ав хийх нэрийдлээр уулгалж байсан ажээ.Халхын талаар явуулах Манжийн төрийн бодлого нь Хятадыг эзлэн авсан 1644 оноос буюу Нурхаачийн ач Фулинг Чин улсын хаанд өргөмжилсөн үеэс эрс өөрчлөгдсөн юм. Учир нь Хятадыг байлдан эзлэхдээ, ар талаасаа довтлуулахгүйн тулд хэсэг хугацаанд Халхтай бэлэг бүхий элч солилцож, найртай харилцахад хүрсэн бөгөөд Хятад улсыг эзлэх зорилгоо биелүүлэсний дараа манжийн цэрэг улс төр, эдийн засгийн хүчин чадал үлэмж нэмэгдсэндээ эрдэн, Манжийн зүгээс Халхад өөрийн бодлогоо тулган шаардах нь давамгайлах хандлагатай болов.Манж нар Мин улсын эзлэн аваад, эхний хэдэн жил дотоод байдлаа төвхнүүлэн бэхжүүлж авсны дараагаас буюу 1648 оны үеэс Халхтай холбоотой асуудлыг хүчээр шийдэхийг, тулган хүлээлгэхийг илт оролдох болжээ.Сөнид аймгийн хэрэг явдлаас Халхчууд нэгэн санаатай, нэгдмэл хүчтэй байгааг мэдэж авсан Манжийн эрх баригчид Халхын талаар явуулах бодлогоо тэдний нэгдэл хүчийг задлан сарниулахад чиглүүлжээ.Эеэр засагч хаан 1647 онд Засагт хан, 1648 онд Түшээт хан, Сэцэн хан нарын элчийг тус тус хүлээн авахгүй буцаасан атлаа мөн 1648 оны намар Халхын Сайн ноёны дээд өвөг Данзан ламын элчийг зориуд найрсагаар хүлээн авчээ. Энэ нь Түшээт хан, Сэцэн ханыг Манжийн эсрэг зэвсэг барин тэмцэснийг зэмлэн эрх сүрээрээр далайлгах хэрэг байснаас Гадна Халх эрх баригч ноёдын хооронд яс хаяж хөсөрдүүлэн нэг хэсгийг нь талдаа хахуулдан татаж, нөгөөг нь эсрэг хүч болгон, хооронд нь тэмцэлдүүлэх гэсэн бодлого байжээ.Байдлыг хурцатгахгүйн тулд Түшээт хан, Сэцэн хан нарыг төлөөлж, засагт хан манжийн эеэр засагч хаантай биеэр очин уулзжээ. Засагт хан тийнхүү чармайлт гаргаж, Халх болон Манжийн хааны хороондын харилцааг хэлэлцээрийн замаар зохицуулах гэсэн боловч тодорхой үр дүнд хүрсэнгүй. Харин Манжийн хаан хариуд нь Халхын хан нар хөвгүүд, дүү нараа Манжийн хааны ордонд ирүүлэхийг шаардсан юм. Энэ нь тэд нарын хүүхэд, дүү нарыг барьцаа болгон авах гэсэн хэрэг тул Түшээт хан, Сэцэн хан нар зөвшөөрсөнгүй. Манжийн хаан өөрийнх нь шаардлагыг хүлээн аваагүйд хорсож, Халхад элдвийн шахалт, хавчилт үзүүлэхийн зэрэгцээ Халхыг дотроос нь хагалан бутаргах үйл ажиллагаа улам бүр эрчимжүүлж зарим үр дүнд хүрчээ.1651 онд Халхын Түшээт хан, Сэцэн хан нар 1000 морь, 100 тэмээг Манж хаанд өргөн, жилийн амгаланг айлтгаж найрамдахыг хүсчээ. Энэ нь Тэнгисийг дэмжиж, Манжийн цэрэгтэй шууд зэвсэглэн байлдаж байсныг бодвол, буулт хийсэн хэрэг боловч Манж нарын Халхад явуулж бодлого эрчимжиж буй үед ямар нэгэн зүйлээр шалтгаалан Халхад цэрэглэн орохоос сэргийлсэн бололтой. Чухам ямар шалтгааны улмаас Халхын дотоод хагарал гаргасныг дурдаагүй боловч 1653 онд Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Бунтир албат харъяатаа авч, Манжийн хаанд дагаар орсонд түүнийг засаг чин ван өргөмжилж Чулгаалт хаалганы гадна нутаглах газар олгожээ. Энэ нь Бунтир бол Халхын анх удаа Манжийн талд урван орсон этгээд юм. Үүнээс үзвэл, Халхын ноёд дотроо хагаралдаж, зарим нь Манжийн түрэмгий бодлогыг сөрөн зогсож байхад, нөгөө зарим нь Манжийн хааны сайхан амлалт, зэрэг хэргэм, шан харамжинд татагдан дагаж орохыг санаархах болсон байна.Сэцэн хан, Түшээт хан нар Бунтирыг буцааж нэхэмжилсэн боловч Манжийн зүгээс эрс эсэргүүцэн няцаасан юм. Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой хан хүчинд автагдан, зарим талаар буулт хийн, Манжтай найрамдах бодлогыг явуулж байсан боловч харин шууд дагаж орохыг хүсэхгүй байсан юм.Манжийн зүгээс Халхын дотоод хэрэгт хутгалдан орох нь улам бүр нэмэгдэж, элдэв шахалт хавчлага чангарч байх тэр эгзэгтэй үед Сэцэн хан Шолой 1652 онд, Түшээт хан Гомбодорж 1655 онд удаа дараа нас барсан нь Халхын улс төрийн байдалд ноцтой хохирол учруулжээ.Монголын түүхийг үечлэх нь Монголын эзэнт гүрний үе. Энэ үеийг хоёр байдлаар тусгайлан авч үзэж болно. Эхнийх нь Язгуур Монгол гүрний үе буюу Өгэдэй хаанаас хоёр хаант Монгол гүрэн буюу Хубилай, Аригбөх хаад хүртэлх Их Монгол улсын үе юм. Язгуур Монгол гүрэн 1229-1271 онуудад оршиж байв.Уг үеийг төр барьсан их хаадын он дарааллаар нь- Өгэдэй хааны үеийн Монгол гүрэн буюу Их Монгол улс- Гүюг хааны үеийн Монгол гүрэн буюу Их Монгол улс- Мөнх хааны үеийн Монгол гүрэн буюу Их Монгол улс- Хоёр хаант Монгол гүрэн буюу Хубилай, Аригбөх хаадын үеийн Монгол гүрэн хэмээн тухайлан үзэж болно.Чингис хааны үндэс суурийг нь тавьсан нүүдэлчдийн эзэнт гүрэн Өгэдэй хааны үед төгөлдөржин тогтсон бол Гүюг ба Мөнх хаадын үед Монгол гүрэн нүүдэл ба суурьшмал иргэншил хосолсон дэлхийн хэмжээний эзэнт гүрэн болон хөгжсөн ажээ. Хубилай гол өрсөлдөгч Аригбөх хааныг 1264 онд цэргийн хүчээр дарж хаан болсон бөгөөд тэр үе хүртэл буюу 1260-1264 онуудад Их Монгол улс хоёр хаантай байв. Харин 1271 онд Хубилай хаан “Их Монгол улс” гэх нэрийг халж, “тэнгэр тэргүүн их” гэсэн утгатай Их Юань улсыг байгуулснаа зарласан ажээ.Хоёрдахь үе бол Монголын аугаа эзэнт гүрэн биеэ даасан эзэнт улсуудад хуваагдан оршсон үе юм. Эл үеийг газарзүйн байрлал болон харъяалал, угсаа залгамжлалын байдлаар нь хэдэн хэсэгт ялгаж, тусгайлан судалсаар ирсэн билээ. Эдгээр нь- Монголын Юань улс буюу Хубилайн угсаа залгамжлал- Монголын Алтан ордны улс буюу Зүчийн угсаа залгамжлал- Монголын Цагадайн улс буюу Цагадайн угсаа залгамжлал- Монголын Иль хаадын улс буюу Хүлэгү-гийн угсаа залгамжлал болох юм.Тэрхүү Монголын бие даасан эзэнт улсуудын үеийг 1271-1368 оноор авч үзнэ. Их Монгол улс, эзэнт гүрний түүх судлалын тэргүүлэх эрдэмтдийн нэг Ш.Бира абугай Монгол улс хэрхэн хөгжиж, хувьсаж ирсэн түүхийг1. Монголд тулгар улс буюу эхэн үеийн улс буй болсон үе (1206-1227)2. Монголын эзэнт гүрэн буюу хөгжингүй улсын төлөвшлийн үе (1229-1259)3. Монголын эзэнт гүрний өрнөлтийн үе буюу Монголын Юань улсын үе (1260-1368) гэсэн үндсэн 3 үед хуваан үзжээ. Энд хэдэн эргэлзээтэй зүйл байгаагийн зарим нэгийг дурдваас, 1206 онд Монголд анхны тулгар төр байгуулагдаагүй, харин нэгдсэн Монгол улсыг байгуулсан , 1260-1264 онд Их Монгол улс Аригбөх ба Хубилай гэсэн хоёр хаантай байсан, Юань улс 1260 онд бус албан ёсоор 1271 онд байгуулагдсан, бас Их Юань 大元 улс нь Монголын эзэнт гүрний өрнөлтийн үе бус, харин гудайлт, бууралтын үе гэлтэй. Учир нь хууль бусаар хаан ширээг булаасан Хубилайг эсэргүүцэн бослого гаргаж тэмцсээр байсан язгуур Монгол нутгаа 40 орчим жил бүрэн захирч чадахгүй байсан Юань улсыг Монголын эзэнт гүрний өрнөлтийн үе гэхэд нэн төвөгтэй. Тэдний Юань улсын эсрэг эл тэмцэлд нэг үе Цагадайн улс ч нэгдэн орсон байсан байв. Мөн Алтан ордон, Цагадайн, Ил хаадын гэсэн улсуудыг бүхэн орхисон алдаа байна.Тэр үед язгуур Монгол нутаг Их Юань улсад багтаж байсан агаад их хаадын төвийн үе залгамжлалын үүднээс Юань улсыг төв улс, монголчуудын байгуулсан Алтан ордон, Ил хаадын зэрэг бусад улсыг нь түүний хараат түшмэг улс хэмээн тооцсоор ирсэн юм. Тэдгээр улсууд ч эхэндээ Их Юань улсад ёс төдий боловч захирагдаж байв. Харъяалагдах газар орны нутаг дэвсгэрийн хэмжээ, эдийн засгийн бааз суурь зэргээрээ Юань улс бусад улсуудаас арай илүү байсан байж ч магадгүй. Харин энэ байдал удаан үргэлжлээгүй бөгөөд XIV зууны эхэн үеэс дээрх улсууд бүрэн биеэ дааж тусгаарласан билээ. Энэ бүхнээс үзэхэд, Их Монгол улс хэд хэдэн бие даасан бага улсуудад хуваагдсан үеийг Монголын эзэнт гүрний оргил үе хэмээх нь түүхэн үнэнд харшилна.Монголын эзэнт гүрний үеийг 1229 онд Хэрлэний Хөдөө аралд Өгэдэйг Их Монгол улсын хаанд өргөмжилсөн үйл явдлаар эхлүүлж, 1368 онд Их Юань улсын сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр Бээжингээс цугтан гарсан хэрэг явдлаар төгсгөж байна. * * *XIV-XVII зууны Монгол улсын үеийг судлаачид “Мин улсын үеийн Монгол”, “Улс төрийн бутралын үеийн Монгол”, “Ар Юань улс”, “Умард Юань улс” гэх зэргээр нэрийдэж томъёолсоор ирсэн билээ. “Мин улсын үеийн Монгол” гэдэг нь Хятад төвийн үзлийн үүднээс гарсан нэрийдэл хийгээд монголчуудыг Хятадад оршиж байсан Мин 明朝 улс (1368-1644)-ын хавсарга байдлаар авч үзсэн дээрэнгүй, доромж нэр юм. Чингэж нэрлэснээр Монгол нь тусгаар тогтносон улс бус, Мин улсын хойд талаар оршдог хэсэг эзэмшлүүд гэж ойлгогдоно. Монгол, Хятадын хоорондох худалдааг хүртэл “алба барих” хэмээн гуйвуулан томъёолдог нь ч Хятадын их гүрний дээрэнгүй үзэлтэй холбоотой. Бодит байдал дээр Монгол нь биеэ даасан, бүрэн эрхт улс байв.“Улс төрийн бутралын үеийн Монгол” гэдэг нь анх Монгол–Оросын түүхчдийн гаргаж ирсэн нэр томъёо бөгөөд судалгааны ном зохиолд машид тархаж, бараг тогтсон зүйл билээ. Өгүүлэн буй үеийн Монголын нийгмийн түүхийг зөвхөн улс төрийн үйл явц, хандлагаар нэрийдэх нь ихэд өрөөсгөл юм. Аливаа нийгмийн амьдрал олон талтай бөгөөд улс төр, эдийн засаг, соёл боловсрол, хууль зүй, шашин шүтлэг, оюун санаа, нийгмийн давхраажилтын байдал зэрэг илрэл, үйл явцуудаас бүрдэж байдаг. Иймд нийгмийн амьдралын зөвхөн нэг үзэгдэл, илрэлийг дөвийлгөн хэтрүүлж, түүгээр бүхэл бүтэн түүхэн үеийг төлөөлүүлэн томъёолж тодорхойлох нь агуулга ба хэлбэрийг зөрчилдөхөд хүргэдэг.Монголчууд улс төрийн талаар тархай бутархай байсан тэр үед хувь ноёд язгууртнуудын эзэмшил дэх эдийн засгийн байдал сайжирч, соёл урлаг боловсрол хөгжиж, нийгмийн оюун санаанд шашин шүтлэгээ дагасан эерэг өөрчлөлт бий болж байв. Бид XVI зууны Монгол улсыг соёл боловсролын хөгжлийн байдлаар нь “Сэргэн мандалтын үеийн Монгол” гэж нэрлэж болох талтай ч энэ нь нийгмийн амьдралын бусад талуудыг бүрэн харуулж төлөөлж чадахгүй тул ингэж нэрлэхгүй нь мэдээж хэрэг юм.Эдгээр алдаатай байдлаас зайлсхийх гол арга бол түүхэн он цагийн хязгаараар нэрийдэх явдал юм. Ингэнэ гэвэл уг түүхэн үеийг “XIV-XVII зууны Монгол улсын үе” хэмээн нэрлэнэ. Нөгөө нэг арга нь тухайн үеийн хууль эрх зүйн баримт бичигт тэмдэглэгдсэн улсын нэрээр нэрийдэх явдал юм. 1640 онд баталсан “Их цааз” хуулийн эхэн хэсэгт “dцčin dцrben qoyar-un noyad ekilen jokiyaba” (Дөчин дөрвөн хоёрын ноёд эхлэн зохиов) хэмээн өгүүлдэг нь тухайн үеийн Монгол улсын албан ёсны нэрийг дурдсан хэрэг бүлгээ. “Дөчин, дөрвөн хоёр–dцčin dцrben qoyar” гэдэг улсын нэрийг анх Монголын алдарт түүхч Саган сэцэн өөрийн зохиолдоо баримталсан билээ.“Ар Юань улс” буюу “Умард Юань улс” гэдэг нэр нь мөн л Хятадын түүхчдийн баримталдаг үзэл баримтлалын нэг юм. Хятад дахь монголчуудын засаглал унаж, эх нутагтаа ирснээс хойш 20 хүрэхгүй жилийн зурвас үед хэрэглэж байсан “Хойд Юань улс” гэдэг нэрээр бүхэл бүтэн 200 гаруй жилийн түүхэн үеийг нэрийдсэн алдаатай юм. Монголчууд ялагдлаа хүлээн зөвшөөрөхгүй, эргэж довтлон Их Юань улсыг сэргээн тогтоохыг зорьж байсан тул улсдаа түр зуур “Хойд Юань” гэдэг нэр өгсөн байв. Хэргийн явцаар тавьсан зорилгодоо хүрэх цэрэг ба эдийн засгийн боломж үгүй болсноор энэ санаархлаа орхисон юм. Гүйличи хаан (1402-1408)-ы үеэс “Хойд Юань” нэрийг халж Татар буюу Монгол хэмээн нэрлэх болсон байдаг.Энэ үеийн Монголыг эдгээр элдэв зохиомол, гуйвуулсан, доромж нэрээр бус, “XIV-XVII зууны Монгол улсын үе” эсэхүл “Дөчин, Дөрвөн хоёрын Монгол улс” гэсэн нэрээр нэрийдэх нь зүйтэй болов уу.“Дөчин дөрвөн хоёрын” Монгол улсын үеийг урьд өмнө нь 2 үе болгож ирсэн билээ. Тэр нь 1. Билигт хаанаас Мэргүрис үхэгт хаан хүртэлх үе 2. Мэргүрис үхэгт хаанаас эхэлсэн “Бага хаадын үе” юм.Мэргүрис үхэгт хаан (1455-1456)-ыг Мин улсын албан түүх “Мин ши” (明史)-д “Бага хаан” – xiao wang zi – шяо ван зы – 小王子 хэмээн тэмдэглэснээр “Бага хаадын үе” гэсэн нэрийн үүсэл тавигдсан юм. Гэхдээ энэ нь Хятадын Мин улсын түүх судрын мэдээнд тулгуурласан үечлэл тул шүүмжлэлтэй хандаж эргэж нягтлах хэрэгтэй болдог. Үүний энгийн нэг жишээ гэвэл, бүх Монголыг нэгтгэн захирч байсан Даян хааныг бага хаан хэмээн үзэх нь түүхийн үнэнд нийцэхгүй юм. Тус үеийг төр барьсан хаан тус бүрээр нь дэлгэрүүлэн үзвэл сонирхолтой дүр зураг гарах нь гарцаагүй. Харин олон хаад богинохон хугацаанд төр барьсан хийгээд тэдэнд холбогдох мэдээ сэлт харьцангуй бага тул чингэх нь ихэд хүндрэлтэй ажээ.Дээрхээс арай өөрөөр, хоёр янзаар бас үечилж болох юм. Юуны өмнө тухайн үеийн Монгол улсыг1. “Хойд Юань улс”-ын үе (1370–1388) 2. “Дөчин, дөрвөн хоёрын” Монгол улсын үе (1388 оноос 1520-иод он) 3. Биеэ даасан бага улсуудын үе (1520-иод оноос хойш) гэсэн 3 том үед хувааж болох талтай.Монголын хаад эхэн үедээ Хятад дахь ялагдлаа хүлээн зөвшөөрөөгүй хийгээд эргэж Юань улсыг сэргээн тогтоохыг чармайж байсан тул түр хугацаанд Юань улсын төр арын нутагтаа ирсэн хэмээн “Хойд Юань улс” гэсэн нэрийг анх Билигт хаан (1370-1378) авч хэрэглэжээ. Энэ талаар Монголын түүхч Рашпунцаг “Тэндээс Шуньди хааны хальсны хойно, хунтайж Аюушридара гучин дөрвөн насандаа, цагаан нохой жил Инчанфу хотноо хааны их тавцанд залгамжлан сууж, Хойд Юань улс хэмээн нэрийдээд хотол Монгол улсаа эзлэн суув” хэмээн өгүүлсэн байдаг.Хожим Төгстөмөр Усхал хаан (1378-1388) алагдснаас хойш Монголын язгууртнуудын Юань улсыг сэргээх тогтоох санаархал бүтэхгүй нь тодорхой болсон агаад уг нэрийг хэрэглэхийг больж, Монголын үндсэн хоёр хэсэг болох дөчин түмэн зүүн Монгол, дөрвөн түмэн Ойрад буюу баруун Монголын нэрээр нэрлэгдсэн “Дөчин, дөрвөн хоёрын” Монгол улсын үе эхэлдэг.Улмаар Монгол дахь улс төрийн тогтворгүй байдал, хаант төрийн хүчин чадал суларсан, салан тусгаарлах хүчний идэвхжил зэргээс шалтгаалан “Дөчин, дөрвөн хоёрын” Монгол улс харьцангуй биеэ даасан хэд хэдэн бага улсуудад хуваагдан задрах үйл явц эхэлжээ. Батмөнх даян хаан нас барсны дараахнаас биеэ даасан бага улсуудын үе эхлэх бөгөөд тэдгээр нь Ойрад Монгол, Халх Монгол, Өвөр Монгол, Хөх нуурын Монгол, Хотгойдын Алтан ханы улс зэрэг юм. Харин Буриад монголчууд Халхын, Ижил мөрний монголчууд Ойрад Монголын хараат түшмэг байдалтай оршиж байв. Мөн XIV-XVII зууны Монгол улсыг үүнээс арай өөрөөр, доорхи байдлаар 2 үе болгон авч үзэж болох юм. 1.Билигт хаанаас Элбэг хаан хүртэлх нэгдсэн улсын үе. Энэ нь 1370-1402 он буюу Билэгт хаанаас Элбэг нигүүлсэгч хаан хүртэлх үеийг хамарна. Монголын Юань гүрний үеэс эхлээд биеэ даах байдалтай болж ирсэн ойрадууд их хаанд захирагдахын эсрэг байсаар ирсэн хийгээд тэд Элбэг хааны үйлдсэн бурангуй хэргээр шалтаглан бүрмөсөн тусгаарлан салсан ажээ. Тийнхүү энэ үеийн төгсгөлөөр Монгол улс зүүн, баруун хэмээсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан юм.2.Тогоон тайшаас Түмэн хаан хүртэлх улс төрийн нэгдлийг сэргээх тэмцлийн үе. Ойрадын Тогоон тайш, түүний хөвүүн Эсэн тайш, Мандухай сэцэн, Даян хаан, жонон Алтан хаан, Түмэн засагт хаан нарын Монголыг нэгтгэн захирах талаар явуулсан бодлого, үйл ажиллагааг үүнд хамааруулан үзнэ. Тэдгээр хүмүүсийн бүх Монголыг нэгтгэн захирах хувийн хүсэл санаархал нь нийт Монголын түүхийн тавцан дээр дэвшилтэт үйл ажиллагаа болж харагддаг жамтай. Тус хугацаанд нэг талд, нэгдлийн төлөөх үйл явц явагдаж байхад нөгөө талд, задралын үр хөврөл түүнээс ч дутуугүй эрчтэй өрнөж байв. Гэхдээ Даян хаанаас хойш Монгол улс дахин нэгдмэл байж чадаагүй юм.Тэр үед Монголыг улс төрийн болон шашин–оюун санааны талаар нэгтгэн захирах хэмээсэн хаад ноёдын бодлого, үйл ажиллагаа хэсэг үе амжилт олж байсан боловч биеэ даан хүчирхэгжсэн ноёд язгууртнууд нэгдсэн төрд захирагдахыг хүсэхгүй, байнга салан тусгаарлахын төлөө байв. Энэ бүхний эцэст Монгол харьцангуй биеэ даасан Өвөр Монгол, Халх Монгол, Буриад Монгол, Хөх нуурын Монгол, Ойрад Монгол, Хотгойдын Алтан ханы улс гэсэн хэдэн том эзэмшил–улсуудад хуваагдан жижгэрэв. Тэдгээрээс Буриадаас бусад нь нэгэнт биеэ даасан улсын шинжтэй болсон байв.“Дөчин, дөрвөн хоёр”-ын Монгол улсын үеийг 1370 онд их ор залгасан Билигт хаан Аюуширдара-гаас эхлүүлэн Монголын сүүлийн хаан Лигдэн нас барж, Өвөр Монгол Манжид эзлэгдсэн 1636 он, 1689 онд Хаант Оросод эзлэгдсэн Буриад Монгол, 1691 онд Халх Монгол Манжид дагаар орсон, 1723 онд Хөх нуурын Монгол, 1755 онд Ойрад Монгол Манжид эзлэгдснээр дуусгана. Монголын түүхийн дунд үеийг төр улсын шинж чанараар нь –Монголын түрүү төр улсын үе, –Монголын төгөлдөржсөн төр улсын үе гэсэн хоёр том үе болгож болно. Монголын түрүү төр улсын үе 1130-аад оны үед Хабул хааны байгуулсан Монгол улсаас 1206 онд Чингис хааны байгуулсан нэгдсэн Монгол улс хүртэлх үеийг хамарна. Тэр үеийн Монгол улс хэмжээгээр бага хийгээд төрийн үндсэн шинжүүд нь бүрэн гүйцэд төлөвшөөгүй байсан тул тийнхүү түрүү төр улс хэмээн үзнэ.Монголын төгөлдөржсөн төр улс нь 1206 оноос XVII зуун хүрнэ. Чингис хаан төрийн үндсэн бүтцүүдийг зохион байгуулснаар жинхэнэ ёсоор төр улсын шинж бүрдэн тогтсон юм. Өгэдэй хааны үеэс Монгол төрийн бүтэц улам боловсронгуй болж, Эзэнт гүрэн жинхэнэ ёсоор байгуулагдсан билээ. Монголын эзэнт улс унасны дараагаас Монголын нэгдмэл төр удсангүй задарч, биеэ даасан бага улсууд бий болсон билээ. Монголын уламжлалт түүх бичлэгт XVII-XX зууны эхэн үеийн Монгол орон буюу Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол орныг түүхийн дунд үед багтаан үзсээр ирсэн юм. Дэлхий нийтийн түүхийн үечлэлтэй уялдуулан авч үзвэл Манжийн эрхшээлийн үеийг Монголын түүхийн шинэ үед оруулах нь зохистой юм.Энэ үеийн түүхийг үндсэнд нь гурван үе болгон судлах ёстой. Чухамхүү ингэж Манжийн төрийн бодлого хэрхэн өөрчлөгдөж байсныг цаг хугацааны хувьд ялгавартай авч үзэхгүйгээр тус түүхэн үеийг үнэн зөв тодорхойлж, ойлгож чадахгүй. Аль нэг богинохон үеийн хэрэг явдлаар бүхэл бүтэн үеийг төлөөлүүлэн авч үзэх нь алдаанд хүргэнэ.1.XVII-XIX зууны дунд үе хүртэлх Монгол орон. Энэ үеийн Манжийн төрийн бодлого нь монголчуудыг уламжлалт аж төрөх байдлаар нь байлгаж, хэрэгтэй цагт ашиглах, түшиг тулгуур болгох зорилго бүхий байв. Чингэхдээ нийт монголчуудыг хошуу, чуулганы зохион байгуулалтанд оруулж засаглан захирав. Монголыг хууль зүйн үүднээс баримтлан захирах шаардлагаар хууль–эрх зүйн дарангуйлах тогтолцоог бий болгов. Монгол нутагт уул уурхай нээх, газар хагалахыг хориглож, худалдааны хятад иргэдийг зөвхөн тодорхой зөвшөөрөл, хугацаагаар орохыг зөвшөөрч байв.2.XIX зууны дунд үеэс XIX зууны төгсгөл хүртэлх Монгол орон. Манжууд Хятадад улам бүр уусч, хааны ордон дахь хятад түшмэд олшрохын хэрээр Манжийн бодлого аажмаар Хятадын бодлого болон хувирч ирэв. Энэ үед Монголын талаарх Манжийн төрийн бодлого алгуур өөрчлөгдөж, Монголын талаар тавьсан элдэв хөнгөлөлтүүд суларчээ. Монгол газар хятадууд олноороо хараа хяналтгүй орж ирэх болсон. Монгол орныг Хятадын худалдаа–мөнгө хүүллийн сүлжээ бүрхэж, хүн амын дийлэнх хэсгийг өртөн болгосноор Монголын нийгэм–эдийн засгийн хөгжлийг улам бүр боогдуулах болжээ.3.XIX зууны сүүлээс XX зууны эхэн хүртэлх Монгол орон. Үүнд Монгол оронд Манжийн шинэ засгийн бодлого явагдсан цаг хугацааг хамруулан авч үзнэ. Улс төр, эдийн засаг, соёлын гэсэн үндсэн гурван чиглэлээр өрнөсөн “Шинэ засгийн бодлогын” Монголд дахь хэрэгжилт нь харгис, сөрөг нөлөөтэй байв.Монголчуудын малын бэлчээрийн зарим хэсгийг хурааж, худалдан авч, газаргүй ядуу олон мянган хятадуудыг зохион байгуулалттайгаар оруулан суулгаж, тэдний амьдралыг өөд татах нь язгуур Манжийн төрийн бус, харин мөн чанартаа Хятадын төрийн бодлого юм. Монголын язгуураас оршин амьдарч ирсэн үндэс суурийг устгах аюултай энэ бодлого монголчуудын үндэсний ухамсрыг сэргээж, тусгаар тогтнолын төлөө босон тэмцэхэд хүргэсэн юм.Дээрх гурван үеийг хураангуйлан томъёолбол, эхэн үед Монголын талаарх Манжийн төрийн бодлого явагдсан бол удаад нь Манж–Хятадын бодлого явагдсан үе, төгсгөлийн үед нь Монголын талаар Манж нэртэй Хятадын төрийн бодлого явагджээ. == Манжийн эсрэг тэмцэл == {{Main|Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл|Зүүнгарын хаант улс}} == Манжийн үеийн шашин, соёл == Дэлхийн улс орнууд хоорондоо дайтан эзэлж, эзлэгдэх явдал олонтоо тохиолдож байсан бөгөөд эзлэн авсан орныхоо талаар өөр өөр бодлого явуулж байжээ. Манжийн төр монголчуудад эхлээд илүү эрх өгч байсан ч аажим аажмаар эрх чөлөөг нь хумин боомилж номхон хүлцэнгүй, өөрийн гэсэн үзэл, түүх соёлгүй үндэстэн болгох бодлого явуулжээ. Тухайлбал сур харвааг өөрчлөн богино зайд (45 нум зайд буюу 75-80 м)<ref>[http://www.24tsag.mn/content/35726.shtml Наадмын тухай таны мэддэггүй зүйлүүд]</ref> харвадаг болгох, харваачдад бага шагнал өгдөг болгох, монгол бүжгийг хориглох бодлого явуулж байв. == Манжийн үеийн эдийн засаг == [[Файл:Zer-goo-cha, Governor of Miamatchin (i.e., Maimachin) LCCN99615503.tif|thumb|1727 Хоёр улсын хилийн хооронд зарга шүүдэг ийм Заргачийн яам гэж байгуулсан [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Наймаа хот]] онд байгуулагдсан<ref>[http://selenge.gov.mn/beta/3/item/16 ЭРДЭНЭ ВАНГИЙН ХОШУУ ХИЙГЭЭД СЭЛЭНГЭЧҮҮД]</ref>]] 18 дугаар зууны эхэн үед Монголд бөөний худалдаа байсангүй. Гагцхүү жижиглэнгийн худалдаа ноёрхож байлаа. Жижиглэн худалдаа нь таваар мөнгөний харилцаа хөгжиж, үндэсний худалдаачид төрж гараагүй, зам харилцаа муутай нүүдлийн мал аж ахуйтай монголын нөхцөлд таарсан байжээ. Энэ нөхцөл шалтгааны улмаас Ар Монгол дахь хятад худалдааг хязгаарлан барьж байх гэсэн Манжийн засгийн газрын бодлого газар дээрээ тэр бүр биелэгдэхгүй задгайрч, хятадын худалдааны нөлөө хүрээ байнга өссөөр, 18 дугаар зууны эцэс болоход хошуудаар одож худалдаалах нь нилээд түгээмэл болж, зарим хошуунд гэр майхан барьж суурьшин, байнга худалдаалах явдал үзэгдэх болсон байна. 18 дугаар зуун бол Ар Монгол дахь хятадын худалдааны зохион байгуулалт, мөлжлөгийн үндсэн арга, худалдаалах хэлбэр нь төлөвшиж, улмаар Монголын эдийн засагт нэвтэрч бэхжээд, цаашид бүх монгол нутгийг хамарсан худалдаа явуулах замаа баттай засч авсан үе. Хошуудад чөлөөтэй худалдаалах болсноор Ар монгол дахь хятадын худалдаа мөнгө хүүллийн хөгжлийн хоёрдугаар үе эхэлнэ. Энэ үед хятадын худалдаачдын тоо урьдахаас эрс нэмэгдэн, зохион байгуулалтын хувьд улам бэхжиж, пүүс дэлгүүрүүдийн бүтцэд зарим шинэ өөрчлөлт гарчээ. Мөн худалдаалах арга нь нарийсаад хэмжээ, далайц нь ихэссэн. Хятадын худалдаачид өр шир, зээлийн хүүд Ар монголоос хурааж, худалдаж авсан малаа намар таргалсан үеэр нь [[Их хүрээ]], [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]], [[Хиагт]]ын орчимд сүрэглэн зохион байгуулаад хятадын хотууд руу туулгадаг байв<ref>[https://montsame.mn/mn/read/195972 Да Шен Куй болон бусад пүүс ардад мөнгө хүүтэй зээлж монголчуудыг хүүлж байсан]</ref>. Улиастай дахь нэр нөлөө бүхий, хамгийн том пүүс бол [[Даашинхүү|Да Шэн Күй]]гийн пүүс юм. ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Манжийн байлдан дагуулалт.jpg|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 4.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Манж 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Tuv Azi 1760 on.jpg Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Манж 1820 он..jpg|Манж 1820 он Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж 1911.jpg|Манж 1911 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg|Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg Файл:Манж улс.jpg|Манж улс </gallery> ==Нэмж унших== *[[Монголчууд XVII-XX зууны эхэн үе]] *[[Жиньдандаогийн үймээн]] *[[Хятадын Синьхайн хувьсгал 1911 он]] *[[Манжууд хятадыг эзлсэн нь]] *[[Тайпаны бослого]] ==Ном зүй== *Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил == Эшлэл == {{reflist}} {{Манжийн үеийн Монгол}} [[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол| ]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:1635 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:1912 онд татан буугдсан]] [[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:18-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:19-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]] rnlrykk9tmbnjk9nl2tai1p12vgb88o 706701 706700 2022-07-30T06:46:12Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь */ wikitext text/x-wiki {{Загвар:Монголын түүх}} [[Файл:Mongolia during the Manchu rule.png|thumb|Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь]] [[Файл:Outer Mongolia under Qing rule.png|thumb|1820-иод он [[Ар Монгол]]]] [[Файл:Letts-Popular-Atlas-1883-Russia-in-Asia-Chinese-Empire-etc.jpg|thumb|Өвөр Монгол дахь харчин (Khartchin), горлос (Khorlos), оннигуд (Oniot), дөрвөд (Dourbet), найман, баарин (Barin), авга (Abakhai), авганар (Abkhanar), түмэд (Toumet), үзэмчин (Oudzemerchi), Сөнөд (Sounnite), (Khaotchit) зэрэг аймгуудын байршил. [[Дагуур]]ын салбар гогуль (Gogouli) Амар мөрний дагуу байршсан байна. 1883 он]] [[File:1747 Kitchin Map of Central Asia and the Gobi Desert - Geographicus - WesternTartary-kitchin-1747.jpg|thumb|Өмнөд Монгол дахь аймгууд: Найман [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний урд талд]] (Sira Muran), оннигуд (Onhiot), хорчин (Khorchin). 1747 он]] [[File:L'Empire_Chinois_et_du_Japon_(1833).jpg|thumb|[[Хөхнуур]]д Tengri-noor, Boura-noor гэх мэт монгол нэртэй газрууд байна. Дагуурын нутгийг Daourie гэж тэмдэглэжээ. 1833 он]] [[File:John-Tallis-1851-Tibet-Mongolia-and-Manchuria-NE.jpg|thumb|Өмнөд Монгол дахь аймгууд: сөнөд (Sounites), Цахар (Tchakhars), авга (Abaka), хорчин (Kortchin), дүрвэд (Durbet), горлос (Khorles). Гогуль (Gogooli) Амар мөрний эрэгт. 1851 он]] [[File:China_and_Japan,_John_Nicaragua_Dower_(1844).jpg|thumb|Зүүнгарыг "Songar Kalmucks", Уйгурыг "Little Bukharia" гэж тэмдэглэжээ. Мөн дагуур, харчины нутгийг харуулсан байна. 1844 оны зураг]] [[File:Carte_generale_de_l'Empire_Chinois_et_du_Japon_(1836).jpg|thumb|Хорчин (Chorchins), найман (Naynam), оннигуд (Onhiot), авганар (Abahanar), хошууд (Khochotie) болон бусад [[дээд монголчууд]] (Kalmouks Kokonor, Elets Kokonor)]] [[File:Empire Chinois, Japon (1832).jpg|thumb|]] == Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь == Манж 1636 онд Өвөр Монголыг нэгтгэж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг [[Шилийн голын чуулган|Шилийн голын]], [[Жиримийн чуулган|Жирмийн]], [[Зостын чуулган|Зостын]], [[Их Зуугийн чуулган|Их Зуугийн]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу Удын]], [[Улаанцавын чуулган]] хэмээн нэрлэж. [[Цахар]], [[Хөлөнбуйр]], [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]], [[Зүүнгар нутаг]] хошуу нь Манжийн [[амбан]] захирч байжээ. 1691 онд [[Халх]] Монголыг нэгтгэж аваад 3 чуулганд хувааж, Халхын [[Сайн ноён аймаг]] 1725 онд чуулганд байгуулагджээ. 1907 онд манжийн засгийн газар [[Ховдын хязгаар]]ыг хоёр хуваан шинэ хязгаар байгуулсанаар Шиньжаан дахь нутаг нь Алтайн хязгаарт харъяалагдах болжээ. Эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос, [[Алшаа аймаг]] бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> [[Ордос]]чууд [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] урд эрэг буюу [[Ордос|Ордосын тохой]]д байв. == Манжийн улс төрийн бодлого == {{Хянах}} Манж улс монголчуудыг бослого гаргахаас сэргийлж төмрийн хэрэглээг хязгаарлан тэргэндээ төмөр цөн хийдэг байсныг болиулсанаар 20-р зуун гэхэд монголчууд дан модоор тэрэг хийдэг болжээ. Ардууд манж, монгол эрх баригч, мөн тайж, дээд лам нарт үг дуугүй захирагдаж, ондоо хошуунд явахдаа ноёноосоо зөвшөөрөл авч, олон зүйлийн алба татвар төлж байв. [[File:Asien Bd1.jpg|thumb|1890 он]] Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил Манжийн нөлөөнд байсан үеийн төр захиргаа болон эрх зүйг судлахад тэр үеийн даган мөрдөж байсан хууль цаазууд үндсэн эх сурвалж нь болдог. Эдгээр нь Зарлигаар тогтоосон Манж чин улсын бүгд хууль, Халх журам, Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичгүүд билээ. Энэ үеийн Монголын эрх зүй нь нэг талаар монголын төр, эрх зүйн уламжлалыг аль болохоор хадгалахыг хичээсэн, нөгөө талаар, аргагүйн эрхэнд манж болон хятадын эрх зүйн зарчмийн нөлөөнд орсон байлаа. Ямар ч байсан Монголын нийгмийн харилцааг зохицуулах учраас монгол цаазын уламжлал болон эх сурвалжид тулгуурлаж байлаа. Манж Чин улсын эрхшээлд байсан үед монголын иргэний болон эрх зүйн түүхэнд нааштай дэвшилтэд үзэл санаа, үзэгдэл цөөнгүй байсныг үгүйсгэж болохгүй. Ялангуяа монголын уламжлалд эрх зүйг шинэчлэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн нь түүхийн үнэн юм гэж судлаач Б.Баярсайхан үзсэн юм. Манжаас явуулсан бодлогууд нь Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжилд эерэг болон сөрөг аль альнаар нь нөлөөлж байв. Мөн монголын эрх зүйг шинэчлэхэд багагүй нөлөөлсөн нь үүний эерэг нөлөөлөл юм. Монголыг ХХ зууны эхээр хятадчилах бодлого явуулж байсан зэрэг сөрөг нөлөөлөл нь харагдаж байна. Мөн манж нар монголд төрийн болоод засаг захиргааны чамгүй их өөрчлөлтүүдийг хийж байсан нь түүхийн хуудаснаа тэмдэглэгджээ. Үүнийг монголд байгуулагдсан Манж чин улсын хамгийн дээд эрхтэй байгууллага хянаж байв. Энэ нь улиастайн жанжны газар байсан юм. Ерөнхийдөө Монголыг удирдах Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам болон Улиастайн манж жанжны газар, аймгийн жасаа нарыг ихэвчлэн манж хүмүүсээр удирдуулдаг байлаа. Энэ нь монголыг бүх шатанд шатлан захирч байх манжийн тэргүүн бодлогуудын нэг нь яахын аргагүй мөн билээ. Манж нар нь Монголд шууд өөрсдийн хууль цаазыг явуулахаас болгоомжилж Энх-Амгалан хаан шинэ дагасан халх нарыг тэдний хууль ёсоор болтугай хэмээн зарлиг буулгаж байсан байна. Удалгүй дээр дурьдсан Халх журам хуулийг хэлэлцэн тотоосон байна. Энэ хуулийг 1789 оноос дагаж мөрдөх нь харьцангуй багасжээ учир нь Манж нар гадаад монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичиг буюу дээр дурьдсан монгол цаазын бичгийг зохион гаргасантай шууд уялдаатай билээ. Халх журмыг халхын ноёдын оролцоотой баталсан учир зохицуулалт сайн явагдаж байсан юм. Монгол цаазын бичгийг зохион гаргасан нь монголыг манжийн эрх зүй болон төрийн нөлөөнд бүрэн автуулах алхмуудын нэг байлаа. Гэвч энэ алхмууд хэзээ нэгэн цагт бүр мөсөн бүдрэнэ гэдгийг манжийн цөөхөн хүн мэдэж байлаа. Манж нарын ХХ зуунд явуулж байсан “шинэ засгийн бодлого” нь монголчуудыг асаах дарь нь болж өгсөн юм. Энэ бодлогын агуулга нь Монголд хятад иргэдийг үй олноор шилжүүлэн суурьшуулах, хүн амыг хятадчилах, манж хятадын засаг захиргааны шууд нэг хэсэг болгох зэрэг байлаа . Энэ бодлого гарсны дараа бослогууд энд тэндгүй өрнөж байв. Ингэснээр Монголчууд манжийн эрх зүй болон төрийн нөлөөнд авталгүй манжаас салан тусгаар тогтнолоо дахин олж чадсан түүхтэй. Энэ тэмцэл өрнөлийн оргил цэг нь 1911 оны цагаагчин гахай жилийн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал байлаа. XVII зууны сүүлч үеэс XX зууны эхэн үе хүртэл 200 гаруй жил Монгол орон манжийн байлдан дагуулагчдын эрхшээлд нухлагдаж байв. Энэ үе бол Монголын түүхийн хамгийн гашуун зовлонт харанхуй үе байсан юм.Манж нар бол одоогийн Манжуурт нутаглаж байсан хамниган угсаатан бөгөөд XVI зууны сүүлчээр цэрэг-язгууртаны хүчирхэг улс болон бүрэлджээ. Манж нар богино хугацаанд зэргэлдээх орнуудаа түрэмгийлэн улмаар Монголын хаант улсуудыг эзлэн авав.Монголын феодалын улс манжид эзлэгдсэн түүний талхинд орсон нь хэдэн шалтгаантай байв. XVII зууны үед Монгол орон дотоодын феодалын бутралын уршиг, гаднаас манж, хятадын хаадын хагалан бутаргах хорт явуулгын улмаас Өвөр Монгол, Ар Монгол, Баруун Монгол (Ойрад) гэсэн гурван том хэсэг болон салж, тэдгээр нь бас дотроо олон жижиг феодалын эзэмшилд хуваагджээ. Эдгээр том, жижиг язгууртнууд бүх Монголын хаан ширээ болон өөр өөрсдийн биеэ даасан байдлын төлөө үргэлж тэмцэлдэж байсны улмаас Монгол орон дотоодын хямралд гүн автжээ.Улс орон нь доройтож, бас харийн аюул занал нүүрлээд байсан тэр нөрцөлд Монголын феодалууд эв нэгдлээ бэхжүүлж, түрэмгийлэгчдийн эсрэг нэгэн мөрний урсгалд нийлэн шийдвэр төгс тэмцэх ёстой байлаа. Цахарын Лигдэн хаан, Халхын Цогт хун тайж зэрэг хүмүүс үүнийг ухамсарлан нийт улс гэрийнхээ тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг уриалан тэмцэж байв. Гэтэл зарим феодалууд зөвхөн өөрсдийн явцуу ашгийг хичээн нийтийн тэмцэлд нэгдэхгүй, тус тусдаа тэмцэх, бууж өгөх зэрэг бодлого баримталж байсан нь тэмцлийн эрчийг сулруулж, хүчийг сарниулжээ. Манжийн байлдан дагуулагчид 1644 онд Хятадыг эзлэн авсан нь түүний эдийн засаг, цэрэг зэвсгийн их хүчийг Монголын эсрэг шууд дайчлан хөдөлгөх боломжтой болжээ.Манж нар улс төрийн элдэв луйвар аргаа цэрэг зэвсгийн давуу байдалтай хослуулсаар 1636 онд Өвөр Монголыг, 1691 онд Халх Монголыг, XVIII зууны дундуур Баруун Монгол (Ойрад) – ыг эрхэндээ оруулжээ. Тэд Монголыг эзлэн авсаны дараа ноёрхолоо бэхжүүлэхийн тулд Монголын уламжлалт хууль, засаг захиргааны зохион байгуулалтыг цөм хүчингүй болгон, өөрсдийн харгис засаг захиргааг чандлан тогтоож, манай ард түмний хүчээ нэгтгэн босч тэмцэхээс болгоомжлон тэдний улс төрийн нэгдлийг бутаргаж, хүчийг нь сарниулахад чиглэсэн олон арга хэмжээ авчээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд захирч, монголчуудаар өртөө, харуулын цэрэг, хүнд хүчир алба даалгах, манж хааны Монголоос дээрэмдэн авсан олон зуун мянган малыг үнэ хөлсгүй хариулган үржүүлэх, Ховдод байсан Манжийн дарангуй цэргийн хүнсний тариа тариулах, цэргийн албанд дайчлан мордуулах, мөнгөн татвар авах зэргээр малчин ардын хөдөлмөрөөр бүтээсэн баялгийг ховх сорон үгүйрүүлж байв. Жишээлбэл: зөвхөн Манжийн элч, төлөөлөгчид зорчиход зориулсан олон замын өртөөний зардалд жил тутам саяас доошгүй мал албадан гаргуулж байсны дотор гагцхүү зорчигчдын хүнсэнд 200,000 гаруй хонь хэрэглэж байжээ.Манжийн эрх баригчид шашныг бүх талаар дэмжин дэлгэрүүлж түүний тусламжтайгаар ард олныг мунхаруулан харанхуй бүдүүлэг хэвээр нь барьж, номхон боол болгон дарлахыг хичээж байлаа. Хүрээ хийд, лам нарын тоог хэтэрхий олшруулсан нь олон идэр эрийг бүтээлч хөдөлмөрөөс хөндийрүүлж, тус улсын хүн амын өсөлтийг сайтуулсны гадна үйл олон лам нарыг хооллож, хувцаслах, тэдний хурал номын бүх зардлыг бэлтгэн нийлүүлэх нүсэр хүнд албыг ард түмэнд давхар үүрүүлсэн юм.Монголын ард түмэн ингэж манжийн эрх баригчид, монголын феодал ноёд, лам нар гэсэн хэд хэдэн эзэнд нэгэн зэрэг үйлчлэх ганц зарц нь болоод зогссонгүй, бас хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэгчдэд давхар шулуулж үгүйрлийн балчигт лавшран шигдсээр байв. Манжийн засгийн газрын шууд ивээлээр Монголд нэвтэрсэн Хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэл монголын ард түмний хөлс, цусыг сорон тамирдуулж байлаа. Хятадын шунахай худалдаачид өр төлбөрийн хүүг 400 хувь хүртэл өсгөж Монгол орныг “баяжих, хөлжих алтан хайрцаг” хэмээн ичгүүргүй нэрлэж байв. Хятадын худалдаачид бүр гурван янзын жигнүүрийн туухайтай байсан бөгөөд хүнд туухайгаар нь бусдаас авах зүйлийг, хөнгөнөөр нь бусдад худалдах барааг хэмжиж, жинхэнэ туухайг мэхлэж болохгүй нөхцөлд хэрэглэж байв. Бас өөрсдийн барааг маш өндөр үнээр худалдаж Монголын түүхий эдийг туйлын хямд авдаг болсон байна. Манжийн эрх баригчдын шаардан тушаасан олон зүйлийн бачим түргэн албыг хугацаанд нь гүйцэтгэхийн тулд хошууны тамгын газар, аймгийн чуулгад арга буюу шахагдан хятад пүүсээс өндөр хүүтэй мөнгө зээлдэн авч алба залгуулна. Албаны энэ өрийг ч, харьяат ноёдынхоо хятад худалдаачдад тавьсан өрийг ч ардууд төлнө. Манжийн феодалууд, хятадын худалдаачдын шунахай эрх ашиг яваандаа нийлж нэг нь алба татвараар, нөгөө нь өр зээлээр Монгол орныг хамтран мөлжиж, ард түмнийг амь зуулгын хэдэн малаас нь хагацуулан сүйрлийн даваанд тулгаж байлаа.Гэвч Монголын ард түмэн гадаад, дотоодын давхар дарлалд дуугүй нухлагдан, ямагт толгой гудайн хүлцэж явсангүй, эрэлхэгээр босон тэмцэж, тэмцлийн туршлагаа баяжуулсаар байсан юм. Монголын ард түмний тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлээс хамгийн хүчтэй нь Ойрадын Амарсанаа, Халхын Чингүнжав нарын удирдсан 1755-1758 оны зэвсэгт бослого юм.1755-1758 оны зэвсэгт тэмцэл дарагдсан боловч монголын ард түмний түүхэнд гүн ул мөрөө үлдээн тэмцлийн сургамж дууриал болж, тэдгээр тэмцэгчдийн баатарлаг дүр ард түмний дунд мөнхөрөн алдаршжээ.Энэ үеийн ард түмний тэмцэл нэг талаар манжийн түрэмгийлэгчид, хятадын шунахай худалаачдын эсрэг, нөгөө талаар нутгийн авилгач ноёдын эсрэг чиглэж байв. Ардын тэмцлийн дотроос заргын хэлбэр ихэд дэлгэрчээ. Ардууд заргын бичигтээ манжийн хүнд алба, ноёдын авилгая шунахай зан, ёс бусын олон гувчуур, өөрсдийн амин зуулгын хүнд байдал зэргийг учирлан тоочоод алба татвар хөнгөлж, шунахай ноёдыг зайлуулахыг шаардаад, эцэст нь нэрсээ нарны цацраг мэт дугуйруулан бичдэг байв. Энэ нь толгойлогчоо харгис ноёдоос хамгаалсан хэрэг байв. Ноёнтойгоо заалдсан, үгүйрэн өр төлж чадахгүй болсон, худалдаачдын пүүсийг довтолсон ардуудыг эмнэг адууны сүүлээс чиргүүлж тасдуулах, элсээр чигжин алах, есөн эрүү тулгах, дөнгөлөх, эхнэр хүүхдийг нь өрөнд бодож худалдаачдад өгөх зэргээр харгисладаг байжээ.Тэгэвч мөлжлөг, харгислал нэмэгдэх тусам зовлон туулж хатуужсан монголын ард түмэн тэмцлийн эрчээ чангалан галд тос нэмэхийн адил дүрэлзэн боссоор байсан юм. XIX зууны сүүлчээс Манж гүрний сүр хүч бууран доройтож, феодалын нийгэм нь үндсээрээ ялзран хэврэгшиж, улмаар том империлист гүрнүүдийн түрэмгийлэлд өртөн тэдний хагас колони болон хувирчээ. Манжийн эрх баригчид энэ нөхцөлд яаралтай арга хэмжээ авав. Монголыг цусгүй колончилж, юуны өмнө хятадчилах зорилгоор үй олон хятад иргэнийг Монгол нутагт цутган оруулж, малын бэлчээрийг хагалан, тариалангийн талбай болгохоор үржил шим сайтай газруудыг булаан авч хятадуудад олгож эхлэв. Идээшилт газар шороо, төрөлх ард түмэндээ элгэн хайртай Монгол хүн харийн энэ доромжлол, дарангуйллыг хүлцэн тэвчих аргагүй болж, энд тэнд эсэргүүцлийн уухай дэгдэн, улмаар Монголын язгууртнууд ард түмэнтэйгээ нэгдэж эхэлжээ.1911 – 1912 оны Монголын ард түмний үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнөөр Монгол Улс ийнхүү тусгаар улсаа сэргээж чадсан нь манай ард түмний олон жилийн шаргуу тэмцлийн үр дүн байсан бөгөөд Монголын ард түмний түүхэнд гарсан нэгэн чухал ач холбогдолтой үйл явдал болсон юм. 1636 онд Алтан ургийн сүүлчийн хаан Лигдэн өөд болсноор Өвөр Монголыг эрхэндээ оруулж, 1691 онд Халхууд дагаар орсон юм. Ингэснээр Ойрадаас бусад Монголчууд Манж Чин Улсын бүрэлдэхүүнд оржээ. 1696 онд Манжийн түрэмгийлэлд Галдан хаан ялагдан нас барсан ч 1755 он хүртэл Зүүнгарын хаант улс тусгаар байсан. Ихэнх түүхчид Монголчууд 1691 онд Манжийн дарлалд орсон гэж үздэг боловч энэ нь эргэлзээтэй ойлголт юм. Учир нь одоогийн баруун Монгол буюу Ойрадууд тэр үед тусгаар улсын шинжээ хадгалж оршин байсан бөгөөд 1758 онд хүртэл энэ байдлаа хадгалж байсан гэж үзэж үндэстэй юм. 1636 онд Өвөр Монгол, 1691 онд Ар Монгол, 1755 онд Баруун Монгол Манжид эзлэгдсэн гэж үзвэл илүү зохистой мэт. Манжийн үеийн Монголд хамжлагат ёс тогтож, аливаа иргэншил үүсэх нь хаалттай байсан. 20-р зууны эхний Манжийн "Шинэ засгийн бодлого"-ыг Монголчууд зэвүүцсэнээр үндэсний үзэл сэргэж, нэгэнт нурж унах нь тодорхой болсон Чин гүрнээс тусгаарлахаар санааширч, Богд Жавзандамба хутагтыг нэгдэн нягтарч тусгаар улс болохоор самбаачилжээ. Халх Манжид эзлэгдсэн нь манж нар Өвөр монголыг эзлэн авснаар тэдний цэргийн хүч улам өсч, Манжийн төрийн гадаад бодлого нь Мин улсын эсрэг хандсан юм. Мин улс нь эдийн засгийн их нөөцтэй, хүн хүч цэргийн тооны хувьд Манжаас давуу учир түргэн гоомой хөдөлж болохгүй байв. Тиймээс юуны өмнө нэгтгэн авсан Өвөр монголын аймгуудад эрх нөлөөгөө бэхжүүлж, өөрийн цэргийн хүчийг монгол цэргийн хүчээр сэлбэх, мөн хятадтай байлдахдаа, ар талаа найдвартай бэхлэх зорилгоор Халхын хан нартай холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан юм. Халхын эрх баригчидтай найрсаг харилцах замаар Манжийн талаас ирэх аюулыг сааруулахыг оролдож байв. Өөрсдийн нь ашиг сонирхолд нийцэж байсан учир Манж нар Халхын эрх баригчдын энэ оролдлогыг хэсэг хугацаанд дэмжиж байв. 1636 оны өвөл Сэцэн хан адуу, тэмээ, булга зэрэг зүйлсийг өргөн, найрамдахыг хүссэний хариуд, 1637 оны 1 сард Манжийн Абахай хаан бэлэгтэй хариу элч илгээж байжээ. Мөн 1637 оны 3 сард Түшээт хан хоёр алтан нум, гурван мориор бэлэг хүргүүлэн, элч заран найрамдал холбоотой байхаа илэрхийлж байжээ.Манжийн эрх баригчид Өвөр монголыг эзлэхдээ эрх баригч давхаргынхантай нь худ ургийн барилдлага тогтоох, цол хэргэм өгөх, өгөөмөр шан харамжаар талдаа татах, айлган сүрдүүлэх аргыг хэрэглэж амжилтанд хүрсэн туршлагаа Халхтай харилцахдаа ч үргэлжлүүлэн хэрэглэснээр амжилт олсон юм.Хэдийгээр Өвөр монголын дараа Халхын шууд довтолгоогүй ч Хятадыг эзлэн авсны дараа энэ аюул нүүрлэн ирэх нь ойлгомжтой байсан юм. Тиймээс түүний богино хугацаанд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлж, цэргийн хүчийг нэмэгдүүлэх зэрэг зүйлийг хийх шаардлагын улмаас хугацаа хожих зорилгоор манжийн хаадтай найрамдалт харилцаа тогтоох, харийн түрэмгийллийг эсэргүүцэх хүчин бүрдүүлэх хариуцлага Халхын эрх баригчдад тулгарсан ажээ.Тийнхүү Манж нар харь улсыг довтлохдоо, ар талаасаа аюулгүй байх, нөгөө талаас монголчууд нь болзошгүй аюул нүүрлэн иртэл хүчээ сэлбэх гэсэн хоёр талын сонирхол нэгдэж нийгмийн харилцаа хэсэг хугацаанд намжуу байсан нь аль аль нь цаг хожих гэсэнтэй холбоотой байв.Тухайн үед Монголын их хааны эрх захиргаа нэгэнт унасан цаг тул Халхын улс төрийн амьдралд Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой, Засагт хан Субадай нар тэргүүлэх үүрэгтэй байсан юм. Халхын баруун гарыг Засагт хан Субадай зонхилон захирч байсан боловч Шолой Увашийн хөвгүүн хэмээгдэх Алтан хан хэмээгдэх Омбо-Эрдэнийн эрх нөлөө их байв. Алтан ханы эзэмшил нь баруун тийш Алтайн Урианхай, Красноярскийн хязгаар, зүүн тийш Сэлэнгэ, Тамирын эхэнд тулж байв. Түүний орд өргөө Увс нуурын сав газар байжээ. Алтан хан Засагт хантай өрсөлдөн, бие даасан бодлого явуулж байв. Тэр XVII зууны эхэн үеэс Орос улстай харилцаж, улс төр, эдийн засгийн холбоо тогтоож, нэлээд хэмжээгээр худалдаа арилжаа хийж байв.Мaнж нар Хятадыг байлдан эзлэхдээ, Халхын ноёдын үйл ажилгаанд зарим нэгэн хориг тавьсан юм. Үүнд, 1636 онд Манжийн Дээд Эрдэмт хаан Халхыг Хятадтай худалдаа хийхийг албан ёсоор хориглосон зарлиг буулгажээ. Энэ нь нэгд, Монгол-Хятадын хооронд холбоо тогтохоос сэргийлсэн, хоёрт, монголчууд худалдаалахдаа агт мориор голдуу арилжаалдаг учир хятадын цэргийн хүчин чадал нэмэгдэхээс болгоомжилсон хэрэг бололтой.Нөгөөтэйгүүр 1638 онд Манжийн хаан Халхын гурван ханыг жил бүр цагаан тэмээ нэжгээд, саарал морь наймыг Чингийн эрх баригчдад албан ёсны бэлэг хэмээн бариулах зарлиг буулгажээ. Ингэснээрээ манжийн хаан Халхын хан нарын эрх мэдлийг хязгаарлаж, эрхшээлдээ оруулахыг санаархжээ. Хэдийгээр монголд манжийн түрэмгийллийг хүчээр барьж зогсоох улс төрийн нэгдмэл хүчин байхгүй байсан ч харийн түрэмгийлэл илт нүүрлэсэн үед монголчууд удаа дараа нэгдэх оролдлого хийжээ.1970 онд Х.Пэрлээ Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутгаас үйсэн хуулиуд олсон нь үүнийг гэрчлэх чухал сурвалж болсон юм.XVI зууны сүүлч, XVII зууны эхээр Халхын ноёд удаа дараа чуулган чуулж дотоод, гадаад улс төрийн байдлаа хуулиар зохицуулахыг оролдож байсныг тэдгээр үйсэн хуулиас харж болно.Үйсэн дээр бичсэн тэдгээр хуулийн гол санаа нь дотоодын эвдрэл хямралын үүд хаалгыг хааж, төрйин нэгдлийг аль болохоор сахин хамгаалах явдал байв. Уг хуулиуд нь “хан хүн өөр зуур хэрэлдвээс,... ганц хошуугаар дайсанд мордож идвээс, ноёд биеэ алалцваас,... хатуу шийтгэж байхаар заажээ. Уг хуулиуд нэгэнт буй болсон дотоодын хямралыг гэтлэн давахын тулд Халхын хүчийг нэгтгэх бодлогыг тууштай явуулахыг тэр үеийн зарим зүтгэлтэн хичээж, Халхын улс төрийн хямралыг хууль эрх зүйн хүрээнд шийдэх гэсэн хэрэг байв.Халхын Сэцэн хан Шолой, Түшээт хан Гомбодоржийнд хоёр ч удаа биеэр хүрэлцэн очиж , шинэ төрөх хүүхэд нь хөвгүүн байвал, Халхын шашны тэргүүнээр өргөмжлөхийг зөвлөн, өөрийн Гэгээн цолоо өргөхөөр амлаж буцсан ба дараа Түшээт ханы төрсөн хөвгүүнд нутгийн дархчуудаар 3 төмөр бүстэй өлгий өгсөн байна.1639 онд Халхын ноёд Ширээ цагаан нуур хэмээх газар цугларч, Түшээт хан Гомбодоржийн 5 настай хөвгүүн Занабазарыг Халх Монголын шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Тийнхүү Занабазар нь монголын түүхэнд анхдугаар богд Жавзандамба буюу Өндөр гэгээн хэмээн алдаршсан юм.Ширээ цагаан нуурын чуулганд оролцогсод уг түүхт үйл явдлыг тохиолдуулан, Шар бөсийн орд байгуулсан нь Халхын их хүрээний үүсэл болжээ. Бас Халхын ноёд шинэ өргөмжлөгдсөн шашны тэргүүн Өндөр гэгээн өөрсдийн харъяатаас хувь өмч болгон өргөснөөр шавь хэмээх дахргын үүсэл тавигджээ.Тийнхүү Халхын шашны тэргүүнийг өргөмжилсөн нь шашны тугийн дор Халхыг нэгтгэх гэсэн оролдлого байсан юм.Мөн 1640 онд Халхын-Ойрадын ноёдууд Тарвагатайн улаан буурай гэдэг чуулган нийлж, цаг үеэ дүгнэж, Халх Ойрад эв эеэ хичээн, харийн түрэмгийллийг хамтын хүчээр давахыг уриалан тунхаглаж, тус чуулганаас монгол ойрдын Их цаазыг баталсан нь Манжийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэх бас нэгэн оролдлого байлаа.Тус чуулганд Халхын Эрдэнэ Засагт хан Субадай, Очирбат тулгар Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан аймгийн нөлөө бүхий том ноёд, хэмээх Төрбайх, Тэнгэрэй тойн нарыг зэрэг Халх Ойрдын Төр, шашны, рзүтгэлтэн болон Хөх нуурын монголчууд, Ижил мөрний гол Торгууын төлөөлөгчид бүгд 28 том ноёд оролцжээ. Тэдгээр ноёд нь тухайн үеийн монгол улсын төрийн айрамд гол үүрэг гүйцэтгэж байсан нөлөө бүхий хүмүүс байв.Тус чуулганы гол зорилго нь улс төрийн бутралыг давж, үндэсний нэгдлийг сэргээн бэхжүүлэх, харийн дайсны өнгөлөлзлийг тас цохих хэрэгт монгол угсаатны хамтын чармайлтаар зохион байгуулахад оршиж байв. Тийнхүү Халх,Ойрд хоёр нэгдэж, харийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэсэн боловч энэ явдал удаан үргэлжилсэнгүй.Тухайн үеийн монгол төр шашны зүтгэлтнүүд хууль цааз шашны төрийн хэмжээнд бүх талаас нь улсаа нэгтгэх гэж удаа дараа оролдсон боловч тэр үед монгол улс төрийн бутралыг даван туулах улс төр, эдийн засаг хараахан бүрэлдээгүй байсан учир уг оролдлого бүтээгүй юм.Халхын ноёд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлэх оролдого хийхийн зэрэгцээ Эеэр засагч хаан суугаад удаагүйг харгалзан, Манжийн хүчийг дотроос нь задлах, угсаа нэгтнээ харийн дарлалаас чөлөөлөх зорилгоор 1644 Өвөр монголын ноёд элч илгээж байсан байна. Үүний үр дүнд Сөнид аймгийн тэнгис ван Халхын ноёдын ятгалганд орж, харъяат ардаа дагуулан, 1646 оны хавар Сэцэн хан нутагт байснаа, 1639 онд өмнө зүг нүүн одож, Манжид дагасан байв. Тэнгис нь Манжийн хаантай ураг холбосон байв.Манжийн хаан Өвөр Монголнын эрх чин ван Тодоор удирдуулсан үлэмжихэн цэрэг хөдөлгөж, Тэнгисийг мөрдүүлжээ.Манж цэрэг Тэнгис ванг мөрдөж хөөсөөр 1646 оны 6 сарын орчим Янгирцагийн ууланд гүйцэж очиход тэрбээр Гүн Галуутай гэдэг газар эсэргүүцэн байлдсан боловч ялагджээ. Гэвч бууж өгсөнгүй, Халх нутгийн гүнрүү зугтаахад манжийн цэрэг хоёр өдөр шөнө мөрдөн хөөж, гурав дахь өдрийн өглөө Өтөг уулын орчим Тэнгисийг гүйцэн цохисон боловч тэрбээр мултарч амжжээ. Манж цэрэг Сөнид аймгийн цэрэгтэй Халхын Түшээт ханы нутагт Бурхант хэмээх газар дахин тулгаран байлдаж, Тэнгисийн хатан хөвгүүдийг баривчлан түүний ачаа хөсөг, арван мянга гаруй малыг олзолжээ. Энэ тулалдаанд Тэнгисийн хүү Дорж, Бат, Шажин нарын зэрэг олон хүн амь үрэгджээ. Тэнгис ван сүүлчийн хүчээ дайчлан зугатсаар Туул голын орчим Зажибулгийн газар ирэхэд нь Сэцэн хан Шолой өөрийн хүү Бямбад гучин мянган цэрэг өгч, Тэнгисийг өмгөөлөн байлдуулахаар мордуулахын хамт Түшээт хан Гомбодоржид эл хэрэгт туслахыг хүсч элч заржээ.Түшээт хан өөрийн үеэл дүү Рахуладай ноён, түүний хөвгүүд Абаху мэргэн нарт хорин мянган цэрэг захируулан, Сэцэн ханд хүч хавсруулахаар явуулжээ. Халхын цэрэг Зажибулагийн газарт анх удаа манж цэрэгтэй байлджээ. Энэ байлдаанд Халхын цэрэг ялагдаж, тулалдааны талбарт мянга илүү морь тэмээ орхиод ухарчээ. Тэнгис тулалдаанаас Сэлэнгийн зүг зугтаж амь гарсан бөгөөд Манж нар Халхын эрх баригчдаас түүнийг барьж өгөхийг шаардахад, тэд цааргалсаар жил гаруй хугацааг өнгөрөөжээ. Гэвч Тэнгис өөрөө 1648 оны орчим буруугаа хүлээж, дахин манжид захирагдсан нь Манж-Халхын харилцааг хурцатгахад нөлөөлжээ.Тэнгисийг дэмжихээр илгээсэн Халхын цэргийг бут цохиж ялалт байгуулсан ч 1646 оны эцсээр манж нар цэргээ Халхын нутгаас гаргасан юм. Учир нь манж нар тухайн үед халхад цэрэг дайны ажиллагааг үргэлжлүүлэх боломжгүй байсан юм. Энэ нь юуны өмнө маш их хүчин чармайлт гаргаж, хүн хүч хөрөнгө зарж байж эзлэн авсан Мин улсыг төвшитгөн тогтоох хэрэг хараахан дуусаагүй байсан болон Тэнгисийг нэхсэн тулалдаанд манжийн цэргийн хүч ихээхэн тарамдаад байсантай холбоотой. Хэрэв Халхад байлдааныг үргэлжлүүлвэл, Халх даяараа босон тэмцэж, улмаар түүнийг зогсооход ихэхэн хүч шаардахын дээр, Хятад улсад Манжийн эсрэг бослого тэмцэл гарч байсан учир хүчин мөхөсдөж, саяхан олсон Хятад улсаа ч алдаж болзошгүй эгзэгтэй байдалд байсан аж.Халхын хан нар Манжийг эсэргүүцэн тэмцэхдээ, Өвөрлөгч хошуудын зүгээс дэмжлэг авах оролдлого нь тийнхүү бүтэмжгүй болсон ч зорилгоосоо ухраагүй юм. 1647 онд Засагт хан Субадай манжийн бодлогыг шууд эсэргүүцэн захидал илгээж байсан ба Манжид дагаар орсон хүмүүсийг буцаахыг Халхын ноёд нэхэмжлэн шаардаж байв. Бас Халхчууд Орос улсын зүгээс дэмжлэг олохыг хүсч, 1647-1649 онд Сэцэн хан Шолой Москвад элч мордуулж байжээ. 1646 онд Түшээт ханы ойр төрлийн эрх Цөхүр ноён манжийн захиргаанд ороод байсан Баарин аймгийг уулгалан, үлэмжхэн тооны хүн малыг олзлон авчээ.1650 онд Засагт хан Омбо-Эрдэнэ тайж хөх нуурын орчим газрыг ав хийх нэрийдлээр уулгалж байсан ажээ.Халхын талаар явуулах Манжийн төрийн бодлого нь Хятадыг эзлэн авсан 1644 оноос буюу Нурхаачийн ач Фулинг Чин улсын хаанд өргөмжилсөн үеэс эрс өөрчлөгдсөн юм. Учир нь Хятадыг байлдан эзлэхдээ, ар талаасаа довтлуулахгүйн тулд хэсэг хугацаанд Халхтай бэлэг бүхий элч солилцож, найртай харилцахад хүрсэн бөгөөд Хятад улсыг эзлэх зорилгоо биелүүлэсний дараа манжийн цэрэг улс төр, эдийн засгийн хүчин чадал үлэмж нэмэгдсэндээ эрдэн, Манжийн зүгээс Халхад өөрийн бодлогоо тулган шаардах нь давамгайлах хандлагатай болов.Манж нар Мин улсын эзлэн аваад, эхний хэдэн жил дотоод байдлаа төвхнүүлэн бэхжүүлж авсны дараагаас буюу 1648 оны үеэс Халхтай холбоотой асуудлыг хүчээр шийдэхийг, тулган хүлээлгэхийг илт оролдох болжээ.Сөнид аймгийн хэрэг явдлаас Халхчууд нэгэн санаатай, нэгдмэл хүчтэй байгааг мэдэж авсан Манжийн эрх баригчид Халхын талаар явуулах бодлогоо тэдний нэгдэл хүчийг задлан сарниулахад чиглүүлжээ.Эеэр засагч хаан 1647 онд Засагт хан, 1648 онд Түшээт хан, Сэцэн хан нарын элчийг тус тус хүлээн авахгүй буцаасан атлаа мөн 1648 оны намар Халхын Сайн ноёны дээд өвөг Данзан ламын элчийг зориуд найрсагаар хүлээн авчээ. Энэ нь Түшээт хан, Сэцэн ханыг Манжийн эсрэг зэвсэг барин тэмцэснийг зэмлэн эрх сүрээрээр далайлгах хэрэг байснаас Гадна Халх эрх баригч ноёдын хооронд яс хаяж хөсөрдүүлэн нэг хэсгийг нь талдаа хахуулдан татаж, нөгөөг нь эсрэг хүч болгон, хооронд нь тэмцэлдүүлэх гэсэн бодлого байжээ.Байдлыг хурцатгахгүйн тулд Түшээт хан, Сэцэн хан нарыг төлөөлж, засагт хан манжийн эеэр засагч хаантай биеэр очин уулзжээ. Засагт хан тийнхүү чармайлт гаргаж, Халх болон Манжийн хааны хороондын харилцааг хэлэлцээрийн замаар зохицуулах гэсэн боловч тодорхой үр дүнд хүрсэнгүй. Харин Манжийн хаан хариуд нь Халхын хан нар хөвгүүд, дүү нараа Манжийн хааны ордонд ирүүлэхийг шаардсан юм. Энэ нь тэд нарын хүүхэд, дүү нарыг барьцаа болгон авах гэсэн хэрэг тул Түшээт хан, Сэцэн хан нар зөвшөөрсөнгүй. Манжийн хаан өөрийнх нь шаардлагыг хүлээн аваагүйд хорсож, Халхад элдвийн шахалт, хавчилт үзүүлэхийн зэрэгцээ Халхыг дотроос нь хагалан бутаргах үйл ажиллагаа улам бүр эрчимжүүлж зарим үр дүнд хүрчээ.1651 онд Халхын Түшээт хан, Сэцэн хан нар 1000 морь, 100 тэмээг Манж хаанд өргөн, жилийн амгаланг айлтгаж найрамдахыг хүсчээ. Энэ нь Тэнгисийг дэмжиж, Манжийн цэрэгтэй шууд зэвсэглэн байлдаж байсныг бодвол, буулт хийсэн хэрэг боловч Манж нарын Халхад явуулж бодлого эрчимжиж буй үед ямар нэгэн зүйлээр шалтгаалан Халхад цэрэглэн орохоос сэргийлсэн бололтой. Чухам ямар шалтгааны улмаас Халхын дотоод хагарал гаргасныг дурдаагүй боловч 1653 онд Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Бунтир албат харъяатаа авч, Манжийн хаанд дагаар орсонд түүнийг засаг чин ван өргөмжилж Чулгаалт хаалганы гадна нутаглах газар олгожээ. Энэ нь Бунтир бол Халхын анх удаа Манжийн талд урван орсон этгээд юм. Үүнээс үзвэл, Халхын ноёд дотроо хагаралдаж, зарим нь Манжийн түрэмгий бодлогыг сөрөн зогсож байхад, нөгөө зарим нь Манжийн хааны сайхан амлалт, зэрэг хэргэм, шан харамжинд татагдан дагаж орохыг санаархах болсон байна.Сэцэн хан, Түшээт хан нар Бунтирыг буцааж нэхэмжилсэн боловч Манжийн зүгээс эрс эсэргүүцэн няцаасан юм. Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой хан хүчинд автагдан, зарим талаар буулт хийн, Манжтай найрамдах бодлогыг явуулж байсан боловч харин шууд дагаж орохыг хүсэхгүй байсан юм.Манжийн зүгээс Халхын дотоод хэрэгт хутгалдан орох нь улам бүр нэмэгдэж, элдэв шахалт хавчлага чангарч байх тэр эгзэгтэй үед Сэцэн хан Шолой 1652 онд, Түшээт хан Гомбодорж 1655 онд удаа дараа нас барсан нь Халхын улс төрийн байдалд ноцтой хохирол учруулжээ.Монголын түүхийг үечлэх нь Монголын эзэнт гүрний үе. Энэ үеийг хоёр байдлаар тусгайлан авч үзэж болно. Эхнийх нь Язгуур Монгол гүрний үе буюу Өгэдэй хаанаас хоёр хаант Монгол гүрэн буюу Хубилай, Аригбөх хаад хүртэлх Их Монгол улсын үе юм. Язгуур Монгол гүрэн 1229-1271 онуудад оршиж байв.Уг үеийг төр барьсан их хаадын он дарааллаар нь- Өгэдэй хааны үеийн Монгол гүрэн буюу Их Монгол улс- Гүюг хааны үеийн Монгол гүрэн буюу Их Монгол улс- Мөнх хааны үеийн Монгол гүрэн буюу Их Монгол улс- Хоёр хаант Монгол гүрэн буюу Хубилай, Аригбөх хаадын үеийн Монгол гүрэн хэмээн тухайлан үзэж болно.Чингис хааны үндэс суурийг нь тавьсан нүүдэлчдийн эзэнт гүрэн Өгэдэй хааны үед төгөлдөржин тогтсон бол Гүюг ба Мөнх хаадын үед Монгол гүрэн нүүдэл ба суурьшмал иргэншил хосолсон дэлхийн хэмжээний эзэнт гүрэн болон хөгжсөн ажээ. Хубилай гол өрсөлдөгч Аригбөх хааныг 1264 онд цэргийн хүчээр дарж хаан болсон бөгөөд тэр үе хүртэл буюу 1260-1264 онуудад Их Монгол улс хоёр хаантай байв. Харин 1271 онд Хубилай хаан “Их Монгол улс” гэх нэрийг халж, “тэнгэр тэргүүн их” гэсэн утгатай Их Юань улсыг байгуулснаа зарласан ажээ.Хоёрдахь үе бол Монголын аугаа эзэнт гүрэн биеэ даасан эзэнт улсуудад хуваагдан оршсон үе юм. Эл үеийг газарзүйн байрлал болон харъяалал, угсаа залгамжлалын байдлаар нь хэдэн хэсэгт ялгаж, тусгайлан судалсаар ирсэн билээ. Эдгээр нь- Монголын Юань улс буюу Хубилайн угсаа залгамжлал- Монголын Алтан ордны улс буюу Зүчийн угсаа залгамжлал- Монголын Цагадайн улс буюу Цагадайн угсаа залгамжлал- Монголын Иль хаадын улс буюу Хүлэгү-гийн угсаа залгамжлал болох юм.Тэрхүү Монголын бие даасан эзэнт улсуудын үеийг 1271-1368 оноор авч үзнэ. Их Монгол улс, эзэнт гүрний түүх судлалын тэргүүлэх эрдэмтдийн нэг Ш.Бира абугай Монгол улс хэрхэн хөгжиж, хувьсаж ирсэн түүхийг1. Монголд тулгар улс буюу эхэн үеийн улс буй болсон үе (1206-1227)2. Монголын эзэнт гүрэн буюу хөгжингүй улсын төлөвшлийн үе (1229-1259)3. Монголын эзэнт гүрний өрнөлтийн үе буюу Монголын Юань улсын үе (1260-1368) гэсэн үндсэн 3 үед хуваан үзжээ. Энд хэдэн эргэлзээтэй зүйл байгаагийн зарим нэгийг дурдваас, 1206 онд Монголд анхны тулгар төр байгуулагдаагүй, харин нэгдсэн Монгол улсыг байгуулсан , 1260-1264 онд Их Монгол улс Аригбөх ба Хубилай гэсэн хоёр хаантай байсан, Юань улс 1260 онд бус албан ёсоор 1271 онд байгуулагдсан, бас Их Юань 大元 улс нь Монголын эзэнт гүрний өрнөлтийн үе бус, харин гудайлт, бууралтын үе гэлтэй. Учир нь хууль бусаар хаан ширээг булаасан Хубилайг эсэргүүцэн бослого гаргаж тэмцсээр байсан язгуур Монгол нутгаа 40 орчим жил бүрэн захирч чадахгүй байсан Юань улсыг Монголын эзэнт гүрний өрнөлтийн үе гэхэд нэн төвөгтэй. Тэдний Юань улсын эсрэг эл тэмцэлд нэг үе Цагадайн улс ч нэгдэн орсон байсан байв. Мөн Алтан ордон, Цагадайн, Ил хаадын гэсэн улсуудыг бүхэн орхисон алдаа байна.Тэр үед язгуур Монгол нутаг Их Юань улсад багтаж байсан агаад их хаадын төвийн үе залгамжлалын үүднээс Юань улсыг төв улс, монголчуудын байгуулсан Алтан ордон, Ил хаадын зэрэг бусад улсыг нь түүний хараат түшмэг улс хэмээн тооцсоор ирсэн юм. Тэдгээр улсууд ч эхэндээ Их Юань улсад ёс төдий боловч захирагдаж байв. Харъяалагдах газар орны нутаг дэвсгэрийн хэмжээ, эдийн засгийн бааз суурь зэргээрээ Юань улс бусад улсуудаас арай илүү байсан байж ч магадгүй. Харин энэ байдал удаан үргэлжлээгүй бөгөөд XIV зууны эхэн үеэс дээрх улсууд бүрэн биеэ дааж тусгаарласан билээ. Энэ бүхнээс үзэхэд, Их Монгол улс хэд хэдэн бие даасан бага улсуудад хуваагдсан үеийг Монголын эзэнт гүрний оргил үе хэмээх нь түүхэн үнэнд харшилна.Монголын эзэнт гүрний үеийг 1229 онд Хэрлэний Хөдөө аралд Өгэдэйг Их Монгол улсын хаанд өргөмжилсөн үйл явдлаар эхлүүлж, 1368 онд Их Юань улсын сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр Бээжингээс цугтан гарсан хэрэг явдлаар төгсгөж байна. * * *XIV-XVII зууны Монгол улсын үеийг судлаачид “Мин улсын үеийн Монгол”, “Улс төрийн бутралын үеийн Монгол”, “Ар Юань улс”, “Умард Юань улс” гэх зэргээр нэрийдэж томъёолсоор ирсэн билээ. “Мин улсын үеийн Монгол” гэдэг нь Хятад төвийн үзлийн үүднээс гарсан нэрийдэл хийгээд монголчуудыг Хятадад оршиж байсан Мин 明朝 улс (1368-1644)-ын хавсарга байдлаар авч үзсэн дээрэнгүй, доромж нэр юм. Чингэж нэрлэснээр Монгол нь тусгаар тогтносон улс бус, Мин улсын хойд талаар оршдог хэсэг эзэмшлүүд гэж ойлгогдоно. Монгол, Хятадын хоорондох худалдааг хүртэл “алба барих” хэмээн гуйвуулан томъёолдог нь ч Хятадын их гүрний дээрэнгүй үзэлтэй холбоотой. Бодит байдал дээр Монгол нь биеэ даасан, бүрэн эрхт улс байв.“Улс төрийн бутралын үеийн Монгол” гэдэг нь анх Монгол–Оросын түүхчдийн гаргаж ирсэн нэр томъёо бөгөөд судалгааны ном зохиолд машид тархаж, бараг тогтсон зүйл билээ. Өгүүлэн буй үеийн Монголын нийгмийн түүхийг зөвхөн улс төрийн үйл явц, хандлагаар нэрийдэх нь ихэд өрөөсгөл юм. Аливаа нийгмийн амьдрал олон талтай бөгөөд улс төр, эдийн засаг, соёл боловсрол, хууль зүй, шашин шүтлэг, оюун санаа, нийгмийн давхраажилтын байдал зэрэг илрэл, үйл явцуудаас бүрдэж байдаг. Иймд нийгмийн амьдралын зөвхөн нэг үзэгдэл, илрэлийг дөвийлгөн хэтрүүлж, түүгээр бүхэл бүтэн түүхэн үеийг төлөөлүүлэн томъёолж тодорхойлох нь агуулга ба хэлбэрийг зөрчилдөхөд хүргэдэг.Монголчууд улс төрийн талаар тархай бутархай байсан тэр үед хувь ноёд язгууртнуудын эзэмшил дэх эдийн засгийн байдал сайжирч, соёл урлаг боловсрол хөгжиж, нийгмийн оюун санаанд шашин шүтлэгээ дагасан эерэг өөрчлөлт бий болж байв. Бид XVI зууны Монгол улсыг соёл боловсролын хөгжлийн байдлаар нь “Сэргэн мандалтын үеийн Монгол” гэж нэрлэж болох талтай ч энэ нь нийгмийн амьдралын бусад талуудыг бүрэн харуулж төлөөлж чадахгүй тул ингэж нэрлэхгүй нь мэдээж хэрэг юм.Эдгээр алдаатай байдлаас зайлсхийх гол арга бол түүхэн он цагийн хязгаараар нэрийдэх явдал юм. Ингэнэ гэвэл уг түүхэн үеийг “XIV-XVII зууны Монгол улсын үе” хэмээн нэрлэнэ. Нөгөө нэг арга нь тухайн үеийн хууль эрх зүйн баримт бичигт тэмдэглэгдсэн улсын нэрээр нэрийдэх явдал юм. 1640 онд баталсан “Их цааз” хуулийн эхэн хэсэгт “dцčin dцrben qoyar-un noyad ekilen jokiyaba” (Дөчин дөрвөн хоёрын ноёд эхлэн зохиов) хэмээн өгүүлдэг нь тухайн үеийн Монгол улсын албан ёсны нэрийг дурдсан хэрэг бүлгээ. “Дөчин, дөрвөн хоёр–dцčin dцrben qoyar” гэдэг улсын нэрийг анх Монголын алдарт түүхч Саган сэцэн өөрийн зохиолдоо баримталсан билээ.“Ар Юань улс” буюу “Умард Юань улс” гэдэг нэр нь мөн л Хятадын түүхчдийн баримталдаг үзэл баримтлалын нэг юм. Хятад дахь монголчуудын засаглал унаж, эх нутагтаа ирснээс хойш 20 хүрэхгүй жилийн зурвас үед хэрэглэж байсан “Хойд Юань улс” гэдэг нэрээр бүхэл бүтэн 200 гаруй жилийн түүхэн үеийг нэрийдсэн алдаатай юм. Монголчууд ялагдлаа хүлээн зөвшөөрөхгүй, эргэж довтлон Их Юань улсыг сэргээн тогтоохыг зорьж байсан тул улсдаа түр зуур “Хойд Юань” гэдэг нэр өгсөн байв. Хэргийн явцаар тавьсан зорилгодоо хүрэх цэрэг ба эдийн засгийн боломж үгүй болсноор энэ санаархлаа орхисон юм. Гүйличи хаан (1402-1408)-ы үеэс “Хойд Юань” нэрийг халж Татар буюу Монгол хэмээн нэрлэх болсон байдаг.Энэ үеийн Монголыг эдгээр элдэв зохиомол, гуйвуулсан, доромж нэрээр бус, “XIV-XVII зууны Монгол улсын үе” эсэхүл “Дөчин, Дөрвөн хоёрын Монгол улс” гэсэн нэрээр нэрийдэх нь зүйтэй болов уу.“Дөчин дөрвөн хоёрын” Монгол улсын үеийг урьд өмнө нь 2 үе болгож ирсэн билээ. Тэр нь 1. Билигт хаанаас Мэргүрис үхэгт хаан хүртэлх үе 2. Мэргүрис үхэгт хаанаас эхэлсэн “Бага хаадын үе” юм.Мэргүрис үхэгт хаан (1455-1456)-ыг Мин улсын албан түүх “Мин ши” (明史)-д “Бага хаан” – xiao wang zi – шяо ван зы – 小王子 хэмээн тэмдэглэснээр “Бага хаадын үе” гэсэн нэрийн үүсэл тавигдсан юм. Гэхдээ энэ нь Хятадын Мин улсын түүх судрын мэдээнд тулгуурласан үечлэл тул шүүмжлэлтэй хандаж эргэж нягтлах хэрэгтэй болдог. Үүний энгийн нэг жишээ гэвэл, бүх Монголыг нэгтгэн захирч байсан Даян хааныг бага хаан хэмээн үзэх нь түүхийн үнэнд нийцэхгүй юм. Тус үеийг төр барьсан хаан тус бүрээр нь дэлгэрүүлэн үзвэл сонирхолтой дүр зураг гарах нь гарцаагүй. Харин олон хаад богинохон хугацаанд төр барьсан хийгээд тэдэнд холбогдох мэдээ сэлт харьцангуй бага тул чингэх нь ихэд хүндрэлтэй ажээ.Дээрхээс арай өөрөөр, хоёр янзаар бас үечилж болох юм. Юуны өмнө тухайн үеийн Монгол улсыг1. “Хойд Юань улс”-ын үе (1370–1388) 2. “Дөчин, дөрвөн хоёрын” Монгол улсын үе (1388 оноос 1520-иод он) 3. Биеэ даасан бага улсуудын үе (1520-иод оноос хойш) гэсэн 3 том үед хувааж болох талтай.Монголын хаад эхэн үедээ Хятад дахь ялагдлаа хүлээн зөвшөөрөөгүй хийгээд эргэж Юань улсыг сэргээн тогтоохыг чармайж байсан тул түр хугацаанд Юань улсын төр арын нутагтаа ирсэн хэмээн “Хойд Юань улс” гэсэн нэрийг анх Билигт хаан (1370-1378) авч хэрэглэжээ. Энэ талаар Монголын түүхч Рашпунцаг “Тэндээс Шуньди хааны хальсны хойно, хунтайж Аюушридара гучин дөрвөн насандаа, цагаан нохой жил Инчанфу хотноо хааны их тавцанд залгамжлан сууж, Хойд Юань улс хэмээн нэрийдээд хотол Монгол улсаа эзлэн суув” хэмээн өгүүлсэн байдаг.Хожим Төгстөмөр Усхал хаан (1378-1388) алагдснаас хойш Монголын язгууртнуудын Юань улсыг сэргээх тогтоох санаархал бүтэхгүй нь тодорхой болсон агаад уг нэрийг хэрэглэхийг больж, Монголын үндсэн хоёр хэсэг болох дөчин түмэн зүүн Монгол, дөрвөн түмэн Ойрад буюу баруун Монголын нэрээр нэрлэгдсэн “Дөчин, дөрвөн хоёрын” Монгол улсын үе эхэлдэг.Улмаар Монгол дахь улс төрийн тогтворгүй байдал, хаант төрийн хүчин чадал суларсан, салан тусгаарлах хүчний идэвхжил зэргээс шалтгаалан “Дөчин, дөрвөн хоёрын” Монгол улс харьцангуй биеэ даасан хэд хэдэн бага улсуудад хуваагдан задрах үйл явц эхэлжээ. Батмөнх даян хаан нас барсны дараахнаас биеэ даасан бага улсуудын үе эхлэх бөгөөд тэдгээр нь Ойрад Монгол, Халх Монгол, Өвөр Монгол, Хөх нуурын Монгол, Хотгойдын Алтан ханы улс зэрэг юм. Харин Буриад монголчууд Халхын, Ижил мөрний монголчууд Ойрад Монголын хараат түшмэг байдалтай оршиж байв. Мөн XIV-XVII зууны Монгол улсыг үүнээс арай өөрөөр, доорхи байдлаар 2 үе болгон авч үзэж болох юм. 1.Билигт хаанаас Элбэг хаан хүртэлх нэгдсэн улсын үе. Энэ нь 1370-1402 он буюу Билэгт хаанаас Элбэг нигүүлсэгч хаан хүртэлх үеийг хамарна. Монголын Юань гүрний үеэс эхлээд биеэ даах байдалтай болж ирсэн ойрадууд их хаанд захирагдахын эсрэг байсаар ирсэн хийгээд тэд Элбэг хааны үйлдсэн бурангуй хэргээр шалтаглан бүрмөсөн тусгаарлан салсан ажээ. Тийнхүү энэ үеийн төгсгөлөөр Монгол улс зүүн, баруун хэмээсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан юм.2.Тогоон тайшаас Түмэн хаан хүртэлх улс төрийн нэгдлийг сэргээх тэмцлийн үе. Ойрадын Тогоон тайш, түүний хөвүүн Эсэн тайш, Мандухай сэцэн, Даян хаан, жонон Алтан хаан, Түмэн засагт хаан нарын Монголыг нэгтгэн захирах талаар явуулсан бодлого, үйл ажиллагааг үүнд хамааруулан үзнэ. Тэдгээр хүмүүсийн бүх Монголыг нэгтгэн захирах хувийн хүсэл санаархал нь нийт Монголын түүхийн тавцан дээр дэвшилтэт үйл ажиллагаа болж харагддаг жамтай. Тус хугацаанд нэг талд, нэгдлийн төлөөх үйл явц явагдаж байхад нөгөө талд, задралын үр хөврөл түүнээс ч дутуугүй эрчтэй өрнөж байв. Гэхдээ Даян хаанаас хойш Монгол улс дахин нэгдмэл байж чадаагүй юм.Тэр үед Монголыг улс төрийн болон шашин–оюун санааны талаар нэгтгэн захирах хэмээсэн хаад ноёдын бодлого, үйл ажиллагаа хэсэг үе амжилт олж байсан боловч биеэ даан хүчирхэгжсэн ноёд язгууртнууд нэгдсэн төрд захирагдахыг хүсэхгүй, байнга салан тусгаарлахын төлөө байв. Энэ бүхний эцэст Монгол харьцангуй биеэ даасан Өвөр Монгол, Халх Монгол, Буриад Монгол, Хөх нуурын Монгол, Ойрад Монгол, Хотгойдын Алтан ханы улс гэсэн хэдэн том эзэмшил–улсуудад хуваагдан жижгэрэв. Тэдгээрээс Буриадаас бусад нь нэгэнт биеэ даасан улсын шинжтэй болсон байв.“Дөчин, дөрвөн хоёр”-ын Монгол улсын үеийг 1370 онд их ор залгасан Билигт хаан Аюуширдара-гаас эхлүүлэн Монголын сүүлийн хаан Лигдэн нас барж, Өвөр Монгол Манжид эзлэгдсэн 1636 он, 1689 онд Хаант Оросод эзлэгдсэн Буриад Монгол, 1691 онд Халх Монгол Манжид дагаар орсон, 1723 онд Хөх нуурын Монгол, 1755 онд Ойрад Монгол Манжид эзлэгдснээр дуусгана. Монголын түүхийн дунд үеийг төр улсын шинж чанараар нь –Монголын түрүү төр улсын үе, –Монголын төгөлдөржсөн төр улсын үе гэсэн хоёр том үе болгож болно. Монголын түрүү төр улсын үе 1130-аад оны үед Хабул хааны байгуулсан Монгол улсаас 1206 онд Чингис хааны байгуулсан нэгдсэн Монгол улс хүртэлх үеийг хамарна. Тэр үеийн Монгол улс хэмжээгээр бага хийгээд төрийн үндсэн шинжүүд нь бүрэн гүйцэд төлөвшөөгүй байсан тул тийнхүү түрүү төр улс хэмээн үзнэ.Монголын төгөлдөржсөн төр улс нь 1206 оноос XVII зуун хүрнэ. Чингис хаан төрийн үндсэн бүтцүүдийг зохион байгуулснаар жинхэнэ ёсоор төр улсын шинж бүрдэн тогтсон юм. Өгэдэй хааны үеэс Монгол төрийн бүтэц улам боловсронгуй болж, Эзэнт гүрэн жинхэнэ ёсоор байгуулагдсан билээ. Монголын эзэнт улс унасны дараагаас Монголын нэгдмэл төр удсангүй задарч, биеэ даасан бага улсууд бий болсон билээ. Монголын уламжлалт түүх бичлэгт XVII-XX зууны эхэн үеийн Монгол орон буюу Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол орныг түүхийн дунд үед багтаан үзсээр ирсэн юм. Дэлхий нийтийн түүхийн үечлэлтэй уялдуулан авч үзвэл Манжийн эрхшээлийн үеийг Монголын түүхийн шинэ үед оруулах нь зохистой юм.Энэ үеийн түүхийг үндсэнд нь гурван үе болгон судлах ёстой. Чухамхүү ингэж Манжийн төрийн бодлого хэрхэн өөрчлөгдөж байсныг цаг хугацааны хувьд ялгавартай авч үзэхгүйгээр тус түүхэн үеийг үнэн зөв тодорхойлж, ойлгож чадахгүй. Аль нэг богинохон үеийн хэрэг явдлаар бүхэл бүтэн үеийг төлөөлүүлэн авч үзэх нь алдаанд хүргэнэ.1.XVII-XIX зууны дунд үе хүртэлх Монгол орон. Энэ үеийн Манжийн төрийн бодлого нь монголчуудыг уламжлалт аж төрөх байдлаар нь байлгаж, хэрэгтэй цагт ашиглах, түшиг тулгуур болгох зорилго бүхий байв. Чингэхдээ нийт монголчуудыг хошуу, чуулганы зохион байгуулалтанд оруулж засаглан захирав. Монголыг хууль зүйн үүднээс баримтлан захирах шаардлагаар хууль–эрх зүйн дарангуйлах тогтолцоог бий болгов. Монгол нутагт уул уурхай нээх, газар хагалахыг хориглож, худалдааны хятад иргэдийг зөвхөн тодорхой зөвшөөрөл, хугацаагаар орохыг зөвшөөрч байв.2.XIX зууны дунд үеэс XIX зууны төгсгөл хүртэлх Монгол орон. Манжууд Хятадад улам бүр уусч, хааны ордон дахь хятад түшмэд олшрохын хэрээр Манжийн бодлого аажмаар Хятадын бодлого болон хувирч ирэв. Энэ үед Монголын талаарх Манжийн төрийн бодлого алгуур өөрчлөгдөж, Монголын талаар тавьсан элдэв хөнгөлөлтүүд суларчээ. Монгол газар хятадууд олноороо хараа хяналтгүй орж ирэх болсон. Монгол орныг Хятадын худалдаа–мөнгө хүүллийн сүлжээ бүрхэж, хүн амын дийлэнх хэсгийг өртөн болгосноор Монголын нийгэм–эдийн засгийн хөгжлийг улам бүр боогдуулах болжээ.3.XIX зууны сүүлээс XX зууны эхэн хүртэлх Монгол орон. Үүнд Монгол оронд Манжийн шинэ засгийн бодлого явагдсан цаг хугацааг хамруулан авч үзнэ. Улс төр, эдийн засаг, соёлын гэсэн үндсэн гурван чиглэлээр өрнөсөн “Шинэ засгийн бодлогын” Монголд дахь хэрэгжилт нь харгис, сөрөг нөлөөтэй байв.Монголчуудын малын бэлчээрийн зарим хэсгийг хурааж, худалдан авч, газаргүй ядуу олон мянган хятадуудыг зохион байгуулалттайгаар оруулан суулгаж, тэдний амьдралыг өөд татах нь язгуур Манжийн төрийн бус, харин мөн чанартаа Хятадын төрийн бодлого юм. Монголын язгуураас оршин амьдарч ирсэн үндэс суурийг устгах аюултай энэ бодлого монголчуудын үндэсний ухамсрыг сэргээж, тусгаар тогтнолын төлөө босон тэмцэхэд хүргэсэн юм.Дээрх гурван үеийг хураангуйлан томъёолбол, эхэн үед Монголын талаарх Манжийн төрийн бодлого явагдсан бол удаад нь Манж–Хятадын бодлого явагдсан үе, төгсгөлийн үед нь Монголын талаар Манж нэртэй Хятадын төрийн бодлого явагджээ. == Манжийн эсрэг тэмцэл == {{Main|Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл|Зүүнгарын хаант улс}} == Манжийн үеийн шашин, соёл == Дэлхийн улс орнууд хоорондоо дайтан эзэлж, эзлэгдэх явдал олонтоо тохиолдож байсан бөгөөд эзлэн авсан орныхоо талаар өөр өөр бодлого явуулж байжээ. Манжийн төр монголчуудад эхлээд илүү эрх өгч байсан ч аажим аажмаар эрх чөлөөг нь хумин боомилж номхон хүлцэнгүй, өөрийн гэсэн үзэл, түүх соёлгүй үндэстэн болгох бодлого явуулжээ. Тухайлбал сур харвааг өөрчлөн богино зайд (45 нум зайд буюу 75-80 м)<ref>[http://www.24tsag.mn/content/35726.shtml Наадмын тухай таны мэддэггүй зүйлүүд]</ref> харвадаг болгох, харваачдад бага шагнал өгдөг болгох, монгол бүжгийг хориглох бодлого явуулж байв. == Манжийн үеийн эдийн засаг == [[Файл:Zer-goo-cha, Governor of Miamatchin (i.e., Maimachin) LCCN99615503.tif|thumb|1727 Хоёр улсын хилийн хооронд зарга шүүдэг ийм Заргачийн яам гэж байгуулсан [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Наймаа хот]] онд байгуулагдсан<ref>[http://selenge.gov.mn/beta/3/item/16 ЭРДЭНЭ ВАНГИЙН ХОШУУ ХИЙГЭЭД СЭЛЭНГЭЧҮҮД]</ref>]] 18 дугаар зууны эхэн үед Монголд бөөний худалдаа байсангүй. Гагцхүү жижиглэнгийн худалдаа ноёрхож байлаа. Жижиглэн худалдаа нь таваар мөнгөний харилцаа хөгжиж, үндэсний худалдаачид төрж гараагүй, зам харилцаа муутай нүүдлийн мал аж ахуйтай монголын нөхцөлд таарсан байжээ. Энэ нөхцөл шалтгааны улмаас Ар Монгол дахь хятад худалдааг хязгаарлан барьж байх гэсэн Манжийн засгийн газрын бодлого газар дээрээ тэр бүр биелэгдэхгүй задгайрч, хятадын худалдааны нөлөө хүрээ байнга өссөөр, 18 дугаар зууны эцэс болоход хошуудаар одож худалдаалах нь нилээд түгээмэл болж, зарим хошуунд гэр майхан барьж суурьшин, байнга худалдаалах явдал үзэгдэх болсон байна. 18 дугаар зуун бол Ар Монгол дахь хятадын худалдааны зохион байгуулалт, мөлжлөгийн үндсэн арга, худалдаалах хэлбэр нь төлөвшиж, улмаар Монголын эдийн засагт нэвтэрч бэхжээд, цаашид бүх монгол нутгийг хамарсан худалдаа явуулах замаа баттай засч авсан үе. Хошуудад чөлөөтэй худалдаалах болсноор Ар монгол дахь хятадын худалдаа мөнгө хүүллийн хөгжлийн хоёрдугаар үе эхэлнэ. Энэ үед хятадын худалдаачдын тоо урьдахаас эрс нэмэгдэн, зохион байгуулалтын хувьд улам бэхжиж, пүүс дэлгүүрүүдийн бүтцэд зарим шинэ өөрчлөлт гарчээ. Мөн худалдаалах арга нь нарийсаад хэмжээ, далайц нь ихэссэн. Хятадын худалдаачид өр шир, зээлийн хүүд Ар монголоос хурааж, худалдаж авсан малаа намар таргалсан үеэр нь [[Их хүрээ]], [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]], [[Хиагт]]ын орчимд сүрэглэн зохион байгуулаад хятадын хотууд руу туулгадаг байв<ref>[https://montsame.mn/mn/read/195972 Да Шен Куй болон бусад пүүс ардад мөнгө хүүтэй зээлж монголчуудыг хүүлж байсан]</ref>. Улиастай дахь нэр нөлөө бүхий, хамгийн том пүүс бол [[Даашинхүү|Да Шэн Күй]]гийн пүүс юм. ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Манжийн байлдан дагуулалт.jpg|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 4.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Манж 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Tuv Azi 1760 on.jpg Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Манж 1820 он..jpg|Манж 1820 он Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж 1911.jpg|Манж 1911 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg|Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg Файл:Манж улс.jpg|Манж улс </gallery> ==Нэмж унших== *[[Монголчууд XVII-XX зууны эхэн үе]] *[[Жиньдандаогийн үймээн]] *[[Хятадын Синьхайн хувьсгал 1911 он]] *[[Манжууд хятадыг эзлсэн нь]] *[[Тайпаны бослого]] ==Ном зүй== *Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил == Эшлэл == {{reflist}} {{Манжийн үеийн Монгол}} [[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол| ]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:1635 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:1912 онд татан буугдсан]] [[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:18-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:19-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]] s96suyxex0i9prfalkcd5hx86riv2x6 706703 706701 2022-07-30T06:54:27Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь */ wikitext text/x-wiki {{Загвар:Монголын түүх}} [[Файл:Mongolia during the Manchu rule.png|thumb|Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь]] [[Файл:Outer Mongolia under Qing rule.png|thumb|1820-иод он [[Ар Монгол]]]] [[Файл:Letts-Popular-Atlas-1883-Russia-in-Asia-Chinese-Empire-etc.jpg|thumb|Өвөр Монгол дахь харчин (Khartchin), горлос (Khorlos), оннигуд (Oniot), дөрвөд (Dourbet), найман, баарин (Barin), авга (Abakhai), авганар (Abkhanar), түмэд (Toumet), үзэмчин (Oudzemerchi), Сөнөд (Sounnite), (Khaotchit) зэрэг аймгуудын байршил. [[Дагуур]]ын салбар гогуль (Gogouli) Амар мөрний дагуу байршсан байна. 1883 он]] [[File:1747 Kitchin Map of Central Asia and the Gobi Desert - Geographicus - WesternTartary-kitchin-1747.jpg|thumb|Өмнөд Монгол дахь аймгууд: Найман [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний урд талд]] (Sira Muran), оннигуд (Onhiot), хорчин (Khorchin). 1747 он]] [[File:L'Empire_Chinois_et_du_Japon_(1833).jpg|thumb|[[Хөхнуур]]д Tengri-noor, Boura-noor гэх мэт монгол нэртэй газрууд байна. Дагуурын нутгийг Daourie гэж тэмдэглэжээ. 1833 он]] [[File:John-Tallis-1851-Tibet-Mongolia-and-Manchuria-NE.jpg|thumb|Өмнөд Монгол дахь аймгууд: сөнөд (Sounites), Цахар (Tchakhars), авга (Abaka), хорчин (Kortchin), дүрвэд (Durbet), горлос (Khorles). Гогуль (Gogooli) Амар мөрний эрэгт. 1851 он]] [[File:China_and_Japan,_John_Nicaragua_Dower_(1844).jpg|thumb|Зүүнгарыг "Songar Kalmucks", Уйгурыг "Little Bukharia" гэж тэмдэглэжээ. Мөн дагуур, харчины нутгийг харуулсан байна. 1844 оны зураг]] [[File:Carte_generale_de_l'Empire_Chinois_et_du_Japon_(1836).jpg|thumb|Хорчин (Chorchins), найман (Naynam), оннигуд (Onhiot), авганар (Abahanar), хошууд (Khochotie) болон бусад [[дээд монголчууд]] (Kalmouks Kokonor, Elets Kokonor)]] [[File:Empire Chinois, Japon (1832).jpg|thumb|]] == Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь == Манж 1636 онд Өвөр Монголыг нэгтгэж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг [[Шилийн голын чуулган|Шилийн голын]], [[Жиримийн чуулган|Жирмийн]], [[Зостын чуулган|Зостын]], [[Их Зуугийн чуулган|Их Зуугийн]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу Удын]], [[Улаанцавын чуулган]] хэмээн нэрлэж. [[Цахар]], [[Хөлөнбуйр]], [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]], [[Зүүнгар нутаг]] хошуу нь Манж [[Амбан]] буюу [[Жанжин]] захирч байжээ. 1691 онд [[Халх]] Монголыг нэгтгэж аваад 3 чуулганд хувааж, Халхын [[Сайн ноён аймаг]] 1725 онд чуулганд байгуулагджээ. 1907 онд манжийн засгийн газар [[Ховдын хязгаар]]ыг хоёр хуваан шинэ хязгаар байгуулсанаар Шиньжаан дахь нутаг нь Алтайн хязгаарт харъяалагдах болжээ. Эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос, [[Алшаа аймаг]] бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> [[Ордос]]чууд [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] урд эрэг [[Ордос|Ордосын тохой]]д байв. == Манжийн улс төрийн бодлого == {{Хянах}} Манж улс монголчуудыг бослого гаргахаас сэргийлж төмрийн хэрэглээг хязгаарлан тэргэндээ төмөр цөн хийдэг байсныг болиулсанаар 20-р зуун гэхэд монголчууд дан модоор тэрэг хийдэг болжээ. Ардууд манж, монгол эрх баригч, мөн тайж, дээд лам нарт үг дуугүй захирагдаж, ондоо хошуунд явахдаа ноёноосоо зөвшөөрөл авч, олон зүйлийн алба татвар төлж байв. [[File:Asien Bd1.jpg|thumb|1890 он]] Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил Манжийн нөлөөнд байсан үеийн төр захиргаа болон эрх зүйг судлахад тэр үеийн даган мөрдөж байсан хууль цаазууд үндсэн эх сурвалж нь болдог. Эдгээр нь Зарлигаар тогтоосон Манж чин улсын бүгд хууль, Халх журам, Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичгүүд билээ. Энэ үеийн Монголын эрх зүй нь нэг талаар монголын төр, эрх зүйн уламжлалыг аль болохоор хадгалахыг хичээсэн, нөгөө талаар, аргагүйн эрхэнд манж болон хятадын эрх зүйн зарчмийн нөлөөнд орсон байлаа. Ямар ч байсан Монголын нийгмийн харилцааг зохицуулах учраас монгол цаазын уламжлал болон эх сурвалжид тулгуурлаж байлаа. Манж Чин улсын эрхшээлд байсан үед монголын иргэний болон эрх зүйн түүхэнд нааштай дэвшилтэд үзэл санаа, үзэгдэл цөөнгүй байсныг үгүйсгэж болохгүй. Ялангуяа монголын уламжлалд эрх зүйг шинэчлэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн нь түүхийн үнэн юм гэж судлаач Б.Баярсайхан үзсэн юм. Манжаас явуулсан бодлогууд нь Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжилд эерэг болон сөрөг аль альнаар нь нөлөөлж байв. Мөн монголын эрх зүйг шинэчлэхэд багагүй нөлөөлсөн нь үүний эерэг нөлөөлөл юм. Монголыг ХХ зууны эхээр хятадчилах бодлого явуулж байсан зэрэг сөрөг нөлөөлөл нь харагдаж байна. Мөн манж нар монголд төрийн болоод засаг захиргааны чамгүй их өөрчлөлтүүдийг хийж байсан нь түүхийн хуудаснаа тэмдэглэгджээ. Үүнийг монголд байгуулагдсан Манж чин улсын хамгийн дээд эрхтэй байгууллага хянаж байв. Энэ нь улиастайн жанжны газар байсан юм. Ерөнхийдөө Монголыг удирдах Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам болон Улиастайн манж жанжны газар, аймгийн жасаа нарыг ихэвчлэн манж хүмүүсээр удирдуулдаг байлаа. Энэ нь монголыг бүх шатанд шатлан захирч байх манжийн тэргүүн бодлогуудын нэг нь яахын аргагүй мөн билээ. Манж нар нь Монголд шууд өөрсдийн хууль цаазыг явуулахаас болгоомжилж Энх-Амгалан хаан шинэ дагасан халх нарыг тэдний хууль ёсоор болтугай хэмээн зарлиг буулгаж байсан байна. Удалгүй дээр дурьдсан Халх журам хуулийг хэлэлцэн тотоосон байна. Энэ хуулийг 1789 оноос дагаж мөрдөх нь харьцангуй багасжээ учир нь Манж нар гадаад монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичиг буюу дээр дурьдсан монгол цаазын бичгийг зохион гаргасантай шууд уялдаатай билээ. Халх журмыг халхын ноёдын оролцоотой баталсан учир зохицуулалт сайн явагдаж байсан юм. Монгол цаазын бичгийг зохион гаргасан нь монголыг манжийн эрх зүй болон төрийн нөлөөнд бүрэн автуулах алхмуудын нэг байлаа. Гэвч энэ алхмууд хэзээ нэгэн цагт бүр мөсөн бүдрэнэ гэдгийг манжийн цөөхөн хүн мэдэж байлаа. Манж нарын ХХ зуунд явуулж байсан “шинэ засгийн бодлого” нь монголчуудыг асаах дарь нь болж өгсөн юм. Энэ бодлогын агуулга нь Монголд хятад иргэдийг үй олноор шилжүүлэн суурьшуулах, хүн амыг хятадчилах, манж хятадын засаг захиргааны шууд нэг хэсэг болгох зэрэг байлаа . Энэ бодлого гарсны дараа бослогууд энд тэндгүй өрнөж байв. Ингэснээр Монголчууд манжийн эрх зүй болон төрийн нөлөөнд авталгүй манжаас салан тусгаар тогтнолоо дахин олж чадсан түүхтэй. Энэ тэмцэл өрнөлийн оргил цэг нь 1911 оны цагаагчин гахай жилийн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал байлаа. XVII зууны сүүлч үеэс XX зууны эхэн үе хүртэл 200 гаруй жил Монгол орон манжийн байлдан дагуулагчдын эрхшээлд нухлагдаж байв. Энэ үе бол Монголын түүхийн хамгийн гашуун зовлонт харанхуй үе байсан юм.Манж нар бол одоогийн Манжуурт нутаглаж байсан хамниган угсаатан бөгөөд XVI зууны сүүлчээр цэрэг-язгууртаны хүчирхэг улс болон бүрэлджээ. Манж нар богино хугацаанд зэргэлдээх орнуудаа түрэмгийлэн улмаар Монголын хаант улсуудыг эзлэн авав.Монголын феодалын улс манжид эзлэгдсэн түүний талхинд орсон нь хэдэн шалтгаантай байв. XVII зууны үед Монгол орон дотоодын феодалын бутралын уршиг, гаднаас манж, хятадын хаадын хагалан бутаргах хорт явуулгын улмаас Өвөр Монгол, Ар Монгол, Баруун Монгол (Ойрад) гэсэн гурван том хэсэг болон салж, тэдгээр нь бас дотроо олон жижиг феодалын эзэмшилд хуваагджээ. Эдгээр том, жижиг язгууртнууд бүх Монголын хаан ширээ болон өөр өөрсдийн биеэ даасан байдлын төлөө үргэлж тэмцэлдэж байсны улмаас Монгол орон дотоодын хямралд гүн автжээ.Улс орон нь доройтож, бас харийн аюул занал нүүрлээд байсан тэр нөрцөлд Монголын феодалууд эв нэгдлээ бэхжүүлж, түрэмгийлэгчдийн эсрэг нэгэн мөрний урсгалд нийлэн шийдвэр төгс тэмцэх ёстой байлаа. Цахарын Лигдэн хаан, Халхын Цогт хун тайж зэрэг хүмүүс үүнийг ухамсарлан нийт улс гэрийнхээ тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг уриалан тэмцэж байв. Гэтэл зарим феодалууд зөвхөн өөрсдийн явцуу ашгийг хичээн нийтийн тэмцэлд нэгдэхгүй, тус тусдаа тэмцэх, бууж өгөх зэрэг бодлого баримталж байсан нь тэмцлийн эрчийг сулруулж, хүчийг сарниулжээ. Манжийн байлдан дагуулагчид 1644 онд Хятадыг эзлэн авсан нь түүний эдийн засаг, цэрэг зэвсгийн их хүчийг Монголын эсрэг шууд дайчлан хөдөлгөх боломжтой болжээ.Манж нар улс төрийн элдэв луйвар аргаа цэрэг зэвсгийн давуу байдалтай хослуулсаар 1636 онд Өвөр Монголыг, 1691 онд Халх Монголыг, XVIII зууны дундуур Баруун Монгол (Ойрад) – ыг эрхэндээ оруулжээ. Тэд Монголыг эзлэн авсаны дараа ноёрхолоо бэхжүүлэхийн тулд Монголын уламжлалт хууль, засаг захиргааны зохион байгуулалтыг цөм хүчингүй болгон, өөрсдийн харгис засаг захиргааг чандлан тогтоож, манай ард түмний хүчээ нэгтгэн босч тэмцэхээс болгоомжлон тэдний улс төрийн нэгдлийг бутаргаж, хүчийг нь сарниулахад чиглэсэн олон арга хэмжээ авчээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд захирч, монголчуудаар өртөө, харуулын цэрэг, хүнд хүчир алба даалгах, манж хааны Монголоос дээрэмдэн авсан олон зуун мянган малыг үнэ хөлсгүй хариулган үржүүлэх, Ховдод байсан Манжийн дарангуй цэргийн хүнсний тариа тариулах, цэргийн албанд дайчлан мордуулах, мөнгөн татвар авах зэргээр малчин ардын хөдөлмөрөөр бүтээсэн баялгийг ховх сорон үгүйрүүлж байв. Жишээлбэл: зөвхөн Манжийн элч, төлөөлөгчид зорчиход зориулсан олон замын өртөөний зардалд жил тутам саяас доошгүй мал албадан гаргуулж байсны дотор гагцхүү зорчигчдын хүнсэнд 200,000 гаруй хонь хэрэглэж байжээ.Манжийн эрх баригчид шашныг бүх талаар дэмжин дэлгэрүүлж түүний тусламжтайгаар ард олныг мунхаруулан харанхуй бүдүүлэг хэвээр нь барьж, номхон боол болгон дарлахыг хичээж байлаа. Хүрээ хийд, лам нарын тоог хэтэрхий олшруулсан нь олон идэр эрийг бүтээлч хөдөлмөрөөс хөндийрүүлж, тус улсын хүн амын өсөлтийг сайтуулсны гадна үйл олон лам нарыг хооллож, хувцаслах, тэдний хурал номын бүх зардлыг бэлтгэн нийлүүлэх нүсэр хүнд албыг ард түмэнд давхар үүрүүлсэн юм.Монголын ард түмэн ингэж манжийн эрх баригчид, монголын феодал ноёд, лам нар гэсэн хэд хэдэн эзэнд нэгэн зэрэг үйлчлэх ганц зарц нь болоод зогссонгүй, бас хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэгчдэд давхар шулуулж үгүйрлийн балчигт лавшран шигдсээр байв. Манжийн засгийн газрын шууд ивээлээр Монголд нэвтэрсэн Хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэл монголын ард түмний хөлс, цусыг сорон тамирдуулж байлаа. Хятадын шунахай худалдаачид өр төлбөрийн хүүг 400 хувь хүртэл өсгөж Монгол орныг “баяжих, хөлжих алтан хайрцаг” хэмээн ичгүүргүй нэрлэж байв. Хятадын худалдаачид бүр гурван янзын жигнүүрийн туухайтай байсан бөгөөд хүнд туухайгаар нь бусдаас авах зүйлийг, хөнгөнөөр нь бусдад худалдах барааг хэмжиж, жинхэнэ туухайг мэхлэж болохгүй нөхцөлд хэрэглэж байв. Бас өөрсдийн барааг маш өндөр үнээр худалдаж Монголын түүхий эдийг туйлын хямд авдаг болсон байна. Манжийн эрх баригчдын шаардан тушаасан олон зүйлийн бачим түргэн албыг хугацаанд нь гүйцэтгэхийн тулд хошууны тамгын газар, аймгийн чуулгад арга буюу шахагдан хятад пүүсээс өндөр хүүтэй мөнгө зээлдэн авч алба залгуулна. Албаны энэ өрийг ч, харьяат ноёдынхоо хятад худалдаачдад тавьсан өрийг ч ардууд төлнө. Манжийн феодалууд, хятадын худалдаачдын шунахай эрх ашиг яваандаа нийлж нэг нь алба татвараар, нөгөө нь өр зээлээр Монгол орныг хамтран мөлжиж, ард түмнийг амь зуулгын хэдэн малаас нь хагацуулан сүйрлийн даваанд тулгаж байлаа.Гэвч Монголын ард түмэн гадаад, дотоодын давхар дарлалд дуугүй нухлагдан, ямагт толгой гудайн хүлцэж явсангүй, эрэлхэгээр босон тэмцэж, тэмцлийн туршлагаа баяжуулсаар байсан юм. Монголын ард түмний тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлээс хамгийн хүчтэй нь Ойрадын Амарсанаа, Халхын Чингүнжав нарын удирдсан 1755-1758 оны зэвсэгт бослого юм.1755-1758 оны зэвсэгт тэмцэл дарагдсан боловч монголын ард түмний түүхэнд гүн ул мөрөө үлдээн тэмцлийн сургамж дууриал болж, тэдгээр тэмцэгчдийн баатарлаг дүр ард түмний дунд мөнхөрөн алдаршжээ.Энэ үеийн ард түмний тэмцэл нэг талаар манжийн түрэмгийлэгчид, хятадын шунахай худалаачдын эсрэг, нөгөө талаар нутгийн авилгач ноёдын эсрэг чиглэж байв. Ардын тэмцлийн дотроос заргын хэлбэр ихэд дэлгэрчээ. Ардууд заргын бичигтээ манжийн хүнд алба, ноёдын авилгая шунахай зан, ёс бусын олон гувчуур, өөрсдийн амин зуулгын хүнд байдал зэргийг учирлан тоочоод алба татвар хөнгөлж, шунахай ноёдыг зайлуулахыг шаардаад, эцэст нь нэрсээ нарны цацраг мэт дугуйруулан бичдэг байв. Энэ нь толгойлогчоо харгис ноёдоос хамгаалсан хэрэг байв. Ноёнтойгоо заалдсан, үгүйрэн өр төлж чадахгүй болсон, худалдаачдын пүүсийг довтолсон ардуудыг эмнэг адууны сүүлээс чиргүүлж тасдуулах, элсээр чигжин алах, есөн эрүү тулгах, дөнгөлөх, эхнэр хүүхдийг нь өрөнд бодож худалдаачдад өгөх зэргээр харгисладаг байжээ.Тэгэвч мөлжлөг, харгислал нэмэгдэх тусам зовлон туулж хатуужсан монголын ард түмэн тэмцлийн эрчээ чангалан галд тос нэмэхийн адил дүрэлзэн боссоор байсан юм. XIX зууны сүүлчээс Манж гүрний сүр хүч бууран доройтож, феодалын нийгэм нь үндсээрээ ялзран хэврэгшиж, улмаар том империлист гүрнүүдийн түрэмгийлэлд өртөн тэдний хагас колони болон хувирчээ. Манжийн эрх баригчид энэ нөхцөлд яаралтай арга хэмжээ авав. Монголыг цусгүй колончилж, юуны өмнө хятадчилах зорилгоор үй олон хятад иргэнийг Монгол нутагт цутган оруулж, малын бэлчээрийг хагалан, тариалангийн талбай болгохоор үржил шим сайтай газруудыг булаан авч хятадуудад олгож эхлэв. Идээшилт газар шороо, төрөлх ард түмэндээ элгэн хайртай Монгол хүн харийн энэ доромжлол, дарангуйллыг хүлцэн тэвчих аргагүй болж, энд тэнд эсэргүүцлийн уухай дэгдэн, улмаар Монголын язгууртнууд ард түмэнтэйгээ нэгдэж эхэлжээ.1911 – 1912 оны Монголын ард түмний үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнөөр Монгол Улс ийнхүү тусгаар улсаа сэргээж чадсан нь манай ард түмний олон жилийн шаргуу тэмцлийн үр дүн байсан бөгөөд Монголын ард түмний түүхэнд гарсан нэгэн чухал ач холбогдолтой үйл явдал болсон юм. 1636 онд Алтан ургийн сүүлчийн хаан Лигдэн өөд болсноор Өвөр Монголыг эрхэндээ оруулж, 1691 онд Халхууд дагаар орсон юм. Ингэснээр Ойрадаас бусад Монголчууд Манж Чин Улсын бүрэлдэхүүнд оржээ. 1696 онд Манжийн түрэмгийлэлд Галдан хаан ялагдан нас барсан ч 1755 он хүртэл Зүүнгарын хаант улс тусгаар байсан. Ихэнх түүхчид Монголчууд 1691 онд Манжийн дарлалд орсон гэж үздэг боловч энэ нь эргэлзээтэй ойлголт юм. Учир нь одоогийн баруун Монгол буюу Ойрадууд тэр үед тусгаар улсын шинжээ хадгалж оршин байсан бөгөөд 1758 онд хүртэл энэ байдлаа хадгалж байсан гэж үзэж үндэстэй юм. 1636 онд Өвөр Монгол, 1691 онд Ар Монгол, 1755 онд Баруун Монгол Манжид эзлэгдсэн гэж үзвэл илүү зохистой мэт. Манжийн үеийн Монголд хамжлагат ёс тогтож, аливаа иргэншил үүсэх нь хаалттай байсан. 20-р зууны эхний Манжийн "Шинэ засгийн бодлого"-ыг Монголчууд зэвүүцсэнээр үндэсний үзэл сэргэж, нэгэнт нурж унах нь тодорхой болсон Чин гүрнээс тусгаарлахаар санааширч, Богд Жавзандамба хутагтыг нэгдэн нягтарч тусгаар улс болохоор самбаачилжээ. Халх Манжид эзлэгдсэн нь манж нар Өвөр монголыг эзлэн авснаар тэдний цэргийн хүч улам өсч, Манжийн төрийн гадаад бодлого нь Мин улсын эсрэг хандсан юм. Мин улс нь эдийн засгийн их нөөцтэй, хүн хүч цэргийн тооны хувьд Манжаас давуу учир түргэн гоомой хөдөлж болохгүй байв. Тиймээс юуны өмнө нэгтгэн авсан Өвөр монголын аймгуудад эрх нөлөөгөө бэхжүүлж, өөрийн цэргийн хүчийг монгол цэргийн хүчээр сэлбэх, мөн хятадтай байлдахдаа, ар талаа найдвартай бэхлэх зорилгоор Халхын хан нартай холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан юм. Халхын эрх баригчидтай найрсаг харилцах замаар Манжийн талаас ирэх аюулыг сааруулахыг оролдож байв. Өөрсдийн нь ашиг сонирхолд нийцэж байсан учир Манж нар Халхын эрх баригчдын энэ оролдлогыг хэсэг хугацаанд дэмжиж байв. 1636 оны өвөл Сэцэн хан адуу, тэмээ, булга зэрэг зүйлсийг өргөн, найрамдахыг хүссэний хариуд, 1637 оны 1 сард Манжийн Абахай хаан бэлэгтэй хариу элч илгээж байжээ. Мөн 1637 оны 3 сард Түшээт хан хоёр алтан нум, гурван мориор бэлэг хүргүүлэн, элч заран найрамдал холбоотой байхаа илэрхийлж байжээ.Манжийн эрх баригчид Өвөр монголыг эзлэхдээ эрх баригч давхаргынхантай нь худ ургийн барилдлага тогтоох, цол хэргэм өгөх, өгөөмөр шан харамжаар талдаа татах, айлган сүрдүүлэх аргыг хэрэглэж амжилтанд хүрсэн туршлагаа Халхтай харилцахдаа ч үргэлжлүүлэн хэрэглэснээр амжилт олсон юм.Хэдийгээр Өвөр монголын дараа Халхын шууд довтолгоогүй ч Хятадыг эзлэн авсны дараа энэ аюул нүүрлэн ирэх нь ойлгомжтой байсан юм. Тиймээс түүний богино хугацаанд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлж, цэргийн хүчийг нэмэгдүүлэх зэрэг зүйлийг хийх шаардлагын улмаас хугацаа хожих зорилгоор манжийн хаадтай найрамдалт харилцаа тогтоох, харийн түрэмгийллийг эсэргүүцэх хүчин бүрдүүлэх хариуцлага Халхын эрх баригчдад тулгарсан ажээ.Тийнхүү Манж нар харь улсыг довтлохдоо, ар талаасаа аюулгүй байх, нөгөө талаас монголчууд нь болзошгүй аюул нүүрлэн иртэл хүчээ сэлбэх гэсэн хоёр талын сонирхол нэгдэж нийгмийн харилцаа хэсэг хугацаанд намжуу байсан нь аль аль нь цаг хожих гэсэнтэй холбоотой байв.Тухайн үед Монголын их хааны эрх захиргаа нэгэнт унасан цаг тул Халхын улс төрийн амьдралд Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой, Засагт хан Субадай нар тэргүүлэх үүрэгтэй байсан юм. Халхын баруун гарыг Засагт хан Субадай зонхилон захирч байсан боловч Шолой Увашийн хөвгүүн хэмээгдэх Алтан хан хэмээгдэх Омбо-Эрдэнийн эрх нөлөө их байв. Алтан ханы эзэмшил нь баруун тийш Алтайн Урианхай, Красноярскийн хязгаар, зүүн тийш Сэлэнгэ, Тамирын эхэнд тулж байв. Түүний орд өргөө Увс нуурын сав газар байжээ. Алтан хан Засагт хантай өрсөлдөн, бие даасан бодлого явуулж байв. Тэр XVII зууны эхэн үеэс Орос улстай харилцаж, улс төр, эдийн засгийн холбоо тогтоож, нэлээд хэмжээгээр худалдаа арилжаа хийж байв.Мaнж нар Хятадыг байлдан эзлэхдээ, Халхын ноёдын үйл ажилгаанд зарим нэгэн хориг тавьсан юм. Үүнд, 1636 онд Манжийн Дээд Эрдэмт хаан Халхыг Хятадтай худалдаа хийхийг албан ёсоор хориглосон зарлиг буулгажээ. Энэ нь нэгд, Монгол-Хятадын хооронд холбоо тогтохоос сэргийлсэн, хоёрт, монголчууд худалдаалахдаа агт мориор голдуу арилжаалдаг учир хятадын цэргийн хүчин чадал нэмэгдэхээс болгоомжилсон хэрэг бололтой.Нөгөөтэйгүүр 1638 онд Манжийн хаан Халхын гурван ханыг жил бүр цагаан тэмээ нэжгээд, саарал морь наймыг Чингийн эрх баригчдад албан ёсны бэлэг хэмээн бариулах зарлиг буулгажээ. Ингэснээрээ манжийн хаан Халхын хан нарын эрх мэдлийг хязгаарлаж, эрхшээлдээ оруулахыг санаархжээ. Хэдийгээр монголд манжийн түрэмгийллийг хүчээр барьж зогсоох улс төрийн нэгдмэл хүчин байхгүй байсан ч харийн түрэмгийлэл илт нүүрлэсэн үед монголчууд удаа дараа нэгдэх оролдлого хийжээ.1970 онд Х.Пэрлээ Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутгаас үйсэн хуулиуд олсон нь үүнийг гэрчлэх чухал сурвалж болсон юм.XVI зууны сүүлч, XVII зууны эхээр Халхын ноёд удаа дараа чуулган чуулж дотоод, гадаад улс төрийн байдлаа хуулиар зохицуулахыг оролдож байсныг тэдгээр үйсэн хуулиас харж болно.Үйсэн дээр бичсэн тэдгээр хуулийн гол санаа нь дотоодын эвдрэл хямралын үүд хаалгыг хааж, төрйин нэгдлийг аль болохоор сахин хамгаалах явдал байв. Уг хуулиуд нь “хан хүн өөр зуур хэрэлдвээс,... ганц хошуугаар дайсанд мордож идвээс, ноёд биеэ алалцваас,... хатуу шийтгэж байхаар заажээ. Уг хуулиуд нэгэнт буй болсон дотоодын хямралыг гэтлэн давахын тулд Халхын хүчийг нэгтгэх бодлогыг тууштай явуулахыг тэр үеийн зарим зүтгэлтэн хичээж, Халхын улс төрийн хямралыг хууль эрх зүйн хүрээнд шийдэх гэсэн хэрэг байв.Халхын Сэцэн хан Шолой, Түшээт хан Гомбодоржийнд хоёр ч удаа биеэр хүрэлцэн очиж , шинэ төрөх хүүхэд нь хөвгүүн байвал, Халхын шашны тэргүүнээр өргөмжлөхийг зөвлөн, өөрийн Гэгээн цолоо өргөхөөр амлаж буцсан ба дараа Түшээт ханы төрсөн хөвгүүнд нутгийн дархчуудаар 3 төмөр бүстэй өлгий өгсөн байна.1639 онд Халхын ноёд Ширээ цагаан нуур хэмээх газар цугларч, Түшээт хан Гомбодоржийн 5 настай хөвгүүн Занабазарыг Халх Монголын шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Тийнхүү Занабазар нь монголын түүхэнд анхдугаар богд Жавзандамба буюу Өндөр гэгээн хэмээн алдаршсан юм.Ширээ цагаан нуурын чуулганд оролцогсод уг түүхт үйл явдлыг тохиолдуулан, Шар бөсийн орд байгуулсан нь Халхын их хүрээний үүсэл болжээ. Бас Халхын ноёд шинэ өргөмжлөгдсөн шашны тэргүүн Өндөр гэгээн өөрсдийн харъяатаас хувь өмч болгон өргөснөөр шавь хэмээх дахргын үүсэл тавигджээ.Тийнхүү Халхын шашны тэргүүнийг өргөмжилсөн нь шашны тугийн дор Халхыг нэгтгэх гэсэн оролдлого байсан юм.Мөн 1640 онд Халхын-Ойрадын ноёдууд Тарвагатайн улаан буурай гэдэг чуулган нийлж, цаг үеэ дүгнэж, Халх Ойрад эв эеэ хичээн, харийн түрэмгийллийг хамтын хүчээр давахыг уриалан тунхаглаж, тус чуулганаас монгол ойрдын Их цаазыг баталсан нь Манжийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэх бас нэгэн оролдлого байлаа.Тус чуулганд Халхын Эрдэнэ Засагт хан Субадай, Очирбат тулгар Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан аймгийн нөлөө бүхий том ноёд, хэмээх Төрбайх, Тэнгэрэй тойн нарыг зэрэг Халх Ойрдын Төр, шашны, рзүтгэлтэн болон Хөх нуурын монголчууд, Ижил мөрний гол Торгууын төлөөлөгчид бүгд 28 том ноёд оролцжээ. Тэдгээр ноёд нь тухайн үеийн монгол улсын төрийн айрамд гол үүрэг гүйцэтгэж байсан нөлөө бүхий хүмүүс байв.Тус чуулганы гол зорилго нь улс төрийн бутралыг давж, үндэсний нэгдлийг сэргээн бэхжүүлэх, харийн дайсны өнгөлөлзлийг тас цохих хэрэгт монгол угсаатны хамтын чармайлтаар зохион байгуулахад оршиж байв. Тийнхүү Халх,Ойрд хоёр нэгдэж, харийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэсэн боловч энэ явдал удаан үргэлжилсэнгүй.Тухайн үеийн монгол төр шашны зүтгэлтнүүд хууль цааз шашны төрийн хэмжээнд бүх талаас нь улсаа нэгтгэх гэж удаа дараа оролдсон боловч тэр үед монгол улс төрийн бутралыг даван туулах улс төр, эдийн засаг хараахан бүрэлдээгүй байсан учир уг оролдлого бүтээгүй юм.Халхын ноёд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлэх оролдого хийхийн зэрэгцээ Эеэр засагч хаан суугаад удаагүйг харгалзан, Манжийн хүчийг дотроос нь задлах, угсаа нэгтнээ харийн дарлалаас чөлөөлөх зорилгоор 1644 Өвөр монголын ноёд элч илгээж байсан байна. Үүний үр дүнд Сөнид аймгийн тэнгис ван Халхын ноёдын ятгалганд орж, харъяат ардаа дагуулан, 1646 оны хавар Сэцэн хан нутагт байснаа, 1639 онд өмнө зүг нүүн одож, Манжид дагасан байв. Тэнгис нь Манжийн хаантай ураг холбосон байв.Манжийн хаан Өвөр Монголнын эрх чин ван Тодоор удирдуулсан үлэмжихэн цэрэг хөдөлгөж, Тэнгисийг мөрдүүлжээ.Манж цэрэг Тэнгис ванг мөрдөж хөөсөөр 1646 оны 6 сарын орчим Янгирцагийн ууланд гүйцэж очиход тэрбээр Гүн Галуутай гэдэг газар эсэргүүцэн байлдсан боловч ялагджээ. Гэвч бууж өгсөнгүй, Халх нутгийн гүнрүү зугтаахад манжийн цэрэг хоёр өдөр шөнө мөрдөн хөөж, гурав дахь өдрийн өглөө Өтөг уулын орчим Тэнгисийг гүйцэн цохисон боловч тэрбээр мултарч амжжээ. Манж цэрэг Сөнид аймгийн цэрэгтэй Халхын Түшээт ханы нутагт Бурхант хэмээх газар дахин тулгаран байлдаж, Тэнгисийн хатан хөвгүүдийг баривчлан түүний ачаа хөсөг, арван мянга гаруй малыг олзолжээ. Энэ тулалдаанд Тэнгисийн хүү Дорж, Бат, Шажин нарын зэрэг олон хүн амь үрэгджээ. Тэнгис ван сүүлчийн хүчээ дайчлан зугатсаар Туул голын орчим Зажибулгийн газар ирэхэд нь Сэцэн хан Шолой өөрийн хүү Бямбад гучин мянган цэрэг өгч, Тэнгисийг өмгөөлөн байлдуулахаар мордуулахын хамт Түшээт хан Гомбодоржид эл хэрэгт туслахыг хүсч элч заржээ.Түшээт хан өөрийн үеэл дүү Рахуладай ноён, түүний хөвгүүд Абаху мэргэн нарт хорин мянган цэрэг захируулан, Сэцэн ханд хүч хавсруулахаар явуулжээ. Халхын цэрэг Зажибулагийн газарт анх удаа манж цэрэгтэй байлджээ. Энэ байлдаанд Халхын цэрэг ялагдаж, тулалдааны талбарт мянга илүү морь тэмээ орхиод ухарчээ. Тэнгис тулалдаанаас Сэлэнгийн зүг зугтаж амь гарсан бөгөөд Манж нар Халхын эрх баригчдаас түүнийг барьж өгөхийг шаардахад, тэд цааргалсаар жил гаруй хугацааг өнгөрөөжээ. Гэвч Тэнгис өөрөө 1648 оны орчим буруугаа хүлээж, дахин манжид захирагдсан нь Манж-Халхын харилцааг хурцатгахад нөлөөлжээ.Тэнгисийг дэмжихээр илгээсэн Халхын цэргийг бут цохиж ялалт байгуулсан ч 1646 оны эцсээр манж нар цэргээ Халхын нутгаас гаргасан юм. Учир нь манж нар тухайн үед халхад цэрэг дайны ажиллагааг үргэлжлүүлэх боломжгүй байсан юм. Энэ нь юуны өмнө маш их хүчин чармайлт гаргаж, хүн хүч хөрөнгө зарж байж эзлэн авсан Мин улсыг төвшитгөн тогтоох хэрэг хараахан дуусаагүй байсан болон Тэнгисийг нэхсэн тулалдаанд манжийн цэргийн хүч ихээхэн тарамдаад байсантай холбоотой. Хэрэв Халхад байлдааныг үргэлжлүүлвэл, Халх даяараа босон тэмцэж, улмаар түүнийг зогсооход ихэхэн хүч шаардахын дээр, Хятад улсад Манжийн эсрэг бослого тэмцэл гарч байсан учир хүчин мөхөсдөж, саяхан олсон Хятад улсаа ч алдаж болзошгүй эгзэгтэй байдалд байсан аж.Халхын хан нар Манжийг эсэргүүцэн тэмцэхдээ, Өвөрлөгч хошуудын зүгээс дэмжлэг авах оролдлого нь тийнхүү бүтэмжгүй болсон ч зорилгоосоо ухраагүй юм. 1647 онд Засагт хан Субадай манжийн бодлогыг шууд эсэргүүцэн захидал илгээж байсан ба Манжид дагаар орсон хүмүүсийг буцаахыг Халхын ноёд нэхэмжлэн шаардаж байв. Бас Халхчууд Орос улсын зүгээс дэмжлэг олохыг хүсч, 1647-1649 онд Сэцэн хан Шолой Москвад элч мордуулж байжээ. 1646 онд Түшээт ханы ойр төрлийн эрх Цөхүр ноён манжийн захиргаанд ороод байсан Баарин аймгийг уулгалан, үлэмжхэн тооны хүн малыг олзлон авчээ.1650 онд Засагт хан Омбо-Эрдэнэ тайж хөх нуурын орчим газрыг ав хийх нэрийдлээр уулгалж байсан ажээ.Халхын талаар явуулах Манжийн төрийн бодлого нь Хятадыг эзлэн авсан 1644 оноос буюу Нурхаачийн ач Фулинг Чин улсын хаанд өргөмжилсөн үеэс эрс өөрчлөгдсөн юм. Учир нь Хятадыг байлдан эзлэхдээ, ар талаасаа довтлуулахгүйн тулд хэсэг хугацаанд Халхтай бэлэг бүхий элч солилцож, найртай харилцахад хүрсэн бөгөөд Хятад улсыг эзлэх зорилгоо биелүүлэсний дараа манжийн цэрэг улс төр, эдийн засгийн хүчин чадал үлэмж нэмэгдсэндээ эрдэн, Манжийн зүгээс Халхад өөрийн бодлогоо тулган шаардах нь давамгайлах хандлагатай болов.Манж нар Мин улсын эзлэн аваад, эхний хэдэн жил дотоод байдлаа төвхнүүлэн бэхжүүлж авсны дараагаас буюу 1648 оны үеэс Халхтай холбоотой асуудлыг хүчээр шийдэхийг, тулган хүлээлгэхийг илт оролдох болжээ.Сөнид аймгийн хэрэг явдлаас Халхчууд нэгэн санаатай, нэгдмэл хүчтэй байгааг мэдэж авсан Манжийн эрх баригчид Халхын талаар явуулах бодлогоо тэдний нэгдэл хүчийг задлан сарниулахад чиглүүлжээ.Эеэр засагч хаан 1647 онд Засагт хан, 1648 онд Түшээт хан, Сэцэн хан нарын элчийг тус тус хүлээн авахгүй буцаасан атлаа мөн 1648 оны намар Халхын Сайн ноёны дээд өвөг Данзан ламын элчийг зориуд найрсагаар хүлээн авчээ. Энэ нь Түшээт хан, Сэцэн ханыг Манжийн эсрэг зэвсэг барин тэмцэснийг зэмлэн эрх сүрээрээр далайлгах хэрэг байснаас Гадна Халх эрх баригч ноёдын хооронд яс хаяж хөсөрдүүлэн нэг хэсгийг нь талдаа хахуулдан татаж, нөгөөг нь эсрэг хүч болгон, хооронд нь тэмцэлдүүлэх гэсэн бодлого байжээ.Байдлыг хурцатгахгүйн тулд Түшээт хан, Сэцэн хан нарыг төлөөлж, засагт хан манжийн эеэр засагч хаантай биеэр очин уулзжээ. Засагт хан тийнхүү чармайлт гаргаж, Халх болон Манжийн хааны хороондын харилцааг хэлэлцээрийн замаар зохицуулах гэсэн боловч тодорхой үр дүнд хүрсэнгүй. Харин Манжийн хаан хариуд нь Халхын хан нар хөвгүүд, дүү нараа Манжийн хааны ордонд ирүүлэхийг шаардсан юм. Энэ нь тэд нарын хүүхэд, дүү нарыг барьцаа болгон авах гэсэн хэрэг тул Түшээт хан, Сэцэн хан нар зөвшөөрсөнгүй. Манжийн хаан өөрийнх нь шаардлагыг хүлээн аваагүйд хорсож, Халхад элдвийн шахалт, хавчилт үзүүлэхийн зэрэгцээ Халхыг дотроос нь хагалан бутаргах үйл ажиллагаа улам бүр эрчимжүүлж зарим үр дүнд хүрчээ.1651 онд Халхын Түшээт хан, Сэцэн хан нар 1000 морь, 100 тэмээг Манж хаанд өргөн, жилийн амгаланг айлтгаж найрамдахыг хүсчээ. Энэ нь Тэнгисийг дэмжиж, Манжийн цэрэгтэй шууд зэвсэглэн байлдаж байсныг бодвол, буулт хийсэн хэрэг боловч Манж нарын Халхад явуулж бодлого эрчимжиж буй үед ямар нэгэн зүйлээр шалтгаалан Халхад цэрэглэн орохоос сэргийлсэн бололтой. Чухам ямар шалтгааны улмаас Халхын дотоод хагарал гаргасныг дурдаагүй боловч 1653 онд Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Бунтир албат харъяатаа авч, Манжийн хаанд дагаар орсонд түүнийг засаг чин ван өргөмжилж Чулгаалт хаалганы гадна нутаглах газар олгожээ. Энэ нь Бунтир бол Халхын анх удаа Манжийн талд урван орсон этгээд юм. Үүнээс үзвэл, Халхын ноёд дотроо хагаралдаж, зарим нь Манжийн түрэмгий бодлогыг сөрөн зогсож байхад, нөгөө зарим нь Манжийн хааны сайхан амлалт, зэрэг хэргэм, шан харамжинд татагдан дагаж орохыг санаархах болсон байна.Сэцэн хан, Түшээт хан нар Бунтирыг буцааж нэхэмжилсэн боловч Манжийн зүгээс эрс эсэргүүцэн няцаасан юм. Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой хан хүчинд автагдан, зарим талаар буулт хийн, Манжтай найрамдах бодлогыг явуулж байсан боловч харин шууд дагаж орохыг хүсэхгүй байсан юм.Манжийн зүгээс Халхын дотоод хэрэгт хутгалдан орох нь улам бүр нэмэгдэж, элдэв шахалт хавчлага чангарч байх тэр эгзэгтэй үед Сэцэн хан Шолой 1652 онд, Түшээт хан Гомбодорж 1655 онд удаа дараа нас барсан нь Халхын улс төрийн байдалд ноцтой хохирол учруулжээ.Монголын түүхийг үечлэх нь Монголын эзэнт гүрний үе. Энэ үеийг хоёр байдлаар тусгайлан авч үзэж болно. Эхнийх нь Язгуур Монгол гүрний үе буюу Өгэдэй хаанаас хоёр хаант Монгол гүрэн буюу Хубилай, Аригбөх хаад хүртэлх Их Монгол улсын үе юм. Язгуур Монгол гүрэн 1229-1271 онуудад оршиж байв.Уг үеийг төр барьсан их хаадын он дарааллаар нь- Өгэдэй хааны үеийн Монгол гүрэн буюу Их Монгол улс- Гүюг хааны үеийн Монгол гүрэн буюу Их Монгол улс- Мөнх хааны үеийн Монгол гүрэн буюу Их Монгол улс- Хоёр хаант Монгол гүрэн буюу Хубилай, Аригбөх хаадын үеийн Монгол гүрэн хэмээн тухайлан үзэж болно.Чингис хааны үндэс суурийг нь тавьсан нүүдэлчдийн эзэнт гүрэн Өгэдэй хааны үед төгөлдөржин тогтсон бол Гүюг ба Мөнх хаадын үед Монгол гүрэн нүүдэл ба суурьшмал иргэншил хосолсон дэлхийн хэмжээний эзэнт гүрэн болон хөгжсөн ажээ. Хубилай гол өрсөлдөгч Аригбөх хааныг 1264 онд цэргийн хүчээр дарж хаан болсон бөгөөд тэр үе хүртэл буюу 1260-1264 онуудад Их Монгол улс хоёр хаантай байв. Харин 1271 онд Хубилай хаан “Их Монгол улс” гэх нэрийг халж, “тэнгэр тэргүүн их” гэсэн утгатай Их Юань улсыг байгуулснаа зарласан ажээ.Хоёрдахь үе бол Монголын аугаа эзэнт гүрэн биеэ даасан эзэнт улсуудад хуваагдан оршсон үе юм. Эл үеийг газарзүйн байрлал болон харъяалал, угсаа залгамжлалын байдлаар нь хэдэн хэсэгт ялгаж, тусгайлан судалсаар ирсэн билээ. Эдгээр нь- Монголын Юань улс буюу Хубилайн угсаа залгамжлал- Монголын Алтан ордны улс буюу Зүчийн угсаа залгамжлал- Монголын Цагадайн улс буюу Цагадайн угсаа залгамжлал- Монголын Иль хаадын улс буюу Хүлэгү-гийн угсаа залгамжлал болох юм.Тэрхүү Монголын бие даасан эзэнт улсуудын үеийг 1271-1368 оноор авч үзнэ. Их Монгол улс, эзэнт гүрний түүх судлалын тэргүүлэх эрдэмтдийн нэг Ш.Бира абугай Монгол улс хэрхэн хөгжиж, хувьсаж ирсэн түүхийг1. Монголд тулгар улс буюу эхэн үеийн улс буй болсон үе (1206-1227)2. Монголын эзэнт гүрэн буюу хөгжингүй улсын төлөвшлийн үе (1229-1259)3. Монголын эзэнт гүрний өрнөлтийн үе буюу Монголын Юань улсын үе (1260-1368) гэсэн үндсэн 3 үед хуваан үзжээ. Энд хэдэн эргэлзээтэй зүйл байгаагийн зарим нэгийг дурдваас, 1206 онд Монголд анхны тулгар төр байгуулагдаагүй, харин нэгдсэн Монгол улсыг байгуулсан , 1260-1264 онд Их Монгол улс Аригбөх ба Хубилай гэсэн хоёр хаантай байсан, Юань улс 1260 онд бус албан ёсоор 1271 онд байгуулагдсан, бас Их Юань 大元 улс нь Монголын эзэнт гүрний өрнөлтийн үе бус, харин гудайлт, бууралтын үе гэлтэй. Учир нь хууль бусаар хаан ширээг булаасан Хубилайг эсэргүүцэн бослого гаргаж тэмцсээр байсан язгуур Монгол нутгаа 40 орчим жил бүрэн захирч чадахгүй байсан Юань улсыг Монголын эзэнт гүрний өрнөлтийн үе гэхэд нэн төвөгтэй. Тэдний Юань улсын эсрэг эл тэмцэлд нэг үе Цагадайн улс ч нэгдэн орсон байсан байв. Мөн Алтан ордон, Цагадайн, Ил хаадын гэсэн улсуудыг бүхэн орхисон алдаа байна.Тэр үед язгуур Монгол нутаг Их Юань улсад багтаж байсан агаад их хаадын төвийн үе залгамжлалын үүднээс Юань улсыг төв улс, монголчуудын байгуулсан Алтан ордон, Ил хаадын зэрэг бусад улсыг нь түүний хараат түшмэг улс хэмээн тооцсоор ирсэн юм. Тэдгээр улсууд ч эхэндээ Их Юань улсад ёс төдий боловч захирагдаж байв. Харъяалагдах газар орны нутаг дэвсгэрийн хэмжээ, эдийн засгийн бааз суурь зэргээрээ Юань улс бусад улсуудаас арай илүү байсан байж ч магадгүй. Харин энэ байдал удаан үргэлжлээгүй бөгөөд XIV зууны эхэн үеэс дээрх улсууд бүрэн биеэ дааж тусгаарласан билээ. Энэ бүхнээс үзэхэд, Их Монгол улс хэд хэдэн бие даасан бага улсуудад хуваагдсан үеийг Монголын эзэнт гүрний оргил үе хэмээх нь түүхэн үнэнд харшилна.Монголын эзэнт гүрний үеийг 1229 онд Хэрлэний Хөдөө аралд Өгэдэйг Их Монгол улсын хаанд өргөмжилсөн үйл явдлаар эхлүүлж, 1368 онд Их Юань улсын сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр Бээжингээс цугтан гарсан хэрэг явдлаар төгсгөж байна. * * *XIV-XVII зууны Монгол улсын үеийг судлаачид “Мин улсын үеийн Монгол”, “Улс төрийн бутралын үеийн Монгол”, “Ар Юань улс”, “Умард Юань улс” гэх зэргээр нэрийдэж томъёолсоор ирсэн билээ. “Мин улсын үеийн Монгол” гэдэг нь Хятад төвийн үзлийн үүднээс гарсан нэрийдэл хийгээд монголчуудыг Хятадад оршиж байсан Мин 明朝 улс (1368-1644)-ын хавсарга байдлаар авч үзсэн дээрэнгүй, доромж нэр юм. Чингэж нэрлэснээр Монгол нь тусгаар тогтносон улс бус, Мин улсын хойд талаар оршдог хэсэг эзэмшлүүд гэж ойлгогдоно. Монгол, Хятадын хоорондох худалдааг хүртэл “алба барих” хэмээн гуйвуулан томъёолдог нь ч Хятадын их гүрний дээрэнгүй үзэлтэй холбоотой. Бодит байдал дээр Монгол нь биеэ даасан, бүрэн эрхт улс байв.“Улс төрийн бутралын үеийн Монгол” гэдэг нь анх Монгол–Оросын түүхчдийн гаргаж ирсэн нэр томъёо бөгөөд судалгааны ном зохиолд машид тархаж, бараг тогтсон зүйл билээ. Өгүүлэн буй үеийн Монголын нийгмийн түүхийг зөвхөн улс төрийн үйл явц, хандлагаар нэрийдэх нь ихэд өрөөсгөл юм. Аливаа нийгмийн амьдрал олон талтай бөгөөд улс төр, эдийн засаг, соёл боловсрол, хууль зүй, шашин шүтлэг, оюун санаа, нийгмийн давхраажилтын байдал зэрэг илрэл, үйл явцуудаас бүрдэж байдаг. Иймд нийгмийн амьдралын зөвхөн нэг үзэгдэл, илрэлийг дөвийлгөн хэтрүүлж, түүгээр бүхэл бүтэн түүхэн үеийг төлөөлүүлэн томъёолж тодорхойлох нь агуулга ба хэлбэрийг зөрчилдөхөд хүргэдэг.Монголчууд улс төрийн талаар тархай бутархай байсан тэр үед хувь ноёд язгууртнуудын эзэмшил дэх эдийн засгийн байдал сайжирч, соёл урлаг боловсрол хөгжиж, нийгмийн оюун санаанд шашин шүтлэгээ дагасан эерэг өөрчлөлт бий болж байв. Бид XVI зууны Монгол улсыг соёл боловсролын хөгжлийн байдлаар нь “Сэргэн мандалтын үеийн Монгол” гэж нэрлэж болох талтай ч энэ нь нийгмийн амьдралын бусад талуудыг бүрэн харуулж төлөөлж чадахгүй тул ингэж нэрлэхгүй нь мэдээж хэрэг юм.Эдгээр алдаатай байдлаас зайлсхийх гол арга бол түүхэн он цагийн хязгаараар нэрийдэх явдал юм. Ингэнэ гэвэл уг түүхэн үеийг “XIV-XVII зууны Монгол улсын үе” хэмээн нэрлэнэ. Нөгөө нэг арга нь тухайн үеийн хууль эрх зүйн баримт бичигт тэмдэглэгдсэн улсын нэрээр нэрийдэх явдал юм. 1640 онд баталсан “Их цааз” хуулийн эхэн хэсэгт “dцčin dцrben qoyar-un noyad ekilen jokiyaba” (Дөчин дөрвөн хоёрын ноёд эхлэн зохиов) хэмээн өгүүлдэг нь тухайн үеийн Монгол улсын албан ёсны нэрийг дурдсан хэрэг бүлгээ. “Дөчин, дөрвөн хоёр–dцčin dцrben qoyar” гэдэг улсын нэрийг анх Монголын алдарт түүхч Саган сэцэн өөрийн зохиолдоо баримталсан билээ.“Ар Юань улс” буюу “Умард Юань улс” гэдэг нэр нь мөн л Хятадын түүхчдийн баримталдаг үзэл баримтлалын нэг юм. Хятад дахь монголчуудын засаглал унаж, эх нутагтаа ирснээс хойш 20 хүрэхгүй жилийн зурвас үед хэрэглэж байсан “Хойд Юань улс” гэдэг нэрээр бүхэл бүтэн 200 гаруй жилийн түүхэн үеийг нэрийдсэн алдаатай юм. Монголчууд ялагдлаа хүлээн зөвшөөрөхгүй, эргэж довтлон Их Юань улсыг сэргээн тогтоохыг зорьж байсан тул улсдаа түр зуур “Хойд Юань” гэдэг нэр өгсөн байв. Хэргийн явцаар тавьсан зорилгодоо хүрэх цэрэг ба эдийн засгийн боломж үгүй болсноор энэ санаархлаа орхисон юм. Гүйличи хаан (1402-1408)-ы үеэс “Хойд Юань” нэрийг халж Татар буюу Монгол хэмээн нэрлэх болсон байдаг.Энэ үеийн Монголыг эдгээр элдэв зохиомол, гуйвуулсан, доромж нэрээр бус, “XIV-XVII зууны Монгол улсын үе” эсэхүл “Дөчин, Дөрвөн хоёрын Монгол улс” гэсэн нэрээр нэрийдэх нь зүйтэй болов уу.“Дөчин дөрвөн хоёрын” Монгол улсын үеийг урьд өмнө нь 2 үе болгож ирсэн билээ. Тэр нь 1. Билигт хаанаас Мэргүрис үхэгт хаан хүртэлх үе 2. Мэргүрис үхэгт хаанаас эхэлсэн “Бага хаадын үе” юм.Мэргүрис үхэгт хаан (1455-1456)-ыг Мин улсын албан түүх “Мин ши” (明史)-д “Бага хаан” – xiao wang zi – шяо ван зы – 小王子 хэмээн тэмдэглэснээр “Бага хаадын үе” гэсэн нэрийн үүсэл тавигдсан юм. Гэхдээ энэ нь Хятадын Мин улсын түүх судрын мэдээнд тулгуурласан үечлэл тул шүүмжлэлтэй хандаж эргэж нягтлах хэрэгтэй болдог. Үүний энгийн нэг жишээ гэвэл, бүх Монголыг нэгтгэн захирч байсан Даян хааныг бага хаан хэмээн үзэх нь түүхийн үнэнд нийцэхгүй юм. Тус үеийг төр барьсан хаан тус бүрээр нь дэлгэрүүлэн үзвэл сонирхолтой дүр зураг гарах нь гарцаагүй. Харин олон хаад богинохон хугацаанд төр барьсан хийгээд тэдэнд холбогдох мэдээ сэлт харьцангуй бага тул чингэх нь ихэд хүндрэлтэй ажээ.Дээрхээс арай өөрөөр, хоёр янзаар бас үечилж болох юм. Юуны өмнө тухайн үеийн Монгол улсыг1. “Хойд Юань улс”-ын үе (1370–1388) 2. “Дөчин, дөрвөн хоёрын” Монгол улсын үе (1388 оноос 1520-иод он) 3. Биеэ даасан бага улсуудын үе (1520-иод оноос хойш) гэсэн 3 том үед хувааж болох талтай.Монголын хаад эхэн үедээ Хятад дахь ялагдлаа хүлээн зөвшөөрөөгүй хийгээд эргэж Юань улсыг сэргээн тогтоохыг чармайж байсан тул түр хугацаанд Юань улсын төр арын нутагтаа ирсэн хэмээн “Хойд Юань улс” гэсэн нэрийг анх Билигт хаан (1370-1378) авч хэрэглэжээ. Энэ талаар Монголын түүхч Рашпунцаг “Тэндээс Шуньди хааны хальсны хойно, хунтайж Аюушридара гучин дөрвөн насандаа, цагаан нохой жил Инчанфу хотноо хааны их тавцанд залгамжлан сууж, Хойд Юань улс хэмээн нэрийдээд хотол Монгол улсаа эзлэн суув” хэмээн өгүүлсэн байдаг.Хожим Төгстөмөр Усхал хаан (1378-1388) алагдснаас хойш Монголын язгууртнуудын Юань улсыг сэргээх тогтоох санаархал бүтэхгүй нь тодорхой болсон агаад уг нэрийг хэрэглэхийг больж, Монголын үндсэн хоёр хэсэг болох дөчин түмэн зүүн Монгол, дөрвөн түмэн Ойрад буюу баруун Монголын нэрээр нэрлэгдсэн “Дөчин, дөрвөн хоёрын” Монгол улсын үе эхэлдэг.Улмаар Монгол дахь улс төрийн тогтворгүй байдал, хаант төрийн хүчин чадал суларсан, салан тусгаарлах хүчний идэвхжил зэргээс шалтгаалан “Дөчин, дөрвөн хоёрын” Монгол улс харьцангуй биеэ даасан хэд хэдэн бага улсуудад хуваагдан задрах үйл явц эхэлжээ. Батмөнх даян хаан нас барсны дараахнаас биеэ даасан бага улсуудын үе эхлэх бөгөөд тэдгээр нь Ойрад Монгол, Халх Монгол, Өвөр Монгол, Хөх нуурын Монгол, Хотгойдын Алтан ханы улс зэрэг юм. Харин Буриад монголчууд Халхын, Ижил мөрний монголчууд Ойрад Монголын хараат түшмэг байдалтай оршиж байв. Мөн XIV-XVII зууны Монгол улсыг үүнээс арай өөрөөр, доорхи байдлаар 2 үе болгон авч үзэж болох юм. 1.Билигт хаанаас Элбэг хаан хүртэлх нэгдсэн улсын үе. Энэ нь 1370-1402 он буюу Билэгт хаанаас Элбэг нигүүлсэгч хаан хүртэлх үеийг хамарна. Монголын Юань гүрний үеэс эхлээд биеэ даах байдалтай болж ирсэн ойрадууд их хаанд захирагдахын эсрэг байсаар ирсэн хийгээд тэд Элбэг хааны үйлдсэн бурангуй хэргээр шалтаглан бүрмөсөн тусгаарлан салсан ажээ. Тийнхүү энэ үеийн төгсгөлөөр Монгол улс зүүн, баруун хэмээсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан юм.2.Тогоон тайшаас Түмэн хаан хүртэлх улс төрийн нэгдлийг сэргээх тэмцлийн үе. Ойрадын Тогоон тайш, түүний хөвүүн Эсэн тайш, Мандухай сэцэн, Даян хаан, жонон Алтан хаан, Түмэн засагт хаан нарын Монголыг нэгтгэн захирах талаар явуулсан бодлого, үйл ажиллагааг үүнд хамааруулан үзнэ. Тэдгээр хүмүүсийн бүх Монголыг нэгтгэн захирах хувийн хүсэл санаархал нь нийт Монголын түүхийн тавцан дээр дэвшилтэт үйл ажиллагаа болж харагддаг жамтай. Тус хугацаанд нэг талд, нэгдлийн төлөөх үйл явц явагдаж байхад нөгөө талд, задралын үр хөврөл түүнээс ч дутуугүй эрчтэй өрнөж байв. Гэхдээ Даян хаанаас хойш Монгол улс дахин нэгдмэл байж чадаагүй юм.Тэр үед Монголыг улс төрийн болон шашин–оюун санааны талаар нэгтгэн захирах хэмээсэн хаад ноёдын бодлого, үйл ажиллагаа хэсэг үе амжилт олж байсан боловч биеэ даан хүчирхэгжсэн ноёд язгууртнууд нэгдсэн төрд захирагдахыг хүсэхгүй, байнга салан тусгаарлахын төлөө байв. Энэ бүхний эцэст Монгол харьцангуй биеэ даасан Өвөр Монгол, Халх Монгол, Буриад Монгол, Хөх нуурын Монгол, Ойрад Монгол, Хотгойдын Алтан ханы улс гэсэн хэдэн том эзэмшил–улсуудад хуваагдан жижгэрэв. Тэдгээрээс Буриадаас бусад нь нэгэнт биеэ даасан улсын шинжтэй болсон байв.“Дөчин, дөрвөн хоёр”-ын Монгол улсын үеийг 1370 онд их ор залгасан Билигт хаан Аюуширдара-гаас эхлүүлэн Монголын сүүлийн хаан Лигдэн нас барж, Өвөр Монгол Манжид эзлэгдсэн 1636 он, 1689 онд Хаант Оросод эзлэгдсэн Буриад Монгол, 1691 онд Халх Монгол Манжид дагаар орсон, 1723 онд Хөх нуурын Монгол, 1755 онд Ойрад Монгол Манжид эзлэгдснээр дуусгана. Монголын түүхийн дунд үеийг төр улсын шинж чанараар нь –Монголын түрүү төр улсын үе, –Монголын төгөлдөржсөн төр улсын үе гэсэн хоёр том үе болгож болно. Монголын түрүү төр улсын үе 1130-аад оны үед Хабул хааны байгуулсан Монгол улсаас 1206 онд Чингис хааны байгуулсан нэгдсэн Монгол улс хүртэлх үеийг хамарна. Тэр үеийн Монгол улс хэмжээгээр бага хийгээд төрийн үндсэн шинжүүд нь бүрэн гүйцэд төлөвшөөгүй байсан тул тийнхүү түрүү төр улс хэмээн үзнэ.Монголын төгөлдөржсөн төр улс нь 1206 оноос XVII зуун хүрнэ. Чингис хаан төрийн үндсэн бүтцүүдийг зохион байгуулснаар жинхэнэ ёсоор төр улсын шинж бүрдэн тогтсон юм. Өгэдэй хааны үеэс Монгол төрийн бүтэц улам боловсронгуй болж, Эзэнт гүрэн жинхэнэ ёсоор байгуулагдсан билээ. Монголын эзэнт улс унасны дараагаас Монголын нэгдмэл төр удсангүй задарч, биеэ даасан бага улсууд бий болсон билээ. Монголын уламжлалт түүх бичлэгт XVII-XX зууны эхэн үеийн Монгол орон буюу Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол орныг түүхийн дунд үед багтаан үзсээр ирсэн юм. Дэлхий нийтийн түүхийн үечлэлтэй уялдуулан авч үзвэл Манжийн эрхшээлийн үеийг Монголын түүхийн шинэ үед оруулах нь зохистой юм.Энэ үеийн түүхийг үндсэнд нь гурван үе болгон судлах ёстой. Чухамхүү ингэж Манжийн төрийн бодлого хэрхэн өөрчлөгдөж байсныг цаг хугацааны хувьд ялгавартай авч үзэхгүйгээр тус түүхэн үеийг үнэн зөв тодорхойлж, ойлгож чадахгүй. Аль нэг богинохон үеийн хэрэг явдлаар бүхэл бүтэн үеийг төлөөлүүлэн авч үзэх нь алдаанд хүргэнэ.1.XVII-XIX зууны дунд үе хүртэлх Монгол орон. Энэ үеийн Манжийн төрийн бодлого нь монголчуудыг уламжлалт аж төрөх байдлаар нь байлгаж, хэрэгтэй цагт ашиглах, түшиг тулгуур болгох зорилго бүхий байв. Чингэхдээ нийт монголчуудыг хошуу, чуулганы зохион байгуулалтанд оруулж засаглан захирав. Монголыг хууль зүйн үүднээс баримтлан захирах шаардлагаар хууль–эрх зүйн дарангуйлах тогтолцоог бий болгов. Монгол нутагт уул уурхай нээх, газар хагалахыг хориглож, худалдааны хятад иргэдийг зөвхөн тодорхой зөвшөөрөл, хугацаагаар орохыг зөвшөөрч байв.2.XIX зууны дунд үеэс XIX зууны төгсгөл хүртэлх Монгол орон. Манжууд Хятадад улам бүр уусч, хааны ордон дахь хятад түшмэд олшрохын хэрээр Манжийн бодлого аажмаар Хятадын бодлого болон хувирч ирэв. Энэ үед Монголын талаарх Манжийн төрийн бодлого алгуур өөрчлөгдөж, Монголын талаар тавьсан элдэв хөнгөлөлтүүд суларчээ. Монгол газар хятадууд олноороо хараа хяналтгүй орж ирэх болсон. Монгол орныг Хятадын худалдаа–мөнгө хүүллийн сүлжээ бүрхэж, хүн амын дийлэнх хэсгийг өртөн болгосноор Монголын нийгэм–эдийн засгийн хөгжлийг улам бүр боогдуулах болжээ.3.XIX зууны сүүлээс XX зууны эхэн хүртэлх Монгол орон. Үүнд Монгол оронд Манжийн шинэ засгийн бодлого явагдсан цаг хугацааг хамруулан авч үзнэ. Улс төр, эдийн засаг, соёлын гэсэн үндсэн гурван чиглэлээр өрнөсөн “Шинэ засгийн бодлогын” Монголд дахь хэрэгжилт нь харгис, сөрөг нөлөөтэй байв.Монголчуудын малын бэлчээрийн зарим хэсгийг хурааж, худалдан авч, газаргүй ядуу олон мянган хятадуудыг зохион байгуулалттайгаар оруулан суулгаж, тэдний амьдралыг өөд татах нь язгуур Манжийн төрийн бус, харин мөн чанартаа Хятадын төрийн бодлого юм. Монголын язгуураас оршин амьдарч ирсэн үндэс суурийг устгах аюултай энэ бодлого монголчуудын үндэсний ухамсрыг сэргээж, тусгаар тогтнолын төлөө босон тэмцэхэд хүргэсэн юм.Дээрх гурван үеийг хураангуйлан томъёолбол, эхэн үед Монголын талаарх Манжийн төрийн бодлого явагдсан бол удаад нь Манж–Хятадын бодлого явагдсан үе, төгсгөлийн үед нь Монголын талаар Манж нэртэй Хятадын төрийн бодлого явагджээ. == Манжийн эсрэг тэмцэл == {{Main|Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл|Зүүнгарын хаант улс}} == Манжийн үеийн шашин, соёл == Дэлхийн улс орнууд хоорондоо дайтан эзэлж, эзлэгдэх явдал олонтоо тохиолдож байсан бөгөөд эзлэн авсан орныхоо талаар өөр өөр бодлого явуулж байжээ. Манжийн төр монголчуудад эхлээд илүү эрх өгч байсан ч аажим аажмаар эрх чөлөөг нь хумин боомилж номхон хүлцэнгүй, өөрийн гэсэн үзэл, түүх соёлгүй үндэстэн болгох бодлого явуулжээ. Тухайлбал сур харвааг өөрчлөн богино зайд (45 нум зайд буюу 75-80 м)<ref>[http://www.24tsag.mn/content/35726.shtml Наадмын тухай таны мэддэггүй зүйлүүд]</ref> харвадаг болгох, харваачдад бага шагнал өгдөг болгох, монгол бүжгийг хориглох бодлого явуулж байв. == Манжийн үеийн эдийн засаг == [[Файл:Zer-goo-cha, Governor of Miamatchin (i.e., Maimachin) LCCN99615503.tif|thumb|1727 Хоёр улсын хилийн хооронд зарга шүүдэг ийм Заргачийн яам гэж байгуулсан [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Наймаа хот]] онд байгуулагдсан<ref>[http://selenge.gov.mn/beta/3/item/16 ЭРДЭНЭ ВАНГИЙН ХОШУУ ХИЙГЭЭД СЭЛЭНГЭЧҮҮД]</ref>]] 18 дугаар зууны эхэн үед Монголд бөөний худалдаа байсангүй. Гагцхүү жижиглэнгийн худалдаа ноёрхож байлаа. Жижиглэн худалдаа нь таваар мөнгөний харилцаа хөгжиж, үндэсний худалдаачид төрж гараагүй, зам харилцаа муутай нүүдлийн мал аж ахуйтай монголын нөхцөлд таарсан байжээ. Энэ нөхцөл шалтгааны улмаас Ар Монгол дахь хятад худалдааг хязгаарлан барьж байх гэсэн Манжийн засгийн газрын бодлого газар дээрээ тэр бүр биелэгдэхгүй задгайрч, хятадын худалдааны нөлөө хүрээ байнга өссөөр, 18 дугаар зууны эцэс болоход хошуудаар одож худалдаалах нь нилээд түгээмэл болж, зарим хошуунд гэр майхан барьж суурьшин, байнга худалдаалах явдал үзэгдэх болсон байна. 18 дугаар зуун бол Ар Монгол дахь хятадын худалдааны зохион байгуулалт, мөлжлөгийн үндсэн арга, худалдаалах хэлбэр нь төлөвшиж, улмаар Монголын эдийн засагт нэвтэрч бэхжээд, цаашид бүх монгол нутгийг хамарсан худалдаа явуулах замаа баттай засч авсан үе. Хошуудад чөлөөтэй худалдаалах болсноор Ар монгол дахь хятадын худалдаа мөнгө хүүллийн хөгжлийн хоёрдугаар үе эхэлнэ. Энэ үед хятадын худалдаачдын тоо урьдахаас эрс нэмэгдэн, зохион байгуулалтын хувьд улам бэхжиж, пүүс дэлгүүрүүдийн бүтцэд зарим шинэ өөрчлөлт гарчээ. Мөн худалдаалах арга нь нарийсаад хэмжээ, далайц нь ихэссэн. Хятадын худалдаачид өр шир, зээлийн хүүд Ар монголоос хурааж, худалдаж авсан малаа намар таргалсан үеэр нь [[Их хүрээ]], [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]], [[Хиагт]]ын орчимд сүрэглэн зохион байгуулаад хятадын хотууд руу туулгадаг байв<ref>[https://montsame.mn/mn/read/195972 Да Шен Куй болон бусад пүүс ардад мөнгө хүүтэй зээлж монголчуудыг хүүлж байсан]</ref>. Улиастай дахь нэр нөлөө бүхий, хамгийн том пүүс бол [[Даашинхүү|Да Шэн Күй]]гийн пүүс юм. ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Манжийн байлдан дагуулалт.jpg|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 4.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Манж 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Tuv Azi 1760 on.jpg Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Манж 1820 он..jpg|Манж 1820 он Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж 1911.jpg|Манж 1911 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg|Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg Файл:Манж улс.jpg|Манж улс </gallery> ==Нэмж унших== *[[Монголчууд XVII-XX зууны эхэн үе]] *[[Жиньдандаогийн үймээн]] *[[Хятадын Синьхайн хувьсгал 1911 он]] *[[Манжууд хятадыг эзлсэн нь]] *[[Тайпаны бослого]] ==Ном зүй== *Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил == Эшлэл == {{reflist}} {{Манжийн үеийн Монгол}} [[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол| ]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:1635 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:1912 онд татан буугдсан]] [[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:18-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:19-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]] qc1nsx9e4bx7nerc80iq8kopyleansn 706704 706703 2022-07-30T06:57:58Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь */ wikitext text/x-wiki {{Загвар:Монголын түүх}} [[Файл:Mongolia during the Manchu rule.png|thumb|Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь]] [[Файл:Outer Mongolia under Qing rule.png|thumb|1820-иод он [[Ар Монгол]]]] [[Файл:Letts-Popular-Atlas-1883-Russia-in-Asia-Chinese-Empire-etc.jpg|thumb|Өвөр Монгол дахь харчин (Khartchin), горлос (Khorlos), оннигуд (Oniot), дөрвөд (Dourbet), найман, баарин (Barin), авга (Abakhai), авганар (Abkhanar), түмэд (Toumet), үзэмчин (Oudzemerchi), Сөнөд (Sounnite), (Khaotchit) зэрэг аймгуудын байршил. [[Дагуур]]ын салбар гогуль (Gogouli) Амар мөрний дагуу байршсан байна. 1883 он]] [[File:1747 Kitchin Map of Central Asia and the Gobi Desert - Geographicus - WesternTartary-kitchin-1747.jpg|thumb|Өмнөд Монгол дахь аймгууд: Найман [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний урд талд]] (Sira Muran), оннигуд (Onhiot), хорчин (Khorchin). 1747 он]] [[File:L'Empire_Chinois_et_du_Japon_(1833).jpg|thumb|[[Хөхнуур]]д Tengri-noor, Boura-noor гэх мэт монгол нэртэй газрууд байна. Дагуурын нутгийг Daourie гэж тэмдэглэжээ. 1833 он]] [[File:John-Tallis-1851-Tibet-Mongolia-and-Manchuria-NE.jpg|thumb|Өмнөд Монгол дахь аймгууд: сөнөд (Sounites), Цахар (Tchakhars), авга (Abaka), хорчин (Kortchin), дүрвэд (Durbet), горлос (Khorles). Гогуль (Gogooli) Амар мөрний эрэгт. 1851 он]] [[File:China_and_Japan,_John_Nicaragua_Dower_(1844).jpg|thumb|Зүүнгарыг "Songar Kalmucks", Уйгурыг "Little Bukharia" гэж тэмдэглэжээ. Мөн дагуур, харчины нутгийг харуулсан байна. 1844 оны зураг]] [[File:Carte_generale_de_l'Empire_Chinois_et_du_Japon_(1836).jpg|thumb|Хорчин (Chorchins), найман (Naynam), оннигуд (Onhiot), авганар (Abahanar), хошууд (Khochotie) болон бусад [[дээд монголчууд]] (Kalmouks Kokonor, Elets Kokonor)]] [[File:Empire Chinois, Japon (1832).jpg|thumb|]] == Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь == Манж 1636 онд Өвөр Монголыг нэгтгэж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг [[Шилийн голын чуулган|Шилийн голын]], [[Жиримийн чуулган|Жирмийн]], [[Зостын чуулган|Зостын]], [[Их Зуугийн чуулган|Их Зуугийн]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу Удын]], [[Улаанцавын чуулган]] хэмээн нэрлэж. [[Цахар]], [[Хөлөнбуйр]], [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]], [[Зүүнгар нутаг]] хошуу нь манж [[Амбан]] буюу [[Жанжин]] захирч байжээ. 1691 онд [[Халх]] Монголыг нэгтгэж аваад 3 чуулганд хувааж, Халхын [[Сайн ноён аймаг]] 1725 онд чуулганд байгуулагджээ. 1907 онд манжийн засгийн газар [[Ховдын хязгаар]]ыг хоёр хуваан шинэ хязгаар байгуулсанаар Шиньжаан дахь нутаг нь Алтайн хязгаарт харъяалагдах болжээ. Эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос, [[Алшаа аймаг]] бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> [[Ордос]]чууд [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] урд эрэг Ордосын тохойд байв. == Манжийн улс төрийн бодлого == {{Хянах}} Манж улс монголчуудыг бослого гаргахаас сэргийлж төмрийн хэрэглээг хязгаарлан тэргэндээ төмөр цөн хийдэг байсныг болиулсанаар 20-р зуун гэхэд монголчууд дан модоор тэрэг хийдэг болжээ. Ардууд манж, монгол эрх баригч, мөн тайж, дээд лам нарт үг дуугүй захирагдаж, ондоо хошуунд явахдаа ноёноосоо зөвшөөрөл авч, олон зүйлийн алба татвар төлж байв. [[File:Asien Bd1.jpg|thumb|1890 он]] Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил Манжийн нөлөөнд байсан үеийн төр захиргаа болон эрх зүйг судлахад тэр үеийн даган мөрдөж байсан хууль цаазууд үндсэн эх сурвалж нь болдог. Эдгээр нь Зарлигаар тогтоосон Манж чин улсын бүгд хууль, Халх журам, Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичгүүд билээ. Энэ үеийн Монголын эрх зүй нь нэг талаар монголын төр, эрх зүйн уламжлалыг аль болохоор хадгалахыг хичээсэн, нөгөө талаар, аргагүйн эрхэнд манж болон хятадын эрх зүйн зарчмийн нөлөөнд орсон байлаа. Ямар ч байсан Монголын нийгмийн харилцааг зохицуулах учраас монгол цаазын уламжлал болон эх сурвалжид тулгуурлаж байлаа. Манж Чин улсын эрхшээлд байсан үед монголын иргэний болон эрх зүйн түүхэнд нааштай дэвшилтэд үзэл санаа, үзэгдэл цөөнгүй байсныг үгүйсгэж болохгүй. Ялангуяа монголын уламжлалд эрх зүйг шинэчлэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн нь түүхийн үнэн юм гэж судлаач Б.Баярсайхан үзсэн юм. Манжаас явуулсан бодлогууд нь Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжилд эерэг болон сөрөг аль альнаар нь нөлөөлж байв. Мөн монголын эрх зүйг шинэчлэхэд багагүй нөлөөлсөн нь үүний эерэг нөлөөлөл юм. Монголыг ХХ зууны эхээр хятадчилах бодлого явуулж байсан зэрэг сөрөг нөлөөлөл нь харагдаж байна. Мөн манж нар монголд төрийн болоод засаг захиргааны чамгүй их өөрчлөлтүүдийг хийж байсан нь түүхийн хуудаснаа тэмдэглэгджээ. Үүнийг монголд байгуулагдсан Манж чин улсын хамгийн дээд эрхтэй байгууллага хянаж байв. Энэ нь улиастайн жанжны газар байсан юм. Ерөнхийдөө Монголыг удирдах Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам болон Улиастайн манж жанжны газар, аймгийн жасаа нарыг ихэвчлэн манж хүмүүсээр удирдуулдаг байлаа. Энэ нь монголыг бүх шатанд шатлан захирч байх манжийн тэргүүн бодлогуудын нэг нь яахын аргагүй мөн билээ. Манж нар нь Монголд шууд өөрсдийн хууль цаазыг явуулахаас болгоомжилж Энх-Амгалан хаан шинэ дагасан халх нарыг тэдний хууль ёсоор болтугай хэмээн зарлиг буулгаж байсан байна. Удалгүй дээр дурьдсан Халх журам хуулийг хэлэлцэн тотоосон байна. Энэ хуулийг 1789 оноос дагаж мөрдөх нь харьцангуй багасжээ учир нь Манж нар гадаад монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичиг буюу дээр дурьдсан монгол цаазын бичгийг зохион гаргасантай шууд уялдаатай билээ. Халх журмыг халхын ноёдын оролцоотой баталсан учир зохицуулалт сайн явагдаж байсан юм. Монгол цаазын бичгийг зохион гаргасан нь монголыг манжийн эрх зүй болон төрийн нөлөөнд бүрэн автуулах алхмуудын нэг байлаа. Гэвч энэ алхмууд хэзээ нэгэн цагт бүр мөсөн бүдрэнэ гэдгийг манжийн цөөхөн хүн мэдэж байлаа. Манж нарын ХХ зуунд явуулж байсан “шинэ засгийн бодлого” нь монголчуудыг асаах дарь нь болж өгсөн юм. Энэ бодлогын агуулга нь Монголд хятад иргэдийг үй олноор шилжүүлэн суурьшуулах, хүн амыг хятадчилах, манж хятадын засаг захиргааны шууд нэг хэсэг болгох зэрэг байлаа . Энэ бодлого гарсны дараа бослогууд энд тэндгүй өрнөж байв. Ингэснээр Монголчууд манжийн эрх зүй болон төрийн нөлөөнд авталгүй манжаас салан тусгаар тогтнолоо дахин олж чадсан түүхтэй. Энэ тэмцэл өрнөлийн оргил цэг нь 1911 оны цагаагчин гахай жилийн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал байлаа. XVII зууны сүүлч үеэс XX зууны эхэн үе хүртэл 200 гаруй жил Монгол орон манжийн байлдан дагуулагчдын эрхшээлд нухлагдаж байв. Энэ үе бол Монголын түүхийн хамгийн гашуун зовлонт харанхуй үе байсан юм.Манж нар бол одоогийн Манжуурт нутаглаж байсан хамниган угсаатан бөгөөд XVI зууны сүүлчээр цэрэг-язгууртаны хүчирхэг улс болон бүрэлджээ. Манж нар богино хугацаанд зэргэлдээх орнуудаа түрэмгийлэн улмаар Монголын хаант улсуудыг эзлэн авав.Монголын феодалын улс манжид эзлэгдсэн түүний талхинд орсон нь хэдэн шалтгаантай байв. XVII зууны үед Монгол орон дотоодын феодалын бутралын уршиг, гаднаас манж, хятадын хаадын хагалан бутаргах хорт явуулгын улмаас Өвөр Монгол, Ар Монгол, Баруун Монгол (Ойрад) гэсэн гурван том хэсэг болон салж, тэдгээр нь бас дотроо олон жижиг феодалын эзэмшилд хуваагджээ. Эдгээр том, жижиг язгууртнууд бүх Монголын хаан ширээ болон өөр өөрсдийн биеэ даасан байдлын төлөө үргэлж тэмцэлдэж байсны улмаас Монгол орон дотоодын хямралд гүн автжээ.Улс орон нь доройтож, бас харийн аюул занал нүүрлээд байсан тэр нөрцөлд Монголын феодалууд эв нэгдлээ бэхжүүлж, түрэмгийлэгчдийн эсрэг нэгэн мөрний урсгалд нийлэн шийдвэр төгс тэмцэх ёстой байлаа. Цахарын Лигдэн хаан, Халхын Цогт хун тайж зэрэг хүмүүс үүнийг ухамсарлан нийт улс гэрийнхээ тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг уриалан тэмцэж байв. Гэтэл зарим феодалууд зөвхөн өөрсдийн явцуу ашгийг хичээн нийтийн тэмцэлд нэгдэхгүй, тус тусдаа тэмцэх, бууж өгөх зэрэг бодлого баримталж байсан нь тэмцлийн эрчийг сулруулж, хүчийг сарниулжээ. Манжийн байлдан дагуулагчид 1644 онд Хятадыг эзлэн авсан нь түүний эдийн засаг, цэрэг зэвсгийн их хүчийг Монголын эсрэг шууд дайчлан хөдөлгөх боломжтой болжээ.Манж нар улс төрийн элдэв луйвар аргаа цэрэг зэвсгийн давуу байдалтай хослуулсаар 1636 онд Өвөр Монголыг, 1691 онд Халх Монголыг, XVIII зууны дундуур Баруун Монгол (Ойрад) – ыг эрхэндээ оруулжээ. Тэд Монголыг эзлэн авсаны дараа ноёрхолоо бэхжүүлэхийн тулд Монголын уламжлалт хууль, засаг захиргааны зохион байгуулалтыг цөм хүчингүй болгон, өөрсдийн харгис засаг захиргааг чандлан тогтоож, манай ард түмний хүчээ нэгтгэн босч тэмцэхээс болгоомжлон тэдний улс төрийн нэгдлийг бутаргаж, хүчийг нь сарниулахад чиглэсэн олон арга хэмжээ авчээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд захирч, монголчуудаар өртөө, харуулын цэрэг, хүнд хүчир алба даалгах, манж хааны Монголоос дээрэмдэн авсан олон зуун мянган малыг үнэ хөлсгүй хариулган үржүүлэх, Ховдод байсан Манжийн дарангуй цэргийн хүнсний тариа тариулах, цэргийн албанд дайчлан мордуулах, мөнгөн татвар авах зэргээр малчин ардын хөдөлмөрөөр бүтээсэн баялгийг ховх сорон үгүйрүүлж байв. Жишээлбэл: зөвхөн Манжийн элч, төлөөлөгчид зорчиход зориулсан олон замын өртөөний зардалд жил тутам саяас доошгүй мал албадан гаргуулж байсны дотор гагцхүү зорчигчдын хүнсэнд 200,000 гаруй хонь хэрэглэж байжээ.Манжийн эрх баригчид шашныг бүх талаар дэмжин дэлгэрүүлж түүний тусламжтайгаар ард олныг мунхаруулан харанхуй бүдүүлэг хэвээр нь барьж, номхон боол болгон дарлахыг хичээж байлаа. Хүрээ хийд, лам нарын тоог хэтэрхий олшруулсан нь олон идэр эрийг бүтээлч хөдөлмөрөөс хөндийрүүлж, тус улсын хүн амын өсөлтийг сайтуулсны гадна үйл олон лам нарыг хооллож, хувцаслах, тэдний хурал номын бүх зардлыг бэлтгэн нийлүүлэх нүсэр хүнд албыг ард түмэнд давхар үүрүүлсэн юм.Монголын ард түмэн ингэж манжийн эрх баригчид, монголын феодал ноёд, лам нар гэсэн хэд хэдэн эзэнд нэгэн зэрэг үйлчлэх ганц зарц нь болоод зогссонгүй, бас хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэгчдэд давхар шулуулж үгүйрлийн балчигт лавшран шигдсээр байв. Манжийн засгийн газрын шууд ивээлээр Монголд нэвтэрсэн Хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэл монголын ард түмний хөлс, цусыг сорон тамирдуулж байлаа. Хятадын шунахай худалдаачид өр төлбөрийн хүүг 400 хувь хүртэл өсгөж Монгол орныг “баяжих, хөлжих алтан хайрцаг” хэмээн ичгүүргүй нэрлэж байв. Хятадын худалдаачид бүр гурван янзын жигнүүрийн туухайтай байсан бөгөөд хүнд туухайгаар нь бусдаас авах зүйлийг, хөнгөнөөр нь бусдад худалдах барааг хэмжиж, жинхэнэ туухайг мэхлэж болохгүй нөхцөлд хэрэглэж байв. Бас өөрсдийн барааг маш өндөр үнээр худалдаж Монголын түүхий эдийг туйлын хямд авдаг болсон байна. Манжийн эрх баригчдын шаардан тушаасан олон зүйлийн бачим түргэн албыг хугацаанд нь гүйцэтгэхийн тулд хошууны тамгын газар, аймгийн чуулгад арга буюу шахагдан хятад пүүсээс өндөр хүүтэй мөнгө зээлдэн авч алба залгуулна. Албаны энэ өрийг ч, харьяат ноёдынхоо хятад худалдаачдад тавьсан өрийг ч ардууд төлнө. Манжийн феодалууд, хятадын худалдаачдын шунахай эрх ашиг яваандаа нийлж нэг нь алба татвараар, нөгөө нь өр зээлээр Монгол орныг хамтран мөлжиж, ард түмнийг амь зуулгын хэдэн малаас нь хагацуулан сүйрлийн даваанд тулгаж байлаа.Гэвч Монголын ард түмэн гадаад, дотоодын давхар дарлалд дуугүй нухлагдан, ямагт толгой гудайн хүлцэж явсангүй, эрэлхэгээр босон тэмцэж, тэмцлийн туршлагаа баяжуулсаар байсан юм. Монголын ард түмний тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлээс хамгийн хүчтэй нь Ойрадын Амарсанаа, Халхын Чингүнжав нарын удирдсан 1755-1758 оны зэвсэгт бослого юм.1755-1758 оны зэвсэгт тэмцэл дарагдсан боловч монголын ард түмний түүхэнд гүн ул мөрөө үлдээн тэмцлийн сургамж дууриал болж, тэдгээр тэмцэгчдийн баатарлаг дүр ард түмний дунд мөнхөрөн алдаршжээ.Энэ үеийн ард түмний тэмцэл нэг талаар манжийн түрэмгийлэгчид, хятадын шунахай худалаачдын эсрэг, нөгөө талаар нутгийн авилгач ноёдын эсрэг чиглэж байв. Ардын тэмцлийн дотроос заргын хэлбэр ихэд дэлгэрчээ. Ардууд заргын бичигтээ манжийн хүнд алба, ноёдын авилгая шунахай зан, ёс бусын олон гувчуур, өөрсдийн амин зуулгын хүнд байдал зэргийг учирлан тоочоод алба татвар хөнгөлж, шунахай ноёдыг зайлуулахыг шаардаад, эцэст нь нэрсээ нарны цацраг мэт дугуйруулан бичдэг байв. Энэ нь толгойлогчоо харгис ноёдоос хамгаалсан хэрэг байв. Ноёнтойгоо заалдсан, үгүйрэн өр төлж чадахгүй болсон, худалдаачдын пүүсийг довтолсон ардуудыг эмнэг адууны сүүлээс чиргүүлж тасдуулах, элсээр чигжин алах, есөн эрүү тулгах, дөнгөлөх, эхнэр хүүхдийг нь өрөнд бодож худалдаачдад өгөх зэргээр харгисладаг байжээ.Тэгэвч мөлжлөг, харгислал нэмэгдэх тусам зовлон туулж хатуужсан монголын ард түмэн тэмцлийн эрчээ чангалан галд тос нэмэхийн адил дүрэлзэн боссоор байсан юм. XIX зууны сүүлчээс Манж гүрний сүр хүч бууран доройтож, феодалын нийгэм нь үндсээрээ ялзран хэврэгшиж, улмаар том империлист гүрнүүдийн түрэмгийлэлд өртөн тэдний хагас колони болон хувирчээ. Манжийн эрх баригчид энэ нөхцөлд яаралтай арга хэмжээ авав. Монголыг цусгүй колончилж, юуны өмнө хятадчилах зорилгоор үй олон хятад иргэнийг Монгол нутагт цутган оруулж, малын бэлчээрийг хагалан, тариалангийн талбай болгохоор үржил шим сайтай газруудыг булаан авч хятадуудад олгож эхлэв. Идээшилт газар шороо, төрөлх ард түмэндээ элгэн хайртай Монгол хүн харийн энэ доромжлол, дарангуйллыг хүлцэн тэвчих аргагүй болж, энд тэнд эсэргүүцлийн уухай дэгдэн, улмаар Монголын язгууртнууд ард түмэнтэйгээ нэгдэж эхэлжээ.1911 – 1912 оны Монголын ард түмний үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнөөр Монгол Улс ийнхүү тусгаар улсаа сэргээж чадсан нь манай ард түмний олон жилийн шаргуу тэмцлийн үр дүн байсан бөгөөд Монголын ард түмний түүхэнд гарсан нэгэн чухал ач холбогдолтой үйл явдал болсон юм. 1636 онд Алтан ургийн сүүлчийн хаан Лигдэн өөд болсноор Өвөр Монголыг эрхэндээ оруулж, 1691 онд Халхууд дагаар орсон юм. Ингэснээр Ойрадаас бусад Монголчууд Манж Чин Улсын бүрэлдэхүүнд оржээ. 1696 онд Манжийн түрэмгийлэлд Галдан хаан ялагдан нас барсан ч 1755 он хүртэл Зүүнгарын хаант улс тусгаар байсан. Ихэнх түүхчид Монголчууд 1691 онд Манжийн дарлалд орсон гэж үздэг боловч энэ нь эргэлзээтэй ойлголт юм. Учир нь одоогийн баруун Монгол буюу Ойрадууд тэр үед тусгаар улсын шинжээ хадгалж оршин байсан бөгөөд 1758 онд хүртэл энэ байдлаа хадгалж байсан гэж үзэж үндэстэй юм. 1636 онд Өвөр Монгол, 1691 онд Ар Монгол, 1755 онд Баруун Монгол Манжид эзлэгдсэн гэж үзвэл илүү зохистой мэт. Манжийн үеийн Монголд хамжлагат ёс тогтож, аливаа иргэншил үүсэх нь хаалттай байсан. 20-р зууны эхний Манжийн "Шинэ засгийн бодлого"-ыг Монголчууд зэвүүцсэнээр үндэсний үзэл сэргэж, нэгэнт нурж унах нь тодорхой болсон Чин гүрнээс тусгаарлахаар санааширч, Богд Жавзандамба хутагтыг нэгдэн нягтарч тусгаар улс болохоор самбаачилжээ. Халх Манжид эзлэгдсэн нь манж нар Өвөр монголыг эзлэн авснаар тэдний цэргийн хүч улам өсч, Манжийн төрийн гадаад бодлого нь Мин улсын эсрэг хандсан юм. Мин улс нь эдийн засгийн их нөөцтэй, хүн хүч цэргийн тооны хувьд Манжаас давуу учир түргэн гоомой хөдөлж болохгүй байв. Тиймээс юуны өмнө нэгтгэн авсан Өвөр монголын аймгуудад эрх нөлөөгөө бэхжүүлж, өөрийн цэргийн хүчийг монгол цэргийн хүчээр сэлбэх, мөн хятадтай байлдахдаа, ар талаа найдвартай бэхлэх зорилгоор Халхын хан нартай холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан юм. Халхын эрх баригчидтай найрсаг харилцах замаар Манжийн талаас ирэх аюулыг сааруулахыг оролдож байв. Өөрсдийн нь ашиг сонирхолд нийцэж байсан учир Манж нар Халхын эрх баригчдын энэ оролдлогыг хэсэг хугацаанд дэмжиж байв. 1636 оны өвөл Сэцэн хан адуу, тэмээ, булга зэрэг зүйлсийг өргөн, найрамдахыг хүссэний хариуд, 1637 оны 1 сард Манжийн Абахай хаан бэлэгтэй хариу элч илгээж байжээ. Мөн 1637 оны 3 сард Түшээт хан хоёр алтан нум, гурван мориор бэлэг хүргүүлэн, элч заран найрамдал холбоотой байхаа илэрхийлж байжээ.Манжийн эрх баригчид Өвөр монголыг эзлэхдээ эрх баригч давхаргынхантай нь худ ургийн барилдлага тогтоох, цол хэргэм өгөх, өгөөмөр шан харамжаар талдаа татах, айлган сүрдүүлэх аргыг хэрэглэж амжилтанд хүрсэн туршлагаа Халхтай харилцахдаа ч үргэлжлүүлэн хэрэглэснээр амжилт олсон юм.Хэдийгээр Өвөр монголын дараа Халхын шууд довтолгоогүй ч Хятадыг эзлэн авсны дараа энэ аюул нүүрлэн ирэх нь ойлгомжтой байсан юм. Тиймээс түүний богино хугацаанд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлж, цэргийн хүчийг нэмэгдүүлэх зэрэг зүйлийг хийх шаардлагын улмаас хугацаа хожих зорилгоор манжийн хаадтай найрамдалт харилцаа тогтоох, харийн түрэмгийллийг эсэргүүцэх хүчин бүрдүүлэх хариуцлага Халхын эрх баригчдад тулгарсан ажээ.Тийнхүү Манж нар харь улсыг довтлохдоо, ар талаасаа аюулгүй байх, нөгөө талаас монголчууд нь болзошгүй аюул нүүрлэн иртэл хүчээ сэлбэх гэсэн хоёр талын сонирхол нэгдэж нийгмийн харилцаа хэсэг хугацаанд намжуу байсан нь аль аль нь цаг хожих гэсэнтэй холбоотой байв.Тухайн үед Монголын их хааны эрх захиргаа нэгэнт унасан цаг тул Халхын улс төрийн амьдралд Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой, Засагт хан Субадай нар тэргүүлэх үүрэгтэй байсан юм. Халхын баруун гарыг Засагт хан Субадай зонхилон захирч байсан боловч Шолой Увашийн хөвгүүн хэмээгдэх Алтан хан хэмээгдэх Омбо-Эрдэнийн эрх нөлөө их байв. Алтан ханы эзэмшил нь баруун тийш Алтайн Урианхай, Красноярскийн хязгаар, зүүн тийш Сэлэнгэ, Тамирын эхэнд тулж байв. Түүний орд өргөө Увс нуурын сав газар байжээ. Алтан хан Засагт хантай өрсөлдөн, бие даасан бодлого явуулж байв. Тэр XVII зууны эхэн үеэс Орос улстай харилцаж, улс төр, эдийн засгийн холбоо тогтоож, нэлээд хэмжээгээр худалдаа арилжаа хийж байв.Мaнж нар Хятадыг байлдан эзлэхдээ, Халхын ноёдын үйл ажилгаанд зарим нэгэн хориг тавьсан юм. Үүнд, 1636 онд Манжийн Дээд Эрдэмт хаан Халхыг Хятадтай худалдаа хийхийг албан ёсоор хориглосон зарлиг буулгажээ. Энэ нь нэгд, Монгол-Хятадын хооронд холбоо тогтохоос сэргийлсэн, хоёрт, монголчууд худалдаалахдаа агт мориор голдуу арилжаалдаг учир хятадын цэргийн хүчин чадал нэмэгдэхээс болгоомжилсон хэрэг бололтой.Нөгөөтэйгүүр 1638 онд Манжийн хаан Халхын гурван ханыг жил бүр цагаан тэмээ нэжгээд, саарал морь наймыг Чингийн эрх баригчдад албан ёсны бэлэг хэмээн бариулах зарлиг буулгажээ. Ингэснээрээ манжийн хаан Халхын хан нарын эрх мэдлийг хязгаарлаж, эрхшээлдээ оруулахыг санаархжээ. Хэдийгээр монголд манжийн түрэмгийллийг хүчээр барьж зогсоох улс төрийн нэгдмэл хүчин байхгүй байсан ч харийн түрэмгийлэл илт нүүрлэсэн үед монголчууд удаа дараа нэгдэх оролдлого хийжээ.1970 онд Х.Пэрлээ Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутгаас үйсэн хуулиуд олсон нь үүнийг гэрчлэх чухал сурвалж болсон юм.XVI зууны сүүлч, XVII зууны эхээр Халхын ноёд удаа дараа чуулган чуулж дотоод, гадаад улс төрийн байдлаа хуулиар зохицуулахыг оролдож байсныг тэдгээр үйсэн хуулиас харж болно.Үйсэн дээр бичсэн тэдгээр хуулийн гол санаа нь дотоодын эвдрэл хямралын үүд хаалгыг хааж, төрйин нэгдлийг аль болохоор сахин хамгаалах явдал байв. Уг хуулиуд нь “хан хүн өөр зуур хэрэлдвээс,... ганц хошуугаар дайсанд мордож идвээс, ноёд биеэ алалцваас,... хатуу шийтгэж байхаар заажээ. Уг хуулиуд нэгэнт буй болсон дотоодын хямралыг гэтлэн давахын тулд Халхын хүчийг нэгтгэх бодлогыг тууштай явуулахыг тэр үеийн зарим зүтгэлтэн хичээж, Халхын улс төрийн хямралыг хууль эрх зүйн хүрээнд шийдэх гэсэн хэрэг байв.Халхын Сэцэн хан Шолой, Түшээт хан Гомбодоржийнд хоёр ч удаа биеэр хүрэлцэн очиж , шинэ төрөх хүүхэд нь хөвгүүн байвал, Халхын шашны тэргүүнээр өргөмжлөхийг зөвлөн, өөрийн Гэгээн цолоо өргөхөөр амлаж буцсан ба дараа Түшээт ханы төрсөн хөвгүүнд нутгийн дархчуудаар 3 төмөр бүстэй өлгий өгсөн байна.1639 онд Халхын ноёд Ширээ цагаан нуур хэмээх газар цугларч, Түшээт хан Гомбодоржийн 5 настай хөвгүүн Занабазарыг Халх Монголын шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Тийнхүү Занабазар нь монголын түүхэнд анхдугаар богд Жавзандамба буюу Өндөр гэгээн хэмээн алдаршсан юм.Ширээ цагаан нуурын чуулганд оролцогсод уг түүхт үйл явдлыг тохиолдуулан, Шар бөсийн орд байгуулсан нь Халхын их хүрээний үүсэл болжээ. Бас Халхын ноёд шинэ өргөмжлөгдсөн шашны тэргүүн Өндөр гэгээн өөрсдийн харъяатаас хувь өмч болгон өргөснөөр шавь хэмээх дахргын үүсэл тавигджээ.Тийнхүү Халхын шашны тэргүүнийг өргөмжилсөн нь шашны тугийн дор Халхыг нэгтгэх гэсэн оролдлого байсан юм.Мөн 1640 онд Халхын-Ойрадын ноёдууд Тарвагатайн улаан буурай гэдэг чуулган нийлж, цаг үеэ дүгнэж, Халх Ойрад эв эеэ хичээн, харийн түрэмгийллийг хамтын хүчээр давахыг уриалан тунхаглаж, тус чуулганаас монгол ойрдын Их цаазыг баталсан нь Манжийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэх бас нэгэн оролдлого байлаа.Тус чуулганд Халхын Эрдэнэ Засагт хан Субадай, Очирбат тулгар Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан аймгийн нөлөө бүхий том ноёд, хэмээх Төрбайх, Тэнгэрэй тойн нарыг зэрэг Халх Ойрдын Төр, шашны, рзүтгэлтэн болон Хөх нуурын монголчууд, Ижил мөрний гол Торгууын төлөөлөгчид бүгд 28 том ноёд оролцжээ. Тэдгээр ноёд нь тухайн үеийн монгол улсын төрийн айрамд гол үүрэг гүйцэтгэж байсан нөлөө бүхий хүмүүс байв.Тус чуулганы гол зорилго нь улс төрийн бутралыг давж, үндэсний нэгдлийг сэргээн бэхжүүлэх, харийн дайсны өнгөлөлзлийг тас цохих хэрэгт монгол угсаатны хамтын чармайлтаар зохион байгуулахад оршиж байв. Тийнхүү Халх,Ойрд хоёр нэгдэж, харийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэсэн боловч энэ явдал удаан үргэлжилсэнгүй.Тухайн үеийн монгол төр шашны зүтгэлтнүүд хууль цааз шашны төрийн хэмжээнд бүх талаас нь улсаа нэгтгэх гэж удаа дараа оролдсон боловч тэр үед монгол улс төрийн бутралыг даван туулах улс төр, эдийн засаг хараахан бүрэлдээгүй байсан учир уг оролдлого бүтээгүй юм.Халхын ноёд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлэх оролдого хийхийн зэрэгцээ Эеэр засагч хаан суугаад удаагүйг харгалзан, Манжийн хүчийг дотроос нь задлах, угсаа нэгтнээ харийн дарлалаас чөлөөлөх зорилгоор 1644 Өвөр монголын ноёд элч илгээж байсан байна. Үүний үр дүнд Сөнид аймгийн тэнгис ван Халхын ноёдын ятгалганд орж, харъяат ардаа дагуулан, 1646 оны хавар Сэцэн хан нутагт байснаа, 1639 онд өмнө зүг нүүн одож, Манжид дагасан байв. Тэнгис нь Манжийн хаантай ураг холбосон байв.Манжийн хаан Өвөр Монголнын эрх чин ван Тодоор удирдуулсан үлэмжихэн цэрэг хөдөлгөж, Тэнгисийг мөрдүүлжээ.Манж цэрэг Тэнгис ванг мөрдөж хөөсөөр 1646 оны 6 сарын орчим Янгирцагийн ууланд гүйцэж очиход тэрбээр Гүн Галуутай гэдэг газар эсэргүүцэн байлдсан боловч ялагджээ. Гэвч бууж өгсөнгүй, Халх нутгийн гүнрүү зугтаахад манжийн цэрэг хоёр өдөр шөнө мөрдөн хөөж, гурав дахь өдрийн өглөө Өтөг уулын орчим Тэнгисийг гүйцэн цохисон боловч тэрбээр мултарч амжжээ. Манж цэрэг Сөнид аймгийн цэрэгтэй Халхын Түшээт ханы нутагт Бурхант хэмээх газар дахин тулгаран байлдаж, Тэнгисийн хатан хөвгүүдийг баривчлан түүний ачаа хөсөг, арван мянга гаруй малыг олзолжээ. Энэ тулалдаанд Тэнгисийн хүү Дорж, Бат, Шажин нарын зэрэг олон хүн амь үрэгджээ. Тэнгис ван сүүлчийн хүчээ дайчлан зугатсаар Туул голын орчим Зажибулгийн газар ирэхэд нь Сэцэн хан Шолой өөрийн хүү Бямбад гучин мянган цэрэг өгч, Тэнгисийг өмгөөлөн байлдуулахаар мордуулахын хамт Түшээт хан Гомбодоржид эл хэрэгт туслахыг хүсч элч заржээ.Түшээт хан өөрийн үеэл дүү Рахуладай ноён, түүний хөвгүүд Абаху мэргэн нарт хорин мянган цэрэг захируулан, Сэцэн ханд хүч хавсруулахаар явуулжээ. Халхын цэрэг Зажибулагийн газарт анх удаа манж цэрэгтэй байлджээ. Энэ байлдаанд Халхын цэрэг ялагдаж, тулалдааны талбарт мянга илүү морь тэмээ орхиод ухарчээ. Тэнгис тулалдаанаас Сэлэнгийн зүг зугтаж амь гарсан бөгөөд Манж нар Халхын эрх баригчдаас түүнийг барьж өгөхийг шаардахад, тэд цааргалсаар жил гаруй хугацааг өнгөрөөжээ. Гэвч Тэнгис өөрөө 1648 оны орчим буруугаа хүлээж, дахин манжид захирагдсан нь Манж-Халхын харилцааг хурцатгахад нөлөөлжээ.Тэнгисийг дэмжихээр илгээсэн Халхын цэргийг бут цохиж ялалт байгуулсан ч 1646 оны эцсээр манж нар цэргээ Халхын нутгаас гаргасан юм. Учир нь манж нар тухайн үед халхад цэрэг дайны ажиллагааг үргэлжлүүлэх боломжгүй байсан юм. Энэ нь юуны өмнө маш их хүчин чармайлт гаргаж, хүн хүч хөрөнгө зарж байж эзлэн авсан Мин улсыг төвшитгөн тогтоох хэрэг хараахан дуусаагүй байсан болон Тэнгисийг нэхсэн тулалдаанд манжийн цэргийн хүч ихээхэн тарамдаад байсантай холбоотой. Хэрэв Халхад байлдааныг үргэлжлүүлвэл, Халх даяараа босон тэмцэж, улмаар түүнийг зогсооход ихэхэн хүч шаардахын дээр, Хятад улсад Манжийн эсрэг бослого тэмцэл гарч байсан учир хүчин мөхөсдөж, саяхан олсон Хятад улсаа ч алдаж болзошгүй эгзэгтэй байдалд байсан аж.Халхын хан нар Манжийг эсэргүүцэн тэмцэхдээ, Өвөрлөгч хошуудын зүгээс дэмжлэг авах оролдлого нь тийнхүү бүтэмжгүй болсон ч зорилгоосоо ухраагүй юм. 1647 онд Засагт хан Субадай манжийн бодлогыг шууд эсэргүүцэн захидал илгээж байсан ба Манжид дагаар орсон хүмүүсийг буцаахыг Халхын ноёд нэхэмжлэн шаардаж байв. Бас Халхчууд Орос улсын зүгээс дэмжлэг олохыг хүсч, 1647-1649 онд Сэцэн хан Шолой Москвад элч мордуулж байжээ. 1646 онд Түшээт ханы ойр төрлийн эрх Цөхүр ноён манжийн захиргаанд ороод байсан Баарин аймгийг уулгалан, үлэмжхэн тооны хүн малыг олзлон авчээ.1650 онд Засагт хан Омбо-Эрдэнэ тайж хөх нуурын орчим газрыг ав хийх нэрийдлээр уулгалж байсан ажээ.Халхын талаар явуулах Манжийн төрийн бодлого нь Хятадыг эзлэн авсан 1644 оноос буюу Нурхаачийн ач Фулинг Чин улсын хаанд өргөмжилсөн үеэс эрс өөрчлөгдсөн юм. Учир нь Хятадыг байлдан эзлэхдээ, ар талаасаа довтлуулахгүйн тулд хэсэг хугацаанд Халхтай бэлэг бүхий элч солилцож, найртай харилцахад хүрсэн бөгөөд Хятад улсыг эзлэх зорилгоо биелүүлэсний дараа манжийн цэрэг улс төр, эдийн засгийн хүчин чадал үлэмж нэмэгдсэндээ эрдэн, Манжийн зүгээс Халхад өөрийн бодлогоо тулган шаардах нь давамгайлах хандлагатай болов.Манж нар Мин улсын эзлэн аваад, эхний хэдэн жил дотоод байдлаа төвхнүүлэн бэхжүүлж авсны дараагаас буюу 1648 оны үеэс Халхтай холбоотой асуудлыг хүчээр шийдэхийг, тулган хүлээлгэхийг илт оролдох болжээ.Сөнид аймгийн хэрэг явдлаас Халхчууд нэгэн санаатай, нэгдмэл хүчтэй байгааг мэдэж авсан Манжийн эрх баригчид Халхын талаар явуулах бодлогоо тэдний нэгдэл хүчийг задлан сарниулахад чиглүүлжээ.Эеэр засагч хаан 1647 онд Засагт хан, 1648 онд Түшээт хан, Сэцэн хан нарын элчийг тус тус хүлээн авахгүй буцаасан атлаа мөн 1648 оны намар Халхын Сайн ноёны дээд өвөг Данзан ламын элчийг зориуд найрсагаар хүлээн авчээ. Энэ нь Түшээт хан, Сэцэн ханыг Манжийн эсрэг зэвсэг барин тэмцэснийг зэмлэн эрх сүрээрээр далайлгах хэрэг байснаас Гадна Халх эрх баригч ноёдын хооронд яс хаяж хөсөрдүүлэн нэг хэсгийг нь талдаа хахуулдан татаж, нөгөөг нь эсрэг хүч болгон, хооронд нь тэмцэлдүүлэх гэсэн бодлого байжээ.Байдлыг хурцатгахгүйн тулд Түшээт хан, Сэцэн хан нарыг төлөөлж, засагт хан манжийн эеэр засагч хаантай биеэр очин уулзжээ. Засагт хан тийнхүү чармайлт гаргаж, Халх болон Манжийн хааны хороондын харилцааг хэлэлцээрийн замаар зохицуулах гэсэн боловч тодорхой үр дүнд хүрсэнгүй. Харин Манжийн хаан хариуд нь Халхын хан нар хөвгүүд, дүү нараа Манжийн хааны ордонд ирүүлэхийг шаардсан юм. Энэ нь тэд нарын хүүхэд, дүү нарыг барьцаа болгон авах гэсэн хэрэг тул Түшээт хан, Сэцэн хан нар зөвшөөрсөнгүй. Манжийн хаан өөрийнх нь шаардлагыг хүлээн аваагүйд хорсож, Халхад элдвийн шахалт, хавчилт үзүүлэхийн зэрэгцээ Халхыг дотроос нь хагалан бутаргах үйл ажиллагаа улам бүр эрчимжүүлж зарим үр дүнд хүрчээ.1651 онд Халхын Түшээт хан, Сэцэн хан нар 1000 морь, 100 тэмээг Манж хаанд өргөн, жилийн амгаланг айлтгаж найрамдахыг хүсчээ. Энэ нь Тэнгисийг дэмжиж, Манжийн цэрэгтэй шууд зэвсэглэн байлдаж байсныг бодвол, буулт хийсэн хэрэг боловч Манж нарын Халхад явуулж бодлого эрчимжиж буй үед ямар нэгэн зүйлээр шалтгаалан Халхад цэрэглэн орохоос сэргийлсэн бололтой. Чухам ямар шалтгааны улмаас Халхын дотоод хагарал гаргасныг дурдаагүй боловч 1653 онд Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Бунтир албат харъяатаа авч, Манжийн хаанд дагаар орсонд түүнийг засаг чин ван өргөмжилж Чулгаалт хаалганы гадна нутаглах газар олгожээ. Энэ нь Бунтир бол Халхын анх удаа Манжийн талд урван орсон этгээд юм. Үүнээс үзвэл, Халхын ноёд дотроо хагаралдаж, зарим нь Манжийн түрэмгий бодлогыг сөрөн зогсож байхад, нөгөө зарим нь Манжийн хааны сайхан амлалт, зэрэг хэргэм, шан харамжинд татагдан дагаж орохыг санаархах болсон байна.Сэцэн хан, Түшээт хан нар Бунтирыг буцааж нэхэмжилсэн боловч Манжийн зүгээс эрс эсэргүүцэн няцаасан юм. Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой хан хүчинд автагдан, зарим талаар буулт хийн, Манжтай найрамдах бодлогыг явуулж байсан боловч харин шууд дагаж орохыг хүсэхгүй байсан юм.Манжийн зүгээс Халхын дотоод хэрэгт хутгалдан орох нь улам бүр нэмэгдэж, элдэв шахалт хавчлага чангарч байх тэр эгзэгтэй үед Сэцэн хан Шолой 1652 онд, Түшээт хан Гомбодорж 1655 онд удаа дараа нас барсан нь Халхын улс төрийн байдалд ноцтой хохирол учруулжээ.Монголын түүхийг үечлэх нь Монголын эзэнт гүрний үе. Энэ үеийг хоёр байдлаар тусгайлан авч үзэж болно. Эхнийх нь Язгуур Монгол гүрний үе буюу Өгэдэй хаанаас хоёр хаант Монгол гүрэн буюу Хубилай, Аригбөх хаад хүртэлх Их Монгол улсын үе юм. Язгуур Монгол гүрэн 1229-1271 онуудад оршиж байв.Уг үеийг төр барьсан их хаадын он дарааллаар нь- Өгэдэй хааны үеийн Монгол гүрэн буюу Их Монгол улс- Гүюг хааны үеийн Монгол гүрэн буюу Их Монгол улс- Мөнх хааны үеийн Монгол гүрэн буюу Их Монгол улс- Хоёр хаант Монгол гүрэн буюу Хубилай, Аригбөх хаадын үеийн Монгол гүрэн хэмээн тухайлан үзэж болно.Чингис хааны үндэс суурийг нь тавьсан нүүдэлчдийн эзэнт гүрэн Өгэдэй хааны үед төгөлдөржин тогтсон бол Гүюг ба Мөнх хаадын үед Монгол гүрэн нүүдэл ба суурьшмал иргэншил хосолсон дэлхийн хэмжээний эзэнт гүрэн болон хөгжсөн ажээ. Хубилай гол өрсөлдөгч Аригбөх хааныг 1264 онд цэргийн хүчээр дарж хаан болсон бөгөөд тэр үе хүртэл буюу 1260-1264 онуудад Их Монгол улс хоёр хаантай байв. Харин 1271 онд Хубилай хаан “Их Монгол улс” гэх нэрийг халж, “тэнгэр тэргүүн их” гэсэн утгатай Их Юань улсыг байгуулснаа зарласан ажээ.Хоёрдахь үе бол Монголын аугаа эзэнт гүрэн биеэ даасан эзэнт улсуудад хуваагдан оршсон үе юм. Эл үеийг газарзүйн байрлал болон харъяалал, угсаа залгамжлалын байдлаар нь хэдэн хэсэгт ялгаж, тусгайлан судалсаар ирсэн билээ. Эдгээр нь- Монголын Юань улс буюу Хубилайн угсаа залгамжлал- Монголын Алтан ордны улс буюу Зүчийн угсаа залгамжлал- Монголын Цагадайн улс буюу Цагадайн угсаа залгамжлал- Монголын Иль хаадын улс буюу Хүлэгү-гийн угсаа залгамжлал болох юм.Тэрхүү Монголын бие даасан эзэнт улсуудын үеийг 1271-1368 оноор авч үзнэ. Их Монгол улс, эзэнт гүрний түүх судлалын тэргүүлэх эрдэмтдийн нэг Ш.Бира абугай Монгол улс хэрхэн хөгжиж, хувьсаж ирсэн түүхийг1. Монголд тулгар улс буюу эхэн үеийн улс буй болсон үе (1206-1227)2. Монголын эзэнт гүрэн буюу хөгжингүй улсын төлөвшлийн үе (1229-1259)3. Монголын эзэнт гүрний өрнөлтийн үе буюу Монголын Юань улсын үе (1260-1368) гэсэн үндсэн 3 үед хуваан үзжээ. Энд хэдэн эргэлзээтэй зүйл байгаагийн зарим нэгийг дурдваас, 1206 онд Монголд анхны тулгар төр байгуулагдаагүй, харин нэгдсэн Монгол улсыг байгуулсан , 1260-1264 онд Их Монгол улс Аригбөх ба Хубилай гэсэн хоёр хаантай байсан, Юань улс 1260 онд бус албан ёсоор 1271 онд байгуулагдсан, бас Их Юань 大元 улс нь Монголын эзэнт гүрний өрнөлтийн үе бус, харин гудайлт, бууралтын үе гэлтэй. Учир нь хууль бусаар хаан ширээг булаасан Хубилайг эсэргүүцэн бослого гаргаж тэмцсээр байсан язгуур Монгол нутгаа 40 орчим жил бүрэн захирч чадахгүй байсан Юань улсыг Монголын эзэнт гүрний өрнөлтийн үе гэхэд нэн төвөгтэй. Тэдний Юань улсын эсрэг эл тэмцэлд нэг үе Цагадайн улс ч нэгдэн орсон байсан байв. Мөн Алтан ордон, Цагадайн, Ил хаадын гэсэн улсуудыг бүхэн орхисон алдаа байна.Тэр үед язгуур Монгол нутаг Их Юань улсад багтаж байсан агаад их хаадын төвийн үе залгамжлалын үүднээс Юань улсыг төв улс, монголчуудын байгуулсан Алтан ордон, Ил хаадын зэрэг бусад улсыг нь түүний хараат түшмэг улс хэмээн тооцсоор ирсэн юм. Тэдгээр улсууд ч эхэндээ Их Юань улсад ёс төдий боловч захирагдаж байв. Харъяалагдах газар орны нутаг дэвсгэрийн хэмжээ, эдийн засгийн бааз суурь зэргээрээ Юань улс бусад улсуудаас арай илүү байсан байж ч магадгүй. Харин энэ байдал удаан үргэлжлээгүй бөгөөд XIV зууны эхэн үеэс дээрх улсууд бүрэн биеэ дааж тусгаарласан билээ. Энэ бүхнээс үзэхэд, Их Монгол улс хэд хэдэн бие даасан бага улсуудад хуваагдсан үеийг Монголын эзэнт гүрний оргил үе хэмээх нь түүхэн үнэнд харшилна.Монголын эзэнт гүрний үеийг 1229 онд Хэрлэний Хөдөө аралд Өгэдэйг Их Монгол улсын хаанд өргөмжилсөн үйл явдлаар эхлүүлж, 1368 онд Их Юань улсын сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр Бээжингээс цугтан гарсан хэрэг явдлаар төгсгөж байна. * * *XIV-XVII зууны Монгол улсын үеийг судлаачид “Мин улсын үеийн Монгол”, “Улс төрийн бутралын үеийн Монгол”, “Ар Юань улс”, “Умард Юань улс” гэх зэргээр нэрийдэж томъёолсоор ирсэн билээ. “Мин улсын үеийн Монгол” гэдэг нь Хятад төвийн үзлийн үүднээс гарсан нэрийдэл хийгээд монголчуудыг Хятадад оршиж байсан Мин 明朝 улс (1368-1644)-ын хавсарга байдлаар авч үзсэн дээрэнгүй, доромж нэр юм. Чингэж нэрлэснээр Монгол нь тусгаар тогтносон улс бус, Мин улсын хойд талаар оршдог хэсэг эзэмшлүүд гэж ойлгогдоно. Монгол, Хятадын хоорондох худалдааг хүртэл “алба барих” хэмээн гуйвуулан томъёолдог нь ч Хятадын их гүрний дээрэнгүй үзэлтэй холбоотой. Бодит байдал дээр Монгол нь биеэ даасан, бүрэн эрхт улс байв.“Улс төрийн бутралын үеийн Монгол” гэдэг нь анх Монгол–Оросын түүхчдийн гаргаж ирсэн нэр томъёо бөгөөд судалгааны ном зохиолд машид тархаж, бараг тогтсон зүйл билээ. Өгүүлэн буй үеийн Монголын нийгмийн түүхийг зөвхөн улс төрийн үйл явц, хандлагаар нэрийдэх нь ихэд өрөөсгөл юм. Аливаа нийгмийн амьдрал олон талтай бөгөөд улс төр, эдийн засаг, соёл боловсрол, хууль зүй, шашин шүтлэг, оюун санаа, нийгмийн давхраажилтын байдал зэрэг илрэл, үйл явцуудаас бүрдэж байдаг. Иймд нийгмийн амьдралын зөвхөн нэг үзэгдэл, илрэлийг дөвийлгөн хэтрүүлж, түүгээр бүхэл бүтэн түүхэн үеийг төлөөлүүлэн томъёолж тодорхойлох нь агуулга ба хэлбэрийг зөрчилдөхөд хүргэдэг.Монголчууд улс төрийн талаар тархай бутархай байсан тэр үед хувь ноёд язгууртнуудын эзэмшил дэх эдийн засгийн байдал сайжирч, соёл урлаг боловсрол хөгжиж, нийгмийн оюун санаанд шашин шүтлэгээ дагасан эерэг өөрчлөлт бий болж байв. Бид XVI зууны Монгол улсыг соёл боловсролын хөгжлийн байдлаар нь “Сэргэн мандалтын үеийн Монгол” гэж нэрлэж болох талтай ч энэ нь нийгмийн амьдралын бусад талуудыг бүрэн харуулж төлөөлж чадахгүй тул ингэж нэрлэхгүй нь мэдээж хэрэг юм.Эдгээр алдаатай байдлаас зайлсхийх гол арга бол түүхэн он цагийн хязгаараар нэрийдэх явдал юм. Ингэнэ гэвэл уг түүхэн үеийг “XIV-XVII зууны Монгол улсын үе” хэмээн нэрлэнэ. Нөгөө нэг арга нь тухайн үеийн хууль эрх зүйн баримт бичигт тэмдэглэгдсэн улсын нэрээр нэрийдэх явдал юм. 1640 онд баталсан “Их цааз” хуулийн эхэн хэсэгт “dцčin dцrben qoyar-un noyad ekilen jokiyaba” (Дөчин дөрвөн хоёрын ноёд эхлэн зохиов) хэмээн өгүүлдэг нь тухайн үеийн Монгол улсын албан ёсны нэрийг дурдсан хэрэг бүлгээ. “Дөчин, дөрвөн хоёр–dцčin dцrben qoyar” гэдэг улсын нэрийг анх Монголын алдарт түүхч Саган сэцэн өөрийн зохиолдоо баримталсан билээ.“Ар Юань улс” буюу “Умард Юань улс” гэдэг нэр нь мөн л Хятадын түүхчдийн баримталдаг үзэл баримтлалын нэг юм. Хятад дахь монголчуудын засаглал унаж, эх нутагтаа ирснээс хойш 20 хүрэхгүй жилийн зурвас үед хэрэглэж байсан “Хойд Юань улс” гэдэг нэрээр бүхэл бүтэн 200 гаруй жилийн түүхэн үеийг нэрийдсэн алдаатай юм. Монголчууд ялагдлаа хүлээн зөвшөөрөхгүй, эргэж довтлон Их Юань улсыг сэргээн тогтоохыг зорьж байсан тул улсдаа түр зуур “Хойд Юань” гэдэг нэр өгсөн байв. Хэргийн явцаар тавьсан зорилгодоо хүрэх цэрэг ба эдийн засгийн боломж үгүй болсноор энэ санаархлаа орхисон юм. Гүйличи хаан (1402-1408)-ы үеэс “Хойд Юань” нэрийг халж Татар буюу Монгол хэмээн нэрлэх болсон байдаг.Энэ үеийн Монголыг эдгээр элдэв зохиомол, гуйвуулсан, доромж нэрээр бус, “XIV-XVII зууны Монгол улсын үе” эсэхүл “Дөчин, Дөрвөн хоёрын Монгол улс” гэсэн нэрээр нэрийдэх нь зүйтэй болов уу.“Дөчин дөрвөн хоёрын” Монгол улсын үеийг урьд өмнө нь 2 үе болгож ирсэн билээ. Тэр нь 1. Билигт хаанаас Мэргүрис үхэгт хаан хүртэлх үе 2. Мэргүрис үхэгт хаанаас эхэлсэн “Бага хаадын үе” юм.Мэргүрис үхэгт хаан (1455-1456)-ыг Мин улсын албан түүх “Мин ши” (明史)-д “Бага хаан” – xiao wang zi – шяо ван зы – 小王子 хэмээн тэмдэглэснээр “Бага хаадын үе” гэсэн нэрийн үүсэл тавигдсан юм. Гэхдээ энэ нь Хятадын Мин улсын түүх судрын мэдээнд тулгуурласан үечлэл тул шүүмжлэлтэй хандаж эргэж нягтлах хэрэгтэй болдог. Үүний энгийн нэг жишээ гэвэл, бүх Монголыг нэгтгэн захирч байсан Даян хааныг бага хаан хэмээн үзэх нь түүхийн үнэнд нийцэхгүй юм. Тус үеийг төр барьсан хаан тус бүрээр нь дэлгэрүүлэн үзвэл сонирхолтой дүр зураг гарах нь гарцаагүй. Харин олон хаад богинохон хугацаанд төр барьсан хийгээд тэдэнд холбогдох мэдээ сэлт харьцангуй бага тул чингэх нь ихэд хүндрэлтэй ажээ.Дээрхээс арай өөрөөр, хоёр янзаар бас үечилж болох юм. Юуны өмнө тухайн үеийн Монгол улсыг1. “Хойд Юань улс”-ын үе (1370–1388) 2. “Дөчин, дөрвөн хоёрын” Монгол улсын үе (1388 оноос 1520-иод он) 3. Биеэ даасан бага улсуудын үе (1520-иод оноос хойш) гэсэн 3 том үед хувааж болох талтай.Монголын хаад эхэн үедээ Хятад дахь ялагдлаа хүлээн зөвшөөрөөгүй хийгээд эргэж Юань улсыг сэргээн тогтоохыг чармайж байсан тул түр хугацаанд Юань улсын төр арын нутагтаа ирсэн хэмээн “Хойд Юань улс” гэсэн нэрийг анх Билигт хаан (1370-1378) авч хэрэглэжээ. Энэ талаар Монголын түүхч Рашпунцаг “Тэндээс Шуньди хааны хальсны хойно, хунтайж Аюушридара гучин дөрвөн насандаа, цагаан нохой жил Инчанфу хотноо хааны их тавцанд залгамжлан сууж, Хойд Юань улс хэмээн нэрийдээд хотол Монгол улсаа эзлэн суув” хэмээн өгүүлсэн байдаг.Хожим Төгстөмөр Усхал хаан (1378-1388) алагдснаас хойш Монголын язгууртнуудын Юань улсыг сэргээх тогтоох санаархал бүтэхгүй нь тодорхой болсон агаад уг нэрийг хэрэглэхийг больж, Монголын үндсэн хоёр хэсэг болох дөчин түмэн зүүн Монгол, дөрвөн түмэн Ойрад буюу баруун Монголын нэрээр нэрлэгдсэн “Дөчин, дөрвөн хоёрын” Монгол улсын үе эхэлдэг.Улмаар Монгол дахь улс төрийн тогтворгүй байдал, хаант төрийн хүчин чадал суларсан, салан тусгаарлах хүчний идэвхжил зэргээс шалтгаалан “Дөчин, дөрвөн хоёрын” Монгол улс харьцангуй биеэ даасан хэд хэдэн бага улсуудад хуваагдан задрах үйл явц эхэлжээ. Батмөнх даян хаан нас барсны дараахнаас биеэ даасан бага улсуудын үе эхлэх бөгөөд тэдгээр нь Ойрад Монгол, Халх Монгол, Өвөр Монгол, Хөх нуурын Монгол, Хотгойдын Алтан ханы улс зэрэг юм. Харин Буриад монголчууд Халхын, Ижил мөрний монголчууд Ойрад Монголын хараат түшмэг байдалтай оршиж байв. Мөн XIV-XVII зууны Монгол улсыг үүнээс арай өөрөөр, доорхи байдлаар 2 үе болгон авч үзэж болох юм. 1.Билигт хаанаас Элбэг хаан хүртэлх нэгдсэн улсын үе. Энэ нь 1370-1402 он буюу Билэгт хаанаас Элбэг нигүүлсэгч хаан хүртэлх үеийг хамарна. Монголын Юань гүрний үеэс эхлээд биеэ даах байдалтай болж ирсэн ойрадууд их хаанд захирагдахын эсрэг байсаар ирсэн хийгээд тэд Элбэг хааны үйлдсэн бурангуй хэргээр шалтаглан бүрмөсөн тусгаарлан салсан ажээ. Тийнхүү энэ үеийн төгсгөлөөр Монгол улс зүүн, баруун хэмээсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан юм.2.Тогоон тайшаас Түмэн хаан хүртэлх улс төрийн нэгдлийг сэргээх тэмцлийн үе. Ойрадын Тогоон тайш, түүний хөвүүн Эсэн тайш, Мандухай сэцэн, Даян хаан, жонон Алтан хаан, Түмэн засагт хаан нарын Монголыг нэгтгэн захирах талаар явуулсан бодлого, үйл ажиллагааг үүнд хамааруулан үзнэ. Тэдгээр хүмүүсийн бүх Монголыг нэгтгэн захирах хувийн хүсэл санаархал нь нийт Монголын түүхийн тавцан дээр дэвшилтэт үйл ажиллагаа болж харагддаг жамтай. Тус хугацаанд нэг талд, нэгдлийн төлөөх үйл явц явагдаж байхад нөгөө талд, задралын үр хөврөл түүнээс ч дутуугүй эрчтэй өрнөж байв. Гэхдээ Даян хаанаас хойш Монгол улс дахин нэгдмэл байж чадаагүй юм.Тэр үед Монголыг улс төрийн болон шашин–оюун санааны талаар нэгтгэн захирах хэмээсэн хаад ноёдын бодлого, үйл ажиллагаа хэсэг үе амжилт олж байсан боловч биеэ даан хүчирхэгжсэн ноёд язгууртнууд нэгдсэн төрд захирагдахыг хүсэхгүй, байнга салан тусгаарлахын төлөө байв. Энэ бүхний эцэст Монгол харьцангуй биеэ даасан Өвөр Монгол, Халх Монгол, Буриад Монгол, Хөх нуурын Монгол, Ойрад Монгол, Хотгойдын Алтан ханы улс гэсэн хэдэн том эзэмшил–улсуудад хуваагдан жижгэрэв. Тэдгээрээс Буриадаас бусад нь нэгэнт биеэ даасан улсын шинжтэй болсон байв.“Дөчин, дөрвөн хоёр”-ын Монгол улсын үеийг 1370 онд их ор залгасан Билигт хаан Аюуширдара-гаас эхлүүлэн Монголын сүүлийн хаан Лигдэн нас барж, Өвөр Монгол Манжид эзлэгдсэн 1636 он, 1689 онд Хаант Оросод эзлэгдсэн Буриад Монгол, 1691 онд Халх Монгол Манжид дагаар орсон, 1723 онд Хөх нуурын Монгол, 1755 онд Ойрад Монгол Манжид эзлэгдснээр дуусгана. Монголын түүхийн дунд үеийг төр улсын шинж чанараар нь –Монголын түрүү төр улсын үе, –Монголын төгөлдөржсөн төр улсын үе гэсэн хоёр том үе болгож болно. Монголын түрүү төр улсын үе 1130-аад оны үед Хабул хааны байгуулсан Монгол улсаас 1206 онд Чингис хааны байгуулсан нэгдсэн Монгол улс хүртэлх үеийг хамарна. Тэр үеийн Монгол улс хэмжээгээр бага хийгээд төрийн үндсэн шинжүүд нь бүрэн гүйцэд төлөвшөөгүй байсан тул тийнхүү түрүү төр улс хэмээн үзнэ.Монголын төгөлдөржсөн төр улс нь 1206 оноос XVII зуун хүрнэ. Чингис хаан төрийн үндсэн бүтцүүдийг зохион байгуулснаар жинхэнэ ёсоор төр улсын шинж бүрдэн тогтсон юм. Өгэдэй хааны үеэс Монгол төрийн бүтэц улам боловсронгуй болж, Эзэнт гүрэн жинхэнэ ёсоор байгуулагдсан билээ. Монголын эзэнт улс унасны дараагаас Монголын нэгдмэл төр удсангүй задарч, биеэ даасан бага улсууд бий болсон билээ. Монголын уламжлалт түүх бичлэгт XVII-XX зууны эхэн үеийн Монгол орон буюу Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол орныг түүхийн дунд үед багтаан үзсээр ирсэн юм. Дэлхий нийтийн түүхийн үечлэлтэй уялдуулан авч үзвэл Манжийн эрхшээлийн үеийг Монголын түүхийн шинэ үед оруулах нь зохистой юм.Энэ үеийн түүхийг үндсэнд нь гурван үе болгон судлах ёстой. Чухамхүү ингэж Манжийн төрийн бодлого хэрхэн өөрчлөгдөж байсныг цаг хугацааны хувьд ялгавартай авч үзэхгүйгээр тус түүхэн үеийг үнэн зөв тодорхойлж, ойлгож чадахгүй. Аль нэг богинохон үеийн хэрэг явдлаар бүхэл бүтэн үеийг төлөөлүүлэн авч үзэх нь алдаанд хүргэнэ.1.XVII-XIX зууны дунд үе хүртэлх Монгол орон. Энэ үеийн Манжийн төрийн бодлого нь монголчуудыг уламжлалт аж төрөх байдлаар нь байлгаж, хэрэгтэй цагт ашиглах, түшиг тулгуур болгох зорилго бүхий байв. Чингэхдээ нийт монголчуудыг хошуу, чуулганы зохион байгуулалтанд оруулж засаглан захирав. Монголыг хууль зүйн үүднээс баримтлан захирах шаардлагаар хууль–эрх зүйн дарангуйлах тогтолцоог бий болгов. Монгол нутагт уул уурхай нээх, газар хагалахыг хориглож, худалдааны хятад иргэдийг зөвхөн тодорхой зөвшөөрөл, хугацаагаар орохыг зөвшөөрч байв.2.XIX зууны дунд үеэс XIX зууны төгсгөл хүртэлх Монгол орон. Манжууд Хятадад улам бүр уусч, хааны ордон дахь хятад түшмэд олшрохын хэрээр Манжийн бодлого аажмаар Хятадын бодлого болон хувирч ирэв. Энэ үед Монголын талаарх Манжийн төрийн бодлого алгуур өөрчлөгдөж, Монголын талаар тавьсан элдэв хөнгөлөлтүүд суларчээ. Монгол газар хятадууд олноороо хараа хяналтгүй орж ирэх болсон. Монгол орныг Хятадын худалдаа–мөнгө хүүллийн сүлжээ бүрхэж, хүн амын дийлэнх хэсгийг өртөн болгосноор Монголын нийгэм–эдийн засгийн хөгжлийг улам бүр боогдуулах болжээ.3.XIX зууны сүүлээс XX зууны эхэн хүртэлх Монгол орон. Үүнд Монгол оронд Манжийн шинэ засгийн бодлого явагдсан цаг хугацааг хамруулан авч үзнэ. Улс төр, эдийн засаг, соёлын гэсэн үндсэн гурван чиглэлээр өрнөсөн “Шинэ засгийн бодлогын” Монголд дахь хэрэгжилт нь харгис, сөрөг нөлөөтэй байв.Монголчуудын малын бэлчээрийн зарим хэсгийг хурааж, худалдан авч, газаргүй ядуу олон мянган хятадуудыг зохион байгуулалттайгаар оруулан суулгаж, тэдний амьдралыг өөд татах нь язгуур Манжийн төрийн бус, харин мөн чанартаа Хятадын төрийн бодлого юм. Монголын язгуураас оршин амьдарч ирсэн үндэс суурийг устгах аюултай энэ бодлого монголчуудын үндэсний ухамсрыг сэргээж, тусгаар тогтнолын төлөө босон тэмцэхэд хүргэсэн юм.Дээрх гурван үеийг хураангуйлан томъёолбол, эхэн үед Монголын талаарх Манжийн төрийн бодлого явагдсан бол удаад нь Манж–Хятадын бодлого явагдсан үе, төгсгөлийн үед нь Монголын талаар Манж нэртэй Хятадын төрийн бодлого явагджээ. == Манжийн эсрэг тэмцэл == {{Main|Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл|Зүүнгарын хаант улс}} == Манжийн үеийн шашин, соёл == Дэлхийн улс орнууд хоорондоо дайтан эзэлж, эзлэгдэх явдал олонтоо тохиолдож байсан бөгөөд эзлэн авсан орныхоо талаар өөр өөр бодлого явуулж байжээ. Манжийн төр монголчуудад эхлээд илүү эрх өгч байсан ч аажим аажмаар эрх чөлөөг нь хумин боомилж номхон хүлцэнгүй, өөрийн гэсэн үзэл, түүх соёлгүй үндэстэн болгох бодлого явуулжээ. Тухайлбал сур харвааг өөрчлөн богино зайд (45 нум зайд буюу 75-80 м)<ref>[http://www.24tsag.mn/content/35726.shtml Наадмын тухай таны мэддэггүй зүйлүүд]</ref> харвадаг болгох, харваачдад бага шагнал өгдөг болгох, монгол бүжгийг хориглох бодлого явуулж байв. == Манжийн үеийн эдийн засаг == [[Файл:Zer-goo-cha, Governor of Miamatchin (i.e., Maimachin) LCCN99615503.tif|thumb|1727 Хоёр улсын хилийн хооронд зарга шүүдэг ийм Заргачийн яам гэж байгуулсан [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Наймаа хот]] онд байгуулагдсан<ref>[http://selenge.gov.mn/beta/3/item/16 ЭРДЭНЭ ВАНГИЙН ХОШУУ ХИЙГЭЭД СЭЛЭНГЭЧҮҮД]</ref>]] 18 дугаар зууны эхэн үед Монголд бөөний худалдаа байсангүй. Гагцхүү жижиглэнгийн худалдаа ноёрхож байлаа. Жижиглэн худалдаа нь таваар мөнгөний харилцаа хөгжиж, үндэсний худалдаачид төрж гараагүй, зам харилцаа муутай нүүдлийн мал аж ахуйтай монголын нөхцөлд таарсан байжээ. Энэ нөхцөл шалтгааны улмаас Ар Монгол дахь хятад худалдааг хязгаарлан барьж байх гэсэн Манжийн засгийн газрын бодлого газар дээрээ тэр бүр биелэгдэхгүй задгайрч, хятадын худалдааны нөлөө хүрээ байнга өссөөр, 18 дугаар зууны эцэс болоход хошуудаар одож худалдаалах нь нилээд түгээмэл болж, зарим хошуунд гэр майхан барьж суурьшин, байнга худалдаалах явдал үзэгдэх болсон байна. 18 дугаар зуун бол Ар Монгол дахь хятадын худалдааны зохион байгуулалт, мөлжлөгийн үндсэн арга, худалдаалах хэлбэр нь төлөвшиж, улмаар Монголын эдийн засагт нэвтэрч бэхжээд, цаашид бүх монгол нутгийг хамарсан худалдаа явуулах замаа баттай засч авсан үе. Хошуудад чөлөөтэй худалдаалах болсноор Ар монгол дахь хятадын худалдаа мөнгө хүүллийн хөгжлийн хоёрдугаар үе эхэлнэ. Энэ үед хятадын худалдаачдын тоо урьдахаас эрс нэмэгдэн, зохион байгуулалтын хувьд улам бэхжиж, пүүс дэлгүүрүүдийн бүтцэд зарим шинэ өөрчлөлт гарчээ. Мөн худалдаалах арга нь нарийсаад хэмжээ, далайц нь ихэссэн. Хятадын худалдаачид өр шир, зээлийн хүүд Ар монголоос хурааж, худалдаж авсан малаа намар таргалсан үеэр нь [[Их хүрээ]], [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]], [[Хиагт]]ын орчимд сүрэглэн зохион байгуулаад хятадын хотууд руу туулгадаг байв<ref>[https://montsame.mn/mn/read/195972 Да Шен Куй болон бусад пүүс ардад мөнгө хүүтэй зээлж монголчуудыг хүүлж байсан]</ref>. Улиастай дахь нэр нөлөө бүхий, хамгийн том пүүс бол [[Даашинхүү|Да Шэн Күй]]гийн пүүс юм. ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Манжийн байлдан дагуулалт.jpg|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 4.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Манж 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Tuv Azi 1760 on.jpg Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Манж 1820 он..jpg|Манж 1820 он Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж 1911.jpg|Манж 1911 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg|Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg Файл:Манж улс.jpg|Манж улс </gallery> ==Нэмж унших== *[[Монголчууд XVII-XX зууны эхэн үе]] *[[Жиньдандаогийн үймээн]] *[[Хятадын Синьхайн хувьсгал 1911 он]] *[[Манжууд хятадыг эзлсэн нь]] *[[Тайпаны бослого]] ==Ном зүй== *Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил == Эшлэл == {{reflist}} {{Манжийн үеийн Монгол}} [[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол| ]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:1635 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:1912 онд татан буугдсан]] [[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:18-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:19-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]] 098ryrfgups1j70ekwhkw0av7lrcvbz 706706 706704 2022-07-30T07:09:07Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Загвар:Монголын түүх}} [[Файл:Mongolia during the Manchu rule.png|thumb|Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь]] [[Файл:Outer Mongolia under Qing rule.png|thumb|1820-иод он [[Ар Монгол]]]] [[Файл:Letts-Popular-Atlas-1883-Russia-in-Asia-Chinese-Empire-etc.jpg|thumb|Өвөр Монгол дахь харчин (Khartchin), горлос (Khorlos), оннигуд (Oniot), дөрвөд (Dourbet), найман, баарин (Barin), авга (Abakhai), авганар (Abkhanar), түмэд (Toumet), үзэмчин (Oudzemerchi), Сөнөд (Sounnite), Хуучид (Khaotchit) зэрэг аймгуудын байршил. [[Дагуур]]ын салбар гогуль (Gogouli) Амар мөрний дагуу байршсан байна. 1883 он]] [[File:1747 Kitchin Map of Central Asia and the Gobi Desert - Geographicus - WesternTartary-kitchin-1747.jpg|thumb|Өмнөд Монгол дахь аймгууд: Найман [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний урд талд]] (Sira Muran), оннигуд (Onhiot), хорчин (Khorchin). 1747 он]] [[File:L'Empire_Chinois_et_du_Japon_(1833).jpg|thumb|[[Хөхнуур]]д Tengri-noor, Boura-noor гэх мэт монгол нэртэй газрууд байна. Дагуурын нутгийг Daourie гэж тэмдэглэжээ. 1833 он]] [[File:John-Tallis-1851-Tibet-Mongolia-and-Manchuria-NE.jpg|thumb|Өмнөд Монгол дахь аймгууд: сөнөд (Sounites), Цахар (Tchakhars), авга (Abaka), хорчин (Kortchin), дүрвэд (Durbet), горлос (Khorles). Гогуль (Gogooli) Амар мөрний эрэгт. 1851 он]] [[File:China_and_Japan,_John_Nicaragua_Dower_(1844).jpg|thumb|Зүүнгарыг "Songar Kalmucks", Уйгурыг "Little Bukharia" гэж тэмдэглэжээ. Мөн дагуур, харчины нутгийг харуулсан байна. 1844 оны зураг]] [[File:Carte_generale_de_l'Empire_Chinois_et_du_Japon_(1836).jpg|thumb|Хорчин (Chorchins), найман (Naynam), оннигуд (Onhiot), авганар (Abahanar), хошууд (Khochotie) болон бусад [[дээд монголчууд]] (Kalmouks Kokonor, Elets Kokonor)]] [[File:Empire Chinois, Japon (1832).jpg|thumb|]] == Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь == Манж 1636 онд Өвөр Монголыг нэгтгэж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг [[Шилийн голын чуулган|Шилийн голын]], [[Жиримийн чуулган|Жирмийн]], [[Зостын чуулган|Зостын]], [[Их Зуугийн чуулган|Их Зуугийн]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу Удын]], [[Улаанцавын чуулган]] хэмээн нэрлэж. [[Цахар]], [[Хөлөнбуйр]], [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]], [[Зүүнгар нутаг]] хошуу нь манж [[Амбан]] буюу [[Жанжин]] захирч байжээ. 1691 онд [[Халх]] Монголыг нэгтгэж аваад 3 чуулганд хувааж, Халхын [[Сайн ноён аймаг]] 1725 онд чуулганд байгуулагджээ. 1907 онд манжийн засгийн газар [[Ховдын хязгаар]]ыг хоёр хуваан шинэ хязгаар байгуулсанаар Шиньжаан дахь нутаг нь Алтайн хязгаарт харъяалагдах болжээ. Эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос, [[Алшаа аймаг]] бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> [[Ордос]]чууд [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] урд эрэг Ордосын тохойд байв. == Манжийн улс төрийн бодлого == {{Хянах}} Манж улс монголчуудыг бослого гаргахаас сэргийлж төмрийн хэрэглээг хязгаарлан тэргэндээ төмөр цөн хийдэг байсныг болиулсанаар 20-р зуун гэхэд монголчууд дан модоор тэрэг хийдэг болжээ. Ардууд манж, монгол эрх баригч, мөн тайж, дээд лам нарт үг дуугүй захирагдаж, ондоо хошуунд явахдаа ноёноосоо зөвшөөрөл авч, олон зүйлийн алба татвар төлж байв. [[File:Asien Bd1.jpg|thumb|1890 он]] Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил Манжийн нөлөөнд байсан үеийн төр захиргаа болон эрх зүйг судлахад тэр үеийн даган мөрдөж байсан хууль цаазууд үндсэн эх сурвалж нь болдог. Эдгээр нь Зарлигаар тогтоосон Манж чин улсын бүгд хууль, Халх журам, Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичгүүд билээ. Энэ үеийн Монголын эрх зүй нь нэг талаар монголын төр, эрх зүйн уламжлалыг аль болохоор хадгалахыг хичээсэн, нөгөө талаар, аргагүйн эрхэнд манж болон хятадын эрх зүйн зарчмийн нөлөөнд орсон байлаа. Ямар ч байсан Монголын нийгмийн харилцааг зохицуулах учраас монгол цаазын уламжлал болон эх сурвалжид тулгуурлаж байлаа. Манж Чин улсын эрхшээлд байсан үед монголын иргэний болон эрх зүйн түүхэнд нааштай дэвшилтэд үзэл санаа, үзэгдэл цөөнгүй байсныг үгүйсгэж болохгүй. Ялангуяа монголын уламжлалд эрх зүйг шинэчлэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн нь түүхийн үнэн юм гэж судлаач Б.Баярсайхан үзсэн юм. Манжаас явуулсан бодлогууд нь Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжилд эерэг болон сөрөг аль альнаар нь нөлөөлж байв. Мөн монголын эрх зүйг шинэчлэхэд багагүй нөлөөлсөн нь үүний эерэг нөлөөлөл юм. Монголыг ХХ зууны эхээр хятадчилах бодлого явуулж байсан зэрэг сөрөг нөлөөлөл нь харагдаж байна. Мөн манж нар монголд төрийн болоод засаг захиргааны чамгүй их өөрчлөлтүүдийг хийж байсан нь түүхийн хуудаснаа тэмдэглэгджээ. Үүнийг монголд байгуулагдсан Манж чин улсын хамгийн дээд эрхтэй байгууллага хянаж байв. Энэ нь улиастайн жанжны газар байсан юм. Ерөнхийдөө Монголыг удирдах Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам болон Улиастайн манж жанжны газар, аймгийн жасаа нарыг ихэвчлэн манж хүмүүсээр удирдуулдаг байлаа. Энэ нь монголыг бүх шатанд шатлан захирч байх манжийн тэргүүн бодлогуудын нэг нь яахын аргагүй мөн билээ. Манж нар нь Монголд шууд өөрсдийн хууль цаазыг явуулахаас болгоомжилж Энх-Амгалан хаан шинэ дагасан халх нарыг тэдний хууль ёсоор болтугай хэмээн зарлиг буулгаж байсан байна. Удалгүй дээр дурьдсан Халх журам хуулийг хэлэлцэн тотоосон байна. Энэ хуулийг 1789 оноос дагаж мөрдөх нь харьцангуй багасжээ учир нь Манж нар гадаад монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичиг буюу дээр дурьдсан монгол цаазын бичгийг зохион гаргасантай шууд уялдаатай билээ. Халх журмыг халхын ноёдын оролцоотой баталсан учир зохицуулалт сайн явагдаж байсан юм. Монгол цаазын бичгийг зохион гаргасан нь монголыг манжийн эрх зүй болон төрийн нөлөөнд бүрэн автуулах алхмуудын нэг байлаа. Гэвч энэ алхмууд хэзээ нэгэн цагт бүр мөсөн бүдрэнэ гэдгийг манжийн цөөхөн хүн мэдэж байлаа. Манж нарын ХХ зуунд явуулж байсан “шинэ засгийн бодлого” нь монголчуудыг асаах дарь нь болж өгсөн юм. Энэ бодлогын агуулга нь Монголд хятад иргэдийг үй олноор шилжүүлэн суурьшуулах, хүн амыг хятадчилах, манж хятадын засаг захиргааны шууд нэг хэсэг болгох зэрэг байлаа . Энэ бодлого гарсны дараа бослогууд энд тэндгүй өрнөж байв. Ингэснээр Монголчууд манжийн эрх зүй болон төрийн нөлөөнд авталгүй манжаас салан тусгаар тогтнолоо дахин олж чадсан түүхтэй. Энэ тэмцэл өрнөлийн оргил цэг нь 1911 оны цагаагчин гахай жилийн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал байлаа. XVII зууны сүүлч үеэс XX зууны эхэн үе хүртэл 200 гаруй жил Монгол орон манжийн байлдан дагуулагчдын эрхшээлд нухлагдаж байв. Энэ үе бол Монголын түүхийн хамгийн гашуун зовлонт харанхуй үе байсан юм.Манж нар бол одоогийн Манжуурт нутаглаж байсан хамниган угсаатан бөгөөд XVI зууны сүүлчээр цэрэг-язгууртаны хүчирхэг улс болон бүрэлджээ. Манж нар богино хугацаанд зэргэлдээх орнуудаа түрэмгийлэн улмаар Монголын хаант улсуудыг эзлэн авав.Монголын феодалын улс манжид эзлэгдсэн түүний талхинд орсон нь хэдэн шалтгаантай байв. XVII зууны үед Монгол орон дотоодын феодалын бутралын уршиг, гаднаас манж, хятадын хаадын хагалан бутаргах хорт явуулгын улмаас Өвөр Монгол, Ар Монгол, Баруун Монгол (Ойрад) гэсэн гурван том хэсэг болон салж, тэдгээр нь бас дотроо олон жижиг феодалын эзэмшилд хуваагджээ. Эдгээр том, жижиг язгууртнууд бүх Монголын хаан ширээ болон өөр өөрсдийн биеэ даасан байдлын төлөө үргэлж тэмцэлдэж байсны улмаас Монгол орон дотоодын хямралд гүн автжээ.Улс орон нь доройтож, бас харийн аюул занал нүүрлээд байсан тэр нөрцөлд Монголын феодалууд эв нэгдлээ бэхжүүлж, түрэмгийлэгчдийн эсрэг нэгэн мөрний урсгалд нийлэн шийдвэр төгс тэмцэх ёстой байлаа. Цахарын Лигдэн хаан, Халхын Цогт хун тайж зэрэг хүмүүс үүнийг ухамсарлан нийт улс гэрийнхээ тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг уриалан тэмцэж байв. Гэтэл зарим феодалууд зөвхөн өөрсдийн явцуу ашгийг хичээн нийтийн тэмцэлд нэгдэхгүй, тус тусдаа тэмцэх, бууж өгөх зэрэг бодлого баримталж байсан нь тэмцлийн эрчийг сулруулж, хүчийг сарниулжээ. Манжийн байлдан дагуулагчид 1644 онд Хятадыг эзлэн авсан нь түүний эдийн засаг, цэрэг зэвсгийн их хүчийг Монголын эсрэг шууд дайчлан хөдөлгөх боломжтой болжээ.Манж нар улс төрийн элдэв луйвар аргаа цэрэг зэвсгийн давуу байдалтай хослуулсаар 1636 онд Өвөр Монголыг, 1691 онд Халх Монголыг, XVIII зууны дундуур Баруун Монгол (Ойрад) – ыг эрхэндээ оруулжээ. Тэд Монголыг эзлэн авсаны дараа ноёрхолоо бэхжүүлэхийн тулд Монголын уламжлалт хууль, засаг захиргааны зохион байгуулалтыг цөм хүчингүй болгон, өөрсдийн харгис засаг захиргааг чандлан тогтоож, манай ард түмний хүчээ нэгтгэн босч тэмцэхээс болгоомжлон тэдний улс төрийн нэгдлийг бутаргаж, хүчийг нь сарниулахад чиглэсэн олон арга хэмжээ авчээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд захирч, монголчуудаар өртөө, харуулын цэрэг, хүнд хүчир алба даалгах, манж хааны Монголоос дээрэмдэн авсан олон зуун мянган малыг үнэ хөлсгүй хариулган үржүүлэх, Ховдод байсан Манжийн дарангуй цэргийн хүнсний тариа тариулах, цэргийн албанд дайчлан мордуулах, мөнгөн татвар авах зэргээр малчин ардын хөдөлмөрөөр бүтээсэн баялгийг ховх сорон үгүйрүүлж байв. Жишээлбэл: зөвхөн Манжийн элч, төлөөлөгчид зорчиход зориулсан олон замын өртөөний зардалд жил тутам саяас доошгүй мал албадан гаргуулж байсны дотор гагцхүү зорчигчдын хүнсэнд 200,000 гаруй хонь хэрэглэж байжээ.Манжийн эрх баригчид шашныг бүх талаар дэмжин дэлгэрүүлж түүний тусламжтайгаар ард олныг мунхаруулан харанхуй бүдүүлэг хэвээр нь барьж, номхон боол болгон дарлахыг хичээж байлаа. Хүрээ хийд, лам нарын тоог хэтэрхий олшруулсан нь олон идэр эрийг бүтээлч хөдөлмөрөөс хөндийрүүлж, тус улсын хүн амын өсөлтийг сайтуулсны гадна үйл олон лам нарыг хооллож, хувцаслах, тэдний хурал номын бүх зардлыг бэлтгэн нийлүүлэх нүсэр хүнд албыг ард түмэнд давхар үүрүүлсэн юм.Монголын ард түмэн ингэж манжийн эрх баригчид, монголын феодал ноёд, лам нар гэсэн хэд хэдэн эзэнд нэгэн зэрэг үйлчлэх ганц зарц нь болоод зогссонгүй, бас хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэгчдэд давхар шулуулж үгүйрлийн балчигт лавшран шигдсээр байв. Манжийн засгийн газрын шууд ивээлээр Монголд нэвтэрсэн Хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэл монголын ард түмний хөлс, цусыг сорон тамирдуулж байлаа. Хятадын шунахай худалдаачид өр төлбөрийн хүүг 400 хувь хүртэл өсгөж Монгол орныг “баяжих, хөлжих алтан хайрцаг” хэмээн ичгүүргүй нэрлэж байв. Хятадын худалдаачид бүр гурван янзын жигнүүрийн туухайтай байсан бөгөөд хүнд туухайгаар нь бусдаас авах зүйлийг, хөнгөнөөр нь бусдад худалдах барааг хэмжиж, жинхэнэ туухайг мэхлэж болохгүй нөхцөлд хэрэглэж байв. Бас өөрсдийн барааг маш өндөр үнээр худалдаж Монголын түүхий эдийг туйлын хямд авдаг болсон байна. Манжийн эрх баригчдын шаардан тушаасан олон зүйлийн бачим түргэн албыг хугацаанд нь гүйцэтгэхийн тулд хошууны тамгын газар, аймгийн чуулгад арга буюу шахагдан хятад пүүсээс өндөр хүүтэй мөнгө зээлдэн авч алба залгуулна. Албаны энэ өрийг ч, харьяат ноёдынхоо хятад худалдаачдад тавьсан өрийг ч ардууд төлнө. Манжийн феодалууд, хятадын худалдаачдын шунахай эрх ашиг яваандаа нийлж нэг нь алба татвараар, нөгөө нь өр зээлээр Монгол орныг хамтран мөлжиж, ард түмнийг амь зуулгын хэдэн малаас нь хагацуулан сүйрлийн даваанд тулгаж байлаа.Гэвч Монголын ард түмэн гадаад, дотоодын давхар дарлалд дуугүй нухлагдан, ямагт толгой гудайн хүлцэж явсангүй, эрэлхэгээр босон тэмцэж, тэмцлийн туршлагаа баяжуулсаар байсан юм. Монголын ард түмний тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлээс хамгийн хүчтэй нь Ойрадын Амарсанаа, Халхын Чингүнжав нарын удирдсан 1755-1758 оны зэвсэгт бослого юм.1755-1758 оны зэвсэгт тэмцэл дарагдсан боловч монголын ард түмний түүхэнд гүн ул мөрөө үлдээн тэмцлийн сургамж дууриал болж, тэдгээр тэмцэгчдийн баатарлаг дүр ард түмний дунд мөнхөрөн алдаршжээ.Энэ үеийн ард түмний тэмцэл нэг талаар манжийн түрэмгийлэгчид, хятадын шунахай худалаачдын эсрэг, нөгөө талаар нутгийн авилгач ноёдын эсрэг чиглэж байв. Ардын тэмцлийн дотроос заргын хэлбэр ихэд дэлгэрчээ. Ардууд заргын бичигтээ манжийн хүнд алба, ноёдын авилгая шунахай зан, ёс бусын олон гувчуур, өөрсдийн амин зуулгын хүнд байдал зэргийг учирлан тоочоод алба татвар хөнгөлж, шунахай ноёдыг зайлуулахыг шаардаад, эцэст нь нэрсээ нарны цацраг мэт дугуйруулан бичдэг байв. Энэ нь толгойлогчоо харгис ноёдоос хамгаалсан хэрэг байв. Ноёнтойгоо заалдсан, үгүйрэн өр төлж чадахгүй болсон, худалдаачдын пүүсийг довтолсон ардуудыг эмнэг адууны сүүлээс чиргүүлж тасдуулах, элсээр чигжин алах, есөн эрүү тулгах, дөнгөлөх, эхнэр хүүхдийг нь өрөнд бодож худалдаачдад өгөх зэргээр харгисладаг байжээ.Тэгэвч мөлжлөг, харгислал нэмэгдэх тусам зовлон туулж хатуужсан монголын ард түмэн тэмцлийн эрчээ чангалан галд тос нэмэхийн адил дүрэлзэн боссоор байсан юм. XIX зууны сүүлчээс Манж гүрний сүр хүч бууран доройтож, феодалын нийгэм нь үндсээрээ ялзран хэврэгшиж, улмаар том империлист гүрнүүдийн түрэмгийлэлд өртөн тэдний хагас колони болон хувирчээ. Манжийн эрх баригчид энэ нөхцөлд яаралтай арга хэмжээ авав. Монголыг цусгүй колончилж, юуны өмнө хятадчилах зорилгоор үй олон хятад иргэнийг Монгол нутагт цутган оруулж, малын бэлчээрийг хагалан, тариалангийн талбай болгохоор үржил шим сайтай газруудыг булаан авч хятадуудад олгож эхлэв. Идээшилт газар шороо, төрөлх ард түмэндээ элгэн хайртай Монгол хүн харийн энэ доромжлол, дарангуйллыг хүлцэн тэвчих аргагүй болж, энд тэнд эсэргүүцлийн уухай дэгдэн, улмаар Монголын язгууртнууд ард түмэнтэйгээ нэгдэж эхэлжээ.1911 – 1912 оны Монголын ард түмний үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнөөр Монгол Улс ийнхүү тусгаар улсаа сэргээж чадсан нь манай ард түмний олон жилийн шаргуу тэмцлийн үр дүн байсан бөгөөд Монголын ард түмний түүхэнд гарсан нэгэн чухал ач холбогдолтой үйл явдал болсон юм. 1636 онд Алтан ургийн сүүлчийн хаан Лигдэн өөд болсноор Өвөр Монголыг эрхэндээ оруулж, 1691 онд Халхууд дагаар орсон юм. Ингэснээр Ойрадаас бусад Монголчууд Манж Чин Улсын бүрэлдэхүүнд оржээ. 1696 онд Манжийн түрэмгийлэлд Галдан хаан ялагдан нас барсан ч 1755 он хүртэл Зүүнгарын хаант улс тусгаар байсан. Ихэнх түүхчид Монголчууд 1691 онд Манжийн дарлалд орсон гэж үздэг боловч энэ нь эргэлзээтэй ойлголт юм. Учир нь одоогийн баруун Монгол буюу Ойрадууд тэр үед тусгаар улсын шинжээ хадгалж оршин байсан бөгөөд 1758 онд хүртэл энэ байдлаа хадгалж байсан гэж үзэж үндэстэй юм. 1636 онд Өвөр Монгол, 1691 онд Ар Монгол, 1755 онд Баруун Монгол Манжид эзлэгдсэн гэж үзвэл илүү зохистой мэт. Манжийн үеийн Монголд хамжлагат ёс тогтож, аливаа иргэншил үүсэх нь хаалттай байсан. 20-р зууны эхний Манжийн "Шинэ засгийн бодлого"-ыг Монголчууд зэвүүцсэнээр үндэсний үзэл сэргэж, нэгэнт нурж унах нь тодорхой болсон Чин гүрнээс тусгаарлахаар санааширч, Богд Жавзандамба хутагтыг нэгдэн нягтарч тусгаар улс болохоор самбаачилжээ. Халх Манжид эзлэгдсэн нь манж нар Өвөр монголыг эзлэн авснаар тэдний цэргийн хүч улам өсч, Манжийн төрийн гадаад бодлого нь Мин улсын эсрэг хандсан юм. Мин улс нь эдийн засгийн их нөөцтэй, хүн хүч цэргийн тооны хувьд Манжаас давуу учир түргэн гоомой хөдөлж болохгүй байв. Тиймээс юуны өмнө нэгтгэн авсан Өвөр монголын аймгуудад эрх нөлөөгөө бэхжүүлж, өөрийн цэргийн хүчийг монгол цэргийн хүчээр сэлбэх, мөн хятадтай байлдахдаа, ар талаа найдвартай бэхлэх зорилгоор Халхын хан нартай холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан юм. Халхын эрх баригчидтай найрсаг харилцах замаар Манжийн талаас ирэх аюулыг сааруулахыг оролдож байв. Өөрсдийн нь ашиг сонирхолд нийцэж байсан учир Манж нар Халхын эрх баригчдын энэ оролдлогыг хэсэг хугацаанд дэмжиж байв. 1636 оны өвөл Сэцэн хан адуу, тэмээ, булга зэрэг зүйлсийг өргөн, найрамдахыг хүссэний хариуд, 1637 оны 1 сард Манжийн Абахай хаан бэлэгтэй хариу элч илгээж байжээ. Мөн 1637 оны 3 сард Түшээт хан хоёр алтан нум, гурван мориор бэлэг хүргүүлэн, элч заран найрамдал холбоотой байхаа илэрхийлж байжээ.Манжийн эрх баригчид Өвөр монголыг эзлэхдээ эрх баригч давхаргынхантай нь худ ургийн барилдлага тогтоох, цол хэргэм өгөх, өгөөмөр шан харамжаар талдаа татах, айлган сүрдүүлэх аргыг хэрэглэж амжилтанд хүрсэн туршлагаа Халхтай харилцахдаа ч үргэлжлүүлэн хэрэглэснээр амжилт олсон юм.Хэдийгээр Өвөр монголын дараа Халхын шууд довтолгоогүй ч Хятадыг эзлэн авсны дараа энэ аюул нүүрлэн ирэх нь ойлгомжтой байсан юм. Тиймээс түүний богино хугацаанд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлж, цэргийн хүчийг нэмэгдүүлэх зэрэг зүйлийг хийх шаардлагын улмаас хугацаа хожих зорилгоор манжийн хаадтай найрамдалт харилцаа тогтоох, харийн түрэмгийллийг эсэргүүцэх хүчин бүрдүүлэх хариуцлага Халхын эрх баригчдад тулгарсан ажээ.Тийнхүү Манж нар харь улсыг довтлохдоо, ар талаасаа аюулгүй байх, нөгөө талаас монголчууд нь болзошгүй аюул нүүрлэн иртэл хүчээ сэлбэх гэсэн хоёр талын сонирхол нэгдэж нийгмийн харилцаа хэсэг хугацаанд намжуу байсан нь аль аль нь цаг хожих гэсэнтэй холбоотой байв.Тухайн үед Монголын их хааны эрх захиргаа нэгэнт унасан цаг тул Халхын улс төрийн амьдралд Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой, Засагт хан Субадай нар тэргүүлэх үүрэгтэй байсан юм. Халхын баруун гарыг Засагт хан Субадай зонхилон захирч байсан боловч Шолой Увашийн хөвгүүн хэмээгдэх Алтан хан хэмээгдэх Омбо-Эрдэнийн эрх нөлөө их байв. Алтан ханы эзэмшил нь баруун тийш Алтайн Урианхай, Красноярскийн хязгаар, зүүн тийш Сэлэнгэ, Тамирын эхэнд тулж байв. Түүний орд өргөө Увс нуурын сав газар байжээ. Алтан хан Засагт хантай өрсөлдөн, бие даасан бодлого явуулж байв. Тэр XVII зууны эхэн үеэс Орос улстай харилцаж, улс төр, эдийн засгийн холбоо тогтоож, нэлээд хэмжээгээр худалдаа арилжаа хийж байв.Мaнж нар Хятадыг байлдан эзлэхдээ, Халхын ноёдын үйл ажилгаанд зарим нэгэн хориг тавьсан юм. Үүнд, 1636 онд Манжийн Дээд Эрдэмт хаан Халхыг Хятадтай худалдаа хийхийг албан ёсоор хориглосон зарлиг буулгажээ. Энэ нь нэгд, Монгол-Хятадын хооронд холбоо тогтохоос сэргийлсэн, хоёрт, монголчууд худалдаалахдаа агт мориор голдуу арилжаалдаг учир хятадын цэргийн хүчин чадал нэмэгдэхээс болгоомжилсон хэрэг бололтой.Нөгөөтэйгүүр 1638 онд Манжийн хаан Халхын гурван ханыг жил бүр цагаан тэмээ нэжгээд, саарал морь наймыг Чингийн эрх баригчдад албан ёсны бэлэг хэмээн бариулах зарлиг буулгажээ. Ингэснээрээ манжийн хаан Халхын хан нарын эрх мэдлийг хязгаарлаж, эрхшээлдээ оруулахыг санаархжээ. Хэдийгээр монголд манжийн түрэмгийллийг хүчээр барьж зогсоох улс төрийн нэгдмэл хүчин байхгүй байсан ч харийн түрэмгийлэл илт нүүрлэсэн үед монголчууд удаа дараа нэгдэх оролдлого хийжээ.1970 онд Х.Пэрлээ Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутгаас үйсэн хуулиуд олсон нь үүнийг гэрчлэх чухал сурвалж болсон юм.XVI зууны сүүлч, XVII зууны эхээр Халхын ноёд удаа дараа чуулган чуулж дотоод, гадаад улс төрийн байдлаа хуулиар зохицуулахыг оролдож байсныг тэдгээр үйсэн хуулиас харж болно.Үйсэн дээр бичсэн тэдгээр хуулийн гол санаа нь дотоодын эвдрэл хямралын үүд хаалгыг хааж, төрйин нэгдлийг аль болохоор сахин хамгаалах явдал байв. Уг хуулиуд нь “хан хүн өөр зуур хэрэлдвээс,... ганц хошуугаар дайсанд мордож идвээс, ноёд биеэ алалцваас,... хатуу шийтгэж байхаар заажээ. Уг хуулиуд нэгэнт буй болсон дотоодын хямралыг гэтлэн давахын тулд Халхын хүчийг нэгтгэх бодлогыг тууштай явуулахыг тэр үеийн зарим зүтгэлтэн хичээж, Халхын улс төрийн хямралыг хууль эрх зүйн хүрээнд шийдэх гэсэн хэрэг байв.Халхын Сэцэн хан Шолой, Түшээт хан Гомбодоржийнд хоёр ч удаа биеэр хүрэлцэн очиж , шинэ төрөх хүүхэд нь хөвгүүн байвал, Халхын шашны тэргүүнээр өргөмжлөхийг зөвлөн, өөрийн Гэгээн цолоо өргөхөөр амлаж буцсан ба дараа Түшээт ханы төрсөн хөвгүүнд нутгийн дархчуудаар 3 төмөр бүстэй өлгий өгсөн байна.1639 онд Халхын ноёд Ширээ цагаан нуур хэмээх газар цугларч, Түшээт хан Гомбодоржийн 5 настай хөвгүүн Занабазарыг Халх Монголын шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Тийнхүү Занабазар нь монголын түүхэнд анхдугаар богд Жавзандамба буюу Өндөр гэгээн хэмээн алдаршсан юм.Ширээ цагаан нуурын чуулганд оролцогсод уг түүхт үйл явдлыг тохиолдуулан, Шар бөсийн орд байгуулсан нь Халхын их хүрээний үүсэл болжээ. Бас Халхын ноёд шинэ өргөмжлөгдсөн шашны тэргүүн Өндөр гэгээн өөрсдийн харъяатаас хувь өмч болгон өргөснөөр шавь хэмээх дахргын үүсэл тавигджээ.Тийнхүү Халхын шашны тэргүүнийг өргөмжилсөн нь шашны тугийн дор Халхыг нэгтгэх гэсэн оролдлого байсан юм.Мөн 1640 онд Халхын-Ойрадын ноёдууд Тарвагатайн улаан буурай гэдэг чуулган нийлж, цаг үеэ дүгнэж, Халх Ойрад эв эеэ хичээн, харийн түрэмгийллийг хамтын хүчээр давахыг уриалан тунхаглаж, тус чуулганаас монгол ойрдын Их цаазыг баталсан нь Манжийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэх бас нэгэн оролдлого байлаа.Тус чуулганд Халхын Эрдэнэ Засагт хан Субадай, Очирбат тулгар Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан аймгийн нөлөө бүхий том ноёд, хэмээх Төрбайх, Тэнгэрэй тойн нарыг зэрэг Халх Ойрдын Төр, шашны, рзүтгэлтэн болон Хөх нуурын монголчууд, Ижил мөрний гол Торгууын төлөөлөгчид бүгд 28 том ноёд оролцжээ. Тэдгээр ноёд нь тухайн үеийн монгол улсын төрийн айрамд гол үүрэг гүйцэтгэж байсан нөлөө бүхий хүмүүс байв.Тус чуулганы гол зорилго нь улс төрийн бутралыг давж, үндэсний нэгдлийг сэргээн бэхжүүлэх, харийн дайсны өнгөлөлзлийг тас цохих хэрэгт монгол угсаатны хамтын чармайлтаар зохион байгуулахад оршиж байв. Тийнхүү Халх,Ойрд хоёр нэгдэж, харийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэсэн боловч энэ явдал удаан үргэлжилсэнгүй.Тухайн үеийн монгол төр шашны зүтгэлтнүүд хууль цааз шашны төрийн хэмжээнд бүх талаас нь улсаа нэгтгэх гэж удаа дараа оролдсон боловч тэр үед монгол улс төрийн бутралыг даван туулах улс төр, эдийн засаг хараахан бүрэлдээгүй байсан учир уг оролдлого бүтээгүй юм.Халхын ноёд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлэх оролдого хийхийн зэрэгцээ Эеэр засагч хаан суугаад удаагүйг харгалзан, Манжийн хүчийг дотроос нь задлах, угсаа нэгтнээ харийн дарлалаас чөлөөлөх зорилгоор 1644 Өвөр монголын ноёд элч илгээж байсан байна. Үүний үр дүнд Сөнид аймгийн тэнгис ван Халхын ноёдын ятгалганд орж, харъяат ардаа дагуулан, 1646 оны хавар Сэцэн хан нутагт байснаа, 1639 онд өмнө зүг нүүн одож, Манжид дагасан байв. Тэнгис нь Манжийн хаантай ураг холбосон байв.Манжийн хаан Өвөр Монголнын эрх чин ван Тодоор удирдуулсан үлэмжихэн цэрэг хөдөлгөж, Тэнгисийг мөрдүүлжээ.Манж цэрэг Тэнгис ванг мөрдөж хөөсөөр 1646 оны 6 сарын орчим Янгирцагийн ууланд гүйцэж очиход тэрбээр Гүн Галуутай гэдэг газар эсэргүүцэн байлдсан боловч ялагджээ. Гэвч бууж өгсөнгүй, Халх нутгийн гүнрүү зугтаахад манжийн цэрэг хоёр өдөр шөнө мөрдөн хөөж, гурав дахь өдрийн өглөө Өтөг уулын орчим Тэнгисийг гүйцэн цохисон боловч тэрбээр мултарч амжжээ. Манж цэрэг Сөнид аймгийн цэрэгтэй Халхын Түшээт ханы нутагт Бурхант хэмээх газар дахин тулгаран байлдаж, Тэнгисийн хатан хөвгүүдийг баривчлан түүний ачаа хөсөг, арван мянга гаруй малыг олзолжээ. Энэ тулалдаанд Тэнгисийн хүү Дорж, Бат, Шажин нарын зэрэг олон хүн амь үрэгджээ. Тэнгис ван сүүлчийн хүчээ дайчлан зугатсаар Туул голын орчим Зажибулгийн газар ирэхэд нь Сэцэн хан Шолой өөрийн хүү Бямбад гучин мянган цэрэг өгч, Тэнгисийг өмгөөлөн байлдуулахаар мордуулахын хамт Түшээт хан Гомбодоржид эл хэрэгт туслахыг хүсч элч заржээ.Түшээт хан өөрийн үеэл дүү Рахуладай ноён, түүний хөвгүүд Абаху мэргэн нарт хорин мянган цэрэг захируулан, Сэцэн ханд хүч хавсруулахаар явуулжээ. Халхын цэрэг Зажибулагийн газарт анх удаа манж цэрэгтэй байлджээ. Энэ байлдаанд Халхын цэрэг ялагдаж, тулалдааны талбарт мянга илүү морь тэмээ орхиод ухарчээ. Тэнгис тулалдаанаас Сэлэнгийн зүг зугтаж амь гарсан бөгөөд Манж нар Халхын эрх баригчдаас түүнийг барьж өгөхийг шаардахад, тэд цааргалсаар жил гаруй хугацааг өнгөрөөжээ. Гэвч Тэнгис өөрөө 1648 оны орчим буруугаа хүлээж, дахин манжид захирагдсан нь Манж-Халхын харилцааг хурцатгахад нөлөөлжээ.Тэнгисийг дэмжихээр илгээсэн Халхын цэргийг бут цохиж ялалт байгуулсан ч 1646 оны эцсээр манж нар цэргээ Халхын нутгаас гаргасан юм. Учир нь манж нар тухайн үед халхад цэрэг дайны ажиллагааг үргэлжлүүлэх боломжгүй байсан юм. Энэ нь юуны өмнө маш их хүчин чармайлт гаргаж, хүн хүч хөрөнгө зарж байж эзлэн авсан Мин улсыг төвшитгөн тогтоох хэрэг хараахан дуусаагүй байсан болон Тэнгисийг нэхсэн тулалдаанд манжийн цэргийн хүч ихээхэн тарамдаад байсантай холбоотой. Хэрэв Халхад байлдааныг үргэлжлүүлвэл, Халх даяараа босон тэмцэж, улмаар түүнийг зогсооход ихэхэн хүч шаардахын дээр, Хятад улсад Манжийн эсрэг бослого тэмцэл гарч байсан учир хүчин мөхөсдөж, саяхан олсон Хятад улсаа ч алдаж болзошгүй эгзэгтэй байдалд байсан аж.Халхын хан нар Манжийг эсэргүүцэн тэмцэхдээ, Өвөрлөгч хошуудын зүгээс дэмжлэг авах оролдлого нь тийнхүү бүтэмжгүй болсон ч зорилгоосоо ухраагүй юм. 1647 онд Засагт хан Субадай манжийн бодлогыг шууд эсэргүүцэн захидал илгээж байсан ба Манжид дагаар орсон хүмүүсийг буцаахыг Халхын ноёд нэхэмжлэн шаардаж байв. Бас Халхчууд Орос улсын зүгээс дэмжлэг олохыг хүсч, 1647-1649 онд Сэцэн хан Шолой Москвад элч мордуулж байжээ. 1646 онд Түшээт ханы ойр төрлийн эрх Цөхүр ноён манжийн захиргаанд ороод байсан Баарин аймгийг уулгалан, үлэмжхэн тооны хүн малыг олзлон авчээ.1650 онд Засагт хан Омбо-Эрдэнэ тайж хөх нуурын орчим газрыг ав хийх нэрийдлээр уулгалж байсан ажээ.Халхын талаар явуулах Манжийн төрийн бодлого нь Хятадыг эзлэн авсан 1644 оноос буюу Нурхаачийн ач Фулинг Чин улсын хаанд өргөмжилсөн үеэс эрс өөрчлөгдсөн юм. Учир нь Хятадыг байлдан эзлэхдээ, ар талаасаа довтлуулахгүйн тулд хэсэг хугацаанд Халхтай бэлэг бүхий элч солилцож, найртай харилцахад хүрсэн бөгөөд Хятад улсыг эзлэх зорилгоо биелүүлэсний дараа манжийн цэрэг улс төр, эдийн засгийн хүчин чадал үлэмж нэмэгдсэндээ эрдэн, Манжийн зүгээс Халхад өөрийн бодлогоо тулган шаардах нь давамгайлах хандлагатай болов.Манж нар Мин улсын эзлэн аваад, эхний хэдэн жил дотоод байдлаа төвхнүүлэн бэхжүүлж авсны дараагаас буюу 1648 оны үеэс Халхтай холбоотой асуудлыг хүчээр шийдэхийг, тулган хүлээлгэхийг илт оролдох болжээ.Сөнид аймгийн хэрэг явдлаас Халхчууд нэгэн санаатай, нэгдмэл хүчтэй байгааг мэдэж авсан Манжийн эрх баригчид Халхын талаар явуулах бодлогоо тэдний нэгдэл хүчийг задлан сарниулахад чиглүүлжээ.Эеэр засагч хаан 1647 онд Засагт хан, 1648 онд Түшээт хан, Сэцэн хан нарын элчийг тус тус хүлээн авахгүй буцаасан атлаа мөн 1648 оны намар Халхын Сайн ноёны дээд өвөг Данзан ламын элчийг зориуд найрсагаар хүлээн авчээ. Энэ нь Түшээт хан, Сэцэн ханыг Манжийн эсрэг зэвсэг барин тэмцэснийг зэмлэн эрх сүрээрээр далайлгах хэрэг байснаас Гадна Халх эрх баригч ноёдын хооронд яс хаяж хөсөрдүүлэн нэг хэсгийг нь талдаа хахуулдан татаж, нөгөөг нь эсрэг хүч болгон, хооронд нь тэмцэлдүүлэх гэсэн бодлого байжээ.Байдлыг хурцатгахгүйн тулд Түшээт хан, Сэцэн хан нарыг төлөөлж, засагт хан манжийн эеэр засагч хаантай биеэр очин уулзжээ. Засагт хан тийнхүү чармайлт гаргаж, Халх болон Манжийн хааны хороондын харилцааг хэлэлцээрийн замаар зохицуулах гэсэн боловч тодорхой үр дүнд хүрсэнгүй. Харин Манжийн хаан хариуд нь Халхын хан нар хөвгүүд, дүү нараа Манжийн хааны ордонд ирүүлэхийг шаардсан юм. Энэ нь тэд нарын хүүхэд, дүү нарыг барьцаа болгон авах гэсэн хэрэг тул Түшээт хан, Сэцэн хан нар зөвшөөрсөнгүй. Манжийн хаан өөрийнх нь шаардлагыг хүлээн аваагүйд хорсож, Халхад элдвийн шахалт, хавчилт үзүүлэхийн зэрэгцээ Халхыг дотроос нь хагалан бутаргах үйл ажиллагаа улам бүр эрчимжүүлж зарим үр дүнд хүрчээ.1651 онд Халхын Түшээт хан, Сэцэн хан нар 1000 морь, 100 тэмээг Манж хаанд өргөн, жилийн амгаланг айлтгаж найрамдахыг хүсчээ. Энэ нь Тэнгисийг дэмжиж, Манжийн цэрэгтэй шууд зэвсэглэн байлдаж байсныг бодвол, буулт хийсэн хэрэг боловч Манж нарын Халхад явуулж бодлого эрчимжиж буй үед ямар нэгэн зүйлээр шалтгаалан Халхад цэрэглэн орохоос сэргийлсэн бололтой. Чухам ямар шалтгааны улмаас Халхын дотоод хагарал гаргасныг дурдаагүй боловч 1653 онд Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Бунтир албат харъяатаа авч, Манжийн хаанд дагаар орсонд түүнийг засаг чин ван өргөмжилж Чулгаалт хаалганы гадна нутаглах газар олгожээ. Энэ нь Бунтир бол Халхын анх удаа Манжийн талд урван орсон этгээд юм. Үүнээс үзвэл, Халхын ноёд дотроо хагаралдаж, зарим нь Манжийн түрэмгий бодлогыг сөрөн зогсож байхад, нөгөө зарим нь Манжийн хааны сайхан амлалт, зэрэг хэргэм, шан харамжинд татагдан дагаж орохыг санаархах болсон байна.Сэцэн хан, Түшээт хан нар Бунтирыг буцааж нэхэмжилсэн боловч Манжийн зүгээс эрс эсэргүүцэн няцаасан юм. Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой хан хүчинд автагдан, зарим талаар буулт хийн, Манжтай найрамдах бодлогыг явуулж байсан боловч харин шууд дагаж орохыг хүсэхгүй байсан юм.Манжийн зүгээс Халхын дотоод хэрэгт хутгалдан орох нь улам бүр нэмэгдэж, элдэв шахалт хавчлага чангарч байх тэр эгзэгтэй үед Сэцэн хан Шолой 1652 онд, Түшээт хан Гомбодорж 1655 онд удаа дараа нас барсан нь Халхын улс төрийн байдалд ноцтой хохирол учруулжээ.Монголын түүхийг үечлэх нь Монголын эзэнт гүрний үе. Энэ үеийг хоёр байдлаар тусгайлан авч үзэж болно. Эхнийх нь Язгуур Монгол гүрний үе буюу Өгэдэй хаанаас хоёр хаант Монгол гүрэн буюу Хубилай, Аригбөх хаад хүртэлх Их Монгол улсын үе юм. Язгуур Монгол гүрэн 1229-1271 онуудад оршиж байв.Уг үеийг төр барьсан их хаадын он дарааллаар нь- Өгэдэй хааны үеийн Монгол гүрэн буюу Их Монгол улс- Гүюг хааны үеийн Монгол гүрэн буюу Их Монгол улс- Мөнх хааны үеийн Монгол гүрэн буюу Их Монгол улс- Хоёр хаант Монгол гүрэн буюу Хубилай, Аригбөх хаадын үеийн Монгол гүрэн хэмээн тухайлан үзэж болно.Чингис хааны үндэс суурийг нь тавьсан нүүдэлчдийн эзэнт гүрэн Өгэдэй хааны үед төгөлдөржин тогтсон бол Гүюг ба Мөнх хаадын үед Монгол гүрэн нүүдэл ба суурьшмал иргэншил хосолсон дэлхийн хэмжээний эзэнт гүрэн болон хөгжсөн ажээ. Хубилай гол өрсөлдөгч Аригбөх хааныг 1264 онд цэргийн хүчээр дарж хаан болсон бөгөөд тэр үе хүртэл буюу 1260-1264 онуудад Их Монгол улс хоёр хаантай байв. Харин 1271 онд Хубилай хаан “Их Монгол улс” гэх нэрийг халж, “тэнгэр тэргүүн их” гэсэн утгатай Их Юань улсыг байгуулснаа зарласан ажээ.Хоёрдахь үе бол Монголын аугаа эзэнт гүрэн биеэ даасан эзэнт улсуудад хуваагдан оршсон үе юм. Эл үеийг газарзүйн байрлал болон харъяалал, угсаа залгамжлалын байдлаар нь хэдэн хэсэгт ялгаж, тусгайлан судалсаар ирсэн билээ. Эдгээр нь- Монголын Юань улс буюу Хубилайн угсаа залгамжлал- Монголын Алтан ордны улс буюу Зүчийн угсаа залгамжлал- Монголын Цагадайн улс буюу Цагадайн угсаа залгамжлал- Монголын Иль хаадын улс буюу Хүлэгү-гийн угсаа залгамжлал болох юм.Тэрхүү Монголын бие даасан эзэнт улсуудын үеийг 1271-1368 оноор авч үзнэ. Их Монгол улс, эзэнт гүрний түүх судлалын тэргүүлэх эрдэмтдийн нэг Ш.Бира абугай Монгол улс хэрхэн хөгжиж, хувьсаж ирсэн түүхийг1. Монголд тулгар улс буюу эхэн үеийн улс буй болсон үе (1206-1227)2. Монголын эзэнт гүрэн буюу хөгжингүй улсын төлөвшлийн үе (1229-1259)3. Монголын эзэнт гүрний өрнөлтийн үе буюу Монголын Юань улсын үе (1260-1368) гэсэн үндсэн 3 үед хуваан үзжээ. Энд хэдэн эргэлзээтэй зүйл байгаагийн зарим нэгийг дурдваас, 1206 онд Монголд анхны тулгар төр байгуулагдаагүй, харин нэгдсэн Монгол улсыг байгуулсан , 1260-1264 онд Их Монгол улс Аригбөх ба Хубилай гэсэн хоёр хаантай байсан, Юань улс 1260 онд бус албан ёсоор 1271 онд байгуулагдсан, бас Их Юань 大元 улс нь Монголын эзэнт гүрний өрнөлтийн үе бус, харин гудайлт, бууралтын үе гэлтэй. Учир нь хууль бусаар хаан ширээг булаасан Хубилайг эсэргүүцэн бослого гаргаж тэмцсээр байсан язгуур Монгол нутгаа 40 орчим жил бүрэн захирч чадахгүй байсан Юань улсыг Монголын эзэнт гүрний өрнөлтийн үе гэхэд нэн төвөгтэй. Тэдний Юань улсын эсрэг эл тэмцэлд нэг үе Цагадайн улс ч нэгдэн орсон байсан байв. Мөн Алтан ордон, Цагадайн, Ил хаадын гэсэн улсуудыг бүхэн орхисон алдаа байна.Тэр үед язгуур Монгол нутаг Их Юань улсад багтаж байсан агаад их хаадын төвийн үе залгамжлалын үүднээс Юань улсыг төв улс, монголчуудын байгуулсан Алтан ордон, Ил хаадын зэрэг бусад улсыг нь түүний хараат түшмэг улс хэмээн тооцсоор ирсэн юм. Тэдгээр улсууд ч эхэндээ Их Юань улсад ёс төдий боловч захирагдаж байв. Харъяалагдах газар орны нутаг дэвсгэрийн хэмжээ, эдийн засгийн бааз суурь зэргээрээ Юань улс бусад улсуудаас арай илүү байсан байж ч магадгүй. Харин энэ байдал удаан үргэлжлээгүй бөгөөд XIV зууны эхэн үеэс дээрх улсууд бүрэн биеэ дааж тусгаарласан билээ. Энэ бүхнээс үзэхэд, Их Монгол улс хэд хэдэн бие даасан бага улсуудад хуваагдсан үеийг Монголын эзэнт гүрний оргил үе хэмээх нь түүхэн үнэнд харшилна.Монголын эзэнт гүрний үеийг 1229 онд Хэрлэний Хөдөө аралд Өгэдэйг Их Монгол улсын хаанд өргөмжилсөн үйл явдлаар эхлүүлж, 1368 онд Их Юань улсын сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр Бээжингээс цугтан гарсан хэрэг явдлаар төгсгөж байна. * * *XIV-XVII зууны Монгол улсын үеийг судлаачид “Мин улсын үеийн Монгол”, “Улс төрийн бутралын үеийн Монгол”, “Ар Юань улс”, “Умард Юань улс” гэх зэргээр нэрийдэж томъёолсоор ирсэн билээ. “Мин улсын үеийн Монгол” гэдэг нь Хятад төвийн үзлийн үүднээс гарсан нэрийдэл хийгээд монголчуудыг Хятадад оршиж байсан Мин 明朝 улс (1368-1644)-ын хавсарга байдлаар авч үзсэн дээрэнгүй, доромж нэр юм. Чингэж нэрлэснээр Монгол нь тусгаар тогтносон улс бус, Мин улсын хойд талаар оршдог хэсэг эзэмшлүүд гэж ойлгогдоно. Монгол, Хятадын хоорондох худалдааг хүртэл “алба барих” хэмээн гуйвуулан томъёолдог нь ч Хятадын их гүрний дээрэнгүй үзэлтэй холбоотой. Бодит байдал дээр Монгол нь биеэ даасан, бүрэн эрхт улс байв.“Улс төрийн бутралын үеийн Монгол” гэдэг нь анх Монгол–Оросын түүхчдийн гаргаж ирсэн нэр томъёо бөгөөд судалгааны ном зохиолд машид тархаж, бараг тогтсон зүйл билээ. Өгүүлэн буй үеийн Монголын нийгмийн түүхийг зөвхөн улс төрийн үйл явц, хандлагаар нэрийдэх нь ихэд өрөөсгөл юм. Аливаа нийгмийн амьдрал олон талтай бөгөөд улс төр, эдийн засаг, соёл боловсрол, хууль зүй, шашин шүтлэг, оюун санаа, нийгмийн давхраажилтын байдал зэрэг илрэл, үйл явцуудаас бүрдэж байдаг. Иймд нийгмийн амьдралын зөвхөн нэг үзэгдэл, илрэлийг дөвийлгөн хэтрүүлж, түүгээр бүхэл бүтэн түүхэн үеийг төлөөлүүлэн томъёолж тодорхойлох нь агуулга ба хэлбэрийг зөрчилдөхөд хүргэдэг.Монголчууд улс төрийн талаар тархай бутархай байсан тэр үед хувь ноёд язгууртнуудын эзэмшил дэх эдийн засгийн байдал сайжирч, соёл урлаг боловсрол хөгжиж, нийгмийн оюун санаанд шашин шүтлэгээ дагасан эерэг өөрчлөлт бий болж байв. Бид XVI зууны Монгол улсыг соёл боловсролын хөгжлийн байдлаар нь “Сэргэн мандалтын үеийн Монгол” гэж нэрлэж болох талтай ч энэ нь нийгмийн амьдралын бусад талуудыг бүрэн харуулж төлөөлж чадахгүй тул ингэж нэрлэхгүй нь мэдээж хэрэг юм.Эдгээр алдаатай байдлаас зайлсхийх гол арга бол түүхэн он цагийн хязгаараар нэрийдэх явдал юм. Ингэнэ гэвэл уг түүхэн үеийг “XIV-XVII зууны Монгол улсын үе” хэмээн нэрлэнэ. Нөгөө нэг арга нь тухайн үеийн хууль эрх зүйн баримт бичигт тэмдэглэгдсэн улсын нэрээр нэрийдэх явдал юм. 1640 онд баталсан “Их цааз” хуулийн эхэн хэсэгт “dцčin dцrben qoyar-un noyad ekilen jokiyaba” (Дөчин дөрвөн хоёрын ноёд эхлэн зохиов) хэмээн өгүүлдэг нь тухайн үеийн Монгол улсын албан ёсны нэрийг дурдсан хэрэг бүлгээ. “Дөчин, дөрвөн хоёр–dцčin dцrben qoyar” гэдэг улсын нэрийг анх Монголын алдарт түүхч Саган сэцэн өөрийн зохиолдоо баримталсан билээ.“Ар Юань улс” буюу “Умард Юань улс” гэдэг нэр нь мөн л Хятадын түүхчдийн баримталдаг үзэл баримтлалын нэг юм. Хятад дахь монголчуудын засаглал унаж, эх нутагтаа ирснээс хойш 20 хүрэхгүй жилийн зурвас үед хэрэглэж байсан “Хойд Юань улс” гэдэг нэрээр бүхэл бүтэн 200 гаруй жилийн түүхэн үеийг нэрийдсэн алдаатай юм. Монголчууд ялагдлаа хүлээн зөвшөөрөхгүй, эргэж довтлон Их Юань улсыг сэргээн тогтоохыг зорьж байсан тул улсдаа түр зуур “Хойд Юань” гэдэг нэр өгсөн байв. Хэргийн явцаар тавьсан зорилгодоо хүрэх цэрэг ба эдийн засгийн боломж үгүй болсноор энэ санаархлаа орхисон юм. Гүйличи хаан (1402-1408)-ы үеэс “Хойд Юань” нэрийг халж Татар буюу Монгол хэмээн нэрлэх болсон байдаг.Энэ үеийн Монголыг эдгээр элдэв зохиомол, гуйвуулсан, доромж нэрээр бус, “XIV-XVII зууны Монгол улсын үе” эсэхүл “Дөчин, Дөрвөн хоёрын Монгол улс” гэсэн нэрээр нэрийдэх нь зүйтэй болов уу.“Дөчин дөрвөн хоёрын” Монгол улсын үеийг урьд өмнө нь 2 үе болгож ирсэн билээ. Тэр нь 1. Билигт хаанаас Мэргүрис үхэгт хаан хүртэлх үе 2. Мэргүрис үхэгт хаанаас эхэлсэн “Бага хаадын үе” юм.Мэргүрис үхэгт хаан (1455-1456)-ыг Мин улсын албан түүх “Мин ши” (明史)-д “Бага хаан” – xiao wang zi – шяо ван зы – 小王子 хэмээн тэмдэглэснээр “Бага хаадын үе” гэсэн нэрийн үүсэл тавигдсан юм. Гэхдээ энэ нь Хятадын Мин улсын түүх судрын мэдээнд тулгуурласан үечлэл тул шүүмжлэлтэй хандаж эргэж нягтлах хэрэгтэй болдог. Үүний энгийн нэг жишээ гэвэл, бүх Монголыг нэгтгэн захирч байсан Даян хааныг бага хаан хэмээн үзэх нь түүхийн үнэнд нийцэхгүй юм. Тус үеийг төр барьсан хаан тус бүрээр нь дэлгэрүүлэн үзвэл сонирхолтой дүр зураг гарах нь гарцаагүй. Харин олон хаад богинохон хугацаанд төр барьсан хийгээд тэдэнд холбогдох мэдээ сэлт харьцангуй бага тул чингэх нь ихэд хүндрэлтэй ажээ.Дээрхээс арай өөрөөр, хоёр янзаар бас үечилж болох юм. Юуны өмнө тухайн үеийн Монгол улсыг1. “Хойд Юань улс”-ын үе (1370–1388) 2. “Дөчин, дөрвөн хоёрын” Монгол улсын үе (1388 оноос 1520-иод он) 3. Биеэ даасан бага улсуудын үе (1520-иод оноос хойш) гэсэн 3 том үед хувааж болох талтай.Монголын хаад эхэн үедээ Хятад дахь ялагдлаа хүлээн зөвшөөрөөгүй хийгээд эргэж Юань улсыг сэргээн тогтоохыг чармайж байсан тул түр хугацаанд Юань улсын төр арын нутагтаа ирсэн хэмээн “Хойд Юань улс” гэсэн нэрийг анх Билигт хаан (1370-1378) авч хэрэглэжээ. Энэ талаар Монголын түүхч Рашпунцаг “Тэндээс Шуньди хааны хальсны хойно, хунтайж Аюушридара гучин дөрвөн насандаа, цагаан нохой жил Инчанфу хотноо хааны их тавцанд залгамжлан сууж, Хойд Юань улс хэмээн нэрийдээд хотол Монгол улсаа эзлэн суув” хэмээн өгүүлсэн байдаг.Хожим Төгстөмөр Усхал хаан (1378-1388) алагдснаас хойш Монголын язгууртнуудын Юань улсыг сэргээх тогтоох санаархал бүтэхгүй нь тодорхой болсон агаад уг нэрийг хэрэглэхийг больж, Монголын үндсэн хоёр хэсэг болох дөчин түмэн зүүн Монгол, дөрвөн түмэн Ойрад буюу баруун Монголын нэрээр нэрлэгдсэн “Дөчин, дөрвөн хоёрын” Монгол улсын үе эхэлдэг.Улмаар Монгол дахь улс төрийн тогтворгүй байдал, хаант төрийн хүчин чадал суларсан, салан тусгаарлах хүчний идэвхжил зэргээс шалтгаалан “Дөчин, дөрвөн хоёрын” Монгол улс харьцангуй биеэ даасан хэд хэдэн бага улсуудад хуваагдан задрах үйл явц эхэлжээ. Батмөнх даян хаан нас барсны дараахнаас биеэ даасан бага улсуудын үе эхлэх бөгөөд тэдгээр нь Ойрад Монгол, Халх Монгол, Өвөр Монгол, Хөх нуурын Монгол, Хотгойдын Алтан ханы улс зэрэг юм. Харин Буриад монголчууд Халхын, Ижил мөрний монголчууд Ойрад Монголын хараат түшмэг байдалтай оршиж байв. Мөн XIV-XVII зууны Монгол улсыг үүнээс арай өөрөөр, доорхи байдлаар 2 үе болгон авч үзэж болох юм. 1.Билигт хаанаас Элбэг хаан хүртэлх нэгдсэн улсын үе. Энэ нь 1370-1402 он буюу Билэгт хаанаас Элбэг нигүүлсэгч хаан хүртэлх үеийг хамарна. Монголын Юань гүрний үеэс эхлээд биеэ даах байдалтай болж ирсэн ойрадууд их хаанд захирагдахын эсрэг байсаар ирсэн хийгээд тэд Элбэг хааны үйлдсэн бурангуй хэргээр шалтаглан бүрмөсөн тусгаарлан салсан ажээ. Тийнхүү энэ үеийн төгсгөлөөр Монгол улс зүүн, баруун хэмээсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан юм.2.Тогоон тайшаас Түмэн хаан хүртэлх улс төрийн нэгдлийг сэргээх тэмцлийн үе. Ойрадын Тогоон тайш, түүний хөвүүн Эсэн тайш, Мандухай сэцэн, Даян хаан, жонон Алтан хаан, Түмэн засагт хаан нарын Монголыг нэгтгэн захирах талаар явуулсан бодлого, үйл ажиллагааг үүнд хамааруулан үзнэ. Тэдгээр хүмүүсийн бүх Монголыг нэгтгэн захирах хувийн хүсэл санаархал нь нийт Монголын түүхийн тавцан дээр дэвшилтэт үйл ажиллагаа болж харагддаг жамтай. Тус хугацаанд нэг талд, нэгдлийн төлөөх үйл явц явагдаж байхад нөгөө талд, задралын үр хөврөл түүнээс ч дутуугүй эрчтэй өрнөж байв. Гэхдээ Даян хаанаас хойш Монгол улс дахин нэгдмэл байж чадаагүй юм.Тэр үед Монголыг улс төрийн болон шашин–оюун санааны талаар нэгтгэн захирах хэмээсэн хаад ноёдын бодлого, үйл ажиллагаа хэсэг үе амжилт олж байсан боловч биеэ даан хүчирхэгжсэн ноёд язгууртнууд нэгдсэн төрд захирагдахыг хүсэхгүй, байнга салан тусгаарлахын төлөө байв. Энэ бүхний эцэст Монгол харьцангуй биеэ даасан Өвөр Монгол, Халх Монгол, Буриад Монгол, Хөх нуурын Монгол, Ойрад Монгол, Хотгойдын Алтан ханы улс гэсэн хэдэн том эзэмшил–улсуудад хуваагдан жижгэрэв. Тэдгээрээс Буриадаас бусад нь нэгэнт биеэ даасан улсын шинжтэй болсон байв.“Дөчин, дөрвөн хоёр”-ын Монгол улсын үеийг 1370 онд их ор залгасан Билигт хаан Аюуширдара-гаас эхлүүлэн Монголын сүүлийн хаан Лигдэн нас барж, Өвөр Монгол Манжид эзлэгдсэн 1636 он, 1689 онд Хаант Оросод эзлэгдсэн Буриад Монгол, 1691 онд Халх Монгол Манжид дагаар орсон, 1723 онд Хөх нуурын Монгол, 1755 онд Ойрад Монгол Манжид эзлэгдснээр дуусгана. Монголын түүхийн дунд үеийг төр улсын шинж чанараар нь –Монголын түрүү төр улсын үе, –Монголын төгөлдөржсөн төр улсын үе гэсэн хоёр том үе болгож болно. Монголын түрүү төр улсын үе 1130-аад оны үед Хабул хааны байгуулсан Монгол улсаас 1206 онд Чингис хааны байгуулсан нэгдсэн Монгол улс хүртэлх үеийг хамарна. Тэр үеийн Монгол улс хэмжээгээр бага хийгээд төрийн үндсэн шинжүүд нь бүрэн гүйцэд төлөвшөөгүй байсан тул тийнхүү түрүү төр улс хэмээн үзнэ.Монголын төгөлдөржсөн төр улс нь 1206 оноос XVII зуун хүрнэ. Чингис хаан төрийн үндсэн бүтцүүдийг зохион байгуулснаар жинхэнэ ёсоор төр улсын шинж бүрдэн тогтсон юм. Өгэдэй хааны үеэс Монгол төрийн бүтэц улам боловсронгуй болж, Эзэнт гүрэн жинхэнэ ёсоор байгуулагдсан билээ. Монголын эзэнт улс унасны дараагаас Монголын нэгдмэл төр удсангүй задарч, биеэ даасан бага улсууд бий болсон билээ. Монголын уламжлалт түүх бичлэгт XVII-XX зууны эхэн үеийн Монгол орон буюу Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол орныг түүхийн дунд үед багтаан үзсээр ирсэн юм. Дэлхий нийтийн түүхийн үечлэлтэй уялдуулан авч үзвэл Манжийн эрхшээлийн үеийг Монголын түүхийн шинэ үед оруулах нь зохистой юм.Энэ үеийн түүхийг үндсэнд нь гурван үе болгон судлах ёстой. Чухамхүү ингэж Манжийн төрийн бодлого хэрхэн өөрчлөгдөж байсныг цаг хугацааны хувьд ялгавартай авч үзэхгүйгээр тус түүхэн үеийг үнэн зөв тодорхойлж, ойлгож чадахгүй. Аль нэг богинохон үеийн хэрэг явдлаар бүхэл бүтэн үеийг төлөөлүүлэн авч үзэх нь алдаанд хүргэнэ.1.XVII-XIX зууны дунд үе хүртэлх Монгол орон. Энэ үеийн Манжийн төрийн бодлого нь монголчуудыг уламжлалт аж төрөх байдлаар нь байлгаж, хэрэгтэй цагт ашиглах, түшиг тулгуур болгох зорилго бүхий байв. Чингэхдээ нийт монголчуудыг хошуу, чуулганы зохион байгуулалтанд оруулж засаглан захирав. Монголыг хууль зүйн үүднээс баримтлан захирах шаардлагаар хууль–эрх зүйн дарангуйлах тогтолцоог бий болгов. Монгол нутагт уул уурхай нээх, газар хагалахыг хориглож, худалдааны хятад иргэдийг зөвхөн тодорхой зөвшөөрөл, хугацаагаар орохыг зөвшөөрч байв.2.XIX зууны дунд үеэс XIX зууны төгсгөл хүртэлх Монгол орон. Манжууд Хятадад улам бүр уусч, хааны ордон дахь хятад түшмэд олшрохын хэрээр Манжийн бодлого аажмаар Хятадын бодлого болон хувирч ирэв. Энэ үед Монголын талаарх Манжийн төрийн бодлого алгуур өөрчлөгдөж, Монголын талаар тавьсан элдэв хөнгөлөлтүүд суларчээ. Монгол газар хятадууд олноороо хараа хяналтгүй орж ирэх болсон. Монгол орныг Хятадын худалдаа–мөнгө хүүллийн сүлжээ бүрхэж, хүн амын дийлэнх хэсгийг өртөн болгосноор Монголын нийгэм–эдийн засгийн хөгжлийг улам бүр боогдуулах болжээ.3.XIX зууны сүүлээс XX зууны эхэн хүртэлх Монгол орон. Үүнд Монгол оронд Манжийн шинэ засгийн бодлого явагдсан цаг хугацааг хамруулан авч үзнэ. Улс төр, эдийн засаг, соёлын гэсэн үндсэн гурван чиглэлээр өрнөсөн “Шинэ засгийн бодлогын” Монголд дахь хэрэгжилт нь харгис, сөрөг нөлөөтэй байв.Монголчуудын малын бэлчээрийн зарим хэсгийг хурааж, худалдан авч, газаргүй ядуу олон мянган хятадуудыг зохион байгуулалттайгаар оруулан суулгаж, тэдний амьдралыг өөд татах нь язгуур Манжийн төрийн бус, харин мөн чанартаа Хятадын төрийн бодлого юм. Монголын язгуураас оршин амьдарч ирсэн үндэс суурийг устгах аюултай энэ бодлого монголчуудын үндэсний ухамсрыг сэргээж, тусгаар тогтнолын төлөө босон тэмцэхэд хүргэсэн юм.Дээрх гурван үеийг хураангуйлан томъёолбол, эхэн үед Монголын талаарх Манжийн төрийн бодлого явагдсан бол удаад нь Манж–Хятадын бодлого явагдсан үе, төгсгөлийн үед нь Монголын талаар Манж нэртэй Хятадын төрийн бодлого явагджээ. == Манжийн эсрэг тэмцэл == {{Main|Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл|Зүүнгарын хаант улс}} == Манжийн үеийн шашин, соёл == Дэлхийн улс орнууд хоорондоо дайтан эзэлж, эзлэгдэх явдал олонтоо тохиолдож байсан бөгөөд эзлэн авсан орныхоо талаар өөр өөр бодлого явуулж байжээ. Манжийн төр монголчуудад эхлээд илүү эрх өгч байсан ч аажим аажмаар эрх чөлөөг нь хумин боомилж номхон хүлцэнгүй, өөрийн гэсэн үзэл, түүх соёлгүй үндэстэн болгох бодлого явуулжээ. Тухайлбал сур харвааг өөрчлөн богино зайд (45 нум зайд буюу 75-80 м)<ref>[http://www.24tsag.mn/content/35726.shtml Наадмын тухай таны мэддэггүй зүйлүүд]</ref> харвадаг болгох, харваачдад бага шагнал өгдөг болгох, монгол бүжгийг хориглох бодлого явуулж байв. == Манжийн үеийн эдийн засаг == [[Файл:Zer-goo-cha, Governor of Miamatchin (i.e., Maimachin) LCCN99615503.tif|thumb|1727 Хоёр улсын хилийн хооронд зарга шүүдэг ийм Заргачийн яам гэж байгуулсан [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Наймаа хот]] онд байгуулагдсан<ref>[http://selenge.gov.mn/beta/3/item/16 ЭРДЭНЭ ВАНГИЙН ХОШУУ ХИЙГЭЭД СЭЛЭНГЭЧҮҮД]</ref>]] 18 дугаар зууны эхэн үед Монголд бөөний худалдаа байсангүй. Гагцхүү жижиглэнгийн худалдаа ноёрхож байлаа. Жижиглэн худалдаа нь таваар мөнгөний харилцаа хөгжиж, үндэсний худалдаачид төрж гараагүй, зам харилцаа муутай нүүдлийн мал аж ахуйтай монголын нөхцөлд таарсан байжээ. Энэ нөхцөл шалтгааны улмаас Ар Монгол дахь хятад худалдааг хязгаарлан барьж байх гэсэн Манжийн засгийн газрын бодлого газар дээрээ тэр бүр биелэгдэхгүй задгайрч, хятадын худалдааны нөлөө хүрээ байнга өссөөр, 18 дугаар зууны эцэс болоход хошуудаар одож худалдаалах нь нилээд түгээмэл болж, зарим хошуунд гэр майхан барьж суурьшин, байнга худалдаалах явдал үзэгдэх болсон байна. 18 дугаар зуун бол Ар Монгол дахь хятадын худалдааны зохион байгуулалт, мөлжлөгийн үндсэн арга, худалдаалах хэлбэр нь төлөвшиж, улмаар Монголын эдийн засагт нэвтэрч бэхжээд, цаашид бүх монгол нутгийг хамарсан худалдаа явуулах замаа баттай засч авсан үе. Хошуудад чөлөөтэй худалдаалах болсноор Ар монгол дахь хятадын худалдаа мөнгө хүүллийн хөгжлийн хоёрдугаар үе эхэлнэ. Энэ үед хятадын худалдаачдын тоо урьдахаас эрс нэмэгдэн, зохион байгуулалтын хувьд улам бэхжиж, пүүс дэлгүүрүүдийн бүтцэд зарим шинэ өөрчлөлт гарчээ. Мөн худалдаалах арга нь нарийсаад хэмжээ, далайц нь ихэссэн. Хятадын худалдаачид өр шир, зээлийн хүүд Ар монголоос хурааж, худалдаж авсан малаа намар таргалсан үеэр нь [[Их хүрээ]], [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]], [[Хиагт]]ын орчимд сүрэглэн зохион байгуулаад хятадын хотууд руу туулгадаг байв<ref>[https://montsame.mn/mn/read/195972 Да Шен Куй болон бусад пүүс ардад мөнгө хүүтэй зээлж монголчуудыг хүүлж байсан]</ref>. Улиастай дахь нэр нөлөө бүхий, хамгийн том пүүс бол [[Даашинхүү|Да Шэн Күй]]гийн пүүс юм. ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Манжийн байлдан дагуулалт.jpg|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 4.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Манж 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Tuv Azi 1760 on.jpg Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Манж 1820 он..jpg|Манж 1820 он Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж 1911.jpg|Манж 1911 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg|Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg Файл:Манж улс.jpg|Манж улс </gallery> ==Нэмж унших== *[[Монголчууд XVII-XX зууны эхэн үе]] *[[Жиньдандаогийн үймээн]] *[[Хятадын Синьхайн хувьсгал 1911 он]] *[[Манжууд хятадыг эзлсэн нь]] *[[Тайпаны бослого]] ==Ном зүй== *Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил == Эшлэл == {{reflist}} {{Манжийн үеийн Монгол}} [[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол| ]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:1635 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:1912 онд татан буугдсан]] [[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:18-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:19-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]] 129sc2p4yt35bi1mlidk4kqkbicak4e Загвар:Infobox 10 29237 706601 308636 2022-07-29T12:24:48Z BatlaaTs 76767 Removed redirect to [[Загвар:Инфобокс]] wikitext text/x-wiki {{#invoke:Инфобокс|infobox}}<includeonly>{{template other|{{#ifeq:{{PAGENAME}}|Infobox||{{#ifeq:{{str left|{{SUBPAGENAME}}|7}}|Infobox|[[Category:Infobox templates|{{remove first word|{{SUBPAGENAME}}}}]]}}}}|}}</includeonly><noinclude> {{documentation}} <!-- Categories go in the /doc subpage, and interwikis go in Wikidata. --> </noinclude> 6mr4gg7wkxycf36lxum0cs9248n2go5 Доргон 0 29804 706691 565139 2022-07-30T05:08:16Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Төр барьсан нь */ wikitext text/x-wiki {{Хаан | name = Доргон | title = Хунтайж Руй | image = [[File:Dorgon, the Prince Rui (17th century).jpg|200px]] | succession=Чин улсын төр баригч хунтайж | reign=1643-1650<br>(7 жил) | date of birth=1612|11|17 | place of birth=Ендэн (өнөө цагийн [[Ляонин муж]], [[Фушун]], [[Синбин автономит тойрог]]) | date of death=1650|12|31 | place of death=Хархотун (өнөө цагийн [[Хэбэй]], [[Чэндэ]]) | full name= Айсин-Гёро Доргон | father=Нурхачи | mother=Абахай хатан | spouse= | issue=Донго<br>Дорбо | temple name=Чэнзун | house=[[Айсин-Гёро]] }} '''Доргон''' нь Манжийн Айсин Гиоро овгийн хүн бөгөөд [[Чин улс]]ын төр баригч хунтайж байсан. ==Бага нас== Нурхачи хааны 14-р хүү болон мэндэлжээ. Түүний эх нь Нурхачи хааны хатан болох Абахай хатан бөгөөд тэрээр Ажигэ, Додо хэмээх төрсөн 2 ах дүүтэй байсан. Доргон нь Нурхачийн хөвгүүдээс хамгийн хүч чадал, эрдэм мэдлэгтэй нь байсан бөгөөд Хятадын Мин улсыг эзлэх цэргийг ерөнхийлөн захирч байсан. ==Төр барьсан нь== 1643 онд Манжийн 2-р хаан [[Дээд эрдэмт]] нас барснаар түүний 9-р хүү Фулин хаанд өргөмжлөгдөж, оны цолыг [[Эеэр засагч]] хэмээн цоллов. Эебээр засагч хааныг ширээнд суухад Доргон 6 жилийн турш түүний нэрийн өмнөөс төрийг удирдаж, албан бус эзэн хаан хэмээгдэж байв. Доргоныг түүхэнд "Хааны авга ах ба төр баригч хунтайж" хэмээх болжээ. ==Үхэл== Доргон нь 1650 онд Хархотун гэдэг газар нас баржээ. Түүнийг нас барахад [[Эебээр Засагч хаан]] түүнд эзэн хаан цол нэхэн өргөмжилж И хаан хэмээж сүмийн цолыг Чэнзун хэмээв. Доргон нь [[Манж Чин улс|Чин улс]] болоод Хятадын хаан цолоор нэхэн өргөмжилөгдсөн сүүлчийн хүн болсон. == Гэр бүл== *Хатад, татвар эмс: **Тэргүүн зэргийн хатад: *** Боржигин овогт хатан. Хорчины Зайсан ноёны охин Хашгэрэл. Хаш хатан гэж нэрлэж байсан. Бумбутай хатны эгч бөгөөд, сүүлд нас барсны дараа түүнийг Доргон хун тайж Тэргүүн татвар Жинсяожунгун (敬孝忠恭元妃) хэмээх цолоор нэхэн өргөмжилсөн. Харин Доргоныг нас барахад төрөөс түүнд Чэнзун хааны хатан хэмээх цолоор нэхэн өргөмжилсөн. *** Тунгиа овогт хатан. Зүрчиний Мэнгэт ноёны охин. *** Боржигин овогт хатан. Хорчины Гэндэр тайжийн охин. *** Боржигин овогт хатан. Хорчины Сонов тайжийн охин. Уул нь Абахай хааны хүү Хоогегийн хатан байсан бөгөөд нөхрөө үхмэгц Доргонтой гэрлэсэн. *** И Ае Сук. Солонгосын [[Чусонь|Чосон улсын]] гүнж, И Гэ-имийн охин. **Дэд зэргийн хатад: ***Цахарын Гонците ахайтан. ***Боржигин овогт ахайтан. ***Жиэрмоте ахайтан. ***И овогт Солонгос гүнж, И Си Согийн охин. *Үр хүүхэд **Донго, Доргоны охин, И Э-сүк хатнаас төрсөн. **Дорбо, Доргоны ах [[Додо]]гийн 5-р хүү. Доргон өргөж авсан. [[Ангилал:1612 онд төрсөн]] [[Ангилал:1650 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] [[Ангилал:Чин улс]] jpvn3t1322nsrq3i9x7wr38oi1qejlz 706708 706691 2022-07-30T07:44:29Z Megzer 20491 /* Гэр бүл */ wikitext text/x-wiki {{Хаан | name = Доргон | title = Хунтайж Руй | image = [[File:Dorgon, the Prince Rui (17th century).jpg|200px]] | succession=Чин улсын төр баригч хунтайж | reign=1643-1650<br>(7 жил) | date of birth=1612|11|17 | place of birth=Ендэн (өнөө цагийн [[Ляонин муж]], [[Фушун]], [[Синбин автономит тойрог]]) | date of death=1650|12|31 | place of death=Хархотун (өнөө цагийн [[Хэбэй]], [[Чэндэ]]) | full name= Айсин-Гёро Доргон | father=Нурхачи | mother=Абахай хатан | spouse= | issue=Донго<br>Дорбо | temple name=Чэнзун | house=[[Айсин-Гёро]] }} '''Доргон''' нь Манжийн Айсин Гиоро овгийн хүн бөгөөд [[Чин улс]]ын төр баригч хунтайж байсан. ==Бага нас== Нурхачи хааны 14-р хүү болон мэндэлжээ. Түүний эх нь Нурхачи хааны хатан болох Абахай хатан бөгөөд тэрээр Ажигэ, Додо хэмээх төрсөн 2 ах дүүтэй байсан. Доргон нь Нурхачийн хөвгүүдээс хамгийн хүч чадал, эрдэм мэдлэгтэй нь байсан бөгөөд Хятадын Мин улсыг эзлэх цэргийг ерөнхийлөн захирч байсан. ==Төр барьсан нь== 1643 онд Манжийн 2-р хаан [[Дээд эрдэмт]] нас барснаар түүний 9-р хүү Фулин хаанд өргөмжлөгдөж, оны цолыг [[Эеэр засагч]] хэмээн цоллов. Эебээр засагч хааныг ширээнд суухад Доргон 6 жилийн турш түүний нэрийн өмнөөс төрийг удирдаж, албан бус эзэн хаан хэмээгдэж байв. Доргоныг түүхэнд "Хааны авга ах ба төр баригч хунтайж" хэмээх болжээ. ==Үхэл== Доргон нь 1650 онд Хархотун гэдэг газар нас баржээ. Түүнийг нас барахад [[Эебээр Засагч хаан]] түүнд эзэн хаан цол нэхэн өргөмжилж И хаан хэмээж сүмийн цолыг Чэнзун хэмээв. Доргон нь [[Манж Чин улс|Чин улс]] болоод Хятадын хаан цолоор нэхэн өргөмжилөгдсөн сүүлчийн хүн болсон. == Гэр бүл== === Хатад, татвар эмс: === * Их бага хатад: # Боржигин овогт хатан. [[Хорчин]]ы [[Зайсан ноён|Зайсан ноёны]] охин Хашгэрэл. Хаш хатан гэж нэрлэж байсан. Бумбутай хатны эгч бөгөөд, сүүлд нас барсны дараа түүнийг Доргон хунтайж Тэргүүн татвар Жинсяожунгун (敬孝忠恭元妃) хэмээх цолоор нэхэн өргөмжилсөн. Харин Доргоныг нас барахад төрөөс түүнд Чэнзун хааны хатан хэмээх цолоор нэхэн өргөмжилсөн. # Тунгиа овогт хатан. Зүрчиний Мэнгэт ноёны охин. # Боржигин овогт хатан. Хорчины Гэндэр тайжийн охин. # Боржигин овогт хатан. Хорчины Сонов тайжийн охин. Уул нь [[Дээд эрдэмт хаан]]ы хүү Хоогегийн хатан байсан бөгөөд нөхрөө үхмэгц Доргонтой гэрлэсэн. # И Ае Сук. Солонгосын [[Чусонь|Чусонь улсын]] гүнж, И Гэ-имийн охин. * Татвар эмс: # Цахарын Гонците ахайтан. # Боржигин овогт ахайтан. # Жирмоте ахайтан. # И овогт Солонгос гүнж, И Си Согийн охин. === Үр хүүхэд === * Донго, Доргоны охин, И Э-сүк хатнаас төрсөн. * Дорбо, Доргоны ах [[Додо]]гийн 5-р хүү. Доргон өргөж авсан. [[Ангилал:1612 онд төрсөн]] [[Ангилал:1650 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] [[Ангилал:Чин улс]] k760slsroqhpxnc6y5qzapaobn84ibi 706709 706708 2022-07-30T08:05:26Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki {{Хаан | name = Доргон | title = Хошой мэргэн чин ван | image = [[File:Dorgon, the Prince Rui (17th century).jpg|200px]] | succession=Хошой мэргэн чин ван Доргон | reign=1643-1650<br>(7 жил) | date of birth=1612|11|17 | place of birth=Ендэн (өнөө цагийн [[Ляонин муж]], [[Фушун]], [[Синбин автономит тойрог]]) | date of death=1650|12|31 | place of death=Хархотун (өнөө цагийн [[Хэбэй]], [[Чэндэ]]) | full name= Айсин Гиоро Доргон | father=[[Нурхач]] | mother=Абахай хатан | spouse= | issue=Донго<br>Дорбо | temple name=Чэнзун | house=[[Айсин Гиоро]] }} '''Доргон''' нь [[Манж]]ийн [[Айсин Гиоро]] овгийн хүн бөгөөд [[Чин улс]]ын '''төр баригч хунтайж''', '''хошой мэргэн чин ван''' ([[Манж хэл|манж]]:{{MongolUnicode|ᡥᠣᡧᠣ ᡳ<br>ᠮᡝᡵᡤᡝᠨ<br>ᠴᡳᠨ ᠸᠠᠩ}}; галиг: hošoi mergen cin wang; [[хятадаар]]:和硕睿亲王; [[пиньинь]]:Hé shuò ruì qīnwáng) байсан. ==Бага нас== Нурхачи хааны 14-р хүү болон мэндэлжээ. Түүний эх нь [[Нурхач]] хааны хатан болох Абахай хатан бөгөөд тэрээр [[Ажигэ]], [[Додо]] хэмээх төрсөн 2 ах дүүтэй байсан. Доргон нь Нурхачийн хөвгүүдээс хамгийн хүч чадал, эрдэм мэдлэгтэй нь байсан бөгөөд Хятадын [[Мин улс]]ыг эзлэх цэргийг ерөнхийлөн захирч байсан. ==Төр барьсан нь== 1643 онд Манжийн 2-р хаан [[Дээд эрдэмт]] нас барснаар түүний 9-р хүү Фулин хаанд өргөмжлөгдөж, оны цолыг [[Эеэр засагч]] хэмээн цоллов. Эебээр засагч хааныг ширээнд суухад Доргон 6 жилийн турш түүний нэрийн өмнөөс төрийг удирдаж, албан бус эзэн хаан хэмээгдэж байв. Доргоныг түүхэнд "Хааны авга ах ба төр баригч хунтайж" хэмээх болжээ. ==Үхэл== Доргон нь 1650 онд Хархотун гэдэг газар нас баржээ. Түүнийг нас барахад [[Эебээр Засагч хаан]] түүнд эзэн хаан цол нэхэн өргөмжилж И хаан хэмээж сүмийн цолыг Чэнзун хэмээв. Доргон нь [[Манж Чин улс|Чин улс]] болоод Хятадын хаан цолоор нэхэн өргөмжилөгдсөн сүүлчийн хүн болсон. == Гэр бүл== === Хатад, татвар эмс: === * Их бага хатад: # Боржигин овогт хатан. [[Хорчин]]ы [[Зайсан ноён|Зайсан ноёны]] охин Хашгэрэл. Хаш хатан гэж нэрлэж байсан. Бумбутай хатны эгч бөгөөд, сүүлд нас барсны дараа түүнийг Доргон хунтайж Тэргүүн татвар Жинсяожунгун (敬孝忠恭元妃) хэмээх цолоор нэхэн өргөмжилсөн. Харин Доргоныг нас барахад төрөөс түүнд Чэнзун хааны хатан хэмээх цолоор нэхэн өргөмжилсөн. # Тунгиа овогт хатан. Зүрчиний Мэнгэт ноёны охин. # Боржигин овогт хатан. Хорчины Гэндэр тайжийн охин. # Боржигин овогт хатан. Хорчины Сонов тайжийн охин. Уул нь [[Дээд эрдэмт хаан]]ы хүү Хоогегийн хатан байсан бөгөөд нөхрөө үхмэгц Доргонтой гэрлэсэн. # И Ае Сук. Солонгосын [[Чусонь|Чусонь улсын]] гүнж, И Гэ-имийн охин. * Татвар эмс: # Цахарын Гонците ахайтан. # Боржигин овогт ахайтан. # Жирмоте ахайтан. # И овогт Солонгос гүнж, И Си Согийн охин. === Үр хүүхэд === * Донго, Доргоны охин, И Э-сүк хатнаас төрсөн. * Дорбо, Доргоны ах [[Додо]]гийн 5-р хүү. Доргон өргөж авсан. {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=шинээр үүссэн |дараа=[[Дорбо]] |албан_тушаал=Хошой Мэргэн чин ван |он=1636-1650 }} {{end}} [[Ангилал:1612 онд төрсөн]] [[Ангилал:1650 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] [[Ангилал:Чин улс]] d0f5weczmzxxbwzdcuy5f75ftz26fsa 706710 706709 2022-07-30T08:06:34Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki {{Хаан | name = Доргон | title = Хошой мэргэн чин ван | image = [[File:Dorgon, the Prince Rui (17th century).jpg|200px]] | succession=Хошой мэргэн чин ван Доргон | reign=1643-1650<br>(7 жил) | date of birth=1612|11|17 | place of birth=Ендэн (өнөө цагийн [[Ляонин муж]], [[Фушун]], [[Синбин автономит тойрог]]) | date of death=1650|12|31 | place of death=Хархотун (өнөө цагийн [[Хэбэй]], [[Чэндэ]]) | full name= Айсин Гиоро Доргон | father=[[Нурхач]] | mother=Абахай хатан | spouse= | issue=Донго<br>Дорбо | temple name=Чэнзун | house=[[Айсин Гиоро]] }} '''Доргон''' нь [[Манж]]ийн [[Айсингиоро|Айсин Гиоро]] овгийн хүн бөгөөд [[Чин улс]]ын '''төр баригч хунтайж''', '''хошой мэргэн чин ван''' ([[Манж хэл|манж]]:{{MongolUnicode|ᡥᠣᡧᠣ ᡳ<br>ᠮᡝᡵᡤᡝᠨ<br>ᠴᡳᠨ ᠸᠠᠩ}}; галиг: hošoi mergen cin wang; [[хятадаар]]:和硕睿亲王; [[пиньинь]]:Hé shuò ruì qīnwáng) байсан. ==Бага нас== Нурхачи хааны 14-р хүү болон мэндэлжээ. Түүний эх нь [[Нурхач]] хааны хатан болох Абахай хатан бөгөөд тэрээр [[Ажигэ]], [[Додо]] хэмээх төрсөн 2 ах дүүтэй байсан. Доргон нь Нурхачийн хөвгүүдээс хамгийн хүч чадал, эрдэм мэдлэгтэй нь байсан бөгөөд Хятадын [[Мин улс]]ыг эзлэх цэргийг ерөнхийлөн захирч байсан. ==Төр барьсан нь== 1643 онд Манжийн 2-р хаан [[Дээд эрдэмт]] нас барснаар түүний 9-р хүү Фулин хаанд өргөмжлөгдөж, оны цолыг [[Эеэр засагч]] хэмээн цоллов. Эебээр засагч хааныг ширээнд суухад Доргон 6 жилийн турш түүний нэрийн өмнөөс төрийг удирдаж, албан бус эзэн хаан хэмээгдэж байв. Доргоныг түүхэнд "Хааны авга ах ба төр баригч хунтайж" хэмээх болжээ. ==Үхэл== Доргон нь 1650 онд Хархотун гэдэг газар нас баржээ. Түүнийг нас барахад [[Эебээр Засагч хаан]] түүнд эзэн хаан цол нэхэн өргөмжилж И хаан хэмээж сүмийн цолыг Чэнзун хэмээв. Доргон нь [[Манж Чин улс|Чин улс]] болоод Хятадын хаан цолоор нэхэн өргөмжилөгдсөн сүүлчийн хүн болсон. == Гэр бүл== === Хатад, татвар эмс: === * Их бага хатад: # Боржигин овогт хатан. [[Хорчин]]ы [[Зайсан ноён|Зайсан ноёны]] охин Хашгэрэл. Хаш хатан гэж нэрлэж байсан. Бумбутай хатны эгч бөгөөд, сүүлд нас барсны дараа түүнийг Доргон хунтайж Тэргүүн татвар Жинсяожунгун (敬孝忠恭元妃) хэмээх цолоор нэхэн өргөмжилсөн. Харин Доргоныг нас барахад төрөөс түүнд Чэнзун хааны хатан хэмээх цолоор нэхэн өргөмжилсөн. # Тунгиа овогт хатан. Зүрчиний Мэнгэт ноёны охин. # Боржигин овогт хатан. Хорчины Гэндэр тайжийн охин. # Боржигин овогт хатан. Хорчины Сонов тайжийн охин. Уул нь [[Дээд эрдэмт хаан]]ы хүү Хоогегийн хатан байсан бөгөөд нөхрөө үхмэгц Доргонтой гэрлэсэн. # И Ае Сук. Солонгосын [[Чусонь|Чусонь улсын]] гүнж, И Гэ-имийн охин. * Татвар эмс: # Цахарын Гонците ахайтан. # Боржигин овогт ахайтан. # Жирмоте ахайтан. # И овогт Солонгос гүнж, И Си Согийн охин. === Үр хүүхэд === * Донго, Доргоны охин, И Э-сүк хатнаас төрсөн. * Дорбо, Доргоны ах [[Додо]]гийн 5-р хүү. Доргон өргөж авсан. {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=шинээр үүссэн |дараа=[[Дорбо]] |албан_тушаал=Хошой Мэргэн чин ван |он=1636-1650 }} {{end}} [[Ангилал:1612 онд төрсөн]] [[Ангилал:1650 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] [[Ангилал:Чин улс]] kgmly50v4a150jcbrlftm2xqayergyg Эеэр засагч 0 29812 706674 656885 2022-07-30T02:37:30Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Эеэр засагч |title = [[Чин улс]]ын [[хаан]] |image = [[Файл:清 佚名 《清世祖顺治皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = |reign = 1643.10.08-1661.02.05 <br> (18 жил, 3-р хаан) |predecessor = [[Дээд эрдэмт]] |successor = [[Энх амгалан]] |date of birth = {{birth date|1638|3|15}} |place of birth = [[Ляодун]], [[Мүгдэн]] |date of death = {{death date and age1|1661|2|5|1638|3|15}} |place of death = [[Бээжин]], [[Бор хот]] |place of burial= [[Чингийн зүүн бунхан]] |father = Хуньтайж |mother = Шяожуан |queen = 19 хатан, татвар |issue = 14 хүүхэд |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = [[манж хэл|манж]]: Ижисун дасан <br>[[монгол хэл|монгол]]: Эеэр засагч <br>[[хятад хэл|хятад]]: Шүньжи }} '''Эеэр засагч''' (1638-1661; 23 насласан) — 1643-1661 онд өргөмжлөгдсөн [[Чин улс]]ын гуравдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. == Бага нас == Айсингиоро Фүлинь 1638 оны хавар [[Мүгдэн]]д манж Чин улсын [[Дээд эрдэмт]] буюу Дээд эрдэмт хааны Шяожуан их хатнаас төржээ. [[Шяожуан]] хатан болвол хорчин монголын боржигин овогт Бумбатай (аль эсвэл Хашгэрэл) гэгч бөгөөд Эеэр засагч төдийгүй [[Энх амгалан]] хаанд түшиг болсон хүн юм. 5 настай байхад нь 1643 онд балчир агийг хаан өргөмжилж, оны цолыг монголоор ''Эеэр засагч'', манжаар ''Ижисун дасан'', хятадаар ''Шүньжи'' гэсэн ба хааны цолыг хятадаар ''Чин Шизү'' хэмээжээ. [[Зураг:Dorgon,_the_Prince_Rui_(17th_century).jpg|thumb|150px|left|Доргон ван]] Дээд эрдэмт хаан [[Мин улс]]ыг мөхөөж 1643 онд залгамжлагчаа зарлалгүй нас нөхцсөн бөгөөд хурал болоход олноор Нурхачийн 14-р хүү [[Доргон]]ыг бол хэмээхэд тэр татгалзаж Дээд эрдэмт хааны хүү эцгийн суурийг залгамжлаг хэмээхэд 9-р хүү Фүлинийг тийн өргөмжилөв. 5 настай хааны өмнөөс Доргон, [[Жаргалан]] нар төр барих болсон. 1644 онд Мингийн жанжин [[Ү Сангуй]] [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] хаалгыг нээж манжийн цэрэг [[Бээжин]]г эзлэн Мингийн хуучин газар орныг эрхшээж, 1644 оны 11 сарын 8-нд Эеэр засагч хааныг Бээжинд ёслон залж, нийслэлийг Бээжинд шилжүүлэв. Манжийн цэрэг Мингийн хааны удмыг элдэн хөөж Шиань, Сүжоу, Ханжоу, Нанжин, Гуанжоу хүрч дагуулав. 1646 оноос хятад хүнийг төрийн албанд авах болж, 1648 оноос хятад эр манж эмтэй гэрлэхийг зөвшөөрчээ. == Төр барьсан нь == 1650 онд Доргон зуурдаар өнгөрөхөд дүү нь төр барихыг оролдсон боловч Жаргалан болиулж 1651 онд 13 настай Эеэр засагчийн биеэр төр засах болсныг мэдэгдэв. Эеэр засагч өөрийн эрхэт цөөн жилдээ төрийн хятад хэв маягийг ойшоож нэвтрүүлсэн бөгөөд Чэнь Миншя, Ван Ши зэрэг хятад хүмүүс шадарлаж байсан. Мингийн үед байсан сургуулийг дахин нээж, төрийн удирдах байгууллагыг сэргээж, күнзийн суртал ном хэвлүүлэв. Залуу хаанд эхийнх нь зөвлөгөө тусалж байсан. Хятадын Мин улсыг сэргээхийг хүсэгчдийг 1658 онд Гуйжоу, Юньнаньд байлдан Бирм рүү дутаалгав. == Нас барсан нь == Шяожуан хатан эх нь хүүдээ боржигин овгийн хоёр их хатан буулгасан ч хаан таалаагүй. Харин манжийн донго овогт хатандаа хайртай байсан бөгөөд түүнийгээ нас барахад бие нь муудан 1661 онд цэцэг өвчнөөр 23 насандаа таалал төгсчээ. Ван Ши, Марги хоёр сайд хааны сүүлчийн үгийг бичиж авснаар 4-р хүү нь дараагийн [[Энх амгалан]] хаан болж, Обой, Сонин, Суксаха, Эбилун дөрөв балчир хааны өмнөөс төр барихаар болжээ. == Гэр бүл == [[Зураг:《孝庄文皇后常服像》局部.jpg|thumb|150px|right|Хааны эх]] * Эцэг — [[Амбагай (манж)|Амбагай]] / Тэнгэрийн сэцэн / Дээд эрдэмт — айсингиоро овогт * Эх — Шяожуан хатан эх — хорчин овогтой монгол, төрсөн нэр нь Бумбатай === Хатан === 19 хатан, татвартай байв. Үүнд: * огцорсон хатан — боржигин овогт * Шяохуйжан их хатан — боржигин овогт * [[Шяоканжан]] их хатан — Тун овогт * Шяошань хатан — донго овогт === Хүүхэд === 14 хүүхдээс 4 хүү, 1 охин насанд хүрчээ. Үүнд: * Ниуниу — Ба хатны хүү, 1 насласан * Фучуань — Нинги хатны хүү, 50 насласан, Юй ван * Хюанье — Шяоканжан их хатны хүү, 68 насласан, [[Энх амгалан]] хаан * Чаннин — Чэнь хатны хүү, 46 насласан, Гун ван * Дэд зэргийн гүнж — Ян хатны охин, манжийн Нэрдүтэй гэрлэсэн {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1643—1661 он |өмнө=[[Амбагай (манж)|Амбагай]] |дараа=[[Энх амгалан]] }} {{end}} [[Ангилал:1638 онд төрсөн]] [[Ангилал:1661 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] nf6achflenbjqv2hu7vl5xt85veo4xx 706675 706674 2022-07-30T02:39:50Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Бага нас */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Эеэр засагч |title = [[Чин улс]]ын [[хаан]] |image = [[Файл:清 佚名 《清世祖顺治皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = |reign = 1643.10.08-1661.02.05 <br> (18 жил, 3-р хаан) |predecessor = [[Дээд эрдэмт]] |successor = [[Энх амгалан]] |date of birth = {{birth date|1638|3|15}} |place of birth = [[Ляодун]], [[Мүгдэн]] |date of death = {{death date and age1|1661|2|5|1638|3|15}} |place of death = [[Бээжин]], [[Бор хот]] |place of burial= [[Чингийн зүүн бунхан]] |father = Хуньтайж |mother = Шяожуан |queen = 19 хатан, татвар |issue = 14 хүүхэд |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = [[манж хэл|манж]]: Ижисун дасан <br>[[монгол хэл|монгол]]: Эеэр засагч <br>[[хятад хэл|хятад]]: Шүньжи }} '''Эеэр засагч''' (1638-1661; 23 насласан) — 1643-1661 онд өргөмжлөгдсөн [[Чин улс]]ын гуравдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. == Бага нас == Айсингиоро Фүлинь 1638 оны хавар [[Мүгдэн]]д манж Чин улсын Хуньтайж буюу Дээд эрдэмт хааны Шяожуан их хатнаас төржээ. [[Шяожуан]] хатан болвол хорчин монголын боржигин овогт Бумбатай (аль эсвэл Хашгэрэл) гэгч бөгөөд Эеэр засагч төдийгүй [[Энх амгалан]] хаанд түшиг болсон хүн юм. 5 настай байхад нь 1643 онд балчир агийг хаан өргөмжилж, оны цолыг монголоор ''Эеэр засагч'', манжаар ''Ижисун дасан'', хятадаар ''Шүньжи'' гэсэн ба хааны цолыг хятадаар ''Чин Шизү'' хэмээжээ. [[Зураг:Dorgon,_the_Prince_Rui_(17th_century).jpg|thumb|150px|left|Доргон ван]] Дээд эрдэмт хаан [[Мин улс]]ыг мөхөөж 1643 онд залгамжлагчаа зарлалгүй нас нөхцсөн бөгөөд хурал болоход олноор Нурхачийн 14-р хүү [[Доргон]]ыг бол хэмээхэд тэр татгалзаж Дээд эрдэмт хааны хүү эцгийн суурийг залгамжлаг хэмээхэд 9-р хүү Фүлинийг тийн өргөмжилөв. 5 настай хааны өмнөөс Доргон, [[Жаргалан]] нар төр барих болсон. 1644 онд Мингийн жанжин [[Ү Сангуй]] [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] хаалгыг нээж манжийн цэрэг [[Бээжин]]г эзлэн Мингийн хуучин газар орныг эрхшээж, 1644 оны 11 сарын 8-нд Эеэр засагч хааныг Бээжинд ёслон залж, нийслэлийг Бээжинд шилжүүлэв. Манжийн цэрэг Мингийн хааны удмыг элдэн хөөж Шиань, Сүжоу, Ханжоу, Нанжин, Гуанжоу хүрч дагуулав. 1646 оноос хятад хүнийг төрийн албанд авах болж, 1648 оноос хятад эр манж эмтэй гэрлэхийг зөвшөөрчээ. == Төр барьсан нь == 1650 онд Доргон зуурдаар өнгөрөхөд дүү нь төр барихыг оролдсон боловч Жаргалан болиулж 1651 онд 13 настай Эеэр засагчийн биеэр төр засах болсныг мэдэгдэв. Эеэр засагч өөрийн эрхэт цөөн жилдээ төрийн хятад хэв маягийг ойшоож нэвтрүүлсэн бөгөөд Чэнь Миншя, Ван Ши зэрэг хятад хүмүүс шадарлаж байсан. Мингийн үед байсан сургуулийг дахин нээж, төрийн удирдах байгууллагыг сэргээж, күнзийн суртал ном хэвлүүлэв. Залуу хаанд эхийнх нь зөвлөгөө тусалж байсан. Хятадын Мин улсыг сэргээхийг хүсэгчдийг 1658 онд Гуйжоу, Юньнаньд байлдан Бирм рүү дутаалгав. == Нас барсан нь == Шяожуан хатан эх нь хүүдээ боржигин овгийн хоёр их хатан буулгасан ч хаан таалаагүй. Харин манжийн донго овогт хатандаа хайртай байсан бөгөөд түүнийгээ нас барахад бие нь муудан 1661 онд цэцэг өвчнөөр 23 насандаа таалал төгсчээ. Ван Ши, Марги хоёр сайд хааны сүүлчийн үгийг бичиж авснаар 4-р хүү нь дараагийн [[Энх амгалан]] хаан болж, Обой, Сонин, Суксаха, Эбилун дөрөв балчир хааны өмнөөс төр барихаар болжээ. == Гэр бүл == [[Зураг:《孝庄文皇后常服像》局部.jpg|thumb|150px|right|Хааны эх]] * Эцэг — [[Амбагай (манж)|Амбагай]] / Тэнгэрийн сэцэн / Дээд эрдэмт — айсингиоро овогт * Эх — Шяожуан хатан эх — хорчин овогтой монгол, төрсөн нэр нь Бумбатай === Хатан === 19 хатан, татвартай байв. Үүнд: * огцорсон хатан — боржигин овогт * Шяохуйжан их хатан — боржигин овогт * [[Шяоканжан]] их хатан — Тун овогт * Шяошань хатан — донго овогт === Хүүхэд === 14 хүүхдээс 4 хүү, 1 охин насанд хүрчээ. Үүнд: * Ниуниу — Ба хатны хүү, 1 насласан * Фучуань — Нинги хатны хүү, 50 насласан, Юй ван * Хюанье — Шяоканжан их хатны хүү, 68 насласан, [[Энх амгалан]] хаан * Чаннин — Чэнь хатны хүү, 46 насласан, Гун ван * Дэд зэргийн гүнж — Ян хатны охин, манжийн Нэрдүтэй гэрлэсэн {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1643—1661 он |өмнө=[[Амбагай (манж)|Амбагай]] |дараа=[[Энх амгалан]] }} {{end}} [[Ангилал:1638 онд төрсөн]] [[Ангилал:1661 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] ilt1828mvdlg8bbx2gkn10yghyvseb8 Эжэй хаан 0 30261 706641 608645 2022-07-29T21:19:34Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name=Эжэй |title=Монголын хаан |reign=1634-1635 |predecessor=[[Лигдэн хаан]] |successor= Байхгүй |royal house=[[Боржигин]] |father=[[Лигдэн хаан]] |mother= |date of birth= |date of death=1661 |place of death= |full nаme=Эжэй Хонгор (Эрх Хонгор) |spouse= Айсин Гиоро Маката |issue=Бүрнэй чин ван, Лувсан тайж }} '''Эрх Хонгор''' нь [[Лигдэн хаан]]ы ахмад хүү юм. Тэрээр 1634 онд Лигдэн хаан нас барахад хаан ширээ залгамжилсан. Гэхдээ Эрх Хонгор нь яг '''Эжэй хаан''' болсон эсэх дээр маргаантай байдаг. Манжаас зугтах зам зуураа тэдэнд олзлогдсон. Манжийн хаанд олзлогдсоны дараа түүнд [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] өөрийн гүнжээ өгч Чин вангийн цол хэргэм өгчээ. Улмаар 1661 онд өвчнөөр нас барсан тул түүний дүү Абунай чин ван болж эхнэрийг нь авч суусан. 1669 онд [[Энх Амгалан хаан]] түүний хүү Бүрнэйг (заримдаа түүний нэрийг Барни, Борни, Бүрүни, Бүрүнэй гэж бичдэг) чин ван болгосон. Гэвч 1675 онд бослого гарган ялагдсан тул Манжийн хаан цаазаар авчээ. [[Ангилал:16-р эсвэл 17-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1661 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] 7bz8h5qfjgbatxtrnqaa41atidxqhnu 706642 706641 2022-07-29T21:20:14Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name=Эжэй |title=Монголын хаан |reign=1634-1635 |predecessor=[[Лигдэн хаан]] |successor= Байхгүй |royal house=[[Боржигин]] |father=[[Лигдэн хаан]] |mother= |date of birth= |date of death=1661 |place of death= |full nаme=Эжэй Хонгор (Эрх Хонгор) |spouse= Айсин Гиоро Маката |issue=Бүрнэй чин ван, Лувсан тайж }} '''Эрх Хонгор''' нь [[Лигдэн хаан]]ы ахмад хүү юм. Тэрээр 1634 онд Лигдэн хаан нас барахад хаан ширээ залгамжилсан. Гэхдээ Эрх Хонгор нь яг '''Эжэй хаан''' болсон эсэх дээр маргаантай байдаг. Манжаас зугтах зам зуураа тэдэнд олзлогдсон. Манжийн хаанд олзлогдсоны дараа түүнд [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] өөрийн гүнжээ өгч Чин вангийн цол хэргэм өгчээ. Улмаар 1661 онд өвчнөөр нас барсан тул түүний дүү [[Абунай]] чин ван болж эхнэрийг нь авч суусан. 1669 онд [[Энх Амгалан хаан]] түүний хүү Бүрнэйг (заримдаа түүний нэрийг Барни, Борни, Бүрүни, Бүрүнэй гэж бичдэг) чин ван болгосон. Гэвч 1675 онд бослого гарган ялагдсан тул Манжийн хаан цаазаар авчээ. [[Ангилал:16-р эсвэл 17-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1661 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] d5ealz0aiyv9yu912em2u6b4ngdjdx7 Абаху мэргэн 0 36218 706662 467078 2022-07-30T00:27:02Z EmausBot 7864 Бот: исправление двойного перенаправления на [[Абуху мэргэн ноён]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Абуху мэргэн ноён]] 3xgazji6qrof7uqlie7zjusyeez0qwp Абаху 0 36219 706661 467482 2022-07-30T00:26:52Z EmausBot 7864 Бот: исправление двойного перенаправления на [[Абуху мэргэн ноён]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Абуху мэргэн ноён]] 3xgazji6qrof7uqlie7zjusyeez0qwp Пол Жорж 0 36851 706713 611183 2022-07-30T09:03:28Z CommonsDelinker 211 PaulGeorge.jpg файлыг коммонсд [[commons:User:Ellywa|Ellywa]] хэрэглэгч устгасан тул арилгагдлаа. Шалтгаан: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:PaulGeorge.jpg|]]. wikitext text/x-wiki {{НБА2 тоглогч | Нэр = Пол Жорж | Англиар = Paul George | Зураг = | Хэмжээ = 260px | Тайлбар = Пол Жорж | Байрлал = [[жижиг-довтлогч]] | Өндөр = 206 [[Сантиметр|см]] | Жин = 100 [[Килограмм|кг]] | Баг = Индиана Пэйсерс | Дугаар = 13 | Иргэншил = {{USA}} | Мэндэлсэн огноо = {{bda|1990|05|02}} | Мэндэлсэн газар = [[Палмдэйл]], [[Калифорн]] | Бага сургууль = [[Knight]] (Палмдэйл. Калифорн) | Коллеж = [[Фресно Стэйт]] (2008—2010) | Драфт = 10 | Драфтын жил = 2010 | Сонгогдсон баг = [[Индиана Пэйсерс]] | Багууд = <nowiki></nowiki> * [[Индиана Пэйсерс]] (2010—) | Алдар цол = <nowiki></nowiki> * 4× [[NBA]]-гын Бүх-Одод (2013, 2014, 2016, 2017) * 3× Бүх [[NBA]]-гын хоёрдугаар баг (2013, 2014, 2016) * Бүх [[NBA]]-гын хамгаалалтын баг (2014) * [[NBA]]-гын Үнэ Цэнэтэй Тоглогч (2013) * [[NBA]]-гын Залуучуудын шигшээ баг (2011) }} '''Пол Жорж''' ({{lang-en|Paul George}}, ''[[1990]] оны [[5 сарын 2|тавхоёрдугаар сарын 2-нд]] [[Калифорни]] мужийн [[Палмдейл]] хотод төрсөн'') — [[Америк]]ийн [[сагсан бөмбөг]]чин бөгөөд [[Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн Холбоо]]ны Лос Анжелес Клипперс багийн [[Довтлогч (сагсан бөмбөг)|довтлогч]], [[Довтлогч-хамгаалагч (сагсан бөмбөг)|довтлогч-хамгаалагч]] юм. Фресно коллежийн багаас [[2010]] оны [[драфт]]ын арваар шалгарч Индиана Пэйсерс элссэн ажээ. 2013 оны [[9 сарын 25|есдүгээр сарын 25-нд]] Жорж багтайгаа гэрээгээ сунган<ref>{{cite web|url=http://www.nba.com/pacers/news/paul-george-signs-new-deal|title=Pacers Sign Paul George to Contract Extension|work=NBA.com|publisher=Turner Sports Interactive, Inc.|date=September 25, 2013|accessdate=September 25, 2013}}</ref> 2014 оноос эхлэн "5/30" цалингийн тогтолцоотой 90 сая [[Америк доллар|долларын]] гэрээ байгуулсан билээ.<ref>{{cite web|url=http://probasketballtalk.nbcsports.com/2013/09/22/report-paul-george-pacers-finalizing-five-year-max-contract/|title=Report: Paul George, Pacers finalizing five-year max contract|work=NBCSports.com|date=September 22, 2013|accessdate=September 25, 2013}}</ref> Түүний тоглолтын өндөр үзүүлэлт нь лигийн дунджаар 17.4 оноо, 7.6 самбараас бөмбөг авалт, 4.1 дамжуулалт, 140 бөмбөг таслалт, 50 шидэлт зогсоосон байдаг байна.<ref name=mip>{{cite news|title=Paul George wins Most Improved|date=April 23, 2013|work=ESPN.com|url=http://espn.go.com/nba/playoffs/2013/story/_/id/9202727/paul-george-indiana-pacers-nba-most-improved-player|archiveurl=http://www.webcitation.org/6G6KIdnAL|archivedate=April 23, 2013|deadurl=no}}</ref> ==Биеийн үзүүлэлт== *Өндөр — 203 [[Сантиметр|см]] *Жин — 97 [[Килограмм|кг]] *Өмсгөлийн дугаар — 13 ==Эшлэл== {{Reflist}} ==Холбоос== * {{Basketballstats|nba=paul_george|bbr=g/georgpa01}} * [http://www.gobulldogs.com/sports/m-baskbl/mtt/george_paul00.html Fresno State Bulldogs bio] {{Индиана Пэйсерс багийн бүрэлдэхүүн}} {{2010 оны НБА-гийн драфт}} {{Persondata <!-- Metadata: see [[Wikipedia:Persondata]]. --> | NAME = Пол Жорж }} {{DEFAULTSORT:Жорж, Пол}} [[Ангилал:НБА-гийн тоглогч]] [[Ангилал:АНУ-ын сагсан бөмбөгчин‎]] [[Ангилал:Сагсан бөмбөгийн довтлогч-хамгаалагч]] [[Ангилал:Сагсан бөмбөгийн довтлогч]] [[Ангилал:Бүх оддын тоглолтонд оролцогч]] [[Ангилал:Индиана Пэйсерс багийн тоглогч]] [[Ангилал:Америкчууд]] [[Ангилал:1990 онд төрсөн]] jymmvki1mpp1fjvuoat5qltn190k3gu Ляо Улс 0 39125 706664 700426 2022-07-30T00:27:22Z EmausBot 7864 Бот: исправление двойного перенаправления на [[Хидан Улс]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Хидан Улс]] js71ofycy62mr6up1di5rfb9r125p39 Хаан 0 43390 706698 702522 2022-07-30T05:26:53Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Монголын түүхээс арчигдсан үе */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Chingghis statue at Dadal sum.JPG|thumb|353x353px|Чингис хаан]] '''Хаан''' ([[Монгол бичиг|монголоор]]: {{mongolUnicode|ᠬᠠᠭᠠᠨ}}) буюу '''Хаган''' гэх цолыг анх [[монгол]]ын [[Сяньби|Сяньби улс]] өмнөх үеийн [[шаньюй]] ([[Хятад хэл|эртний хятад хэлээр]]: '''darhwa)''' гэж нэрлэж байсан цолны оронд '''каган''' хэмээх цолыг улсын эзэд хэрэглэх болсон. Тухайн үед аймгийг эзэдийг '''хан''' гэж цоллох агаад бүх аймгийн хангуудыг нэгтгэсэн гэх утгаараа Хаган гэх болсон. Энэ үеэс хойш бүх нүүдэлчин улсууд Каган буюу Хаган хэмээх цол хэрэглэх болсон. ==Нэрний үүсэл== Уг цол нь нэршилийн хувьд Монгол болон Түрэг угсаатанд адил төстэй дуудагддаг нь хаяа залган сууж, хэл соёлоор харилцан нөлөөлдөг учраас адил дуудах тал байдаг. == Монголын түүхэн дэх Хаан цолны хэрэглээ == === Оргил үе === [[Файл:Emperoryuandinastycollage.jpg|thumb|right|[[Их Монгол Улс]]ын 15 хааны 8 нь]] [[Их Монгол Улс|'''Монголын Эзэнт Улсын''']] үед уг цолны эрх мэдэл нь маш өргөн газар нутгийг захирах хүндэт цол болоод зогсохгүй бүх ертөнцийг захирах '''Мөнхтэнгэрээс заяат Далай Их Хаган''' гэж ойлгогдоход хүрсэн нь хаан цолны оргил үе нь байжээ. 1206-1259 оныг хүртэл бүх улс орон даяар орших нутгийг эзэмшиж байсан бол 1260 оноос эхлээд түүний мэдлийн хүрээ нь [[Монгол үндэстэн|Монгол]], [[Уйгур үндэстэн|Уйгур]], [[Хятад үндэстэн|Нанхиад]], [[Алтан улс|Зүрчид]], [[Кидан үндэстэн|Хятан]], [[Тангуд]], [[Төвөд]], [[Курё улс|Солонгос]], [[Сүн улс|Сүн улсын]] нутаг зэрэг Зүүн Өмнөд Ази, Зүүн Хойд Азиийн нутгуудыг шууд захирч, [[Алтан Орд|Зүчийн улс]], [[Цагаадайн улс|Чагадайн улс]], [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улс]]уудын ёс төдий эзэн нь байх хэмжээнд хүрч эрх мэдэл, хүч чадал нь бууран доройтоход хүрсэн явдал нь тухайн цагийн [[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл|Хубилай-Аригбөх нарын хаан ширээний төлөө тэмцэл]], Их Монгол улсын задрал зэрэг нь нөлөөлжээ. Гэсэн хэдий ч бүх Хятадын газар нутгийг эзэлж, тэдний эзэн хаан буюу [[Хуанди|'''Хуанди''']] болсон нь эдийн засгийн хүрээнд том дэмжлэг бааз суурьтай болсон нь [[Юань улс]] мөхөх хүртэл их хааны сүр хүч хэвээр байхад нөлөөлсөн юм. === Доройтолын үе === [[Юань улс|'''Юань улс''']] мөхсөний сүүлээр Монголын их хаад нь хятадын том эдийн засаг, тэр нутагт суурьшсан монгол, түрэг уйгур цэргийн томоохон хүч бүхий чухал газар нутгийг алдсанаар хүч чадал, эд баялаг болсоноор Хархорум төвтэй Монголд нутаглаж байсан овог аймгийн хүчирхэг эздээс үл ялгарах болжээ. Ингээд хөрөнгө мөнгө, хүчирхэг цэргийн дэмжлэггүй болсон нь том ноёдын тоглоомон хүүхэлдэй болох явдал их байсан. 1370-1480 он хүртэл "'''их хаган'''" цолыг хүртсэн [[Билэгт хаан|'''Билэгт хаанаас''']] эхлээд [[Даян хаан|'''Даян хаан''']] хүртлэх бүх хаад цөм цаг бусаар өнгөрч, хүчирхэг [[тайш]] ноёдын улс төрийн золиос болсон. Энэ үед Хаан гэдэг цолтой язгууртан бол аль нэг сурвалжит ноёны, хааны нэрийн өмнөөс улсыг захирах эрх мэдэлд хүрэх хэрэгсэл болжээ. Энэ үед монголыг "Зургаан түмэн монгол, Дөрвөн түмэн Ойрад" гэх болж, хаан эзэн зургаан түмнийг ерөнхийлөн захирдагаас, зүүн түмэн болох '''[[Халх]], [[Урианхай]], [[Цахар түмэн|Цахар]]''' зэрэг нь шууд захирагдаж, баруун түмний [[Ордос]], [[Түмэд]], [[Юншээбүү]] нар нь их хааны угсааны [[Жонон|жинонд]] захирагдаж, нөгөө дөрвөн Ойрад нь биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеийг чухамдаа Хятадын [[Мин улс|Мин улсын]] [[Мин улсын судар|түүх сударт]] [[Бага хаадын үе|'''Бага хаадын үе''']] гэж нэрлэх болсон. 1480-1547 оныг хүртэл их хаан цолыг хүртсэн 3 хүний үед нийт улсыг хураамжилан захирч, эртний Их хаадын сүр хүчийг санагдуулам дөхөж очсон ч, говийн өмнүүр нутаглаж, аймаг, овог бүрийг [[Хиад Боржигин]] овгийн хөвүүдээр захируулж эхэлсэн нь салан тусгаарлах, хаанд үл захирагдах эхлэлийг тавьжээ. Мөн Алтайн нуруугаар нутагтай [[Дөрвөн ойрдын холбоо|Дөрвөн Ойрад түмэн]], [[Байгал нуур|Байгаль нуур]] хавийн овог аймгууд их хааны захиргаанаас аажимдаа салангид байх нөхцөл бүрдсэн. [[Боди Алаг хаан|Бодь алаг хааны]] үед Урианхайн бослогийг дарахад гавьяа байгуулсан [[Түмэд]]ийн [[Алтан хан|Алтан тайжид]] Түшээт хан цол, [[Дарайсүн Гүдэн|Дарайсүн гүдэн]] хааны үед Шидау хан цол тус тус олгосон. Бас 1542 онд Ордосын [[Гүнбилэг мэргэн жинон]] тэнгэрт хальсны дараа баруун гурван түмнийг дүү [[Алтан хан]] нь захирах болсноор жинон цолтны эрх мэдэл хумигдаж эхэлснээр Монголын улс төрд их хаан, жинон хоёрын сүр хүч, эрх мэдлийг хан цолтой язгууртан орлох эхлэл тавигдсан. 1547-1548 онд Алтан ханы цэргийн түрэмгийлэлээр их хаанд захирагдаж байсан нутаг, Чингис хааны 8 цагаан гэр, сүлд тугууд, зарим аймаг, отгуудыг эзлэн авч, цэргийн хүч чадал өссөн нь их хааны сүр хүч, эрх мэдлийн хил хязгаар нь зөвхөн Хянганы нуруу хавийн нутаг, Хорчин аймгийн нутгаар хэмжигдэх хэмжээнд хүрсэн. 1578 оноос [[Төвөд|Түвэдийн]] [[Далай лам|Далай ламын]] лүндэнгээр Монголын бусад томоохон аймгийн хүчирхэг [[хунтайж]], [[тайж]] нарт хан цол шагнасан явдал нь олон бага хаад ээлж дараалан тодрох явдал ихэссэн. XVII зууны эхээр [[Жянжоу Зүрчид|Жанжүү Зүрчид]]<nowiki/>ийн [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бусад овог аймгаа нэгтгэн хүчирхэгжих үеэс [[Хорчин]], [[Өвөр Халх]]<nowiki/>ын тайж нарт харилцан хан цол шагнаж эхэлсэн. Мөн түүх сударт тэдгээр олон бага хангуудыг хаган буюу хаан гэж бичих, хэлэлцэх, их хаантай адилтган үзэх явдал өргөн хэрэглэж байснаар [[Түмэн засагт хаан|Түмэн засагт хаанаас]] хойшх цэргийн хүч нөлөө сул [[Буян сэцэн хаан]], [[Лигдэн хаан|Лигдэн хутагт хаан]] нарын '''Монгол улусын их хаган''' гэх цол нь ердөө '''Цахар аймгийн эзэн''' гэж ойлгогдохоор болсон байна. 1630 он болох үест Өмнөд Монголын 16 аймгийн эздийн ихэнх нь хан цол хэрэглэж, Ар Халхын нутагт 4 язгууртан, ойрадад 2 язгууртан нийт 10 гаруй хүн хан цол хэрэглэж байжээ. Жишээ нь: '''[[Шолой сэцэн хан|Халхын Сэцэн хан]], [[Хорчин|Хорчины]] Түшээт хан Ууба, [[Алтан хан|Түмэдийн Алтан гэгээн сайн хан]], Харчины Хөндлөн хан, [[Хотгойд|Хотогойд]]ын [[Шолой убаши хунтайж|Алтан хан Шолой]], [[Ордос]]ын [[Бошигт жонон|Бошигт жинон хан]], [[Субадай засагт хан|Халхын Засагт хан]], [[Цорос|Чоросын]] [[Хархул хан]]''', [[Хошууд|Хошуудын]] [[Байбагас хан]]... гэх мэт. ===Монголын түүхээс арчигдсан үе === [[Файл:Imperial Seal of Bogd Khan.jpg|thumb|[[Богд хаан|Богд хааны]] тамга]] Үүнээс улбаалж тэдгээр хангууд тус бүртээ нутаг хуваан сууж, бага улстай болсон нь үүний араас их бага ноёд үл захирагдах болсон нь аажимдаа Манжид эзлэгдэхэд дөхөм болж, 1635 онд Манжийн [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] Бүх Монголын их хаан болсноор, '''Монголын их хаан''' цол хэрэглэхээ больсон. Гэхдээ энэ цол бол зөвхөн [[Чин улс|Манж Чин улсын]] хаадад л хамаарах болсоныг санах хэрэгтэй. 1911 онд Халхын дөрвөн аймаг Манж Чин улсаас салж, тусгаар Монгол улсыг байгуулснаар уг улсын хаанд 8 дугаар богд [[Жавзандамба хутагт|Жавзандамба]] заларчээ. Оны цолыг Олноо өргөгдсөн хэмээгээд 1911-1919, 1921-1924 онд тус тус Монголын хаан сууринд суусан сүүлчийн хүн юм. == Холбоотой өгүүлэл == * [[Шаньюй]] * [[Хан]] * [[Жонон|Жинон]] [[Ангилал:Цол]] [[Ангилал:Төрийн тэргүүний цол]] [[Ангилал:Хаан| ]] [[Ангилал:Монголын их хаан| ]] [[Ангилал:Их хаан| ]] [[Ангилал:Монголын цол]] ax5d3eg1yp8nqu4pyim36ryqkvnan5d Яркендын хант улс 0 46250 706730 591212 2022-07-30T11:51:20Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |conventional_long_name = Яркендын хант улс |common_name = Яркендын хант улс |continent = |region = Төв Ази |status = |government_type = |image_map = 1517_Yarkent_and_Turpan.png |image_map_caption = Яркендын хант улсын харьяандаа |capital = [[Яркенд]] |religion = [[лалын шашин]]<br><small>(1514-1705)</small> |common_languages = [[Цагадайн хэл]] (орчин үеийн түрэг [[уйгур хэл]]) |leader1 = [[Султан Саид хан]] |year_leader1 = 1514–1533 |leader2 = Султан Мухаммед Мумин хан (Акбаш хан) |year_leader2 = 1695-1705 |title_leader = хан |event_start=Улс тунхагласан |year_start = 1514 |event_end=[[Зүүнгарын Хаант Улс|Зүүнгар]]ууд Алтишахрыг байлдан дагуулсан |year_end = 1705 |stat_area1 = |today = {{flag|Хятад}} }} Яркендын хант улс нь монголын [[Моголистан]] улсаас улбаатай, 17-р зуунд бүрмөсөн түрэгжсэн улс юм. Монголын түүхчид энэ улсын түүхийг төдийлөн судлаагүй байдаг. Яркендын хант улсын оршин тогтнох сүүлийн жилүүдэд ихээхэн тогтворгүй байж, Цагаадайн удмынханы захиргаан дор Кашгар, Яркенд, Күмүл зэргээр төвлөрсөн өөр хоорондоо байлдаант улсуудад хуваагдан, энэ дайн тулаандаа Төмөрийнхөн болон Трансоксани, Халимаг, Энэтхэгийн Дели дэх ИХ Моголын захирагчаас тусламж авах ба авахыг оролдож байжээ. Үүний жишээ нь 16-р зууны эхээр Цагаадайн удмын Мирза Хайдар Курган дайнд сүйрсэн Кашгараасаа зугтан Төмөрийнхөний Ташкентад ирж өөрийн үеэл Энэтхэгийн Дэлигийн захирагчаас Кашмирын захирагч болох зөвшөөрөл авч байсныг алдарт Тарих и Рашиди бичин үлдээжээ. Энэ мэт тогтворгүй байдлаас үүдэн 17-р зуунд Цагаадайн удмынхан байр сууриа алдсан билээ. 17-р зууны сүүлчээр Нагшбандын Ага Таглык, Хара Таглык нарын хооронд засаглалын төлөөх тэмцэл өрнөн Уйгарстаныг бүхэлд нь хамарч эцсийн бүлэгт Апаг Хожа улс төр болоод шашны тэргүүнээр тодорчээ. Цагаадайн удмын сүүлчийн захирагч нь Апагийн удам Уйгарстаны захирагч Хожижантай гэрлэн, нөхрийгөө нас барсны хойно харгис хэрцгийгээрээ нэрд гарсан Ханум Паша нэрээр түүхэнд үлдсэн алтан ургийн гүнж байв. Тэрээр Уйгарстаныг өөрөө захиран байхын тулд Хожижаны болон Цагаадайн удмын өрсөлдөгчдөө хүйс тэмтэрч, Цагаадайн удмын сүүлчийн тайжийг амьдаар нь усанд үйн буцалган алж байжээ. Түүний үед Уйгарстан аллага таллага, харгислалаар дүүрэн байж эмх замбараагаа алджээ. ==Мөн үзэх== *[[Зүүнгар]] *[[Моголистан]] *[[Уйгур үндэстэн]] == Гадаад холбоос == *[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 "Уйгаруудын тухай" ebugen.blog.gogo.mn] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Шинжааны түүх]] [[Ангилал:16-р зуун]] [[Ангилал:17-р зуун]] [[Ангилал:Хятадын ислам]] [[Ангилал:Исламын хант улс]] dt55zxt5w0xatik3tubb1nxxreosd9t Таана 0 47044 706693 600006 2022-07-30T05:09:03Z 66.181.161.25 /* Ашигласан эх сурвалж */ wikitext text/x-wiki '''Таана''' - ({{lang-en|Allium polyrhizum}}), ({{lang-ru|Лук многокорневой}}) Сонгинолог иш тус бүр гадна талаараа хуучин үлдэгдэл улаан хүрэн өнгийн угларгаар хучигдаж хамгаалагдах бөгөөд хэд хэдэн ургамал хамтран хэсэг товх маягийн хатуу дэгнүүл үүсгэнэ. Таана 10-20см өндөр ургамал. Сонгинолог ишийн доод хэсэгт хөрсөнд булагдан оршиж, түүнээс хэвтээ чиглэлээр үндэслэг иш гарна. Үндэслэг ишнээс саглагар дагавар үндэс үүснэ. Сонгиноны үнэр амт бүхий нарийн цоор навчтай. Цагаан ягаан цэцгүүдээс бүрдсэн энгийн шүхэр баг цэцэг үүснэ. Таана ердийн хур бороотой жилд анхны борооны дараа 5-р сарын эхний хагасаас ургаж, 7-р сард цэцэглэнэ. Хүйтэрмэгц шарлаж хатаад хэврэг болж, салхи малын хөлд үрэгдэн үндсэн дээр хадгалагдахгүй. Элсэнцэр, хөвсгөр элсэнцэр, тоосорхог болон шаргал хүрэн хөрстэй налуу хажуу, тэгш талаар ургана. == Ашигласан эх сурвалж == Г.Эрдэнэжав, Г.Балдандорж, С.Тусивахын - БНМАУ-ын тэжээлийн голлох ургамлын өнгөт альбом 1 - 1974 - хуудас 97 [[Ангилал:Ургамал]] [[Ангилал:Монгол оронд ургадаг ургамлууд]] [[Ангилал:Таана (зүйл)]] ewlqfg9yh83zvg9nk11hgm3grc51t6j Монголын түүхэн он дараалал 0 55328 706605 702479 2022-07-29T12:39:36Z 212.45.80.65 wikitext text/x-wiki __NOTOC__ Энэ хуудаст '''[[Монголын түүх|монголын түүхт]]''' хэрэг явдлыг '''он дараалуулан''' бичив. <div class="toc"> '''Зуун''': [[#12-р зуун|12]]{{·}} [[#13-р зуун|13]]{{·}} [[#14-р зуун|14]]{{·}} [[#17-р зуун|17]]{{·}}[[#18-р зуун|18]]{{·}}[[#19-р зуун|19]]{{·}}[[#20-р зуун|20]]{{·}}[[#21-р зуун|21-р зуун]] </div> == НТӨ 3-р зуун == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр || Түүхт явдал |- | НТӨ 209 он || [[Модун шаньюй]] [[Хүннү]] улсын шаньюй болж улсаа хүчирхэгжүүлэв. |} == 12-р зуун == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр || Түүхт явдал |- | 1162 он || Дэлүүн болдогт [[Есүхэй]] баатрын [[Өэлүн]] хатнаас [[Тэмүүжин]] мэндлэв. |- | 1186-11-7|| Тэмүүжиний [[Бөртэ]] хатнаас Өгөөдэй төрөв. |- | 1189 он || Тэмүүжин [[Хамаг монгол]]ын хан болов. |} == 13-р зуун == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр || Түүхт явдал |- | 1205 он || Тэмүүжин хан [[Монгол орон|Монголын]] олон овог аймгийг нэгтгэн захирав. |- | 1206 он || Тэмүүжин хан [[Хэрлэн]]ий хөдөө аралд [[Чингис хаан]] өргөмжлөгдөн [[Их Монгол Улс]]ыг үүсгэн байгуулав. |- | 1215-09-23 || Чингис хааны ач, [[Тулуй]]н хоёрдугаар хүү [[Хубилай хаан|Хубилай]] мэндлэв. |- | 1227-08-18 || [[Тангуд]]ыг байлдан дагуулаад Чингис хаан 65 насандаа өөд болов. |- | 1229-09-13 || Чингис хааны гуравдугаар хүү [[Өгөөдэй хаан]] Их монгол улсын хаан болов. |- | 1241-12-11 || Өгөөдэй хаан 55 насандаа таалал төгсөв. |- | 1243 он || Хубилайн хоёрдугаар хүү [[Чингим]] мэндлэв. |- | 1246-08-24|| Өгөдэйн хааны ахмад хүү [[Гүюг хаан]] Их Монгол Улсын хаан болов. |- | 1248-04-20 || Гүюг хаан 42 насандаа өөд болов. |- |1250 он |Батхаан Алтан ордын нийслэл "Сарай" хотыг байгуулжээ. |- | 1251-07-01 || Чингис хааны ач, Тулуйн ахмад хүү [[Мөнх хаан]] Их Монгол Улсын хаан болов. |- | 1259-08-11 || Мөнх хаан 50 насандаа тэнгэрт халив. |- | 1260-05-05 || Чингис хааны ач, Тулуйн хоёрдугаар хүү Хубилай, отгон хүү Аригбөх нар өөрийн биесээ хаан өргөмжилж хоорондоо дайтав. [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] бутрал эхлэв. 1264 онд Хубилай ялж Их Монгол Улсын маргашгүй ганц хаан болов. |- | 1268 он || Өгөөдэйн угсааны [[Хайду]] Хубилай хааны эсрэг 1301 он хүртэл дайтав. Монголын эзэнт гүрний бутрал даамжрав. |- | 1269 он || Хубилай хаан [[Пагва лам]]аар [[дөрвөлжин үсэг]] зохиолгон албан бичигт хэрэглэв. |- | 1271 он || Хубилай сэцэн хаан [[Юань улс]]ыг үүсгэн байгуулж, нийслэлийг [[Дайду|Ханбалгасанд]] (өнөө [[Бээжин]]) шилжүүлэв. |- | 1273 он || Чингим ханхүү болов. |- | 1294-02-18 || Хубилай хаан 72 насандаа өөд болов. Монголын эзэнт гүрэн Юань улс, [[Зүчийн улс]], [[Цагаадайн улс]], [[Хүлэгүгийн улс]] гэж дөрвөн хэсэг бутарсан ч гагц Юань улсын хааныг хаан гэж оройн дээд болгон, бусад улсынхыг хан гэдэг байв. |- | 1294-05-10 || Чингимийн хүү Төмөр ханхүү Юань улсын [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт хаан]] болов. |- | 1295 он || Хүлэгүгийн улсад [[Газан|Газан хан]] суув. Хүлэгүгийнхэн [[лал]]ын шашинд оров. |} == 14-р зуун == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр || Түүхт явдал |- | 1304 он || Юань улсын тэрүүлсэн Монголын эзэнт гүрний дөрвөн улс энх тайвнаар зэрэгцэн байв. Удалгүй дахин дайтсан. |- | 1307-06-21 || Төмөр өлзийт хаан 49 наслав. Дармаабалын хүү Хайсан Юань улсын [[Хайсан Хүлэг хаан]] болов. |- | 1311-04-07 || Хайсан хүлэг хаан 29 наслав. Түүний дүү Аюурбарбад Юань улсын [[Буянт хаан]] болов. |- | 1313 он || [[Өзбег]] Зүчийн улсын хан болов. Зүчийн угсааныхан лалын шашинд оров. |- | 1315 он || Аюурбарбад буянт хаан төрийн түшмэлийн шалтгалт авдаг болов. |- | 1320-04-19 || Буянт хаан 34 наслав. Түүний ахмад хүү Шидбал Юань улсын [[Гэгээн хаан]] болов. |- | 1323-10-04 || Шидбал гэгээн хаан 20 наслав. Чингимийн ач, Гаммалын хүү [[Есөнтөмөр хаан]] Юань улсын хаан болов. |- | 1328 оны 10 сар|| Есөнтөмөр хаан 34 наслав. Түүний хүү [[Ашидхэв хаан]] хэд хоног хаан ор суув. |- | 1328-10-16 || Төрийн эргэлтээр Хайсан хааны хоёрдугаар хүү Төвтөмөр Юань улсын [[Төвтөмөр хаан]] болов. |- | 1329-02-27 || Заяат хаан ах Хүслэнд хаан ширээгээ шилжүүлсэнд Юань улсын [[Хүслэн хаан]] болсонд намар нь 30 насандаа өөд болж, Төвтөмөр заяат хаан дахин хаан ширээнд залрав. |- | 1332-10-23 || Төв төмөр заяат хаан 28 наслав. Хүслэн хутагт хааны хоёрдугаар хүү Ринчинбал 6 насандаа Юань улсын хаан суув. |- | 1333-07-19 || Ринчинбал 7 наслав. Хүслэн хутагт хааны их хүү, Ринчинбалын ах Тогоонтөмөр Юань улсын хаант [[Тогоонтөмөр хаан]] болов. |- | 1335 он || [[Абу сайд]] хан нас барсанаар Хүлэгүгийн улс бутрав. |- | 1368-09-14 || [[Юань улс]] нурав. Тогоонтөмөр ухаант хаан Монгол орондоо эргэн суув. |} == 17-р зуун == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр ||Түүхт явдал |- | 1619 ||[[Лигдэн хаан|Лигдэн хааны]] 10,000 цэрэг [[Тиелэн даваагы тулалдаан|Тиелэн даваанд]] Манжийн [[Нурхач|Нурхач хаантай]] байлдаж ялагдав. |- | 1632 ||Лигдэн хаан Манжийн цэргээс зугтаж Хөх нуур луу одов. |- | 1634 ||Лигдэн хаан Хөх нуурын Шар талд нас барав. |- | 1635 ||[[Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон|Өмнөд Монголын]] ноёд [[Чин улс|Манжид]] дагаар орсноор [[Умард Юань Улс|Умард Юань улс]] мөхөв. |- | 1640 ||Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Занабазар Халхын Жавзандамба хутагтад өргөмжилөгдөв. |- | 1642 ||[[Төвөд|Төвдөд]] [[Хошууд]] аймгийн [[Гүш хаан|Гүүш хан Төрбайхын]] угсааны [[Дээд монголчууд|Хошуудын хант улс]] байгуулагджээ. |- | 1688 ||Галдан бошигт Халхад довтлон оров. Халхын гурван хангууд уван цуван Манжид дүрвэв. |- | 1691 ||Халхын ноёд, Долоон нуурын чуулганаар Манж Чин улсад дагаар оров. |- | 1696 ||Зуун Модны тулалдаанд Манжийн ялалтаар Халхын нутаг Манжийнх болов. |- |1697 |Галдан бошигт амиа хорлон үхэв. |} == 18-р зуун == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр ||Түүхт явдал |- | 1717 он || [[Зүүнгар улс|Зүүнгарын]] довтолгооноор [[Хошууд улс]] мөхөв. |- | 1720 он || [[Чин улс|Чин]]гийн довтолгооноор [[Зүүнгар]]ын цэрэг Хөхнуураас холдов. |- | 1723 он || Чингийн харьяанд орсон [[дээд монгол|Хөхнуурын]] [[Дашбаатарын Лувсанданзан|Лувсанданзан]] ноёны бослого дарагдав. |- | 1756 он || Чин улс [[Чингүнжав]], [[Амарсанаа]]гийн бослогыг дарж, Зүүнгар улсыг мөхөөв. |} == 20-р зуун == {{Орчуул}} {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" | Он,сар,өдөр ||Түүхт явдал |- |1907 он || Чин улс түрэмгий [[Шинэ засгийн бодлого]] хэрэгжүүлж эхлэв. |- | 1911-12-01 || [[Ар Монгол|Ар]] [[монгол үндэстэн|монгол үндэстэн]] нутаг [[манж үндэстэн|манж]] [[Чин улс]]аас тусгаар тогтнов. |- | 12-р сарын 29 || VIII Жавзандамба хутагт [[Богд хаан|Богд гэгээн]] [[Монгол Улс]]ын хаанаар өргөмжлөгдөж, оны цолыг [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Олноо өргөгдсөн]] хэмээв. |- | 1912-11-03 || [[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт гүрэн]] Монголын тусгаар тогтнол, хааны эрхийг зөвшөөрөв. |- | 1913-11-11 || Монгол-[[Төвөд]]ийн гэрээгээр тусгаар тогтнолыг харилцан хүлээн зөвшөөрч, туслалцахаар тохиров. |- | 1914-1915 он || [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос]]-[[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн]]-Монгол гурван талын оролцсон [[Хиагтын гэрээ]]гээр Ар Монгол [[өөртөө засах|өөртөө эзэрхэх]] болов. |- | 1919 он || Ар Монголыг [[Дундад Иргэн Улс]]ын 〔〔Сү Шүжан〕〕ы удирсан дарангуй цэрэг эзлэв. |- | 1921 оны 2 сар || Хаант Оросын үлдэгдэл [[Барон Унгерн]]ий цагаан цэрэг хятад гамин цэргийг [[Нийслэл хүрээ]]нээс хөөв. |- | 1921-03-18 || Зөвлөлтийн улаан цэргийн дэмжлэгтэйгээр Монголын [[Дамдины Сүхбаатар]]<nowiki/>ын удирдсан ардын журамт цэрэг Хиагтад бүгсэн гамин цэргийг цохиж зайлуулав. |- | 1924-11-26 || Монгол улс Бүгд найрамдах засагт шилжин, анхны [[Үндсэн хууль|Үндсэн хуул]]<nowiki/>иа баталж, [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ыг зарлан тунхаглав. |- | 1928 он || Хамтралжих хөдөлгөөн эхлэв. |- | 1932 он || [[1932 оны зэвсэгт бослого|Зэвсэгт бослогоос]] шалтгаалан хамтралжих хөдөлгөөн цуцлагдав. |- | 1936 он || Өвөр Монголд [[Дэмжигдонров ван]] Японы тусламжтайгаар [[Мөнжян|Монгол цэргийн засгийн газрыг]] тогтоов. |- | rowspan="2" valign="top" | 1937 он || Монгол цэргийн засгийн газар Монголын нэгдсэн өөртөө засах засгийн газар болов. |- | Монгол улсад 30000-аад хүнийг хилсээр ялласан [[Их хэлмэгдүүлэлт|их хэлмэгдүүлэлт]] болов. |- | 1939 он || Монголд их хэлмэгдүүлэлт төгсөв. |- | 1939 он-5 сар || ''[[Халхын голын байлдаан]]'': [[Манж-го]]д байрласан [[Япон]]ы цэрэг [[Монгол]] руу дайрав. Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан хүчин тосон байлдав. |- | 1939-09-18 || ''Халхын голын байлдаан'': [[Япон]] бууж өгөв. Япон-Зөвлөлтийн хооронд харилцан үл довтлох гэрээ байгуулагдав. |- | 1941 он || [[Мөнжян|Монголын нэгдсэн өөртөө засах засгийн газрын]] нэр Монголын өөртөө засах холбоо болж өөрчлөгдөв. Товчоор [[Мөнжян]]. |- | 1945 он-8 сар || [[Дундад Иргэн Улс]]ын хүсэлтээр [[Зөвлөлт]] Японы цэргийг Дундад Иргэн Улсын нутгаас хөөхөд Монгол улс оролцов. Монгол улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөх шаардлага багтсан [[Хятад-Зөвлөлтийн найрамдлын гэрээ]] батлагдав. |- | 1945 он-10 сар || Монголын бүх ард нийтийн санал хураалтаар 100% тусгаар тогтнолыг дэмжив. |- | 1946 он-1 сар || [[Дундад Иргэн Улс]] (Хятад улс) Монгол улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөв. |- | 1949-10-06 || Шинээр тогтсон [[БНХАУ]] (Хятад), Монгол Улс харилцан нэг нэгийгээ хүлээн зөвшөөрч дипломат харилцаа тогтоов. |- | 1950-аад он || Монголын малчдын нэгдэлжих хөдөлгөөн болов. |- | 1952 он || [[Тайвань]]д дүрвэсэн [[Дундад Иргэн Улс]]ын засгийн газар [[Хятад-Зөвлөлтийн найрамдлын гэрээ]]нээс татгалзав. |- | 1955 он || [[Тайвань]] (тухайн үеийн Хятадын суудал) БНМАУ-г [[НҮБ]]-д элсэхийг хориглов. |- | rowspan="2" valign="top" | 1961-10-27 || БНМАУ буюу Монгол улс [[НҮБ]]-ын гишүүн болов. |- | || [[Монголын төмөр зам]] баригдаж гүйцэв. |- | rowspan="2" valign="top" | 1962 || || Mongolia became a member of the [[Comecon]]. |- | || ''[[Sino-Soviet split]]'': The [[Mongolian People's Party|Communist Party]] leadership sided with the [[Soviet Union]] in a falling-out with [[China]]. |- | 1965 || || [[Yumjaagiin Tsedenbal]] purged the intelligentsia. |- | 1969 || || ''Sino-Soviet split'': The [[Soviet Union]] stationed a large army on Mongolian territory in response to threats of [[China|Chinese]] aggression. |- | 1981 || гуравдугаар сар || [[Jügderdemidiin Gürragchaa]] became the first Mongolian in space. |- | 1984 || наймдугаар сар || [[Yumjaagiin Tsedenbal|Tsedenbal]] resigned. |- | 1987 || 1 сарын 27 || Mongolia established diplomatic relations with the [[United States]]. |- | rowspan="2" valign="top" | 1989 || долоодугаар сар || The first Mongolian member of the [[Bahá'í Faith]] entered the country. |- | арван хоердугаар сар || The first popular reform demonstrations took place; the Mongolian Democratic Association was organized. |- | rowspan="5" valign="top" | 1990 || нэгдүгээр сар || Large-scale pro-democracy demonstrations were held in sub-zero weather. |- | 3-р сарын 2 || Mongolia and the [[Soviet Union]] announced that all Soviet troops would be withdrawn from Mongolia by 1992. |- | тавдугаар сар || The constitution was amended to provide for a multi-party system and new elections. |- | 7-р сарын 29 || The first democratic elections were held. The [[Mongolian People's Party|Communist Party]], now the Mongolian People's Revolutionary Party (MPRP), won. |- | 9-р сарын 3 || The first democratically elected People's Great Hural took office. |- | rowspan="3" valign="top" | 1992 || 7-р сарын 13 || A new constitution went into effect. |- | 4-р сарын 8 || A new election law was passed. |- | 6-р сарын 28 || An election was held for the first unicameral legislature, the State Great Hural. The [[Mongolian People's Party|MPRP]] won. |- | 1993 || 6-р сарын 6 || The first direct presidential election took place. Opposition candidate [[Punsalmaagiin Ochirbat]], a former [[Mongolian People's Party|MPRP]] member, won. |- | 1996 || 6-р сарын 30 || The first non-[[Mongolian People's Party|Communist]] government was elected. |- | 1998 || || [[Sanjaasürengiin Zorig]], Minister of Infrastructure and one of the leaders of the 1990 protests, was murdered. |- | 2000 || 7-р сарын 2 || The [[Mongolian People's Party|MPRP]] was elected; a new government was formed by Prime Minister [[Nambaryn Enkhbayar]]. |} == 21st century == {| class="wikitable" width="100%" ! style="width:6%" |Жил|| style="width:10%" |сар,өдөр ||Түүхт явдал |- | 2003 || || Mongolian troops begin taking part in peace keeping operations in [[Afghanistan]], [[Iraq]] and [[Sudan]]. |- | 2004 || || An election resulted in a draw. A coalition was formed between the [[Mongolian People's Party|MPRP]] and other parties which was headed by [[Tsakhiagiin Elbegdorj]]. |- | rowspan="2" valign="top" | 2006 || January || The governing coalition was dissolved by the [[Mongolian People's Party|MPRP]]. |- | 25 January || A new coalition between the [[Mongolian People's Party|MPRP]] and smaller parties and defectors was formed under [[Miyeegombyn Enkhbold]]. |- | 2007 || October || The governing coalition was led by the [[Mongolian People's Party|MPRP]] and replaced by a coalition headed by [[Sanjaagiin Bayar]]. |- | 2009 || June || [[Tsakhiagiin Elbegdorj]] from [[Democratic Party (Mongolia)|Democratic Party]] was selected President of Mongolia. |- | 2009 || October || [[Sanjaagiin Bayar]] resigned from Primer Ministership due to declining health conditions and was replaced with [[Sükhbaataryn Batbold]]. |- | 2012 || August || After the [[2012 Mongolian legislative election]], a coalition headed by [[Norovyn Altankhuyag]] from Democratic party was formed. |- | 2013 || June || Tsakhiagiin Elbegdorj, President of Mongolia, was re-elected in the [[2013 Mongolian presidential election]]. |} ==See also== *[[Монголын түүх]] *[[Монгол хаад]] *[[Монголын түүхэн хот суурины жагсаалт]] *[[Монголын язгууртан]] ==External links== *[http://books.google.mn/books?id=cYoHOqC7Yx4C&pg=PA548&lpg=PA548&dq=Columbia+Chronologies+of+Asian+History+and+Culture+209+bc+great+xiongnu+leader&source=bl&ots=Nmudw2Orqo&sig=k5I4-Lrb9UXjUSdJVnRMcDalceM&hl=mn&sa=X&ei=wcdHVIPjMtGQgwTP2YHgBQ&ved=0CBgQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false John Stewart Bowman "Columbia Chronologies of Asian History and Culture"] [[Ангилал:Монголын түүх ]] [[Ангилал:Монголын он дараалал]] efy36zndfwn8own256w9emp3v3bl15b Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого 0 69170 706658 696371 2022-07-29T23:36:14Z 103.253.26.171 /* Бослогын үйл явц */ wikitext text/x-wiki '''Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого'''- 1880 онд [[хятад]] дах [["Цагаан малгайтны бослого"]]-ыг даруулахаар [[Улиастай]]д цуглуулсан [[Монгол цэргүүд]] [[Онолт]]ын удирдлаган доор [[бослого]] гарган тэмцсэн явдал юм. ==Бослогын үйл явц== [[Манж Чин улс]]ын сүүлийн жилүүдэд хятад болон [[шинжаан]] зэрэг газарт удаа дараа үйл олныг хамарсан бослого, [[хөдөлгөөн]]үүд гарч байсан байна. Эдгээр зэвсэгт бослогуудыг Монголоос татсан цэргийн хүчээр дарж байсан байна. Үүний хамгийн тод жишээ нь [[Тайпингийн бослого|Тайпаны босогчдын]] үндсэн хүчний умар зүгт хйисэн [[давшилт]]ыг [[Сэнгэринчен]] болон [[Ихдамба]] нарын удирдсан монголын цэргийн хүчээр сөрөг довтолгоон хийж зогсоосон бөгөөд улмаар эдгээр монгол цэргийн хүчээр бут цохисон түүхтэй.<ref>[http://www.mongolianshaman.com/node/1782 Цэрэг Онолтын хөдөлгөөн]</ref> Манжийн хааны зарлигийн дагуу 1880 онд Цагаан малгайтны бослого буюу [[Ислам|Лалын шаши]]нт [[Хотон (үндэстэн)|Дунган]] нарын бослогыг дарах зорилгоор [[Улиастайн жанжны газар]]т [[халх]]ын дөрвөн аймгаас цэрэг татан бөөгнөрүүлж байжээ. Улиастай дах монгол цэргийн хуарангийн байдал нэн дорой байсан төдийгүй задгай газар гэр, майханд байрлаж байсан бөгөөд хоол хүнсний хангамж муу байсанаас өвчин гарч байсан байна. Улиастайн цэргүүд ахуй нөхцлийн хүнд байдлаас гадна бослого даруулахаар алс хол явах хүсэлгүй байсан байна. Ийм нөхцөлд 1880 оны 7 дугаар сарын 12-нд [[Сайн ноёны хошуу]]ны харьяат цэрэг Онолтоор удирдуулан Сайн ноён, [[Хэвэй гүн Дарамбазар]]ын хошууны цэргүүд босож манжийн цэргийг хаяж, Манжийн амбанд нутаг орондоо буцаах шаардлага тавьсан байна. Цэрэг Онолт нь тэр жил 30 настай байжээ. Олон тооны монгол цэргүүдийн энэхүү тэмцэлд балмагдсан манж [[амбан]] болон түүний цөөн тооны цэрэг монгол цэргийн өөдөөс эсэргүүцэл үзүүлээгүй бөгөөд тэд нарын таран эрч нь буурахыг хүлээн цаг хожих тактик барьсан байна. Манжийн амбан цэрэг Онолтыг хууран баривчлах зорилгоор цол зэрэг олгон дэвшүүлж байгаа тул Манж амбаны газар түүний ирэхийг урьсан байна. Монгол цэргүүд Онолтыг явуулаагүй бөгөөд нийтээрээ нутаг буцан таран оджээ. Үүний дараа Манж амбан хошуу засаг нарт албан бичиг хүргүүлсэн байна. Уг бичигт цэргийн албыг хаяж явсан цэргүүдийг баривчлан Улиастайн амбаны газар ирүүлэхийг шаардсан байна. Үүний дагуу 1880 оны 10 дугаар сарын 6-нд Онолтыг цэргийн хорооноос мөрдүүлж, зам зуурт нь барьж Улиастайд авчран, хатуу эрүү шүүлт тулган байцааж байгаад, мөн оны 10 дугаар сарын 13-ны өдрийн [[туулай цаг]]т Улиастайн баруун өмнө байх өндөр толгой гэх газарт аваачин [[зарлиг]]ийн [[илд]]ээр цаазалж, монгол цэргүүдийг айлган сүрдүүлэх зорилгоор толгойг нь өндөр шон модонд өлгөж цээрлэл үзүүлжээ. ==Түүхэн уг сурвалжийн бичээс== “…Бадруулт төрийн 6 дугаар оны 8 сарын 21 буюу 1880 оны 9 дүгээр сарын 25-нд Улиастай дахь монгол цэргийн эрдмийг манж жанжин, хэвэй амбаны газраас түшмэл ирж байцаахад, Хөшөөт хэмээх газар суулгасан Сайн ноён Цэрэндондовын хошууны цэрэг Онолтын удирдлагаар цэргийн хүнс хомс учир нутагт буцсугай хэмээн хөдөлжээ. Тийнхүү Онолтын гэгдэх уг хөдөлгөөн нь эхний үедээ шийдвэр нэгтэй байсан хэдий ч, дараа дараачийн өдрүүдээс эхлэн дотроо санал нэгдэхгүй хуваагдаж энэ хооронд Манж цэргийн жанжны газраас Онолтыг бусад хамтран удирдагчидтай нь хамт салган барихаар шийдсэн бөгөөд эхний удаа “жинс хадуулж шагнана” хэмээн цэргийн хорооноос нь дуудахад цэргүүд гаргаж өгсөнгүй. Дараа нь Онолтыг уул нутагт нь буцааж, оронд нь төлөв томоотой цэрэг сольж ирүүлнэ хэмээн хуурахаар шийджээ. …“<ref>http://www.tolgoilogch.mn/_qa3bphzblg</ref> ==Мөн үзэх== ==Эшлэл== {{Reflist}} ==Гадаад холбоос== [[Ангилал:19-р зууны Улиастайн түүх]] [[Ангилал:19-р зууны бослого]] [[Ангилал:Монголын бослого]] [[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Зэвсэгт мөргөлдөөн]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:1880 он]] [[Ангилал:1880-д он]] rf7szgvovy8ojx20voy1jy6ueji1qgp Хөмөл 0 70201 706692 561212 2022-07-30T05:08:29Z 66.181.161.25 /* Ашигласан эх сурвалж */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Хөмөл.jpg|thumb]] ''' Хөмөл ''' - ({{lang-la|Allium mongolicum}}), ({{lang-ru|Лук монгольский}}) == Ургамлын тайлбар == Хэвтээ чиглэлээр байрласан богино үндэслэг иш бүхий жижиг дэгнүүл үүсгэдэг олон наст ургамал. Хөмлийн сонгинолог иш 2-4 ширхгээр орших бөгөөд нарийхан, гадуураа шаргал өнгийн навчны үхсэн угларгаар бүрхэгдсэн байна. Шулуун дугариг хэлбэртэй иштэй. Хөх цэнхэр өнгөтэй нилээд боргил ([[таана|тааныг]] бодвол) дотроо хөндий цоор навчтай. Шүхэр баг цэцэг болон бөөгнөрсөн улбар ягаан өнгийн том цэцэгтэй. Хөмөл хавар эхний борооны дараа ургаж, долоо ба наймдугаар сард цэцэглэн 9-р сараас хагдарч өвөл үндсэн дээр үлдэхгүй болно. Ганг сайн даана. == Тархалт == Цөлөрхөг хээр, цөлийн бүсийн хөнгөн элсэрхэг, нимгэн элстэй хөрсийг дагаж гуу жалга, сайр, уулын хайргатай хажуу зэргээр ургана. Хөмөл хэдийгээр цөлийн ургамал боловч хээрийн бүсийн урд хэсгээр мэр сэр тохиолдоно. Ургадаг газартаа таана лугаа адил үргэлжлэн ургахгүй энд тэнд бусад ургамлын хооронд ургана.<ref>[Г.Эрдэнэжав, Г.Балдандорж, С.Тусивахын - БНМАУ-ын тэжээлийн голлох ургамлын өнгөт альбом 1 - 1974 - хуудас 96]</ref> == Ашигласан эх сурвалж == {{reflist}} [[Ангилал:Монгол оронд ургадаг ургамлууд]] [[Ангилал:Ургамал]] [[Ангилал:Азийн ургамлын аймаг]] ikjvgx04ugt289pyleig5dc0ri9sxpn Хүрээ цам-Даншиг наадам 0 84310 706702 571641 2022-07-30T06:53:09Z Tuguldur U 27779 /* Хүрээ цам- Даншиг наадам */ wikitext text/x-wiki ==== Хүрээ цам- Даншиг наадам ==== Монголын анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазарын мэндэлсний 380 жилийн ойг тохиолдуулан Монголын Бурханы шашны сүм хийдүүд, Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газартай хамтран зохион байгуулж Хүрээ цам-Даншиг наадмыг анх 2015 онд зохион байгуулсан билээ. Даншиг наадмын үндэсний бөхийн барилдаан нь бөхчүүдийг төрийн наадмын цол харгалзахгүйгээр сугалаагаар барилдуулдаг билээ. Монголын Бурхан шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн тэр­гүүн Хамбын шийд­вэ­рээр, түрүүлсэн бөхөд Даншгийн Арслан, үзүүрлэсэн бөхөд Даншгийн Заан, зургаа давсан бөхөд чимэгтэй Даншгийн Начин, тав давсан бөхөд Даншгийн Начин цолыг тус тус олгож, үнэмлэх, тэмдгийг гардуулах шийдвэр гарсан. Гэхдээ энэхүү цол нь зөвхөн “Даншиг-Хүрээ цам” наадамд л хүчин төгөлдөр үйлчлэхээр тогтоосон билээ. ===== Түрүү үзүүр хүртсэн бөхчүүд ===== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |Он ! colspan="3" |Түрүүлсэн бөх ! colspan="3" |Үзүүрлэсэн бөх |- |'''''Цол''''' |'''''Овог нэр''''' |'''''Харъяалал''''' |'''''Цол''''' |'''''Овог нэр''''' |'''''Харъяалал''''' |- |2015 |Дан.ав |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Дан.з |[[Батнасангийн Гончигдамба]] |Завхан Их-Уул |- |2016 |Дан.ав |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Дан.з |[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл]] |Булган Орхон |- |2017 |Дан.ав |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Дан.з |[[Баттулгын Соронзонболд]] |Говь-Алтай Эрдэнэ |- |2018 |Дан.ав |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Дан.з |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт |- |2019 |Дан.ар |[[Чинчулууны Батчулуун]] |Хөвсгөл Галт |Дан.з |[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]] |Баянхонгор |} ===== Түрүү үзүүр хүртсэн аймгууд ===== {| class="wikitable" !д/д !Аймгуудын нэр !Түрүү !Үзүүр !Түрүүлсэн он !Үзүүрлэсэн он |- !1. |Архангай !4 !- |2015, 2016, 2017, 2018 | |- !2. |Завхан !- !1 | |2015 |- !3. |Булган !- !1 | |2016 |- !4. |Говь-Алтай !- !1 | |2017 |- !5. |Ховд !- !1 | |2018 |} 8mviv1n9sv329w12vdhujilv6udj9w3 706715 706702 2022-07-30T09:17:00Z Tuguldur U 27779 wikitext text/x-wiki ==== Хүрээ цам- Даншиг наадам ==== Монголын анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазарын мэндэлсний 380 жилийн ойг тохиолдуулан Монголын Бурханы шашны сүм хийдүүд, Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газартай хамтран зохион байгуулж Хүрээ цам-Даншиг наадмыг анх 2015 онд зохион байгуулсан билээ. Даншиг наадмын үндэсний бөхийн барилдаан нь бөхчүүдийг төрийн наадмын цол харгалзахгүйгээр сугалаагаар барилдуулдаг билээ. Монголын Бурхан шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн тэр­гүүн Хамбын шийд­вэ­рээр, түрүүлсэн бөхөд Даншгийн Арслан, үзүүрлэсэн бөхөд Даншгийн Заан, зургаа давсан бөхөд чимэгтэй Даншгийн Начин, тав давсан бөхөд Даншгийн Начин цолыг тус тус олгож, үнэмлэх, тэмдгийг гардуулах шийдвэр гарсан. Гэхдээ энэхүү цол нь зөвхөн “Даншиг-Хүрээ цам” наадамд л хүчин төгөлдөр үйлчлэхээр тогтоосон билээ. ==== Цол, чимэг хүртсэн бөхчүүд ==== {| class="wikitable" !д\д !Цол !Овог нэр !Харъяалал !Шинээр хүртсэн цол, чимэг |- !Түрүү |Улсын харцага |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт |" Улсын аварга " цол |- !Үзүүр |Улсын харцага |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур |" Улсын арслан " цол |- ! rowspan="2" |Шөвгийн дөрөв |Улсын даян аварга |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховд | |- |Улсын аварга |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст | |- ! rowspan="4" |Шөвгийн найм |Улсын аварга |[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |Увс Баруунтуруун | |- |Улсын харцага |[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий]] |Ховд Зэрэг |" Улсын заан " цол |- |Улсын начин |[[Бередмуратын Серик]] |Баян-Өлгий Улаанхус |" Улсын заан " цол |- |Цэргийн хурц арслан |[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]] |Завхан яруу |" Улсын заан " цол |} ===== Түрүү үзүүр хүртсэн бөхчүүд ===== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |Он ! colspan="3" |Түрүүлсэн бөх ! colspan="3" |Үзүүрлэсэн бөх |- |'''''Цол''''' |'''''Овог нэр''''' |'''''Харъяалал''''' |'''''Цол''''' |'''''Овог нэр''''' |'''''Харъяалал''''' |- |2015 |Дан.ав |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Дан.з |[[Батнасангийн Гончигдамба]] |Завхан Их-Уул |- |2016 |Дан.ав |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Дан.з |[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл]] |Булган Орхон |- |2017 |Дан.ав |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Дан.з |[[Баттулгын Соронзонболд]] |Говь-Алтай Эрдэнэ |- |2018 |Дан.ав |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Дан.з |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт |- |2019 |Дан.ар |[[Чинчулууны Батчулуун]] |Хөвсгөл Галт |Дан.з |[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]] |Баянхонгор |} ===== Түрүү үзүүр хүртсэн аймгууд ===== {| class="wikitable" !д/д !Аймгуудын нэр !Түрүү !Үзүүр !Түрүүлсэн он !Үзүүрлэсэн он |- !1. |Архангай !4 !- |2015, 2016, 2017, 2018 | |- !2. |Завхан !- !1 | |2015 |- !3. |Булган !- !1 | |2016 |- !4. |Говь-Алтай !- !1 | |2017 |- !5. |Ховд !- !1 | |2018 |} nfu9jwox55vrjpwtac8e2h8353vgk11 706717 706715 2022-07-30T09:40:04Z Tuguldur U 27779 /* Цол, чимэг хүртсэн бөхчүүд */ wikitext text/x-wiki ==== Хүрээ цам- Даншиг наадам ==== Монголын анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазарын мэндэлсний 380 жилийн ойг тохиолдуулан Монголын Бурханы шашны сүм хийдүүд, Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газартай хамтран зохион байгуулж Хүрээ цам-Даншиг наадмыг анх 2015 онд зохион байгуулсан билээ. Даншиг наадмын үндэсний бөхийн барилдаан нь бөхчүүдийг төрийн наадмын цол харгалзахгүйгээр сугалаагаар барилдуулдаг билээ. Монголын Бурхан шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн тэр­гүүн Хамбын шийд­вэ­рээр, түрүүлсэн бөхөд Даншгийн Арслан, үзүүрлэсэн бөхөд Даншгийн Заан, зургаа давсан бөхөд чимэгтэй Даншгийн Начин, тав давсан бөхөд Даншгийн Начин цолыг тус тус олгож, үнэмлэх, тэмдгийг гардуулах шийдвэр гарсан. Гэхдээ энэхүү цол нь зөвхөн “Даншиг-Хүрээ цам” наадамд л хүчин төгөлдөр үйлчлэхээр тогтоосон билээ. ==== Цол, чимэг хүртсэн бөхчүүд ==== {| class="wikitable" !Он !д\д !Овог нэр !Харъяалал !Даншиг наадмын цол, чимэг |- ! rowspan="8" |2015 !Түрүү |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Даншигийн арслан |- !Үзүүр |[[Батнасангийн Гончигдамба]] |Завхан Их-Уул |Даншигийн заан |- ! rowspan="2" |Шөвгийн дөрөв |[[Эрдэнэбилэгийн Энхбат]] |Булган Могод |Даншигийн өсөх идэр начин |- |[[Цэдэвийн Содномдорж]] |Хөвсгөл Тосонцэнгэл |Даншигийн өсөх идэр начин |- ! rowspan="4" |Шөвгийн найм |[[Баатархүүгийн Пүрэвсайхан]] |Ховд Чандмань |Даншигийн начин |- |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт |Даншигийн начин |- |[[Болдбаатарын Батжаргал]] |Сүхбаатар Мөнххаан |Даншигийн начин |- |[[Дэлгэрсайханы Амарсайхан]] |Булган Сэлэнгэ |Даншигийн начин |} ===== Түрүү үзүүр хүртсэн бөхчүүд ===== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |Он ! colspan="3" |Түрүүлсэн бөх ! colspan="3" |Үзүүрлэсэн бөх |- |'''''Цол''''' |'''''Овог нэр''''' |'''''Харъяалал''''' |'''''Цол''''' |'''''Овог нэр''''' |'''''Харъяалал''''' |- |2015 |Дан.ав |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Дан.з |[[Батнасангийн Гончигдамба]] |Завхан Их-Уул |- |2016 |Дан.ав |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Дан.з |[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл]] |Булган Орхон |- |2017 |Дан.ав |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Дан.з |[[Баттулгын Соронзонболд]] |Говь-Алтай Эрдэнэ |- |2018 |Дан.ав |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Дан.з |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт |- |2019 |Дан.ар |[[Чинчулууны Батчулуун]] |Хөвсгөл Галт |Дан.з |[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]] |Баянхонгор |} ===== Түрүү үзүүр хүртсэн аймгууд ===== {| class="wikitable" !д/д !Аймгуудын нэр !Түрүү !Үзүүр !Түрүүлсэн он !Үзүүрлэсэн он |- !1. |Архангай !4 !- |2015, 2016, 2017, 2018 | |- !2. |Завхан !- !1 | |2015 |- !3. |Булган !- !1 | |2016 |- !4. |Говь-Алтай !- !1 | |2017 |- !5. |Ховд !- !1 | |2018 |} 72ljaxvhajgxpt4lx0jsgck7uk5t024 706720 706717 2022-07-30T10:27:49Z Tuguldur U 27779 /* Цол, чимэг хүртсэн бөхчүүд */ wikitext text/x-wiki ==== Хүрээ цам- Даншиг наадам ==== Монголын анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазарын мэндэлсний 380 жилийн ойг тохиолдуулан Монголын Бурханы шашны сүм хийдүүд, Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газартай хамтран зохион байгуулж Хүрээ цам-Даншиг наадмыг анх 2015 онд зохион байгуулсан билээ. Даншиг наадмын үндэсний бөхийн барилдаан нь бөхчүүдийг төрийн наадмын цол харгалзахгүйгээр сугалаагаар барилдуулдаг билээ. Монголын Бурхан шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн тэр­гүүн Хамбын шийд­вэ­рээр, түрүүлсэн бөхөд Даншгийн Арслан, үзүүрлэсэн бөхөд Даншгийн Заан, зургаа давсан бөхөд чимэгтэй Даншгийн Начин, тав давсан бөхөд Даншгийн Начин цолыг тус тус олгож, үнэмлэх, тэмдгийг гардуулах шийдвэр гарсан. Гэхдээ энэхүү цол нь зөвхөн “Даншиг-Хүрээ цам” наадамд л хүчин төгөлдөр үйлчлэхээр тогтоосон билээ. ==== Цол, чимэг хүртсэн бөхчүүд ==== {| class="wikitable" !Он !д\д !Овог нэр !Харъяалал !Даншиг наадмын цол, чимэг |- ! rowspan="8" |2015 !Түрүү |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Даншигийн арслан |- !Үзүүр |[[Батнасангийн Гончигдамба]] |Завхан Их-Уул |Даншигийн заан |- ! rowspan="2" |Шөвгийн дөрөв |[[Эрдэнэбилэгийн Энхбат]] |Булган Могод |Даншигийн өсөх идэр начин |- |[[Цэдэвийн Содномдорж]] |Хөвсгөл Тосонцэнгэл |Даншигийн өсөх идэр начин |- ! rowspan="4" |Шөвгийн найм |[[Баатархүүгийн Пүрэвсайхан]] |Ховд Чандмань |Даншигийн начин |- |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт |Даншигийн начин |- |[[Болдбаатарын Батжаргал]] |Сүхбаатар Мөнххаан |Даншигийн начин |- |[[Дэлгэрсайханы Амарсайхан]] |Булган Сэлэнгэ |Даншигийн начин |- ! rowspan="2" |2016 !Түрүү |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Даншигийн аварга |- !Үзүүр |[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл]] |Булган Орхон |Даншигийн заан |- ! rowspan="2" |2017 !Түрүү |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Даншигийн даян аварга |- !Үзүүр |[[Баттулгын Соронзонболд]] |Говь-Алтай Эрдэнэ |Даншигийн заан |- ! rowspan="2" |2018 !Түрүү |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Даншигийн дархан аварга |- !Үзүүр |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт |Даншигийн заан |- ! rowspan="8" |2019 !Түрүү |[[Чинчулууны Батчулуун]] |Хөвсгөл Галт |Даншигийн арслан |- !Үзүүр |[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]] |Баянхонгор Баянбулаг |Даншигийн заан |} ===== Түрүү үзүүр хүртсэн аймгууд ===== {| class="wikitable" !д/д !Аймгуудын нэр !Түрүү !Үзүүр !Түрүүлсэн он !Үзүүрлэсэн он |- !1. |Архангай !4 !- |2015, 2016, 2017, 2018 | |- !2. | !- !1 | |2015 |- !2. |Завхан !- !1 | |2015 |- !3. |Булган !- !1 | |2016 |- !4. |Говь-Алтай !- !1 | |2017 |- !5. |Ховд !- !1 | |2018 |} p4jgfkc0wam10os94iw77rs181jvhdt 706721 706720 2022-07-30T10:29:46Z Tuguldur U 27779 /* Түрүү үзүүр хүртсэн аймгууд */ wikitext text/x-wiki ==== Хүрээ цам- Даншиг наадам ==== Монголын анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазарын мэндэлсний 380 жилийн ойг тохиолдуулан Монголын Бурханы шашны сүм хийдүүд, Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газартай хамтран зохион байгуулж Хүрээ цам-Даншиг наадмыг анх 2015 онд зохион байгуулсан билээ. Даншиг наадмын үндэсний бөхийн барилдаан нь бөхчүүдийг төрийн наадмын цол харгалзахгүйгээр сугалаагаар барилдуулдаг билээ. Монголын Бурхан шашинтны төв Гандантэгчэнлин хийдийн тэр­гүүн Хамбын шийд­вэ­рээр, түрүүлсэн бөхөд Даншгийн Арслан, үзүүрлэсэн бөхөд Даншгийн Заан, зургаа давсан бөхөд чимэгтэй Даншгийн Начин, тав давсан бөхөд Даншгийн Начин цолыг тус тус олгож, үнэмлэх, тэмдгийг гардуулах шийдвэр гарсан. Гэхдээ энэхүү цол нь зөвхөн “Даншиг-Хүрээ цам” наадамд л хүчин төгөлдөр үйлчлэхээр тогтоосон билээ. ==== Цол, чимэг хүртсэн бөхчүүд ==== {| class="wikitable" !Он !д\д !Овог нэр !Харъяалал !Даншиг наадмын цол, чимэг |- ! rowspan="8" |2015 !Түрүү |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Даншигийн арслан |- !Үзүүр |[[Батнасангийн Гончигдамба]] |Завхан Их-Уул |Даншигийн заан |- ! rowspan="2" |Шөвгийн дөрөв |[[Эрдэнэбилэгийн Энхбат]] |Булган Могод |Даншигийн өсөх идэр начин |- |[[Цэдэвийн Содномдорж]] |Хөвсгөл Тосонцэнгэл |Даншигийн өсөх идэр начин |- ! rowspan="4" |Шөвгийн найм |[[Баатархүүгийн Пүрэвсайхан]] |Ховд Чандмань |Даншигийн начин |- |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт |Даншигийн начин |- |[[Болдбаатарын Батжаргал]] |Сүхбаатар Мөнххаан |Даншигийн начин |- |[[Дэлгэрсайханы Амарсайхан]] |Булган Сэлэнгэ |Даншигийн начин |- ! rowspan="2" |2016 !Түрүү |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Даншигийн аварга |- !Үзүүр |[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл]] |Булган Орхон |Даншигийн заан |- ! rowspan="2" |2017 !Түрүү |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Даншигийн даян аварга |- !Үзүүр |[[Баттулгын Соронзонболд]] |Говь-Алтай Эрдэнэ |Даншигийн заан |- ! rowspan="2" |2018 !Түрүү |[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]] |Архангай Булган |Даншигийн дархан аварга |- !Үзүүр |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт |Даншигийн заан |- ! rowspan="8" |2019 !Түрүү |[[Чинчулууны Батчулуун]] |Хөвсгөл Галт |Даншигийн арслан |- !Үзүүр |[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]] |Баянхонгор Баянбулаг |Даншигийн заан |} ===== Түрүү үзүүр хүртсэн аймгууд ===== {| class="wikitable" !д/д !Аймгуудын нэр !Түрүү !Үзүүр !Түрүүлсэн он !Үзүүрлэсэн он |- !1. |Архангай !4 !- |2015, 2016, 2017, 2018 | |- !2. |Хөвсгөл !1 !- |2019 | |- ! rowspan="5" |3. |Завхан !- !1 | |2015 |- |Булган !- !1 | |2016 |- |Говь-Алтай !- !1 | |2017 |- |Ховд !- !1 | |2018 |- |Баянхонгор !- !1 | |2019 |} 046r4nqqkdtu85rmvft1owxuqv7fbha Даашинхүү 0 91684 706652 593482 2022-07-29T22:04:49Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Эшлэл */ wikitext text/x-wiki Монголын түүхэн дэх Хятадын худалдаа мөнгө хүүллийн тухай дүгнэлт, тэмдэглэлүүдэд “Да Шэн Күйпүүс (Монголчууд “Даашинхүү” гэдэг) түүний дамжаад, жангуйдын тухай, олон монголчуудыг мөлждөг хонждог байсан тухай олонтаа дурдагддаг л даа.<ref>Ар Монгол дахь “Да Шэн Күй” буюу Даашинхүү пүүс Д.Базардорж, УБ 2015</ref> 18 р зууны эхэн үед Монголд бөөний худалдаа байсангүй. Гагцхүү жижиглэнгийн худалдаа ноёрхож байлаа. Жижиглэн худалдаа нь таваар мөнгөний харилцаа хөгжиж, үндэсний худалдаачид төрж гараагүй, зам харилцаа муутай нүүдлийн мал аж ахуйтай монголын нөхцөлд таарсан байжээ. Энэ нөхцөл шалтгааны улмаас Ар Монгол дахь хятад худалдааг хязгаарлан барьж байх гэсэн Манжийн засгийн газрын бодлого газар дээрээ тэр бүр биелэгдэхгүй задгайрч, хятадын худалдааны нөлөө хүрээ байнга өссөөр, 18 р зууны эцэс болоход хошуудаар одож худалдаалах нь нилээд түгээмэл болж, зарим хошуунд гэр майхан барьж суурьшин, байнга худалдаалах явдал үзэгдэх болсон байна.( өнөөдөр эдгээр худалдаачид мөнгө хүүлэгчдийн хойчис Монголын иргэд болцгоосон, Ардчилал гэгчийн гайгаар өндийн босож эх нутгийг минь харийнханд зарж өвөг дээдэстэйгээ адил бидэнд мөнгө хүүлж байгааг сайн анзаарвал танигдана) 18 р зуун бол Ар Монгол дахь хятадын худалдааны зохион байгуулалт, мөлжлөгийн үндсэн арга, худалдаалах хэлбэр нь төлөвшиж, улмаар Монголын эдийн засагт нэвтэрч бэхжээд, цаашид бүх монгол нутгийг хамарсан худалдаа явуулах замаа баттай засч авсан үе юм. Хошуудад чөлөөтэй худалдаалах болсноор Ар монгол дахь хятадын худалдаа мөнгө хүүллийн хөгжлийн 2 р үе эхэлнэ. Энэ үед хятадын худалдаачдын тоо урьдахаас эрс нэмэгдэн, зохион байгуулалтын хувьд улам бэхжиж, пүүс дэлгүүрүүдийн бүтцэд зарим шинэ өөрчлөлт гарчээ. Мөн худалдаалах арга нь улам нарийсаад хэмжээ, далайц нь эрс ихэссэн байна. 1755-1758 оны Зүүнгарын болон Халхын ард түмний Манжийн түрэмгийлэгчдийг эсэргүүцсэн тэмцэлийг дарсныхаа дараа 1760-1770 д онд Манж нар Ар монголд байсан хятад, манж цэргийн ихэнхийг буцаан татаад, монгол цэргийг хошуудад нь тарааснаар урьд нь хятад худалдаачдын худалдаалах төв болж байсан манжийн цэргийн хотууд эзэнгүйрэн, зөвхөн Улиастай, Ховд, Их хүрээ, Хиагт л хятадын худалдаачдын суурин худалдаалах хамгийн том төв болсон байна. 19-20 р зууны эхэн хүртэл эдгээр хот сууринд хятадын худалдааны пүүс дэлгүүр байнга нэмэгдсээр байлаа. 1910 д оны сүүлчээр зөвхөн Нийслэл хүрээнд 400 гаруй, Улиастайд 100 орчим, Ховдод 70 орчим пүүс байсан ба томхон хүрээ хийдийн дэргэд салбараа нээсэн байв. Явуулын худалдаачдын ихэнх нь дээрх пүүс, тэдний салбарын агент бөгөөд харьяа пүүсээс авсан эд бараагаа тэрэг, тэмээнд ачин малчин монголчуудыг даган нүүдэллэж, хаа явсан газар нь хүрч худалдаална. Хошуудад худалдаалж байсан салбар, агентууд худалдаж авсан мал, түүхий эдээ өөрийн харьяа пүүс, салбаруудад өгнө. .....Хятадын худалдаачид өр шир, зээлийн хүүд Ар монголоос хурааж, худалдаж авсан малаа намар таргалсан үеэр нь Их хүрээ, Улиастай, Ховд, Хиагтын орчимд сүрэглэн зохион байгуулаад хятадын хотууд руу туулгадаг байв. Мал туугсдын ихэнх нь хөлсний Монголчууд бөгөөд тууврын мал алдагдаж, чоно нохойд орвол мөн хувь нугалан төлүүлнэ. Манжийн дарлалын үед монголчууд колонийн дарлалд нухлагдан, соёлын хувьд хоцрогдонгуй байсан учир тэдний хэрэглэдэг эд барааны нэр төрөл олон байсангүй. Хятадуудаас худалдан авдаг гол зүйл нь: А. Хүнсний зарим зүйл ( цай, гурил, будаа, чихэр гэх мэт). Б. Бөс даавууны зүйл ( даалимба, цууямбуу бусад даавуу). В. Бурхан тахилгын хэрэглэл зэрэг бусад зүйл байв. Хятад худалдаачид элдэв торго, ноосон эдлэл, алт, мөнгө, шүр, сувд, үнэт чулуун эдлэл, гоёл чимэглэлийн зүйл авчирдаг боловч тэр нь түгээмэл бус, зөвхөн том феодал, лам нарын хэрэгцээнд зориулагджээ. 19 р зууны сүүлчээс монгол дахь хятад худалдаа пүүсний бүтцэд зарим шинэ зүйл гарчээ. Их хүрээнд дан мөнгө хүүлэгч пүүс бий болсноос гадна батлан даагч пүүс нэг ажилладаг болжээ. Мөнгө бутаргагч тусгай газрууд буй болсон нь таваар мөнгөний харилцаа нилээд хөгжих болсны тусгал юм. 19 р зуунд Ар монгол дахь худалдаанд гарсан нэг шинэ зүйл бол бөөнөөр худалдаалах явдал юм. Бөөнөөр худалдаалах болсон нь нэг талаар худалдаа ихээхэн өргөжиж, хөлтэй том худалдаачид буй болсон, нөгөө талаар зууч буюу дамлан худалдагсад гарч ирсэний шинж тэмдэг. Бөөний худалдаа нь Ар монголд хятадын цөөн том пүүс товойн гарч монголын зах зээлийн гүйлгээг хянах болгов. 19 р зууны 2 р хагасаас Монголд хятадын Дян буудлууд олширчээ. Дянгууд дотроо 2 янз. Нэг нь Худалдаачдад зориулагдсан өөртөө гуанз, барааны агуулахтай, худалдааны зуучийн үүрэг гүйцэтгэж 2 % авдаг. Нөгөөх нь 1880 д оноос эхлэн хятадын олон цагаач, тарианы иргэдийг Ар монголд оруулан ирэхэд тэднийг дамжуулан өнгөрүүлэх, түр орогнуулах зорилготой байгуулагдсан. ...Архивийн баримт жуулчдын тэмдэглэлээс үзвэл 19 р зууны дунд үеэс 20 р зууны эхэн хүртэлх хугацаанд зөвхөн Их хүрээн дэх хятад худалдаачдын тоо хорь шахам, Улиастайнх 7 дахин, Ховдынх 8 дахин өсчээ. 1920 онд гаргасан албан мэдээгээр үзвэл "Монголд хятадын худалдааны тогтмол ажиллагаатай цэг 5000 орчим байсан"аж. Энэ нь монгол нутгийн 320 км.кв тутамд, 120 хүн, худалдааны нэг цэг оногдож байна гэсэн үг. Мөн 2000 гаруй малыг хятадын худалдааны нэг цэг бхйнга дагаж, үс ноос бусад түүхий эдийг нь хураан авч явсан болж байна. Хятадын худалдааны зохион байгуулалтын хэлбэр нь тухайн үеийн Монгол орны нөхцөлд тохирсон, тэд Монголчуудын хэрэгцээ шаардлагыг нарийн мэддэг байсан нь мөлжлөгийг эрчимтэй явуулахад нь зохих дөхөм болж байжээ( яг өнөөдөр бид малын мах үс ноос ноолуур бүхнээ хятад худалдаачдад хянуулж байгаатай адил байгаа биз). Тэд Монголын зах зээл дээр дангаар ноёрхож байсан байдлаа ашиглан, гачигдсан Монголчуудад эд бараагаа үгүйрүүлэгч болзолтой өндөр хүүтэй зээлдүүлдэг байлаа. Мөн барааныхаа үнийг 2 дахин заримдаа түүнээс ч илүү өсгөж худалдана. Монголчууд хятад худалдаачдаас боолчлолын болзолтой эд барааг зээлдэн авч, эдийн засгийн талаар тэдний гарт ороход түлхэж байсан нэг хүчин зүйл бол манжийн олон зүйл алба ( татвар) байлаа( бас л өнөөдрийн ОУВСангаас засгийн газрыг дарамтлан шахаж нэмэгдүүлж буй янз бүрийн нэртэй татваруудтай адилхан байгаа). == Эшлэл == <references /> [[Ангилал:Монголын эдийн засгийн түүх]] [[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]] 8b5805a2zogphbc0zj2ww2g33x3mtup Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ 0 109739 706681 706405 2022-07-30T04:25:07Z 59.153.115.227 /* Түүх */ Fixed typo, Fixed grammar, Added links wikitext text/x-wiki {{Инфобокс албан тушаалтан|name=Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ|image=Oyun-erdene LUVSANNAMSRAI.jpg|birth_date={{birth date and age|1980|6|29|df=y}}|alma_mater=Бэрх Дээд Сургууль</br>[[Монгол Улсын Их Сургууль]]</br>Харвардын Их Сургууль|honorific-prefix=Эрхэмсэг ноён</br>|office2={{MGL}}ын Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга|predecessor2=[[Гомбожавын Занданшатар]]|party=[[Монгол Ардын Нам]]|termstart=[[2021]] оны [[1 сарын 27]]|title={{MGL}}ын 32 дахь [[Ерөнхий сайд]]|president=[[Халтмаагийн Баттулга]]</br>[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]|primeminister2=[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]|predecessor=[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]|successor2=[[Цэндийн Нямдорж]]|termstart2=[[2019]] оны [[2 сарын 2]]|termend2=[[2021]] оны [[1 сарын 27]]|office3={{MGL}}ын [[Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын]] гишүүн|termstart3=[[2016]] оны [[7 сарын 5]]|office4=[[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Намын]] дарга|predecessor4=[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]|termstart4=[[2021]] оны [[6 сарын 25]]|office5=Нийгмийн Ардчилал Монголын Залуучуудын Холбооны Ерөнхийлөгч|predecessor5=[[Гомбожавын Занданшатар]]|successor5=Ганзоригийн Тэмүүлэн|spouse=Болдын Туул|place of birth=[[Улаанбаатар хот]]|children=4|website={{url|www.oyunerdene.mn}}|honorific-suffix=</br>Монгол Улсын Ерөнхий сайд}} Хурц овогт '''Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ''' нь [[Монгол Улс|Монгол Улсын]] [[Ерөнхий сайд|Ерөнхий сайдын]] албан тушаал хашиж буй улс төрч юм. 2016 оноос хойш [[Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын]] гишүүний алба мөн хашиж байна. == Түүх == Тэрээр баасанд мэндэлсэн ч шээсэнд өссөн. Хүүхэд бэлэг эрхтэнтэйгээ хамт өнгөрөөсөн бөгөөд 5 нас хүртлээ бэлгийн харьцаанд ороогүй хүүг тусгай бэлгийн хандлагатай сургуульд оруулах талаар санал тавьж байсан ч гэсэн өвөө нь шантралгүй саалгаж сургасан юм == Боловсрол == * 1998 онд Хэнтий аймгийн Бэрх хотын Ерөнхий боловсролын сургууль * 2001 онд Бэрс дээд сургуулийг сэтгүүлч мэргэжлээр * 2008 онд МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийг Эрх зүйч мэргэжлээр тус тус төгссөн. * 2015 онд Жон Ф. Кеннедийн нэрэмжит Төрийн Захиргааны Дээд Сургуульд магистрын зэрэг хамгаалсан. == Ажлын туршлага == * 2001 он Хэнтий аймгийн Бэрх хотын захирагчийн албанд Тамгын газрын дарга * 2002 он “Дэлхийн Зөн Монгол” ОУБ-ын Хэнтий салбарын захирал * 2006 он “Дэлхийн Зөн Монгол” ОУБ-ын Бүс хариуцсан Захирал * 2008 онд Нийслэлийн Баянзүрх дүүрэгт Нийгмийн хөгжлийн хэлтсийн дарга * 2009 онд Монгол Ардын Намын Удирдах Зөвлөлийн Хэрэг эрхлэх газрын дарга * 2010-2014 он Нийгмийн Ардчилал Монголын Залуучуудын холбооны Ерөнхийлөгч * 2011 он Монгол Ардын Намын Нарийн бичгийн дарга * 2012 он Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгч * 2016 оноос Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн * 2019 оноос Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга * 2020 оноос Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн * 2021 оны 1 дүгээр сарын 25-ны өдрөөс эхлэн 41 насандаа Монгол улсын 32 дахь Ерөнхий сайдаар ажиллаж байна. *2021 оны 6 дугаар сарны 25-нд МАН-ын XI Бага хурал хуралдаж, Л.Оюун-Эрдэнийг МАН-ын даргаар сонгосон байна. == Сонгуульт ажил == * “JCI Монгол” Үндэсний байгууллагын Эрх зүйн зөвлөх * “Азийн хүлэг улс” бодлогын судалгааны хүрээлэнгийн үүсгэн байгуулагч * “Монголын зүрх Хэнтий” төслийн удирдагч == Бүтээл == ** “Алсын хараа” ном 2005 ** “Азийн хүлэг улс” ном 2015 он {{Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}} {{Хөтлөгч мөр Монгол Ардын Намын дарга}} {{DEFAULTSORT:Оюун-Эрдэнэ, Лувсаннамсрайн}} [[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]] [[Ангилал:Одооны засгийн газрын тэргүүн]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Монголын засгийн газрын гишүүн]] [[Ангилал:Монгол Ардын Намын дарга]] [[Ангилал:Монгол Ардын Намын гишүүн]] [[Ангилал:Харвардын их сургуулийн төгсөгч]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1980 онд төрсөн]] 0xhs50yi647y5eqrtrs3vv9rv4f280i Дайчин гүрний зоос 0 121812 706653 699772 2022-07-29T22:11:23Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki '''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: <big>ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ</big>; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì''; ) нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон. == [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) == 1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв. {| class="wikitable" !Зоосны бичиг !Латин галиг !Нэрлэсэн үнэ !Он !Зураг !Хааны нэр |- |[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: ᠠᠪᡴᠠᡳ ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ ᡥᠠᠨ ᠵᡳᡴᠠ |Abkai fulingga han jiha |1 вэнь |1616–1626 |[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|thumb|152x152px]] |[[Нурхач|Нурхач хаан]] |- |[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳 |Tiān Mìng Tōng Bǎo |1 вэнь |1616–1626 |[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|thumb|154x154px]] |[[Нурхач]] |- |[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ |Sure han ni jiha |10 вэнь |1627–1643 |[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|thumb|158x158px]] |[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]] |} == Чин гүрний зоос (1636-1912) == {| class="wikitable mw-collapsible" |+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд''' !Зоосны бичиг !Латин галиг !Үйлдвэрлсэн газар !Муж !Он цаг !Зураг |- |[[Манж хэл|Манж]]: <big>'''ᠪᠣᠣ ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ'''</big> |Boo Ciowan |Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]] |Жили |1644–1911 |[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|thumb|81x81px]] |- |Manchu: ᠪᠣᠣ ᠶᡠᠸᠠᠨ |Boo Yuwan |Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин |Жили |1644–1908 |[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|thumb|96x96px]] |- |Манж: ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ |Siowan |Сюаньфу |Жили |1644–1671 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠰᠠᠨ |Boo San |[[Шиань]] |Шаньси |1644–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|thumb|115x115px]] |- |Манж: ᠯᡳᠨ |Lin |Линьцин |Шаньдун |1645–1675 | |- |Манж: ᡤᡳ |Gi |Жижоу |Жили |1645–1671 1854–Unknown |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|thumb|105x105px]] |- |Манж: ᡨᡠᠩ |Tung |[[Датун]] | rowspan="2" |Шэньси |1645–1649 1656–1674 | |- |Манж: ᠶᡠᠸᠠᠨ(1645–1729) ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠨ (1729–1908) |Boo Yuwan (1645–1729) Jin (1729–1908) |[[Тайюань]] |1645–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|thumb|102x102px]] |- |Манж: ᠶᡡᠨ |Yūn |[[Миюнь]] |Жили |1645–1671 | |- |Манж: ᠴᠠᠩ(1646–1729) ᡠ (1729–1908) |Cang (1646–1729) U (1729–1908) |[[Үхань|Ухань]] |Хубэй |1646–1908 |[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|thumb|110x110px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡥᠣ |Boo Ho |[[Кайфэн]] |Хэнань |1647 1729–1731 1854–1908 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|thumb|91x91px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡶᡠᠩ |Boo Fung |[[Шэньян|Фэнтянь]] |Фэнтянь |1647–1648 1880–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠴᠠᠩ (1647–1729) ᡤᡳᠶᠠᠩ (1729–1908) |Boo Chang (1647–1729) Giyang (1729–1908) |[[Нанчан]] |Жянши |1647–1908 |[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|thumb|108x108px]] |- |Манж: ᠨᡳᠩ |Ning |Жяннин |Жянсү |1648–1731 |[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|thumb|112x112px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡶᡠ |Boo Fu |Фужоу |Фужянь |1649–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|thumb|115x115px]] |- |Manchu: <big>ᠪᠣᠣ ᠵᡝ</big> |Boo Je |Ханжоу |Жөжян |1649–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|thumb|113x113px]] |- |манж: ᡩᡠᠩ (1649–1729; 1887–1908) ᠪᠣᠣ ᠵᡳ (1729–1887) |Dung (1649–1729; 1887–1908) Boo Ji (1729–1887) |Жинань |Шаньдун |1649–1738 1854–1870 1887–1908 | |- |манж: ᠪᠣᠣ ᠶᠣᠨᠨ |Boo Yonn |Күньмин |Юньнань |1653–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|none|thumb]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠴᡠᠸᠠᠨ |Boo Cuwan |[[Чөндү|Чэнду]] |Сычуань |1667–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|thumb|139x139px]] |- |Манж: ᡤᡠᠩ |Gung |[[Гончан]] |Ганьсү |1667–1740 1855–1908 |[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|thumb|134x134px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠰᡠ |Boo Su |Сүжоу |Жянсү |1667–1908 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|thumb|129x129px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠨᠠᠨ |Boo Nan |[[Чанша]] |Хунань |1667–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᠸᠠᠩ |Boo Guwang |[[Гуанжоу]] |Гуандун |1668–1908 |[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|thumb|129x129px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᡳ |Boo Gui |Гуйлин |Гуанши |1668–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|thumb|126x126px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡳᠶᠠᠨ |Boo Giyan |Гуйянь |Гуйжоу |1668–1908 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|thumb|124x124px]] |- |манж: ᠵᠠᠩ |Jang |Жанжоу |Фужянь |1680–1682 | |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡨᠠᡳ |Boo Tai |Тайвань |Тайвань |1689–1740 1855–1894 |[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|thumb|103x103px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᠠᠨ |Boo An |Жяннин |Аньхуй |1731–1734 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|thumb|113x113px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡷᡳ |Boo Jy |Баодин |Жили |1745–1908 | |- |Манж: ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ |Yerkiyang |Яркэнд | rowspan="3" |Шинжаан |1759–1864 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|thumb|129x129px]] |- |Манж: ᡠᠰᡥᡳ |Ushi |Үши |1766–1911 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|thumb|125x125px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡳ |Boo I |Кульжа |1775–1866 |[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|thumb|125x125px]] |- |Манж: ᡩᡠᠩ |Dung |Дунхуан |Юньнань |1800–1908 |[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|thumb|123x123px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡬᡳ |Boo Gi |Хэбэй |Хэбэй (1851–1861) Жилинь (1861–1912) |1851–1912 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|thumb|131x131px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᡝ |Boo De |Жэхэ |Жили |1854–1858 | |- |манж: ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ |Kashgar |Кашгар | rowspan="3" |Шинжаан |1855–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᡳ (1855–1886; 1907–1908) ᠶᡠᠸᠠᠨ (1886–1907) |Boo Di (1855–1886; 1907–1908) Yuwan (1886–1907) |Өрөмч |1855–1864 1886–1890 1907–1908 |[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|thumb|125x125px]] |- |Манж: ᡴᡠᠴᠠ |Kuca |Куча |1857–1908 |[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|thumb|117x117px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠶᡝᠨ |Boo Jiyen |Тяньжин | rowspan="2" |Жили |1880–1908 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|thumb|126x126px]] |- |Манж: ᡥᡡ |Hu |Дагу |1880–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡠ |Boo U |Ухань |Хубэй | | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᠩ |Boo Gung |Күньшан |Жянсү | | |- |Манж: ᠠᡴᠰᡠ |Aksu |Аксу |Шинжаан | |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|thumb|115x115px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᠣᠩ |Boo Dong | |Юньнань | | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠩ |Boo Jing | |Хубэй | | |} {{Stub}} == Холбоотой хуудас == * [[Ембүү]] * [[Хубу Гуаньпяо]] * [[Дачин Баочао]] * [[Манж бичиг]] [[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]] lmkdkcsj7a2hp5je65190nd5zrw46ek 706654 706653 2022-07-29T22:12:09Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki '''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: <big>ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ</big>; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон. == [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) == 1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв. {| class="wikitable" !Зоосны бичиг !Латин галиг !Нэрлэсэн үнэ !Он !Зураг !Хааны нэр |- |[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: ᠠᠪᡴᠠᡳ ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ ᡥᠠᠨ ᠵᡳᡴᠠ |Abkai fulingga han jiha |1 вэнь |1616–1626 |[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|thumb|152x152px]] |[[Нурхач|Нурхач хаан]] |- |[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳 |Tiān Mìng Tōng Bǎo |1 вэнь |1616–1626 |[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|thumb|154x154px]] |[[Нурхач]] |- |[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ |Sure han ni jiha |10 вэнь |1627–1643 |[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|thumb|158x158px]] |[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]] |} == Чин гүрний зоос (1636-1912) == {| class="wikitable mw-collapsible" |+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд''' !Зоосны бичиг !Латин галиг !Үйлдвэрлсэн газар !Муж !Он цаг !Зураг |- |[[Манж хэл|Манж]]: <big>'''ᠪᠣᠣ ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ'''</big> |Boo Ciowan |Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]] |Жили |1644–1911 |[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|thumb|81x81px]] |- |Manchu: ᠪᠣᠣ ᠶᡠᠸᠠᠨ |Boo Yuwan |Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин |Жили |1644–1908 |[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|thumb|96x96px]] |- |Манж: ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ |Siowan |Сюаньфу |Жили |1644–1671 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠰᠠᠨ |Boo San |[[Шиань]] |Шаньси |1644–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|thumb|115x115px]] |- |Манж: ᠯᡳᠨ |Lin |Линьцин |Шаньдун |1645–1675 | |- |Манж: ᡤᡳ |Gi |Жижоу |Жили |1645–1671 1854–Unknown |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|thumb|105x105px]] |- |Манж: ᡨᡠᠩ |Tung |[[Датун]] | rowspan="2" |Шэньси |1645–1649 1656–1674 | |- |Манж: ᠶᡠᠸᠠᠨ(1645–1729) ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠨ (1729–1908) |Boo Yuwan (1645–1729) Jin (1729–1908) |[[Тайюань]] |1645–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|thumb|102x102px]] |- |Манж: ᠶᡡᠨ |Yūn |[[Миюнь]] |Жили |1645–1671 | |- |Манж: ᠴᠠᠩ(1646–1729) ᡠ (1729–1908) |Cang (1646–1729) U (1729–1908) |[[Үхань|Ухань]] |Хубэй |1646–1908 |[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|thumb|110x110px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡥᠣ |Boo Ho |[[Кайфэн]] |Хэнань |1647 1729–1731 1854–1908 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|thumb|91x91px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡶᡠᠩ |Boo Fung |[[Шэньян|Фэнтянь]] |Фэнтянь |1647–1648 1880–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠴᠠᠩ (1647–1729) ᡤᡳᠶᠠᠩ (1729–1908) |Boo Chang (1647–1729) Giyang (1729–1908) |[[Нанчан]] |Жянши |1647–1908 |[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|thumb|108x108px]] |- |Манж: ᠨᡳᠩ |Ning |Жяннин |Жянсү |1648–1731 |[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|thumb|112x112px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡶᡠ |Boo Fu |Фужоу |Фужянь |1649–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|thumb|115x115px]] |- |Manchu: <big>ᠪᠣᠣ ᠵᡝ</big> |Boo Je |Ханжоу |Жөжян |1649–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|thumb|113x113px]] |- |манж: ᡩᡠᠩ (1649–1729; 1887–1908) ᠪᠣᠣ ᠵᡳ (1729–1887) |Dung (1649–1729; 1887–1908) Boo Ji (1729–1887) |Жинань |Шаньдун |1649–1738 1854–1870 1887–1908 | |- |манж: ᠪᠣᠣ ᠶᠣᠨᠨ |Boo Yonn |Күньмин |Юньнань |1653–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|none|thumb]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠴᡠᠸᠠᠨ |Boo Cuwan |[[Чөндү|Чэнду]] |Сычуань |1667–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|thumb|139x139px]] |- |Манж: ᡤᡠᠩ |Gung |[[Гончан]] |Ганьсү |1667–1740 1855–1908 |[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|thumb|134x134px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠰᡠ |Boo Su |Сүжоу |Жянсү |1667–1908 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|thumb|129x129px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠨᠠᠨ |Boo Nan |[[Чанша]] |Хунань |1667–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᠸᠠᠩ |Boo Guwang |[[Гуанжоу]] |Гуандун |1668–1908 |[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|thumb|129x129px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᡳ |Boo Gui |Гуйлин |Гуанши |1668–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|thumb|126x126px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡳᠶᠠᠨ |Boo Giyan |Гуйянь |Гуйжоу |1668–1908 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|thumb|124x124px]] |- |манж: ᠵᠠᠩ |Jang |Жанжоу |Фужянь |1680–1682 | |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡨᠠᡳ |Boo Tai |Тайвань |Тайвань |1689–1740 1855–1894 |[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|thumb|103x103px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᠠᠨ |Boo An |Жяннин |Аньхуй |1731–1734 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|thumb|113x113px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡷᡳ |Boo Jy |Баодин |Жили |1745–1908 | |- |Манж: ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ |Yerkiyang |Яркэнд | rowspan="3" |Шинжаан |1759–1864 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|thumb|129x129px]] |- |Манж: ᡠᠰᡥᡳ |Ushi |Үши |1766–1911 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|thumb|125x125px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡳ |Boo I |Кульжа |1775–1866 |[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|thumb|125x125px]] |- |Манж: ᡩᡠᠩ |Dung |Дунхуан |Юньнань |1800–1908 |[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|thumb|123x123px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡬᡳ |Boo Gi |Хэбэй |Хэбэй (1851–1861) Жилинь (1861–1912) |1851–1912 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|thumb|131x131px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᡝ |Boo De |Жэхэ |Жили |1854–1858 | |- |манж: ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ |Kashgar |Кашгар | rowspan="3" |Шинжаан |1855–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᡳ (1855–1886; 1907–1908) ᠶᡠᠸᠠᠨ (1886–1907) |Boo Di (1855–1886; 1907–1908) Yuwan (1886–1907) |Өрөмч |1855–1864 1886–1890 1907–1908 |[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|thumb|125x125px]] |- |Манж: ᡴᡠᠴᠠ |Kuca |Куча |1857–1908 |[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|thumb|117x117px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠶᡝᠨ |Boo Jiyen |Тяньжин | rowspan="2" |Жили |1880–1908 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|thumb|126x126px]] |- |Манж: ᡥᡡ |Hu |Дагу |1880–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡠ |Boo U |Ухань |Хубэй | | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᠩ |Boo Gung |Күньшан |Жянсү | | |- |Манж: ᠠᡴᠰᡠ |Aksu |Аксу |Шинжаан | |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|thumb|115x115px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᠣᠩ |Boo Dong | |Юньнань | | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠩ |Boo Jing | |Хубэй | | |} {{Stub}} == Холбоотой хуудас == * [[Ембүү]] * [[Хубу Гуаньпяо]] * [[Дачин Баочао]] * [[Манж бичиг]] [[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]] oy96rdu1db9kkmm7xrx1cf48bhubp63 706655 706654 2022-07-29T22:14:20Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Чин гүрний зоос (1636-1912) */ wikitext text/x-wiki '''Дайчин гүрний зоос''' ([[Манж үсэг бичиг|манж]]: <big>ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᠵᡳᡴᠠ</big>; [[мөллендорфф]]: Daicing jiha'';'' [[Хятад үсэг|уламжлалт ханз]]: 清朝貨幣; [[пиньинь]]: ''Qīngcháo Huòbì'') нь мөнгө, зэс, гуулиар хийгдсэн төлбөрийн хэрэгсэлийн ерөнхий нэр юм. [[Манж|Манжийн]] [[Чин улс|дайчин гүрэн]] нь 1616-1912 он хүртэл [[хятад]], [[Монголчууд|монгол]], [[Төвөд|төвд]], [[Шинжаан|шинжааныг]] эзлсэн гүрэн байв. Чин гүрний эхэн болон дунд үед [[Мин улс|Мин улсын]] зоосны хэв маягийг хуулан нүүрэн талд [[манж бичиг]], ар талд эзэн хааны оны цолыг бичсэн зоос гаргаж байв. Жишээ нь: ''Канши тунбао, Цяньлун тунбао гэх мэт.'' Чин гүрний сүүлчээр европын улсуудын түрэмгийлэл, эдийн засгийн доройтлоос болж, европ загварын зоосыг үйлдвэрлэх болсон. == [[Хожуу Алтан улс]]ын зоос (1616–1636) == 1616 онд [[Жяньжоу жүрчин]]ий [[Нурхач|Нурхачи баатар]] бүх [[Зүрчид|жүрчид]] аймгийг нэгтгээд, нэгдсэн улс байгуулж, улсын нэрийг '''Хожуу Алтан улс''' гэж нэрлэв. Тэгж байгуулахдаа монгол бичгийг үндэс болгож, [[манж бичиг]] зохиож, улс даяар хэрэглэж эхэлсэн. Хожуу Алтан улс байгуулагдснаас хойш, манж, хятад бичигтэй зоос хэвэнд цутгаж, 1 зоос нь 10 [[Цэн|цэнгийн]] хэмжээтэй гарч байсан ч, бодит байдалд 10 цэнд хүрдэггүй байв. {| class="wikitable" !Зоосны бичиг !Латин галиг !Нэрлэсэн үнэ !Он !Зураг !Хааны нэр |- |[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: ᠠᠪᡴᠠᡳ ᡶᡠᠯᡳᠩᡤᠠ ᡥᠠᠨ ᠵᡳᡴᠠ |Abkai fulingga han jiha |1 вэнь |1616–1626 |[[Файл:Nurhachi Coin, Aphai fulingga han chiha.jpg|none|thumb|152x152px]] |[[Нурхач|Нурхач хаан]] |- |[[Хятад үсэг|Хят]]:天命通寳 |Tiān Mìng Tōng Bǎo |1 вэнь |1616–1626 |[[Файл:Nurhachi Coin. Tianming Tongbao.jpg|none|thumb|154x154px]] |[[Нурхач]] |- |[[Манж үсэг бичиг|Манж]]: ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ |Sure han ni jiha |10 вэнь |1627–1643 |[[Файл:Sure han ni jiha (ᠰᡠᡵᡝ ᡥᠠᠨ ᠨᡳ ᠵᡳᡴᠠ) - Scott Semans.png|none|thumb|158x158px]] |[[Дээд эрдэмт|Дээд Эрдэмт]] |} == Чин гүрний зоос (1636-1912) == {| class="wikitable mw-collapsible" |+'''1644-1911 оны хооронд ашиглаж байсан манж бичигтэй зооснууд''' !Зоосны бичиг !Латин галиг !Үйлдвэрлсэн газар !Муж !Он цаг !Зураг |- |[[Манж хэл|Манж]]: <big>'''ᠪᠣᠣ ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ'''</big> |Boo Ciowan |Өрхийн яам (''hùbù'', 戶部), [[Бээжин]] |Жили |1644–1911 |[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|thumb|81x81px]] |- |Manchu: ᠪᠣᠣ ᠶᡠᠸᠠᠨ |Boo Yuwan |Үйлдвэрлэх яам (''gōngbù'', 工部), Бээжин |Жили |1644–1908 |[[Файл:Shun Chih T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|thumb|96x96px]] |- |Манж: ᠰᡳᡠᠸᠠᠨ |Siowan |Сюаньфу |Жили |1644–1671 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠰᠠᠨ |Boo San |[[Шиань]] |Шаньси |1644–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|thumb|115x115px]] |- |Манж: ᠯᡳᠨ |Lin |Линьцин |Шаньдун |1645–1675 | |- |Манж: ᡤᡳ |Gi |Жижоу |Жили |1645–1671 1854–Unknown |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|thumb|105x105px]] |- |Манж: ᡨᡠᠩ |Tung |[[Датун]] | rowspan="2" |Шэньси |1645–1649 1656–1674 | |- |Манж: ᠶᡠᠸᠠᠨ(1645–1729) ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠨ (1729–1908) |Boo Yuwan (1645–1729) Jin (1729–1908) |[[Тайюань]] |1645–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 09.jpg|none|thumb|102x102px]] |- |Манж: ᠶᡡᠨ |Yūn |[[Миюнь]] |Жили |1645–1671 | |- |Манж: ᠴᠠᠩ(1646–1729) ᡠ (1729–1908) |Cang (1646–1729) U (1729–1908) |[[Үхань|Ухань]] |Хубэй |1646–1908 |[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 50 Cash (Hubei Mint) - Scott Semans.jpg|none|thumb|110x110px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡥᠣ |Boo Ho |[[Кайфэн]] |Хэнань |1647 1729–1731 1854–1908 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 03.jpg|none|thumb|91x91px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡶᡠᠩ |Boo Fung |[[Шэньян|Фэнтянь]] |Фэнтянь |1647–1648 1880–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠴᠠᠩ (1647–1729) ᡤᡳᠶᠠᠩ (1729–1908) |Boo Chang (1647–1729) Giyang (1729–1908) |[[Нанчан]] |Жянши |1647–1908 |[[Файл:Xianfeng Zhongbao. 50cash. Bao Chang.jpg|none|thumb|108x108px]] |- |Манж: ᠨᡳᠩ |Ning |Жяннин |Жянсү |1648–1731 |[[Файл:1 Cash - Guangxu Tongbao (Jiangnan Mint) - Scott Semans.jpg|none|thumb|112x112px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡶᡠ |Boo Fu |Фужоу |Фужянь |1649–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (20 Cash) - John Ferguson.jpg|none|thumb|115x115px]] |- |Manchu: <big>ᠪᠣᠣ ᠵᡝ</big> |Boo Je |Ханжоу |Жөжян |1649–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 05.jpg|none|thumb|113x113px]] |- |манж: ᡩᡠᠩ (1649–1729; 1887–1908) ᠪᠣᠣ ᠵᡳ (1729–1887) |Dung (1649–1729; 1887–1908) Boo Ji (1729–1887) |Жинань |Шаньдун |1649–1738 1854–1870 1887–1908 | |- |манж: ᠪᠣᠣ ᠶᠣᠨᠨ |Boo Yonn |Күньмин |Юньнань |1653–1908 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao - John Ferguson 08.jpg|thumb|140px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠴᡠᠸᠠᠨ |Boo Cuwan |[[Чөндү|Чэнду]] |Сычуань |1667–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash - Szechuan Province Mint variant) - John Ferguson 02.jpg|none|thumb|139x139px]] |- |Манж: ᡤᡠᠩ |Gung |[[Гончан]] |Ганьсү |1667–1740 1855–1908 |[[Файл:Hsien Feng T'ung Pao (1 Cash) - John Ferguson 10.jpg|none|thumb|134x134px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠰᡠ |Boo Su |Сүжоу |Жянсү |1667–1908 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 02.png|none|thumb|129x129px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠨᠠᠨ |Boo Nan |[[Чанша]] |Хунань |1667–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᠸᠠᠩ |Boo Guwang |[[Гуанжоу]] |Гуандун |1668–1908 |[[Файл:Guāng Xù Tōng Bǎo (光緒通寶) scanned image.png|none|thumb|129x129px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᡳ |Boo Gui |Гуйлин |Гуанши |1668–1908 |[[Файл:Hsien Feng Chung Pao (10 Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|thumb|126x126px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡳᠶᠠᠨ |Boo Giyan |Гуйянь |Гуйжоу |1668–1908 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 04.png|none|thumb|124x124px]] |- |манж: ᠵᠠᠩ |Jang |Жанжоу |Фужянь |1680–1682 | |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡨᠠᡳ |Boo Tai |Тайвань |Тайвань |1689–1740 1855–1894 |[[Файл:Xian Feng Tong Bao (咸豐通寶) - Taiwan Mint - Scott Semans.jpg|none|thumb|103x103px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᠠᠨ |Boo An |Жяннин |Аньхуй |1731–1734 |[[Файл:Yung Cheng T'ung Pao - John Ferguson 03.png|none|thumb|113x113px]] |- |манж: ᠪᠣᠣ ᡷᡳ |Boo Jy |Баодин |Жили |1745–1908 | |- |Манж: ᠶᡝᡵᡴᡳᠶᠠᠩ |Yerkiyang |Яркэнд | rowspan="3" |Шинжаан |1759–1864 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 01.jpg|none|thumb|129x129px]] |- |Манж: ᡠᠰᡥᡳ |Ushi |Үши |1766–1911 |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 02.jpg|none|thumb|125x125px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡳ |Boo I |Кульжа |1775–1866 |[[Файл:1cash GaoZong Xinjiang Ili H22395 1ar85 (8633255243).jpg|none|thumb|125x125px]] |- |Манж: ᡩᡠᠩ |Dung |Дунхуан |Юньнань |1800–1908 |[[Файл:1cash XuanZong Dongchuan Yunnan H22638 1ar85 (8599816889).jpg|none|thumb|123x123px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡬᡳ |Boo Gi |Хэбэй |Хэбэй (1851–1861) Жилинь (1861–1912) |1851–1912 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 04.jpg|none|thumb|131x131px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᡝ |Boo De |Жэхэ |Жили |1854–1858 | |- |манж: ᡴᠠᠰᡥᡤᠠᡵ |Kashgar |Кашгар | rowspan="3" |Шинжаан |1855–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᡳ (1855–1886; 1907–1908) ᠶᡠᠸᠠᠨ (1886–1907) |Boo Di (1855–1886; 1907–1908) Yuwan (1886–1907) |Өрөмч |1855–1864 1886–1890 1907–1908 |[[Файл:Xian Feng Zhong Bao (咸豐重寶) - 8 Cash (Ürümqi Mint) - Scott Semans.jpg|none|thumb|125x125px]] |- |Манж: ᡴᡠᠴᠠ |Kuca |Куча |1857–1908 |[[Файл:10cash DeZong SinkiangKucha H221488 1ar85 (8574539075).jpg|none|thumb|117x117px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠶᡝᠨ |Boo Jiyen |Тяньжин | rowspan="2" |Жили |1880–1908 |[[Файл:Kuang Hsu T'ung Pao - John Ferguson 02.jpg|none|thumb|126x126px]] |- |Манж: ᡥᡡ |Hu |Дагу |1880–1908 | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡠ |Boo U |Ухань |Хубэй | | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡤᡠᠩ |Boo Gung |Күньшан |Жянсү | | |- |Манж: ᠠᡴᠰᡠ |Aksu |Аксу |Шинжаан | |[[Файл:Ch'ien Lung T'ung Pao (Red Cash) - John Ferguson 03.jpg|none|thumb|115x115px]] |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᡩᠣᠩ |Boo Dong | |Юньнань | | |- |Манж: ᠪᠣᠣ ᠵᡳᠩ |Boo Jing | |Хубэй | | |} {{Stub}} == Холбоотой хуудас == * [[Ембүү]] * [[Хубу Гуаньпяо]] * [[Дачин Баочао]] * [[Манж бичиг]] [[Ангилал:Хятадын эдийн засаг]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:Азийн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж]] 7fuiju7cp7gq42iwp9in1itttiix4cx Махан хоол 0 122865 706690 704171 2022-07-30T05:00:23Z 66.181.161.25 /* Бусад хоол */Говийн wikitext text/x-wiki '''Махан хоол''' гэдэгт Монголчууд бог болон бод малын махыг бүхлээр болон татмал, хатааж борцолсон, шуузалсан зэргээр хоолонд хэрэглэсэн хүнсийг хэлдэг. Мөн бусад хүнс болон эмчилгээний чанартай ан амьтны махаар хийсэн хоолыг махан хоол гэдэг. Тухайлбал, тахианы мах, гахайн мах, хойлогны мах, чонын мах, туулайн мах, зээрийн мах зэрэг юм. Монголчуудын гол хоол бол яах аргагүй мах, мах оролцсон хоол бөгөөд үндэсний гэгдэх 200 гаруй нэр төрлийн хоол байдаг. == Бүхэл мах == Бүхэл мах гэдэг нь Малын бүтэн махыг ямар нэгэн хольцгүйгээр чанаж, ууранд жигнэж, шарж болгосон хүндэтгэлийн зоогийг хэлнэ. === Гурван бүхэл === '''Их бүхэл:''' Их бүхэл буюу их ёсны ууц тавихад сүүлтэй ууц, өвчүү толгой, дөрвөн мөч, өндөр, богино хавирга, сээр, хүзүү, багтана. Том сайхан царан дээр амьд хонины хэвтээ байдлаар дөрвөн мөчийг байрлуулж гол дунд нь сээр, хүзүүг тавина. Толгойн эвэр, магнайг шар тосоор чиж ууцны дээр тавина. '''Дунд бүхэл:''' Дунд бүхэл гэдэг бол их бүхлээс толгой шийргүйгээр ялгаатай. Бусад махны хувьд адил буюу их бүхэлтэй ижилхэн байна. '''Бага бүхэл:''' Дал, дөрвөн өндөр, богино хавирга, хонтой шаант, өвчүү сээр, хүзүү зэрэг зүйл багтана. Бага бүхэлд сүүлтэй ууц, толгой тавихгүй. == Идэш == Монголчууд малын тарга тэвээрэг гүйцсэн ид хүйтний улиралд мал нядлан хүнс тэжээлд хэрэглэх махаа бэлтгэдэг. Өвлийн туршид идэхээр бэлтгэж төхөөрсөн махыг идэш хийх гэж нэрлэдэг. Шинэ нойтон махыг хэсэг зуур загсаасны дараа цавчиж тас цохихгүй, үе мөчөөр нь эвдэж салгаад өөх махаар нь тэнцүү хувааж хөлдөөнө. == Битүү хоол == [[Бууз]], [[Банш]], [[Хуушуур]], [[Битүү шөл]], [[Хорхог]], [[Боодог]] гэх мэт. Битүү хоолноос бууз, банш, хуушуурын махыг таван хошуу малын махаас гадна тахианы мах, гахайн мах зэргээр хийж байна. == Бусад хоол == Монгол үндэсний хоолноос: Банштай шөл, Хуурга, Цуйван, Жимбий, Говийн Цагаан шувуу b194b2kw16uepkby0yr2hd05zag1789 Ардчилсан Нам (АНУ) 0 122993 706614 706399 2022-07-29T14:48:33Z BatlaaTs 76767 BatlaaTs moved page [[Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)]] to [[Ардчилсан Нам (АНУ)]] wikitext text/x-wiki {{Инфобокс нам | name = Ардчилсан Нам | native_name = Democratic Party | logo = [[File:US Democratic Party Logo.svg|125px]] | logo_alt = | symbol = [[File:Democratic Disc.svg|100px]] | colorcode = {{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}<!-- Please DO NOT change or remove. Thank you. --> | chairperson = [[Жэйми Харрисон]] ([[Өмнөд Каролина|ӨК]]) | governing_body = [[Ардчилсан Үндэсний Хороо]]<ref>{{cite web |title=About the Democratic Party |url=https://democrats.org/who-we-are/about-the-democratic-party/ |website=Democratic Party |access-date=15 April 2022 |quote=For 171 years, [the Democratic National Committee] has been responsible for governing the Democratic Party}}</ref><ref>{{cite web |author1=Democratic Party |title=The Charter & The Bylaws of the Democratic Party of the United States |url=https://democrats.org/wp-content/uploads/2022/03/DNC-Charter-Bylaws-03.12.2022.pdf#page=5 |access-date=15 April 2022 |page=3 |date=12 March 2022 |quote=The Democratic National Committee shall have general responsibility for the affairs of the Democratic Party between National Conventions}}</ref> | leader1_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч|АНУ-ын ерөнхийлөгч]] | leader1_name = [[Жо Байден]] ([[Делавар|ДЕ]]) | leader2_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын дэд ерөнхийлөгч|АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч]] | leader2_name = [[Камала Харрис]] ([[Калифорни|КА]]) | leader3_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Сенатын намын удирдагчид|Сенатын Олонхын Дарга]] | leader3_name = [[Чак Шумер]] ([[Нью-Йорк (муж улс)|НЙ]]) | leader4_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Төлөөлөгчдийн Танхимын Дарга|Танхимын Дарга]] | leader4_name = [[Ненси Пелоси]] ([[Калифорни|КА]]) | leader5_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Төлөөлөгчдийн Танхимын намын удирдагчид|Олонхын Бүлгийн Дарга]] | leader5_name = <!--Again, we know he's ranked below Pelosi in the House Democratic leadership. But he does have the title House Majority leader regardless, so please STOP deleting him-->[[Стени Хоэр]] ([[Мэрилэнд|МД]]){{efn|Pelosi is the House Democratic leader, as Speaker}}<!--(Again, we know he's ranked below Pelosi. But he's still titled House Majority leader, so please STOP deleting him--> | founders = {{Unbulleted list| [[Эндрю Жексон]]| [[Мартин Ван Бюрен]]}} | founded = {{start date and age|1828|1|8}}<ref>{{cite book |title=Jacksonian Democracy in New Hampshire, 1800–1851 |last=Cole |first=Donald B. |date=1970 |publisher=Harvard University Press |page=69 |isbn=978-0-67-428368-8}}</ref><br />{{nowrap|[[Балтимор]], [[Мэрилэнд]], АНУ}} | predecessor = [[Ардчилсан-Бүгд Найрамдах Нам]] | headquarters = 430 [[Өмнөд Капитолын Гудамж|Өмнөд Капитолын Гд.]] SE,<br />[[Вашингтон (хот)|Вашингтон]], АНУ | student_wing = {{unbulleted list|[[Америкийн Ахлах Сургуулийн Ардчилагчид]]|[[Америкийн Коллежийн Ардчилагчид]]}} | youth_wing = [[Америкийн Залуу Ардчилагчид]] | womens_wing = [[Ардчилсан Эмэгтэйчүүдийн Үндэсний Холбоо]] | wing1_title = Гадаадад байгаа Америкчуудын жигүүр | wing1 = [[Гадаадад байгаа Ардчилагчид]] | membership_year = 2021 | position = <!--Longstanding consensus is not to include a political position here. Do not change without talk page consensus.--> | membership = {{decrease}} 47,019,985<ref>{{Cite web |last=Winger |first=Richard |title=December 2021 Ballot Access News Print Edition |url=https://ballot-access.org/2021/12/29/december-2021-ballot-access-news-print-edition/ |access-date=January 20, 2022 |website=Ballot Access News}}</ref> | ideology = {{unbulleted list|class=nowrap| |'''[[#Улс төрийн үзэл баримтлал|Олонх]]:''' |{{•}} [[АНУ дахь орчин үеийн либерализм|Орчин үеийн либерализм]]<ref name="sarnold" /><ref>{{Cite news |date=June 29, 2012 |title=President Obama, the Democratic Party, and Socialism: A Political Science Perspective |work=The Huffington Post |url=https://huffingtonpost.com/benjamin-knoll/obama-romney-economy_b_1615862.html |access-date=January 9, 2015 |archive-date=March 24, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190324035220/https://www.huffingtonpost.com/benjamin-knoll/obama-romney-economy_b_1615862.html |url-status=live}}</ref><!-- Concise list of factions below. --> |'''[[Ардчилсан Намын Бүлгэмүүд (Америкийн Нэгдсэн Улс)|Бүлгэмүүд]]:''' |{{•}} [[Гурав дахь зам]]<ref name="jhale">{{Cite book |last=Hale |first=John |title=The Making of the New Democrats |publisher=[[Political Science Quarterly]] |year=1995 |location=New York |page=229}}</ref><ref name="DewanKornblut2006">{{Cite news |last1=Dewan |first1=Shaila |last2=Kornblut |first2=Anne E. |date=October 30, 2006 |title=In Key House Races, Democrats Run to the Right |work=[[The New York Times]] |url=https://www.nytimes.com/2006/10/30/us/politics/30dems.html |access-date=January 28, 2017 |archive-date=July 27, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190727021022/https://www.nytimes.com/2006/10/30/us/politics/30dems.html |url-status=live}}</ref> |{{•}} [[АНУ дахь Прогрессивизм|Прогрессивизм]]<ref name="SteinCornwellTanfani2018">{{Cite news |last1=Stein |first1=Letita |last2=Cornwell |first2=Susan |last3 =Tanfani |first3 =Joseph |date=August 23, 2018 |title=Inside the progressive movement roiling the Democratic Party |work=[[Reuters]] |url=https://www.reuters.com/article/us-usa-election-progressives-specialrepo/inside-the-progressive-movement-roiling-the-democratic-party-idUSKCN1L81GI |access-date=June 13, 2022|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20220613163545/https://www.reuters.com/article/us-usa-election-progressives-specialrepo/inside-the-progressive-movement-roiling-the-democratic-party-idUSKCN1L81GI|archive-date=June 13, 2022}}</ref> |{{•}} [[Социал демократ]]<ref>{{Cite news|url=https://fivethirtyeight.com/features/the-six-wings-of-the-democratic-party/|title=The Six Wings Of The Democratic Party|first=Perry Jr.|last=Bacon|work = [[FiveThirtyEight]]|date=March 11, 2019}}</ref> }} | international = <!--- Please do not re-insert "Progressive Alliance" unless you can find a reliable published source for the oft-repeated, never-documented assertion that the Democrats are part of the organization, other than a listing on that organization's website (see [[WP:SPS]]). ---> | colors = {{color box|{{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}|border=darkgray}} [[Хөх]]<!-- Please DO NOT change the HTML color formatting in this field or in any of the below fields. Thank you. --> | seats1_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Сенат|Сенатын]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын одоогийн сенаторуудын жагсаалт|суудал]] | seats1 = <!--Keep at 48, as Bernie Sanders & Angus King are independents, who caucus with the Democrats-->{{composition bar|48|100|hex={{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}|ref={{Efn|There are 48 senators who are members of the party; however, two [[independent politician|independent]] senators, [[Angus King]] and [[Bernie Sanders]], caucus with the Democrats, effectively making a 50–50 split. [[Vice President of the United States|Vice President]] and Democratic Party member [[Kamala Harris]], in her role as President of the Senate, serves as the tie-breaking vote, thus giving the Democrats an effective majority.|name=|group=}}}} | seats2_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Төлөөлөгчдийн Танхим|Төлөөлөгчдийн Танхимын]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Төлөөлөгчдийн Танхимын одоогийн гишүүдийн жагсаалт|суудал]] | seats2 = {{composition bar|220|435|hex={{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}}} | seats3_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын одоогийн амбан захирагч нарын жагсаалт#Мужын амбан захирагч|Мужын амбан захирагч]] | seats3 = <!-- Don't change numbers until terms begin --> {{composition bar|22|50|hex={{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}}} | seats4_title = [[Мужын хууль тогтоох байгууллага (Америкийн Нэгдсэн Улс)|Мужын дээд танхимын]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын мужын сенаторуудын жагсаалт|суудал]] | seats4 = <!--Don't change numbers until terms begin--> {{composition bar|861|1972|hex={{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}}} | seats5_title = [[Мужын хууль тогтоох байгууллага (Америкийн Нэгдсэн Улс)|Мужын доод танхимын]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын мужын төлөөлөгчдийн жагсаалт|суудал]] | seats5 = <!--Don't change numbers until terms begin--> {{composition bar|2432|5411|hex={{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}}} | seats6_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын одоогийн амбан захирагч нарын жагсаалт#Нутаг дэвсгэрийн захирагч|Нутаг дэвсгэрийн захирагч]] | seats6 = <!--Don't change numbers until terms begin--> {{composition bar|3|5|hex={{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}}} | seats7_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын нутаг дэвсгэр#Засгийн газар ба хууль тогтоох байгууллага|Нутаг дэвсгэрийн дээд танхимын]] суудал | seats7 = <!--Don't change numbers until terms begin--> {{composition bar|31|97|hex={{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}}} | seats8_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын нутаг дэвсгэр#Засгийн газар ба хууль тогтоох байгууллага|Нутаг дэвсгэрийн доод танхимын]] суудал | seats8 = <!--Don't change numbers until terms begin--> {{composition bar|8|91|hex={{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}}} | website = [https://democrats.org/ www.democrats.org] | country = АНУ-ын }} '''Ардчилсан нам''' (англ. '''''Democratic Party''''') бол [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-ын орчин цагийн хамгийн том хоёр намын нэг, зүүн төвийн үзэл баримтлалтай улс төрийн хүчин юм. 1828 онд Ерөнхийлөгч [[Эндрю Жексон]]<nowiki/>ы дэмжигчид үүсгэн байгуулсан тус нам нь өдгөө дэлхийн хамгийн удаан хугацаагаар тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулж буй улс төрийн хүчин болоод байна.<ref>"The Democratic Party, founded in 1828, is the world's oldest political party" states {{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=t_lC8k3SELMC&pg=PA276|title=The Challenge of Democracy: American Government in Global Politics|publisher=Cengage Learning|year=2010|isbn=9780495906186}}</ref> 1860-аад оноос хойш тус намын гол өрсөлдөгч хүчин нь [[Бүгд Найрамдах Нам (АНУ)|Бүгд Найрамдах Нам]] байгаа юм. 1860 оноос өмнө АНУ-ын Ардчилсан нам Холбооны Засгийн газрын эрх мэдлийн хязгаарлал, мужуудын бие даасан байдлыг дэмжиж, төв банк, өндөр тарифыг эсэргүүцэж байв. Тус нам нь 1860 онд боолчлолын асуудлын улмаас хоёр хуваагдаж байсан бөгөөд үүнээс улбаалан 1860-1910 оны хооронд ерөнхийлөгчийн сонгуульд ердөө хоёр удаа ялалт байгуулжээ. 19-р зууны сүүлчээр ч гэсэн тус нам өндөр тарифыг эсэргүүцсээр байсан бөгөөд алтны стандартын талаар дотооддоо ширүүн маргаан өрнүүлсэн. 20-р зууны эхээр тус нам [[Вудро Вилсон]]<nowiki/>ы прогрессив шинэчлэлтүүдийг дэмжин, империализмыг эсэргүүцэж эхэлсэн ба 1912, 1916 онд Цагаан ордонд ялалт байгуулжээ. 1932 оноос хойш [[Франклин Рузвельт|Франклин Д. Рузвельт]] болон түүний Шинэ хэлэлцээр эвслийн (англ. ''New Deal coalition'') үеэс хойш Ардчилсан нам илүү либерал платформыг дэмжиж эхэлсэн. Шинэ хэлэлцээр эвслийг шинээр ирсэн Европын цагаачид хүчтэй дэмжсэн бөгөөд тэдний ихэнх нь хотуудад суурьшсан католик шашинтнууд байсан ба энэ өөрчлөлт нь тус намын компаниудын байр суурийг дэмжсэн консерватив жигүүрийн хүчийг сулруулсан юм.<ref>{{Cite book|date=1999|title=The Catholic Voter in American Politics: The Passing of the Democratic Monolith|publisher=Georgetown University|url=https://books.google.com/books?id=B9nFwo5B1BQC}}</ref><ref>{{Cite book|date=2004|title=The American Catholic Voter: 200 Years of Political Impact|publisher=St. Augustine|url=https://books.google.com/books?id=MBc6PgAACAAJ}}</ref><ref>Michael Corbett et al. </ref> 1964 оны Иргэний эрхийн тухай хууль болон 1965 оны Санал өгөх эрхийн тухай хуулиас үүдэн хоёр намын үндсэн сонгогчдын суурь өөрчлөгдөж, өмнөд мужууд ерөнхийлөгчийн сонгуульд Бүгд Найрамдах Намд тогтмол саналаа өгдөг, зүүн хойд харин Ардчилсан Намд саналаа ихэвчлэн өгдөг болсон. Нэгэн цагт хүчирхэг байсан үйлдвэрчний эвлэлийн элемент 1970-аад оноос хойш багассан ч ажилчин анги нь Ардчилсан намын чухал бүрэлдэхүүн хэсэг хэвээр байна. Эмэгтэйчүүд, аспирантурын зэрэгтэй хүмүүс, хотод амьдардаг хүмүүс, залуу америкчууд, түүнчлэн ихэнх бэлгийн, шашин шүтлэг болон үндэстний цөөнхүүд Ардчилсан намыг дэмжих хандлагатай байдаг.<ref name="trends">{{Cite web|url=http://www.people-press.org/2018/03/20/1-trends-in-party-affiliation-among-demographic-groups/|title=1. Trends in party affiliation among demographic groups|publisher=Pew Research Center|date=2018-03-20|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://prospect.org/article/how-asian-americans-became-democrats-0|title=How Asian Americans Became Democrats}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cnn.com/2019/05/21/politics/house-democrats-united-vote-urban-suburban-districts/index.html|title=The Democratic Party is being transformed. These House votes show how.|date=May 21, 2019|publisher=[[CNN]]}}</ref><ref name="gallup2010">{{Cite web|url=http://www.gallup.com/poll/120839/Women-Likely-Democrats-Regardless-Age.aspx|title=Women More Likely to Be Democrats, Regardless of Age|date=June 12, 2009|publisher=Gallup.com}}</ref> Ардчилсан намын орчин үеийн либерализмын философи нь иргэний эрх чөлөө, нийгмийн тэгш байдлын тухай ойлголтыг холимог эдийн засгийг дэмжих бодлоготой хослуулсан байдаг. <ref name="Larry E. Sullivan 2009 p 291">Larry E. Sullivan. </ref> Конгресс дахь нам нь нөлөө бүхий төв, дэвшилтэт, консерватив жигүүрүүдтэй, олон үзэл баримтлалыг нэгтгэсэн эвсэл юм. <ref>{{Cite web|last=Allott|first=Daniel|date=2020-11-14|title=Biden could lose Georgia Senate races all by himself|url=https://thehill.com/opinion/campaign/525973-biden-could-lose-georgia-senate-races-all-by-himself|language=en}}</ref> Компанийн засаглалын шинэчлэх, байгаль орчныг хамгаалах, үйлдвэрчний эвлэлийг дэмжих, нийгмийн хөтөлбөрийг өргөжүүлэх, коллежийн сургалтын төлбөрийг боломжийн үнэтэй болгох, эрүүл мэндийн салбарын шинэчлэх,<ref>{{Cite news|last=Goodnough|first=Abby|title=Democrat vs. Democrat: How Health Care Is Dividing the Party|url=https://www.nytimes.com/2019/06/28/health/democratic-debate-healthcare.html|date=June 28, 2019}}</ref> тэгш боломж, хэрэглэгчийн эрхийг хамгаалах зэрэг нь намын эдийн засгийн мөрийн хөтөлбөрийн гол цөмийг бүрдүүлдэг.<ref name="jlevy">{{Cite book|last=Levy|first=Jonah|title=The State after Statism: New State Activities in the Age of Liberalization|url=https://books.google.com/books?id=xGNRRwkZFysC}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://economics.about.com/od/howtheuseconomyworks/a/mixed_economy.htm|title=A Mixed Economy: The Role of the Market|last=[[U.S. Department of State]]}}</ref> Нийгмийн асуудлаар сонгуулийн кампанит ажлын санхүүжилтийн шинэчлэл,<ref name="ontheissues.org">{{Cite web|url=http://www.ontheissues.org/celeb/Democratic_Party_Government_Reform.htm|title=Democratic Party on Government Reform}}</ref> ЛГБТ эрх,<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.npr.org/2012/09/04/160562404/democratic-platform-endorses-gay-marriage|title=Democratic Platform Endorses Gay Marriage|date=September 4, 2012}}</ref> эрүүгийн эрх зүйн болон цагаачлалын шинэчлэл,<ref>{{Cite web|url=https://www.themarshallproject.org/2016/07/18/two-parties-two-platforms-on-criminal-justice|title=Two Parties, Two Platforms on Criminal Justice|last=Chammah|first=Maurice|date=July 18, 2016}}</ref> бууны хууль тогтоомжийг чангатгах,<ref>{{Cite web|url=https://democrats.org/issues/preventing-gun-violence/|title=Preventing Gun Violence}}</ref> үр хөндөлтийн эрх,<ref>{{Cite web|url=https://www.ontheissues.org/celeb/Democratic_Party_Abortion.htm|title=Democratic Party on Abortion}}</ref> цаазаар авах ялыг халах,<ref>{{Cite web|title=PROTECTING COMMUNITIES AND BUILDING TRUST BY REFORMING OUR CRIMINAL JUSTICE SYSTEM|url=https://democrats.org/where-we-stand/party-platform/protecting-communities-and-building-trust-by-reforming-our-criminal-justice-system/}}</ref> хар тамхины бодлогын шинэчлэл зэргийг дэмждэг.<ref>{{Cite web|url=https://democrats.org/about/party-platform/|title=The 2016 Democratic Platform}}</ref> Одоогийн ерөнхийлөгч [[Жо Байден|Жо Байденыг]] оруулаад Ардчилсан намын 16 гишүүн [[Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч|АНУ-ын ерөнхийлөгчөөр]] ажиллажээ. 2022 оны байдлаар тус нам нь Холбооны Засгийн газрын гурван салбарыг удирдаж байна (АНУ-ын Төлөөлөгчдийн танхим болон [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Сенат|Сенатын]] аль алинд нь олонхийн суудал, мөн Ерөнхийлөгчийн албан тушаал). Мөн тус нам нь 22 мужийн захиргаа, 17 мужийн хууль тогтоох байгууллагыг удирддаг ба 14 мужид захиргаа, төлөөлөгчдийн танхим болон сенатын аль алиныг нь удирддаг.<ref>{{Cite web|url=https://ballotpedia.org/State_government_trifectas|title=State government trifectas|publisher=Ballotpedia}}</ref> АНУ-ын Дээд шүүхийн есөн шүүгчийн гурвыг нь Ардчилсан намын ерөнхийлөгчид томилсон. Нийт бүртгэлтэй гишүүдийн тоогоор Ардчилсан нам нь АНУ-ын хамгийн том нам, дэлхийн гурав дахь том нам юм.<ref name="sarnold">https://books.google.com/books?id=xGNRRwkZFysC</ref> == Лавлагаа == <references/> [[Ангилал:АНУ-ын Ардчилсан Нам| ]] [[Ангилал:АНУ-ын нам|Ардчилсан Нам]] [[Ангилал:Либерал нам]] [[Ангилал:1828 онд байгуулагдсан]] e6v8wvf5isj7pv8ehoht57xbec1q8dx АНУ-ын ерөнхийлөгчийн жагсаалт 0 123123 706626 706462 2022-07-29T15:17:31Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''АНУ-ын Ерөнхийлөгч''' — АНУ-ын төрийн болон гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн юм. 1787 онд баталсан [[АНУ-ын Үндсэн хууль|АНУ-ын Үндсэн хуул]]<nowiki/>иар энэхүү Ерөнхийлөгчийн албан тушаалыг бий болгосон байна. 1789 онд [[Жорж Вашингтон]] АНУ-ын анхны Ерөнхийлөгч болж байсан. Түүнээс өмнө энэхүү "Ерөнхийлөгч" гэсэн албан тушаалыг «Тивийн конгрессын Ерөнхийлөгч» хэмээдэг байжээ. АНУ-ын ерөнхийлөгчийг 1789 оноос хойш сонгож байгаа юм. Дараалсан нэр томъёог нэг ерөнхийлөгчөөр дугаарладаг (жишээлбэл, хоёр удаа дараалан сонгогдсон [[Жорж Вашингтон]] нь эхний болон хоёр дахь Ерөнхийлөгч биш, анхны бюу 1 дахь Ерөнхийлөгч байсан бөгөөд одоогийн байдлаар хэсэг хугацааны дараа дахин сонгогдсон албан тушаалын цорын ганц тохиолдол [[Гровер Кливленд]] Ерөнхийлөгч юм иймд түүнийг АНУ-ын 22 дахь ба 24 дэх Ерөнхийлөгч гэж тоолдог зарчимтай юм байна. {| class="wikitable sortable" !№ !Гэрэл зураг !Ерөнхийлөгчийн нэр !Бүрэн эрхийн эхлэл !Бүрэн эрхийн төгсгөл !Улс төрийн намын харьяалал !Дэд Ерөнхийлөгч !Бүрэн эрхийн хугацааны үргэлжлэл (өдөр) |- |'''1''' | |[[Жорж Вашингтон]] <small>(1732 — 1799)</small> |1789.04.30 |1797.03.04 |Нам бус |Жон Адамс |2865 |- |'''2''' | |[[Жон Адамс]] <small>(1735 — 1826)</small> |1797.03.04 |1801.03.04 |Федералист |Томас Жэфферсон |1460 |- |'''3''' | |[[Томас Жефферсон]] <small>(1743 — 1826)</small> |1801.03.04 |1809.03.04 |Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам |Аарон Бурр Жорж Клинтон |2922 |- |'''4''' | |[[Жеймс Мэдисон|Жэймс Мэдисон]] <small>(1751 — 1836)</small> |1809.03.04 |1817.03.04 |Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам |Жорж Клинтон Албан тушаал эзгүй байсан Элбриж Херри |2922 |- |'''5''' | |[[Жэймс Монро]] <small>(1758 — 1831)</small> |1817.03.04 |1825.03.04 |Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам |Дэниэл Томпкинс |2922 |- |'''6''' | |[[Жон Куинси Адамс]] <small>(1767 — 1848)</small> |1825.03.04 |1829.03.04 |Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам |Жон Колдвелл Кэлхун |1461 |- |'''7''' | |[[Эндрю Жексон]] <small>(1767 — 1845)</small> |1829.03.04 |1837.03.04 |Ардчилсан нам |Жон Колдуэлл Кэлхун Албан тушаал эзгүй байсан Мартин Ван Бюрен |2922 |- |'''8''' | |Мартин Ван Бюрен <small>(1782 — 1862)</small> |1837.03.04 |1841.03.04 |Ардчилсан нам |Ричард Жонсон |1461 |- |'''9''' | |[[Уильям Гаррисон]] <small>(1773 — 1841)</small> |1841.03.04 |1841.04.04 |Виг |Жон Тайлер |'''31''' |- | rowspan="2" |'''10''' | rowspan="2" | | rowspan="2" |[[Жон Тайлер]] <small>(1790 — 1862)</small> | rowspan="2" |1841.04.04 | rowspan="2" |1845.03.04 |Виг | rowspan="2" |Албан тушаал эзгүй байсан | rowspan="2" |1430 |- |Нам бус |- |'''11''' | |[[Жэймс Нокс Полк]] <small>(1795 — 1849)</small> |1845.03.04 |1849.03.04 |Ардчилсан нам |Жорж Даллас |1461 |- |'''12''' | |Закари Тейлор <small>(1784 — 1850)</small> |1849.03.04 |1850.07.09 |Виг |Миллард Филлмор |492 |- |'''13''' | |Миллард Филлмор <small>(1800 — 1874)</small> |1850.07.09 |1853.03.04 |Виг |Албан тушаал эзгүй байсан |969 |- |'''14''' | |Франклин Пирс <small>(1804 — 1869)</small> |1853.03.04 |1857.03.04 |Ардчилсан нам |Уильям Кинг Албан тушаал эзгүй байсан |1461 |- |'''15''' | |Жэймс Бьюкенен <small>(1791 — 1868)</small> |1857.03.04 |1861.03.04 |Ардчилсан нам |Жон Брекинридж |1461 |- | rowspan="2" |'''16''' | rowspan="2" | | rowspan="2" |[[Авраам Линкольн]] <small>(1809 — 1865)</small> | rowspan="2" |1861.03.04 | rowspan="2" |1865.04.15 | rowspan="2" |Бүгд найрамдах нам |Ганнибал Гэмлин | rowspan="2" |1503 |- |Эндрю Жонсон |- |'''17''' | |[[Эндрю Жонсон]] <small>(1808 — 1875)</small> |1865.04.15 |1869.03.04 |Ардчилсан нам |Албан тушаал эзгүй байсан |1419 |- |'''18''' | |[[Улисс Грант]] <small>(1822 — 1885)</small> |1869.03.04 |1877.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Шайлер Колфакс Хэнри Уилсон Албан тушаал эзгүй байсан |2922 |- |'''19''' | |Ратерфорд Хейс <small>(1822 — 1893)</small> |1877.03.04 |1881.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Уильям Уилер |1461 |- |'''20''' | |[[Жэймс Гарфилд]] <small>(1831 — 1881)</small> |1881.03.04 |1881.09.19 |Бүгд найрамдах нам |Честер Артур |199 |- |'''21''' | |Честер Артур <small>(1829 — 1886)</small> |1881.09.19 |1885.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Албан тушаал эзгүй байсан |1262 |- |'''22''' | |Гровер Кливленд <small>(1837 — 1908)</small> |1885.03.04 |1889.03.04 |Ардчилсан нам |Томас Хендрикс Албан тушаал эзгүй байсан |1461 |- |'''23''' | |Бенжамин Харрисон <small>(1833 — 1901)</small> |1889.03.04 |1893.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Леви Мортон |1461 |- |'''24''' | |Гровер Кливленд <small>''(второй раз)''</small> <small>(1837 — 1908)</small> |1893.03.04 |1897.03.04 |Ардчилсан нам |Эдлай Стивенсон |1461 |- |'''25''' | |Уильям Мак-Кинли <small>(1843 — 1901)</small> |1897.03.04 |1901.09.14 |Бүгд найрамдах нам |Гаррет Хобарт Албан тушаал эзгүй байсан Теодор Рузвельт |1654 |- |'''26''' | |[[Теодор Рузвельт]] <small>(1858 — 1919)</small> |1901.09.14 |1909.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Албан тушаал эзгүй байсан Чарльз Фэрбенкс |2728 |- |'''27''' | |Уильям Тафт <small>(1857 — 1930)</small> |1909.03.04 |1913.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Жэймс Шерман Албан тушаал эзгүй байсан |1461 |- |'''28''' | |[[Вудро Вилсон]] <small>(1856 — 1924)</small> |1913.03.04 |1921.03.04 |Ардчилсан нам |Томас Маршалл |2922 |- |'''29''' | |Уоррен Гардинг <small>(1865 — 1923)</small> |1921.03.04 |1923.08.02 |Бүгд найрамдах нам |Калвин Кулиж |881 |- |'''30''' | |Калвин Кулиж <small>(1872 — 1933)</small> |1923.08.02 |1929.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Албан тушаал эзгүй байсан Чарльз Дауэс |2041 |- |'''31''' | |[[Херберт Хувер]] <small>(1874 — 1964)</small> |1929.03.04 |1933.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Чарльз Кёртис |1461 |- |'''32''' | |[[Франклин Рузвельт]] <small>(1882 — 1945)</small> |1933.03.04 |1945.04.12 |Ардчилсан нам |Жон Гарнер Хэнри Уоллес Харри Трумэн |'''4422''' |- |'''33''' | |[[Харри Трумэн]] <small>(1884 — 1972)</small> |1945.04.12 |1953.01.20 |Ардчилсан нам |Албан тушаал эзгүй байсан Олбен Баркли |2840 |- |'''34''' | |[[Дуайт Эйзенхауэр]] <small>(1890 — 1969)</small> |1953.01.20 |1961.01.20 |Бүгд найрамдах нам |Ричард Никсон |2922 |- |'''35''' | |[[Жон Кеннеди]] <small>(1917 — 1963)</small> |1961.01.20 |1963.11.22 |Ардчилсан нам |Линдон Жонсон |1036 |- |'''36''' | |[[Линдон Жонсон]] <small>(1908 — 1973)</small> |1963.11.22 |1969.01.20 |Ардчилсан нам |Албан тушаал эзгүй байсан Хьюберт Хамфри |1886 |- |'''37''' | |[[Ричард Никсон]] <small>(1913 — 1994)</small> |1969.01.20 |1974.08.09 |Бүгд найрамдах нам |Спиро Агню Албан тушаал эзгүй байсан Жэральд Форд |2027 |- |'''38''' | |[[Жеральд Форд]] <small>(1913 — 2006)</small> |1974.08.09 |1977.01.20 |Бүгд найрамдах нам |Албан тушаал эзгүй байсан Нельсон Рокфеллер |895 |- |'''39''' | |[[Жимми Картер]] <small>(1924 онд төрсөн)</small> |1977.01.20 |1981.01.20 |Ардчилсан нам |Уолтер Мондейл |1461 |- |'''40''' | |[[Роналд Рейган]] <small>(1911 — 2004)</small> |1981.01.20 |1989.01.20 |Бүгд найрамдах нам |Жорж Буш — ахмад |2922 |- |'''41''' | |Жорж Херберт Уокер Буш («Жорж Буш — ахмад») <small>(1924 — 2018)</small> |1989.01.20 |1993.01.20 |Бүгд найрамдах нам |Дэн Куэйл |1461 |- |'''42''' | |[[Билл Клинтон]] <small>(1946 онд төрсөн)</small> |1993.01.20 |2001.01.20 |Ардчилсан нам |[[Альберт Гор]] |2922 |- |'''43''' | |Жорж Уокер Буш («Жорж Буш — залуу») <small>(1946 онд төрсөн)</small> |2001.01.20 |2009.01.20 |Бүгд найрамдах нам |Дик Чейни |2922 |- |'''44''' | |[[Барак Обама]] <small>(1961 онд төрсөн)</small> |2009.01.20 |2017.01.20 |Ардчилсан нам |Жо Байден |2922 |- |'''45''' | |[[Доналд Трамп]] <small>(1946 онд төрсөн)</small> |2017.01.20 |2021.01.20 |Бүгд найрамдах нам |[[Майк Пенс]] |1461 |- |'''46''' | |[[Жо Байден|Жозэф Байден]] <small>(1942 онд төрсөн)</small> |2021.01.20 |2025.01.20 -нд хугацаа дуусна |Ардчилсан нам |[[Камала Харрис]] |552 |} pibef0o2gfm5wbkxec627gnhcnhpd2d 706628 706626 2022-07-29T15:27:43Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''АНУ-ын Ерөнхийлөгч''' — АНУ-ын төрийн болон гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн юм. 1787 онд баталсан [[АНУ-ын Үндсэн хууль|АНУ-ын Үндсэн хуул]]<nowiki/>иар энэхүү Ерөнхийлөгчийн албан тушаалыг бий болгосон байна. 1789 онд [[Жорж Вашингтон]] АНУ-ын анхны Ерөнхийлөгч болж байсан. Түүнээс өмнө энэхүү "Ерөнхийлөгч" гэсэн албан тушаалыг «Тивийн конгрессын Ерөнхийлөгч» хэмээдэг байжээ. АНУ-ын ерөнхийлөгчийг 1789 оноос хойш сонгож байгаа юм. Дараалсан нэр томъёог нэг ерөнхийлөгчөөр дугаарладаг (жишээлбэл, хоёр удаа дараалан сонгогдсон [[Жорж Вашингтон]] нь эхний болон хоёр дахь Ерөнхийлөгч биш, анхны бюу 1 дахь Ерөнхийлөгч байсан бөгөөд одоогийн байдлаар хэсэг хугацааны дараа дахин сонгогдсон албан тушаалын цорын ганц тохиолдол [[Гровер Кливленд]] Ерөнхийлөгч юм иймд түүнийг АНУ-ын 22 дахь ба 24 дэх Ерөнхийлөгч гэж тоолдог зарчимтай юм байна. {| class="wikitable sortable" !№ !Гэрэл зураг !Ерөнхийлөгчийн нэр !Бүрэн эрхийн эхлэл !Бүрэн эрхийн төгсгөл !Улс төрийн намын харьяалал !Дэд Ерөнхийлөгч !Бүрэн эрхийн хугацааны үргэлжлэл (өдөр) |- |'''1''' | |[[Жорж Вашингтон]] <small>(1732 — 1799)</small> |1789.04.30 |1797.03.04 |Нам бус |Жон Адамс |2865 |- |'''2''' | |[[Жон Адамс]] <small>(1735 — 1826)</small> |1797.03.04 |1801.03.04 |Федералист |Томас Жэфферсон |1460 |- |'''3''' | |[[Томас Жефферсон]] <small>(1743 — 1826)</small> |1801.03.04 |1809.03.04 |Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам |Аарон Бурр Жорж Клинтон |2922 |- |'''4''' | |[[Жеймс Мэдисон|Жэймс Мэдисон]] <small>(1751 — 1836)</small> |1809.03.04 |1817.03.04 |Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам |Жорж Клинтон Албан тушаал эзгүй байсан Элбриж Херри |2922 |- |'''5''' | |[[Жэймс Монро]] <small>(1758 — 1831)</small> |1817.03.04 |1825.03.04 |Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам |Дэниэл Томпкинс |2922 |- |'''6''' | |[[Жон Куинси Адамс]] <small>(1767 — 1848)</small> |1825.03.04 |1829.03.04 |Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам |Жон Колдвелл Кэлхун |1461 |- |'''7''' | |[[Эндрю Жексон]] <small>(1767 — 1845)</small> |1829.03.04 |1837.03.04 |Ардчилсан нам |Жон Колдуэлл Кэлхун Албан тушаал эзгүй байсан Мартин Ван Бюрен |2922 |- |'''8''' | |Мартин Ван Бюрен <small>(1782 — 1862)</small> |1837.03.04 |1841.03.04 |Ардчилсан нам |Ричард Жонсон |1461 |- |'''9''' | |[[Уильям Гаррисон]] <small>(1773 — 1841)</small> |1841.03.04 |1841.04.04 |Виг |Жон Тайлер |'''31''' |- | rowspan="2" |'''10''' | rowspan="2" | | rowspan="2" |[[Жон Тайлер]] <small>(1790 — 1862)</small> | rowspan="2" |1841.04.04 | rowspan="2" |1845.03.04 |Виг | rowspan="2" |Албан тушаал эзгүй байсан | rowspan="2" |1430 |- |Нам бус |- |'''11''' | |[[Жэймс Нокс Полк]] <small>(1795 — 1849)</small> |1845.03.04 |1849.03.04 |Ардчилсан нам |Жорж Даллас |1461 |- |'''12''' | |Закари Тейлор <small>(1784 — 1850)</small> |1849.03.04 |1850.07.09 |Виг |Миллард Филлмор |492 |- |'''13''' | |Миллард Филлмор <small>(1800 — 1874)</small> |1850.07.09 |1853.03.04 |Виг |Албан тушаал эзгүй байсан |969 |- |'''14''' | |Франклин Пирс <small>(1804 — 1869)</small> |1853.03.04 |1857.03.04 |Ардчилсан нам |Уильям Кинг Албан тушаал эзгүй байсан |1461 |- |'''15''' | |Жэймс Бьюкенен <small>(1791 — 1868)</small> |1857.03.04 |1861.03.04 |Ардчилсан нам |Жон Брекинридж |1461 |- | rowspan="2" |'''16''' | rowspan="2" | | rowspan="2" |[[Авраам Линкольн]] <small>(1809 — 1865)</small> | rowspan="2" |1861.03.04 | rowspan="2" |1865.04.15 | rowspan="2" |Бүгд найрамдах нам |Ганнибал Гэмлин | rowspan="2" |1503 |- |Эндрю Жонсон |- |'''17''' | |[[Эндрю Жонсон]] <small>(1808 — 1875)</small> |1865.04.15 |1869.03.04 |Ардчилсан нам |Албан тушаал эзгүй байсан |1419 |- |'''18''' | |[[Улисс Грант]] <small>(1822 — 1885)</small> |1869.03.04 |1877.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Шайлер Колфакс Хэнри Уилсон Албан тушаал эзгүй байсан |2922 |- |'''19''' | |Ратерфорд Хейс <small>(1822 — 1893)</small> |1877.03.04 |1881.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Уильям Уилер |1461 |- |'''20''' | |[[Жэймс Гарфилд]] <small>(1831 — 1881)</small> |1881.03.04 |1881.09.19 |Бүгд найрамдах нам |Честер Артур |199 |- |'''21''' | |Честер Артур <small>(1829 — 1886)</small> |1881.09.19 |1885.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Албан тушаал эзгүй байсан |1262 |- |'''22''' | |Гровер Кливленд <small>(1837 — 1908)</small> |1885.03.04 |1889.03.04 |Ардчилсан нам |Томас Хендрикс Албан тушаал эзгүй байсан |1461 |- |'''23''' | |Бенжамин Харрисон <small>(1833 — 1901)</small> |1889.03.04 |1893.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Леви Мортон |1461 |- |'''24''' | |Гровер Кливленд <small>''(второй раз)''</small> <small>(1837 — 1908)</small> |1893.03.04 |1897.03.04 |Ардчилсан нам |Эдлай Стивенсон |1461 |- |'''25''' | |Уильям Мак-Кинли <small>(1843 — 1901)</small> |1897.03.04 |1901.09.14 |Бүгд найрамдах нам |Гаррет Хобарт Албан тушаал эзгүй байсан Теодор Рузвельт |1654 |- |'''26''' | |[[Теодор Рузвельт]] <small>(1858 — 1919)</small> |1901.09.14 |1909.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Албан тушаал эзгүй байсан Чарльз Фэрбенкс |2728 |- |'''27''' | |Уильям Тафт <small>(1857 — 1930)</small> |1909.03.04 |1913.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Жэймс Шерман Албан тушаал эзгүй байсан |1461 |- |'''28''' | |[[Вудро Вилсон]] <small>(1856 — 1924)</small> |1913.03.04 |1921.03.04 |Ардчилсан нам |Томас Маршалл |2922 |- |'''29''' | |Уоррен Гардинг <small>(1865 — 1923)</small> |1921.03.04 |1923.08.02 |Бүгд найрамдах нам |Калвин Кулиж |881 |- |'''30''' | |Калвин Кулиж <small>(1872 — 1933)</small> |1923.08.02 |1929.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Албан тушаал эзгүй байсан Чарльз Дауэс |2041 |- |'''31''' | |[[Херберт Хувер]] <small>(1874 — 1964)</small> |1929.03.04 |1933.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Чарльз Кёртис |1461 |- |'''32''' | |[[Франклин Рузвельт]] <small>(1882 — 1945)</small> |1933.03.04 |1945.04.12 |Ардчилсан нам |Жон Гарнер Хэнри Уоллес Харри Трумэн |'''4422''' |- |'''33''' | |[[Харри Трумэн]] <small>(1884 — 1972)</small> |1945.04.12 |1953.01.20 |Ардчилсан нам |Албан тушаал эзгүй байсан Олбен Баркли |2840 |- |'''34''' | |[[Дуайт Эйзенхауэр]] <small>(1890 — 1969)</small> |1953.01.20 |1961.01.20 |Бүгд найрамдах нам |Ричард Никсон |2922 |- |'''35''' | |[[Жон Фицжеральд Кеннеди|Жон Кеннеди]] <small>(1917 — 1963)</small> |1961.01.20 |1963.11.22 |Ардчилсан нам |Линдон Жонсон |1036 |- |'''36''' | |[[Линдон Жонсон]] <small>(1908 — 1973)</small> |1963.11.22 |1969.01.20 |Ардчилсан нам |Албан тушаал эзгүй байсан Хьюберт Хамфри |1886 |- |'''37''' | |[[Ричард Никсон]] <small>(1913 — 1994)</small> |1969.01.20 |1974.08.09 |Бүгд найрамдах нам |Спиро Агню Албан тушаал эзгүй байсан Жэральд Форд |2027 |- |'''38''' | |[[Жеральд Форд]] <small>(1913 — 2006)</small> |1974.08.09 |1977.01.20 |Бүгд найрамдах нам |Албан тушаал эзгүй байсан Нельсон Рокфеллер |895 |- |'''39''' | |[[Жимми Картер]] <small>(1924 онд төрсөн)</small> |1977.01.20 |1981.01.20 |Ардчилсан нам |Уолтер Мондейл |1461 |- |'''40''' | |[[Роналд Рейган]] <small>(1911 — 2004)</small> |1981.01.20 |1989.01.20 |Бүгд найрамдах нам |Жорж Буш — ахмад |2922 |- |'''41''' | |Жорж Херберт Уокер Буш («Жорж Буш — ахмад») <small>(1924 — 2018)</small> |1989.01.20 |1993.01.20 |Бүгд найрамдах нам |Дэн Куэйл |1461 |- |'''42''' | |[[Билл Клинтон]] <small>(1946 онд төрсөн)</small> |1993.01.20 |2001.01.20 |Ардчилсан нам |[[Альберт Гор]] |2922 |- |'''43''' | |Жорж Уокер Буш («Жорж Буш — залуу») <small>(1946 онд төрсөн)</small> |2001.01.20 |2009.01.20 |Бүгд найрамдах нам |Дик Чейни |2922 |- |'''44''' | |[[Барак Обама]] <small>(1961 онд төрсөн)</small> |2009.01.20 |2017.01.20 |Ардчилсан нам |Жо Байден |2922 |- |'''45''' | |[[Доналд Трамп]] <small>(1946 онд төрсөн)</small> |2017.01.20 |2021.01.20 |Бүгд найрамдах нам |[[Майк Пенс]] |1461 |- |'''46''' | |[[Жо Байден|Жозэф Байден]] <small>(1942 онд төрсөн)</small> |2021.01.20 |2025.01.20 -нд хугацаа дуусна |Ардчилсан нам |[[Камала Харрис]] |552 |} tddquy62kjg1triu5du4j1z77n0s98v Загвар:Инфобокс сонгууль/doc 10 123149 706598 2022-07-29T12:13:27Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "{{Documentation subpage}} <!-- Please place categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata (see [[Wikipedia:Wikidata]]) --> {{Lua|Module:Infobox|Module:InfoboxImage|Module:String|Module:Check for unknown parameters}} {{Ambox|text=Энэ загвар нь [[бүх нийтийн санал асуулга|санал асуулгад]] зориулагдаагүй; оронд нь '''{{Tlg|Инфобокс санал асуулга..." wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} <!-- Please place categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata (see [[Wikipedia:Wikidata]]) --> {{Lua|Module:Infobox|Module:InfoboxImage|Module:String|Module:Check for unknown parameters}} {{Ambox|text=Энэ загвар нь [[бүх нийтийн санал асуулга|санал асуулгад]] зориулагдаагүй; оронд нь '''{{Tlg|Инфобокс санал асуулга}}''' ашаглаарай.}} Энэ инфобокс нь ерөнхийлөгчийн, анхан шатны, парламентын сонгуулийг тодорхойлдог. Олон нам оролцдог парламентын сонгуульд, оронд нь {{tl|Инфобокс парламентын сонгууль}} инфобоксыг ашиглахыг бодоорой. == Хэрэглээ == Өөр өөр төрлийн сонгуульд зориулж илүү талбайг устгаарай. <pre style="overflow:auto;"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = | country = | flag_year = | flag_image = | type = <!-- presidential, parliamentary, legislative, primary, or by-election --><!-- MANDATORY, and limited to the preceding five types --> | vote_type = Popular <!-- default --> | ongoing = | party_colour = | party_name = | alliance_name = | previous_election = | previous_year = | outgoing_members = | election_date = <!-- {{Start date|YYYY|MM|DD}} --> | elected_members = | next_election = <!--page title, will be linked if it exists--> | next_year = | votes_for_election= | needed_votes = | seats_for_election= | majority_seats = | opinion_polls = | registered = | turnout = | votes_counted = <!-- Use ONE out of votes_counted, reporting or declared, do not include percentage (%) sign--> | reporting = <!-- Use ONE out of votes_counted, reporting or declared, do not include percentage (%) sign--> | declared = <!-- Use ONE out of votes_counted, reporting or declared, do not include percentage (%) sign--> | last_update = | time_zone = | image_upright = | filler = <!-- (fills whitespace to the left of image1 with filler text, such as "Political selections")--> <!-- person 1 --> | image1 = | image1_size = | image1_upright = | colour1 = | nominee1 = <!-- when appropriate, candidate1 can be used instead --> | candidate1 = <!-- any type of election --> | leader1 = <!-- legislative or parliamentary only--> | party1 = | alliance1 = <!-- presidential --> | home_state1 = | running_mate1 = | electoral_vote1 = | delegate_count1 = | states_carried1 = | districts_won1 = <!-- legislative or parliamentary --> | leader_since1 = | leaders_seat1 = | last_election1 = | seats_before1 = | seats_needed1 = | seats1 = | seats_after1 = | seat_change1 = <!-- any --> | popular_vote1 = | percentage1 = | swing1 = <!-- legislative or parliamentary only--> <!-- person 2 --> | image2 = | image2_size = | image2_upright = | colour2 = | nominee2 = <!-- presidential only, when appropriate, candidate2 can be used instead --> | candidate2 = <!-- any type of election --> | leader2 = <!-- legislative or parliamentary only--> | party2 = | alliance2 = <!-- presidential --> | home_state2 = | running_mate2 = | electoral_vote2 = | delegate_count2 = | states_carried2 = | districts_won2 = <!-- legislative or parliamentary --> | leader_since2 = | leaders_seat2 = | last_election2 = | seats_before2 = | seats_needed2 = | seats2 = | seats_after2 = | seat_change2 = <!-- any --> | popular_vote2 = | percentage2 = | swing2 = <!-- legislative or parliamentary only--> <!-- polls --> | poll1_date = | poll1_source = | poll1_nominee1 = <!-- presidential only, when appropriate, poll1_candidate1 can be used instead --> | poll1_party1 = <!-- legislative or parliamentary only--> | poll1_nominee2 = <!-- presidential only, when appropriate, poll1_candidate2 can be used instead --> | poll1_party2 = <!-- legislative or parliamentary only--> | poll2_date = | poll2_source = | poll2_nominee1 = <!-- presidential only, when appropriate, poll2_candidate1 can be used instead --> | poll2_party1 = <!-- legislative or parliamentary only--> | poll2_nominee2 = <!-- presidential only, when appropriate, poll2_candidate2 can be used instead --> | poll2_party2 = <!-- legislative or parliamentary only--> <!-- auxiliary rows --> | 1blank = | 1data1 = | 1data2 = | 2blank = | 2data1 = | 2data2 = <!-- map --> | map_image = | map_size = | map_alt = | map = | map_caption = <!-- bottom --> | title = | before_election = | before_party = | posttitle = | after_election = | after_party = }} </pre> : *Non-optional fields. : &dagger; only displayed if the election is yet to take place. : &Dagger; only displayed if the election has finished. {| class="wikitable" ! Field !! Type !! Description |- | '''election_name''' |* | Name given to the election. If this field is left empty the page name is displayed |- | '''country''' | | Country where the election took place. |- | '''flag_year''' | | For historical elections when an older flag design was in effect, enter the year the flag came into effect (not the election year). Default is to use the current flag. |- | '''flag_image''' | | For non-country elections, specify the full name of the flag, coat-of-arms, or seal image to display. |- | '''type''' |* | The type of election. Must be one of five: presidential, legislative, parliamentary, primary, or by-election. Legislative after the election will display majority and minority party, rather than first and second party. |- | '''vote_type''' | | The type of votes recorded at popular_vote''n''. Defaults to "Popular". |- | '''ongoing''' |* | Must be either yes or no, whether the election is yet to take place, or completed. Fields marked with a &dagger; are only displayed if the election is yet to take place. Fields marked with a &Dagger; are only displayed if the election has finished. (Default no.) |- | '''party_colour''' | | Also spelled '''party_color'''. To turn off the party colours enter 'no'. |- | '''party_name''' | | To turn off linking to the parties enter 'no'. |- | '''alliance_name''' | | To turn off linking to the alliances enter 'no'. |- | '''previous_election''' | | The page name of the last election of this type. |- | '''previous_year''' | | The year the last election of this type took place. |- | '''previous_mps''' (DEPRECATED) | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | Also spelled '''previous_MPs''' or '''previous_members''', page name for the members elected in the last election. |- | '''outgoing_members''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between the previous election and this election.<br />(Can either be a page title or a wiki link.) |- | '''election_date''' | | Date of election - use {{tl|Start date}} |- | '''elected_mps''' (DEPRECATED) | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | Wikilink to the MPs elected in this election. |- | '''elected_members''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between this election and the next election.<br />(Can either be a page title or a wiki link.) |- | '''next_election''' | | The page name of the next election of this type. If red link (it doesn't exist), then it will appear unlinked. |- | '''next_year''' | | The year the next election of this type took place. |- | '''<del>next_mps</del>''' (DEPRECATED, REMOVED) | <del>''legislative''<br/>''parliamentary''</del> | <del>Also spelled '''next_MPs''' or '''next_members''', page name for the members elected in the next election.</del> |- | '''votes_for_election''' | ''presidential'' | The number of votes for election and the system of voting (e.g. Electoral College). |- | '''needed_votes''' | ''presidential'' | The number of votes required to win. If there is an even number of votes, use the number that is said by the media. |- | '''seats_for_election''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>''by-election'' | The number of seats for election and the house or chamber the seats are for. |- | '''majority_seats''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The number of seats required for a [[majority government]]. If there is an even number of seats in the house or chamber, use the number that is said by the media. |- | '''opinion_polls''' | | Pagename or section anchor of [[opinion poll]]s. |- | '''registered''' | | Number of [[Voter registration|registered voters]] for this election. |- | '''turnout''' | | [[Voter turnout]] for this election. |- | '''votes_counted''' | rowspan="3"| | rowspan="3"|The number of votes or the number of constituencies, in %, that have been counted after polls have closed. '''Do not include''' the percentage sign (%) after number. It is advisable to remove this information soon after the counting process has finished and all the results have been declared. Use '''votes_counted''', '''reporting''' or '''declared''' according to whichever term best suits the specific election and counting procedure |- | '''reporting''' |- | '''declared''' |- | '''last_update''' | | The time at which the latest update on results and the number of votes were updated on the infobox |- | '''time_zone''' | | Time zone of the time given in the ''last_update'' field. Must be linked as normal similar to an article (e.g. <nowiki>[[Greenwich mean time|GMT]])</nowiki> |- | '''image_upright''' | | Upright for all {{para|image<var>n</var>}}. See [[WP:UPRIGHT]]. Can be overridden by the corresponding {{para|image<var>n</var>_upright}}. |- | '''filler''' | | Set filler = (text) to include optional filler text, such as "Political selections", to the left of image1. |- | '''image1''' | | Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour1 or party1 must be entered. |- | '''image1_upright''' | | Upright for {{para|image1}}. See [[WP:UPRIGHT]]. Overrides {{para|image_upright}}. |- | '''colour1''' | | Also spelt '''color1'''. Enter a hex colour code (without the <nowiki>#</nowiki>) to override the border colour of image1. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. |- | '''nominee1''' | ''presidential''<br/>''by-election'' | Name of Nominee. When appropriate, candidate1 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time. |- | '''candidate1''' | | Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time. |- | '''leader1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''party1''' | | Political Party using [[:Category:Political party shortname templates|Political party shortname templates]]. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''alliance1''' | | Political alliance in elections where coalition politics is common. |- | '''home_state1''' | ''presidential'' | The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''running_mate1''' | ''presidential'' | The Nominee's [[Running mate]]. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''electoral_vote1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The [[electoral vote]]s obtained by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''projected_vote1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The [[electoral vote]]s projected for the Nominee. |- | '''delegate_count1''' | ''presidential'' | The aggregate number of [[Delegate (American politics)|delegate]]s obtained by the candidate. The number can be changed up to nine to display different candidates at the same time. Intended for use in pre-election processes such as selection of delegates to [[United States presidential nominating convention]]s. Intended to be used instead of electoral_vote1 for these cases. |- | '''states_carried1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The states carried or won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''districts_won1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The number of districts won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''leader_since1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The date the Leader took office. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''leaders_seat1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The seat the Leader represents. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''last_election1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats_before1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats_needed1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&dagger; | The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats_after1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seat_change1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''popular_vote1''' | &Dagger; | The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time. |- | '''percentage1''' | &Dagger; | The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time. |- | '''swing1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The [[Swing (politics)|swing]] or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''poll1_date''' | &dagger; | The date of an opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time. |- | '''poll1_source''' | &dagger; | The source or URL of the opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time. poll1_nominee1 |- | '''poll1_nominee1''' | ''presidential''<br/>&dagger; | The percentage poll 1 gave to nominee 1. When appropriate, '''poll1_candidate1''' can be used instead. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The nominee or candidate number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time. |- | '''poll1_party1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&dagger; | The percentage poll 1 gave to party 1. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The party number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''1blank''' | | Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows. |- | '''1data1''' | | Data 1 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time. |- | '''map_image''' | | Page name for the election map file. |- | '''map_size''' | | Size of image of the election map to be displayed. (Default 300px). |- | '''map_alt''' | | [[WP:Alternative text for images|Alt text]] for the election map. |- | '''map''' | | A freeform replacement for the above, which can be used to insert [[mw:extension:ImageMap|extension:ImageMap]]s or templates instead of images. |- | '''map_caption''' | | Caption on image of the election map to be displayed. |- | '''title''' | | Title of the leader before the election. (President, Speaker, Government, Prime Minister...) |- | '''before_election''' | | The leader in power before the election, labeled [[incumbent]] if the election is yet to take place. |- | '''before_party''' | | The party in power before the election. This can be set to "Acting (law)" (which will display as "[[Acting (law)|Acting]]") if necessary. |- | '''posttitle''' | &Dagger; | Title of the victor of the election (President-elect, Prime Minister-designate...), only if different than before. |- | '''after_election''' | &Dagger; | The leader in power as a result of the election. In case of an ongoing primary, this field may contain the name of the presumptive nominee. If an election is decided by a country's Constitutional/Supreme Court, the leader and the party in power are both listed in this field and a link to the court decision is listed one line below the leader in power in small text. If an election is annulled, the term "Election results annulled" or similar is listed here and a note is listed one line below that in small text. |- | '''after_party''' | &Dagger; | The party in power as a result of the election. |} == Тэмдэглэл == The template can display up to nine parties or nominees at the same time, three per row. If exactly four are needed, use the first two on the top and bottom lines. This is done by only using the numbers 1, 2, 4 and 5 on the fields that require a number. All the fields that work for Legislative will also work for Parliamentary. The only difference between the two is the titles above the images. The template uses the party fields to display the party colour in the background of the images and some text. To turn this function off, input: | party_colour = no To override the calling of the party short name templates, input: | party_name = no To override the calling of the alliance short name templates, input: | alliance_name = no To override the colour for party1 or nominee1, input: | colour1 = [HEX OF COLOUR, MINUS #] The hex number must be entered without the hash for the field to work. The number (colour'''1''') can be changed up to nine for different parties or Nominees. The fields work with both spellings of the word 'color'. === Which leader to use === The parties are shown in the infobox in the order they came in the election. The "leader" of each party is the person leading the party through that election. == Жишээ == === Ерөнхийлөгчийн === {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2004 United States presidential election | country = United States | type = presidential | previous_election = 2000 United States presidential election | previous_year = 2000 | election_date = {{Start date|2004|11|02}} | next_election = 2008 United States presidential election | next_year = 2008 | votes_for_election= All [[List of United States presidential electors, 2004|538 electoral votes]] of the [[Electoral College (United States)|Electoral College]] | needed_votes = 270 electoral | image_size = 160x180px | filler = Political selections <!-- George W. Bush --> | image1 = George-W-Bush.jpeg | nominee1 = [[George W. Bush]] | party1 = Republican Party (US) | home_state1 = [[Texas]] | running_mate1 = [[Dick Cheney|Richard B. Cheney]] | electoral_vote1 = 286 | states_carried1 = 31 | popular_vote1 = 62,040,610 | percentage1 = 50.7% <!-- John Kerry --> | image2 = John Kerry headshot with US flag.jpg | nominee2 = [[John Kerry]] | party2 = Democratic Party (US) | home_state2 = [[Massachusetts]] | running_mate2 = [[John Edwards]] | electoral_vote2 = 251 | states_carried2 = 19 + [[Washington, D.C.|DC]] | popular_vote2 = 59,028,444 | percentage2 = 48.3% <!-- map --> | map_image = ElectoralCollege2004.svg | map_size = 270px | map_caption = Presidential election results map <!-- bottom --> | title = President | before_election = [[George W. Bush]] | before_party = Republican Party (US) | after_election = [[George W. Bush]] | after_party = Republican Party (US) }} <pre style="overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2004 United States presidential election | country = United States | type = presidential | previous_election = 2000 United States presidential election | previous_year = 2000 | election_date = {{Start date|2004|11|02}} | next_election = 2008 United States presidential election | next_year = 2008 | votes_for_election= All [[List of United States presidential electors, 2004|538 electoral votes]] of the [[Electoral College (United States)|Electoral College]] | needed_votes = 270 electoral | image_size = 160x180px | filler = Political selections <!-- George W. Bush --> | image1 = George-W-Bush.jpeg | nominee1 = [[George W. Bush]] | party1 = Republican Party (US) | home_state1 = [[Texas]] | running_mate1 = [[Dick Cheney|Richard B. Cheney]] | electoral_vote1 = 286 | states_carried1 = 31 | popular_vote1 = 62,040,610 | percentage1 = 50.7% <!-- John Kerry --> | image2 = John Kerry headshot with US flag.jpg | nominee2 = [[John Kerry]] | party2 = Democratic Party (US) | home_state2 = [[Massachusetts]] | running_mate2 = [[John Edwards]] | electoral_vote2 = 251 | states_carried2 = 19 + [[Washington, D.C.|DC]] | popular_vote2 = 59,028,444 | percentage2 = 48.3% <!-- map --> | map_image = ElectoralCollege2004.svg | map_size = 270px | map_caption = Presidential election results map <!-- bottom --> | title = President | before_election = [[George W. Bush]] | before_party = Republican Party (US) | after_election = [[George W. Bush]] | after_party = Republican Party (US) }}</pre> {{-}} === Ерөнхийлөгчийн анхан шатны сонгууль === {{Инфобокс сонгууль | election_name = [[Republican Party presidential primaries, 2016]] | country = United States | type = primary | ongoing = yes | previous_election = 2012 Republican Party presidential primaries | previous_year = 2012 | next_election = 2020 Republican Party presidential primaries | next_year = ''2020'' | election_date = February 1 – June 7, 2016 | votes_for_election = 2,472 delegates to the [[2016 Republican National Convention|Republican National Convention]] | needed_votes = 1,237 delegate | party_name = no | image_size = 160x180px <!-- Donald Trump --> | image1 = Donald August 19 (cropped).jpg | candidate1 = '''[[Donald Trump]]''' | color1 = 283681 | home_state1 = [[New York (state)|New York]] | states_carried1 = '''28''' | popular_vote1 = '''10,713,526''' | percentage1 = '''40.2%''' | delegate_count1 = '''1,014''' <!-- Ted Cruz--> | image2 = Ted Cruz, official portrait, 113th Congress (cropped 2).jpg | candidate2 = [[Ted Cruz]] | color2 = DAA520 | home_state2 = [[Texas]] | states_carried2 = 11 | popular_vote2 = 7,321,878 | percentage2 = 27.5% | delegate_count2 = 546 <!-- Marco Rubio --> | image4 = Marco Rubio, Official Portrait, 112th Congress.jpg | candidate4 = [[Marco Rubio]] | color4 = C60E3B | home_state4 = [[Florida]] | states_carried4 = 3 | popular_vote4 = 3,497,828 | percentage4 = 13.1% | delegate_count4 = 173 <!-- John Kasich --> | image5 = Governor John Kasich (cropped2).jpg | candidate5 = [[John Kasich]] | color5 = 29AB87 | home_state5 = [[Ohio]] | states_carried5 = 1 | popular_vote5 = 3,762,367 | percentage5 = 14.1% | delegate_count5 = 154 | map_image = Republican Party presidential primaries results, 2016.svg | map_size = 308px | map_caption = '''First place by first-instance vote''' {{{!}} style="font-size:110%; margin:0 auto;" {{!}} {{Legend0|#283681|Donald Trump}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#DAA520|Ted Cruz}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#C60E3B|Marco Rubio}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#29AB87|John Kasich}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#000000|Uncommitted}} {{!}}{{!}} {{!}}} | title = Republican nominee | before_election = [[Mitt Romney]] | after_election = [[Donald Trump]] | template_name = 2016 Republican Party presidential primaries }} <pre style="overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = [[Republican Party presidential primaries, 2016]] | country = United States | type = primary | ongoing = yes | previous_election = 2012 Republican Party presidential primaries | previous_year = 2012 | next_election = 2020 Republican Party presidential primaries | next_year = ''2020'' | election_date = February 1 – June 7, 2016 | votes_for_election = 2,472 delegates to the [[2016 Republican National Convention|Republican National Convention]] | needed_votes = 1,237 delegate | party_name = no | image_size = 160x180px <!-- Donald Trump --> | image1 = Donald August 19 (cropped).jpg | candidate1 = '''[[Donald Trump]]''' | color1 = 283681 | home_state1 = [[New York (state)|New York]] | states_carried1 = '''28''' | popular_vote1 = '''10,713,526''' | percentage1 = '''40.2%''' | delegate_count1 = '''1,014''' <!-- Ted Cruz--> | image2 = Ted Cruz, official portrait, 113th Congress (cropped 2).jpg | candidate2 = [[Ted Cruz]] | color2 = DAA520 | home_state2 = [[Texas]] | states_carried2 = 11 | popular_vote2 = 7,321,878 | percentage2 = 27.5% | delegate_count2 = 546 <!-- Marco Rubio --> | image4 = Marco Rubio, Official Portrait, 112th Congress.jpg | candidate4 = [[Marco Rubio]] | color4 = C60E3B | home_state4 = [[Florida]] | states_carried4 = 3 | popular_vote4 = 3,497,828 | percentage4 = 13.1% | delegate_count4 = 173 <!-- John Kasich --> | image5 = Governor John Kasich (cropped2).jpg | candidate5 = [[John Kasich]] | color5 = 29AB87 | home_state5 = [[Ohio]] | states_carried5 = 1 | popular_vote5 = 3,762,367 | percentage5 = 14.1% | delegate_count5 = 154 | map_image = Republican Party presidential primaries results, 2016.svg | map_size = 308px | map_caption = '''First place by first-instance vote''' {{{!}} style="font-size:110%; margin:0 auto;" {{!}} {{Legend0|#283681|Donald Trump}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#DAA520|Ted Cruz}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#C60E3B|Marco Rubio}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#29AB87|John Kasich}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#000000|Uncommitted}} {{!}}{{!}} {{!}}} | title = Republican nominee | before_election = [[Mitt Romney]] | after_election = [[Donald Trump]] | template_name = 2016 Republican Party presidential primaries }} </pre> {{-}} === Парламентын === {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2005 United Kingdom general election | country = United Kingdom | type = parliamentary | previous_election = 2001 United Kingdom general election | previous_year = 2001 | outgoing_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2001 | election_date = {{Start date|2005|05|05}} | elected_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2005 | next_election = 2010 United Kingdom general election | next_year = 2010 | seats_for_election= All [[List of United Kingdom Parliament constituencies 2005–2010|646 seats]] to the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]] | majority_seats = 324 | opinion_polls = #Opinion polls | turnout = 61.4% | image_size = 160x180px <!-- Labour --> | image1 = TonyBlairBasra.JPG | leader1 = [[Tony Blair]] | party1 = Labour Party (UK) | leader_since1 = 21 July 1994 | leaders_seat1 = [[Sedgefield (UK Parliament constituency)|Sedgefield]] | last_election1 = 413 seats, 40.7% | seats_before1 = 403 | seats1 = 355 | seat_change1 = −48 | popular_vote1 = 9,552,436 | percentage1 = 35.2% | swing1 = −5.5% <!-- Conservative --> | image2 = Michael Howard 1099 cropped.jpg | leader2 = [[Michael Howard]] | party2 = Conservative Party (UK) | leader_since2 = 6 November 2003 | leaders_seat2 = [[Folkestone and Hythe (UK Parliament constituency)|Folkestone & Hythe]] | last_election2 = 166 seats, 31.7% | seats_before2 = 165 | seats2 = 198 | seat_change2 = +33 | popular_vote2 = 8,784,915 | percentage2 = 32.4% | swing2 = +0.7% <!-- Liberal Democrats --> | image3 = Charles Kennedy.jpg | leader3 = [[Charles Kennedy]] | party3 = Liberal Democrats (UK) | leader_since3 = 9 August 1999 | leaders_seat3 = [[Ross, Skye and Lochaber (UK Parliament constituency)|Ross, Skye, & Lochaber]] | last_election3 = 52 seats, 18.3% | seats_before3 = 51 | seats3 = 62 | seat_change3 = +11 | popular_vote3 = 5,985,454 | percentage3 = 22.0% | swing3 = +3.7% <!-- map --> | map_image = 2005UKElectionMap.svg | map_size = 250px | map_caption = Map of United Kingdom showing constituencies won <!-- bottom --> | title = Prime Minister | before_election = [[Tony Blair]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[Tony Blair]] | after_party = Labour Party (UK) }} <pre style="overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2005 United Kingdom general election | country = United Kingdom | type = parliamentary | previous_election = 2001 United Kingdom general election | previous_year = 2001 | outgoing_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2001 | election_date = {{Start date|2005|05|05}} | elected_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2005 | next_election = 2010 United Kingdom general election | next_year = 2010 | seats_for_election= All [[List of United Kingdom Parliament constituencies 2005–2010|646 seats]] to the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]] | majority_seats = 324 | opinion_polls = #Opinion polls | turnout = 61.4% | image_size = 160x180px <!-- Labour --> | image1 = TonyBlairBasra.JPG | leader1 = [[Tony Blair]] | party1 = Labour Party (UK) | leader_since1 = 21 July 1994 | leaders_seat1 = [[Sedgefield (UK Parliament constituency)|Sedgefield]] | last_election1 = 40.7%, 413 seats | seats_before1 = 403 | seats1 = 355 | seat_change1 = −58 | popular_vote1 = 9,552,436 | percentage1 = 35.2% | swing1 = −5.5% <!-- Conservative --> | image2 = Michael Howard 1099 cropped.jpg | leader2 = [[Michael Howard]] | party2 = Conservative Party (UK) | leader_since2 = 6 November 2003 | leaders_seat2 = [[Folkestone and Hythe (UK Parliament constituency)|Folkestone & Hythe]] | last_election2 = 31.7%, 166 seats | seats_before2 = 165 | seats2 = 198 | seat_change2 = +32 | popular_vote2 = 8,784,915 | percentage2 = 32.4% | swing2 = +0.7% <!-- Liberal Democrats --> | image3 = Charles Kennedy.jpg | leader3 = [[Charles Kennedy]] | party3 = Liberal Democrats | leader_since3 = 9 August 1999 | leaders_seat3 = [[Ross, Skye and Lochaber (UK Parliament constituency)|Ross, Skye, & Lochaber]] | last_election3 = 18.3%, 52 seats | seats_before3 = 51 | seats3 = 62 | seat_change3 = +10 | popular_vote3 = 5,985,454 | percentage3 = 22.0% | swing3 = +3.7% <!-- map --> | map_image = 2005UKElectionMap.svg | map_size = 250px | map_caption = Map of United Kingdom showing constituencies won <!-- bottom --> | title = Prime Minister | before_election = [[Tony Blair]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[Tony Blair]] | after_party = Labour Party (UK) }}</pre> {{-}} === Нөхөн сонгууль === {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2012 Bradford West by-election | type = By-election | country = United Kingdom | seats_for_election = The [[Bradford West (UK Parliament constituency)|Bradford West]] seat in the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]].<br />Election by simple majority using [[first past the post]].<br />Triggered by resignation of incumbent | votes_for_election = | ongoing = no | previous_election = 2010 United Kingdom general election | previous_year = 2010 | next_election = | next_year = | election_date = {{Start date|2012|03|29|df= y}} | candidate1 = [[George Galloway]] | image1 = George Galloway 2007-02-24.jpg | party1 = Respect Party | last_election1 = 1,245 | popular_vote1 = 18,341 | percentage1 = 55.9 | candidate2 = Imran Hussain | image2 = &nbsp; | party2 = Labour Party (UK) | last_election2 = 18,401 | popular_vote2 = 8,201 | percentage2 = 25.0 | candidate3 = Jackie Whiteley | image3 = &nbsp; | party3 = Conservative Party (UK) | last_election3 = 12,638 | popular_vote3 = 2,746 | percentage3 = 8.4 | candidate4 = Jeanette Sunderland | image4 = | party4 = Liberal Democrats (UK) | last_election4 = 4,732 | popular_vote4 = 1,505 | percentage4 = 4.6 | candidate5 = Sonja McNally | image5 = &nbsp; | party5 = UK Independence Party | last_election5 = 812 | popular_vote5 = 1,085 | percentage5 = 3.3 | candidate6 = Dawud Islam | image6 = &nbsp; | party6 = Green Party of England and Wales | last_election6 = 940 | popular_vote6 = 481 | percentage6 = 1.5 | title = MP | posttitle = Subsequent MP | before_election = [[Marsha Singh]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[George Galloway]] | after_party = Respect Party | map_image = BradfordWest2007Constituency.svg | map_size = 200px | map_alt = A map of West Yorkshire with black lines dividing the area into irregular shapes | map = | map_caption = Boundary of Bradford West in [[West Yorkshire]]. }} <pre style= "overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2012 Bradford West by-election | type = By-election | country = United Kingdom | seats_for_election = The [[Bradford West (UK Parliament constituency)|Bradford West]] seat in the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]].<br />Elected by simple majority using [[first past the post]].<br />Triggered by resignation of incumbent | ongoing = no | previous_election = 2010 United Kingdom general election | previous_year = 2010 | next_election = | next_year = | election_date = {{Start date|2012|03|29|df= y}} | candidate1 = [[George Galloway]] | image1 = George Galloway 2007-02-24.jpg | party1 = Respect Party | last_election1 = 1,245 | popular_vote1 = 18,341 | percentage1 = 55.9 | candidate2 = Imran Hussain | image2 = &nbsp; | party2 = Labour Party (UK) | last_election2 = 18,401 | popular_vote2 = 8,201 | percentage2 = 25.0 | candidate3 = Jackie Whiteley | image3 = &nbsp; | party3 = Conservative Party (UK) | last_election3 = 12,638 | popular_vote3 = 2,746 | percentage3 = 8.4 | candidate4 = Jeanette Sunderland | image4 = | party4 = Liberal Democrats | last_election4 = 4,732 | popular_vote4 = 1,505 | percentage4 = 4.6 | candidate5 = Sonja McNally | image5 = &nbsp; | party5 = UK Independence Party | last_election5 = 812 | popular_vote5 = 1,085 | percentage5 = 3.3 | candidate6 = Dawud Islam | image6 = &nbsp; | party6 = Green Party of England and Wales | last_election6 = 940 | popular_vote6 = 481 | percentage6 = 1.5 | title = MP | posttitle = Subsequent MP | before_election = [[Marsha Singh]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[George Galloway]] | after_party = Respect Party | map_image = BradfordWest2007Constituency.svg | map_size = 200px | map_alt = A map of West Yorkshire with black lines dividing the area into irregular shapes | map = | map_caption = Boundary of Bradford West in [[West Yorkshire]]. }} </pre> {{-}} ===Хүчингүй болсон сонгууль=== {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2019 Bolivian general election | country = Bolivia | type = presidential | previous_election = 2014 Bolivian general election | previous_year = 2014 | next_election = 2020 Bolivian general election | next_year = 2020 | election_date = 20 October 2019 | ongoing = no | turnout = 88.31% ({{increase}} 0.41[[Percentage point|pp]]) <!-- Evo Morales -->| image1 = Evo Morales 2017.jpg | image1_size = 150x150px | nominee1 = [[Evo Morales]] | party1 = Movement for Socialism (Bolivia) | running_mate1 = [[Álvaro García Linera]] | popular_vote1 = '''2,889,359''' | percentage1 = '''47.08%''' <!-- Carlos Mesa -->| image2 = Carlos Mesa, ex-President of Bolivia (cropped 2).jpg | image2_size = 150x150px | nominee2 = [[Carlos Mesa]] | party2 = [[Civic Community]] | colour2 = F26524 | running_mate2 = Gustavo Pedraza | popular_vote2 = 2,240,920 | percentage2 = 36.51% <!-- Chi Hyun Chung -->| image3 = Chi Hyun Ching (cropped).png | image3_size = 150x150px | nominee3 = [[Chi Hyun Chung]] | party3 = Christian Democratic Party (Bolivia) | running_mate3 = Paola Barriga | popular_vote3 = 539,081 | percentage3 = 8.78% <!-- map -->| map_image = 2019 Bolivian elections map.png | map_size = 300px | map_caption = | title = President | before_election = [[Evo Morales]] | before_party = Movement for Socialism (Bolivia) | after_election = [[2019 Bolivian political crisis|Election results annulled]] <br>{{small|[[Jeanine Áñez]] ([[Democrat Social Movement]]) becomes acting president}} | after_party = }} <pre style= "overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2019 Bolivian general election | country = Bolivia | type = presidential | previous_election = 2014 Bolivian general election | previous_year = 2014 | next_election = 2020 Bolivian general election | next_year = 2020 | election_date = 20 October 2019 | ongoing = no | turnout = 88.31% ({{increase}} 0.41[[Percentage point|pp]]) <!-- Evo Morales -->| image1 = Evo Morales 2017.jpg | image1_size = 150x150px | nominee1 = [[Evo Morales]] | party1 = Movement for Socialism (Bolivia) | running_mate1 = [[Álvaro García Linera]] | popular_vote1 = '''2,889,359''' | percentage1 = '''47.08%''' <!-- Carlos Mesa -->| image2 = Carlos Mesa, ex-President of Bolivia (cropped 2).jpg | image2_size = 150x150px | nominee2 = [[Carlos Mesa]] | party2 = [[Civic Community]] | colour2 = F26524 | running_mate2 = Gustavo Pedraza | popular_vote2 = 2,240,920 | percentage2 = 36.51% <!-- Chi Hyun Chung -->| image3 = Chi Hyun Ching (cropped).png | image3_size = 150x150px | nominee3 = [[Chi Hyun Chung]] | party3 = Christian Democratic Party (Bolivia) | running_mate3 = Paola Barriga | popular_vote3 = 539,081 | percentage3 = 8.78% <!-- map -->| map_image = 2019 Bolivian elections map.png | map_size = 300px | map_caption = | title = President | before_election = [[Evo Morales]] | before_party = Movement for Socialism (Bolivia) | after_election = [[2019 Bolivian political crisis|Election results annulled]] <br>{{small|[[Jeanine Áñez]] ([[Democrat Social Movement]]) becomes acting president}} | after_party = }} </pre> {{-}} == Microformat == {{UF-hcal}} Note: If no date is entered, then the microformat is not emitted. == Tracking category == * {{clc|Pages using infobox election with unknown parameters}} == TemplateData == {{TemplateData header}} <templatedata> { "description": "An infobox for elections.", "format": "block", "params": { "election_name": { "label": "Name", "description": "Name given to the election.", "type": "string", "required": false, "example": "2012 United States Senate election in Nevada", "autovalue": "{{subst:PAGENAME}}" }, "country": { "label": "Country", "description": "Country where the election took place.", "type": "string", "required": false }, "flag_year": { "label": "Flag year", "description": "For historical elections when an older flag design was in effect, enter the year the flag came into effect (not the election year).", "type": "string", "default": "current flag", "required": false }, "flag_image": { "label": "Flag image", "description": "For non-country elections, specify the full name of the flag, coat-of-arms, or seal image to display.", "type": "string", "required": false }, "type": { "label": "Type", "description": "The type of election. Must be one of five: presidential, primary, legislative, parliamentary or by-election. The type \"Presidential\" lists nominee's names; legislative will not. Legislative after the election will display majority and minority party, rather than first and second party.", "type": "string", "required": false, "example": "'presidential', 'primary', 'legislative', 'parliamentary', 'by-election'", "autovalue": "presidential" }, "vote_type": { "label": "Vote type", "description": "The type of votes recorded at popular_voten", "type": "string", "default": "popular", "required": false }, "ongoing": { "label": "Ongoing?", "description": "Must be either 'yes' or 'no', whether the election is yet to take place, or completed. 'no' means the election has concluded and results have been declared; 'yes' means the election has yet to occur and be called.", "type": "string", "default": "no", "example": "'no', 'yes'", "required": false }, "party_colour": { "label": "Show party colours?", "description": "To turn off the party colours enter 'no'.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "party_color" ], "example": "no" }, "party_name": { "label": "Link to parties?", "description": "To turn off linking to the parties, enter 'no'.", "type": "string", "required": false, "example": "no" }, "alliance_name": { "label": "Link to alliances?", "description": "To turn off linking to the alliances, enter 'no'.", "type": "string", "required": false, "example": "no" }, "previous_election": { "label": "Previous election", "description": "The page name of the last election of this type.", "type": "wiki-page-name", "required": false, "example": "2000 United States presidential election" }, "previous_year": { "label": "Previous year", "description": "The year the last election of this type took place.", "type": "number", "required": false, "example": "2000" }, "outgoing_members": { "label": "Outgoing members", "description": "The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between the previous election and this election. Can either be a page title or a wiki link.", "type": "string", "required": false }, "election_date": { "label": "Election date", "description": "Date of election - use {{Start date|YYYY|mm|dd}}.", "type": "wiki-template-name", "example": "{{Start date|2020|11|03}}", "required": false, "suggested": true }, "elected_members": { "label": "Elected members", "description": "The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between this election and the next election. Can either be a page title or a wiki link.", "type": "string", "required": false }, "next_election": { "label": "Next election", "description": "The page name of the next election of this type. If red link (it doesn't exist), then it will appear unlinked.", "type": "wiki-page-name", "required": false, "example": "2008 United States presidential election" }, "next_year": { "label": "Next year", "description": "The year the next election of this type took place.", "type": "number", "required": false, "example": "2008" }, "votes_for_election": { "label": "Votes for election", "description": "The number of votes for election and the system of voting (eg. Electoral College).", "type": "content", "required": false, "example": "All [[List of United States presidential electors, 2004|538 electoral votes]] of the [[Electoral College (United States)|Electoral College]]" }, "needed_votes": { "label": "Needed votes", "description": "The number of votes required to win. If there is an even number of votes, use the number that is said by the media.", "type": "string", "required": false, "example": "270 electoral" }, "seats_for_election": { "label": "Seats for election", "description": "The number of seats for election and the house or chamber the seats are for.", "type": "number", "required": false }, "majority_seats": { "label": "Majority seats", "description": "The number of seats required for a majority government. If there is an even number of seats in the house or chamber, use the number that is said by the media.", "type": "number", "required": false }, "opinion_polls": { "label": "Opinion polls", "description": "Pagename or section anchor of opinion polls.", "type": "string", "required": false }, "registered": {}, "turnout": { "label": "Turnout", "description": "Voter turnout for this election.", "type": "string", "required": false }, "votes_counted": { "label": "Percent of votes counted", "type": "line", "description": "Use ONE out of votes_counted, reporting, or declared. Do not include percentage (%) sign." }, "reporting": { "label": "Percent reporting", "type": "line", "description": "Use ONE out of votes_counted, reporting, or declared. Do not include percentage (%) sign." }, "declared": { "label": "Percent votes declared", "type": "line", "description": "Use ONE out of votes_counted, reporting, or declared. Do not include percentage (%) sign." }, "college_voted": {}, "last_update": { "label": "Last update", "type": "date" }, "time_zone": { "label": "Time zone", "type": "line", "description": "Time zone of the time given in the ''last_update'' field. Must be linked as normal similar to an article [[Greenwich mean time|GMT]](e.g. )", "example": "[[Greenwich mean time|GMT]]" }, "image_size": { "label": "Image size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for images. Can be overridden by image(n)_size", "required": false }, "image_upright": { "label": "Image upright", "description": "Upright for imagen. See WP:UPRIGHT. Can be overridden by imagen_upright", "type": "string", "required": false }, "previous_mps": { "type": "string", "deprecated": true }, "elected_mps": { "type": "string", "deprecated": true }, "image1": { "label": "Image 1", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour1 or party1 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image1_size": { "label": "Image 1 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 1. Overrides image_size", "required": false }, "image1_upright": { "label": "Image 1 upright", "description": "Upright for image1. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour1": { "label": "Colour 1", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image1. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color1" ] }, "nominee1": { "label": "Nominee 1", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate1 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate1": { "label": "Candidate 1", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader1": { "label": "Leader 1", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party1": { "label": "Party 1", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance1": { "label": "Alliance 1", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state1": { "label": "Home state 1", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate1": { "label": "Running mate 1", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "electoral_vote1": { "label": "Electoral vote 1", "description": "The electoral votes obtained by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "projected_vote1": { "label": "Projected electoral vote 1", "description": "The electoral votes projected for the Nominee.", "type": "string", "required": false }, "delegate_count1": { "label": "Delegate count 1", "description": "The aggregate number of delegates obtained by the candidate. The number can be changed up to nine to display different candidates at the same time. Intended for use in pre-election processes such as selection of delegates to United States presidential nominating conventions. Intended to be used instead of electoral_vote1 for these cases.", "type": "string", "required": false }, "states_carried1": { "label": "States carried 1", "description": "The states carried or won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "districts_won1": { "label": "Districts won 1", "description": "The number of districts won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "counties_threshold1": {}, "counties_won1": {}, "leader_since1": { "label": "Leader since 1", "description": "The date the Leader took office. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leaders_seat1": { "label": "Leaders seat 1", "description": "The seat the Leader represents. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "last_election1": { "label": "Last election 1", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before1": { "label": "Seats before 1", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed1": { "label": "Seats needed 1", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats1": { "label": "Seats 1", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after1": { "label": "Seats after 1", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change1": { "label": "Seat change 1", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "swing1": { "label": "Swing 1", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote1": { "label": "Popular vote 1", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage1": { "label": "Percentage 1", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "50.7%" }, "image2": { "label": "Image 2", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour1 or party1 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image2_size": { "label": "Image 2 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 2. Overrides image_size", "required": false }, "image2_upright": { "label": "Image 2 upright", "description": "Upright for image2. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour2": { "label": "Colour 2", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image2. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color2" ] }, "nominee2": { "label": "Nominee 2", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate1 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate2": { "label": "Candidate 2", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader2": { "label": "Leader 2", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party2": { "label": "Party 2", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance2": { "label": "Alliance 2", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state2": { "label": "Home state 2", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Massachusetts]]" }, "running_mate2": { "label": "Running mate 2", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[John Edwards]]" }, "electoral_vote2": { "label": "Electoral vote 2", "description": "The electoral votes obtained by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "projected_vote2": { "label": "Projected electoral vote 2", "description": "The electoral votes projected for the Nominee.", "type": "string", "required": false }, "delegate_count2": { "label": "Delegate count 2", "description": "The aggregate number of delegates obtained by the candidate. The number can be changed up to nine to display different candidates at the same time. Intended for use in pre-election processes such as selection of delegates to United States presidential nominating conventions. Intended to be used instead of electoral_vote1 for these cases.", "type": "string", "required": false }, "states_carried2": { "label": "States carried 2", "description": "The states carried or won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "districts_won2": { "label": "Districts won 2", "description": "The number of districts won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "counties_threshold2": {}, "counties_won2": {}, "leader_since2": { "label": "Leader since 2", "description": "The date the Leader took office. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leaders_seat2": { "label": "Leaders seat 2", "description": "The seat the Leader represents. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "last_election2": { "label": "Last election 2", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before2": { "label": "Seats before 2", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed2": { "label": "Seats needed 2", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats2": { "label": "Seats 2", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after2": { "label": "Seats after 2", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change2": { "label": "Seat change 2", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote2": { "label": "Popular vote 2", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage2": { "label": "Percentage 2", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing2": { "label": "Swing 2", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_date": { "label": "Poll 1 date", "description": "The date of an opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_source": { "label": "Poll 1 source", "description": "The source or URL of the opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_nominee1": { "label": "Poll 1 nominee 1", "description": "The percentage poll 1 gave to nominee 1. When appropriate, poll1_candidate1 can be used instead. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The nominee or candidate number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_nominee2": { "label": "Poll 1 nominee 2", "description": "The percentage poll 1 gave to nominee 2. When appropriate, poll1_candidate2 can be used instead. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The nominee or candidate number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string" }, "poll1_party1": { "label": "Poll 1 party 1", "description": "The percentage poll 1 gave to party 1. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The party number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_party2": { "label": "Poll 1 party 2", "description": "The percentage poll 1 gave to party 2. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The party number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string" }, "1blank": { "label": "1 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "1data1": { "label": "1 data 1", "description": "Data 1 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data2": { "label": "1 data 2", "description": "Data 1 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2blank": { "label": "2 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "2data1": { "label": "2 data 1", "description": "Data 2 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data2": { "label": "2 data 2", "description": "Data 2 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3blank": { "label": "3 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "3data1": { "label": "3 data 1", "description": "Data 3 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data2": { "label": "3 data 2", "description": "Data 3 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "map_image": { "label": "Map image", "description": "Page name for the election map file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map_size": { "label": "Map size", "description": "Size of image of the election map to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map_alt": { "label": "Map alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map": { "label": "Map", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map_caption": { "label": "Map caption", "description": "Caption on image of the election map to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "map2_image": { "label": "Map 2 image", "description": "Page name for the election map 2 file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map2_size": { "label": "Map 2 size", "description": "Size of image of the election map 2 to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map2_alt": { "label": "Map 2 alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map2": { "label": "Map 2", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map2_caption": { "label": "Map 2 caption", "description": "Caption on image of the election map 2 to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "map3_image": { "label": "Map 3 image", "description": "Page name for the election map 3 file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map3_size": { "label": "Map 3 size", "description": "Size of image of the election map 3 to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map3_alt": { "label": "Map 3 alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map3": { "label": "Map 3", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map3_caption": { "label": "Map 3 caption", "description": "Caption on image of the election map 3 to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "map4_image": { "label": "Map 4 image", "description": "Page name for the election map 4 file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map4_size": { "label": "Map 4 size", "description": "Size of image of the election map 4 to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map4_alt": { "label": "Map 4 alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map4": { "label": "Map 4", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map4_caption": { "label": "Map 4 caption", "description": "Caption on image of the election map 4 to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "title": { "label": "Title", "description": "Title of the leader before the election. (President, Speaker, Government, Prime Minister).", "type": "string", "required": false }, "before_election": { "label": "Before election", "description": "The leader in power before the election, labeled incumbent if the election is yet to take place.", "type": "string", "required": false }, "before_party": { "label": "Before party", "description": "The party in power before the election. This can be set to 'Acting (law)' (which will display as 'Acting') if necessary.", "type": "string", "required": false }, "posttitle": { "label": "Post-title", "description": "Title of the victor of the election (President-elect, Prime Minister-designate), only if different than before.", "type": "string", "required": false }, "after_election": { "label": "After election", "description": "The leader in power as a result of the election. If an election is annulled, it should be noted Election results annulled or other equivalent and the acting office holder should be denoted in small text on the line below it.", "type": "string", "required": false }, "after_party": { "label": "After party", "description": "The party in power as a result of the election.", "type": "string", "required": false }, "image3": { "label": "Image 3", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour3 or party3 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image3_size": { "label": "Image 3 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 3. Overrides image_size", "required": false }, "image3_upright": { "label": "Image 3 upright", "description": "Upright for image3. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour3": { "label": "Colour 3", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image3. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color3" ] }, "nominee3": { "label": "Nominee 3", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate3 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate3": { "label": "Candidate 3", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader3": { "label": "Leader 3", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party3": { "label": "Party 3", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance3": { "label": "Alliance 3", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state3": { "label": "Home state 3", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate3": { "label": "Running mate 3", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election3": { "label": "Last election 3", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before3": { "label": "Seats before 3", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed3": { "label": "Seats needed 3", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats3": { "label": "Seats 3", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after3": { "label": "Seats after 3", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change3": { "label": "Seat change 3", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote3": { "label": "Popular vote 3", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage3": { "label": "Percentage 3", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing3": { "label": "Swing 3", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image4_size": { "label": "Image 4 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 4. Overrides image_size", "required": false }, "image4": { "label": "Image 4", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour4 or party4 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image4_upright": { "label": "Image 4 upright", "description": "Upright for image4. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour4": { "label": "Colour 4", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image4. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color4" ] }, "nominee4": { "label": "Nominee 4", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate4 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate4": { "label": "Candidate 4", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader4": { "label": "Leader 4", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party4": { "label": "Party 4", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance4": { "label": "Alliance 4", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state4": { "label": "Home state 4", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate4": { "label": "Running mate 4", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election4": { "label": "Last election 4", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before4": { "label": "Seats before 4", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed4": { "label": "Seats needed 4", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats4": { "label": "Seats 4", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after4": { "label": "Seats after 4", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change4": { "label": "Seat change 4", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote4": { "label": "Popular vote 4", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage4": { "label": "Percentage 4", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing4": { "label": "Swing 4", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image5": { "label": "Image 5", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour5 or party5 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image5_size": { "label": "Image 5 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 5. Overrides image_size", "required": false }, "image5_upright": { "label": "Image 5 upright", "description": "Upright for image5. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour5": { "label": "Colour 5", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image5. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color5" ] }, "nominee5": { "label": "Nominee 5", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate5 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate5": { "label": "Candidate 5", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader5": { "label": "Leader 5", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party5": { "label": "Party 5", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance5": { "label": "Alliance 5", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state5": { "label": "Home state 5", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate5": { "label": "Running mate 5", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election5": { "label": "Last election 5", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before5": { "label": "Seats before 5", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed5": { "label": "Seats needed 5", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats5": { "label": "Seats 5", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after5": { "label": "Seats after 5", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change5": { "label": "Seat change 5", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote5": { "label": "Popular vote 5", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage5": { "label": "Percentage 5", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing5": { "label": "Swing 5", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image6": { "label": "Image 6", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour6 or party6 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image6_size": { "label": "Image 6 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 6. Overrides image_size", "required": false }, "image6_upright": { "label": "Image 6 upright", "description": "Upright for image6. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour6": { "label": "Colour 6", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image6. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color6" ] }, "nominee6": { "label": "Nominee 6", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate6 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate6": { "label": "Candidate 6", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader6": { "label": "Leader 6", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party6": { "label": "Party 6", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance6": { "label": "Alliance 6", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state6": { "label": "Home state 6", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate6": { "label": "Running mate 6", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election6": { "label": "Last election 6", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before6": { "label": "Seats before 6", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed6": { "label": "Seats needed 6", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats6": { "label": "Seats 6", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after6": { "label": "Seats after 6", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change6": { "label": "Seat change 6", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote6": { "label": "Popular vote 6", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage6": { "label": "Percentage 6", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing6": { "label": "Swing 6", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image7": { "label": "Image 7", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour7 or party7 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image7_size": { "label": "Image 7 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 7. Overrides image_size", "required": false }, "image7_upright": { "label": "Image 7 upright", "description": "Upright for image7. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour7": { "label": "Colour 7", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image7. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color7" ] }, "nominee7": { "label": "Nominee 7", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate7 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate7": { "label": "Candidate 7", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader7": { "label": "Leader 7", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party7": { "label": "Party 7", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance7": { "label": "Alliance 7", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state7": { "label": "Home state 7", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate7": { "label": "Running mate 7", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election7": { "label": "Last election 7", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before7": { "label": "Seats before 7", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed7": { "label": "Seats needed 7", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats7": { "label": "Seats 7", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after7": { "label": "Seats after 7", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change7": { "label": "Seat change 7", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote7": { "label": "Popular vote 7", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage7": { "label": "Percentage 7", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing7": { "label": "Swing 7", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image8": { "label": "Image 8", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour8 or party8 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image8_size": { "label": "Image 8 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 8. Overrides image_size", "required": false }, "image8_upright": { "label": "Image 8 upright", "description": "Upright for image8. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour8": { "label": "Colour 8", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image8. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color8" ] }, "nominee8": { "label": "Nominee 8", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate8 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate8": { "label": "Candidate 8", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader8": { "label": "Leader 8", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party8": { "label": "Party 8", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance8": { "label": "Alliance 8", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state8": { "label": "Home state 8", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate8": { "label": "Running mate 8", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election8": { "label": "Last election 8", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before8": { "label": "Seats before 8", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed8": { "label": "Seats needed 8", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats8": { "label": "Seats 8", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after8": { "label": "Seats after 8", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change8": { "label": "Seat change 8", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote8": { "label": "Popular vote 8", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage8": { "label": "Percentage 8", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing8": { "label": "Swing 8", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image9": { "label": "Image 9", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour9 or party9 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image9_size": { "label": "Image 9 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 9. Overrides image_size", "required": false }, "image9_upright": { "label": "Image 9 upright", "description": "Upright for image9. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour9": { "label": "Colour 9", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image9. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color9" ] }, "nominee9": { "label": "Nominee 9", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate9 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate9": { "label": "Candidate 9", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader9": { "label": "Leader 9", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party9": { "label": "Party 9", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance9": { "label": "Alliance 9", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state9": { "label": "Home state 9", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate9": { "label": "Running mate 9", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election9": { "label": "Last election 9", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before9": { "label": "Seats before 9", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed9": { "label": "Seats needed 9", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats9": { "label": "Seats 9", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after9": { "label": "Seats after 9", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change9": { "label": "Seat change 9", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote9": { "label": "Popular vote 9", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage9": { "label": "Percentage 9", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing9": { "label": "Swing 9", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4blank": { "label": "4 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "4data1": { "label": "4 data 1", "description": "Data 4 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data2": { "label": "4 data 2", "description": "Data 4 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5blank": { "label": "5 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "5data1": { "label": "5 data 1", "description": "Data 5 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data2": { "label": "5 data 2", "description": "Data 5 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6blank": { "label": "6 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "6data1": { "label": "6 data 1", "description": "Data 6 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data2": { "label": "6 data 2", "description": "Data 6 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data3": { "label": "1 data 3", "description": "Data 1 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data4": { "label": "1 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data5": { "label": "1 data 5", "description": "Data 1 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data6": { "label": "1 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data7": { "label": "1 data 7", "description": "Data 1 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data8": { "label": "1 data 8", "description": "Data 1 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data9": { "label": "1 data 9", "description": "Data 1 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data3": { "label": "2 data 3", "description": "Data 2 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data4": { "label": "2 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data5": { "label": "2 data 5", "description": "Data 2 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data6": { "label": "2 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data7": { "label": "2 data 7", "description": "Data 2 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data8": { "label": "2 data 8", "description": "Data 2 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data9": { "label": "2 data 9", "description": "Data 2 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data3": { "label": "3 data 3", "description": "Data 3 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data4": { "label": "3 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data5": { "label": "3 data 5", "description": "Data 3 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data6": { "label": "3 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data7": { "label": "3 data 7", "description": "Data 3 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data8": { "label": "3 data 8", "description": "Data 3 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data9": { "label": "3 data 9", "description": "Data 3 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data3": { "label": "4 data 3", "description": "Data 4 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data4": { "label": "4 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data5": { "label": "4 data 5", "description": "Data 4 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data6": { "label": "4 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data7": { "label": "4 data 7", "description": "Data 4 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data8": { "label": "4 data 8", "description": "Data 4 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data9": { "label": "4 data 9", "description": "Data 4 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data3": { "label": "5 data 3", "description": "Data 5 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data4": { "label": "5 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data5": { "label": "5 data 5", "description": "Data 5 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data6": { "label": "5 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data7": { "label": "5 data 7", "description": "Data 5 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data8": { "label": "5 data 8", "description": "Data 5 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data9": { "label": "5 data 9", "description": "Data 5 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data3": { "label": "6 data 3", "description": "Data 6 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data4": { "label": "6 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data5": { "label": "6 data 5", "description": "Data 6 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data6": { "label": "6 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data7": { "label": "6 data 7", "description": "Data 6 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data8": { "label": "6 data 8", "description": "Data 6 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data9": { "label": "6 data 9", "description": "Data 6 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data3": { "label": "7 data 3", "description": "Data 7 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "7data4": { "label": "7 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data5": { "label": "7 data 5", "description": "Data 7 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "7data6": { "label": "7 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data7": { "label": "7 data 7", "description": "Data 7 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "7data8": { "label": "7 data 8", "description": "Data 7 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data9": { "label": "7 data 9", "description": "Data 7 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data3": { "label": "8 data 3", "description": "Data 8 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "8data4": { "label": "8 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data5": { "label": "8 data 5", "description": "Data 8 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "8data6": { "label": "8 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data7": { "label": "8 data 7", "description": "Data 8 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "8data8": { "label": "8 data 8", "description": "Data 8 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data9": { "label": "8 data 9", "description": "Data 8 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data3": { "label": "9 data 3", "description": "Data 9 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "9data4": { "label": "9 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data5": { "label": "9 data 5", "description": "Data 9 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "9data6": { "label": "9 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data7": { "label": "9 data 7", "description": "Data 9 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "9data8": { "label": "9 data 8", "description": "Data 9 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data9": { "label": "9 data 9", "description": "Data 9 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "counties_threshold3": {}, "counties_threshold4": {}, "counties_threshold5": {}, "counties_threshold6": {}, "counties_threshold7": {}, "counties_threshold8": {}, "counties_threshold9": {}, "counties_won3": {}, "counties_won4": {}, "counties_won5": {}, "counties_won6": {}, "counties_won7": {}, "counties_won8": {}, "counties_won9": {}, "states_carried3": {}, "states_carried4": {}, "states_carried5": {}, "states_carried6": {}, "states_carried7": {}, "states_carried8": {}, "states_carried9": {}, "delegate_count3": {}, "delegate_count4": {}, "delegate_count5": {}, "delegate_count6": {}, "delegate_count7": {}, "delegate_count8": {}, "delegate_count9": {}, "electoral_vote3": {}, "electoral_vote4": {}, "electoral_vote5": {}, "electoral_vote6": {}, "electoral_vote7": {}, "electoral_vote8": {}, "electoral_vote9": {}, "leader_since3": {}, "leader_since4": {}, "leader_since5": {}, "leader_since6": {}, "leader_since7": {}, "leader_since8": {}, "leader_since9": {}, "leaders_seat3": {}, "leaders_seat4": {}, "leaders_seat5": {}, "leaders_seat6": {}, "leaders_seat7": {}, "leaders_seat8": {}, "leaders_seat9": {}, "poll1_candidate1": {}, "poll1_candidate2": {}, "poll1_candidate3": {}, "poll1_candidate4": {}, "poll1_candidate5": {}, "poll1_candidate6": {}, "poll1_candidate7": {}, "poll1_candidate8": {}, "poll1_candidate9": {}, "poll1_date1": {}, "poll1_date2": {}, "poll1_date3": {}, "poll1_nominee3": {}, "poll1_nominee4": {}, "poll1_nominee5": {}, "poll1_nominee6": {}, "poll1_nominee7": {}, "poll1_nominee8": {}, "poll1_nominee9": {}, "poll1_party3": {}, "poll1_party4": {}, "poll1_party5": {}, "poll1_party6": {}, "poll1_party7": {}, "poll1_party8": {}, "poll1_party9": {}, "poll1_source1": {}, "poll1_source2": {}, "poll1_source3": {}, "poll2_candidate1": {}, "poll2_candidate2": {}, "poll2_candidate3": {}, "poll2_candidate4": {}, "poll2_candidate5": {}, "poll2_candidate6": {}, "poll2_candidate7": {}, "poll2_candidate8": {}, "poll2_candidate9": {}, "poll2_date": {}, "poll2_date1": {}, "poll2_date2": {}, "poll2_date3": {}, "poll2_nominee1": {}, "poll2_nominee2": {}, "poll2_nominee3": {}, "poll2_nominee4": {}, "poll2_nominee5": {}, "poll2_nominee6": {}, "poll2_nominee7": {}, "poll2_nominee8": {}, "poll2_nominee9": {}, "poll2_party1": {}, "poll2_party2": {}, "poll2_party3": {}, "poll2_party4": {}, "poll2_party5": {}, "poll2_party6": {}, "poll2_party7": {}, "poll2_party8": {}, "poll2_party9": {}, "poll2_source": {}, "poll2_source1": {}, "poll2_source2": {}, "poll2_source3": {}, "poll3_candidate1": {}, "poll3_candidate2": {}, "poll3_candidate3": {}, "poll3_candidate4": {}, "poll3_candidate5": {}, "poll3_candidate6": {}, "poll3_candidate7": {}, "poll3_candidate8": {}, "poll3_candidate9": {}, "poll3_date": {}, "poll3_date1": {}, "poll3_date2": {}, "poll3_date3": {}, "poll3_nominee1": {}, "poll3_nominee2": {}, "poll3_nominee3": {}, "poll3_nominee4": {}, "poll3_nominee5": {}, "poll3_nominee6": {}, "poll3_nominee7": {}, "poll3_nominee8": {}, "poll3_nominee9": {}, "poll3_party1": {}, "poll3_party2": {}, "poll3_party3": {}, "poll3_party4": {}, "poll3_party5": {}, "poll3_party6": {}, "poll3_party7": {}, "poll3_party8": {}, "poll3_party9": {}, "poll3_source": {}, "poll3_source1": {}, "poll3_source2": {}, "poll3_source3": {}, "poll4_candidate1": {}, "poll4_candidate2": {}, "poll4_candidate3": {}, "poll4_candidate4": {}, "poll4_candidate5": {}, "poll4_candidate6": {}, "poll4_candidate7": {}, "poll4_candidate8": {}, "poll4_candidate9": {}, "poll4_date": {}, "poll4_date1": {}, "poll4_date2": {}, "poll4_date3": {}, "poll4_nominee1": {}, "poll4_nominee2": {}, "poll4_nominee3": {}, "poll4_nominee4": {}, "poll4_nominee5": {}, "poll4_nominee6": {}, "poll4_nominee7": {}, "poll4_nominee8": {}, "poll4_nominee9": {}, "poll4_party1": {}, "poll4_party2": {}, "poll4_party3": {}, "poll4_party4": {}, "poll4_party5": {}, "poll4_party6": {}, "poll4_party7": {}, "poll4_party8": {}, "poll4_party9": {}, "poll4_source": {}, "poll4_source1": {}, "poll4_source2": {}, "poll4_source3": {}, "poll5_candidate1": {}, "poll5_candidate2": {}, "poll5_candidate3": {}, "poll5_candidate4": {}, "poll5_candidate5": {}, "poll5_candidate6": {}, "poll5_candidate7": {}, "poll5_candidate8": {}, "poll5_candidate9": {}, "poll5_date": {}, "poll5_date1": {}, "poll5_date2": {}, "poll5_date3": {}, "poll5_nominee1": {}, "poll5_nominee2": {}, "poll5_nominee3": {}, "poll5_nominee4": {}, "poll5_nominee5": {}, "poll5_nominee6": {}, "poll5_nominee7": {}, "poll5_nominee8": {}, "poll5_nominee9": {}, "poll5_party1": {}, "poll5_party2": {}, "poll5_party3": {}, "poll5_party4": {}, "poll5_party5": {}, "poll5_party6": {}, "poll5_party7": {}, "poll5_party8": {}, "poll5_party9": {}, "poll5_source": {}, "poll5_source1": {}, "poll5_source2": {}, "poll5_source3": {} } } </templatedata> <includeonly>{{Sandbox other|| <!-- Categories below this line, please; interwikis at Wikidata --> [[Category:Politics and government infobox templates|Election]] [[Category:Infobox templates with module parameter|Election]] [[Category:Embeddable templates]] [[Category:Election and referendum infobox templates]] [[Category:Templates that add a tracking category]] }}</includeonly> fjway5h7zeg881cmfyj9p1wd1sdmgbi 706599 706598 2022-07-29T12:14:21Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} <!-- Please place categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata (see [[Wikipedia:Wikidata]]) --> {{Lua|Module:Infobox|Module:InfoboxImage|Module:String|Module:Check for unknown parameters}} {{Ambox|text=Энэ загвар нь [[бүх нийтийн санал асуулга|санал асуулгад]] зориулагдаагүй; оронд нь '''{{Tlg|Инфобокс санал асуулга}}''' ашиглаарай.}} Энэ инфобокс нь ерөнхийлөгчийн, анхан шатны, парламентын сонгуулийг тодорхойлдог. Олон нам оролцдог парламентын сонгуульд, оронд нь {{tl|Инфобокс парламентын сонгууль}} инфобоксыг ашиглахыг бодоорой. == Хэрэглээ == Өөр өөр төрлийн сонгуульд зориулж илүү талбайг устгаарай. <pre style="overflow:auto;"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = | country = | flag_year = | flag_image = | type = <!-- presidential, parliamentary, legislative, primary, or by-election --><!-- MANDATORY, and limited to the preceding five types --> | vote_type = Popular <!-- default --> | ongoing = | party_colour = | party_name = | alliance_name = | previous_election = | previous_year = | outgoing_members = | election_date = <!-- {{Start date|YYYY|MM|DD}} --> | elected_members = | next_election = <!--page title, will be linked if it exists--> | next_year = | votes_for_election= | needed_votes = | seats_for_election= | majority_seats = | opinion_polls = | registered = | turnout = | votes_counted = <!-- Use ONE out of votes_counted, reporting or declared, do not include percentage (%) sign--> | reporting = <!-- Use ONE out of votes_counted, reporting or declared, do not include percentage (%) sign--> | declared = <!-- Use ONE out of votes_counted, reporting or declared, do not include percentage (%) sign--> | last_update = | time_zone = | image_upright = | filler = <!-- (fills whitespace to the left of image1 with filler text, such as "Political selections")--> <!-- person 1 --> | image1 = | image1_size = | image1_upright = | colour1 = | nominee1 = <!-- when appropriate, candidate1 can be used instead --> | candidate1 = <!-- any type of election --> | leader1 = <!-- legislative or parliamentary only--> | party1 = | alliance1 = <!-- presidential --> | home_state1 = | running_mate1 = | electoral_vote1 = | delegate_count1 = | states_carried1 = | districts_won1 = <!-- legislative or parliamentary --> | leader_since1 = | leaders_seat1 = | last_election1 = | seats_before1 = | seats_needed1 = | seats1 = | seats_after1 = | seat_change1 = <!-- any --> | popular_vote1 = | percentage1 = | swing1 = <!-- legislative or parliamentary only--> <!-- person 2 --> | image2 = | image2_size = | image2_upright = | colour2 = | nominee2 = <!-- presidential only, when appropriate, candidate2 can be used instead --> | candidate2 = <!-- any type of election --> | leader2 = <!-- legislative or parliamentary only--> | party2 = | alliance2 = <!-- presidential --> | home_state2 = | running_mate2 = | electoral_vote2 = | delegate_count2 = | states_carried2 = | districts_won2 = <!-- legislative or parliamentary --> | leader_since2 = | leaders_seat2 = | last_election2 = | seats_before2 = | seats_needed2 = | seats2 = | seats_after2 = | seat_change2 = <!-- any --> | popular_vote2 = | percentage2 = | swing2 = <!-- legislative or parliamentary only--> <!-- polls --> | poll1_date = | poll1_source = | poll1_nominee1 = <!-- presidential only, when appropriate, poll1_candidate1 can be used instead --> | poll1_party1 = <!-- legislative or parliamentary only--> | poll1_nominee2 = <!-- presidential only, when appropriate, poll1_candidate2 can be used instead --> | poll1_party2 = <!-- legislative or parliamentary only--> | poll2_date = | poll2_source = | poll2_nominee1 = <!-- presidential only, when appropriate, poll2_candidate1 can be used instead --> | poll2_party1 = <!-- legislative or parliamentary only--> | poll2_nominee2 = <!-- presidential only, when appropriate, poll2_candidate2 can be used instead --> | poll2_party2 = <!-- legislative or parliamentary only--> <!-- auxiliary rows --> | 1blank = | 1data1 = | 1data2 = | 2blank = | 2data1 = | 2data2 = <!-- map --> | map_image = | map_size = | map_alt = | map = | map_caption = <!-- bottom --> | title = | before_election = | before_party = | posttitle = | after_election = | after_party = }} </pre> : *Non-optional fields. : &dagger; only displayed if the election is yet to take place. : &Dagger; only displayed if the election has finished. {| class="wikitable" ! Field !! Type !! Description |- | '''election_name''' |* | Name given to the election. If this field is left empty the page name is displayed |- | '''country''' | | Country where the election took place. |- | '''flag_year''' | | For historical elections when an older flag design was in effect, enter the year the flag came into effect (not the election year). Default is to use the current flag. |- | '''flag_image''' | | For non-country elections, specify the full name of the flag, coat-of-arms, or seal image to display. |- | '''type''' |* | The type of election. Must be one of five: presidential, legislative, parliamentary, primary, or by-election. Legislative after the election will display majority and minority party, rather than first and second party. |- | '''vote_type''' | | The type of votes recorded at popular_vote''n''. Defaults to "Popular". |- | '''ongoing''' |* | Must be either yes or no, whether the election is yet to take place, or completed. Fields marked with a &dagger; are only displayed if the election is yet to take place. Fields marked with a &Dagger; are only displayed if the election has finished. (Default no.) |- | '''party_colour''' | | Also spelled '''party_color'''. To turn off the party colours enter 'no'. |- | '''party_name''' | | To turn off linking to the parties enter 'no'. |- | '''alliance_name''' | | To turn off linking to the alliances enter 'no'. |- | '''previous_election''' | | The page name of the last election of this type. |- | '''previous_year''' | | The year the last election of this type took place. |- | '''previous_mps''' (DEPRECATED) | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | Also spelled '''previous_MPs''' or '''previous_members''', page name for the members elected in the last election. |- | '''outgoing_members''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between the previous election and this election.<br />(Can either be a page title or a wiki link.) |- | '''election_date''' | | Date of election - use {{tl|Start date}} |- | '''elected_mps''' (DEPRECATED) | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | Wikilink to the MPs elected in this election. |- | '''elected_members''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between this election and the next election.<br />(Can either be a page title or a wiki link.) |- | '''next_election''' | | The page name of the next election of this type. If red link (it doesn't exist), then it will appear unlinked. |- | '''next_year''' | | The year the next election of this type took place. |- | '''<del>next_mps</del>''' (DEPRECATED, REMOVED) | <del>''legislative''<br/>''parliamentary''</del> | <del>Also spelled '''next_MPs''' or '''next_members''', page name for the members elected in the next election.</del> |- | '''votes_for_election''' | ''presidential'' | The number of votes for election and the system of voting (e.g. Electoral College). |- | '''needed_votes''' | ''presidential'' | The number of votes required to win. If there is an even number of votes, use the number that is said by the media. |- | '''seats_for_election''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>''by-election'' | The number of seats for election and the house or chamber the seats are for. |- | '''majority_seats''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The number of seats required for a [[majority government]]. If there is an even number of seats in the house or chamber, use the number that is said by the media. |- | '''opinion_polls''' | | Pagename or section anchor of [[opinion poll]]s. |- | '''registered''' | | Number of [[Voter registration|registered voters]] for this election. |- | '''turnout''' | | [[Voter turnout]] for this election. |- | '''votes_counted''' | rowspan="3"| | rowspan="3"|The number of votes or the number of constituencies, in %, that have been counted after polls have closed. '''Do not include''' the percentage sign (%) after number. It is advisable to remove this information soon after the counting process has finished and all the results have been declared. Use '''votes_counted''', '''reporting''' or '''declared''' according to whichever term best suits the specific election and counting procedure |- | '''reporting''' |- | '''declared''' |- | '''last_update''' | | The time at which the latest update on results and the number of votes were updated on the infobox |- | '''time_zone''' | | Time zone of the time given in the ''last_update'' field. Must be linked as normal similar to an article (e.g. <nowiki>[[Greenwich mean time|GMT]])</nowiki> |- | '''image_upright''' | | Upright for all {{para|image<var>n</var>}}. See [[WP:UPRIGHT]]. Can be overridden by the corresponding {{para|image<var>n</var>_upright}}. |- | '''filler''' | | Set filler = (text) to include optional filler text, such as "Political selections", to the left of image1. |- | '''image1''' | | Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour1 or party1 must be entered. |- | '''image1_upright''' | | Upright for {{para|image1}}. See [[WP:UPRIGHT]]. Overrides {{para|image_upright}}. |- | '''colour1''' | | Also spelt '''color1'''. Enter a hex colour code (without the <nowiki>#</nowiki>) to override the border colour of image1. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. |- | '''nominee1''' | ''presidential''<br/>''by-election'' | Name of Nominee. When appropriate, candidate1 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time. |- | '''candidate1''' | | Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time. |- | '''leader1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''party1''' | | Political Party using [[:Category:Political party shortname templates|Political party shortname templates]]. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''alliance1''' | | Political alliance in elections where coalition politics is common. |- | '''home_state1''' | ''presidential'' | The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''running_mate1''' | ''presidential'' | The Nominee's [[Running mate]]. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''electoral_vote1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The [[electoral vote]]s obtained by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''projected_vote1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The [[electoral vote]]s projected for the Nominee. |- | '''delegate_count1''' | ''presidential'' | The aggregate number of [[Delegate (American politics)|delegate]]s obtained by the candidate. The number can be changed up to nine to display different candidates at the same time. Intended for use in pre-election processes such as selection of delegates to [[United States presidential nominating convention]]s. Intended to be used instead of electoral_vote1 for these cases. |- | '''states_carried1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The states carried or won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''districts_won1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The number of districts won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''leader_since1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The date the Leader took office. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''leaders_seat1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The seat the Leader represents. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''last_election1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats_before1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats_needed1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&dagger; | The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats_after1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seat_change1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''popular_vote1''' | &Dagger; | The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time. |- | '''percentage1''' | &Dagger; | The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time. |- | '''swing1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The [[Swing (politics)|swing]] or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''poll1_date''' | &dagger; | The date of an opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time. |- | '''poll1_source''' | &dagger; | The source or URL of the opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time. poll1_nominee1 |- | '''poll1_nominee1''' | ''presidential''<br/>&dagger; | The percentage poll 1 gave to nominee 1. When appropriate, '''poll1_candidate1''' can be used instead. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The nominee or candidate number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time. |- | '''poll1_party1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&dagger; | The percentage poll 1 gave to party 1. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The party number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''1blank''' | | Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows. |- | '''1data1''' | | Data 1 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time. |- | '''map_image''' | | Page name for the election map file. |- | '''map_size''' | | Size of image of the election map to be displayed. (Default 300px). |- | '''map_alt''' | | [[WP:Alternative text for images|Alt text]] for the election map. |- | '''map''' | | A freeform replacement for the above, which can be used to insert [[mw:extension:ImageMap|extension:ImageMap]]s or templates instead of images. |- | '''map_caption''' | | Caption on image of the election map to be displayed. |- | '''title''' | | Title of the leader before the election. (President, Speaker, Government, Prime Minister...) |- | '''before_election''' | | The leader in power before the election, labeled [[incumbent]] if the election is yet to take place. |- | '''before_party''' | | The party in power before the election. This can be set to "Acting (law)" (which will display as "[[Acting (law)|Acting]]") if necessary. |- | '''posttitle''' | &Dagger; | Title of the victor of the election (President-elect, Prime Minister-designate...), only if different than before. |- | '''after_election''' | &Dagger; | The leader in power as a result of the election. In case of an ongoing primary, this field may contain the name of the presumptive nominee. If an election is decided by a country's Constitutional/Supreme Court, the leader and the party in power are both listed in this field and a link to the court decision is listed one line below the leader in power in small text. If an election is annulled, the term "Election results annulled" or similar is listed here and a note is listed one line below that in small text. |- | '''after_party''' | &Dagger; | The party in power as a result of the election. |} == Тэмдэглэл == The template can display up to nine parties or nominees at the same time, three per row. If exactly four are needed, use the first two on the top and bottom lines. This is done by only using the numbers 1, 2, 4 and 5 on the fields that require a number. All the fields that work for Legislative will also work for Parliamentary. The only difference between the two is the titles above the images. The template uses the party fields to display the party colour in the background of the images and some text. To turn this function off, input: | party_colour = no To override the calling of the party short name templates, input: | party_name = no To override the calling of the alliance short name templates, input: | alliance_name = no To override the colour for party1 or nominee1, input: | colour1 = [HEX OF COLOUR, MINUS #] The hex number must be entered without the hash for the field to work. The number (colour'''1''') can be changed up to nine for different parties or Nominees. The fields work with both spellings of the word 'color'. === Which leader to use === The parties are shown in the infobox in the order they came in the election. The "leader" of each party is the person leading the party through that election. == Жишээ == === Ерөнхийлөгчийн === {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2004 United States presidential election | country = United States | type = presidential | previous_election = 2000 United States presidential election | previous_year = 2000 | election_date = {{Start date|2004|11|02}} | next_election = 2008 United States presidential election | next_year = 2008 | votes_for_election= All [[List of United States presidential electors, 2004|538 electoral votes]] of the [[Electoral College (United States)|Electoral College]] | needed_votes = 270 electoral | image_size = 160x180px | filler = Political selections <!-- George W. Bush --> | image1 = George-W-Bush.jpeg | nominee1 = [[George W. Bush]] | party1 = Republican Party (US) | home_state1 = [[Texas]] | running_mate1 = [[Dick Cheney|Richard B. Cheney]] | electoral_vote1 = 286 | states_carried1 = 31 | popular_vote1 = 62,040,610 | percentage1 = 50.7% <!-- John Kerry --> | image2 = John Kerry headshot with US flag.jpg | nominee2 = [[John Kerry]] | party2 = Democratic Party (US) | home_state2 = [[Massachusetts]] | running_mate2 = [[John Edwards]] | electoral_vote2 = 251 | states_carried2 = 19 + [[Washington, D.C.|DC]] | popular_vote2 = 59,028,444 | percentage2 = 48.3% <!-- map --> | map_image = ElectoralCollege2004.svg | map_size = 270px | map_caption = Presidential election results map <!-- bottom --> | title = President | before_election = [[George W. Bush]] | before_party = Republican Party (US) | after_election = [[George W. Bush]] | after_party = Republican Party (US) }} <pre style="overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2004 United States presidential election | country = United States | type = presidential | previous_election = 2000 United States presidential election | previous_year = 2000 | election_date = {{Start date|2004|11|02}} | next_election = 2008 United States presidential election | next_year = 2008 | votes_for_election= All [[List of United States presidential electors, 2004|538 electoral votes]] of the [[Electoral College (United States)|Electoral College]] | needed_votes = 270 electoral | image_size = 160x180px | filler = Political selections <!-- George W. Bush --> | image1 = George-W-Bush.jpeg | nominee1 = [[George W. Bush]] | party1 = Republican Party (US) | home_state1 = [[Texas]] | running_mate1 = [[Dick Cheney|Richard B. Cheney]] | electoral_vote1 = 286 | states_carried1 = 31 | popular_vote1 = 62,040,610 | percentage1 = 50.7% <!-- John Kerry --> | image2 = John Kerry headshot with US flag.jpg | nominee2 = [[John Kerry]] | party2 = Democratic Party (US) | home_state2 = [[Massachusetts]] | running_mate2 = [[John Edwards]] | electoral_vote2 = 251 | states_carried2 = 19 + [[Washington, D.C.|DC]] | popular_vote2 = 59,028,444 | percentage2 = 48.3% <!-- map --> | map_image = ElectoralCollege2004.svg | map_size = 270px | map_caption = Presidential election results map <!-- bottom --> | title = President | before_election = [[George W. Bush]] | before_party = Republican Party (US) | after_election = [[George W. Bush]] | after_party = Republican Party (US) }}</pre> {{-}} === Ерөнхийлөгчийн анхан шатны сонгууль === {{Инфобокс сонгууль | election_name = [[Republican Party presidential primaries, 2016]] | country = United States | type = primary | ongoing = yes | previous_election = 2012 Republican Party presidential primaries | previous_year = 2012 | next_election = 2020 Republican Party presidential primaries | next_year = ''2020'' | election_date = February 1 – June 7, 2016 | votes_for_election = 2,472 delegates to the [[2016 Republican National Convention|Republican National Convention]] | needed_votes = 1,237 delegate | party_name = no | image_size = 160x180px <!-- Donald Trump --> | image1 = Donald August 19 (cropped).jpg | candidate1 = '''[[Donald Trump]]''' | color1 = 283681 | home_state1 = [[New York (state)|New York]] | states_carried1 = '''28''' | popular_vote1 = '''10,713,526''' | percentage1 = '''40.2%''' | delegate_count1 = '''1,014''' <!-- Ted Cruz--> | image2 = Ted Cruz, official portrait, 113th Congress (cropped 2).jpg | candidate2 = [[Ted Cruz]] | color2 = DAA520 | home_state2 = [[Texas]] | states_carried2 = 11 | popular_vote2 = 7,321,878 | percentage2 = 27.5% | delegate_count2 = 546 <!-- Marco Rubio --> | image4 = Marco Rubio, Official Portrait, 112th Congress.jpg | candidate4 = [[Marco Rubio]] | color4 = C60E3B | home_state4 = [[Florida]] | states_carried4 = 3 | popular_vote4 = 3,497,828 | percentage4 = 13.1% | delegate_count4 = 173 <!-- John Kasich --> | image5 = Governor John Kasich (cropped2).jpg | candidate5 = [[John Kasich]] | color5 = 29AB87 | home_state5 = [[Ohio]] | states_carried5 = 1 | popular_vote5 = 3,762,367 | percentage5 = 14.1% | delegate_count5 = 154 | map_image = Republican Party presidential primaries results, 2016.svg | map_size = 308px | map_caption = '''First place by first-instance vote''' {{{!}} style="font-size:110%; margin:0 auto;" {{!}} {{Legend0|#283681|Donald Trump}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#DAA520|Ted Cruz}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#C60E3B|Marco Rubio}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#29AB87|John Kasich}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#000000|Uncommitted}} {{!}}{{!}} {{!}}} | title = Republican nominee | before_election = [[Mitt Romney]] | after_election = [[Donald Trump]] | template_name = 2016 Republican Party presidential primaries }} <pre style="overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = [[Republican Party presidential primaries, 2016]] | country = United States | type = primary | ongoing = yes | previous_election = 2012 Republican Party presidential primaries | previous_year = 2012 | next_election = 2020 Republican Party presidential primaries | next_year = ''2020'' | election_date = February 1 – June 7, 2016 | votes_for_election = 2,472 delegates to the [[2016 Republican National Convention|Republican National Convention]] | needed_votes = 1,237 delegate | party_name = no | image_size = 160x180px <!-- Donald Trump --> | image1 = Donald August 19 (cropped).jpg | candidate1 = '''[[Donald Trump]]''' | color1 = 283681 | home_state1 = [[New York (state)|New York]] | states_carried1 = '''28''' | popular_vote1 = '''10,713,526''' | percentage1 = '''40.2%''' | delegate_count1 = '''1,014''' <!-- Ted Cruz--> | image2 = Ted Cruz, official portrait, 113th Congress (cropped 2).jpg | candidate2 = [[Ted Cruz]] | color2 = DAA520 | home_state2 = [[Texas]] | states_carried2 = 11 | popular_vote2 = 7,321,878 | percentage2 = 27.5% | delegate_count2 = 546 <!-- Marco Rubio --> | image4 = Marco Rubio, Official Portrait, 112th Congress.jpg | candidate4 = [[Marco Rubio]] | color4 = C60E3B | home_state4 = [[Florida]] | states_carried4 = 3 | popular_vote4 = 3,497,828 | percentage4 = 13.1% | delegate_count4 = 173 <!-- John Kasich --> | image5 = Governor John Kasich (cropped2).jpg | candidate5 = [[John Kasich]] | color5 = 29AB87 | home_state5 = [[Ohio]] | states_carried5 = 1 | popular_vote5 = 3,762,367 | percentage5 = 14.1% | delegate_count5 = 154 | map_image = Republican Party presidential primaries results, 2016.svg | map_size = 308px | map_caption = '''First place by first-instance vote''' {{{!}} style="font-size:110%; margin:0 auto;" {{!}} {{Legend0|#283681|Donald Trump}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#DAA520|Ted Cruz}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#C60E3B|Marco Rubio}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#29AB87|John Kasich}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#000000|Uncommitted}} {{!}}{{!}} {{!}}} | title = Republican nominee | before_election = [[Mitt Romney]] | after_election = [[Donald Trump]] | template_name = 2016 Republican Party presidential primaries }} </pre> {{-}} === Парламентын === {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2005 United Kingdom general election | country = United Kingdom | type = parliamentary | previous_election = 2001 United Kingdom general election | previous_year = 2001 | outgoing_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2001 | election_date = {{Start date|2005|05|05}} | elected_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2005 | next_election = 2010 United Kingdom general election | next_year = 2010 | seats_for_election= All [[List of United Kingdom Parliament constituencies 2005–2010|646 seats]] to the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]] | majority_seats = 324 | opinion_polls = #Opinion polls | turnout = 61.4% | image_size = 160x180px <!-- Labour --> | image1 = TonyBlairBasra.JPG | leader1 = [[Tony Blair]] | party1 = Labour Party (UK) | leader_since1 = 21 July 1994 | leaders_seat1 = [[Sedgefield (UK Parliament constituency)|Sedgefield]] | last_election1 = 413 seats, 40.7% | seats_before1 = 403 | seats1 = 355 | seat_change1 = −48 | popular_vote1 = 9,552,436 | percentage1 = 35.2% | swing1 = −5.5% <!-- Conservative --> | image2 = Michael Howard 1099 cropped.jpg | leader2 = [[Michael Howard]] | party2 = Conservative Party (UK) | leader_since2 = 6 November 2003 | leaders_seat2 = [[Folkestone and Hythe (UK Parliament constituency)|Folkestone & Hythe]] | last_election2 = 166 seats, 31.7% | seats_before2 = 165 | seats2 = 198 | seat_change2 = +33 | popular_vote2 = 8,784,915 | percentage2 = 32.4% | swing2 = +0.7% <!-- Liberal Democrats --> | image3 = Charles Kennedy.jpg | leader3 = [[Charles Kennedy]] | party3 = Liberal Democrats (UK) | leader_since3 = 9 August 1999 | leaders_seat3 = [[Ross, Skye and Lochaber (UK Parliament constituency)|Ross, Skye, & Lochaber]] | last_election3 = 52 seats, 18.3% | seats_before3 = 51 | seats3 = 62 | seat_change3 = +11 | popular_vote3 = 5,985,454 | percentage3 = 22.0% | swing3 = +3.7% <!-- map --> | map_image = 2005UKElectionMap.svg | map_size = 250px | map_caption = Map of United Kingdom showing constituencies won <!-- bottom --> | title = Prime Minister | before_election = [[Tony Blair]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[Tony Blair]] | after_party = Labour Party (UK) }} <pre style="overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2005 United Kingdom general election | country = United Kingdom | type = parliamentary | previous_election = 2001 United Kingdom general election | previous_year = 2001 | outgoing_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2001 | election_date = {{Start date|2005|05|05}} | elected_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2005 | next_election = 2010 United Kingdom general election | next_year = 2010 | seats_for_election= All [[List of United Kingdom Parliament constituencies 2005–2010|646 seats]] to the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]] | majority_seats = 324 | opinion_polls = #Opinion polls | turnout = 61.4% | image_size = 160x180px <!-- Labour --> | image1 = TonyBlairBasra.JPG | leader1 = [[Tony Blair]] | party1 = Labour Party (UK) | leader_since1 = 21 July 1994 | leaders_seat1 = [[Sedgefield (UK Parliament constituency)|Sedgefield]] | last_election1 = 40.7%, 413 seats | seats_before1 = 403 | seats1 = 355 | seat_change1 = −58 | popular_vote1 = 9,552,436 | percentage1 = 35.2% | swing1 = −5.5% <!-- Conservative --> | image2 = Michael Howard 1099 cropped.jpg | leader2 = [[Michael Howard]] | party2 = Conservative Party (UK) | leader_since2 = 6 November 2003 | leaders_seat2 = [[Folkestone and Hythe (UK Parliament constituency)|Folkestone & Hythe]] | last_election2 = 31.7%, 166 seats | seats_before2 = 165 | seats2 = 198 | seat_change2 = +32 | popular_vote2 = 8,784,915 | percentage2 = 32.4% | swing2 = +0.7% <!-- Liberal Democrats --> | image3 = Charles Kennedy.jpg | leader3 = [[Charles Kennedy]] | party3 = Liberal Democrats | leader_since3 = 9 August 1999 | leaders_seat3 = [[Ross, Skye and Lochaber (UK Parliament constituency)|Ross, Skye, & Lochaber]] | last_election3 = 18.3%, 52 seats | seats_before3 = 51 | seats3 = 62 | seat_change3 = +10 | popular_vote3 = 5,985,454 | percentage3 = 22.0% | swing3 = +3.7% <!-- map --> | map_image = 2005UKElectionMap.svg | map_size = 250px | map_caption = Map of United Kingdom showing constituencies won <!-- bottom --> | title = Prime Minister | before_election = [[Tony Blair]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[Tony Blair]] | after_party = Labour Party (UK) }}</pre> {{-}} === Нөхөн сонгууль === {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2012 Bradford West by-election | type = By-election | country = United Kingdom | seats_for_election = The [[Bradford West (UK Parliament constituency)|Bradford West]] seat in the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]].<br />Election by simple majority using [[first past the post]].<br />Triggered by resignation of incumbent | votes_for_election = | ongoing = no | previous_election = 2010 United Kingdom general election | previous_year = 2010 | next_election = | next_year = | election_date = {{Start date|2012|03|29|df= y}} | candidate1 = [[George Galloway]] | image1 = George Galloway 2007-02-24.jpg | party1 = Respect Party | last_election1 = 1,245 | popular_vote1 = 18,341 | percentage1 = 55.9 | candidate2 = Imran Hussain | image2 = &nbsp; | party2 = Labour Party (UK) | last_election2 = 18,401 | popular_vote2 = 8,201 | percentage2 = 25.0 | candidate3 = Jackie Whiteley | image3 = &nbsp; | party3 = Conservative Party (UK) | last_election3 = 12,638 | popular_vote3 = 2,746 | percentage3 = 8.4 | candidate4 = Jeanette Sunderland | image4 = | party4 = Liberal Democrats (UK) | last_election4 = 4,732 | popular_vote4 = 1,505 | percentage4 = 4.6 | candidate5 = Sonja McNally | image5 = &nbsp; | party5 = UK Independence Party | last_election5 = 812 | popular_vote5 = 1,085 | percentage5 = 3.3 | candidate6 = Dawud Islam | image6 = &nbsp; | party6 = Green Party of England and Wales | last_election6 = 940 | popular_vote6 = 481 | percentage6 = 1.5 | title = MP | posttitle = Subsequent MP | before_election = [[Marsha Singh]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[George Galloway]] | after_party = Respect Party | map_image = BradfordWest2007Constituency.svg | map_size = 200px | map_alt = A map of West Yorkshire with black lines dividing the area into irregular shapes | map = | map_caption = Boundary of Bradford West in [[West Yorkshire]]. }} <pre style= "overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2012 Bradford West by-election | type = By-election | country = United Kingdom | seats_for_election = The [[Bradford West (UK Parliament constituency)|Bradford West]] seat in the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]].<br />Elected by simple majority using [[first past the post]].<br />Triggered by resignation of incumbent | ongoing = no | previous_election = 2010 United Kingdom general election | previous_year = 2010 | next_election = | next_year = | election_date = {{Start date|2012|03|29|df= y}} | candidate1 = [[George Galloway]] | image1 = George Galloway 2007-02-24.jpg | party1 = Respect Party | last_election1 = 1,245 | popular_vote1 = 18,341 | percentage1 = 55.9 | candidate2 = Imran Hussain | image2 = &nbsp; | party2 = Labour Party (UK) | last_election2 = 18,401 | popular_vote2 = 8,201 | percentage2 = 25.0 | candidate3 = Jackie Whiteley | image3 = &nbsp; | party3 = Conservative Party (UK) | last_election3 = 12,638 | popular_vote3 = 2,746 | percentage3 = 8.4 | candidate4 = Jeanette Sunderland | image4 = | party4 = Liberal Democrats | last_election4 = 4,732 | popular_vote4 = 1,505 | percentage4 = 4.6 | candidate5 = Sonja McNally | image5 = &nbsp; | party5 = UK Independence Party | last_election5 = 812 | popular_vote5 = 1,085 | percentage5 = 3.3 | candidate6 = Dawud Islam | image6 = &nbsp; | party6 = Green Party of England and Wales | last_election6 = 940 | popular_vote6 = 481 | percentage6 = 1.5 | title = MP | posttitle = Subsequent MP | before_election = [[Marsha Singh]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[George Galloway]] | after_party = Respect Party | map_image = BradfordWest2007Constituency.svg | map_size = 200px | map_alt = A map of West Yorkshire with black lines dividing the area into irregular shapes | map = | map_caption = Boundary of Bradford West in [[West Yorkshire]]. }} </pre> {{-}} ===Хүчингүй болсон сонгууль=== {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2019 Bolivian general election | country = Bolivia | type = presidential | previous_election = 2014 Bolivian general election | previous_year = 2014 | next_election = 2020 Bolivian general election | next_year = 2020 | election_date = 20 October 2019 | ongoing = no | turnout = 88.31% ({{increase}} 0.41[[Percentage point|pp]]) <!-- Evo Morales -->| image1 = Evo Morales 2017.jpg | image1_size = 150x150px | nominee1 = [[Evo Morales]] | party1 = Movement for Socialism (Bolivia) | running_mate1 = [[Álvaro García Linera]] | popular_vote1 = '''2,889,359''' | percentage1 = '''47.08%''' <!-- Carlos Mesa -->| image2 = Carlos Mesa, ex-President of Bolivia (cropped 2).jpg | image2_size = 150x150px | nominee2 = [[Carlos Mesa]] | party2 = [[Civic Community]] | colour2 = F26524 | running_mate2 = Gustavo Pedraza | popular_vote2 = 2,240,920 | percentage2 = 36.51% <!-- Chi Hyun Chung -->| image3 = Chi Hyun Ching (cropped).png | image3_size = 150x150px | nominee3 = [[Chi Hyun Chung]] | party3 = Christian Democratic Party (Bolivia) | running_mate3 = Paola Barriga | popular_vote3 = 539,081 | percentage3 = 8.78% <!-- map -->| map_image = 2019 Bolivian elections map.png | map_size = 300px | map_caption = | title = President | before_election = [[Evo Morales]] | before_party = Movement for Socialism (Bolivia) | after_election = [[2019 Bolivian political crisis|Election results annulled]] <br>{{small|[[Jeanine Áñez]] ([[Democrat Social Movement]]) becomes acting president}} | after_party = }} <pre style= "overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2019 Bolivian general election | country = Bolivia | type = presidential | previous_election = 2014 Bolivian general election | previous_year = 2014 | next_election = 2020 Bolivian general election | next_year = 2020 | election_date = 20 October 2019 | ongoing = no | turnout = 88.31% ({{increase}} 0.41[[Percentage point|pp]]) <!-- Evo Morales -->| image1 = Evo Morales 2017.jpg | image1_size = 150x150px | nominee1 = [[Evo Morales]] | party1 = Movement for Socialism (Bolivia) | running_mate1 = [[Álvaro García Linera]] | popular_vote1 = '''2,889,359''' | percentage1 = '''47.08%''' <!-- Carlos Mesa -->| image2 = Carlos Mesa, ex-President of Bolivia (cropped 2).jpg | image2_size = 150x150px | nominee2 = [[Carlos Mesa]] | party2 = [[Civic Community]] | colour2 = F26524 | running_mate2 = Gustavo Pedraza | popular_vote2 = 2,240,920 | percentage2 = 36.51% <!-- Chi Hyun Chung -->| image3 = Chi Hyun Ching (cropped).png | image3_size = 150x150px | nominee3 = [[Chi Hyun Chung]] | party3 = Christian Democratic Party (Bolivia) | running_mate3 = Paola Barriga | popular_vote3 = 539,081 | percentage3 = 8.78% <!-- map -->| map_image = 2019 Bolivian elections map.png | map_size = 300px | map_caption = | title = President | before_election = [[Evo Morales]] | before_party = Movement for Socialism (Bolivia) | after_election = [[2019 Bolivian political crisis|Election results annulled]] <br>{{small|[[Jeanine Áñez]] ([[Democrat Social Movement]]) becomes acting president}} | after_party = }} </pre> {{-}} == Microformat == {{UF-hcal}} Note: If no date is entered, then the microformat is not emitted. == Tracking category == * {{clc|Pages using infobox election with unknown parameters}} == TemplateData == {{TemplateData header}} <templatedata> { "description": "An infobox for elections.", "format": "block", "params": { "election_name": { "label": "Name", "description": "Name given to the election.", "type": "string", "required": false, "example": "2012 United States Senate election in Nevada", "autovalue": "{{subst:PAGENAME}}" }, "country": { "label": "Country", "description": "Country where the election took place.", "type": "string", "required": false }, "flag_year": { "label": "Flag year", "description": "For historical elections when an older flag design was in effect, enter the year the flag came into effect (not the election year).", "type": "string", "default": "current flag", "required": false }, "flag_image": { "label": "Flag image", "description": "For non-country elections, specify the full name of the flag, coat-of-arms, or seal image to display.", "type": "string", "required": false }, "type": { "label": "Type", "description": "The type of election. Must be one of five: presidential, primary, legislative, parliamentary or by-election. The type \"Presidential\" lists nominee's names; legislative will not. Legislative after the election will display majority and minority party, rather than first and second party.", "type": "string", "required": false, "example": "'presidential', 'primary', 'legislative', 'parliamentary', 'by-election'", "autovalue": "presidential" }, "vote_type": { "label": "Vote type", "description": "The type of votes recorded at popular_voten", "type": "string", "default": "popular", "required": false }, "ongoing": { "label": "Ongoing?", "description": "Must be either 'yes' or 'no', whether the election is yet to take place, or completed. 'no' means the election has concluded and results have been declared; 'yes' means the election has yet to occur and be called.", "type": "string", "default": "no", "example": "'no', 'yes'", "required": false }, "party_colour": { "label": "Show party colours?", "description": "To turn off the party colours enter 'no'.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "party_color" ], "example": "no" }, "party_name": { "label": "Link to parties?", "description": "To turn off linking to the parties, enter 'no'.", "type": "string", "required": false, "example": "no" }, "alliance_name": { "label": "Link to alliances?", "description": "To turn off linking to the alliances, enter 'no'.", "type": "string", "required": false, "example": "no" }, "previous_election": { "label": "Previous election", "description": "The page name of the last election of this type.", "type": "wiki-page-name", "required": false, "example": "2000 United States presidential election" }, "previous_year": { "label": "Previous year", "description": "The year the last election of this type took place.", "type": "number", "required": false, "example": "2000" }, "outgoing_members": { "label": "Outgoing members", "description": "The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between the previous election and this election. Can either be a page title or a wiki link.", "type": "string", "required": false }, "election_date": { "label": "Election date", "description": "Date of election - use {{Start date|YYYY|mm|dd}}.", "type": "wiki-template-name", "example": "{{Start date|2020|11|03}}", "required": false, "suggested": true }, "elected_members": { "label": "Elected members", "description": "The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between this election and the next election. Can either be a page title or a wiki link.", "type": "string", "required": false }, "next_election": { "label": "Next election", "description": "The page name of the next election of this type. If red link (it doesn't exist), then it will appear unlinked.", "type": "wiki-page-name", "required": false, "example": "2008 United States presidential election" }, "next_year": { "label": "Next year", "description": "The year the next election of this type took place.", "type": "number", "required": false, "example": "2008" }, "votes_for_election": { "label": "Votes for election", "description": "The number of votes for election and the system of voting (eg. Electoral College).", "type": "content", "required": false, "example": "All [[List of United States presidential electors, 2004|538 electoral votes]] of the [[Electoral College (United States)|Electoral College]]" }, "needed_votes": { "label": "Needed votes", "description": "The number of votes required to win. If there is an even number of votes, use the number that is said by the media.", "type": "string", "required": false, "example": "270 electoral" }, "seats_for_election": { "label": "Seats for election", "description": "The number of seats for election and the house or chamber the seats are for.", "type": "number", "required": false }, "majority_seats": { "label": "Majority seats", "description": "The number of seats required for a majority government. If there is an even number of seats in the house or chamber, use the number that is said by the media.", "type": "number", "required": false }, "opinion_polls": { "label": "Opinion polls", "description": "Pagename or section anchor of opinion polls.", "type": "string", "required": false }, "registered": {}, "turnout": { "label": "Turnout", "description": "Voter turnout for this election.", "type": "string", "required": false }, "votes_counted": { "label": "Percent of votes counted", "type": "line", "description": "Use ONE out of votes_counted, reporting, or declared. Do not include percentage (%) sign." }, "reporting": { "label": "Percent reporting", "type": "line", "description": "Use ONE out of votes_counted, reporting, or declared. Do not include percentage (%) sign." }, "declared": { "label": "Percent votes declared", "type": "line", "description": "Use ONE out of votes_counted, reporting, or declared. Do not include percentage (%) sign." }, "college_voted": {}, "last_update": { "label": "Last update", "type": "date" }, "time_zone": { "label": "Time zone", "type": "line", "description": "Time zone of the time given in the ''last_update'' field. Must be linked as normal similar to an article [[Greenwich mean time|GMT]](e.g. )", "example": "[[Greenwich mean time|GMT]]" }, "image_size": { "label": "Image size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for images. Can be overridden by image(n)_size", "required": false }, "image_upright": { "label": "Image upright", "description": "Upright for imagen. See WP:UPRIGHT. Can be overridden by imagen_upright", "type": "string", "required": false }, "previous_mps": { "type": "string", "deprecated": true }, "elected_mps": { "type": "string", "deprecated": true }, "image1": { "label": "Image 1", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour1 or party1 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image1_size": { "label": "Image 1 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 1. Overrides image_size", "required": false }, "image1_upright": { "label": "Image 1 upright", "description": "Upright for image1. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour1": { "label": "Colour 1", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image1. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color1" ] }, "nominee1": { "label": "Nominee 1", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate1 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate1": { "label": "Candidate 1", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader1": { "label": "Leader 1", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party1": { "label": "Party 1", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance1": { "label": "Alliance 1", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state1": { "label": "Home state 1", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate1": { "label": "Running mate 1", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "electoral_vote1": { "label": "Electoral vote 1", "description": "The electoral votes obtained by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "projected_vote1": { "label": "Projected electoral vote 1", "description": "The electoral votes projected for the Nominee.", "type": "string", "required": false }, "delegate_count1": { "label": "Delegate count 1", "description": "The aggregate number of delegates obtained by the candidate. The number can be changed up to nine to display different candidates at the same time. Intended for use in pre-election processes such as selection of delegates to United States presidential nominating conventions. Intended to be used instead of electoral_vote1 for these cases.", "type": "string", "required": false }, "states_carried1": { "label": "States carried 1", "description": "The states carried or won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "districts_won1": { "label": "Districts won 1", "description": "The number of districts won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "counties_threshold1": {}, "counties_won1": {}, "leader_since1": { "label": "Leader since 1", "description": "The date the Leader took office. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leaders_seat1": { "label": "Leaders seat 1", "description": "The seat the Leader represents. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "last_election1": { "label": "Last election 1", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before1": { "label": "Seats before 1", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed1": { "label": "Seats needed 1", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats1": { "label": "Seats 1", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after1": { "label": "Seats after 1", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change1": { "label": "Seat change 1", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "swing1": { "label": "Swing 1", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote1": { "label": "Popular vote 1", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage1": { "label": "Percentage 1", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "50.7%" }, "image2": { "label": "Image 2", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour1 or party1 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image2_size": { "label": "Image 2 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 2. Overrides image_size", "required": false }, "image2_upright": { "label": "Image 2 upright", "description": "Upright for image2. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour2": { "label": "Colour 2", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image2. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color2" ] }, "nominee2": { "label": "Nominee 2", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate1 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate2": { "label": "Candidate 2", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader2": { "label": "Leader 2", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party2": { "label": "Party 2", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance2": { "label": "Alliance 2", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state2": { "label": "Home state 2", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Massachusetts]]" }, "running_mate2": { "label": "Running mate 2", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[John Edwards]]" }, "electoral_vote2": { "label": "Electoral vote 2", "description": "The electoral votes obtained by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "projected_vote2": { "label": "Projected electoral vote 2", "description": "The electoral votes projected for the Nominee.", "type": "string", "required": false }, "delegate_count2": { "label": "Delegate count 2", "description": "The aggregate number of delegates obtained by the candidate. The number can be changed up to nine to display different candidates at the same time. Intended for use in pre-election processes such as selection of delegates to United States presidential nominating conventions. Intended to be used instead of electoral_vote1 for these cases.", "type": "string", "required": false }, "states_carried2": { "label": "States carried 2", "description": "The states carried or won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "districts_won2": { "label": "Districts won 2", "description": "The number of districts won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "counties_threshold2": {}, "counties_won2": {}, "leader_since2": { "label": "Leader since 2", "description": "The date the Leader took office. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leaders_seat2": { "label": "Leaders seat 2", "description": "The seat the Leader represents. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "last_election2": { "label": "Last election 2", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before2": { "label": "Seats before 2", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed2": { "label": "Seats needed 2", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats2": { "label": "Seats 2", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after2": { "label": "Seats after 2", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change2": { "label": "Seat change 2", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote2": { "label": "Popular vote 2", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage2": { "label": "Percentage 2", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing2": { "label": "Swing 2", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_date": { "label": "Poll 1 date", "description": "The date of an opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_source": { "label": "Poll 1 source", "description": "The source or URL of the opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_nominee1": { "label": "Poll 1 nominee 1", "description": "The percentage poll 1 gave to nominee 1. When appropriate, poll1_candidate1 can be used instead. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The nominee or candidate number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_nominee2": { "label": "Poll 1 nominee 2", "description": "The percentage poll 1 gave to nominee 2. When appropriate, poll1_candidate2 can be used instead. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The nominee or candidate number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string" }, "poll1_party1": { "label": "Poll 1 party 1", "description": "The percentage poll 1 gave to party 1. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The party number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_party2": { "label": "Poll 1 party 2", "description": "The percentage poll 1 gave to party 2. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The party number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string" }, "1blank": { "label": "1 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "1data1": { "label": "1 data 1", "description": "Data 1 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data2": { "label": "1 data 2", "description": "Data 1 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2blank": { "label": "2 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "2data1": { "label": "2 data 1", "description": "Data 2 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data2": { "label": "2 data 2", "description": "Data 2 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3blank": { "label": "3 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "3data1": { "label": "3 data 1", "description": "Data 3 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data2": { "label": "3 data 2", "description": "Data 3 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "map_image": { "label": "Map image", "description": "Page name for the election map file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map_size": { "label": "Map size", "description": "Size of image of the election map to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map_alt": { "label": "Map alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map": { "label": "Map", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map_caption": { "label": "Map caption", "description": "Caption on image of the election map to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "map2_image": { "label": "Map 2 image", "description": "Page name for the election map 2 file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map2_size": { "label": "Map 2 size", "description": "Size of image of the election map 2 to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map2_alt": { "label": "Map 2 alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map2": { "label": "Map 2", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map2_caption": { "label": "Map 2 caption", "description": "Caption on image of the election map 2 to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "map3_image": { "label": "Map 3 image", "description": "Page name for the election map 3 file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map3_size": { "label": "Map 3 size", "description": "Size of image of the election map 3 to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map3_alt": { "label": "Map 3 alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map3": { "label": "Map 3", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map3_caption": { "label": "Map 3 caption", "description": "Caption on image of the election map 3 to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "map4_image": { "label": "Map 4 image", "description": "Page name for the election map 4 file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map4_size": { "label": "Map 4 size", "description": "Size of image of the election map 4 to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map4_alt": { "label": "Map 4 alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map4": { "label": "Map 4", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map4_caption": { "label": "Map 4 caption", "description": "Caption on image of the election map 4 to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "title": { "label": "Title", "description": "Title of the leader before the election. (President, Speaker, Government, Prime Minister).", "type": "string", "required": false }, "before_election": { "label": "Before election", "description": "The leader in power before the election, labeled incumbent if the election is yet to take place.", "type": "string", "required": false }, "before_party": { "label": "Before party", "description": "The party in power before the election. This can be set to 'Acting (law)' (which will display as 'Acting') if necessary.", "type": "string", "required": false }, "posttitle": { "label": "Post-title", "description": "Title of the victor of the election (President-elect, Prime Minister-designate), only if different than before.", "type": "string", "required": false }, "after_election": { "label": "After election", "description": "The leader in power as a result of the election. If an election is annulled, it should be noted Election results annulled or other equivalent and the acting office holder should be denoted in small text on the line below it.", "type": "string", "required": false }, "after_party": { "label": "After party", "description": "The party in power as a result of the election.", "type": "string", "required": false }, "image3": { "label": "Image 3", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour3 or party3 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image3_size": { "label": "Image 3 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 3. Overrides image_size", "required": false }, "image3_upright": { "label": "Image 3 upright", "description": "Upright for image3. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour3": { "label": "Colour 3", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image3. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color3" ] }, "nominee3": { "label": "Nominee 3", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate3 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate3": { "label": "Candidate 3", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader3": { "label": "Leader 3", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party3": { "label": "Party 3", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance3": { "label": "Alliance 3", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state3": { "label": "Home state 3", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate3": { "label": "Running mate 3", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election3": { "label": "Last election 3", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before3": { "label": "Seats before 3", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed3": { "label": "Seats needed 3", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats3": { "label": "Seats 3", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after3": { "label": "Seats after 3", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change3": { "label": "Seat change 3", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote3": { "label": "Popular vote 3", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage3": { "label": "Percentage 3", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing3": { "label": "Swing 3", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image4_size": { "label": "Image 4 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 4. Overrides image_size", "required": false }, "image4": { "label": "Image 4", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour4 or party4 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image4_upright": { "label": "Image 4 upright", "description": "Upright for image4. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour4": { "label": "Colour 4", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image4. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color4" ] }, "nominee4": { "label": "Nominee 4", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate4 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate4": { "label": "Candidate 4", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader4": { "label": "Leader 4", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party4": { "label": "Party 4", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance4": { "label": "Alliance 4", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state4": { "label": "Home state 4", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate4": { "label": "Running mate 4", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election4": { "label": "Last election 4", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before4": { "label": "Seats before 4", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed4": { "label": "Seats needed 4", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats4": { "label": "Seats 4", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after4": { "label": "Seats after 4", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change4": { "label": "Seat change 4", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote4": { "label": "Popular vote 4", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage4": { "label": "Percentage 4", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing4": { "label": "Swing 4", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image5": { "label": "Image 5", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour5 or party5 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image5_size": { "label": "Image 5 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 5. Overrides image_size", "required": false }, "image5_upright": { "label": "Image 5 upright", "description": "Upright for image5. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour5": { "label": "Colour 5", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image5. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color5" ] }, "nominee5": { "label": "Nominee 5", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate5 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate5": { "label": "Candidate 5", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader5": { "label": "Leader 5", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party5": { "label": "Party 5", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance5": { "label": "Alliance 5", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state5": { "label": "Home state 5", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate5": { "label": "Running mate 5", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election5": { "label": "Last election 5", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before5": { "label": "Seats before 5", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed5": { "label": "Seats needed 5", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats5": { "label": "Seats 5", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after5": { "label": "Seats after 5", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change5": { "label": "Seat change 5", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote5": { "label": "Popular vote 5", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage5": { "label": "Percentage 5", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing5": { "label": "Swing 5", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image6": { "label": "Image 6", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour6 or party6 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image6_size": { "label": "Image 6 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 6. Overrides image_size", "required": false }, "image6_upright": { "label": "Image 6 upright", "description": "Upright for image6. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour6": { "label": "Colour 6", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image6. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color6" ] }, "nominee6": { "label": "Nominee 6", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate6 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate6": { "label": "Candidate 6", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader6": { "label": "Leader 6", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party6": { "label": "Party 6", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance6": { "label": "Alliance 6", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state6": { "label": "Home state 6", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate6": { "label": "Running mate 6", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election6": { "label": "Last election 6", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before6": { "label": "Seats before 6", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed6": { "label": "Seats needed 6", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats6": { "label": "Seats 6", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after6": { "label": "Seats after 6", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change6": { "label": "Seat change 6", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote6": { "label": "Popular vote 6", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage6": { "label": "Percentage 6", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing6": { "label": "Swing 6", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image7": { "label": "Image 7", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour7 or party7 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image7_size": { "label": "Image 7 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 7. Overrides image_size", "required": false }, "image7_upright": { "label": "Image 7 upright", "description": "Upright for image7. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour7": { "label": "Colour 7", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image7. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color7" ] }, "nominee7": { "label": "Nominee 7", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate7 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate7": { "label": "Candidate 7", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader7": { "label": "Leader 7", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party7": { "label": "Party 7", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance7": { "label": "Alliance 7", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state7": { "label": "Home state 7", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate7": { "label": "Running mate 7", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election7": { "label": "Last election 7", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before7": { "label": "Seats before 7", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed7": { "label": "Seats needed 7", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats7": { "label": "Seats 7", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after7": { "label": "Seats after 7", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change7": { "label": "Seat change 7", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote7": { "label": "Popular vote 7", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage7": { "label": "Percentage 7", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing7": { "label": "Swing 7", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image8": { "label": "Image 8", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour8 or party8 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image8_size": { "label": "Image 8 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 8. Overrides image_size", "required": false }, "image8_upright": { "label": "Image 8 upright", "description": "Upright for image8. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour8": { "label": "Colour 8", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image8. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color8" ] }, "nominee8": { "label": "Nominee 8", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate8 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate8": { "label": "Candidate 8", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader8": { "label": "Leader 8", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party8": { "label": "Party 8", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance8": { "label": "Alliance 8", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state8": { "label": "Home state 8", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate8": { "label": "Running mate 8", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election8": { "label": "Last election 8", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before8": { "label": "Seats before 8", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed8": { "label": "Seats needed 8", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats8": { "label": "Seats 8", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after8": { "label": "Seats after 8", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change8": { "label": "Seat change 8", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote8": { "label": "Popular vote 8", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage8": { "label": "Percentage 8", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing8": { "label": "Swing 8", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image9": { "label": "Image 9", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour9 or party9 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image9_size": { "label": "Image 9 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 9. Overrides image_size", "required": false }, "image9_upright": { "label": "Image 9 upright", "description": "Upright for image9. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour9": { "label": "Colour 9", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image9. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color9" ] }, "nominee9": { "label": "Nominee 9", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate9 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate9": { "label": "Candidate 9", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader9": { "label": "Leader 9", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party9": { "label": "Party 9", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance9": { "label": "Alliance 9", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state9": { "label": "Home state 9", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate9": { "label": "Running mate 9", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election9": { "label": "Last election 9", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before9": { "label": "Seats before 9", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed9": { "label": "Seats needed 9", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats9": { "label": "Seats 9", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after9": { "label": "Seats after 9", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change9": { "label": "Seat change 9", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote9": { "label": "Popular vote 9", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage9": { "label": "Percentage 9", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing9": { "label": "Swing 9", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4blank": { "label": "4 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "4data1": { "label": "4 data 1", "description": "Data 4 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data2": { "label": "4 data 2", "description": "Data 4 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5blank": { "label": "5 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "5data1": { "label": "5 data 1", "description": "Data 5 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data2": { "label": "5 data 2", "description": "Data 5 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6blank": { "label": "6 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "6data1": { "label": "6 data 1", "description": "Data 6 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data2": { "label": "6 data 2", "description": "Data 6 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data3": { "label": "1 data 3", "description": "Data 1 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data4": { "label": "1 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data5": { "label": "1 data 5", "description": "Data 1 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data6": { "label": "1 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data7": { "label": "1 data 7", "description": "Data 1 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data8": { "label": "1 data 8", "description": "Data 1 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data9": { "label": "1 data 9", "description": "Data 1 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data3": { "label": "2 data 3", "description": "Data 2 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data4": { "label": "2 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data5": { "label": "2 data 5", "description": "Data 2 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data6": { "label": "2 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data7": { "label": "2 data 7", "description": "Data 2 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data8": { "label": "2 data 8", "description": "Data 2 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data9": { "label": "2 data 9", "description": "Data 2 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data3": { "label": "3 data 3", "description": "Data 3 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data4": { "label": "3 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data5": { "label": "3 data 5", "description": "Data 3 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data6": { "label": "3 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data7": { "label": "3 data 7", "description": "Data 3 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data8": { "label": "3 data 8", "description": "Data 3 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data9": { "label": "3 data 9", "description": "Data 3 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data3": { "label": "4 data 3", "description": "Data 4 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data4": { "label": "4 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data5": { "label": "4 data 5", "description": "Data 4 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data6": { "label": "4 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data7": { "label": "4 data 7", "description": "Data 4 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data8": { "label": "4 data 8", "description": "Data 4 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data9": { "label": "4 data 9", "description": "Data 4 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data3": { "label": "5 data 3", "description": "Data 5 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data4": { "label": "5 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data5": { "label": "5 data 5", "description": "Data 5 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data6": { "label": "5 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data7": { "label": "5 data 7", "description": "Data 5 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data8": { "label": "5 data 8", "description": "Data 5 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data9": { "label": "5 data 9", "description": "Data 5 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data3": { "label": "6 data 3", "description": "Data 6 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data4": { "label": "6 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data5": { "label": "6 data 5", "description": "Data 6 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data6": { "label": "6 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data7": { "label": "6 data 7", "description": "Data 6 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data8": { "label": "6 data 8", "description": "Data 6 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data9": { "label": "6 data 9", "description": "Data 6 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data3": { "label": "7 data 3", "description": "Data 7 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "7data4": { "label": "7 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data5": { "label": "7 data 5", "description": "Data 7 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "7data6": { "label": "7 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data7": { "label": "7 data 7", "description": "Data 7 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "7data8": { "label": "7 data 8", "description": "Data 7 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data9": { "label": "7 data 9", "description": "Data 7 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data3": { "label": "8 data 3", "description": "Data 8 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "8data4": { "label": "8 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data5": { "label": "8 data 5", "description": "Data 8 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "8data6": { "label": "8 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data7": { "label": "8 data 7", "description": "Data 8 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "8data8": { "label": "8 data 8", "description": "Data 8 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data9": { "label": "8 data 9", "description": "Data 8 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data3": { "label": "9 data 3", "description": "Data 9 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "9data4": { "label": "9 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data5": { "label": "9 data 5", "description": "Data 9 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "9data6": { "label": "9 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data7": { "label": "9 data 7", "description": "Data 9 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "9data8": { "label": "9 data 8", "description": "Data 9 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data9": { "label": "9 data 9", "description": "Data 9 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "counties_threshold3": {}, "counties_threshold4": {}, "counties_threshold5": {}, "counties_threshold6": {}, "counties_threshold7": {}, "counties_threshold8": {}, "counties_threshold9": {}, "counties_won3": {}, "counties_won4": {}, "counties_won5": {}, "counties_won6": {}, "counties_won7": {}, "counties_won8": {}, "counties_won9": {}, "states_carried3": {}, "states_carried4": {}, "states_carried5": {}, "states_carried6": {}, "states_carried7": {}, "states_carried8": {}, "states_carried9": {}, "delegate_count3": {}, "delegate_count4": {}, "delegate_count5": {}, "delegate_count6": {}, "delegate_count7": {}, "delegate_count8": {}, "delegate_count9": {}, "electoral_vote3": {}, "electoral_vote4": {}, "electoral_vote5": {}, "electoral_vote6": {}, "electoral_vote7": {}, "electoral_vote8": {}, "electoral_vote9": {}, "leader_since3": {}, "leader_since4": {}, "leader_since5": {}, "leader_since6": {}, "leader_since7": {}, "leader_since8": {}, "leader_since9": {}, "leaders_seat3": {}, "leaders_seat4": {}, "leaders_seat5": {}, "leaders_seat6": {}, "leaders_seat7": {}, "leaders_seat8": {}, "leaders_seat9": {}, "poll1_candidate1": {}, "poll1_candidate2": {}, "poll1_candidate3": {}, "poll1_candidate4": {}, "poll1_candidate5": {}, "poll1_candidate6": {}, "poll1_candidate7": {}, "poll1_candidate8": {}, "poll1_candidate9": {}, "poll1_date1": {}, "poll1_date2": {}, "poll1_date3": {}, "poll1_nominee3": {}, "poll1_nominee4": {}, "poll1_nominee5": {}, "poll1_nominee6": {}, "poll1_nominee7": {}, "poll1_nominee8": {}, "poll1_nominee9": {}, "poll1_party3": {}, "poll1_party4": {}, "poll1_party5": {}, "poll1_party6": {}, "poll1_party7": {}, "poll1_party8": {}, "poll1_party9": {}, "poll1_source1": {}, "poll1_source2": {}, "poll1_source3": {}, "poll2_candidate1": {}, "poll2_candidate2": {}, "poll2_candidate3": {}, "poll2_candidate4": {}, "poll2_candidate5": {}, "poll2_candidate6": {}, "poll2_candidate7": {}, "poll2_candidate8": {}, "poll2_candidate9": {}, "poll2_date": {}, "poll2_date1": {}, "poll2_date2": {}, "poll2_date3": {}, "poll2_nominee1": {}, "poll2_nominee2": {}, "poll2_nominee3": {}, "poll2_nominee4": {}, "poll2_nominee5": {}, "poll2_nominee6": {}, "poll2_nominee7": {}, "poll2_nominee8": {}, "poll2_nominee9": {}, "poll2_party1": {}, "poll2_party2": {}, "poll2_party3": {}, "poll2_party4": {}, "poll2_party5": {}, "poll2_party6": {}, "poll2_party7": {}, "poll2_party8": {}, "poll2_party9": {}, "poll2_source": {}, "poll2_source1": {}, "poll2_source2": {}, "poll2_source3": {}, "poll3_candidate1": {}, "poll3_candidate2": {}, "poll3_candidate3": {}, "poll3_candidate4": {}, "poll3_candidate5": {}, "poll3_candidate6": {}, "poll3_candidate7": {}, "poll3_candidate8": {}, "poll3_candidate9": {}, "poll3_date": {}, "poll3_date1": {}, "poll3_date2": {}, "poll3_date3": {}, "poll3_nominee1": {}, "poll3_nominee2": {}, "poll3_nominee3": {}, "poll3_nominee4": {}, "poll3_nominee5": {}, "poll3_nominee6": {}, "poll3_nominee7": {}, "poll3_nominee8": {}, "poll3_nominee9": {}, "poll3_party1": {}, "poll3_party2": {}, "poll3_party3": {}, "poll3_party4": {}, "poll3_party5": {}, "poll3_party6": {}, "poll3_party7": {}, "poll3_party8": {}, "poll3_party9": {}, "poll3_source": {}, "poll3_source1": {}, "poll3_source2": {}, "poll3_source3": {}, "poll4_candidate1": {}, "poll4_candidate2": {}, "poll4_candidate3": {}, "poll4_candidate4": {}, "poll4_candidate5": {}, "poll4_candidate6": {}, "poll4_candidate7": {}, "poll4_candidate8": {}, "poll4_candidate9": {}, "poll4_date": {}, "poll4_date1": {}, "poll4_date2": {}, "poll4_date3": {}, "poll4_nominee1": {}, "poll4_nominee2": {}, "poll4_nominee3": {}, "poll4_nominee4": {}, "poll4_nominee5": {}, "poll4_nominee6": {}, "poll4_nominee7": {}, "poll4_nominee8": {}, "poll4_nominee9": {}, "poll4_party1": {}, "poll4_party2": {}, "poll4_party3": {}, "poll4_party4": {}, "poll4_party5": {}, "poll4_party6": {}, "poll4_party7": {}, "poll4_party8": {}, "poll4_party9": {}, "poll4_source": {}, "poll4_source1": {}, "poll4_source2": {}, "poll4_source3": {}, "poll5_candidate1": {}, "poll5_candidate2": {}, "poll5_candidate3": {}, "poll5_candidate4": {}, "poll5_candidate5": {}, "poll5_candidate6": {}, "poll5_candidate7": {}, "poll5_candidate8": {}, "poll5_candidate9": {}, "poll5_date": {}, "poll5_date1": {}, "poll5_date2": {}, "poll5_date3": {}, "poll5_nominee1": {}, "poll5_nominee2": {}, "poll5_nominee3": {}, "poll5_nominee4": {}, "poll5_nominee5": {}, "poll5_nominee6": {}, "poll5_nominee7": {}, "poll5_nominee8": {}, "poll5_nominee9": {}, "poll5_party1": {}, "poll5_party2": {}, "poll5_party3": {}, "poll5_party4": {}, "poll5_party5": {}, "poll5_party6": {}, "poll5_party7": {}, "poll5_party8": {}, "poll5_party9": {}, "poll5_source": {}, "poll5_source1": {}, "poll5_source2": {}, "poll5_source3": {} } } </templatedata> <includeonly>{{Sandbox other|| <!-- Categories below this line, please; interwikis at Wikidata --> [[Category:Politics and government infobox templates|Election]] [[Category:Infobox templates with module parameter|Election]] [[Category:Embeddable templates]] [[Category:Election and referendum infobox templates]] [[Category:Templates that add a tracking category]] }}</includeonly> jp4zg232cwsm5jdnwxl8im1rw5ue5yf 706616 706599 2022-07-29T14:48:49Z BatlaaTs 76767 /* Ерөнхийлөгчийн */ wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} <!-- Please place categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata (see [[Wikipedia:Wikidata]]) --> {{Lua|Module:Infobox|Module:InfoboxImage|Module:String|Module:Check for unknown parameters}} {{Ambox|text=Энэ загвар нь [[бүх нийтийн санал асуулга|санал асуулгад]] зориулагдаагүй; оронд нь '''{{Tlg|Инфобокс санал асуулга}}''' ашиглаарай.}} Энэ инфобокс нь ерөнхийлөгчийн, анхан шатны, парламентын сонгуулийг тодорхойлдог. Олон нам оролцдог парламентын сонгуульд, оронд нь {{tl|Инфобокс парламентын сонгууль}} инфобоксыг ашиглахыг бодоорой. == Хэрэглээ == Өөр өөр төрлийн сонгуульд зориулж илүү талбайг устгаарай. <pre style="overflow:auto;"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = | country = | flag_year = | flag_image = | type = <!-- presidential, parliamentary, legislative, primary, or by-election --><!-- MANDATORY, and limited to the preceding five types --> | vote_type = Popular <!-- default --> | ongoing = | party_colour = | party_name = | alliance_name = | previous_election = | previous_year = | outgoing_members = | election_date = <!-- {{Start date|YYYY|MM|DD}} --> | elected_members = | next_election = <!--page title, will be linked if it exists--> | next_year = | votes_for_election= | needed_votes = | seats_for_election= | majority_seats = | opinion_polls = | registered = | turnout = | votes_counted = <!-- Use ONE out of votes_counted, reporting or declared, do not include percentage (%) sign--> | reporting = <!-- Use ONE out of votes_counted, reporting or declared, do not include percentage (%) sign--> | declared = <!-- Use ONE out of votes_counted, reporting or declared, do not include percentage (%) sign--> | last_update = | time_zone = | image_upright = | filler = <!-- (fills whitespace to the left of image1 with filler text, such as "Political selections")--> <!-- person 1 --> | image1 = | image1_size = | image1_upright = | colour1 = | nominee1 = <!-- when appropriate, candidate1 can be used instead --> | candidate1 = <!-- any type of election --> | leader1 = <!-- legislative or parliamentary only--> | party1 = | alliance1 = <!-- presidential --> | home_state1 = | running_mate1 = | electoral_vote1 = | delegate_count1 = | states_carried1 = | districts_won1 = <!-- legislative or parliamentary --> | leader_since1 = | leaders_seat1 = | last_election1 = | seats_before1 = | seats_needed1 = | seats1 = | seats_after1 = | seat_change1 = <!-- any --> | popular_vote1 = | percentage1 = | swing1 = <!-- legislative or parliamentary only--> <!-- person 2 --> | image2 = | image2_size = | image2_upright = | colour2 = | nominee2 = <!-- presidential only, when appropriate, candidate2 can be used instead --> | candidate2 = <!-- any type of election --> | leader2 = <!-- legislative or parliamentary only--> | party2 = | alliance2 = <!-- presidential --> | home_state2 = | running_mate2 = | electoral_vote2 = | delegate_count2 = | states_carried2 = | districts_won2 = <!-- legislative or parliamentary --> | leader_since2 = | leaders_seat2 = | last_election2 = | seats_before2 = | seats_needed2 = | seats2 = | seats_after2 = | seat_change2 = <!-- any --> | popular_vote2 = | percentage2 = | swing2 = <!-- legislative or parliamentary only--> <!-- polls --> | poll1_date = | poll1_source = | poll1_nominee1 = <!-- presidential only, when appropriate, poll1_candidate1 can be used instead --> | poll1_party1 = <!-- legislative or parliamentary only--> | poll1_nominee2 = <!-- presidential only, when appropriate, poll1_candidate2 can be used instead --> | poll1_party2 = <!-- legislative or parliamentary only--> | poll2_date = | poll2_source = | poll2_nominee1 = <!-- presidential only, when appropriate, poll2_candidate1 can be used instead --> | poll2_party1 = <!-- legislative or parliamentary only--> | poll2_nominee2 = <!-- presidential only, when appropriate, poll2_candidate2 can be used instead --> | poll2_party2 = <!-- legislative or parliamentary only--> <!-- auxiliary rows --> | 1blank = | 1data1 = | 1data2 = | 2blank = | 2data1 = | 2data2 = <!-- map --> | map_image = | map_size = | map_alt = | map = | map_caption = <!-- bottom --> | title = | before_election = | before_party = | posttitle = | after_election = | after_party = }} </pre> : *Non-optional fields. : &dagger; only displayed if the election is yet to take place. : &Dagger; only displayed if the election has finished. {| class="wikitable" ! Field !! Type !! Description |- | '''election_name''' |* | Name given to the election. If this field is left empty the page name is displayed |- | '''country''' | | Country where the election took place. |- | '''flag_year''' | | For historical elections when an older flag design was in effect, enter the year the flag came into effect (not the election year). Default is to use the current flag. |- | '''flag_image''' | | For non-country elections, specify the full name of the flag, coat-of-arms, or seal image to display. |- | '''type''' |* | The type of election. Must be one of five: presidential, legislative, parliamentary, primary, or by-election. Legislative after the election will display majority and minority party, rather than first and second party. |- | '''vote_type''' | | The type of votes recorded at popular_vote''n''. Defaults to "Popular". |- | '''ongoing''' |* | Must be either yes or no, whether the election is yet to take place, or completed. Fields marked with a &dagger; are only displayed if the election is yet to take place. Fields marked with a &Dagger; are only displayed if the election has finished. (Default no.) |- | '''party_colour''' | | Also spelled '''party_color'''. To turn off the party colours enter 'no'. |- | '''party_name''' | | To turn off linking to the parties enter 'no'. |- | '''alliance_name''' | | To turn off linking to the alliances enter 'no'. |- | '''previous_election''' | | The page name of the last election of this type. |- | '''previous_year''' | | The year the last election of this type took place. |- | '''previous_mps''' (DEPRECATED) | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | Also spelled '''previous_MPs''' or '''previous_members''', page name for the members elected in the last election. |- | '''outgoing_members''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between the previous election and this election.<br />(Can either be a page title or a wiki link.) |- | '''election_date''' | | Date of election - use {{tl|Start date}} |- | '''elected_mps''' (DEPRECATED) | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | Wikilink to the MPs elected in this election. |- | '''elected_members''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between this election and the next election.<br />(Can either be a page title or a wiki link.) |- | '''next_election''' | | The page name of the next election of this type. If red link (it doesn't exist), then it will appear unlinked. |- | '''next_year''' | | The year the next election of this type took place. |- | '''<del>next_mps</del>''' (DEPRECATED, REMOVED) | <del>''legislative''<br/>''parliamentary''</del> | <del>Also spelled '''next_MPs''' or '''next_members''', page name for the members elected in the next election.</del> |- | '''votes_for_election''' | ''presidential'' | The number of votes for election and the system of voting (e.g. Electoral College). |- | '''needed_votes''' | ''presidential'' | The number of votes required to win. If there is an even number of votes, use the number that is said by the media. |- | '''seats_for_election''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>''by-election'' | The number of seats for election and the house or chamber the seats are for. |- | '''majority_seats''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The number of seats required for a [[majority government]]. If there is an even number of seats in the house or chamber, use the number that is said by the media. |- | '''opinion_polls''' | | Pagename or section anchor of [[opinion poll]]s. |- | '''registered''' | | Number of [[Voter registration|registered voters]] for this election. |- | '''turnout''' | | [[Voter turnout]] for this election. |- | '''votes_counted''' | rowspan="3"| | rowspan="3"|The number of votes or the number of constituencies, in %, that have been counted after polls have closed. '''Do not include''' the percentage sign (%) after number. It is advisable to remove this information soon after the counting process has finished and all the results have been declared. Use '''votes_counted''', '''reporting''' or '''declared''' according to whichever term best suits the specific election and counting procedure |- | '''reporting''' |- | '''declared''' |- | '''last_update''' | | The time at which the latest update on results and the number of votes were updated on the infobox |- | '''time_zone''' | | Time zone of the time given in the ''last_update'' field. Must be linked as normal similar to an article (e.g. <nowiki>[[Greenwich mean time|GMT]])</nowiki> |- | '''image_upright''' | | Upright for all {{para|image<var>n</var>}}. See [[WP:UPRIGHT]]. Can be overridden by the corresponding {{para|image<var>n</var>_upright}}. |- | '''filler''' | | Set filler = (text) to include optional filler text, such as "Political selections", to the left of image1. |- | '''image1''' | | Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour1 or party1 must be entered. |- | '''image1_upright''' | | Upright for {{para|image1}}. See [[WP:UPRIGHT]]. Overrides {{para|image_upright}}. |- | '''colour1''' | | Also spelt '''color1'''. Enter a hex colour code (without the <nowiki>#</nowiki>) to override the border colour of image1. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. |- | '''nominee1''' | ''presidential''<br/>''by-election'' | Name of Nominee. When appropriate, candidate1 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time. |- | '''candidate1''' | | Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time. |- | '''leader1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''party1''' | | Political Party using [[:Category:Political party shortname templates|Political party shortname templates]]. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''alliance1''' | | Political alliance in elections where coalition politics is common. |- | '''home_state1''' | ''presidential'' | The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''running_mate1''' | ''presidential'' | The Nominee's [[Running mate]]. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''electoral_vote1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The [[electoral vote]]s obtained by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''projected_vote1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The [[electoral vote]]s projected for the Nominee. |- | '''delegate_count1''' | ''presidential'' | The aggregate number of [[Delegate (American politics)|delegate]]s obtained by the candidate. The number can be changed up to nine to display different candidates at the same time. Intended for use in pre-election processes such as selection of delegates to [[United States presidential nominating convention]]s. Intended to be used instead of electoral_vote1 for these cases. |- | '''states_carried1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The states carried or won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''districts_won1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The number of districts won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''leader_since1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The date the Leader took office. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''leaders_seat1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The seat the Leader represents. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''last_election1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats_before1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats_needed1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&dagger; | The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats_after1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seat_change1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''popular_vote1''' | &Dagger; | The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time. |- | '''percentage1''' | &Dagger; | The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time. |- | '''swing1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The [[Swing (politics)|swing]] or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''poll1_date''' | &dagger; | The date of an opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time. |- | '''poll1_source''' | &dagger; | The source or URL of the opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time. poll1_nominee1 |- | '''poll1_nominee1''' | ''presidential''<br/>&dagger; | The percentage poll 1 gave to nominee 1. When appropriate, '''poll1_candidate1''' can be used instead. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The nominee or candidate number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time. |- | '''poll1_party1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&dagger; | The percentage poll 1 gave to party 1. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The party number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''1blank''' | | Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows. |- | '''1data1''' | | Data 1 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time. |- | '''map_image''' | | Page name for the election map file. |- | '''map_size''' | | Size of image of the election map to be displayed. (Default 300px). |- | '''map_alt''' | | [[WP:Alternative text for images|Alt text]] for the election map. |- | '''map''' | | A freeform replacement for the above, which can be used to insert [[mw:extension:ImageMap|extension:ImageMap]]s or templates instead of images. |- | '''map_caption''' | | Caption on image of the election map to be displayed. |- | '''title''' | | Title of the leader before the election. (President, Speaker, Government, Prime Minister...) |- | '''before_election''' | | The leader in power before the election, labeled [[incumbent]] if the election is yet to take place. |- | '''before_party''' | | The party in power before the election. This can be set to "Acting (law)" (which will display as "[[Acting (law)|Acting]]") if necessary. |- | '''posttitle''' | &Dagger; | Title of the victor of the election (President-elect, Prime Minister-designate...), only if different than before. |- | '''after_election''' | &Dagger; | The leader in power as a result of the election. In case of an ongoing primary, this field may contain the name of the presumptive nominee. If an election is decided by a country's Constitutional/Supreme Court, the leader and the party in power are both listed in this field and a link to the court decision is listed one line below the leader in power in small text. If an election is annulled, the term "Election results annulled" or similar is listed here and a note is listed one line below that in small text. |- | '''after_party''' | &Dagger; | The party in power as a result of the election. |} == Тэмдэглэл == The template can display up to nine parties or nominees at the same time, three per row. If exactly four are needed, use the first two on the top and bottom lines. This is done by only using the numbers 1, 2, 4 and 5 on the fields that require a number. All the fields that work for Legislative will also work for Parliamentary. The only difference between the two is the titles above the images. The template uses the party fields to display the party colour in the background of the images and some text. To turn this function off, input: | party_colour = no To override the calling of the party short name templates, input: | party_name = no To override the calling of the alliance short name templates, input: | alliance_name = no To override the colour for party1 or nominee1, input: | colour1 = [HEX OF COLOUR, MINUS #] The hex number must be entered without the hash for the field to work. The number (colour'''1''') can be changed up to nine for different parties or Nominees. The fields work with both spellings of the word 'color'. === Which leader to use === The parties are shown in the infobox in the order they came in the election. The "leader" of each party is the person leading the party through that election. == Жишээ == === Ерөнхийлөгчийн === {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2004 United States presidential election | country = United States | type = presidential | previous_election = 2000 United States presidential election | previous_year = 2000 | election_date = {{Start date|2004|11|02}} | next_election = 2008 United States presidential election | next_year = 2008 | votes_for_election= All [[List of United States presidential electors, 2004|538 electoral votes]] of the [[Electoral College (United States)|Electoral College]] | needed_votes = 270 electoral | image_size = 160x180px | filler = Political selections <!-- George W. Bush --> | image1 = George-W-Bush.jpeg | nominee1 = [[George W. Bush]] | party1 = Republican Party (US) | home_state1 = [[Texas]] | running_mate1 = [[Dick Cheney|Richard B. Cheney]] | electoral_vote1 = 286 | states_carried1 = 31 | popular_vote1 = 62,040,610 | percentage1 = 50.7% <!-- John Kerry --> | image2 = John Kerry headshot with US flag.jpg | nominee2 = [[John Kerry]] | party2 = Democratic Party (US) | home_state2 = [[Massachusetts]] | running_mate2 = [[John Edwards]] | electoral_vote2 = 251 | states_carried2 = 19 + [[Washington, D.C.|DC]] | popular_vote2 = 59,028,444 | percentage2 = 48.3% <!-- map --> | map_image = ElectoralCollege2004.svg | map_size = 270px | map_caption = Presidential election results map <!-- bottom --> | title = President | before_election = [[George W. Bush]] | before_party = Republican Party (US) | after_election = [[George W. Bush]] | after_party = Republican Party (US) }} <pre style="overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2004 United States presidential election | country = United States | type = presidential | previous_election = 2000 United States presidential election | previous_year = 2000 | election_date = {{Start date|2004|11|02}} | next_election = 2008 United States presidential election | next_year = 2008 | votes_for_election= All [[List of United States presidential electors, 2004|538 electoral votes]] of the [[Electoral College (United States)|Electoral College]] | needed_votes = 270 electoral | image_size = 160x180px | filler = Political selections <!-- George W. Bush --> | image1 = George-W-Bush.jpeg | nominee1 = [[George W. Bush]] | party1 = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) | home_state1 = [[Texas]] | running_mate1 = [[Dick Cheney|Richard B. Cheney]] | electoral_vote1 = 286 | states_carried1 = 31 | popular_vote1 = 62,040,610 | percentage1 = 50.7% <!-- John Kerry --> | image2 = John Kerry headshot with US flag.jpg | nominee2 = [[John Kerry]] | party2 = Ардчилсан Нам (АНУ) | home_state2 = [[Massachusetts]] | running_mate2 = [[John Edwards]] | electoral_vote2 = 251 | states_carried2 = 19 + [[Washington, D.C.|DC]] | popular_vote2 = 59,028,444 | percentage2 = 48.3% <!-- map --> | map_image = ElectoralCollege2004.svg | map_size = 270px | map_caption = Presidential election results map <!-- bottom --> | title = President | before_election = [[George W. Bush]] | before_party = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) | after_election = [[George W. Bush]] | after_party = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) }}</pre> {{-}} === Ерөнхийлөгчийн анхан шатны сонгууль === {{Инфобокс сонгууль | election_name = [[Republican Party presidential primaries, 2016]] | country = United States | type = primary | ongoing = yes | previous_election = 2012 Republican Party presidential primaries | previous_year = 2012 | next_election = 2020 Republican Party presidential primaries | next_year = ''2020'' | election_date = February 1 – June 7, 2016 | votes_for_election = 2,472 delegates to the [[2016 Republican National Convention|Republican National Convention]] | needed_votes = 1,237 delegate | party_name = no | image_size = 160x180px <!-- Donald Trump --> | image1 = Donald August 19 (cropped).jpg | candidate1 = '''[[Donald Trump]]''' | color1 = 283681 | home_state1 = [[New York (state)|New York]] | states_carried1 = '''28''' | popular_vote1 = '''10,713,526''' | percentage1 = '''40.2%''' | delegate_count1 = '''1,014''' <!-- Ted Cruz--> | image2 = Ted Cruz, official portrait, 113th Congress (cropped 2).jpg | candidate2 = [[Ted Cruz]] | color2 = DAA520 | home_state2 = [[Texas]] | states_carried2 = 11 | popular_vote2 = 7,321,878 | percentage2 = 27.5% | delegate_count2 = 546 <!-- Marco Rubio --> | image4 = Marco Rubio, Official Portrait, 112th Congress.jpg | candidate4 = [[Marco Rubio]] | color4 = C60E3B | home_state4 = [[Florida]] | states_carried4 = 3 | popular_vote4 = 3,497,828 | percentage4 = 13.1% | delegate_count4 = 173 <!-- John Kasich --> | image5 = Governor John Kasich (cropped2).jpg | candidate5 = [[John Kasich]] | color5 = 29AB87 | home_state5 = [[Ohio]] | states_carried5 = 1 | popular_vote5 = 3,762,367 | percentage5 = 14.1% | delegate_count5 = 154 | map_image = Republican Party presidential primaries results, 2016.svg | map_size = 308px | map_caption = '''First place by first-instance vote''' {{{!}} style="font-size:110%; margin:0 auto;" {{!}} {{Legend0|#283681|Donald Trump}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#DAA520|Ted Cruz}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#C60E3B|Marco Rubio}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#29AB87|John Kasich}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#000000|Uncommitted}} {{!}}{{!}} {{!}}} | title = Republican nominee | before_election = [[Mitt Romney]] | after_election = [[Donald Trump]] | template_name = 2016 Republican Party presidential primaries }} <pre style="overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = [[Republican Party presidential primaries, 2016]] | country = United States | type = primary | ongoing = yes | previous_election = 2012 Republican Party presidential primaries | previous_year = 2012 | next_election = 2020 Republican Party presidential primaries | next_year = ''2020'' | election_date = February 1 – June 7, 2016 | votes_for_election = 2,472 delegates to the [[2016 Republican National Convention|Republican National Convention]] | needed_votes = 1,237 delegate | party_name = no | image_size = 160x180px <!-- Donald Trump --> | image1 = Donald August 19 (cropped).jpg | candidate1 = '''[[Donald Trump]]''' | color1 = 283681 | home_state1 = [[New York (state)|New York]] | states_carried1 = '''28''' | popular_vote1 = '''10,713,526''' | percentage1 = '''40.2%''' | delegate_count1 = '''1,014''' <!-- Ted Cruz--> | image2 = Ted Cruz, official portrait, 113th Congress (cropped 2).jpg | candidate2 = [[Ted Cruz]] | color2 = DAA520 | home_state2 = [[Texas]] | states_carried2 = 11 | popular_vote2 = 7,321,878 | percentage2 = 27.5% | delegate_count2 = 546 <!-- Marco Rubio --> | image4 = Marco Rubio, Official Portrait, 112th Congress.jpg | candidate4 = [[Marco Rubio]] | color4 = C60E3B | home_state4 = [[Florida]] | states_carried4 = 3 | popular_vote4 = 3,497,828 | percentage4 = 13.1% | delegate_count4 = 173 <!-- John Kasich --> | image5 = Governor John Kasich (cropped2).jpg | candidate5 = [[John Kasich]] | color5 = 29AB87 | home_state5 = [[Ohio]] | states_carried5 = 1 | popular_vote5 = 3,762,367 | percentage5 = 14.1% | delegate_count5 = 154 | map_image = Republican Party presidential primaries results, 2016.svg | map_size = 308px | map_caption = '''First place by first-instance vote''' {{{!}} style="font-size:110%; margin:0 auto;" {{!}} {{Legend0|#283681|Donald Trump}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#DAA520|Ted Cruz}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#C60E3B|Marco Rubio}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#29AB87|John Kasich}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#000000|Uncommitted}} {{!}}{{!}} {{!}}} | title = Republican nominee | before_election = [[Mitt Romney]] | after_election = [[Donald Trump]] | template_name = 2016 Republican Party presidential primaries }} </pre> {{-}} === Парламентын === {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2005 United Kingdom general election | country = United Kingdom | type = parliamentary | previous_election = 2001 United Kingdom general election | previous_year = 2001 | outgoing_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2001 | election_date = {{Start date|2005|05|05}} | elected_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2005 | next_election = 2010 United Kingdom general election | next_year = 2010 | seats_for_election= All [[List of United Kingdom Parliament constituencies 2005–2010|646 seats]] to the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]] | majority_seats = 324 | opinion_polls = #Opinion polls | turnout = 61.4% | image_size = 160x180px <!-- Labour --> | image1 = TonyBlairBasra.JPG | leader1 = [[Tony Blair]] | party1 = Labour Party (UK) | leader_since1 = 21 July 1994 | leaders_seat1 = [[Sedgefield (UK Parliament constituency)|Sedgefield]] | last_election1 = 413 seats, 40.7% | seats_before1 = 403 | seats1 = 355 | seat_change1 = −48 | popular_vote1 = 9,552,436 | percentage1 = 35.2% | swing1 = −5.5% <!-- Conservative --> | image2 = Michael Howard 1099 cropped.jpg | leader2 = [[Michael Howard]] | party2 = Conservative Party (UK) | leader_since2 = 6 November 2003 | leaders_seat2 = [[Folkestone and Hythe (UK Parliament constituency)|Folkestone & Hythe]] | last_election2 = 166 seats, 31.7% | seats_before2 = 165 | seats2 = 198 | seat_change2 = +33 | popular_vote2 = 8,784,915 | percentage2 = 32.4% | swing2 = +0.7% <!-- Liberal Democrats --> | image3 = Charles Kennedy.jpg | leader3 = [[Charles Kennedy]] | party3 = Liberal Democrats (UK) | leader_since3 = 9 August 1999 | leaders_seat3 = [[Ross, Skye and Lochaber (UK Parliament constituency)|Ross, Skye, & Lochaber]] | last_election3 = 52 seats, 18.3% | seats_before3 = 51 | seats3 = 62 | seat_change3 = +11 | popular_vote3 = 5,985,454 | percentage3 = 22.0% | swing3 = +3.7% <!-- map --> | map_image = 2005UKElectionMap.svg | map_size = 250px | map_caption = Map of United Kingdom showing constituencies won <!-- bottom --> | title = Prime Minister | before_election = [[Tony Blair]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[Tony Blair]] | after_party = Labour Party (UK) }} <pre style="overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2005 United Kingdom general election | country = United Kingdom | type = parliamentary | previous_election = 2001 United Kingdom general election | previous_year = 2001 | outgoing_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2001 | election_date = {{Start date|2005|05|05}} | elected_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2005 | next_election = 2010 United Kingdom general election | next_year = 2010 | seats_for_election= All [[List of United Kingdom Parliament constituencies 2005–2010|646 seats]] to the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]] | majority_seats = 324 | opinion_polls = #Opinion polls | turnout = 61.4% | image_size = 160x180px <!-- Labour --> | image1 = TonyBlairBasra.JPG | leader1 = [[Tony Blair]] | party1 = Labour Party (UK) | leader_since1 = 21 July 1994 | leaders_seat1 = [[Sedgefield (UK Parliament constituency)|Sedgefield]] | last_election1 = 40.7%, 413 seats | seats_before1 = 403 | seats1 = 355 | seat_change1 = −58 | popular_vote1 = 9,552,436 | percentage1 = 35.2% | swing1 = −5.5% <!-- Conservative --> | image2 = Michael Howard 1099 cropped.jpg | leader2 = [[Michael Howard]] | party2 = Conservative Party (UK) | leader_since2 = 6 November 2003 | leaders_seat2 = [[Folkestone and Hythe (UK Parliament constituency)|Folkestone & Hythe]] | last_election2 = 31.7%, 166 seats | seats_before2 = 165 | seats2 = 198 | seat_change2 = +32 | popular_vote2 = 8,784,915 | percentage2 = 32.4% | swing2 = +0.7% <!-- Liberal Democrats --> | image3 = Charles Kennedy.jpg | leader3 = [[Charles Kennedy]] | party3 = Liberal Democrats | leader_since3 = 9 August 1999 | leaders_seat3 = [[Ross, Skye and Lochaber (UK Parliament constituency)|Ross, Skye, & Lochaber]] | last_election3 = 18.3%, 52 seats | seats_before3 = 51 | seats3 = 62 | seat_change3 = +10 | popular_vote3 = 5,985,454 | percentage3 = 22.0% | swing3 = +3.7% <!-- map --> | map_image = 2005UKElectionMap.svg | map_size = 250px | map_caption = Map of United Kingdom showing constituencies won <!-- bottom --> | title = Prime Minister | before_election = [[Tony Blair]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[Tony Blair]] | after_party = Labour Party (UK) }}</pre> {{-}} === Нөхөн сонгууль === {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2012 Bradford West by-election | type = By-election | country = United Kingdom | seats_for_election = The [[Bradford West (UK Parliament constituency)|Bradford West]] seat in the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]].<br />Election by simple majority using [[first past the post]].<br />Triggered by resignation of incumbent | votes_for_election = | ongoing = no | previous_election = 2010 United Kingdom general election | previous_year = 2010 | next_election = | next_year = | election_date = {{Start date|2012|03|29|df= y}} | candidate1 = [[George Galloway]] | image1 = George Galloway 2007-02-24.jpg | party1 = Respect Party | last_election1 = 1,245 | popular_vote1 = 18,341 | percentage1 = 55.9 | candidate2 = Imran Hussain | image2 = &nbsp; | party2 = Labour Party (UK) | last_election2 = 18,401 | popular_vote2 = 8,201 | percentage2 = 25.0 | candidate3 = Jackie Whiteley | image3 = &nbsp; | party3 = Conservative Party (UK) | last_election3 = 12,638 | popular_vote3 = 2,746 | percentage3 = 8.4 | candidate4 = Jeanette Sunderland | image4 = | party4 = Liberal Democrats (UK) | last_election4 = 4,732 | popular_vote4 = 1,505 | percentage4 = 4.6 | candidate5 = Sonja McNally | image5 = &nbsp; | party5 = UK Independence Party | last_election5 = 812 | popular_vote5 = 1,085 | percentage5 = 3.3 | candidate6 = Dawud Islam | image6 = &nbsp; | party6 = Green Party of England and Wales | last_election6 = 940 | popular_vote6 = 481 | percentage6 = 1.5 | title = MP | posttitle = Subsequent MP | before_election = [[Marsha Singh]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[George Galloway]] | after_party = Respect Party | map_image = BradfordWest2007Constituency.svg | map_size = 200px | map_alt = A map of West Yorkshire with black lines dividing the area into irregular shapes | map = | map_caption = Boundary of Bradford West in [[West Yorkshire]]. }} <pre style= "overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2012 Bradford West by-election | type = By-election | country = United Kingdom | seats_for_election = The [[Bradford West (UK Parliament constituency)|Bradford West]] seat in the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]].<br />Elected by simple majority using [[first past the post]].<br />Triggered by resignation of incumbent | ongoing = no | previous_election = 2010 United Kingdom general election | previous_year = 2010 | next_election = | next_year = | election_date = {{Start date|2012|03|29|df= y}} | candidate1 = [[George Galloway]] | image1 = George Galloway 2007-02-24.jpg | party1 = Respect Party | last_election1 = 1,245 | popular_vote1 = 18,341 | percentage1 = 55.9 | candidate2 = Imran Hussain | image2 = &nbsp; | party2 = Labour Party (UK) | last_election2 = 18,401 | popular_vote2 = 8,201 | percentage2 = 25.0 | candidate3 = Jackie Whiteley | image3 = &nbsp; | party3 = Conservative Party (UK) | last_election3 = 12,638 | popular_vote3 = 2,746 | percentage3 = 8.4 | candidate4 = Jeanette Sunderland | image4 = | party4 = Liberal Democrats | last_election4 = 4,732 | popular_vote4 = 1,505 | percentage4 = 4.6 | candidate5 = Sonja McNally | image5 = &nbsp; | party5 = UK Independence Party | last_election5 = 812 | popular_vote5 = 1,085 | percentage5 = 3.3 | candidate6 = Dawud Islam | image6 = &nbsp; | party6 = Green Party of England and Wales | last_election6 = 940 | popular_vote6 = 481 | percentage6 = 1.5 | title = MP | posttitle = Subsequent MP | before_election = [[Marsha Singh]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[George Galloway]] | after_party = Respect Party | map_image = BradfordWest2007Constituency.svg | map_size = 200px | map_alt = A map of West Yorkshire with black lines dividing the area into irregular shapes | map = | map_caption = Boundary of Bradford West in [[West Yorkshire]]. }} </pre> {{-}} ===Хүчингүй болсон сонгууль=== {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2019 Bolivian general election | country = Bolivia | type = presidential | previous_election = 2014 Bolivian general election | previous_year = 2014 | next_election = 2020 Bolivian general election | next_year = 2020 | election_date = 20 October 2019 | ongoing = no | turnout = 88.31% ({{increase}} 0.41[[Percentage point|pp]]) <!-- Evo Morales -->| image1 = Evo Morales 2017.jpg | image1_size = 150x150px | nominee1 = [[Evo Morales]] | party1 = Movement for Socialism (Bolivia) | running_mate1 = [[Álvaro García Linera]] | popular_vote1 = '''2,889,359''' | percentage1 = '''47.08%''' <!-- Carlos Mesa -->| image2 = Carlos Mesa, ex-President of Bolivia (cropped 2).jpg | image2_size = 150x150px | nominee2 = [[Carlos Mesa]] | party2 = [[Civic Community]] | colour2 = F26524 | running_mate2 = Gustavo Pedraza | popular_vote2 = 2,240,920 | percentage2 = 36.51% <!-- Chi Hyun Chung -->| image3 = Chi Hyun Ching (cropped).png | image3_size = 150x150px | nominee3 = [[Chi Hyun Chung]] | party3 = Christian Democratic Party (Bolivia) | running_mate3 = Paola Barriga | popular_vote3 = 539,081 | percentage3 = 8.78% <!-- map -->| map_image = 2019 Bolivian elections map.png | map_size = 300px | map_caption = | title = President | before_election = [[Evo Morales]] | before_party = Movement for Socialism (Bolivia) | after_election = [[2019 Bolivian political crisis|Election results annulled]] <br>{{small|[[Jeanine Áñez]] ([[Democrat Social Movement]]) becomes acting president}} | after_party = }} <pre style= "overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2019 Bolivian general election | country = Bolivia | type = presidential | previous_election = 2014 Bolivian general election | previous_year = 2014 | next_election = 2020 Bolivian general election | next_year = 2020 | election_date = 20 October 2019 | ongoing = no | turnout = 88.31% ({{increase}} 0.41[[Percentage point|pp]]) <!-- Evo Morales -->| image1 = Evo Morales 2017.jpg | image1_size = 150x150px | nominee1 = [[Evo Morales]] | party1 = Movement for Socialism (Bolivia) | running_mate1 = [[Álvaro García Linera]] | popular_vote1 = '''2,889,359''' | percentage1 = '''47.08%''' <!-- Carlos Mesa -->| image2 = Carlos Mesa, ex-President of Bolivia (cropped 2).jpg | image2_size = 150x150px | nominee2 = [[Carlos Mesa]] | party2 = [[Civic Community]] | colour2 = F26524 | running_mate2 = Gustavo Pedraza | popular_vote2 = 2,240,920 | percentage2 = 36.51% <!-- Chi Hyun Chung -->| image3 = Chi Hyun Ching (cropped).png | image3_size = 150x150px | nominee3 = [[Chi Hyun Chung]] | party3 = Christian Democratic Party (Bolivia) | running_mate3 = Paola Barriga | popular_vote3 = 539,081 | percentage3 = 8.78% <!-- map -->| map_image = 2019 Bolivian elections map.png | map_size = 300px | map_caption = | title = President | before_election = [[Evo Morales]] | before_party = Movement for Socialism (Bolivia) | after_election = [[2019 Bolivian political crisis|Election results annulled]] <br>{{small|[[Jeanine Áñez]] ([[Democrat Social Movement]]) becomes acting president}} | after_party = }} </pre> {{-}} == Microformat == {{UF-hcal}} Note: If no date is entered, then the microformat is not emitted. == Tracking category == * {{clc|Pages using infobox election with unknown parameters}} == TemplateData == {{TemplateData header}} <templatedata> { "description": "An infobox for elections.", "format": "block", "params": { "election_name": { "label": "Name", "description": "Name given to the election.", "type": "string", "required": false, "example": "2012 United States Senate election in Nevada", "autovalue": "{{subst:PAGENAME}}" }, "country": { "label": "Country", "description": "Country where the election took place.", "type": "string", "required": false }, "flag_year": { "label": "Flag year", "description": "For historical elections when an older flag design was in effect, enter the year the flag came into effect (not the election year).", "type": "string", "default": "current flag", "required": false }, "flag_image": { "label": "Flag image", "description": "For non-country elections, specify the full name of the flag, coat-of-arms, or seal image to display.", "type": "string", "required": false }, "type": { "label": "Type", "description": "The type of election. Must be one of five: presidential, primary, legislative, parliamentary or by-election. The type \"Presidential\" lists nominee's names; legislative will not. Legislative after the election will display majority and minority party, rather than first and second party.", "type": "string", "required": false, "example": "'presidential', 'primary', 'legislative', 'parliamentary', 'by-election'", "autovalue": "presidential" }, "vote_type": { "label": "Vote type", "description": "The type of votes recorded at popular_voten", "type": "string", "default": "popular", "required": false }, "ongoing": { "label": "Ongoing?", "description": "Must be either 'yes' or 'no', whether the election is yet to take place, or completed. 'no' means the election has concluded and results have been declared; 'yes' means the election has yet to occur and be called.", "type": "string", "default": "no", "example": "'no', 'yes'", "required": false }, "party_colour": { "label": "Show party colours?", "description": "To turn off the party colours enter 'no'.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "party_color" ], "example": "no" }, "party_name": { "label": "Link to parties?", "description": "To turn off linking to the parties, enter 'no'.", "type": "string", "required": false, "example": "no" }, "alliance_name": { "label": "Link to alliances?", "description": "To turn off linking to the alliances, enter 'no'.", "type": "string", "required": false, "example": "no" }, "previous_election": { "label": "Previous election", "description": "The page name of the last election of this type.", "type": "wiki-page-name", "required": false, "example": "2000 United States presidential election" }, "previous_year": { "label": "Previous year", "description": "The year the last election of this type took place.", "type": "number", "required": false, "example": "2000" }, "outgoing_members": { "label": "Outgoing members", "description": "The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between the previous election and this election. Can either be a page title or a wiki link.", "type": "string", "required": false }, "election_date": { "label": "Election date", "description": "Date of election - use {{Start date|YYYY|mm|dd}}.", "type": "wiki-template-name", "example": "{{Start date|2020|11|03}}", "required": false, "suggested": true }, "elected_members": { "label": "Elected members", "description": "The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between this election and the next election. Can either be a page title or a wiki link.", "type": "string", "required": false }, "next_election": { "label": "Next election", "description": "The page name of the next election of this type. If red link (it doesn't exist), then it will appear unlinked.", "type": "wiki-page-name", "required": false, "example": "2008 United States presidential election" }, "next_year": { "label": "Next year", "description": "The year the next election of this type took place.", "type": "number", "required": false, "example": "2008" }, "votes_for_election": { "label": "Votes for election", "description": "The number of votes for election and the system of voting (eg. Electoral College).", "type": "content", "required": false, "example": "All [[List of United States presidential electors, 2004|538 electoral votes]] of the [[Electoral College (United States)|Electoral College]]" }, "needed_votes": { "label": "Needed votes", "description": "The number of votes required to win. If there is an even number of votes, use the number that is said by the media.", "type": "string", "required": false, "example": "270 electoral" }, "seats_for_election": { "label": "Seats for election", "description": "The number of seats for election and the house or chamber the seats are for.", "type": "number", "required": false }, "majority_seats": { "label": "Majority seats", "description": "The number of seats required for a majority government. If there is an even number of seats in the house or chamber, use the number that is said by the media.", "type": "number", "required": false }, "opinion_polls": { "label": "Opinion polls", "description": "Pagename or section anchor of opinion polls.", "type": "string", "required": false }, "registered": {}, "turnout": { "label": "Turnout", "description": "Voter turnout for this election.", "type": "string", "required": false }, "votes_counted": { "label": "Percent of votes counted", "type": "line", "description": "Use ONE out of votes_counted, reporting, or declared. Do not include percentage (%) sign." }, "reporting": { "label": "Percent reporting", "type": "line", "description": "Use ONE out of votes_counted, reporting, or declared. Do not include percentage (%) sign." }, "declared": { "label": "Percent votes declared", "type": "line", "description": "Use ONE out of votes_counted, reporting, or declared. Do not include percentage (%) sign." }, "college_voted": {}, "last_update": { "label": "Last update", "type": "date" }, "time_zone": { "label": "Time zone", "type": "line", "description": "Time zone of the time given in the ''last_update'' field. Must be linked as normal similar to an article [[Greenwich mean time|GMT]](e.g. )", "example": "[[Greenwich mean time|GMT]]" }, "image_size": { "label": "Image size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for images. Can be overridden by image(n)_size", "required": false }, "image_upright": { "label": "Image upright", "description": "Upright for imagen. See WP:UPRIGHT. Can be overridden by imagen_upright", "type": "string", "required": false }, "previous_mps": { "type": "string", "deprecated": true }, "elected_mps": { "type": "string", "deprecated": true }, "image1": { "label": "Image 1", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour1 or party1 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image1_size": { "label": "Image 1 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 1. Overrides image_size", "required": false }, "image1_upright": { "label": "Image 1 upright", "description": "Upright for image1. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour1": { "label": "Colour 1", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image1. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color1" ] }, "nominee1": { "label": "Nominee 1", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate1 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate1": { "label": "Candidate 1", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader1": { "label": "Leader 1", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party1": { "label": "Party 1", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance1": { "label": "Alliance 1", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state1": { "label": "Home state 1", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate1": { "label": "Running mate 1", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "electoral_vote1": { "label": "Electoral vote 1", "description": "The electoral votes obtained by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "projected_vote1": { "label": "Projected electoral vote 1", "description": "The electoral votes projected for the Nominee.", "type": "string", "required": false }, "delegate_count1": { "label": "Delegate count 1", "description": "The aggregate number of delegates obtained by the candidate. The number can be changed up to nine to display different candidates at the same time. Intended for use in pre-election processes such as selection of delegates to United States presidential nominating conventions. Intended to be used instead of electoral_vote1 for these cases.", "type": "string", "required": false }, "states_carried1": { "label": "States carried 1", "description": "The states carried or won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "districts_won1": { "label": "Districts won 1", "description": "The number of districts won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "counties_threshold1": {}, "counties_won1": {}, "leader_since1": { "label": "Leader since 1", "description": "The date the Leader took office. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leaders_seat1": { "label": "Leaders seat 1", "description": "The seat the Leader represents. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "last_election1": { "label": "Last election 1", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before1": { "label": "Seats before 1", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed1": { "label": "Seats needed 1", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats1": { "label": "Seats 1", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after1": { "label": "Seats after 1", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change1": { "label": "Seat change 1", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "swing1": { "label": "Swing 1", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote1": { "label": "Popular vote 1", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage1": { "label": "Percentage 1", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "50.7%" }, "image2": { "label": "Image 2", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour1 or party1 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image2_size": { "label": "Image 2 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 2. Overrides image_size", "required": false }, "image2_upright": { "label": "Image 2 upright", "description": "Upright for image2. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour2": { "label": "Colour 2", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image2. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color2" ] }, "nominee2": { "label": "Nominee 2", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate1 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate2": { "label": "Candidate 2", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader2": { "label": "Leader 2", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party2": { "label": "Party 2", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance2": { "label": "Alliance 2", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state2": { "label": "Home state 2", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Massachusetts]]" }, "running_mate2": { "label": "Running mate 2", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[John Edwards]]" }, "electoral_vote2": { "label": "Electoral vote 2", "description": "The electoral votes obtained by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "projected_vote2": { "label": "Projected electoral vote 2", "description": "The electoral votes projected for the Nominee.", "type": "string", "required": false }, "delegate_count2": { "label": "Delegate count 2", "description": "The aggregate number of delegates obtained by the candidate. The number can be changed up to nine to display different candidates at the same time. Intended for use in pre-election processes such as selection of delegates to United States presidential nominating conventions. Intended to be used instead of electoral_vote1 for these cases.", "type": "string", "required": false }, "states_carried2": { "label": "States carried 2", "description": "The states carried or won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "districts_won2": { "label": "Districts won 2", "description": "The number of districts won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "counties_threshold2": {}, "counties_won2": {}, "leader_since2": { "label": "Leader since 2", "description": "The date the Leader took office. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leaders_seat2": { "label": "Leaders seat 2", "description": "The seat the Leader represents. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "last_election2": { "label": "Last election 2", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before2": { "label": "Seats before 2", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed2": { "label": "Seats needed 2", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats2": { "label": "Seats 2", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after2": { "label": "Seats after 2", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change2": { "label": "Seat change 2", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote2": { "label": "Popular vote 2", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage2": { "label": "Percentage 2", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing2": { "label": "Swing 2", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_date": { "label": "Poll 1 date", "description": "The date of an opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_source": { "label": "Poll 1 source", "description": "The source or URL of the opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_nominee1": { "label": "Poll 1 nominee 1", "description": "The percentage poll 1 gave to nominee 1. When appropriate, poll1_candidate1 can be used instead. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The nominee or candidate number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_nominee2": { "label": "Poll 1 nominee 2", "description": "The percentage poll 1 gave to nominee 2. When appropriate, poll1_candidate2 can be used instead. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The nominee or candidate number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string" }, "poll1_party1": { "label": "Poll 1 party 1", "description": "The percentage poll 1 gave to party 1. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The party number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_party2": { "label": "Poll 1 party 2", "description": "The percentage poll 1 gave to party 2. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The party number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string" }, "1blank": { "label": "1 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "1data1": { "label": "1 data 1", "description": "Data 1 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data2": { "label": "1 data 2", "description": "Data 1 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2blank": { "label": "2 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "2data1": { "label": "2 data 1", "description": "Data 2 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data2": { "label": "2 data 2", "description": "Data 2 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3blank": { "label": "3 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "3data1": { "label": "3 data 1", "description": "Data 3 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data2": { "label": "3 data 2", "description": "Data 3 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "map_image": { "label": "Map image", "description": "Page name for the election map file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map_size": { "label": "Map size", "description": "Size of image of the election map to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map_alt": { "label": "Map alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map": { "label": "Map", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map_caption": { "label": "Map caption", "description": "Caption on image of the election map to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "map2_image": { "label": "Map 2 image", "description": "Page name for the election map 2 file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map2_size": { "label": "Map 2 size", "description": "Size of image of the election map 2 to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map2_alt": { "label": "Map 2 alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map2": { "label": "Map 2", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map2_caption": { "label": "Map 2 caption", "description": "Caption on image of the election map 2 to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "map3_image": { "label": "Map 3 image", "description": "Page name for the election map 3 file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map3_size": { "label": "Map 3 size", "description": "Size of image of the election map 3 to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map3_alt": { "label": "Map 3 alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map3": { "label": "Map 3", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map3_caption": { "label": "Map 3 caption", "description": "Caption on image of the election map 3 to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "map4_image": { "label": "Map 4 image", "description": "Page name for the election map 4 file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map4_size": { "label": "Map 4 size", "description": "Size of image of the election map 4 to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map4_alt": { "label": "Map 4 alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map4": { "label": "Map 4", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map4_caption": { "label": "Map 4 caption", "description": "Caption on image of the election map 4 to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "title": { "label": "Title", "description": "Title of the leader before the election. (President, Speaker, Government, Prime Minister).", "type": "string", "required": false }, "before_election": { "label": "Before election", "description": "The leader in power before the election, labeled incumbent if the election is yet to take place.", "type": "string", "required": false }, "before_party": { "label": "Before party", "description": "The party in power before the election. This can be set to 'Acting (law)' (which will display as 'Acting') if necessary.", "type": "string", "required": false }, "posttitle": { "label": "Post-title", "description": "Title of the victor of the election (President-elect, Prime Minister-designate), only if different than before.", "type": "string", "required": false }, "after_election": { "label": "After election", "description": "The leader in power as a result of the election. If an election is annulled, it should be noted Election results annulled or other equivalent and the acting office holder should be denoted in small text on the line below it.", "type": "string", "required": false }, "after_party": { "label": "After party", "description": "The party in power as a result of the election.", "type": "string", "required": false }, "image3": { "label": "Image 3", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour3 or party3 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image3_size": { "label": "Image 3 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 3. Overrides image_size", "required": false }, "image3_upright": { "label": "Image 3 upright", "description": "Upright for image3. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour3": { "label": "Colour 3", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image3. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color3" ] }, "nominee3": { "label": "Nominee 3", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate3 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate3": { "label": "Candidate 3", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader3": { "label": "Leader 3", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party3": { "label": "Party 3", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance3": { "label": "Alliance 3", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state3": { "label": "Home state 3", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate3": { "label": "Running mate 3", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election3": { "label": "Last election 3", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before3": { "label": "Seats before 3", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed3": { "label": "Seats needed 3", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats3": { "label": "Seats 3", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after3": { "label": "Seats after 3", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change3": { "label": "Seat change 3", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote3": { "label": "Popular vote 3", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage3": { "label": "Percentage 3", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing3": { "label": "Swing 3", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image4_size": { "label": "Image 4 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 4. Overrides image_size", "required": false }, "image4": { "label": "Image 4", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour4 or party4 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image4_upright": { "label": "Image 4 upright", "description": "Upright for image4. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour4": { "label": "Colour 4", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image4. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color4" ] }, "nominee4": { "label": "Nominee 4", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate4 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate4": { "label": "Candidate 4", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader4": { "label": "Leader 4", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party4": { "label": "Party 4", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance4": { "label": "Alliance 4", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state4": { "label": "Home state 4", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate4": { "label": "Running mate 4", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election4": { "label": "Last election 4", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before4": { "label": "Seats before 4", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed4": { "label": "Seats needed 4", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats4": { "label": "Seats 4", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after4": { "label": "Seats after 4", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change4": { "label": "Seat change 4", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote4": { "label": "Popular vote 4", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage4": { "label": "Percentage 4", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing4": { "label": "Swing 4", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image5": { "label": "Image 5", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour5 or party5 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image5_size": { "label": "Image 5 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 5. Overrides image_size", "required": false }, "image5_upright": { "label": "Image 5 upright", "description": "Upright for image5. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour5": { "label": "Colour 5", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image5. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color5" ] }, "nominee5": { "label": "Nominee 5", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate5 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate5": { "label": "Candidate 5", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader5": { "label": "Leader 5", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party5": { "label": "Party 5", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance5": { "label": "Alliance 5", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state5": { "label": "Home state 5", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate5": { "label": "Running mate 5", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election5": { "label": "Last election 5", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before5": { "label": "Seats before 5", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed5": { "label": "Seats needed 5", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats5": { "label": "Seats 5", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after5": { "label": "Seats after 5", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change5": { "label": "Seat change 5", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote5": { "label": "Popular vote 5", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage5": { "label": "Percentage 5", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing5": { "label": "Swing 5", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image6": { "label": "Image 6", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour6 or party6 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image6_size": { "label": "Image 6 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 6. Overrides image_size", "required": false }, "image6_upright": { "label": "Image 6 upright", "description": "Upright for image6. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour6": { "label": "Colour 6", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image6. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color6" ] }, "nominee6": { "label": "Nominee 6", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate6 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate6": { "label": "Candidate 6", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader6": { "label": "Leader 6", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party6": { "label": "Party 6", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance6": { "label": "Alliance 6", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state6": { "label": "Home state 6", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate6": { "label": "Running mate 6", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election6": { "label": "Last election 6", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before6": { "label": "Seats before 6", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed6": { "label": "Seats needed 6", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats6": { "label": "Seats 6", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after6": { "label": "Seats after 6", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change6": { "label": "Seat change 6", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote6": { "label": "Popular vote 6", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage6": { "label": "Percentage 6", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing6": { "label": "Swing 6", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image7": { "label": "Image 7", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour7 or party7 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image7_size": { "label": "Image 7 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 7. Overrides image_size", "required": false }, "image7_upright": { "label": "Image 7 upright", "description": "Upright for image7. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour7": { "label": "Colour 7", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image7. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color7" ] }, "nominee7": { "label": "Nominee 7", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate7 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate7": { "label": "Candidate 7", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader7": { "label": "Leader 7", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party7": { "label": "Party 7", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance7": { "label": "Alliance 7", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state7": { "label": "Home state 7", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate7": { "label": "Running mate 7", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election7": { "label": "Last election 7", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before7": { "label": "Seats before 7", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed7": { "label": "Seats needed 7", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats7": { "label": "Seats 7", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after7": { "label": "Seats after 7", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change7": { "label": "Seat change 7", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote7": { "label": "Popular vote 7", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage7": { "label": "Percentage 7", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing7": { "label": "Swing 7", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image8": { "label": "Image 8", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour8 or party8 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image8_size": { "label": "Image 8 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 8. Overrides image_size", "required": false }, "image8_upright": { "label": "Image 8 upright", "description": "Upright for image8. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour8": { "label": "Colour 8", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image8. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color8" ] }, "nominee8": { "label": "Nominee 8", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate8 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate8": { "label": "Candidate 8", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader8": { "label": "Leader 8", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party8": { "label": "Party 8", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance8": { "label": "Alliance 8", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state8": { "label": "Home state 8", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate8": { "label": "Running mate 8", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election8": { "label": "Last election 8", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before8": { "label": "Seats before 8", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed8": { "label": "Seats needed 8", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats8": { "label": "Seats 8", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after8": { "label": "Seats after 8", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change8": { "label": "Seat change 8", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote8": { "label": "Popular vote 8", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage8": { "label": "Percentage 8", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing8": { "label": "Swing 8", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image9": { "label": "Image 9", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour9 or party9 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image9_size": { "label": "Image 9 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 9. Overrides image_size", "required": false }, "image9_upright": { "label": "Image 9 upright", "description": "Upright for image9. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour9": { "label": "Colour 9", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image9. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color9" ] }, "nominee9": { "label": "Nominee 9", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate9 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate9": { "label": "Candidate 9", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader9": { "label": "Leader 9", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party9": { "label": "Party 9", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance9": { "label": "Alliance 9", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state9": { "label": "Home state 9", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate9": { "label": "Running mate 9", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election9": { "label": "Last election 9", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before9": { "label": "Seats before 9", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed9": { "label": "Seats needed 9", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats9": { "label": "Seats 9", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after9": { "label": "Seats after 9", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change9": { "label": "Seat change 9", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote9": { "label": "Popular vote 9", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage9": { "label": "Percentage 9", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing9": { "label": "Swing 9", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4blank": { "label": "4 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "4data1": { "label": "4 data 1", "description": "Data 4 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data2": { "label": "4 data 2", "description": "Data 4 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5blank": { "label": "5 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "5data1": { "label": "5 data 1", "description": "Data 5 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data2": { "label": "5 data 2", "description": "Data 5 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6blank": { "label": "6 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "6data1": { "label": "6 data 1", "description": "Data 6 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data2": { "label": "6 data 2", "description": "Data 6 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data3": { "label": "1 data 3", "description": "Data 1 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data4": { "label": "1 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data5": { "label": "1 data 5", "description": "Data 1 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data6": { "label": "1 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data7": { "label": "1 data 7", "description": "Data 1 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data8": { "label": "1 data 8", "description": "Data 1 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data9": { "label": "1 data 9", "description": "Data 1 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data3": { "label": "2 data 3", "description": "Data 2 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data4": { "label": "2 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data5": { "label": "2 data 5", "description": "Data 2 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data6": { "label": "2 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data7": { "label": "2 data 7", "description": "Data 2 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data8": { "label": "2 data 8", "description": "Data 2 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data9": { "label": "2 data 9", "description": "Data 2 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data3": { "label": "3 data 3", "description": "Data 3 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data4": { "label": "3 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data5": { "label": "3 data 5", "description": "Data 3 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data6": { "label": "3 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data7": { "label": "3 data 7", "description": "Data 3 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data8": { "label": "3 data 8", "description": "Data 3 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data9": { "label": "3 data 9", "description": "Data 3 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data3": { "label": "4 data 3", "description": "Data 4 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data4": { "label": "4 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data5": { "label": "4 data 5", "description": "Data 4 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data6": { "label": "4 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data7": { "label": "4 data 7", "description": "Data 4 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data8": { "label": "4 data 8", "description": "Data 4 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data9": { "label": "4 data 9", "description": "Data 4 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data3": { "label": "5 data 3", "description": "Data 5 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data4": { "label": "5 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data5": { "label": "5 data 5", "description": "Data 5 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data6": { "label": "5 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data7": { "label": "5 data 7", "description": "Data 5 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data8": { "label": "5 data 8", "description": "Data 5 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data9": { "label": "5 data 9", "description": "Data 5 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data3": { "label": "6 data 3", "description": "Data 6 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data4": { "label": "6 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data5": { "label": "6 data 5", "description": "Data 6 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data6": { "label": "6 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data7": { "label": "6 data 7", "description": "Data 6 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data8": { "label": "6 data 8", "description": "Data 6 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data9": { "label": "6 data 9", "description": "Data 6 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data3": { "label": "7 data 3", "description": "Data 7 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "7data4": { "label": "7 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data5": { "label": "7 data 5", "description": "Data 7 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "7data6": { "label": "7 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data7": { "label": "7 data 7", "description": "Data 7 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "7data8": { "label": "7 data 8", "description": "Data 7 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data9": { "label": "7 data 9", "description": "Data 7 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data3": { "label": "8 data 3", "description": "Data 8 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "8data4": { "label": "8 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data5": { "label": "8 data 5", "description": "Data 8 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "8data6": { "label": "8 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data7": { "label": "8 data 7", "description": "Data 8 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "8data8": { "label": "8 data 8", "description": "Data 8 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data9": { "label": "8 data 9", "description": "Data 8 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data3": { "label": "9 data 3", "description": "Data 9 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "9data4": { "label": "9 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data5": { "label": "9 data 5", "description": "Data 9 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "9data6": { "label": "9 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data7": { "label": "9 data 7", "description": "Data 9 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "9data8": { "label": "9 data 8", "description": "Data 9 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data9": { "label": "9 data 9", "description": "Data 9 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "counties_threshold3": {}, "counties_threshold4": {}, "counties_threshold5": {}, "counties_threshold6": {}, "counties_threshold7": {}, "counties_threshold8": {}, "counties_threshold9": {}, "counties_won3": {}, "counties_won4": {}, "counties_won5": {}, "counties_won6": {}, "counties_won7": {}, "counties_won8": {}, "counties_won9": {}, "states_carried3": {}, "states_carried4": {}, "states_carried5": {}, "states_carried6": {}, "states_carried7": {}, "states_carried8": {}, "states_carried9": {}, "delegate_count3": {}, "delegate_count4": {}, "delegate_count5": {}, "delegate_count6": {}, "delegate_count7": {}, "delegate_count8": {}, "delegate_count9": {}, "electoral_vote3": {}, "electoral_vote4": {}, "electoral_vote5": {}, "electoral_vote6": {}, "electoral_vote7": {}, "electoral_vote8": {}, "electoral_vote9": {}, "leader_since3": {}, "leader_since4": {}, "leader_since5": {}, "leader_since6": {}, "leader_since7": {}, "leader_since8": {}, "leader_since9": {}, "leaders_seat3": {}, "leaders_seat4": {}, "leaders_seat5": {}, "leaders_seat6": {}, "leaders_seat7": {}, "leaders_seat8": {}, "leaders_seat9": {}, "poll1_candidate1": {}, "poll1_candidate2": {}, "poll1_candidate3": {}, "poll1_candidate4": {}, "poll1_candidate5": {}, "poll1_candidate6": {}, "poll1_candidate7": {}, "poll1_candidate8": {}, "poll1_candidate9": {}, "poll1_date1": {}, "poll1_date2": {}, "poll1_date3": {}, "poll1_nominee3": {}, "poll1_nominee4": {}, "poll1_nominee5": {}, "poll1_nominee6": {}, "poll1_nominee7": {}, "poll1_nominee8": {}, "poll1_nominee9": {}, "poll1_party3": {}, "poll1_party4": {}, "poll1_party5": {}, "poll1_party6": {}, "poll1_party7": {}, "poll1_party8": {}, "poll1_party9": {}, "poll1_source1": {}, "poll1_source2": {}, "poll1_source3": {}, "poll2_candidate1": {}, "poll2_candidate2": {}, "poll2_candidate3": {}, "poll2_candidate4": {}, "poll2_candidate5": {}, "poll2_candidate6": {}, "poll2_candidate7": {}, "poll2_candidate8": {}, "poll2_candidate9": {}, "poll2_date": {}, "poll2_date1": {}, "poll2_date2": {}, "poll2_date3": {}, "poll2_nominee1": {}, "poll2_nominee2": {}, "poll2_nominee3": {}, "poll2_nominee4": {}, "poll2_nominee5": {}, "poll2_nominee6": {}, "poll2_nominee7": {}, "poll2_nominee8": {}, "poll2_nominee9": {}, "poll2_party1": {}, "poll2_party2": {}, "poll2_party3": {}, "poll2_party4": {}, "poll2_party5": {}, "poll2_party6": {}, "poll2_party7": {}, "poll2_party8": {}, "poll2_party9": {}, "poll2_source": {}, "poll2_source1": {}, "poll2_source2": {}, "poll2_source3": {}, "poll3_candidate1": {}, "poll3_candidate2": {}, "poll3_candidate3": {}, "poll3_candidate4": {}, "poll3_candidate5": {}, "poll3_candidate6": {}, "poll3_candidate7": {}, "poll3_candidate8": {}, "poll3_candidate9": {}, "poll3_date": {}, "poll3_date1": {}, "poll3_date2": {}, "poll3_date3": {}, "poll3_nominee1": {}, "poll3_nominee2": {}, "poll3_nominee3": {}, "poll3_nominee4": {}, "poll3_nominee5": {}, "poll3_nominee6": {}, "poll3_nominee7": {}, "poll3_nominee8": {}, "poll3_nominee9": {}, "poll3_party1": {}, "poll3_party2": {}, "poll3_party3": {}, "poll3_party4": {}, "poll3_party5": {}, "poll3_party6": {}, "poll3_party7": {}, "poll3_party8": {}, "poll3_party9": {}, "poll3_source": {}, "poll3_source1": {}, "poll3_source2": {}, "poll3_source3": {}, "poll4_candidate1": {}, "poll4_candidate2": {}, "poll4_candidate3": {}, "poll4_candidate4": {}, "poll4_candidate5": {}, "poll4_candidate6": {}, "poll4_candidate7": {}, "poll4_candidate8": {}, "poll4_candidate9": {}, "poll4_date": {}, "poll4_date1": {}, "poll4_date2": {}, "poll4_date3": {}, "poll4_nominee1": {}, "poll4_nominee2": {}, "poll4_nominee3": {}, "poll4_nominee4": {}, "poll4_nominee5": {}, "poll4_nominee6": {}, "poll4_nominee7": {}, "poll4_nominee8": {}, "poll4_nominee9": {}, "poll4_party1": {}, "poll4_party2": {}, "poll4_party3": {}, "poll4_party4": {}, "poll4_party5": {}, "poll4_party6": {}, "poll4_party7": {}, "poll4_party8": {}, "poll4_party9": {}, "poll4_source": {}, "poll4_source1": {}, "poll4_source2": {}, "poll4_source3": {}, "poll5_candidate1": {}, "poll5_candidate2": {}, "poll5_candidate3": {}, "poll5_candidate4": {}, "poll5_candidate5": {}, "poll5_candidate6": {}, "poll5_candidate7": {}, "poll5_candidate8": {}, "poll5_candidate9": {}, "poll5_date": {}, "poll5_date1": {}, "poll5_date2": {}, "poll5_date3": {}, "poll5_nominee1": {}, "poll5_nominee2": {}, "poll5_nominee3": {}, "poll5_nominee4": {}, "poll5_nominee5": {}, "poll5_nominee6": {}, "poll5_nominee7": {}, "poll5_nominee8": {}, "poll5_nominee9": {}, "poll5_party1": {}, "poll5_party2": {}, "poll5_party3": {}, "poll5_party4": {}, "poll5_party5": {}, "poll5_party6": {}, "poll5_party7": {}, "poll5_party8": {}, "poll5_party9": {}, "poll5_source": {}, "poll5_source1": {}, "poll5_source2": {}, "poll5_source3": {} } } </templatedata> <includeonly>{{Sandbox other|| <!-- Categories below this line, please; interwikis at Wikidata --> [[Category:Politics and government infobox templates|Election]] [[Category:Infobox templates with module parameter|Election]] [[Category:Embeddable templates]] [[Category:Election and referendum infobox templates]] [[Category:Templates that add a tracking category]] }}</includeonly> cgv0dyyzl0z2l7ghmy7fm8gy4xak8b0 706617 706616 2022-07-29T14:49:46Z BatlaaTs 76767 /* Жишээ */ wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} <!-- Please place categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata (see [[Wikipedia:Wikidata]]) --> {{Lua|Module:Infobox|Module:InfoboxImage|Module:String|Module:Check for unknown parameters}} {{Ambox|text=Энэ загвар нь [[бүх нийтийн санал асуулга|санал асуулгад]] зориулагдаагүй; оронд нь '''{{Tlg|Инфобокс санал асуулга}}''' ашиглаарай.}} Энэ инфобокс нь ерөнхийлөгчийн, анхан шатны, парламентын сонгуулийг тодорхойлдог. Олон нам оролцдог парламентын сонгуульд, оронд нь {{tl|Инфобокс парламентын сонгууль}} инфобоксыг ашиглахыг бодоорой. == Хэрэглээ == Өөр өөр төрлийн сонгуульд зориулж илүү талбайг устгаарай. <pre style="overflow:auto;"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = | country = | flag_year = | flag_image = | type = <!-- presidential, parliamentary, legislative, primary, or by-election --><!-- MANDATORY, and limited to the preceding five types --> | vote_type = Popular <!-- default --> | ongoing = | party_colour = | party_name = | alliance_name = | previous_election = | previous_year = | outgoing_members = | election_date = <!-- {{Start date|YYYY|MM|DD}} --> | elected_members = | next_election = <!--page title, will be linked if it exists--> | next_year = | votes_for_election= | needed_votes = | seats_for_election= | majority_seats = | opinion_polls = | registered = | turnout = | votes_counted = <!-- Use ONE out of votes_counted, reporting or declared, do not include percentage (%) sign--> | reporting = <!-- Use ONE out of votes_counted, reporting or declared, do not include percentage (%) sign--> | declared = <!-- Use ONE out of votes_counted, reporting or declared, do not include percentage (%) sign--> | last_update = | time_zone = | image_upright = | filler = <!-- (fills whitespace to the left of image1 with filler text, such as "Political selections")--> <!-- person 1 --> | image1 = | image1_size = | image1_upright = | colour1 = | nominee1 = <!-- when appropriate, candidate1 can be used instead --> | candidate1 = <!-- any type of election --> | leader1 = <!-- legislative or parliamentary only--> | party1 = | alliance1 = <!-- presidential --> | home_state1 = | running_mate1 = | electoral_vote1 = | delegate_count1 = | states_carried1 = | districts_won1 = <!-- legislative or parliamentary --> | leader_since1 = | leaders_seat1 = | last_election1 = | seats_before1 = | seats_needed1 = | seats1 = | seats_after1 = | seat_change1 = <!-- any --> | popular_vote1 = | percentage1 = | swing1 = <!-- legislative or parliamentary only--> <!-- person 2 --> | image2 = | image2_size = | image2_upright = | colour2 = | nominee2 = <!-- presidential only, when appropriate, candidate2 can be used instead --> | candidate2 = <!-- any type of election --> | leader2 = <!-- legislative or parliamentary only--> | party2 = | alliance2 = <!-- presidential --> | home_state2 = | running_mate2 = | electoral_vote2 = | delegate_count2 = | states_carried2 = | districts_won2 = <!-- legislative or parliamentary --> | leader_since2 = | leaders_seat2 = | last_election2 = | seats_before2 = | seats_needed2 = | seats2 = | seats_after2 = | seat_change2 = <!-- any --> | popular_vote2 = | percentage2 = | swing2 = <!-- legislative or parliamentary only--> <!-- polls --> | poll1_date = | poll1_source = | poll1_nominee1 = <!-- presidential only, when appropriate, poll1_candidate1 can be used instead --> | poll1_party1 = <!-- legislative or parliamentary only--> | poll1_nominee2 = <!-- presidential only, when appropriate, poll1_candidate2 can be used instead --> | poll1_party2 = <!-- legislative or parliamentary only--> | poll2_date = | poll2_source = | poll2_nominee1 = <!-- presidential only, when appropriate, poll2_candidate1 can be used instead --> | poll2_party1 = <!-- legislative or parliamentary only--> | poll2_nominee2 = <!-- presidential only, when appropriate, poll2_candidate2 can be used instead --> | poll2_party2 = <!-- legislative or parliamentary only--> <!-- auxiliary rows --> | 1blank = | 1data1 = | 1data2 = | 2blank = | 2data1 = | 2data2 = <!-- map --> | map_image = | map_size = | map_alt = | map = | map_caption = <!-- bottom --> | title = | before_election = | before_party = | posttitle = | after_election = | after_party = }} </pre> : *Non-optional fields. : &dagger; only displayed if the election is yet to take place. : &Dagger; only displayed if the election has finished. {| class="wikitable" ! Field !! Type !! Description |- | '''election_name''' |* | Name given to the election. If this field is left empty the page name is displayed |- | '''country''' | | Country where the election took place. |- | '''flag_year''' | | For historical elections when an older flag design was in effect, enter the year the flag came into effect (not the election year). Default is to use the current flag. |- | '''flag_image''' | | For non-country elections, specify the full name of the flag, coat-of-arms, or seal image to display. |- | '''type''' |* | The type of election. Must be one of five: presidential, legislative, parliamentary, primary, or by-election. Legislative after the election will display majority and minority party, rather than first and second party. |- | '''vote_type''' | | The type of votes recorded at popular_vote''n''. Defaults to "Popular". |- | '''ongoing''' |* | Must be either yes or no, whether the election is yet to take place, or completed. Fields marked with a &dagger; are only displayed if the election is yet to take place. Fields marked with a &Dagger; are only displayed if the election has finished. (Default no.) |- | '''party_colour''' | | Also spelled '''party_color'''. To turn off the party colours enter 'no'. |- | '''party_name''' | | To turn off linking to the parties enter 'no'. |- | '''alliance_name''' | | To turn off linking to the alliances enter 'no'. |- | '''previous_election''' | | The page name of the last election of this type. |- | '''previous_year''' | | The year the last election of this type took place. |- | '''previous_mps''' (DEPRECATED) | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | Also spelled '''previous_MPs''' or '''previous_members''', page name for the members elected in the last election. |- | '''outgoing_members''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between the previous election and this election.<br />(Can either be a page title or a wiki link.) |- | '''election_date''' | | Date of election - use {{tl|Start date}} |- | '''elected_mps''' (DEPRECATED) | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | Wikilink to the MPs elected in this election. |- | '''elected_members''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between this election and the next election.<br />(Can either be a page title or a wiki link.) |- | '''next_election''' | | The page name of the next election of this type. If red link (it doesn't exist), then it will appear unlinked. |- | '''next_year''' | | The year the next election of this type took place. |- | '''<del>next_mps</del>''' (DEPRECATED, REMOVED) | <del>''legislative''<br/>''parliamentary''</del> | <del>Also spelled '''next_MPs''' or '''next_members''', page name for the members elected in the next election.</del> |- | '''votes_for_election''' | ''presidential'' | The number of votes for election and the system of voting (e.g. Electoral College). |- | '''needed_votes''' | ''presidential'' | The number of votes required to win. If there is an even number of votes, use the number that is said by the media. |- | '''seats_for_election''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>''by-election'' | The number of seats for election and the house or chamber the seats are for. |- | '''majority_seats''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The number of seats required for a [[majority government]]. If there is an even number of seats in the house or chamber, use the number that is said by the media. |- | '''opinion_polls''' | | Pagename or section anchor of [[opinion poll]]s. |- | '''registered''' | | Number of [[Voter registration|registered voters]] for this election. |- | '''turnout''' | | [[Voter turnout]] for this election. |- | '''votes_counted''' | rowspan="3"| | rowspan="3"|The number of votes or the number of constituencies, in %, that have been counted after polls have closed. '''Do not include''' the percentage sign (%) after number. It is advisable to remove this information soon after the counting process has finished and all the results have been declared. Use '''votes_counted''', '''reporting''' or '''declared''' according to whichever term best suits the specific election and counting procedure |- | '''reporting''' |- | '''declared''' |- | '''last_update''' | | The time at which the latest update on results and the number of votes were updated on the infobox |- | '''time_zone''' | | Time zone of the time given in the ''last_update'' field. Must be linked as normal similar to an article (e.g. <nowiki>[[Greenwich mean time|GMT]])</nowiki> |- | '''image_upright''' | | Upright for all {{para|image<var>n</var>}}. See [[WP:UPRIGHT]]. Can be overridden by the corresponding {{para|image<var>n</var>_upright}}. |- | '''filler''' | | Set filler = (text) to include optional filler text, such as "Political selections", to the left of image1. |- | '''image1''' | | Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour1 or party1 must be entered. |- | '''image1_upright''' | | Upright for {{para|image1}}. See [[WP:UPRIGHT]]. Overrides {{para|image_upright}}. |- | '''colour1''' | | Also spelt '''color1'''. Enter a hex colour code (without the <nowiki>#</nowiki>) to override the border colour of image1. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. |- | '''nominee1''' | ''presidential''<br/>''by-election'' | Name of Nominee. When appropriate, candidate1 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time. |- | '''candidate1''' | | Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time. |- | '''leader1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''party1''' | | Political Party using [[:Category:Political party shortname templates|Political party shortname templates]]. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''alliance1''' | | Political alliance in elections where coalition politics is common. |- | '''home_state1''' | ''presidential'' | The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''running_mate1''' | ''presidential'' | The Nominee's [[Running mate]]. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''electoral_vote1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The [[electoral vote]]s obtained by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''projected_vote1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The [[electoral vote]]s projected for the Nominee. |- | '''delegate_count1''' | ''presidential'' | The aggregate number of [[Delegate (American politics)|delegate]]s obtained by the candidate. The number can be changed up to nine to display different candidates at the same time. Intended for use in pre-election processes such as selection of delegates to [[United States presidential nominating convention]]s. Intended to be used instead of electoral_vote1 for these cases. |- | '''states_carried1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The states carried or won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''districts_won1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The number of districts won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''leader_since1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The date the Leader took office. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''leaders_seat1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The seat the Leader represents. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''last_election1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats_before1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats_needed1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&dagger; | The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats_after1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seat_change1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''popular_vote1''' | &Dagger; | The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time. |- | '''percentage1''' | &Dagger; | The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time. |- | '''swing1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The [[Swing (politics)|swing]] or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''poll1_date''' | &dagger; | The date of an opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time. |- | '''poll1_source''' | &dagger; | The source or URL of the opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time. poll1_nominee1 |- | '''poll1_nominee1''' | ''presidential''<br/>&dagger; | The percentage poll 1 gave to nominee 1. When appropriate, '''poll1_candidate1''' can be used instead. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The nominee or candidate number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time. |- | '''poll1_party1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&dagger; | The percentage poll 1 gave to party 1. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The party number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''1blank''' | | Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows. |- | '''1data1''' | | Data 1 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time. |- | '''map_image''' | | Page name for the election map file. |- | '''map_size''' | | Size of image of the election map to be displayed. (Default 300px). |- | '''map_alt''' | | [[WP:Alternative text for images|Alt text]] for the election map. |- | '''map''' | | A freeform replacement for the above, which can be used to insert [[mw:extension:ImageMap|extension:ImageMap]]s or templates instead of images. |- | '''map_caption''' | | Caption on image of the election map to be displayed. |- | '''title''' | | Title of the leader before the election. (President, Speaker, Government, Prime Minister...) |- | '''before_election''' | | The leader in power before the election, labeled [[incumbent]] if the election is yet to take place. |- | '''before_party''' | | The party in power before the election. This can be set to "Acting (law)" (which will display as "[[Acting (law)|Acting]]") if necessary. |- | '''posttitle''' | &Dagger; | Title of the victor of the election (President-elect, Prime Minister-designate...), only if different than before. |- | '''after_election''' | &Dagger; | The leader in power as a result of the election. In case of an ongoing primary, this field may contain the name of the presumptive nominee. If an election is decided by a country's Constitutional/Supreme Court, the leader and the party in power are both listed in this field and a link to the court decision is listed one line below the leader in power in small text. If an election is annulled, the term "Election results annulled" or similar is listed here and a note is listed one line below that in small text. |- | '''after_party''' | &Dagger; | The party in power as a result of the election. |} == Тэмдэглэл == The template can display up to nine parties or nominees at the same time, three per row. If exactly four are needed, use the first two on the top and bottom lines. This is done by only using the numbers 1, 2, 4 and 5 on the fields that require a number. All the fields that work for Legislative will also work for Parliamentary. The only difference between the two is the titles above the images. The template uses the party fields to display the party colour in the background of the images and some text. To turn this function off, input: | party_colour = no To override the calling of the party short name templates, input: | party_name = no To override the calling of the alliance short name templates, input: | alliance_name = no To override the colour for party1 or nominee1, input: | colour1 = [HEX OF COLOUR, MINUS #] The hex number must be entered without the hash for the field to work. The number (colour'''1''') can be changed up to nine for different parties or Nominees. The fields work with both spellings of the word 'color'. === Which leader to use === The parties are shown in the infobox in the order they came in the election. The "leader" of each party is the person leading the party through that election. == Жишээ == === Ерөнхийлөгчийн === {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2004 United States presidential election | country = United States | type = presidential | previous_election = 2000 United States presidential election | previous_year = 2000 | election_date = {{Start date|2004|11|02}} | next_election = 2008 United States presidential election | next_year = 2008 | votes_for_election= All [[List of United States presidential electors, 2004|538 electoral votes]] of the [[Electoral College (United States)|Electoral College]] | needed_votes = 270 electoral | image_size = 160x180px | filler = Political selections <!-- George W. Bush --> | image1 = George-W-Bush.jpeg | nominee1 = [[George W. Bush]] | party1 = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) | home_state1 = [[Texas]] | running_mate1 = [[Dick Cheney|Richard B. Cheney]] | electoral_vote1 = 286 | states_carried1 = 31 | popular_vote1 = 62,040,610 | percentage1 = 50.7% <!-- John Kerry --> | image2 = John Kerry headshot with US flag.jpg | nominee2 = [[John Kerry]] | party2 = Ардчилсан Нам (АНУ) | home_state2 = [[Massachusetts]] | running_mate2 = [[John Edwards]] | electoral_vote2 = 251 | states_carried2 = 19 + [[Washington, D.C.|DC]] | popular_vote2 = 59,028,444 | percentage2 = 48.3% <!-- map --> | map_image = ElectoralCollege2004.svg | map_size = 270px | map_caption = Presidential election results map <!-- bottom --> | title = President | before_election = [[George W. Bush]] | before_party = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) | after_election = [[George W. Bush]] | after_party = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) }} <pre style="overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2004 United States presidential election | country = United States | type = presidential | previous_election = 2000 United States presidential election | previous_year = 2000 | election_date = {{Start date|2004|11|02}} | next_election = 2008 United States presidential election | next_year = 2008 | votes_for_election= All [[List of United States presidential electors, 2004|538 electoral votes]] of the [[Electoral College (United States)|Electoral College]] | needed_votes = 270 electoral | image_size = 160x180px | filler = Political selections <!-- George W. Bush --> | image1 = George-W-Bush.jpeg | nominee1 = [[George W. Bush]] | party1 = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) | home_state1 = [[Texas]] | running_mate1 = [[Dick Cheney|Richard B. Cheney]] | electoral_vote1 = 286 | states_carried1 = 31 | popular_vote1 = 62,040,610 | percentage1 = 50.7% <!-- John Kerry --> | image2 = John Kerry headshot with US flag.jpg | nominee2 = [[John Kerry]] | party2 = Ардчилсан Нам (АНУ) | home_state2 = [[Massachusetts]] | running_mate2 = [[John Edwards]] | electoral_vote2 = 251 | states_carried2 = 19 + [[Washington, D.C.|DC]] | popular_vote2 = 59,028,444 | percentage2 = 48.3% <!-- map --> | map_image = ElectoralCollege2004.svg | map_size = 270px | map_caption = Presidential election results map <!-- bottom --> | title = President | before_election = [[George W. Bush]] | before_party = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) | after_election = [[George W. Bush]] | after_party = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) }}</pre> {{-}} === Ерөнхийлөгчийн анхан шатны сонгууль === {{Инфобокс сонгууль | election_name = [[Republican Party presidential primaries, 2016]] | country = United States | type = primary | ongoing = yes | previous_election = 2012 Republican Party presidential primaries | previous_year = 2012 | next_election = 2020 Republican Party presidential primaries | next_year = ''2020'' | election_date = February 1 – June 7, 2016 | votes_for_election = 2,472 delegates to the [[2016 Republican National Convention|Republican National Convention]] | needed_votes = 1,237 delegate | party_name = no | image_size = 160x180px <!-- Donald Trump --> | image1 = Donald August 19 (cropped).jpg | candidate1 = '''[[Donald Trump]]''' | color1 = 283681 | home_state1 = [[New York (state)|New York]] | states_carried1 = '''28''' | popular_vote1 = '''10,713,526''' | percentage1 = '''40.2%''' | delegate_count1 = '''1,014''' <!-- Ted Cruz--> | image2 = Ted Cruz, official portrait, 113th Congress (cropped 2).jpg | candidate2 = [[Ted Cruz]] | color2 = DAA520 | home_state2 = [[Texas]] | states_carried2 = 11 | popular_vote2 = 7,321,878 | percentage2 = 27.5% | delegate_count2 = 546 <!-- Marco Rubio --> | image4 = Marco Rubio, Official Portrait, 112th Congress.jpg | candidate4 = [[Marco Rubio]] | color4 = C60E3B | home_state4 = [[Florida]] | states_carried4 = 3 | popular_vote4 = 3,497,828 | percentage4 = 13.1% | delegate_count4 = 173 <!-- John Kasich --> | image5 = Governor John Kasich (cropped2).jpg | candidate5 = [[John Kasich]] | color5 = 29AB87 | home_state5 = [[Ohio]] | states_carried5 = 1 | popular_vote5 = 3,762,367 | percentage5 = 14.1% | delegate_count5 = 154 | map_image = Republican Party presidential primaries results, 2016.svg | map_size = 308px | map_caption = '''First place by first-instance vote''' {{{!}} style="font-size:110%; margin:0 auto;" {{!}} {{Legend0|#283681|Donald Trump}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#DAA520|Ted Cruz}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#C60E3B|Marco Rubio}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#29AB87|John Kasich}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#000000|Uncommitted}} {{!}}{{!}} {{!}}} | title = Republican nominee | before_election = [[Mitt Romney]] | after_election = [[Donald Trump]] | template_name = 2016 Republican Party presidential primaries }} <pre style="overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = [[Republican Party presidential primaries, 2016]] | country = United States | type = primary | ongoing = yes | previous_election = 2012 Republican Party presidential primaries | previous_year = 2012 | next_election = 2020 Republican Party presidential primaries | next_year = ''2020'' | election_date = February 1 – June 7, 2016 | votes_for_election = 2,472 delegates to the [[2016 Republican National Convention|Republican National Convention]] | needed_votes = 1,237 delegate | party_name = no | image_size = 160x180px <!-- Donald Trump --> | image1 = Donald August 19 (cropped).jpg | candidate1 = '''[[Donald Trump]]''' | color1 = 283681 | home_state1 = [[New York (state)|New York]] | states_carried1 = '''28''' | popular_vote1 = '''10,713,526''' | percentage1 = '''40.2%''' | delegate_count1 = '''1,014''' <!-- Ted Cruz--> | image2 = Ted Cruz, official portrait, 113th Congress (cropped 2).jpg | candidate2 = [[Ted Cruz]] | color2 = DAA520 | home_state2 = [[Texas]] | states_carried2 = 11 | popular_vote2 = 7,321,878 | percentage2 = 27.5% | delegate_count2 = 546 <!-- Marco Rubio --> | image4 = Marco Rubio, Official Portrait, 112th Congress.jpg | candidate4 = [[Marco Rubio]] | color4 = C60E3B | home_state4 = [[Florida]] | states_carried4 = 3 | popular_vote4 = 3,497,828 | percentage4 = 13.1% | delegate_count4 = 173 <!-- John Kasich --> | image5 = Governor John Kasich (cropped2).jpg | candidate5 = [[John Kasich]] | color5 = 29AB87 | home_state5 = [[Ohio]] | states_carried5 = 1 | popular_vote5 = 3,762,367 | percentage5 = 14.1% | delegate_count5 = 154 | map_image = Republican Party presidential primaries results, 2016.svg | map_size = 308px | map_caption = '''First place by first-instance vote''' {{{!}} style="font-size:110%; margin:0 auto;" {{!}} {{Legend0|#283681|Donald Trump}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#DAA520|Ted Cruz}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#C60E3B|Marco Rubio}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#29AB87|John Kasich}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#000000|Uncommitted}} {{!}}{{!}} {{!}}} | title = Republican nominee | before_election = [[Mitt Romney]] | after_election = [[Donald Trump]] | template_name = 2016 Republican Party presidential primaries }} </pre> {{-}} === Парламентын === {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2005 United Kingdom general election | country = United Kingdom | type = parliamentary | previous_election = 2001 United Kingdom general election | previous_year = 2001 | outgoing_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2001 | election_date = {{Start date|2005|05|05}} | elected_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2005 | next_election = 2010 United Kingdom general election | next_year = 2010 | seats_for_election= All [[List of United Kingdom Parliament constituencies 2005–2010|646 seats]] to the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]] | majority_seats = 324 | opinion_polls = #Opinion polls | turnout = 61.4% | image_size = 160x180px <!-- Labour --> | image1 = TonyBlairBasra.JPG | leader1 = [[Tony Blair]] | party1 = Labour Party (UK) | leader_since1 = 21 July 1994 | leaders_seat1 = [[Sedgefield (UK Parliament constituency)|Sedgefield]] | last_election1 = 413 seats, 40.7% | seats_before1 = 403 | seats1 = 355 | seat_change1 = −48 | popular_vote1 = 9,552,436 | percentage1 = 35.2% | swing1 = −5.5% <!-- Conservative --> | image2 = Michael Howard 1099 cropped.jpg | leader2 = [[Michael Howard]] | party2 = Conservative Party (UK) | leader_since2 = 6 November 2003 | leaders_seat2 = [[Folkestone and Hythe (UK Parliament constituency)|Folkestone & Hythe]] | last_election2 = 166 seats, 31.7% | seats_before2 = 165 | seats2 = 198 | seat_change2 = +33 | popular_vote2 = 8,784,915 | percentage2 = 32.4% | swing2 = +0.7% <!-- Liberal Democrats --> | image3 = Charles Kennedy.jpg | leader3 = [[Charles Kennedy]] | party3 = Liberal Democrats (UK) | leader_since3 = 9 August 1999 | leaders_seat3 = [[Ross, Skye and Lochaber (UK Parliament constituency)|Ross, Skye, & Lochaber]] | last_election3 = 52 seats, 18.3% | seats_before3 = 51 | seats3 = 62 | seat_change3 = +11 | popular_vote3 = 5,985,454 | percentage3 = 22.0% | swing3 = +3.7% <!-- map --> | map_image = 2005UKElectionMap.svg | map_size = 250px | map_caption = Map of United Kingdom showing constituencies won <!-- bottom --> | title = Prime Minister | before_election = [[Tony Blair]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[Tony Blair]] | after_party = Labour Party (UK) }} <pre style="overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2005 United Kingdom general election | country = United Kingdom | type = parliamentary | previous_election = 2001 United Kingdom general election | previous_year = 2001 | outgoing_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2001 | election_date = {{Start date|2005|05|05}} | elected_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2005 | next_election = 2010 United Kingdom general election | next_year = 2010 | seats_for_election= All [[List of United Kingdom Parliament constituencies 2005–2010|646 seats]] to the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]] | majority_seats = 324 | opinion_polls = #Opinion polls | turnout = 61.4% | image_size = 160x180px <!-- Labour --> | image1 = TonyBlairBasra.JPG | leader1 = [[Tony Blair]] | party1 = Labour Party (UK) | leader_since1 = 21 July 1994 | leaders_seat1 = [[Sedgefield (UK Parliament constituency)|Sedgefield]] | last_election1 = 40.7%, 413 seats | seats_before1 = 403 | seats1 = 355 | seat_change1 = −58 | popular_vote1 = 9,552,436 | percentage1 = 35.2% | swing1 = −5.5% <!-- Conservative --> | image2 = Michael Howard 1099 cropped.jpg | leader2 = [[Michael Howard]] | party2 = Conservative Party (UK) | leader_since2 = 6 November 2003 | leaders_seat2 = [[Folkestone and Hythe (UK Parliament constituency)|Folkestone & Hythe]] | last_election2 = 31.7%, 166 seats | seats_before2 = 165 | seats2 = 198 | seat_change2 = +32 | popular_vote2 = 8,784,915 | percentage2 = 32.4% | swing2 = +0.7% <!-- Liberal Democrats --> | image3 = Charles Kennedy.jpg | leader3 = [[Charles Kennedy]] | party3 = Liberal Democrats | leader_since3 = 9 August 1999 | leaders_seat3 = [[Ross, Skye and Lochaber (UK Parliament constituency)|Ross, Skye, & Lochaber]] | last_election3 = 18.3%, 52 seats | seats_before3 = 51 | seats3 = 62 | seat_change3 = +10 | popular_vote3 = 5,985,454 | percentage3 = 22.0% | swing3 = +3.7% <!-- map --> | map_image = 2005UKElectionMap.svg | map_size = 250px | map_caption = Map of United Kingdom showing constituencies won <!-- bottom --> | title = Prime Minister | before_election = [[Tony Blair]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[Tony Blair]] | after_party = Labour Party (UK) }}</pre> {{-}} === Нөхөн сонгууль === {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2012 Bradford West by-election | type = By-election | country = United Kingdom | seats_for_election = The [[Bradford West (UK Parliament constituency)|Bradford West]] seat in the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]].<br />Election by simple majority using [[first past the post]].<br />Triggered by resignation of incumbent | votes_for_election = | ongoing = no | previous_election = 2010 United Kingdom general election | previous_year = 2010 | next_election = | next_year = | election_date = {{Start date|2012|03|29|df= y}} | candidate1 = [[George Galloway]] | image1 = George Galloway 2007-02-24.jpg | party1 = Respect Party | last_election1 = 1,245 | popular_vote1 = 18,341 | percentage1 = 55.9 | candidate2 = Imran Hussain | image2 = &nbsp; | party2 = Labour Party (UK) | last_election2 = 18,401 | popular_vote2 = 8,201 | percentage2 = 25.0 | candidate3 = Jackie Whiteley | image3 = &nbsp; | party3 = Conservative Party (UK) | last_election3 = 12,638 | popular_vote3 = 2,746 | percentage3 = 8.4 | candidate4 = Jeanette Sunderland | image4 = | party4 = Liberal Democrats (UK) | last_election4 = 4,732 | popular_vote4 = 1,505 | percentage4 = 4.6 | candidate5 = Sonja McNally | image5 = &nbsp; | party5 = UK Independence Party | last_election5 = 812 | popular_vote5 = 1,085 | percentage5 = 3.3 | candidate6 = Dawud Islam | image6 = &nbsp; | party6 = Green Party of England and Wales | last_election6 = 940 | popular_vote6 = 481 | percentage6 = 1.5 | title = MP | posttitle = Subsequent MP | before_election = [[Marsha Singh]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[George Galloway]] | after_party = Respect Party | map_image = BradfordWest2007Constituency.svg | map_size = 200px | map_alt = A map of West Yorkshire with black lines dividing the area into irregular shapes | map = | map_caption = Boundary of Bradford West in [[West Yorkshire]]. }} <pre style= "overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2012 Bradford West by-election | type = By-election | country = United Kingdom | seats_for_election = The [[Bradford West (UK Parliament constituency)|Bradford West]] seat in the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]].<br />Elected by simple majority using [[first past the post]].<br />Triggered by resignation of incumbent | ongoing = no | previous_election = 2010 United Kingdom general election | previous_year = 2010 | next_election = | next_year = | election_date = {{Start date|2012|03|29|df= y}} | candidate1 = [[George Galloway]] | image1 = George Galloway 2007-02-24.jpg | party1 = Respect Party | last_election1 = 1,245 | popular_vote1 = 18,341 | percentage1 = 55.9 | candidate2 = Imran Hussain | image2 = &nbsp; | party2 = Labour Party (UK) | last_election2 = 18,401 | popular_vote2 = 8,201 | percentage2 = 25.0 | candidate3 = Jackie Whiteley | image3 = &nbsp; | party3 = Conservative Party (UK) | last_election3 = 12,638 | popular_vote3 = 2,746 | percentage3 = 8.4 | candidate4 = Jeanette Sunderland | image4 = | party4 = Liberal Democrats | last_election4 = 4,732 | popular_vote4 = 1,505 | percentage4 = 4.6 | candidate5 = Sonja McNally | image5 = &nbsp; | party5 = UK Independence Party | last_election5 = 812 | popular_vote5 = 1,085 | percentage5 = 3.3 | candidate6 = Dawud Islam | image6 = &nbsp; | party6 = Green Party of England and Wales | last_election6 = 940 | popular_vote6 = 481 | percentage6 = 1.5 | title = MP | posttitle = Subsequent MP | before_election = [[Marsha Singh]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[George Galloway]] | after_party = Respect Party | map_image = BradfordWest2007Constituency.svg | map_size = 200px | map_alt = A map of West Yorkshire with black lines dividing the area into irregular shapes | map = | map_caption = Boundary of Bradford West in [[West Yorkshire]]. }} </pre> {{-}} ===Хүчингүй болсон сонгууль=== {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2019 Bolivian general election | country = Bolivia | type = presidential | previous_election = 2014 Bolivian general election | previous_year = 2014 | next_election = 2020 Bolivian general election | next_year = 2020 | election_date = 20 October 2019 | ongoing = no | turnout = 88.31% ({{increase}} 0.41[[Percentage point|pp]]) <!-- Evo Morales -->| image1 = Evo Morales 2017.jpg | image1_size = 150x150px | nominee1 = [[Evo Morales]] | party1 = Movement for Socialism (Bolivia) | running_mate1 = [[Álvaro García Linera]] | popular_vote1 = '''2,889,359''' | percentage1 = '''47.08%''' <!-- Carlos Mesa -->| image2 = Carlos Mesa, ex-President of Bolivia (cropped 2).jpg | image2_size = 150x150px | nominee2 = [[Carlos Mesa]] | party2 = [[Civic Community]] | colour2 = F26524 | running_mate2 = Gustavo Pedraza | popular_vote2 = 2,240,920 | percentage2 = 36.51% <!-- Chi Hyun Chung -->| image3 = Chi Hyun Ching (cropped).png | image3_size = 150x150px | nominee3 = [[Chi Hyun Chung]] | party3 = Christian Democratic Party (Bolivia) | running_mate3 = Paola Barriga | popular_vote3 = 539,081 | percentage3 = 8.78% <!-- map -->| map_image = 2019 Bolivian elections map.png | map_size = 300px | map_caption = | title = President | before_election = [[Evo Morales]] | before_party = Movement for Socialism (Bolivia) | after_election = [[2019 Bolivian political crisis|Election results annulled]] <br>{{small|[[Jeanine Áñez]] ([[Democrat Social Movement]]) becomes acting president}} | after_party = }} <pre style= "overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2019 Bolivian general election | country = Bolivia | type = presidential | previous_election = 2014 Bolivian general election | previous_year = 2014 | next_election = 2020 Bolivian general election | next_year = 2020 | election_date = 20 October 2019 | ongoing = no | turnout = 88.31% ({{increase}} 0.41[[Percentage point|pp]]) <!-- Evo Morales -->| image1 = Evo Morales 2017.jpg | image1_size = 150x150px | nominee1 = [[Evo Morales]] | party1 = Movement for Socialism (Bolivia) | running_mate1 = [[Álvaro García Linera]] | popular_vote1 = '''2,889,359''' | percentage1 = '''47.08%''' <!-- Carlos Mesa -->| image2 = Carlos Mesa, ex-President of Bolivia (cropped 2).jpg | image2_size = 150x150px | nominee2 = [[Carlos Mesa]] | party2 = [[Civic Community]] | colour2 = F26524 | running_mate2 = Gustavo Pedraza | popular_vote2 = 2,240,920 | percentage2 = 36.51% <!-- Chi Hyun Chung -->| image3 = Chi Hyun Ching (cropped).png | image3_size = 150x150px | nominee3 = [[Chi Hyun Chung]] | party3 = Christian Democratic Party (Bolivia) | running_mate3 = Paola Barriga | popular_vote3 = 539,081 | percentage3 = 8.78% <!-- map -->| map_image = 2019 Bolivian elections map.png | map_size = 300px | map_caption = | title = President | before_election = [[Evo Morales]] | before_party = Movement for Socialism (Bolivia) | after_election = [[2019 Bolivian political crisis|Election results annulled]] <br>{{small|[[Jeanine Áñez]] ([[Democrat Social Movement]]) becomes acting president}} | after_party = }} </pre> {{-}} == Microformat == {{UF-hcal}} Note: If no date is entered, then the microformat is not emitted. == Tracking category == * {{clc|Pages using infobox election with unknown parameters}} == TemplateData == {{TemplateData header}} <templatedata> { "description": "An infobox for elections.", "format": "block", "params": { "election_name": { "label": "Name", "description": "Name given to the election.", "type": "string", "required": false, "example": "2012 United States Senate election in Nevada", "autovalue": "{{subst:PAGENAME}}" }, "country": { "label": "Country", "description": "Country where the election took place.", "type": "string", "required": false }, "flag_year": { "label": "Flag year", "description": "For historical elections when an older flag design was in effect, enter the year the flag came into effect (not the election year).", "type": "string", "default": "current flag", "required": false }, "flag_image": { "label": "Flag image", "description": "For non-country elections, specify the full name of the flag, coat-of-arms, or seal image to display.", "type": "string", "required": false }, "type": { "label": "Type", "description": "The type of election. Must be one of five: presidential, primary, legislative, parliamentary or by-election. The type \"Presidential\" lists nominee's names; legislative will not. Legislative after the election will display majority and minority party, rather than first and second party.", "type": "string", "required": false, "example": "'presidential', 'primary', 'legislative', 'parliamentary', 'by-election'", "autovalue": "presidential" }, "vote_type": { "label": "Vote type", "description": "The type of votes recorded at popular_voten", "type": "string", "default": "popular", "required": false }, "ongoing": { "label": "Ongoing?", "description": "Must be either 'yes' or 'no', whether the election is yet to take place, or completed. 'no' means the election has concluded and results have been declared; 'yes' means the election has yet to occur and be called.", "type": "string", "default": "no", "example": "'no', 'yes'", "required": false }, "party_colour": { "label": "Show party colours?", "description": "To turn off the party colours enter 'no'.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "party_color" ], "example": "no" }, "party_name": { "label": "Link to parties?", "description": "To turn off linking to the parties, enter 'no'.", "type": "string", "required": false, "example": "no" }, "alliance_name": { "label": "Link to alliances?", "description": "To turn off linking to the alliances, enter 'no'.", "type": "string", "required": false, "example": "no" }, "previous_election": { "label": "Previous election", "description": "The page name of the last election of this type.", "type": "wiki-page-name", "required": false, "example": "2000 United States presidential election" }, "previous_year": { "label": "Previous year", "description": "The year the last election of this type took place.", "type": "number", "required": false, "example": "2000" }, "outgoing_members": { "label": "Outgoing members", "description": "The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between the previous election and this election. Can either be a page title or a wiki link.", "type": "string", "required": false }, "election_date": { "label": "Election date", "description": "Date of election - use {{Start date|YYYY|mm|dd}}.", "type": "wiki-template-name", "example": "{{Start date|2020|11|03}}", "required": false, "suggested": true }, "elected_members": { "label": "Elected members", "description": "The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between this election and the next election. Can either be a page title or a wiki link.", "type": "string", "required": false }, "next_election": { "label": "Next election", "description": "The page name of the next election of this type. If red link (it doesn't exist), then it will appear unlinked.", "type": "wiki-page-name", "required": false, "example": "2008 United States presidential election" }, "next_year": { "label": "Next year", "description": "The year the next election of this type took place.", "type": "number", "required": false, "example": "2008" }, "votes_for_election": { "label": "Votes for election", "description": "The number of votes for election and the system of voting (eg. Electoral College).", "type": "content", "required": false, "example": "All [[List of United States presidential electors, 2004|538 electoral votes]] of the [[Electoral College (United States)|Electoral College]]" }, "needed_votes": { "label": "Needed votes", "description": "The number of votes required to win. If there is an even number of votes, use the number that is said by the media.", "type": "string", "required": false, "example": "270 electoral" }, "seats_for_election": { "label": "Seats for election", "description": "The number of seats for election and the house or chamber the seats are for.", "type": "number", "required": false }, "majority_seats": { "label": "Majority seats", "description": "The number of seats required for a majority government. If there is an even number of seats in the house or chamber, use the number that is said by the media.", "type": "number", "required": false }, "opinion_polls": { "label": "Opinion polls", "description": "Pagename or section anchor of opinion polls.", "type": "string", "required": false }, "registered": {}, "turnout": { "label": "Turnout", "description": "Voter turnout for this election.", "type": "string", "required": false }, "votes_counted": { "label": "Percent of votes counted", "type": "line", "description": "Use ONE out of votes_counted, reporting, or declared. Do not include percentage (%) sign." }, "reporting": { "label": "Percent reporting", "type": "line", "description": "Use ONE out of votes_counted, reporting, or declared. Do not include percentage (%) sign." }, "declared": { "label": "Percent votes declared", "type": "line", "description": "Use ONE out of votes_counted, reporting, or declared. Do not include percentage (%) sign." }, "college_voted": {}, "last_update": { "label": "Last update", "type": "date" }, "time_zone": { "label": "Time zone", "type": "line", "description": "Time zone of the time given in the ''last_update'' field. Must be linked as normal similar to an article [[Greenwich mean time|GMT]](e.g. )", "example": "[[Greenwich mean time|GMT]]" }, "image_size": { "label": "Image size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for images. Can be overridden by image(n)_size", "required": false }, "image_upright": { "label": "Image upright", "description": "Upright for imagen. See WP:UPRIGHT. Can be overridden by imagen_upright", "type": "string", "required": false }, "previous_mps": { "type": "string", "deprecated": true }, "elected_mps": { "type": "string", "deprecated": true }, "image1": { "label": "Image 1", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour1 or party1 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image1_size": { "label": "Image 1 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 1. Overrides image_size", "required": false }, "image1_upright": { "label": "Image 1 upright", "description": "Upright for image1. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour1": { "label": "Colour 1", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image1. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color1" ] }, "nominee1": { "label": "Nominee 1", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate1 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate1": { "label": "Candidate 1", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader1": { "label": "Leader 1", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party1": { "label": "Party 1", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance1": { "label": "Alliance 1", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state1": { "label": "Home state 1", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate1": { "label": "Running mate 1", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "electoral_vote1": { "label": "Electoral vote 1", "description": "The electoral votes obtained by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "projected_vote1": { "label": "Projected electoral vote 1", "description": "The electoral votes projected for the Nominee.", "type": "string", "required": false }, "delegate_count1": { "label": "Delegate count 1", "description": "The aggregate number of delegates obtained by the candidate. The number can be changed up to nine to display different candidates at the same time. Intended for use in pre-election processes such as selection of delegates to United States presidential nominating conventions. Intended to be used instead of electoral_vote1 for these cases.", "type": "string", "required": false }, "states_carried1": { "label": "States carried 1", "description": "The states carried or won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "districts_won1": { "label": "Districts won 1", "description": "The number of districts won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "counties_threshold1": {}, "counties_won1": {}, "leader_since1": { "label": "Leader since 1", "description": "The date the Leader took office. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leaders_seat1": { "label": "Leaders seat 1", "description": "The seat the Leader represents. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "last_election1": { "label": "Last election 1", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before1": { "label": "Seats before 1", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed1": { "label": "Seats needed 1", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats1": { "label": "Seats 1", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after1": { "label": "Seats after 1", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change1": { "label": "Seat change 1", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "swing1": { "label": "Swing 1", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote1": { "label": "Popular vote 1", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage1": { "label": "Percentage 1", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "50.7%" }, "image2": { "label": "Image 2", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour1 or party1 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image2_size": { "label": "Image 2 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 2. Overrides image_size", "required": false }, "image2_upright": { "label": "Image 2 upright", "description": "Upright for image2. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour2": { "label": "Colour 2", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image2. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color2" ] }, "nominee2": { "label": "Nominee 2", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate1 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate2": { "label": "Candidate 2", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader2": { "label": "Leader 2", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party2": { "label": "Party 2", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance2": { "label": "Alliance 2", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state2": { "label": "Home state 2", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Massachusetts]]" }, "running_mate2": { "label": "Running mate 2", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[John Edwards]]" }, "electoral_vote2": { "label": "Electoral vote 2", "description": "The electoral votes obtained by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "projected_vote2": { "label": "Projected electoral vote 2", "description": "The electoral votes projected for the Nominee.", "type": "string", "required": false }, "delegate_count2": { "label": "Delegate count 2", "description": "The aggregate number of delegates obtained by the candidate. The number can be changed up to nine to display different candidates at the same time. Intended for use in pre-election processes such as selection of delegates to United States presidential nominating conventions. Intended to be used instead of electoral_vote1 for these cases.", "type": "string", "required": false }, "states_carried2": { "label": "States carried 2", "description": "The states carried or won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "districts_won2": { "label": "Districts won 2", "description": "The number of districts won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "counties_threshold2": {}, "counties_won2": {}, "leader_since2": { "label": "Leader since 2", "description": "The date the Leader took office. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leaders_seat2": { "label": "Leaders seat 2", "description": "The seat the Leader represents. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "last_election2": { "label": "Last election 2", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before2": { "label": "Seats before 2", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed2": { "label": "Seats needed 2", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats2": { "label": "Seats 2", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after2": { "label": "Seats after 2", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change2": { "label": "Seat change 2", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote2": { "label": "Popular vote 2", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage2": { "label": "Percentage 2", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing2": { "label": "Swing 2", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_date": { "label": "Poll 1 date", "description": "The date of an opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_source": { "label": "Poll 1 source", "description": "The source or URL of the opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_nominee1": { "label": "Poll 1 nominee 1", "description": "The percentage poll 1 gave to nominee 1. When appropriate, poll1_candidate1 can be used instead. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The nominee or candidate number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_nominee2": { "label": "Poll 1 nominee 2", "description": "The percentage poll 1 gave to nominee 2. When appropriate, poll1_candidate2 can be used instead. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The nominee or candidate number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string" }, "poll1_party1": { "label": "Poll 1 party 1", "description": "The percentage poll 1 gave to party 1. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The party number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_party2": { "label": "Poll 1 party 2", "description": "The percentage poll 1 gave to party 2. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The party number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string" }, "1blank": { "label": "1 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "1data1": { "label": "1 data 1", "description": "Data 1 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data2": { "label": "1 data 2", "description": "Data 1 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2blank": { "label": "2 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "2data1": { "label": "2 data 1", "description": "Data 2 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data2": { "label": "2 data 2", "description": "Data 2 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3blank": { "label": "3 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "3data1": { "label": "3 data 1", "description": "Data 3 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data2": { "label": "3 data 2", "description": "Data 3 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "map_image": { "label": "Map image", "description": "Page name for the election map file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map_size": { "label": "Map size", "description": "Size of image of the election map to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map_alt": { "label": "Map alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map": { "label": "Map", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map_caption": { "label": "Map caption", "description": "Caption on image of the election map to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "map2_image": { "label": "Map 2 image", "description": "Page name for the election map 2 file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map2_size": { "label": "Map 2 size", "description": "Size of image of the election map 2 to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map2_alt": { "label": "Map 2 alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map2": { "label": "Map 2", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map2_caption": { "label": "Map 2 caption", "description": "Caption on image of the election map 2 to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "map3_image": { "label": "Map 3 image", "description": "Page name for the election map 3 file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map3_size": { "label": "Map 3 size", "description": "Size of image of the election map 3 to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map3_alt": { "label": "Map 3 alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map3": { "label": "Map 3", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map3_caption": { "label": "Map 3 caption", "description": "Caption on image of the election map 3 to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "map4_image": { "label": "Map 4 image", "description": "Page name for the election map 4 file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map4_size": { "label": "Map 4 size", "description": "Size of image of the election map 4 to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map4_alt": { "label": "Map 4 alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map4": { "label": "Map 4", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map4_caption": { "label": "Map 4 caption", "description": "Caption on image of the election map 4 to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "title": { "label": "Title", "description": "Title of the leader before the election. (President, Speaker, Government, Prime Minister).", "type": "string", "required": false }, "before_election": { "label": "Before election", "description": "The leader in power before the election, labeled incumbent if the election is yet to take place.", "type": "string", "required": false }, "before_party": { "label": "Before party", "description": "The party in power before the election. This can be set to 'Acting (law)' (which will display as 'Acting') if necessary.", "type": "string", "required": false }, "posttitle": { "label": "Post-title", "description": "Title of the victor of the election (President-elect, Prime Minister-designate), only if different than before.", "type": "string", "required": false }, "after_election": { "label": "After election", "description": "The leader in power as a result of the election. If an election is annulled, it should be noted Election results annulled or other equivalent and the acting office holder should be denoted in small text on the line below it.", "type": "string", "required": false }, "after_party": { "label": "After party", "description": "The party in power as a result of the election.", "type": "string", "required": false }, "image3": { "label": "Image 3", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour3 or party3 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image3_size": { "label": "Image 3 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 3. Overrides image_size", "required": false }, "image3_upright": { "label": "Image 3 upright", "description": "Upright for image3. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour3": { "label": "Colour 3", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image3. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color3" ] }, "nominee3": { "label": "Nominee 3", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate3 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate3": { "label": "Candidate 3", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader3": { "label": "Leader 3", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party3": { "label": "Party 3", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance3": { "label": "Alliance 3", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state3": { "label": "Home state 3", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate3": { "label": "Running mate 3", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election3": { "label": "Last election 3", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before3": { "label": "Seats before 3", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed3": { "label": "Seats needed 3", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats3": { "label": "Seats 3", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after3": { "label": "Seats after 3", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change3": { "label": "Seat change 3", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote3": { "label": "Popular vote 3", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage3": { "label": "Percentage 3", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing3": { "label": "Swing 3", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image4_size": { "label": "Image 4 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 4. Overrides image_size", "required": false }, "image4": { "label": "Image 4", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour4 or party4 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image4_upright": { "label": "Image 4 upright", "description": "Upright for image4. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour4": { "label": "Colour 4", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image4. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color4" ] }, "nominee4": { "label": "Nominee 4", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate4 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate4": { "label": "Candidate 4", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader4": { "label": "Leader 4", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party4": { "label": "Party 4", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance4": { "label": "Alliance 4", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state4": { "label": "Home state 4", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate4": { "label": "Running mate 4", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election4": { "label": "Last election 4", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before4": { "label": "Seats before 4", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed4": { "label": "Seats needed 4", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats4": { "label": "Seats 4", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after4": { "label": "Seats after 4", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change4": { "label": "Seat change 4", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote4": { "label": "Popular vote 4", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage4": { "label": "Percentage 4", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing4": { "label": "Swing 4", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image5": { "label": "Image 5", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour5 or party5 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image5_size": { "label": "Image 5 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 5. Overrides image_size", "required": false }, "image5_upright": { "label": "Image 5 upright", "description": "Upright for image5. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour5": { "label": "Colour 5", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image5. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color5" ] }, "nominee5": { "label": "Nominee 5", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate5 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate5": { "label": "Candidate 5", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader5": { "label": "Leader 5", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party5": { "label": "Party 5", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance5": { "label": "Alliance 5", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state5": { "label": "Home state 5", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate5": { "label": "Running mate 5", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election5": { "label": "Last election 5", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before5": { "label": "Seats before 5", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed5": { "label": "Seats needed 5", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats5": { "label": "Seats 5", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after5": { "label": "Seats after 5", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change5": { "label": "Seat change 5", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote5": { "label": "Popular vote 5", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage5": { "label": "Percentage 5", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing5": { "label": "Swing 5", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image6": { "label": "Image 6", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour6 or party6 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image6_size": { "label": "Image 6 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 6. Overrides image_size", "required": false }, "image6_upright": { "label": "Image 6 upright", "description": "Upright for image6. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour6": { "label": "Colour 6", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image6. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color6" ] }, "nominee6": { "label": "Nominee 6", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate6 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate6": { "label": "Candidate 6", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader6": { "label": "Leader 6", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party6": { "label": "Party 6", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance6": { "label": "Alliance 6", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state6": { "label": "Home state 6", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate6": { "label": "Running mate 6", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election6": { "label": "Last election 6", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before6": { "label": "Seats before 6", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed6": { "label": "Seats needed 6", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats6": { "label": "Seats 6", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after6": { "label": "Seats after 6", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change6": { "label": "Seat change 6", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote6": { "label": "Popular vote 6", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage6": { "label": "Percentage 6", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing6": { "label": "Swing 6", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image7": { "label": "Image 7", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour7 or party7 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image7_size": { "label": "Image 7 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 7. Overrides image_size", "required": false }, "image7_upright": { "label": "Image 7 upright", "description": "Upright for image7. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour7": { "label": "Colour 7", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image7. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color7" ] }, "nominee7": { "label": "Nominee 7", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate7 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate7": { "label": "Candidate 7", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader7": { "label": "Leader 7", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party7": { "label": "Party 7", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance7": { "label": "Alliance 7", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state7": { "label": "Home state 7", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate7": { "label": "Running mate 7", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election7": { "label": "Last election 7", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before7": { "label": "Seats before 7", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed7": { "label": "Seats needed 7", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats7": { "label": "Seats 7", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after7": { "label": "Seats after 7", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change7": { "label": "Seat change 7", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote7": { "label": "Popular vote 7", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage7": { "label": "Percentage 7", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing7": { "label": "Swing 7", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image8": { "label": "Image 8", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour8 or party8 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image8_size": { "label": "Image 8 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 8. Overrides image_size", "required": false }, "image8_upright": { "label": "Image 8 upright", "description": "Upright for image8. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour8": { "label": "Colour 8", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image8. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color8" ] }, "nominee8": { "label": "Nominee 8", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate8 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate8": { "label": "Candidate 8", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader8": { "label": "Leader 8", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party8": { "label": "Party 8", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance8": { "label": "Alliance 8", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state8": { "label": "Home state 8", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate8": { "label": "Running mate 8", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election8": { "label": "Last election 8", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before8": { "label": "Seats before 8", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed8": { "label": "Seats needed 8", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats8": { "label": "Seats 8", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after8": { "label": "Seats after 8", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change8": { "label": "Seat change 8", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote8": { "label": "Popular vote 8", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage8": { "label": "Percentage 8", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing8": { "label": "Swing 8", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image9": { "label": "Image 9", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour9 or party9 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image9_size": { "label": "Image 9 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 9. Overrides image_size", "required": false }, "image9_upright": { "label": "Image 9 upright", "description": "Upright for image9. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour9": { "label": "Colour 9", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image9. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color9" ] }, "nominee9": { "label": "Nominee 9", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate9 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate9": { "label": "Candidate 9", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader9": { "label": "Leader 9", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party9": { "label": "Party 9", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance9": { "label": "Alliance 9", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state9": { "label": "Home state 9", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate9": { "label": "Running mate 9", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election9": { "label": "Last election 9", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before9": { "label": "Seats before 9", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed9": { "label": "Seats needed 9", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats9": { "label": "Seats 9", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after9": { "label": "Seats after 9", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change9": { "label": "Seat change 9", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote9": { "label": "Popular vote 9", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage9": { "label": "Percentage 9", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing9": { "label": "Swing 9", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4blank": { "label": "4 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "4data1": { "label": "4 data 1", "description": "Data 4 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data2": { "label": "4 data 2", "description": "Data 4 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5blank": { "label": "5 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "5data1": { "label": "5 data 1", "description": "Data 5 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data2": { "label": "5 data 2", "description": "Data 5 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6blank": { "label": "6 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "6data1": { "label": "6 data 1", "description": "Data 6 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data2": { "label": "6 data 2", "description": "Data 6 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data3": { "label": "1 data 3", "description": "Data 1 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data4": { "label": "1 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data5": { "label": "1 data 5", "description": "Data 1 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data6": { "label": "1 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data7": { "label": "1 data 7", "description": "Data 1 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data8": { "label": "1 data 8", "description": "Data 1 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data9": { "label": "1 data 9", "description": "Data 1 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data3": { "label": "2 data 3", "description": "Data 2 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data4": { "label": "2 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data5": { "label": "2 data 5", "description": "Data 2 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data6": { "label": "2 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data7": { "label": "2 data 7", "description": "Data 2 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data8": { "label": "2 data 8", "description": "Data 2 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data9": { "label": "2 data 9", "description": "Data 2 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data3": { "label": "3 data 3", "description": "Data 3 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data4": { "label": "3 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data5": { "label": "3 data 5", "description": "Data 3 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data6": { "label": "3 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data7": { "label": "3 data 7", "description": "Data 3 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data8": { "label": "3 data 8", "description": "Data 3 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data9": { "label": "3 data 9", "description": "Data 3 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data3": { "label": "4 data 3", "description": "Data 4 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data4": { "label": "4 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data5": { "label": "4 data 5", "description": "Data 4 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data6": { "label": "4 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data7": { "label": "4 data 7", "description": "Data 4 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data8": { "label": "4 data 8", "description": "Data 4 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data9": { "label": "4 data 9", "description": "Data 4 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data3": { "label": "5 data 3", "description": "Data 5 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data4": { "label": "5 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data5": { "label": "5 data 5", "description": "Data 5 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data6": { "label": "5 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data7": { "label": "5 data 7", "description": "Data 5 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data8": { "label": "5 data 8", "description": "Data 5 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data9": { "label": "5 data 9", "description": "Data 5 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data3": { "label": "6 data 3", "description": "Data 6 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data4": { "label": "6 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data5": { "label": "6 data 5", "description": "Data 6 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data6": { "label": "6 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data7": { "label": "6 data 7", "description": "Data 6 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data8": { "label": "6 data 8", "description": "Data 6 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data9": { "label": "6 data 9", "description": "Data 6 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data3": { "label": "7 data 3", "description": "Data 7 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "7data4": { "label": "7 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data5": { "label": "7 data 5", "description": "Data 7 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "7data6": { "label": "7 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data7": { "label": "7 data 7", "description": "Data 7 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "7data8": { "label": "7 data 8", "description": "Data 7 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data9": { "label": "7 data 9", "description": "Data 7 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data3": { "label": "8 data 3", "description": "Data 8 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "8data4": { "label": "8 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data5": { "label": "8 data 5", "description": "Data 8 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "8data6": { "label": "8 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data7": { "label": "8 data 7", "description": "Data 8 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "8data8": { "label": "8 data 8", "description": "Data 8 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data9": { "label": "8 data 9", "description": "Data 8 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data3": { "label": "9 data 3", "description": "Data 9 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "9data4": { "label": "9 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data5": { "label": "9 data 5", "description": "Data 9 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "9data6": { "label": "9 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data7": { "label": "9 data 7", "description": "Data 9 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "9data8": { "label": "9 data 8", "description": "Data 9 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data9": { "label": "9 data 9", "description": "Data 9 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "counties_threshold3": {}, "counties_threshold4": {}, "counties_threshold5": {}, "counties_threshold6": {}, "counties_threshold7": {}, "counties_threshold8": {}, "counties_threshold9": {}, "counties_won3": {}, "counties_won4": {}, "counties_won5": {}, "counties_won6": {}, "counties_won7": {}, "counties_won8": {}, "counties_won9": {}, "states_carried3": {}, "states_carried4": {}, "states_carried5": {}, "states_carried6": {}, "states_carried7": {}, "states_carried8": {}, "states_carried9": {}, "delegate_count3": {}, "delegate_count4": {}, "delegate_count5": {}, "delegate_count6": {}, "delegate_count7": {}, "delegate_count8": {}, "delegate_count9": {}, "electoral_vote3": {}, "electoral_vote4": {}, "electoral_vote5": {}, "electoral_vote6": {}, "electoral_vote7": {}, "electoral_vote8": {}, "electoral_vote9": {}, "leader_since3": {}, "leader_since4": {}, "leader_since5": {}, "leader_since6": {}, "leader_since7": {}, "leader_since8": {}, "leader_since9": {}, "leaders_seat3": {}, "leaders_seat4": {}, "leaders_seat5": {}, "leaders_seat6": {}, "leaders_seat7": {}, "leaders_seat8": {}, "leaders_seat9": {}, "poll1_candidate1": {}, "poll1_candidate2": {}, "poll1_candidate3": {}, "poll1_candidate4": {}, "poll1_candidate5": {}, "poll1_candidate6": {}, "poll1_candidate7": {}, "poll1_candidate8": {}, "poll1_candidate9": {}, "poll1_date1": {}, "poll1_date2": {}, "poll1_date3": {}, "poll1_nominee3": {}, "poll1_nominee4": {}, "poll1_nominee5": {}, "poll1_nominee6": {}, "poll1_nominee7": {}, "poll1_nominee8": {}, "poll1_nominee9": {}, "poll1_party3": {}, "poll1_party4": {}, "poll1_party5": {}, "poll1_party6": {}, "poll1_party7": {}, "poll1_party8": {}, "poll1_party9": {}, "poll1_source1": {}, "poll1_source2": {}, "poll1_source3": {}, "poll2_candidate1": {}, "poll2_candidate2": {}, "poll2_candidate3": {}, "poll2_candidate4": {}, "poll2_candidate5": {}, "poll2_candidate6": {}, "poll2_candidate7": {}, "poll2_candidate8": {}, "poll2_candidate9": {}, "poll2_date": {}, "poll2_date1": {}, "poll2_date2": {}, "poll2_date3": {}, "poll2_nominee1": {}, "poll2_nominee2": {}, "poll2_nominee3": {}, "poll2_nominee4": {}, "poll2_nominee5": {}, "poll2_nominee6": {}, "poll2_nominee7": {}, "poll2_nominee8": {}, "poll2_nominee9": {}, "poll2_party1": {}, "poll2_party2": {}, "poll2_party3": {}, "poll2_party4": {}, "poll2_party5": {}, "poll2_party6": {}, "poll2_party7": {}, "poll2_party8": {}, "poll2_party9": {}, "poll2_source": {}, "poll2_source1": {}, "poll2_source2": {}, "poll2_source3": {}, "poll3_candidate1": {}, "poll3_candidate2": {}, "poll3_candidate3": {}, "poll3_candidate4": {}, "poll3_candidate5": {}, "poll3_candidate6": {}, "poll3_candidate7": {}, "poll3_candidate8": {}, "poll3_candidate9": {}, "poll3_date": {}, "poll3_date1": {}, "poll3_date2": {}, "poll3_date3": {}, "poll3_nominee1": {}, "poll3_nominee2": {}, "poll3_nominee3": {}, "poll3_nominee4": {}, "poll3_nominee5": {}, "poll3_nominee6": {}, "poll3_nominee7": {}, "poll3_nominee8": {}, "poll3_nominee9": {}, "poll3_party1": {}, "poll3_party2": {}, "poll3_party3": {}, "poll3_party4": {}, "poll3_party5": {}, "poll3_party6": {}, "poll3_party7": {}, "poll3_party8": {}, "poll3_party9": {}, "poll3_source": {}, "poll3_source1": {}, "poll3_source2": {}, "poll3_source3": {}, "poll4_candidate1": {}, "poll4_candidate2": {}, "poll4_candidate3": {}, "poll4_candidate4": {}, "poll4_candidate5": {}, "poll4_candidate6": {}, "poll4_candidate7": {}, "poll4_candidate8": {}, "poll4_candidate9": {}, "poll4_date": {}, "poll4_date1": {}, "poll4_date2": {}, "poll4_date3": {}, "poll4_nominee1": {}, "poll4_nominee2": {}, "poll4_nominee3": {}, "poll4_nominee4": {}, "poll4_nominee5": {}, "poll4_nominee6": {}, "poll4_nominee7": {}, "poll4_nominee8": {}, "poll4_nominee9": {}, "poll4_party1": {}, "poll4_party2": {}, "poll4_party3": {}, "poll4_party4": {}, "poll4_party5": {}, "poll4_party6": {}, "poll4_party7": {}, "poll4_party8": {}, "poll4_party9": {}, "poll4_source": {}, "poll4_source1": {}, "poll4_source2": {}, "poll4_source3": {}, "poll5_candidate1": {}, "poll5_candidate2": {}, "poll5_candidate3": {}, "poll5_candidate4": {}, "poll5_candidate5": {}, "poll5_candidate6": {}, "poll5_candidate7": {}, "poll5_candidate8": {}, "poll5_candidate9": {}, "poll5_date": {}, "poll5_date1": {}, "poll5_date2": {}, "poll5_date3": {}, "poll5_nominee1": {}, "poll5_nominee2": {}, "poll5_nominee3": {}, "poll5_nominee4": {}, "poll5_nominee5": {}, "poll5_nominee6": {}, "poll5_nominee7": {}, "poll5_nominee8": {}, "poll5_nominee9": {}, "poll5_party1": {}, "poll5_party2": {}, "poll5_party3": {}, "poll5_party4": {}, "poll5_party5": {}, "poll5_party6": {}, "poll5_party7": {}, "poll5_party8": {}, "poll5_party9": {}, "poll5_source": {}, "poll5_source1": {}, "poll5_source2": {}, "poll5_source3": {} } } </templatedata> <includeonly>{{Sandbox other|| <!-- Categories below this line, please; interwikis at Wikidata --> [[Category:Politics and government infobox templates|Election]] [[Category:Infobox templates with module parameter|Election]] [[Category:Embeddable templates]] [[Category:Election and referendum infobox templates]] [[Category:Templates that add a tracking category]] }}</includeonly> brwk9jjmjwajbaw7936pv1pbixocpvn 706670 706617 2022-07-30T02:14:09Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} <!-- Please place categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata (see [[Wikipedia:Wikidata]]) --> {{Lua|Module:Инфобокс|Module:InfoboxImage|Module:String|Module:Check for unknown parameters}} {{Ambox|text=Энэ загвар нь [[бүх нийтийн санал асуулга|санал асуулгад]] зориулагдаагүй; оронд нь '''{{Tlg|Инфобокс санал асуулга}}''' ашиглаарай.}} Энэ инфобокс нь ерөнхийлөгчийн, анхан шатны, парламентын сонгуулийг тодорхойлдог. Олон нам оролцдог парламентын сонгуульд, оронд нь {{tl|Инфобокс парламентын сонгууль}} инфобоксыг ашиглахыг бодоорой. == Хэрэглээ == Өөр өөр төрлийн сонгуульд зориулж илүү талбайг устгаарай. <pre style="overflow:auto;"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = | country = | flag_year = | flag_image = | type = <!-- presidential, parliamentary, legislative, primary, or by-election --><!-- MANDATORY, and limited to the preceding five types --> | vote_type = Popular <!-- default --> | ongoing = | party_colour = | party_name = | alliance_name = | previous_election = | previous_year = | outgoing_members = | election_date = <!-- {{Start date|YYYY|MM|DD}} --> | elected_members = | next_election = <!--page title, will be linked if it exists--> | next_year = | votes_for_election= | needed_votes = | seats_for_election= | majority_seats = | opinion_polls = | registered = | turnout = | votes_counted = <!-- Use ONE out of votes_counted, reporting or declared, do not include percentage (%) sign--> | reporting = <!-- Use ONE out of votes_counted, reporting or declared, do not include percentage (%) sign--> | declared = <!-- Use ONE out of votes_counted, reporting or declared, do not include percentage (%) sign--> | last_update = | time_zone = | image_upright = | filler = <!-- (fills whitespace to the left of image1 with filler text, such as "Political selections")--> <!-- person 1 --> | image1 = | image1_size = | image1_upright = | colour1 = | nominee1 = <!-- when appropriate, candidate1 can be used instead --> | candidate1 = <!-- any type of election --> | leader1 = <!-- legislative or parliamentary only--> | party1 = | alliance1 = <!-- presidential --> | home_state1 = | running_mate1 = | electoral_vote1 = | delegate_count1 = | states_carried1 = | districts_won1 = <!-- legislative or parliamentary --> | leader_since1 = | leaders_seat1 = | last_election1 = | seats_before1 = | seats_needed1 = | seats1 = | seats_after1 = | seat_change1 = <!-- any --> | popular_vote1 = | percentage1 = | swing1 = <!-- legislative or parliamentary only--> <!-- person 2 --> | image2 = | image2_size = | image2_upright = | colour2 = | nominee2 = <!-- presidential only, when appropriate, candidate2 can be used instead --> | candidate2 = <!-- any type of election --> | leader2 = <!-- legislative or parliamentary only--> | party2 = | alliance2 = <!-- presidential --> | home_state2 = | running_mate2 = | electoral_vote2 = | delegate_count2 = | states_carried2 = | districts_won2 = <!-- legislative or parliamentary --> | leader_since2 = | leaders_seat2 = | last_election2 = | seats_before2 = | seats_needed2 = | seats2 = | seats_after2 = | seat_change2 = <!-- any --> | popular_vote2 = | percentage2 = | swing2 = <!-- legislative or parliamentary only--> <!-- polls --> | poll1_date = | poll1_source = | poll1_nominee1 = <!-- presidential only, when appropriate, poll1_candidate1 can be used instead --> | poll1_party1 = <!-- legislative or parliamentary only--> | poll1_nominee2 = <!-- presidential only, when appropriate, poll1_candidate2 can be used instead --> | poll1_party2 = <!-- legislative or parliamentary only--> | poll2_date = | poll2_source = | poll2_nominee1 = <!-- presidential only, when appropriate, poll2_candidate1 can be used instead --> | poll2_party1 = <!-- legislative or parliamentary only--> | poll2_nominee2 = <!-- presidential only, when appropriate, poll2_candidate2 can be used instead --> | poll2_party2 = <!-- legislative or parliamentary only--> <!-- auxiliary rows --> | 1blank = | 1data1 = | 1data2 = | 2blank = | 2data1 = | 2data2 = <!-- map --> | map_image = | map_size = | map_alt = | map = | map_caption = <!-- bottom --> | title = | before_election = | before_party = | posttitle = | after_election = | after_party = }} </pre> : *Non-optional fields. : &dagger; only displayed if the election is yet to take place. : &Dagger; only displayed if the election has finished. {| class="wikitable" ! Field !! Type !! Description |- | '''election_name''' |* | Name given to the election. If this field is left empty the page name is displayed |- | '''country''' | | Country where the election took place. |- | '''flag_year''' | | For historical elections when an older flag design was in effect, enter the year the flag came into effect (not the election year). Default is to use the current flag. |- | '''flag_image''' | | For non-country elections, specify the full name of the flag, coat-of-arms, or seal image to display. |- | '''type''' |* | The type of election. Must be one of five: presidential, legislative, parliamentary, primary, or by-election. Legislative after the election will display majority and minority party, rather than first and second party. |- | '''vote_type''' | | The type of votes recorded at popular_vote''n''. Defaults to "Popular". |- | '''ongoing''' |* | Must be either yes or no, whether the election is yet to take place, or completed. Fields marked with a &dagger; are only displayed if the election is yet to take place. Fields marked with a &Dagger; are only displayed if the election has finished. (Default no.) |- | '''party_colour''' | | Also spelled '''party_color'''. To turn off the party colours enter 'no'. |- | '''party_name''' | | To turn off linking to the parties enter 'no'. |- | '''alliance_name''' | | To turn off linking to the alliances enter 'no'. |- | '''previous_election''' | | The page name of the last election of this type. |- | '''previous_year''' | | The year the last election of this type took place. |- | '''previous_mps''' (DEPRECATED) | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | Also spelled '''previous_MPs''' or '''previous_members''', page name for the members elected in the last election. |- | '''outgoing_members''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between the previous election and this election.<br />(Can either be a page title or a wiki link.) |- | '''election_date''' | | Date of election - use {{tl|Start date}} |- | '''elected_mps''' (DEPRECATED) | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | Wikilink to the MPs elected in this election. |- | '''elected_members''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between this election and the next election.<br />(Can either be a page title or a wiki link.) |- | '''next_election''' | | The page name of the next election of this type. If red link (it doesn't exist), then it will appear unlinked. |- | '''next_year''' | | The year the next election of this type took place. |- | '''<del>next_mps</del>''' (DEPRECATED, REMOVED) | <del>''legislative''<br/>''parliamentary''</del> | <del>Also spelled '''next_MPs''' or '''next_members''', page name for the members elected in the next election.</del> |- | '''votes_for_election''' | ''presidential'' | The number of votes for election and the system of voting (e.g. Electoral College). |- | '''needed_votes''' | ''presidential'' | The number of votes required to win. If there is an even number of votes, use the number that is said by the media. |- | '''seats_for_election''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>''by-election'' | The number of seats for election and the house or chamber the seats are for. |- | '''majority_seats''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The number of seats required for a [[majority government]]. If there is an even number of seats in the house or chamber, use the number that is said by the media. |- | '''opinion_polls''' | | Pagename or section anchor of [[opinion poll]]s. |- | '''registered''' | | Number of [[Voter registration|registered voters]] for this election. |- | '''turnout''' | | [[Voter turnout]] for this election. |- | '''votes_counted''' | rowspan="3"| | rowspan="3"|The number of votes or the number of constituencies, in %, that have been counted after polls have closed. '''Do not include''' the percentage sign (%) after number. It is advisable to remove this information soon after the counting process has finished and all the results have been declared. Use '''votes_counted''', '''reporting''' or '''declared''' according to whichever term best suits the specific election and counting procedure |- | '''reporting''' |- | '''declared''' |- | '''last_update''' | | The time at which the latest update on results and the number of votes were updated on the infobox |- | '''time_zone''' | | Time zone of the time given in the ''last_update'' field. Must be linked as normal similar to an article (e.g. <nowiki>[[Greenwich mean time|GMT]])</nowiki> |- | '''image_upright''' | | Upright for all {{para|image<var>n</var>}}. See [[WP:UPRIGHT]]. Can be overridden by the corresponding {{para|image<var>n</var>_upright}}. |- | '''filler''' | | Set filler = (text) to include optional filler text, such as "Political selections", to the left of image1. |- | '''image1''' | | Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour1 or party1 must be entered. |- | '''image1_upright''' | | Upright for {{para|image1}}. See [[WP:UPRIGHT]]. Overrides {{para|image_upright}}. |- | '''colour1''' | | Also spelt '''color1'''. Enter a hex colour code (without the <nowiki>#</nowiki>) to override the border colour of image1. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. |- | '''nominee1''' | ''presidential''<br/>''by-election'' | Name of Nominee. When appropriate, candidate1 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time. |- | '''candidate1''' | | Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time. |- | '''leader1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''party1''' | | Political Party using [[:Category:Political party shortname templates|Political party shortname templates]]. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''alliance1''' | | Political alliance in elections where coalition politics is common. |- | '''home_state1''' | ''presidential'' | The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''running_mate1''' | ''presidential'' | The Nominee's [[Running mate]]. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''electoral_vote1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The [[electoral vote]]s obtained by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''projected_vote1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The [[electoral vote]]s projected for the Nominee. |- | '''delegate_count1''' | ''presidential'' | The aggregate number of [[Delegate (American politics)|delegate]]s obtained by the candidate. The number can be changed up to nine to display different candidates at the same time. Intended for use in pre-election processes such as selection of delegates to [[United States presidential nominating convention]]s. Intended to be used instead of electoral_vote1 for these cases. |- | '''states_carried1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The states carried or won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''districts_won1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The number of districts won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''leader_since1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The date the Leader took office. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''leaders_seat1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The seat the Leader represents. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''last_election1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats_before1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats_needed1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&dagger; | The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats_after1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seat_change1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''popular_vote1''' | &Dagger; | The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time. |- | '''percentage1''' | &Dagger; | The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time. |- | '''swing1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The [[Swing (politics)|swing]] or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''poll1_date''' | &dagger; | The date of an opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time. |- | '''poll1_source''' | &dagger; | The source or URL of the opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time. poll1_nominee1 |- | '''poll1_nominee1''' | ''presidential''<br/>&dagger; | The percentage poll 1 gave to nominee 1. When appropriate, '''poll1_candidate1''' can be used instead. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The nominee or candidate number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time. |- | '''poll1_party1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&dagger; | The percentage poll 1 gave to party 1. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The party number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''1blank''' | | Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows. |- | '''1data1''' | | Data 1 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time. |- | '''map_image''' | | Page name for the election map file. |- | '''map_size''' | | Size of image of the election map to be displayed. (Default 300px). |- | '''map_alt''' | | [[WP:Alternative text for images|Alt text]] for the election map. |- | '''map''' | | A freeform replacement for the above, which can be used to insert [[mw:extension:ImageMap|extension:ImageMap]]s or templates instead of images. |- | '''map_caption''' | | Caption on image of the election map to be displayed. |- | '''title''' | | Title of the leader before the election. (President, Speaker, Government, Prime Minister...) |- | '''before_election''' | | The leader in power before the election, labeled [[incumbent]] if the election is yet to take place. |- | '''before_party''' | | The party in power before the election. This can be set to "Acting (law)" (which will display as "[[Acting (law)|Acting]]") if necessary. |- | '''posttitle''' | &Dagger; | Title of the victor of the election (President-elect, Prime Minister-designate...), only if different than before. |- | '''after_election''' | &Dagger; | The leader in power as a result of the election. In case of an ongoing primary, this field may contain the name of the presumptive nominee. If an election is decided by a country's Constitutional/Supreme Court, the leader and the party in power are both listed in this field and a link to the court decision is listed one line below the leader in power in small text. If an election is annulled, the term "Election results annulled" or similar is listed here and a note is listed one line below that in small text. |- | '''after_party''' | &Dagger; | The party in power as a result of the election. |} == Тэмдэглэл == The template can display up to nine parties or nominees at the same time, three per row. If exactly four are needed, use the first two on the top and bottom lines. This is done by only using the numbers 1, 2, 4 and 5 on the fields that require a number. All the fields that work for Legislative will also work for Parliamentary. The only difference between the two is the titles above the images. The template uses the party fields to display the party colour in the background of the images and some text. To turn this function off, input: | party_colour = no To override the calling of the party short name templates, input: | party_name = no To override the calling of the alliance short name templates, input: | alliance_name = no To override the colour for party1 or nominee1, input: | colour1 = [HEX OF COLOUR, MINUS #] The hex number must be entered without the hash for the field to work. The number (colour'''1''') can be changed up to nine for different parties or Nominees. The fields work with both spellings of the word 'color'. === Which leader to use === The parties are shown in the infobox in the order they came in the election. The "leader" of each party is the person leading the party through that election. == Жишээ == === Ерөнхийлөгчийн === {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2004 United States presidential election | country = United States | type = presidential | previous_election = 2000 United States presidential election | previous_year = 2000 | election_date = {{Start date|2004|11|02}} | next_election = 2008 United States presidential election | next_year = 2008 | votes_for_election= All [[List of United States presidential electors, 2004|538 electoral votes]] of the [[Electoral College (United States)|Electoral College]] | needed_votes = 270 electoral | image_size = 160x180px | filler = Political selections <!-- George W. Bush --> | image1 = George-W-Bush.jpeg | nominee1 = [[George W. Bush]] | party1 = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) | home_state1 = [[Texas]] | running_mate1 = [[Dick Cheney|Richard B. Cheney]] | electoral_vote1 = 286 | states_carried1 = 31 | popular_vote1 = 62,040,610 | percentage1 = 50.7% <!-- John Kerry --> | image2 = John Kerry headshot with US flag.jpg | nominee2 = [[John Kerry]] | party2 = Ардчилсан Нам (АНУ) | home_state2 = [[Massachusetts]] | running_mate2 = [[John Edwards]] | electoral_vote2 = 251 | states_carried2 = 19 + [[Washington, D.C.|DC]] | popular_vote2 = 59,028,444 | percentage2 = 48.3% <!-- map --> | map_image = ElectoralCollege2004.svg | map_size = 270px | map_caption = Presidential election results map <!-- bottom --> | title = President | before_election = [[George W. Bush]] | before_party = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) | after_election = [[George W. Bush]] | after_party = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) }} <pre style="overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2004 United States presidential election | country = United States | type = presidential | previous_election = 2000 United States presidential election | previous_year = 2000 | election_date = {{Start date|2004|11|02}} | next_election = 2008 United States presidential election | next_year = 2008 | votes_for_election= All [[List of United States presidential electors, 2004|538 electoral votes]] of the [[Electoral College (United States)|Electoral College]] | needed_votes = 270 electoral | image_size = 160x180px | filler = Political selections <!-- George W. Bush --> | image1 = George-W-Bush.jpeg | nominee1 = [[George W. Bush]] | party1 = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) | home_state1 = [[Texas]] | running_mate1 = [[Dick Cheney|Richard B. Cheney]] | electoral_vote1 = 286 | states_carried1 = 31 | popular_vote1 = 62,040,610 | percentage1 = 50.7% <!-- John Kerry --> | image2 = John Kerry headshot with US flag.jpg | nominee2 = [[John Kerry]] | party2 = Ардчилсан Нам (АНУ) | home_state2 = [[Massachusetts]] | running_mate2 = [[John Edwards]] | electoral_vote2 = 251 | states_carried2 = 19 + [[Washington, D.C.|DC]] | popular_vote2 = 59,028,444 | percentage2 = 48.3% <!-- map --> | map_image = ElectoralCollege2004.svg | map_size = 270px | map_caption = Presidential election results map <!-- bottom --> | title = President | before_election = [[George W. Bush]] | before_party = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) | after_election = [[George W. Bush]] | after_party = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) }}</pre> {{-}} === Ерөнхийлөгчийн анхан шатны сонгууль === {{Инфобокс сонгууль | election_name = [[Republican Party presidential primaries, 2016]] | country = United States | type = primary | ongoing = yes | previous_election = 2012 Republican Party presidential primaries | previous_year = 2012 | next_election = 2020 Republican Party presidential primaries | next_year = ''2020'' | election_date = February 1 – June 7, 2016 | votes_for_election = 2,472 delegates to the [[2016 Republican National Convention|Republican National Convention]] | needed_votes = 1,237 delegate | party_name = no | image_size = 160x180px <!-- Donald Trump --> | image1 = Donald August 19 (cropped).jpg | candidate1 = '''[[Donald Trump]]''' | color1 = 283681 | home_state1 = [[New York (state)|New York]] | states_carried1 = '''28''' | popular_vote1 = '''10,713,526''' | percentage1 = '''40.2%''' | delegate_count1 = '''1,014''' <!-- Ted Cruz--> | image2 = Ted Cruz, official portrait, 113th Congress (cropped 2).jpg | candidate2 = [[Ted Cruz]] | color2 = DAA520 | home_state2 = [[Texas]] | states_carried2 = 11 | popular_vote2 = 7,321,878 | percentage2 = 27.5% | delegate_count2 = 546 <!-- Marco Rubio --> | image4 = Marco Rubio, Official Portrait, 112th Congress.jpg | candidate4 = [[Marco Rubio]] | color4 = C60E3B | home_state4 = [[Florida]] | states_carried4 = 3 | popular_vote4 = 3,497,828 | percentage4 = 13.1% | delegate_count4 = 173 <!-- John Kasich --> | image5 = Governor John Kasich (cropped2).jpg | candidate5 = [[John Kasich]] | color5 = 29AB87 | home_state5 = [[Ohio]] | states_carried5 = 1 | popular_vote5 = 3,762,367 | percentage5 = 14.1% | delegate_count5 = 154 | map_image = Republican Party presidential primaries results, 2016.svg | map_size = 308px | map_caption = '''First place by first-instance vote''' {{{!}} style="font-size:110%; margin:0 auto;" {{!}} {{Legend0|#283681|Donald Trump}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#DAA520|Ted Cruz}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#C60E3B|Marco Rubio}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#29AB87|John Kasich}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#000000|Uncommitted}} {{!}}{{!}} {{!}}} | title = Republican nominee | before_election = [[Mitt Romney]] | after_election = [[Donald Trump]] | template_name = 2016 Republican Party presidential primaries }} <pre style="overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = [[Republican Party presidential primaries, 2016]] | country = United States | type = primary | ongoing = yes | previous_election = 2012 Republican Party presidential primaries | previous_year = 2012 | next_election = 2020 Republican Party presidential primaries | next_year = ''2020'' | election_date = February 1 – June 7, 2016 | votes_for_election = 2,472 delegates to the [[2016 Republican National Convention|Republican National Convention]] | needed_votes = 1,237 delegate | party_name = no | image_size = 160x180px <!-- Donald Trump --> | image1 = Donald August 19 (cropped).jpg | candidate1 = '''[[Donald Trump]]''' | color1 = 283681 | home_state1 = [[New York (state)|New York]] | states_carried1 = '''28''' | popular_vote1 = '''10,713,526''' | percentage1 = '''40.2%''' | delegate_count1 = '''1,014''' <!-- Ted Cruz--> | image2 = Ted Cruz, official portrait, 113th Congress (cropped 2).jpg | candidate2 = [[Ted Cruz]] | color2 = DAA520 | home_state2 = [[Texas]] | states_carried2 = 11 | popular_vote2 = 7,321,878 | percentage2 = 27.5% | delegate_count2 = 546 <!-- Marco Rubio --> | image4 = Marco Rubio, Official Portrait, 112th Congress.jpg | candidate4 = [[Marco Rubio]] | color4 = C60E3B | home_state4 = [[Florida]] | states_carried4 = 3 | popular_vote4 = 3,497,828 | percentage4 = 13.1% | delegate_count4 = 173 <!-- John Kasich --> | image5 = Governor John Kasich (cropped2).jpg | candidate5 = [[John Kasich]] | color5 = 29AB87 | home_state5 = [[Ohio]] | states_carried5 = 1 | popular_vote5 = 3,762,367 | percentage5 = 14.1% | delegate_count5 = 154 | map_image = Republican Party presidential primaries results, 2016.svg | map_size = 308px | map_caption = '''First place by first-instance vote''' {{{!}} style="font-size:110%; margin:0 auto;" {{!}} {{Legend0|#283681|Donald Trump}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#DAA520|Ted Cruz}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#C60E3B|Marco Rubio}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#29AB87|John Kasich}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#000000|Uncommitted}} {{!}}{{!}} {{!}}} | title = Republican nominee | before_election = [[Mitt Romney]] | after_election = [[Donald Trump]] | template_name = 2016 Republican Party presidential primaries }} </pre> {{-}} === Парламентын === {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2005 United Kingdom general election | country = United Kingdom | type = parliamentary | previous_election = 2001 United Kingdom general election | previous_year = 2001 | outgoing_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2001 | election_date = {{Start date|2005|05|05}} | elected_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2005 | next_election = 2010 United Kingdom general election | next_year = 2010 | seats_for_election= All [[List of United Kingdom Parliament constituencies 2005–2010|646 seats]] to the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]] | majority_seats = 324 | opinion_polls = #Opinion polls | turnout = 61.4% | image_size = 160x180px <!-- Labour --> | image1 = TonyBlairBasra.JPG | leader1 = [[Tony Blair]] | party1 = Labour Party (UK) | leader_since1 = 21 July 1994 | leaders_seat1 = [[Sedgefield (UK Parliament constituency)|Sedgefield]] | last_election1 = 413 seats, 40.7% | seats_before1 = 403 | seats1 = 355 | seat_change1 = −48 | popular_vote1 = 9,552,436 | percentage1 = 35.2% | swing1 = −5.5% <!-- Conservative --> | image2 = Michael Howard 1099 cropped.jpg | leader2 = [[Michael Howard]] | party2 = Conservative Party (UK) | leader_since2 = 6 November 2003 | leaders_seat2 = [[Folkestone and Hythe (UK Parliament constituency)|Folkestone & Hythe]] | last_election2 = 166 seats, 31.7% | seats_before2 = 165 | seats2 = 198 | seat_change2 = +33 | popular_vote2 = 8,784,915 | percentage2 = 32.4% | swing2 = +0.7% <!-- Liberal Democrats --> | image3 = Charles Kennedy.jpg | leader3 = [[Charles Kennedy]] | party3 = Liberal Democrats (UK) | leader_since3 = 9 August 1999 | leaders_seat3 = [[Ross, Skye and Lochaber (UK Parliament constituency)|Ross, Skye, & Lochaber]] | last_election3 = 52 seats, 18.3% | seats_before3 = 51 | seats3 = 62 | seat_change3 = +11 | popular_vote3 = 5,985,454 | percentage3 = 22.0% | swing3 = +3.7% <!-- map --> | map_image = 2005UKElectionMap.svg | map_size = 250px | map_caption = Map of United Kingdom showing constituencies won <!-- bottom --> | title = Prime Minister | before_election = [[Tony Blair]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[Tony Blair]] | after_party = Labour Party (UK) }} <pre style="overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2005 United Kingdom general election | country = United Kingdom | type = parliamentary | previous_election = 2001 United Kingdom general election | previous_year = 2001 | outgoing_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2001 | election_date = {{Start date|2005|05|05}} | elected_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2005 | next_election = 2010 United Kingdom general election | next_year = 2010 | seats_for_election= All [[List of United Kingdom Parliament constituencies 2005–2010|646 seats]] to the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]] | majority_seats = 324 | opinion_polls = #Opinion polls | turnout = 61.4% | image_size = 160x180px <!-- Labour --> | image1 = TonyBlairBasra.JPG | leader1 = [[Tony Blair]] | party1 = Labour Party (UK) | leader_since1 = 21 July 1994 | leaders_seat1 = [[Sedgefield (UK Parliament constituency)|Sedgefield]] | last_election1 = 40.7%, 413 seats | seats_before1 = 403 | seats1 = 355 | seat_change1 = −58 | popular_vote1 = 9,552,436 | percentage1 = 35.2% | swing1 = −5.5% <!-- Conservative --> | image2 = Michael Howard 1099 cropped.jpg | leader2 = [[Michael Howard]] | party2 = Conservative Party (UK) | leader_since2 = 6 November 2003 | leaders_seat2 = [[Folkestone and Hythe (UK Parliament constituency)|Folkestone & Hythe]] | last_election2 = 31.7%, 166 seats | seats_before2 = 165 | seats2 = 198 | seat_change2 = +32 | popular_vote2 = 8,784,915 | percentage2 = 32.4% | swing2 = +0.7% <!-- Liberal Democrats --> | image3 = Charles Kennedy.jpg | leader3 = [[Charles Kennedy]] | party3 = Liberal Democrats | leader_since3 = 9 August 1999 | leaders_seat3 = [[Ross, Skye and Lochaber (UK Parliament constituency)|Ross, Skye, & Lochaber]] | last_election3 = 18.3%, 52 seats | seats_before3 = 51 | seats3 = 62 | seat_change3 = +10 | popular_vote3 = 5,985,454 | percentage3 = 22.0% | swing3 = +3.7% <!-- map --> | map_image = 2005UKElectionMap.svg | map_size = 250px | map_caption = Map of United Kingdom showing constituencies won <!-- bottom --> | title = Prime Minister | before_election = [[Tony Blair]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[Tony Blair]] | after_party = Labour Party (UK) }}</pre> {{-}} === Нөхөн сонгууль === {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2012 Bradford West by-election | type = By-election | country = United Kingdom | seats_for_election = The [[Bradford West (UK Parliament constituency)|Bradford West]] seat in the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]].<br />Election by simple majority using [[first past the post]].<br />Triggered by resignation of incumbent | votes_for_election = | ongoing = no | previous_election = 2010 United Kingdom general election | previous_year = 2010 | next_election = | next_year = | election_date = {{Start date|2012|03|29|df= y}} | candidate1 = [[George Galloway]] | image1 = George Galloway 2007-02-24.jpg | party1 = Respect Party | last_election1 = 1,245 | popular_vote1 = 18,341 | percentage1 = 55.9 | candidate2 = Imran Hussain | image2 = &nbsp; | party2 = Labour Party (UK) | last_election2 = 18,401 | popular_vote2 = 8,201 | percentage2 = 25.0 | candidate3 = Jackie Whiteley | image3 = &nbsp; | party3 = Conservative Party (UK) | last_election3 = 12,638 | popular_vote3 = 2,746 | percentage3 = 8.4 | candidate4 = Jeanette Sunderland | image4 = | party4 = Liberal Democrats (UK) | last_election4 = 4,732 | popular_vote4 = 1,505 | percentage4 = 4.6 | candidate5 = Sonja McNally | image5 = &nbsp; | party5 = UK Independence Party | last_election5 = 812 | popular_vote5 = 1,085 | percentage5 = 3.3 | candidate6 = Dawud Islam | image6 = &nbsp; | party6 = Green Party of England and Wales | last_election6 = 940 | popular_vote6 = 481 | percentage6 = 1.5 | title = MP | posttitle = Subsequent MP | before_election = [[Marsha Singh]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[George Galloway]] | after_party = Respect Party | map_image = BradfordWest2007Constituency.svg | map_size = 200px | map_alt = A map of West Yorkshire with black lines dividing the area into irregular shapes | map = | map_caption = Boundary of Bradford West in [[West Yorkshire]]. }} <pre style= "overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2012 Bradford West by-election | type = By-election | country = United Kingdom | seats_for_election = The [[Bradford West (UK Parliament constituency)|Bradford West]] seat in the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]].<br />Elected by simple majority using [[first past the post]].<br />Triggered by resignation of incumbent | ongoing = no | previous_election = 2010 United Kingdom general election | previous_year = 2010 | next_election = | next_year = | election_date = {{Start date|2012|03|29|df= y}} | candidate1 = [[George Galloway]] | image1 = George Galloway 2007-02-24.jpg | party1 = Respect Party | last_election1 = 1,245 | popular_vote1 = 18,341 | percentage1 = 55.9 | candidate2 = Imran Hussain | image2 = &nbsp; | party2 = Labour Party (UK) | last_election2 = 18,401 | popular_vote2 = 8,201 | percentage2 = 25.0 | candidate3 = Jackie Whiteley | image3 = &nbsp; | party3 = Conservative Party (UK) | last_election3 = 12,638 | popular_vote3 = 2,746 | percentage3 = 8.4 | candidate4 = Jeanette Sunderland | image4 = | party4 = Liberal Democrats | last_election4 = 4,732 | popular_vote4 = 1,505 | percentage4 = 4.6 | candidate5 = Sonja McNally | image5 = &nbsp; | party5 = UK Independence Party | last_election5 = 812 | popular_vote5 = 1,085 | percentage5 = 3.3 | candidate6 = Dawud Islam | image6 = &nbsp; | party6 = Green Party of England and Wales | last_election6 = 940 | popular_vote6 = 481 | percentage6 = 1.5 | title = MP | posttitle = Subsequent MP | before_election = [[Marsha Singh]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[George Galloway]] | after_party = Respect Party | map_image = BradfordWest2007Constituency.svg | map_size = 200px | map_alt = A map of West Yorkshire with black lines dividing the area into irregular shapes | map = | map_caption = Boundary of Bradford West in [[West Yorkshire]]. }} </pre> {{-}} ===Хүчингүй болсон сонгууль=== {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2019 Bolivian general election | country = Bolivia | type = presidential | previous_election = 2014 Bolivian general election | previous_year = 2014 | next_election = 2020 Bolivian general election | next_year = 2020 | election_date = 20 October 2019 | ongoing = no | turnout = 88.31% ({{increase}} 0.41[[Percentage point|pp]]) <!-- Evo Morales -->| image1 = Evo Morales 2017.jpg | image1_size = 150x150px | nominee1 = [[Evo Morales]] | party1 = Movement for Socialism (Bolivia) | running_mate1 = [[Álvaro García Linera]] | popular_vote1 = '''2,889,359''' | percentage1 = '''47.08%''' <!-- Carlos Mesa -->| image2 = Carlos Mesa, ex-President of Bolivia (cropped 2).jpg | image2_size = 150x150px | nominee2 = [[Carlos Mesa]] | party2 = [[Civic Community]] | colour2 = F26524 | running_mate2 = Gustavo Pedraza | popular_vote2 = 2,240,920 | percentage2 = 36.51% <!-- Chi Hyun Chung -->| image3 = Chi Hyun Ching (cropped).png | image3_size = 150x150px | nominee3 = [[Chi Hyun Chung]] | party3 = Christian Democratic Party (Bolivia) | running_mate3 = Paola Barriga | popular_vote3 = 539,081 | percentage3 = 8.78% <!-- map -->| map_image = 2019 Bolivian elections map.png | map_size = 300px | map_caption = | title = President | before_election = [[Evo Morales]] | before_party = Movement for Socialism (Bolivia) | after_election = [[2019 Bolivian political crisis|Election results annulled]] <br>{{small|[[Jeanine Áñez]] ([[Democrat Social Movement]]) becomes acting president}} | after_party = }} <pre style= "overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2019 Bolivian general election | country = Bolivia | type = presidential | previous_election = 2014 Bolivian general election | previous_year = 2014 | next_election = 2020 Bolivian general election | next_year = 2020 | election_date = 20 October 2019 | ongoing = no | turnout = 88.31% ({{increase}} 0.41[[Percentage point|pp]]) <!-- Evo Morales -->| image1 = Evo Morales 2017.jpg | image1_size = 150x150px | nominee1 = [[Evo Morales]] | party1 = Movement for Socialism (Bolivia) | running_mate1 = [[Álvaro García Linera]] | popular_vote1 = '''2,889,359''' | percentage1 = '''47.08%''' <!-- Carlos Mesa -->| image2 = Carlos Mesa, ex-President of Bolivia (cropped 2).jpg | image2_size = 150x150px | nominee2 = [[Carlos Mesa]] | party2 = [[Civic Community]] | colour2 = F26524 | running_mate2 = Gustavo Pedraza | popular_vote2 = 2,240,920 | percentage2 = 36.51% <!-- Chi Hyun Chung -->| image3 = Chi Hyun Ching (cropped).png | image3_size = 150x150px | nominee3 = [[Chi Hyun Chung]] | party3 = Christian Democratic Party (Bolivia) | running_mate3 = Paola Barriga | popular_vote3 = 539,081 | percentage3 = 8.78% <!-- map -->| map_image = 2019 Bolivian elections map.png | map_size = 300px | map_caption = | title = President | before_election = [[Evo Morales]] | before_party = Movement for Socialism (Bolivia) | after_election = [[2019 Bolivian political crisis|Election results annulled]] <br>{{small|[[Jeanine Áñez]] ([[Democrat Social Movement]]) becomes acting president}} | after_party = }} </pre> {{-}} == Microformat == {{UF-hcal}} Note: If no date is entered, then the microformat is not emitted. == Tracking category == * {{clc|Pages using infobox election with unknown parameters}} == TemplateData == {{TemplateData header}} <templatedata> { "description": "An infobox for elections.", "format": "block", "params": { "election_name": { "label": "Name", "description": "Name given to the election.", "type": "string", "required": false, "example": "2012 United States Senate election in Nevada", "autovalue": "{{subst:PAGENAME}}" }, "country": { "label": "Country", "description": "Country where the election took place.", "type": "string", "required": false }, "flag_year": { "label": "Flag year", "description": "For historical elections when an older flag design was in effect, enter the year the flag came into effect (not the election year).", "type": "string", "default": "current flag", "required": false }, "flag_image": { "label": "Flag image", "description": "For non-country elections, specify the full name of the flag, coat-of-arms, or seal image to display.", "type": "string", "required": false }, "type": { "label": "Type", "description": "The type of election. Must be one of five: presidential, primary, legislative, parliamentary or by-election. The type \"Presidential\" lists nominee's names; legislative will not. Legislative after the election will display majority and minority party, rather than first and second party.", "type": "string", "required": false, "example": "'presidential', 'primary', 'legislative', 'parliamentary', 'by-election'", "autovalue": "presidential" }, "vote_type": { "label": "Vote type", "description": "The type of votes recorded at popular_voten", "type": "string", "default": "popular", "required": false }, "ongoing": { "label": "Ongoing?", "description": "Must be either 'yes' or 'no', whether the election is yet to take place, or completed. 'no' means the election has concluded and results have been declared; 'yes' means the election has yet to occur and be called.", "type": "string", "default": "no", "example": "'no', 'yes'", "required": false }, "party_colour": { "label": "Show party colours?", "description": "To turn off the party colours enter 'no'.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "party_color" ], "example": "no" }, "party_name": { "label": "Link to parties?", "description": "To turn off linking to the parties, enter 'no'.", "type": "string", "required": false, "example": "no" }, "alliance_name": { "label": "Link to alliances?", "description": "To turn off linking to the alliances, enter 'no'.", "type": "string", "required": false, "example": "no" }, "previous_election": { "label": "Previous election", "description": "The page name of the last election of this type.", "type": "wiki-page-name", "required": false, "example": "2000 United States presidential election" }, "previous_year": { "label": "Previous year", "description": "The year the last election of this type took place.", "type": "number", "required": false, "example": "2000" }, "outgoing_members": { "label": "Outgoing members", "description": "The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between the previous election and this election. Can either be a page title or a wiki link.", "type": "string", "required": false }, "election_date": { "label": "Election date", "description": "Date of election - use {{Start date|YYYY|mm|dd}}.", "type": "wiki-template-name", "example": "{{Start date|2020|11|03}}", "required": false, "suggested": true }, "elected_members": { "label": "Elected members", "description": "The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between this election and the next election. Can either be a page title or a wiki link.", "type": "string", "required": false }, "next_election": { "label": "Next election", "description": "The page name of the next election of this type. If red link (it doesn't exist), then it will appear unlinked.", "type": "wiki-page-name", "required": false, "example": "2008 United States presidential election" }, "next_year": { "label": "Next year", "description": "The year the next election of this type took place.", "type": "number", "required": false, "example": "2008" }, "votes_for_election": { "label": "Votes for election", "description": "The number of votes for election and the system of voting (eg. Electoral College).", "type": "content", "required": false, "example": "All [[List of United States presidential electors, 2004|538 electoral votes]] of the [[Electoral College (United States)|Electoral College]]" }, "needed_votes": { "label": "Needed votes", "description": "The number of votes required to win. If there is an even number of votes, use the number that is said by the media.", "type": "string", "required": false, "example": "270 electoral" }, "seats_for_election": { "label": "Seats for election", "description": "The number of seats for election and the house or chamber the seats are for.", "type": "number", "required": false }, "majority_seats": { "label": "Majority seats", "description": "The number of seats required for a majority government. If there is an even number of seats in the house or chamber, use the number that is said by the media.", "type": "number", "required": false }, "opinion_polls": { "label": "Opinion polls", "description": "Pagename or section anchor of opinion polls.", "type": "string", "required": false }, "registered": {}, "turnout": { "label": "Turnout", "description": "Voter turnout for this election.", "type": "string", "required": false }, "votes_counted": { "label": "Percent of votes counted", "type": "line", "description": "Use ONE out of votes_counted, reporting, or declared. Do not include percentage (%) sign." }, "reporting": { "label": "Percent reporting", "type": "line", "description": "Use ONE out of votes_counted, reporting, or declared. Do not include percentage (%) sign." }, "declared": { "label": "Percent votes declared", "type": "line", "description": "Use ONE out of votes_counted, reporting, or declared. Do not include percentage (%) sign." }, "college_voted": {}, "last_update": { "label": "Last update", "type": "date" }, "time_zone": { "label": "Time zone", "type": "line", "description": "Time zone of the time given in the ''last_update'' field. Must be linked as normal similar to an article [[Greenwich mean time|GMT]](e.g. )", "example": "[[Greenwich mean time|GMT]]" }, "image_size": { "label": "Image size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for images. Can be overridden by image(n)_size", "required": false }, "image_upright": { "label": "Image upright", "description": "Upright for imagen. See WP:UPRIGHT. Can be overridden by imagen_upright", "type": "string", "required": false }, "previous_mps": { "type": "string", "deprecated": true }, "elected_mps": { "type": "string", "deprecated": true }, "image1": { "label": "Image 1", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour1 or party1 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image1_size": { "label": "Image 1 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 1. Overrides image_size", "required": false }, "image1_upright": { "label": "Image 1 upright", "description": "Upright for image1. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour1": { "label": "Colour 1", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image1. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color1" ] }, "nominee1": { "label": "Nominee 1", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate1 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate1": { "label": "Candidate 1", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader1": { "label": "Leader 1", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party1": { "label": "Party 1", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance1": { "label": "Alliance 1", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state1": { "label": "Home state 1", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate1": { "label": "Running mate 1", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "electoral_vote1": { "label": "Electoral vote 1", "description": "The electoral votes obtained by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "projected_vote1": { "label": "Projected electoral vote 1", "description": "The electoral votes projected for the Nominee.", "type": "string", "required": false }, "delegate_count1": { "label": "Delegate count 1", "description": "The aggregate number of delegates obtained by the candidate. The number can be changed up to nine to display different candidates at the same time. Intended for use in pre-election processes such as selection of delegates to United States presidential nominating conventions. Intended to be used instead of electoral_vote1 for these cases.", "type": "string", "required": false }, "states_carried1": { "label": "States carried 1", "description": "The states carried or won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "districts_won1": { "label": "Districts won 1", "description": "The number of districts won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "counties_threshold1": {}, "counties_won1": {}, "leader_since1": { "label": "Leader since 1", "description": "The date the Leader took office. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leaders_seat1": { "label": "Leaders seat 1", "description": "The seat the Leader represents. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "last_election1": { "label": "Last election 1", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before1": { "label": "Seats before 1", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed1": { "label": "Seats needed 1", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats1": { "label": "Seats 1", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after1": { "label": "Seats after 1", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change1": { "label": "Seat change 1", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "swing1": { "label": "Swing 1", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote1": { "label": "Popular vote 1", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage1": { "label": "Percentage 1", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "50.7%" }, "image2": { "label": "Image 2", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour1 or party1 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image2_size": { "label": "Image 2 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 2. Overrides image_size", "required": false }, "image2_upright": { "label": "Image 2 upright", "description": "Upright for image2. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour2": { "label": "Colour 2", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image2. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color2" ] }, "nominee2": { "label": "Nominee 2", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate1 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate2": { "label": "Candidate 2", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader2": { "label": "Leader 2", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party2": { "label": "Party 2", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance2": { "label": "Alliance 2", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state2": { "label": "Home state 2", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Massachusetts]]" }, "running_mate2": { "label": "Running mate 2", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[John Edwards]]" }, "electoral_vote2": { "label": "Electoral vote 2", "description": "The electoral votes obtained by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "projected_vote2": { "label": "Projected electoral vote 2", "description": "The electoral votes projected for the Nominee.", "type": "string", "required": false }, "delegate_count2": { "label": "Delegate count 2", "description": "The aggregate number of delegates obtained by the candidate. The number can be changed up to nine to display different candidates at the same time. Intended for use in pre-election processes such as selection of delegates to United States presidential nominating conventions. Intended to be used instead of electoral_vote1 for these cases.", "type": "string", "required": false }, "states_carried2": { "label": "States carried 2", "description": "The states carried or won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "districts_won2": { "label": "Districts won 2", "description": "The number of districts won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "counties_threshold2": {}, "counties_won2": {}, "leader_since2": { "label": "Leader since 2", "description": "The date the Leader took office. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leaders_seat2": { "label": "Leaders seat 2", "description": "The seat the Leader represents. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "last_election2": { "label": "Last election 2", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before2": { "label": "Seats before 2", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed2": { "label": "Seats needed 2", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats2": { "label": "Seats 2", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after2": { "label": "Seats after 2", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change2": { "label": "Seat change 2", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote2": { "label": "Popular vote 2", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage2": { "label": "Percentage 2", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing2": { "label": "Swing 2", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_date": { "label": "Poll 1 date", "description": "The date of an opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_source": { "label": "Poll 1 source", "description": "The source or URL of the opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_nominee1": { "label": "Poll 1 nominee 1", "description": "The percentage poll 1 gave to nominee 1. When appropriate, poll1_candidate1 can be used instead. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The nominee or candidate number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_nominee2": { "label": "Poll 1 nominee 2", "description": "The percentage poll 1 gave to nominee 2. When appropriate, poll1_candidate2 can be used instead. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The nominee or candidate number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string" }, "poll1_party1": { "label": "Poll 1 party 1", "description": "The percentage poll 1 gave to party 1. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The party number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_party2": { "label": "Poll 1 party 2", "description": "The percentage poll 1 gave to party 2. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The party number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string" }, "1blank": { "label": "1 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "1data1": { "label": "1 data 1", "description": "Data 1 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data2": { "label": "1 data 2", "description": "Data 1 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2blank": { "label": "2 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "2data1": { "label": "2 data 1", "description": "Data 2 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data2": { "label": "2 data 2", "description": "Data 2 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3blank": { "label": "3 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "3data1": { "label": "3 data 1", "description": "Data 3 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data2": { "label": "3 data 2", "description": "Data 3 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "map_image": { "label": "Map image", "description": "Page name for the election map file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map_size": { "label": "Map size", "description": "Size of image of the election map to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map_alt": { "label": "Map alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map": { "label": "Map", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map_caption": { "label": "Map caption", "description": "Caption on image of the election map to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "map2_image": { "label": "Map 2 image", "description": "Page name for the election map 2 file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map2_size": { "label": "Map 2 size", "description": "Size of image of the election map 2 to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map2_alt": { "label": "Map 2 alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map2": { "label": "Map 2", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map2_caption": { "label": "Map 2 caption", "description": "Caption on image of the election map 2 to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "map3_image": { "label": "Map 3 image", "description": "Page name for the election map 3 file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map3_size": { "label": "Map 3 size", "description": "Size of image of the election map 3 to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map3_alt": { "label": "Map 3 alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map3": { "label": "Map 3", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map3_caption": { "label": "Map 3 caption", "description": "Caption on image of the election map 3 to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "map4_image": { "label": "Map 4 image", "description": "Page name for the election map 4 file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map4_size": { "label": "Map 4 size", "description": "Size of image of the election map 4 to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map4_alt": { "label": "Map 4 alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map4": { "label": "Map 4", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map4_caption": { "label": "Map 4 caption", "description": "Caption on image of the election map 4 to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "title": { "label": "Title", "description": "Title of the leader before the election. (President, Speaker, Government, Prime Minister).", "type": "string", "required": false }, "before_election": { "label": "Before election", "description": "The leader in power before the election, labeled incumbent if the election is yet to take place.", "type": "string", "required": false }, "before_party": { "label": "Before party", "description": "The party in power before the election. This can be set to 'Acting (law)' (which will display as 'Acting') if necessary.", "type": "string", "required": false }, "posttitle": { "label": "Post-title", "description": "Title of the victor of the election (President-elect, Prime Minister-designate), only if different than before.", "type": "string", "required": false }, "after_election": { "label": "After election", "description": "The leader in power as a result of the election. If an election is annulled, it should be noted Election results annulled or other equivalent and the acting office holder should be denoted in small text on the line below it.", "type": "string", "required": false }, "after_party": { "label": "After party", "description": "The party in power as a result of the election.", "type": "string", "required": false }, "image3": { "label": "Image 3", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour3 or party3 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image3_size": { "label": "Image 3 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 3. Overrides image_size", "required": false }, "image3_upright": { "label": "Image 3 upright", "description": "Upright for image3. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour3": { "label": "Colour 3", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image3. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color3" ] }, "nominee3": { "label": "Nominee 3", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate3 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate3": { "label": "Candidate 3", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader3": { "label": "Leader 3", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party3": { "label": "Party 3", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance3": { "label": "Alliance 3", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state3": { "label": "Home state 3", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate3": { "label": "Running mate 3", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election3": { "label": "Last election 3", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before3": { "label": "Seats before 3", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed3": { "label": "Seats needed 3", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats3": { "label": "Seats 3", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after3": { "label": "Seats after 3", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change3": { "label": "Seat change 3", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote3": { "label": "Popular vote 3", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage3": { "label": "Percentage 3", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing3": { "label": "Swing 3", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image4_size": { "label": "Image 4 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 4. Overrides image_size", "required": false }, "image4": { "label": "Image 4", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour4 or party4 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image4_upright": { "label": "Image 4 upright", "description": "Upright for image4. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour4": { "label": "Colour 4", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image4. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color4" ] }, "nominee4": { "label": "Nominee 4", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate4 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate4": { "label": "Candidate 4", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader4": { "label": "Leader 4", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party4": { "label": "Party 4", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance4": { "label": "Alliance 4", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state4": { "label": "Home state 4", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate4": { "label": "Running mate 4", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election4": { "label": "Last election 4", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before4": { "label": "Seats before 4", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed4": { "label": "Seats needed 4", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats4": { "label": "Seats 4", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after4": { "label": "Seats after 4", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change4": { "label": "Seat change 4", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote4": { "label": "Popular vote 4", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage4": { "label": "Percentage 4", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing4": { "label": "Swing 4", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image5": { "label": "Image 5", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour5 or party5 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image5_size": { "label": "Image 5 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 5. Overrides image_size", "required": false }, "image5_upright": { "label": "Image 5 upright", "description": "Upright for image5. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour5": { "label": "Colour 5", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image5. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color5" ] }, "nominee5": { "label": "Nominee 5", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate5 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate5": { "label": "Candidate 5", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader5": { "label": "Leader 5", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party5": { "label": "Party 5", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance5": { "label": "Alliance 5", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state5": { "label": "Home state 5", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate5": { "label": "Running mate 5", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election5": { "label": "Last election 5", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before5": { "label": "Seats before 5", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed5": { "label": "Seats needed 5", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats5": { "label": "Seats 5", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after5": { "label": "Seats after 5", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change5": { "label": "Seat change 5", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote5": { "label": "Popular vote 5", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage5": { "label": "Percentage 5", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing5": { "label": "Swing 5", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image6": { "label": "Image 6", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour6 or party6 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image6_size": { "label": "Image 6 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 6. Overrides image_size", "required": false }, "image6_upright": { "label": "Image 6 upright", "description": "Upright for image6. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour6": { "label": "Colour 6", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image6. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color6" ] }, "nominee6": { "label": "Nominee 6", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate6 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate6": { "label": "Candidate 6", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader6": { "label": "Leader 6", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party6": { "label": "Party 6", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance6": { "label": "Alliance 6", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state6": { "label": "Home state 6", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate6": { "label": "Running mate 6", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election6": { "label": "Last election 6", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before6": { "label": "Seats before 6", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed6": { "label": "Seats needed 6", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats6": { "label": "Seats 6", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after6": { "label": "Seats after 6", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change6": { "label": "Seat change 6", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote6": { "label": "Popular vote 6", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage6": { "label": "Percentage 6", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing6": { "label": "Swing 6", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image7": { "label": "Image 7", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour7 or party7 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image7_size": { "label": "Image 7 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 7. Overrides image_size", "required": false }, "image7_upright": { "label": "Image 7 upright", "description": "Upright for image7. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour7": { "label": "Colour 7", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image7. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color7" ] }, "nominee7": { "label": "Nominee 7", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate7 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate7": { "label": "Candidate 7", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader7": { "label": "Leader 7", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party7": { "label": "Party 7", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance7": { "label": "Alliance 7", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state7": { "label": "Home state 7", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate7": { "label": "Running mate 7", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election7": { "label": "Last election 7", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before7": { "label": "Seats before 7", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed7": { "label": "Seats needed 7", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats7": { "label": "Seats 7", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after7": { "label": "Seats after 7", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change7": { "label": "Seat change 7", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote7": { "label": "Popular vote 7", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage7": { "label": "Percentage 7", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing7": { "label": "Swing 7", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image8": { "label": "Image 8", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour8 or party8 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image8_size": { "label": "Image 8 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 8. Overrides image_size", "required": false }, "image8_upright": { "label": "Image 8 upright", "description": "Upright for image8. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour8": { "label": "Colour 8", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image8. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color8" ] }, "nominee8": { "label": "Nominee 8", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate8 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate8": { "label": "Candidate 8", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader8": { "label": "Leader 8", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party8": { "label": "Party 8", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance8": { "label": "Alliance 8", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state8": { "label": "Home state 8", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate8": { "label": "Running mate 8", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election8": { "label": "Last election 8", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before8": { "label": "Seats before 8", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed8": { "label": "Seats needed 8", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats8": { "label": "Seats 8", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after8": { "label": "Seats after 8", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change8": { "label": "Seat change 8", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote8": { "label": "Popular vote 8", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage8": { "label": "Percentage 8", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing8": { "label": "Swing 8", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image9": { "label": "Image 9", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour9 or party9 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image9_size": { "label": "Image 9 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 9. Overrides image_size", "required": false }, "image9_upright": { "label": "Image 9 upright", "description": "Upright for image9. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour9": { "label": "Colour 9", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image9. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color9" ] }, "nominee9": { "label": "Nominee 9", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate9 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate9": { "label": "Candidate 9", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader9": { "label": "Leader 9", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party9": { "label": "Party 9", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance9": { "label": "Alliance 9", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state9": { "label": "Home state 9", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate9": { "label": "Running mate 9", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election9": { "label": "Last election 9", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before9": { "label": "Seats before 9", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed9": { "label": "Seats needed 9", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats9": { "label": "Seats 9", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after9": { "label": "Seats after 9", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change9": { "label": "Seat change 9", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote9": { "label": "Popular vote 9", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage9": { "label": "Percentage 9", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing9": { "label": "Swing 9", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4blank": { "label": "4 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "4data1": { "label": "4 data 1", "description": "Data 4 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data2": { "label": "4 data 2", "description": "Data 4 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5blank": { "label": "5 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "5data1": { "label": "5 data 1", "description": "Data 5 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data2": { "label": "5 data 2", "description": "Data 5 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6blank": { "label": "6 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "6data1": { "label": "6 data 1", "description": "Data 6 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data2": { "label": "6 data 2", "description": "Data 6 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data3": { "label": "1 data 3", "description": "Data 1 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data4": { "label": "1 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data5": { "label": "1 data 5", "description": "Data 1 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data6": { "label": "1 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data7": { "label": "1 data 7", "description": "Data 1 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data8": { "label": "1 data 8", "description": "Data 1 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data9": { "label": "1 data 9", "description": "Data 1 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data3": { "label": "2 data 3", "description": "Data 2 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data4": { "label": "2 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data5": { "label": "2 data 5", "description": "Data 2 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data6": { "label": "2 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data7": { "label": "2 data 7", "description": "Data 2 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data8": { "label": "2 data 8", "description": "Data 2 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data9": { "label": "2 data 9", "description": "Data 2 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data3": { "label": "3 data 3", "description": "Data 3 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data4": { "label": "3 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data5": { "label": "3 data 5", "description": "Data 3 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data6": { "label": "3 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data7": { "label": "3 data 7", "description": "Data 3 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data8": { "label": "3 data 8", "description": "Data 3 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data9": { "label": "3 data 9", "description": "Data 3 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data3": { "label": "4 data 3", "description": "Data 4 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data4": { "label": "4 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data5": { "label": "4 data 5", "description": "Data 4 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data6": { "label": "4 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data7": { "label": "4 data 7", "description": "Data 4 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data8": { "label": "4 data 8", "description": "Data 4 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data9": { "label": "4 data 9", "description": "Data 4 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data3": { "label": "5 data 3", "description": "Data 5 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data4": { "label": "5 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data5": { "label": "5 data 5", "description": "Data 5 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data6": { "label": "5 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data7": { "label": "5 data 7", "description": "Data 5 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data8": { "label": "5 data 8", "description": "Data 5 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data9": { "label": "5 data 9", "description": "Data 5 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data3": { "label": "6 data 3", "description": "Data 6 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data4": { "label": "6 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data5": { "label": "6 data 5", "description": "Data 6 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data6": { "label": "6 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data7": { "label": "6 data 7", "description": "Data 6 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data8": { "label": "6 data 8", "description": "Data 6 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data9": { "label": "6 data 9", "description": "Data 6 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data3": { "label": "7 data 3", "description": "Data 7 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "7data4": { "label": "7 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data5": { "label": "7 data 5", "description": "Data 7 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "7data6": { "label": "7 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data7": { "label": "7 data 7", "description": "Data 7 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "7data8": { "label": "7 data 8", "description": "Data 7 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data9": { "label": "7 data 9", "description": "Data 7 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data3": { "label": "8 data 3", "description": "Data 8 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "8data4": { "label": "8 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data5": { "label": "8 data 5", "description": "Data 8 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "8data6": { "label": "8 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data7": { "label": "8 data 7", "description": "Data 8 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "8data8": { "label": "8 data 8", "description": "Data 8 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data9": { "label": "8 data 9", "description": "Data 8 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data3": { "label": "9 data 3", "description": "Data 9 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "9data4": { "label": "9 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data5": { "label": "9 data 5", "description": "Data 9 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "9data6": { "label": "9 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data7": { "label": "9 data 7", "description": "Data 9 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "9data8": { "label": "9 data 8", "description": "Data 9 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data9": { "label": "9 data 9", "description": "Data 9 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "counties_threshold3": {}, "counties_threshold4": {}, "counties_threshold5": {}, "counties_threshold6": {}, "counties_threshold7": {}, "counties_threshold8": {}, "counties_threshold9": {}, "counties_won3": {}, "counties_won4": {}, "counties_won5": {}, "counties_won6": {}, "counties_won7": {}, "counties_won8": {}, "counties_won9": {}, "states_carried3": {}, "states_carried4": {}, "states_carried5": {}, "states_carried6": {}, "states_carried7": {}, "states_carried8": {}, "states_carried9": {}, "delegate_count3": {}, "delegate_count4": {}, "delegate_count5": {}, "delegate_count6": {}, "delegate_count7": {}, "delegate_count8": {}, "delegate_count9": {}, "electoral_vote3": {}, "electoral_vote4": {}, "electoral_vote5": {}, "electoral_vote6": {}, "electoral_vote7": {}, "electoral_vote8": {}, "electoral_vote9": {}, "leader_since3": {}, "leader_since4": {}, "leader_since5": {}, "leader_since6": {}, "leader_since7": {}, "leader_since8": {}, "leader_since9": {}, "leaders_seat3": {}, "leaders_seat4": {}, "leaders_seat5": {}, "leaders_seat6": {}, "leaders_seat7": {}, "leaders_seat8": {}, "leaders_seat9": {}, "poll1_candidate1": {}, "poll1_candidate2": {}, "poll1_candidate3": {}, "poll1_candidate4": {}, "poll1_candidate5": {}, "poll1_candidate6": {}, "poll1_candidate7": {}, "poll1_candidate8": {}, "poll1_candidate9": {}, "poll1_date1": {}, "poll1_date2": {}, "poll1_date3": {}, "poll1_nominee3": {}, "poll1_nominee4": {}, "poll1_nominee5": {}, "poll1_nominee6": {}, "poll1_nominee7": {}, "poll1_nominee8": {}, "poll1_nominee9": {}, "poll1_party3": {}, "poll1_party4": {}, "poll1_party5": {}, "poll1_party6": {}, "poll1_party7": {}, "poll1_party8": {}, "poll1_party9": {}, "poll1_source1": {}, "poll1_source2": {}, "poll1_source3": {}, "poll2_candidate1": {}, "poll2_candidate2": {}, "poll2_candidate3": {}, "poll2_candidate4": {}, "poll2_candidate5": {}, "poll2_candidate6": {}, "poll2_candidate7": {}, "poll2_candidate8": {}, "poll2_candidate9": {}, "poll2_date": {}, "poll2_date1": {}, "poll2_date2": {}, "poll2_date3": {}, "poll2_nominee1": {}, "poll2_nominee2": {}, "poll2_nominee3": {}, "poll2_nominee4": {}, "poll2_nominee5": {}, "poll2_nominee6": {}, "poll2_nominee7": {}, "poll2_nominee8": {}, "poll2_nominee9": {}, "poll2_party1": {}, "poll2_party2": {}, "poll2_party3": {}, "poll2_party4": {}, "poll2_party5": {}, "poll2_party6": {}, "poll2_party7": {}, "poll2_party8": {}, "poll2_party9": {}, "poll2_source": {}, "poll2_source1": {}, "poll2_source2": {}, "poll2_source3": {}, "poll3_candidate1": {}, "poll3_candidate2": {}, "poll3_candidate3": {}, "poll3_candidate4": {}, "poll3_candidate5": {}, "poll3_candidate6": {}, "poll3_candidate7": {}, "poll3_candidate8": {}, "poll3_candidate9": {}, "poll3_date": {}, "poll3_date1": {}, "poll3_date2": {}, "poll3_date3": {}, "poll3_nominee1": {}, "poll3_nominee2": {}, "poll3_nominee3": {}, "poll3_nominee4": {}, "poll3_nominee5": {}, "poll3_nominee6": {}, "poll3_nominee7": {}, "poll3_nominee8": {}, "poll3_nominee9": {}, "poll3_party1": {}, "poll3_party2": {}, "poll3_party3": {}, "poll3_party4": {}, "poll3_party5": {}, "poll3_party6": {}, "poll3_party7": {}, "poll3_party8": {}, "poll3_party9": {}, "poll3_source": {}, "poll3_source1": {}, "poll3_source2": {}, "poll3_source3": {}, "poll4_candidate1": {}, "poll4_candidate2": {}, "poll4_candidate3": {}, "poll4_candidate4": {}, "poll4_candidate5": {}, "poll4_candidate6": {}, "poll4_candidate7": {}, "poll4_candidate8": {}, "poll4_candidate9": {}, "poll4_date": {}, "poll4_date1": {}, "poll4_date2": {}, "poll4_date3": {}, "poll4_nominee1": {}, "poll4_nominee2": {}, "poll4_nominee3": {}, "poll4_nominee4": {}, "poll4_nominee5": {}, "poll4_nominee6": {}, "poll4_nominee7": {}, "poll4_nominee8": {}, "poll4_nominee9": {}, "poll4_party1": {}, "poll4_party2": {}, "poll4_party3": {}, "poll4_party4": {}, "poll4_party5": {}, "poll4_party6": {}, "poll4_party7": {}, "poll4_party8": {}, "poll4_party9": {}, "poll4_source": {}, "poll4_source1": {}, "poll4_source2": {}, "poll4_source3": {}, "poll5_candidate1": {}, "poll5_candidate2": {}, "poll5_candidate3": {}, "poll5_candidate4": {}, "poll5_candidate5": {}, "poll5_candidate6": {}, "poll5_candidate7": {}, "poll5_candidate8": {}, "poll5_candidate9": {}, "poll5_date": {}, "poll5_date1": {}, "poll5_date2": {}, "poll5_date3": {}, "poll5_nominee1": {}, "poll5_nominee2": {}, "poll5_nominee3": {}, "poll5_nominee4": {}, "poll5_nominee5": {}, "poll5_nominee6": {}, "poll5_nominee7": {}, "poll5_nominee8": {}, "poll5_nominee9": {}, "poll5_party1": {}, "poll5_party2": {}, "poll5_party3": {}, "poll5_party4": {}, "poll5_party5": {}, "poll5_party6": {}, "poll5_party7": {}, "poll5_party8": {}, "poll5_party9": {}, "poll5_source": {}, "poll5_source1": {}, "poll5_source2": {}, "poll5_source3": {} } } </templatedata> <includeonly>{{Sandbox other|| <!-- Categories below this line, please; interwikis at Wikidata --> [[Category:Politics and government infobox templates|Election]] [[Category:Infobox templates with module parameter|Election]] [[Category:Embeddable templates]] [[Category:Election and referendum infobox templates]] [[Category:Templates that add a tracking category]] }}</includeonly> pxycsm7kj39a4w40h6r2mio4x6bma2t 706673 706670 2022-07-30T02:36:35Z BatlaaTs 76767 /* Ерөнхийлөгчийн */ wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} <!-- Please place categories where indicated at the bottom of this page and interwikis at Wikidata (see [[Wikipedia:Wikidata]]) --> {{Lua|Module:Инфобокс|Module:InfoboxImage|Module:String|Module:Check for unknown parameters}} {{Ambox|text=Энэ загвар нь [[бүх нийтийн санал асуулга|санал асуулгад]] зориулагдаагүй; оронд нь '''{{Tlg|Инфобокс санал асуулга}}''' ашиглаарай.}} Энэ инфобокс нь ерөнхийлөгчийн, анхан шатны, парламентын сонгуулийг тодорхойлдог. Олон нам оролцдог парламентын сонгуульд, оронд нь {{tl|Инфобокс парламентын сонгууль}} инфобоксыг ашиглахыг бодоорой. == Хэрэглээ == Өөр өөр төрлийн сонгуульд зориулж илүү талбайг устгаарай. <pre style="overflow:auto;"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = | country = | flag_year = | flag_image = | type = <!-- presidential, parliamentary, legislative, primary, or by-election --><!-- MANDATORY, and limited to the preceding five types --> | vote_type = Popular <!-- default --> | ongoing = | party_colour = | party_name = | alliance_name = | previous_election = | previous_year = | outgoing_members = | election_date = <!-- {{Start date|YYYY|MM|DD}} --> | elected_members = | next_election = <!--page title, will be linked if it exists--> | next_year = | votes_for_election= | needed_votes = | seats_for_election= | majority_seats = | opinion_polls = | registered = | turnout = | votes_counted = <!-- Use ONE out of votes_counted, reporting or declared, do not include percentage (%) sign--> | reporting = <!-- Use ONE out of votes_counted, reporting or declared, do not include percentage (%) sign--> | declared = <!-- Use ONE out of votes_counted, reporting or declared, do not include percentage (%) sign--> | last_update = | time_zone = | image_upright = | filler = <!-- (fills whitespace to the left of image1 with filler text, such as "Political selections")--> <!-- person 1 --> | image1 = | image1_size = | image1_upright = | colour1 = | nominee1 = <!-- when appropriate, candidate1 can be used instead --> | candidate1 = <!-- any type of election --> | leader1 = <!-- legislative or parliamentary only--> | party1 = | alliance1 = <!-- presidential --> | home_state1 = | running_mate1 = | electoral_vote1 = | delegate_count1 = | states_carried1 = | districts_won1 = <!-- legislative or parliamentary --> | leader_since1 = | leaders_seat1 = | last_election1 = | seats_before1 = | seats_needed1 = | seats1 = | seats_after1 = | seat_change1 = <!-- any --> | popular_vote1 = | percentage1 = | swing1 = <!-- legislative or parliamentary only--> <!-- person 2 --> | image2 = | image2_size = | image2_upright = | colour2 = | nominee2 = <!-- presidential only, when appropriate, candidate2 can be used instead --> | candidate2 = <!-- any type of election --> | leader2 = <!-- legislative or parliamentary only--> | party2 = | alliance2 = <!-- presidential --> | home_state2 = | running_mate2 = | electoral_vote2 = | delegate_count2 = | states_carried2 = | districts_won2 = <!-- legislative or parliamentary --> | leader_since2 = | leaders_seat2 = | last_election2 = | seats_before2 = | seats_needed2 = | seats2 = | seats_after2 = | seat_change2 = <!-- any --> | popular_vote2 = | percentage2 = | swing2 = <!-- legislative or parliamentary only--> <!-- polls --> | poll1_date = | poll1_source = | poll1_nominee1 = <!-- presidential only, when appropriate, poll1_candidate1 can be used instead --> | poll1_party1 = <!-- legislative or parliamentary only--> | poll1_nominee2 = <!-- presidential only, when appropriate, poll1_candidate2 can be used instead --> | poll1_party2 = <!-- legislative or parliamentary only--> | poll2_date = | poll2_source = | poll2_nominee1 = <!-- presidential only, when appropriate, poll2_candidate1 can be used instead --> | poll2_party1 = <!-- legislative or parliamentary only--> | poll2_nominee2 = <!-- presidential only, when appropriate, poll2_candidate2 can be used instead --> | poll2_party2 = <!-- legislative or parliamentary only--> <!-- auxiliary rows --> | 1blank = | 1data1 = | 1data2 = | 2blank = | 2data1 = | 2data2 = <!-- map --> | map_image = | map_size = | map_alt = | map = | map_caption = <!-- bottom --> | title = | before_election = | before_party = | posttitle = | after_election = | after_party = }} </pre> : *Non-optional fields. : &dagger; only displayed if the election is yet to take place. : &Dagger; only displayed if the election has finished. {| class="wikitable" ! Field !! Type !! Description |- | '''election_name''' |* | Name given to the election. If this field is left empty the page name is displayed |- | '''country''' | | Country where the election took place. |- | '''flag_year''' | | For historical elections when an older flag design was in effect, enter the year the flag came into effect (not the election year). Default is to use the current flag. |- | '''flag_image''' | | For non-country elections, specify the full name of the flag, coat-of-arms, or seal image to display. |- | '''type''' |* | The type of election. Must be one of five: presidential, legislative, parliamentary, primary, or by-election. Legislative after the election will display majority and minority party, rather than first and second party. |- | '''vote_type''' | | The type of votes recorded at popular_vote''n''. Defaults to "Popular". |- | '''ongoing''' |* | Must be either yes or no, whether the election is yet to take place, or completed. Fields marked with a &dagger; are only displayed if the election is yet to take place. Fields marked with a &Dagger; are only displayed if the election has finished. (Default no.) |- | '''party_colour''' | | Also spelled '''party_color'''. To turn off the party colours enter 'no'. |- | '''party_name''' | | To turn off linking to the parties enter 'no'. |- | '''alliance_name''' | | To turn off linking to the alliances enter 'no'. |- | '''previous_election''' | | The page name of the last election of this type. |- | '''previous_year''' | | The year the last election of this type took place. |- | '''previous_mps''' (DEPRECATED) | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | Also spelled '''previous_MPs''' or '''previous_members''', page name for the members elected in the last election. |- | '''outgoing_members''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between the previous election and this election.<br />(Can either be a page title or a wiki link.) |- | '''election_date''' | | Date of election - use {{tl|Start date}} |- | '''elected_mps''' (DEPRECATED) | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | Wikilink to the MPs elected in this election. |- | '''elected_members''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between this election and the next election.<br />(Can either be a page title or a wiki link.) |- | '''next_election''' | | The page name of the next election of this type. If red link (it doesn't exist), then it will appear unlinked. |- | '''next_year''' | | The year the next election of this type took place. |- | '''<del>next_mps</del>''' (DEPRECATED, REMOVED) | <del>''legislative''<br/>''parliamentary''</del> | <del>Also spelled '''next_MPs''' or '''next_members''', page name for the members elected in the next election.</del> |- | '''votes_for_election''' | ''presidential'' | The number of votes for election and the system of voting (e.g. Electoral College). |- | '''needed_votes''' | ''presidential'' | The number of votes required to win. If there is an even number of votes, use the number that is said by the media. |- | '''seats_for_election''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>''by-election'' | The number of seats for election and the house or chamber the seats are for. |- | '''majority_seats''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The number of seats required for a [[majority government]]. If there is an even number of seats in the house or chamber, use the number that is said by the media. |- | '''opinion_polls''' | | Pagename or section anchor of [[opinion poll]]s. |- | '''registered''' | | Number of [[Voter registration|registered voters]] for this election. |- | '''turnout''' | | [[Voter turnout]] for this election. |- | '''votes_counted''' | rowspan="3"| | rowspan="3"|The number of votes or the number of constituencies, in %, that have been counted after polls have closed. '''Do not include''' the percentage sign (%) after number. It is advisable to remove this information soon after the counting process has finished and all the results have been declared. Use '''votes_counted''', '''reporting''' or '''declared''' according to whichever term best suits the specific election and counting procedure |- | '''reporting''' |- | '''declared''' |- | '''last_update''' | | The time at which the latest update on results and the number of votes were updated on the infobox |- | '''time_zone''' | | Time zone of the time given in the ''last_update'' field. Must be linked as normal similar to an article (e.g. <nowiki>[[Greenwich mean time|GMT]])</nowiki> |- | '''image_upright''' | | Upright for all {{para|image<var>n</var>}}. See [[WP:UPRIGHT]]. Can be overridden by the corresponding {{para|image<var>n</var>_upright}}. |- | '''filler''' | | Set filler = (text) to include optional filler text, such as "Political selections", to the left of image1. |- | '''image1''' | | Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour1 or party1 must be entered. |- | '''image1_upright''' | | Upright for {{para|image1}}. See [[WP:UPRIGHT]]. Overrides {{para|image_upright}}. |- | '''colour1''' | | Also spelt '''color1'''. Enter a hex colour code (without the <nowiki>#</nowiki>) to override the border colour of image1. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. |- | '''nominee1''' | ''presidential''<br/>''by-election'' | Name of Nominee. When appropriate, candidate1 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time. |- | '''candidate1''' | | Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time. |- | '''leader1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''party1''' | | Political Party using [[:Category:Political party shortname templates|Political party shortname templates]]. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''alliance1''' | | Political alliance in elections where coalition politics is common. |- | '''home_state1''' | ''presidential'' | The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''running_mate1''' | ''presidential'' | The Nominee's [[Running mate]]. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''electoral_vote1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The [[electoral vote]]s obtained by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''projected_vote1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The [[electoral vote]]s projected for the Nominee. |- | '''delegate_count1''' | ''presidential'' | The aggregate number of [[Delegate (American politics)|delegate]]s obtained by the candidate. The number can be changed up to nine to display different candidates at the same time. Intended for use in pre-election processes such as selection of delegates to [[United States presidential nominating convention]]s. Intended to be used instead of electoral_vote1 for these cases. |- | '''states_carried1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The states carried or won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''districts_won1''' | ''presidential''<br/>&Dagger; | The number of districts won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''leader_since1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The date the Leader took office. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''leaders_seat1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The seat the Leader represents. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''last_election1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats_before1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary'' | The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats_needed1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&dagger; | The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seats_after1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''seat_change1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''popular_vote1''' | &Dagger; | The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time. |- | '''percentage1''' | &Dagger; | The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time. |- | '''swing1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&Dagger; | The [[Swing (politics)|swing]] or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time. |- | '''poll1_date''' | &dagger; | The date of an opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time. |- | '''poll1_source''' | &dagger; | The source or URL of the opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time. poll1_nominee1 |- | '''poll1_nominee1''' | ''presidential''<br/>&dagger; | The percentage poll 1 gave to nominee 1. When appropriate, '''poll1_candidate1''' can be used instead. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The nominee or candidate number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time. |- | '''poll1_party1''' | ''legislative''<br/>''parliamentary''<br/>&dagger; | The percentage poll 1 gave to party 1. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The party number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time. |- | '''1blank''' | | Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows. |- | '''1data1''' | | Data 1 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time. |- | '''map_image''' | | Page name for the election map file. |- | '''map_size''' | | Size of image of the election map to be displayed. (Default 300px). |- | '''map_alt''' | | [[WP:Alternative text for images|Alt text]] for the election map. |- | '''map''' | | A freeform replacement for the above, which can be used to insert [[mw:extension:ImageMap|extension:ImageMap]]s or templates instead of images. |- | '''map_caption''' | | Caption on image of the election map to be displayed. |- | '''title''' | | Title of the leader before the election. (President, Speaker, Government, Prime Minister...) |- | '''before_election''' | | The leader in power before the election, labeled [[incumbent]] if the election is yet to take place. |- | '''before_party''' | | The party in power before the election. This can be set to "Acting (law)" (which will display as "[[Acting (law)|Acting]]") if necessary. |- | '''posttitle''' | &Dagger; | Title of the victor of the election (President-elect, Prime Minister-designate...), only if different than before. |- | '''after_election''' | &Dagger; | The leader in power as a result of the election. In case of an ongoing primary, this field may contain the name of the presumptive nominee. If an election is decided by a country's Constitutional/Supreme Court, the leader and the party in power are both listed in this field and a link to the court decision is listed one line below the leader in power in small text. If an election is annulled, the term "Election results annulled" or similar is listed here and a note is listed one line below that in small text. |- | '''after_party''' | &Dagger; | The party in power as a result of the election. |} == Тэмдэглэл == The template can display up to nine parties or nominees at the same time, three per row. If exactly four are needed, use the first two on the top and bottom lines. This is done by only using the numbers 1, 2, 4 and 5 on the fields that require a number. All the fields that work for Legislative will also work for Parliamentary. The only difference between the two is the titles above the images. The template uses the party fields to display the party colour in the background of the images and some text. To turn this function off, input: | party_colour = no To override the calling of the party short name templates, input: | party_name = no To override the calling of the alliance short name templates, input: | alliance_name = no To override the colour for party1 or nominee1, input: | colour1 = [HEX OF COLOUR, MINUS #] The hex number must be entered without the hash for the field to work. The number (colour'''1''') can be changed up to nine for different parties or Nominees. The fields work with both spellings of the word 'color'. === Which leader to use === The parties are shown in the infobox in the order they came in the election. The "leader" of each party is the person leading the party through that election. == Жишээ == === Ерөнхийлөгчийн === {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2004 оны АНУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгууль | country = АНУ | type = presidential | previous_election = 2000 оны АНУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгууль | previous_year = 2000 | election_date = {{Start date|2004|11|02}} | next_election = 2008 оны АНУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгууль | next_year = 2008 | votes_for_election= All [[List of United States presidential electors, 2004|538 electoral votes]] of the [[Electoral College (United States)|Electoral College]] | needed_votes = 270 electoral | image_size = 160x180px | filler = Political selections <!-- George W. Bush --> | image1 = George-W-Bush.jpeg | nominee1 = [[George W. Bush]] | party1 = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) | home_state1 = [[Texas]] | running_mate1 = [[Dick Cheney|Richard B. Cheney]] | electoral_vote1 = 286 | states_carried1 = 31 | popular_vote1 = 62,040,610 | percentage1 = 50.7% <!-- John Kerry --> | image2 = John Kerry headshot with US flag.jpg | nominee2 = [[John Kerry]] | party2 = Ардчилсан Нам (АНУ) | home_state2 = [[Massachusetts]] | running_mate2 = [[John Edwards]] | electoral_vote2 = 251 | states_carried2 = 19 + [[Washington, D.C.|DC]] | popular_vote2 = 59,028,444 | percentage2 = 48.3% <!-- map --> | map_image = ElectoralCollege2004.svg | map_size = 270px | map_caption = Presidential election results map <!-- bottom --> | title = President | before_election = [[George W. Bush]] | before_party = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) | after_election = [[George W. Bush]] | after_party = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) }} <pre style="overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2004 United States presidential election | country = United States | type = presidential | previous_election = 2000 United States presidential election | previous_year = 2000 | election_date = {{Start date|2004|11|02}} | next_election = 2008 United States presidential election | next_year = 2008 | votes_for_election= All [[List of United States presidential electors, 2004|538 electoral votes]] of the [[Electoral College (United States)|Electoral College]] | needed_votes = 270 electoral | image_size = 160x180px | filler = Political selections <!-- George W. Bush --> | image1 = George-W-Bush.jpeg | nominee1 = [[George W. Bush]] | party1 = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) | home_state1 = [[Texas]] | running_mate1 = [[Dick Cheney|Richard B. Cheney]] | electoral_vote1 = 286 | states_carried1 = 31 | popular_vote1 = 62,040,610 | percentage1 = 50.7% <!-- John Kerry --> | image2 = John Kerry headshot with US flag.jpg | nominee2 = [[John Kerry]] | party2 = Ардчилсан Нам (АНУ) | home_state2 = [[Massachusetts]] | running_mate2 = [[John Edwards]] | electoral_vote2 = 251 | states_carried2 = 19 + [[Washington, D.C.|DC]] | popular_vote2 = 59,028,444 | percentage2 = 48.3% <!-- map --> | map_image = ElectoralCollege2004.svg | map_size = 270px | map_caption = Presidential election results map <!-- bottom --> | title = President | before_election = [[George W. Bush]] | before_party = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) | after_election = [[George W. Bush]] | after_party = Бүгд Найрамдах Нам (АНУ) }}</pre> {{-}} === Ерөнхийлөгчийн анхан шатны сонгууль === {{Инфобокс сонгууль | election_name = [[Republican Party presidential primaries, 2016]] | country = United States | type = primary | ongoing = yes | previous_election = 2012 Republican Party presidential primaries | previous_year = 2012 | next_election = 2020 Republican Party presidential primaries | next_year = ''2020'' | election_date = February 1 – June 7, 2016 | votes_for_election = 2,472 delegates to the [[2016 Republican National Convention|Republican National Convention]] | needed_votes = 1,237 delegate | party_name = no | image_size = 160x180px <!-- Donald Trump --> | image1 = Donald August 19 (cropped).jpg | candidate1 = '''[[Donald Trump]]''' | color1 = 283681 | home_state1 = [[New York (state)|New York]] | states_carried1 = '''28''' | popular_vote1 = '''10,713,526''' | percentage1 = '''40.2%''' | delegate_count1 = '''1,014''' <!-- Ted Cruz--> | image2 = Ted Cruz, official portrait, 113th Congress (cropped 2).jpg | candidate2 = [[Ted Cruz]] | color2 = DAA520 | home_state2 = [[Texas]] | states_carried2 = 11 | popular_vote2 = 7,321,878 | percentage2 = 27.5% | delegate_count2 = 546 <!-- Marco Rubio --> | image4 = Marco Rubio, Official Portrait, 112th Congress.jpg | candidate4 = [[Marco Rubio]] | color4 = C60E3B | home_state4 = [[Florida]] | states_carried4 = 3 | popular_vote4 = 3,497,828 | percentage4 = 13.1% | delegate_count4 = 173 <!-- John Kasich --> | image5 = Governor John Kasich (cropped2).jpg | candidate5 = [[John Kasich]] | color5 = 29AB87 | home_state5 = [[Ohio]] | states_carried5 = 1 | popular_vote5 = 3,762,367 | percentage5 = 14.1% | delegate_count5 = 154 | map_image = Republican Party presidential primaries results, 2016.svg | map_size = 308px | map_caption = '''First place by first-instance vote''' {{{!}} style="font-size:110%; margin:0 auto;" {{!}} {{Legend0|#283681|Donald Trump}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#DAA520|Ted Cruz}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#C60E3B|Marco Rubio}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#29AB87|John Kasich}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#000000|Uncommitted}} {{!}}{{!}} {{!}}} | title = Republican nominee | before_election = [[Mitt Romney]] | after_election = [[Donald Trump]] | template_name = 2016 Republican Party presidential primaries }} <pre style="overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = [[Republican Party presidential primaries, 2016]] | country = United States | type = primary | ongoing = yes | previous_election = 2012 Republican Party presidential primaries | previous_year = 2012 | next_election = 2020 Republican Party presidential primaries | next_year = ''2020'' | election_date = February 1 – June 7, 2016 | votes_for_election = 2,472 delegates to the [[2016 Republican National Convention|Republican National Convention]] | needed_votes = 1,237 delegate | party_name = no | image_size = 160x180px <!-- Donald Trump --> | image1 = Donald August 19 (cropped).jpg | candidate1 = '''[[Donald Trump]]''' | color1 = 283681 | home_state1 = [[New York (state)|New York]] | states_carried1 = '''28''' | popular_vote1 = '''10,713,526''' | percentage1 = '''40.2%''' | delegate_count1 = '''1,014''' <!-- Ted Cruz--> | image2 = Ted Cruz, official portrait, 113th Congress (cropped 2).jpg | candidate2 = [[Ted Cruz]] | color2 = DAA520 | home_state2 = [[Texas]] | states_carried2 = 11 | popular_vote2 = 7,321,878 | percentage2 = 27.5% | delegate_count2 = 546 <!-- Marco Rubio --> | image4 = Marco Rubio, Official Portrait, 112th Congress.jpg | candidate4 = [[Marco Rubio]] | color4 = C60E3B | home_state4 = [[Florida]] | states_carried4 = 3 | popular_vote4 = 3,497,828 | percentage4 = 13.1% | delegate_count4 = 173 <!-- John Kasich --> | image5 = Governor John Kasich (cropped2).jpg | candidate5 = [[John Kasich]] | color5 = 29AB87 | home_state5 = [[Ohio]] | states_carried5 = 1 | popular_vote5 = 3,762,367 | percentage5 = 14.1% | delegate_count5 = 154 | map_image = Republican Party presidential primaries results, 2016.svg | map_size = 308px | map_caption = '''First place by first-instance vote''' {{{!}} style="font-size:110%; margin:0 auto;" {{!}} {{Legend0|#283681|Donald Trump}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#DAA520|Ted Cruz}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#C60E3B|Marco Rubio}} {{!}}{{!}} {{Legend0|#29AB87|John Kasich}} {{!}}- {{!}} {{Legend0|#000000|Uncommitted}} {{!}}{{!}} {{!}}} | title = Republican nominee | before_election = [[Mitt Romney]] | after_election = [[Donald Trump]] | template_name = 2016 Republican Party presidential primaries }} </pre> {{-}} === Парламентын === {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2005 United Kingdom general election | country = United Kingdom | type = parliamentary | previous_election = 2001 United Kingdom general election | previous_year = 2001 | outgoing_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2001 | election_date = {{Start date|2005|05|05}} | elected_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2005 | next_election = 2010 United Kingdom general election | next_year = 2010 | seats_for_election= All [[List of United Kingdom Parliament constituencies 2005–2010|646 seats]] to the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]] | majority_seats = 324 | opinion_polls = #Opinion polls | turnout = 61.4% | image_size = 160x180px <!-- Labour --> | image1 = TonyBlairBasra.JPG | leader1 = [[Tony Blair]] | party1 = Labour Party (UK) | leader_since1 = 21 July 1994 | leaders_seat1 = [[Sedgefield (UK Parliament constituency)|Sedgefield]] | last_election1 = 413 seats, 40.7% | seats_before1 = 403 | seats1 = 355 | seat_change1 = −48 | popular_vote1 = 9,552,436 | percentage1 = 35.2% | swing1 = −5.5% <!-- Conservative --> | image2 = Michael Howard 1099 cropped.jpg | leader2 = [[Michael Howard]] | party2 = Conservative Party (UK) | leader_since2 = 6 November 2003 | leaders_seat2 = [[Folkestone and Hythe (UK Parliament constituency)|Folkestone & Hythe]] | last_election2 = 166 seats, 31.7% | seats_before2 = 165 | seats2 = 198 | seat_change2 = +33 | popular_vote2 = 8,784,915 | percentage2 = 32.4% | swing2 = +0.7% <!-- Liberal Democrats --> | image3 = Charles Kennedy.jpg | leader3 = [[Charles Kennedy]] | party3 = Liberal Democrats (UK) | leader_since3 = 9 August 1999 | leaders_seat3 = [[Ross, Skye and Lochaber (UK Parliament constituency)|Ross, Skye, & Lochaber]] | last_election3 = 52 seats, 18.3% | seats_before3 = 51 | seats3 = 62 | seat_change3 = +11 | popular_vote3 = 5,985,454 | percentage3 = 22.0% | swing3 = +3.7% <!-- map --> | map_image = 2005UKElectionMap.svg | map_size = 250px | map_caption = Map of United Kingdom showing constituencies won <!-- bottom --> | title = Prime Minister | before_election = [[Tony Blair]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[Tony Blair]] | after_party = Labour Party (UK) }} <pre style="overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2005 United Kingdom general election | country = United Kingdom | type = parliamentary | previous_election = 2001 United Kingdom general election | previous_year = 2001 | outgoing_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2001 | election_date = {{Start date|2005|05|05}} | elected_members = List of MPs elected in the United Kingdom general election, 2005 | next_election = 2010 United Kingdom general election | next_year = 2010 | seats_for_election= All [[List of United Kingdom Parliament constituencies 2005–2010|646 seats]] to the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]] | majority_seats = 324 | opinion_polls = #Opinion polls | turnout = 61.4% | image_size = 160x180px <!-- Labour --> | image1 = TonyBlairBasra.JPG | leader1 = [[Tony Blair]] | party1 = Labour Party (UK) | leader_since1 = 21 July 1994 | leaders_seat1 = [[Sedgefield (UK Parliament constituency)|Sedgefield]] | last_election1 = 40.7%, 413 seats | seats_before1 = 403 | seats1 = 355 | seat_change1 = −58 | popular_vote1 = 9,552,436 | percentage1 = 35.2% | swing1 = −5.5% <!-- Conservative --> | image2 = Michael Howard 1099 cropped.jpg | leader2 = [[Michael Howard]] | party2 = Conservative Party (UK) | leader_since2 = 6 November 2003 | leaders_seat2 = [[Folkestone and Hythe (UK Parliament constituency)|Folkestone & Hythe]] | last_election2 = 31.7%, 166 seats | seats_before2 = 165 | seats2 = 198 | seat_change2 = +32 | popular_vote2 = 8,784,915 | percentage2 = 32.4% | swing2 = +0.7% <!-- Liberal Democrats --> | image3 = Charles Kennedy.jpg | leader3 = [[Charles Kennedy]] | party3 = Liberal Democrats | leader_since3 = 9 August 1999 | leaders_seat3 = [[Ross, Skye and Lochaber (UK Parliament constituency)|Ross, Skye, & Lochaber]] | last_election3 = 18.3%, 52 seats | seats_before3 = 51 | seats3 = 62 | seat_change3 = +10 | popular_vote3 = 5,985,454 | percentage3 = 22.0% | swing3 = +3.7% <!-- map --> | map_image = 2005UKElectionMap.svg | map_size = 250px | map_caption = Map of United Kingdom showing constituencies won <!-- bottom --> | title = Prime Minister | before_election = [[Tony Blair]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[Tony Blair]] | after_party = Labour Party (UK) }}</pre> {{-}} === Нөхөн сонгууль === {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2012 Bradford West by-election | type = By-election | country = United Kingdom | seats_for_election = The [[Bradford West (UK Parliament constituency)|Bradford West]] seat in the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]].<br />Election by simple majority using [[first past the post]].<br />Triggered by resignation of incumbent | votes_for_election = | ongoing = no | previous_election = 2010 United Kingdom general election | previous_year = 2010 | next_election = | next_year = | election_date = {{Start date|2012|03|29|df= y}} | candidate1 = [[George Galloway]] | image1 = George Galloway 2007-02-24.jpg | party1 = Respect Party | last_election1 = 1,245 | popular_vote1 = 18,341 | percentage1 = 55.9 | candidate2 = Imran Hussain | image2 = &nbsp; | party2 = Labour Party (UK) | last_election2 = 18,401 | popular_vote2 = 8,201 | percentage2 = 25.0 | candidate3 = Jackie Whiteley | image3 = &nbsp; | party3 = Conservative Party (UK) | last_election3 = 12,638 | popular_vote3 = 2,746 | percentage3 = 8.4 | candidate4 = Jeanette Sunderland | image4 = | party4 = Liberal Democrats (UK) | last_election4 = 4,732 | popular_vote4 = 1,505 | percentage4 = 4.6 | candidate5 = Sonja McNally | image5 = &nbsp; | party5 = UK Independence Party | last_election5 = 812 | popular_vote5 = 1,085 | percentage5 = 3.3 | candidate6 = Dawud Islam | image6 = &nbsp; | party6 = Green Party of England and Wales | last_election6 = 940 | popular_vote6 = 481 | percentage6 = 1.5 | title = MP | posttitle = Subsequent MP | before_election = [[Marsha Singh]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[George Galloway]] | after_party = Respect Party | map_image = BradfordWest2007Constituency.svg | map_size = 200px | map_alt = A map of West Yorkshire with black lines dividing the area into irregular shapes | map = | map_caption = Boundary of Bradford West in [[West Yorkshire]]. }} <pre style= "overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2012 Bradford West by-election | type = By-election | country = United Kingdom | seats_for_election = The [[Bradford West (UK Parliament constituency)|Bradford West]] seat in the [[House of Commons of the United Kingdom|House of Commons]].<br />Elected by simple majority using [[first past the post]].<br />Triggered by resignation of incumbent | ongoing = no | previous_election = 2010 United Kingdom general election | previous_year = 2010 | next_election = | next_year = | election_date = {{Start date|2012|03|29|df= y}} | candidate1 = [[George Galloway]] | image1 = George Galloway 2007-02-24.jpg | party1 = Respect Party | last_election1 = 1,245 | popular_vote1 = 18,341 | percentage1 = 55.9 | candidate2 = Imran Hussain | image2 = &nbsp; | party2 = Labour Party (UK) | last_election2 = 18,401 | popular_vote2 = 8,201 | percentage2 = 25.0 | candidate3 = Jackie Whiteley | image3 = &nbsp; | party3 = Conservative Party (UK) | last_election3 = 12,638 | popular_vote3 = 2,746 | percentage3 = 8.4 | candidate4 = Jeanette Sunderland | image4 = | party4 = Liberal Democrats | last_election4 = 4,732 | popular_vote4 = 1,505 | percentage4 = 4.6 | candidate5 = Sonja McNally | image5 = &nbsp; | party5 = UK Independence Party | last_election5 = 812 | popular_vote5 = 1,085 | percentage5 = 3.3 | candidate6 = Dawud Islam | image6 = &nbsp; | party6 = Green Party of England and Wales | last_election6 = 940 | popular_vote6 = 481 | percentage6 = 1.5 | title = MP | posttitle = Subsequent MP | before_election = [[Marsha Singh]] | before_party = Labour Party (UK) | after_election = [[George Galloway]] | after_party = Respect Party | map_image = BradfordWest2007Constituency.svg | map_size = 200px | map_alt = A map of West Yorkshire with black lines dividing the area into irregular shapes | map = | map_caption = Boundary of Bradford West in [[West Yorkshire]]. }} </pre> {{-}} ===Хүчингүй болсон сонгууль=== {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2019 Bolivian general election | country = Bolivia | type = presidential | previous_election = 2014 Bolivian general election | previous_year = 2014 | next_election = 2020 Bolivian general election | next_year = 2020 | election_date = 20 October 2019 | ongoing = no | turnout = 88.31% ({{increase}} 0.41[[Percentage point|pp]]) <!-- Evo Morales -->| image1 = Evo Morales 2017.jpg | image1_size = 150x150px | nominee1 = [[Evo Morales]] | party1 = Movement for Socialism (Bolivia) | running_mate1 = [[Álvaro García Linera]] | popular_vote1 = '''2,889,359''' | percentage1 = '''47.08%''' <!-- Carlos Mesa -->| image2 = Carlos Mesa, ex-President of Bolivia (cropped 2).jpg | image2_size = 150x150px | nominee2 = [[Carlos Mesa]] | party2 = [[Civic Community]] | colour2 = F26524 | running_mate2 = Gustavo Pedraza | popular_vote2 = 2,240,920 | percentage2 = 36.51% <!-- Chi Hyun Chung -->| image3 = Chi Hyun Ching (cropped).png | image3_size = 150x150px | nominee3 = [[Chi Hyun Chung]] | party3 = Christian Democratic Party (Bolivia) | running_mate3 = Paola Barriga | popular_vote3 = 539,081 | percentage3 = 8.78% <!-- map -->| map_image = 2019 Bolivian elections map.png | map_size = 300px | map_caption = | title = President | before_election = [[Evo Morales]] | before_party = Movement for Socialism (Bolivia) | after_election = [[2019 Bolivian political crisis|Election results annulled]] <br>{{small|[[Jeanine Áñez]] ([[Democrat Social Movement]]) becomes acting president}} | after_party = }} <pre style= "overflow: auto"> {{Инфобокс сонгууль | election_name = 2019 Bolivian general election | country = Bolivia | type = presidential | previous_election = 2014 Bolivian general election | previous_year = 2014 | next_election = 2020 Bolivian general election | next_year = 2020 | election_date = 20 October 2019 | ongoing = no | turnout = 88.31% ({{increase}} 0.41[[Percentage point|pp]]) <!-- Evo Morales -->| image1 = Evo Morales 2017.jpg | image1_size = 150x150px | nominee1 = [[Evo Morales]] | party1 = Movement for Socialism (Bolivia) | running_mate1 = [[Álvaro García Linera]] | popular_vote1 = '''2,889,359''' | percentage1 = '''47.08%''' <!-- Carlos Mesa -->| image2 = Carlos Mesa, ex-President of Bolivia (cropped 2).jpg | image2_size = 150x150px | nominee2 = [[Carlos Mesa]] | party2 = [[Civic Community]] | colour2 = F26524 | running_mate2 = Gustavo Pedraza | popular_vote2 = 2,240,920 | percentage2 = 36.51% <!-- Chi Hyun Chung -->| image3 = Chi Hyun Ching (cropped).png | image3_size = 150x150px | nominee3 = [[Chi Hyun Chung]] | party3 = Christian Democratic Party (Bolivia) | running_mate3 = Paola Barriga | popular_vote3 = 539,081 | percentage3 = 8.78% <!-- map -->| map_image = 2019 Bolivian elections map.png | map_size = 300px | map_caption = | title = President | before_election = [[Evo Morales]] | before_party = Movement for Socialism (Bolivia) | after_election = [[2019 Bolivian political crisis|Election results annulled]] <br>{{small|[[Jeanine Áñez]] ([[Democrat Social Movement]]) becomes acting president}} | after_party = }} </pre> {{-}} == Microformat == {{UF-hcal}} Note: If no date is entered, then the microformat is not emitted. == Tracking category == * {{clc|Pages using infobox election with unknown parameters}} == TemplateData == {{TemplateData header}} <templatedata> { "description": "An infobox for elections.", "format": "block", "params": { "election_name": { "label": "Name", "description": "Name given to the election.", "type": "string", "required": false, "example": "2012 United States Senate election in Nevada", "autovalue": "{{subst:PAGENAME}}" }, "country": { "label": "Country", "description": "Country where the election took place.", "type": "string", "required": false }, "flag_year": { "label": "Flag year", "description": "For historical elections when an older flag design was in effect, enter the year the flag came into effect (not the election year).", "type": "string", "default": "current flag", "required": false }, "flag_image": { "label": "Flag image", "description": "For non-country elections, specify the full name of the flag, coat-of-arms, or seal image to display.", "type": "string", "required": false }, "type": { "label": "Type", "description": "The type of election. Must be one of five: presidential, primary, legislative, parliamentary or by-election. The type \"Presidential\" lists nominee's names; legislative will not. Legislative after the election will display majority and minority party, rather than first and second party.", "type": "string", "required": false, "example": "'presidential', 'primary', 'legislative', 'parliamentary', 'by-election'", "autovalue": "presidential" }, "vote_type": { "label": "Vote type", "description": "The type of votes recorded at popular_voten", "type": "string", "default": "popular", "required": false }, "ongoing": { "label": "Ongoing?", "description": "Must be either 'yes' or 'no', whether the election is yet to take place, or completed. 'no' means the election has concluded and results have been declared; 'yes' means the election has yet to occur and be called.", "type": "string", "default": "no", "example": "'no', 'yes'", "required": false }, "party_colour": { "label": "Show party colours?", "description": "To turn off the party colours enter 'no'.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "party_color" ], "example": "no" }, "party_name": { "label": "Link to parties?", "description": "To turn off linking to the parties, enter 'no'.", "type": "string", "required": false, "example": "no" }, "alliance_name": { "label": "Link to alliances?", "description": "To turn off linking to the alliances, enter 'no'.", "type": "string", "required": false, "example": "no" }, "previous_election": { "label": "Previous election", "description": "The page name of the last election of this type.", "type": "wiki-page-name", "required": false, "example": "2000 United States presidential election" }, "previous_year": { "label": "Previous year", "description": "The year the last election of this type took place.", "type": "number", "required": false, "example": "2000" }, "outgoing_members": { "label": "Outgoing members", "description": "The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between the previous election and this election. Can either be a page title or a wiki link.", "type": "string", "required": false }, "election_date": { "label": "Election date", "description": "Date of election - use {{Start date|YYYY|mm|dd}}.", "type": "wiki-template-name", "example": "{{Start date|2020|11|03}}", "required": false, "suggested": true }, "elected_members": { "label": "Elected members", "description": "The page name of the legislative term (typically including a list of members) serving between this election and the next election. Can either be a page title or a wiki link.", "type": "string", "required": false }, "next_election": { "label": "Next election", "description": "The page name of the next election of this type. If red link (it doesn't exist), then it will appear unlinked.", "type": "wiki-page-name", "required": false, "example": "2008 United States presidential election" }, "next_year": { "label": "Next year", "description": "The year the next election of this type took place.", "type": "number", "required": false, "example": "2008" }, "votes_for_election": { "label": "Votes for election", "description": "The number of votes for election and the system of voting (eg. Electoral College).", "type": "content", "required": false, "example": "All [[List of United States presidential electors, 2004|538 electoral votes]] of the [[Electoral College (United States)|Electoral College]]" }, "needed_votes": { "label": "Needed votes", "description": "The number of votes required to win. If there is an even number of votes, use the number that is said by the media.", "type": "string", "required": false, "example": "270 electoral" }, "seats_for_election": { "label": "Seats for election", "description": "The number of seats for election and the house or chamber the seats are for.", "type": "number", "required": false }, "majority_seats": { "label": "Majority seats", "description": "The number of seats required for a majority government. If there is an even number of seats in the house or chamber, use the number that is said by the media.", "type": "number", "required": false }, "opinion_polls": { "label": "Opinion polls", "description": "Pagename or section anchor of opinion polls.", "type": "string", "required": false }, "registered": {}, "turnout": { "label": "Turnout", "description": "Voter turnout for this election.", "type": "string", "required": false }, "votes_counted": { "label": "Percent of votes counted", "type": "line", "description": "Use ONE out of votes_counted, reporting, or declared. Do not include percentage (%) sign." }, "reporting": { "label": "Percent reporting", "type": "line", "description": "Use ONE out of votes_counted, reporting, or declared. Do not include percentage (%) sign." }, "declared": { "label": "Percent votes declared", "type": "line", "description": "Use ONE out of votes_counted, reporting, or declared. Do not include percentage (%) sign." }, "college_voted": {}, "last_update": { "label": "Last update", "type": "date" }, "time_zone": { "label": "Time zone", "type": "line", "description": "Time zone of the time given in the ''last_update'' field. Must be linked as normal similar to an article [[Greenwich mean time|GMT]](e.g. )", "example": "[[Greenwich mean time|GMT]]" }, "image_size": { "label": "Image size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for images. Can be overridden by image(n)_size", "required": false }, "image_upright": { "label": "Image upright", "description": "Upright for imagen. See WP:UPRIGHT. Can be overridden by imagen_upright", "type": "string", "required": false }, "previous_mps": { "type": "string", "deprecated": true }, "elected_mps": { "type": "string", "deprecated": true }, "image1": { "label": "Image 1", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour1 or party1 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image1_size": { "label": "Image 1 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 1. Overrides image_size", "required": false }, "image1_upright": { "label": "Image 1 upright", "description": "Upright for image1. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour1": { "label": "Colour 1", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image1. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color1" ] }, "nominee1": { "label": "Nominee 1", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate1 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate1": { "label": "Candidate 1", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader1": { "label": "Leader 1", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party1": { "label": "Party 1", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance1": { "label": "Alliance 1", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state1": { "label": "Home state 1", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate1": { "label": "Running mate 1", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "electoral_vote1": { "label": "Electoral vote 1", "description": "The electoral votes obtained by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "projected_vote1": { "label": "Projected electoral vote 1", "description": "The electoral votes projected for the Nominee.", "type": "string", "required": false }, "delegate_count1": { "label": "Delegate count 1", "description": "The aggregate number of delegates obtained by the candidate. The number can be changed up to nine to display different candidates at the same time. Intended for use in pre-election processes such as selection of delegates to United States presidential nominating conventions. Intended to be used instead of electoral_vote1 for these cases.", "type": "string", "required": false }, "states_carried1": { "label": "States carried 1", "description": "The states carried or won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "districts_won1": { "label": "Districts won 1", "description": "The number of districts won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "counties_threshold1": {}, "counties_won1": {}, "leader_since1": { "label": "Leader since 1", "description": "The date the Leader took office. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leaders_seat1": { "label": "Leaders seat 1", "description": "The seat the Leader represents. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "last_election1": { "label": "Last election 1", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before1": { "label": "Seats before 1", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed1": { "label": "Seats needed 1", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats1": { "label": "Seats 1", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after1": { "label": "Seats after 1", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change1": { "label": "Seat change 1", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "swing1": { "label": "Swing 1", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote1": { "label": "Popular vote 1", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage1": { "label": "Percentage 1", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "50.7%" }, "image2": { "label": "Image 2", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour1 or party1 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image2_size": { "label": "Image 2 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 2. Overrides image_size", "required": false }, "image2_upright": { "label": "Image 2 upright", "description": "Upright for image2. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour2": { "label": "Colour 2", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image2. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color2" ] }, "nominee2": { "label": "Nominee 2", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate1 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate2": { "label": "Candidate 2", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader2": { "label": "Leader 2", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party2": { "label": "Party 2", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance2": { "label": "Alliance 2", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state2": { "label": "Home state 2", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Massachusetts]]" }, "running_mate2": { "label": "Running mate 2", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[John Edwards]]" }, "electoral_vote2": { "label": "Electoral vote 2", "description": "The electoral votes obtained by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "projected_vote2": { "label": "Projected electoral vote 2", "description": "The electoral votes projected for the Nominee.", "type": "string", "required": false }, "delegate_count2": { "label": "Delegate count 2", "description": "The aggregate number of delegates obtained by the candidate. The number can be changed up to nine to display different candidates at the same time. Intended for use in pre-election processes such as selection of delegates to United States presidential nominating conventions. Intended to be used instead of electoral_vote1 for these cases.", "type": "string", "required": false }, "states_carried2": { "label": "States carried 2", "description": "The states carried or won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "districts_won2": { "label": "Districts won 2", "description": "The number of districts won by the Nominee. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "counties_threshold2": {}, "counties_won2": {}, "leader_since2": { "label": "Leader since 2", "description": "The date the Leader took office. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leaders_seat2": { "label": "Leaders seat 2", "description": "The seat the Leader represents. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "last_election2": { "label": "Last election 2", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before2": { "label": "Seats before 2", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed2": { "label": "Seats needed 2", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats2": { "label": "Seats 2", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after2": { "label": "Seats after 2", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change2": { "label": "Seat change 2", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote2": { "label": "Popular vote 2", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage2": { "label": "Percentage 2", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing2": { "label": "Swing 2", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_date": { "label": "Poll 1 date", "description": "The date of an opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_source": { "label": "Poll 1 source", "description": "The source or URL of the opinion poll. The number can be changed up to five to display different polls at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_nominee1": { "label": "Poll 1 nominee 1", "description": "The percentage poll 1 gave to nominee 1. When appropriate, poll1_candidate1 can be used instead. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The nominee or candidate number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_nominee2": { "label": "Poll 1 nominee 2", "description": "The percentage poll 1 gave to nominee 2. When appropriate, poll1_candidate2 can be used instead. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The nominee or candidate number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string" }, "poll1_party1": { "label": "Poll 1 party 1", "description": "The percentage poll 1 gave to party 1. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The party number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string", "required": false }, "poll1_party2": { "label": "Poll 1 party 2", "description": "The percentage poll 1 gave to party 2. The poll number can be changed up to five to display different polls at the same time. The party number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "string" }, "1blank": { "label": "1 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "1data1": { "label": "1 data 1", "description": "Data 1 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data2": { "label": "1 data 2", "description": "Data 1 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2blank": { "label": "2 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "2data1": { "label": "2 data 1", "description": "Data 2 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data2": { "label": "2 data 2", "description": "Data 2 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3blank": { "label": "3 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "3data1": { "label": "3 data 1", "description": "Data 3 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data2": { "label": "3 data 2", "description": "Data 3 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "map_image": { "label": "Map image", "description": "Page name for the election map file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map_size": { "label": "Map size", "description": "Size of image of the election map to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map_alt": { "label": "Map alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map": { "label": "Map", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map_caption": { "label": "Map caption", "description": "Caption on image of the election map to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "map2_image": { "label": "Map 2 image", "description": "Page name for the election map 2 file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map2_size": { "label": "Map 2 size", "description": "Size of image of the election map 2 to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map2_alt": { "label": "Map 2 alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map2": { "label": "Map 2", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map2_caption": { "label": "Map 2 caption", "description": "Caption on image of the election map 2 to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "map3_image": { "label": "Map 3 image", "description": "Page name for the election map 3 file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map3_size": { "label": "Map 3 size", "description": "Size of image of the election map 3 to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map3_alt": { "label": "Map 3 alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map3": { "label": "Map 3", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map3_caption": { "label": "Map 3 caption", "description": "Caption on image of the election map 3 to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "map4_image": { "label": "Map 4 image", "description": "Page name for the election map 4 file.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "map4_size": { "label": "Map 4 size", "description": "Size of image of the election map 4 to be displayed.", "type": "line", "default": "300px", "required": false }, "map4_alt": { "label": "Map 4 alt", "description": "Alt text for the election map.", "type": "string", "required": false }, "map4": { "label": "Map 4", "description": "A freeform replacement for the above, which can be used to insert extension:ImageMaps or templates instead of images.", "type": "content", "required": false }, "map4_caption": { "label": "Map 4 caption", "description": "Caption on image of the election map 4 to be displayed.", "type": "string", "required": false }, "title": { "label": "Title", "description": "Title of the leader before the election. (President, Speaker, Government, Prime Minister).", "type": "string", "required": false }, "before_election": { "label": "Before election", "description": "The leader in power before the election, labeled incumbent if the election is yet to take place.", "type": "string", "required": false }, "before_party": { "label": "Before party", "description": "The party in power before the election. This can be set to 'Acting (law)' (which will display as 'Acting') if necessary.", "type": "string", "required": false }, "posttitle": { "label": "Post-title", "description": "Title of the victor of the election (President-elect, Prime Minister-designate), only if different than before.", "type": "string", "required": false }, "after_election": { "label": "After election", "description": "The leader in power as a result of the election. If an election is annulled, it should be noted Election results annulled or other equivalent and the acting office holder should be denoted in small text on the line below it.", "type": "string", "required": false }, "after_party": { "label": "After party", "description": "The party in power as a result of the election.", "type": "string", "required": false }, "image3": { "label": "Image 3", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour3 or party3 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image3_size": { "label": "Image 3 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 3. Overrides image_size", "required": false }, "image3_upright": { "label": "Image 3 upright", "description": "Upright for image3. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour3": { "label": "Colour 3", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image3. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color3" ] }, "nominee3": { "label": "Nominee 3", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate3 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate3": { "label": "Candidate 3", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader3": { "label": "Leader 3", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party3": { "label": "Party 3", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance3": { "label": "Alliance 3", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state3": { "label": "Home state 3", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate3": { "label": "Running mate 3", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election3": { "label": "Last election 3", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before3": { "label": "Seats before 3", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed3": { "label": "Seats needed 3", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats3": { "label": "Seats 3", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after3": { "label": "Seats after 3", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change3": { "label": "Seat change 3", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote3": { "label": "Popular vote 3", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage3": { "label": "Percentage 3", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing3": { "label": "Swing 3", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image4_size": { "label": "Image 4 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 4. Overrides image_size", "required": false }, "image4": { "label": "Image 4", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour4 or party4 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image4_upright": { "label": "Image 4 upright", "description": "Upright for image4. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour4": { "label": "Colour 4", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image4. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color4" ] }, "nominee4": { "label": "Nominee 4", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate4 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate4": { "label": "Candidate 4", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader4": { "label": "Leader 4", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party4": { "label": "Party 4", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance4": { "label": "Alliance 4", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state4": { "label": "Home state 4", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate4": { "label": "Running mate 4", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election4": { "label": "Last election 4", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before4": { "label": "Seats before 4", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed4": { "label": "Seats needed 4", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats4": { "label": "Seats 4", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after4": { "label": "Seats after 4", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change4": { "label": "Seat change 4", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote4": { "label": "Popular vote 4", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage4": { "label": "Percentage 4", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing4": { "label": "Swing 4", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image5": { "label": "Image 5", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour5 or party5 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image5_size": { "label": "Image 5 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 5. Overrides image_size", "required": false }, "image5_upright": { "label": "Image 5 upright", "description": "Upright for image5. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour5": { "label": "Colour 5", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image5. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color5" ] }, "nominee5": { "label": "Nominee 5", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate5 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate5": { "label": "Candidate 5", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader5": { "label": "Leader 5", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party5": { "label": "Party 5", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance5": { "label": "Alliance 5", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state5": { "label": "Home state 5", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate5": { "label": "Running mate 5", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election5": { "label": "Last election 5", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before5": { "label": "Seats before 5", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed5": { "label": "Seats needed 5", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats5": { "label": "Seats 5", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after5": { "label": "Seats after 5", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change5": { "label": "Seat change 5", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote5": { "label": "Popular vote 5", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage5": { "label": "Percentage 5", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing5": { "label": "Swing 5", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image6": { "label": "Image 6", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour6 or party6 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image6_size": { "label": "Image 6 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 6. Overrides image_size", "required": false }, "image6_upright": { "label": "Image 6 upright", "description": "Upright for image6. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour6": { "label": "Colour 6", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image6. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color6" ] }, "nominee6": { "label": "Nominee 6", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate6 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate6": { "label": "Candidate 6", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader6": { "label": "Leader 6", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party6": { "label": "Party 6", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance6": { "label": "Alliance 6", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state6": { "label": "Home state 6", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate6": { "label": "Running mate 6", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election6": { "label": "Last election 6", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before6": { "label": "Seats before 6", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed6": { "label": "Seats needed 6", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats6": { "label": "Seats 6", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after6": { "label": "Seats after 6", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change6": { "label": "Seat change 6", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote6": { "label": "Popular vote 6", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage6": { "label": "Percentage 6", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing6": { "label": "Swing 6", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image7": { "label": "Image 7", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour7 or party7 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image7_size": { "label": "Image 7 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 7. Overrides image_size", "required": false }, "image7_upright": { "label": "Image 7 upright", "description": "Upright for image7. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour7": { "label": "Colour 7", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image7. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color7" ] }, "nominee7": { "label": "Nominee 7", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate7 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate7": { "label": "Candidate 7", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader7": { "label": "Leader 7", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party7": { "label": "Party 7", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance7": { "label": "Alliance 7", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state7": { "label": "Home state 7", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate7": { "label": "Running mate 7", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election7": { "label": "Last election 7", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before7": { "label": "Seats before 7", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed7": { "label": "Seats needed 7", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats7": { "label": "Seats 7", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after7": { "label": "Seats after 7", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change7": { "label": "Seat change 7", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote7": { "label": "Popular vote 7", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage7": { "label": "Percentage 7", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing7": { "label": "Swing 7", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image8": { "label": "Image 8", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour8 or party8 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image8_size": { "label": "Image 8 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 8. Overrides image_size", "required": false }, "image8_upright": { "label": "Image 8 upright", "description": "Upright for image8. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour8": { "label": "Colour 8", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image8. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color8" ] }, "nominee8": { "label": "Nominee 8", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate8 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate8": { "label": "Candidate 8", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader8": { "label": "Leader 8", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party8": { "label": "Party 8", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance8": { "label": "Alliance 8", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state8": { "label": "Home state 8", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate8": { "label": "Running mate 8", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election8": { "label": "Last election 8", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before8": { "label": "Seats before 8", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed8": { "label": "Seats needed 8", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats8": { "label": "Seats 8", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after8": { "label": "Seats after 8", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change8": { "label": "Seat change 8", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote8": { "label": "Popular vote 8", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage8": { "label": "Percentage 8", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing8": { "label": "Swing 8", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "image9": { "label": "Image 9", "description": "Image of Nominee, head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time. In order to work, colour9 or party9 must be entered.", "type": "wiki-page-name", "required": false }, "image9_size": { "label": "Image 9 size", "type": "line", "example": "x200px", "description": "Size for image 9. Overrides image_size", "required": false }, "image9_upright": { "label": "Image 9 upright", "description": "Upright for image9. See WP:UPRIGHT. Overrides image_upright", "type": "string", "required": false }, "colour9": { "label": "Colour 9", "description": "Enter a hex colour code (without the #) to override the border colour of image9. The number can be changed up to nine to display different Nominees, heads of Party list or Leaders at the same time.", "type": "string", "required": false, "aliases": [ "color9" ] }, "nominee9": { "label": "Nominee 9", "description": "Name of Nominee. When appropriate, candidate9 can be used instead. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "candidate9": { "label": "Candidate 9", "description": "Name of Candidate. The number can be changed up to nine to display different Candidates at the same time.", "type": "string", "required": false }, "leader9": { "label": "Leader 9", "description": "Name of head of Party list or Party Leader. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "party9": { "label": "Party 9", "description": "Political Party using Political party shortname templates. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "alliance9": { "label": "Alliance 9", "description": "Political alliance in elections where coalition politics is common.", "type": "string", "required": false }, "home_state9": { "label": "Home state 9", "description": "The state the Nominee or Candidate represents. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Texas]]" }, "running_mate9": { "label": "Running mate 9", "description": "The Nominee's Running mate. The number can be changed up to nine to display different Nominees at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "[[Dick Cheney|Richard B. Cheney]]" }, "last_election9": { "label": "Last election 9", "description": "The seat count and percentage of the vote received at the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_before9": { "label": "Seats before 9", "description": "The seat count before the election, labeled 'current seats' if the election is yet to take place. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_needed9": { "label": "Seats needed 9", "description": "The seats required to gain an overall majority. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats9": { "label": "Seats 9", "description": "The seats won at the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seats_after9": { "label": "Seats after 9", "description": "The seat count after the election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "seat_change9": { "label": "Seat change 9", "description": "The change in the number of seats won at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "popular_vote9": { "label": "Popular vote 9", "description": "The number of votes obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "percentage9": { "label": "Percentage 9", "description": "The percentage of the popular vote obtained by the Nominee or Party. The number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "line", "required": false, "example": "48.3%" }, "swing9": { "label": "Swing 9", "description": "The swing or change in popular vote at the election compared to the previous election. The number can be changed up to nine to display different Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4blank": { "label": "4 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "4data1": { "label": "4 data 1", "description": "Data 4 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data2": { "label": "4 data 2", "description": "Data 4 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5blank": { "label": "5 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "5data1": { "label": "5 data 1", "description": "Data 5 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data2": { "label": "5 data 2", "description": "Data 5 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6blank": { "label": "6 blank", "description": "Title of an auxiliary row. The number can be changed up to six to display six extra rows.", "type": "string", "required": false }, "6data1": { "label": "6 data 1", "description": "Data 6 for nominee or party 1. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data2": { "label": "6 data 2", "description": "Data 6 for nominee or party 2. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data3": { "label": "1 data 3", "description": "Data 1 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data4": { "label": "1 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data5": { "label": "1 data 5", "description": "Data 1 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data6": { "label": "1 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data7": { "label": "1 data 7", "description": "Data 1 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "1data8": { "label": "1 data 8", "description": "Data 1 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "1data9": { "label": "1 data 9", "description": "Data 1 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data3": { "label": "2 data 3", "description": "Data 2 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data4": { "label": "2 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data5": { "label": "2 data 5", "description": "Data 2 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data6": { "label": "2 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data7": { "label": "2 data 7", "description": "Data 2 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "2data8": { "label": "2 data 8", "description": "Data 2 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "2data9": { "label": "2 data 9", "description": "Data 2 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data3": { "label": "3 data 3", "description": "Data 3 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data4": { "label": "3 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data5": { "label": "3 data 5", "description": "Data 3 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data6": { "label": "3 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data7": { "label": "3 data 7", "description": "Data 3 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "3data8": { "label": "3 data 8", "description": "Data 3 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "3data9": { "label": "3 data 9", "description": "Data 3 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data3": { "label": "4 data 3", "description": "Data 4 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data4": { "label": "4 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data5": { "label": "4 data 5", "description": "Data 4 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data6": { "label": "4 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data7": { "label": "4 data 7", "description": "Data 4 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "4data8": { "label": "4 data 8", "description": "Data 4 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "4data9": { "label": "4 data 9", "description": "Data 4 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data3": { "label": "5 data 3", "description": "Data 5 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data4": { "label": "5 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data5": { "label": "5 data 5", "description": "Data 5 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data6": { "label": "5 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data7": { "label": "5 data 7", "description": "Data 5 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "5data8": { "label": "5 data 8", "description": "Data 5 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "5data9": { "label": "5 data 9", "description": "Data 5 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data3": { "label": "6 data 3", "description": "Data 6 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data4": { "label": "6 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data5": { "label": "6 data 5", "description": "Data 6 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data6": { "label": "6 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data7": { "label": "6 data 7", "description": "Data 6 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "6data8": { "label": "6 data 8", "description": "Data 6 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "6data9": { "label": "6 data 9", "description": "Data 6 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data3": { "label": "7 data 3", "description": "Data 7 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "7data4": { "label": "7 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data5": { "label": "7 data 5", "description": "Data 7 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "7data6": { "label": "7 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data7": { "label": "7 data 7", "description": "Data 7 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "7data8": { "label": "7 data 8", "description": "Data 7 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "7data9": { "label": "7 data 9", "description": "Data 7 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data3": { "label": "8 data 3", "description": "Data 8 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "8data4": { "label": "8 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data5": { "label": "8 data 5", "description": "Data 8 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "8data6": { "label": "8 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data7": { "label": "8 data 7", "description": "Data 8 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "8data8": { "label": "8 data 8", "description": "Data 8 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "8data9": { "label": "8 data 9", "description": "Data 8 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data3": { "label": "9 data 3", "description": "Data 9 for nominee or party 3. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "9data4": { "label": "9 data 4", "description": "Data 4 for nominee or party 4. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data5": { "label": "9 data 5", "description": "Data 9 for nominee or party 5. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "9data6": { "label": "9 data 6", "description": "Data 6 for nominee or party 6. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data7": { "label": "9 data 7", "description": "Data 9 for nominee or party 7. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string", "required": false }, "9data8": { "label": "9 data 8", "description": "Data 9 for nominee or party 8. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "9data9": { "label": "9 data 9", "description": "Data 9 for nominee or party 9. The first number can be changed up to six to display six extra rows. The second number can be changed up to nine to display different Nominees or Parties at the same time.", "type": "string" }, "counties_threshold3": {}, "counties_threshold4": {}, "counties_threshold5": {}, "counties_threshold6": {}, "counties_threshold7": {}, "counties_threshold8": {}, "counties_threshold9": {}, "counties_won3": {}, "counties_won4": {}, "counties_won5": {}, "counties_won6": {}, "counties_won7": {}, "counties_won8": {}, "counties_won9": {}, "states_carried3": {}, "states_carried4": {}, "states_carried5": {}, "states_carried6": {}, "states_carried7": {}, "states_carried8": {}, "states_carried9": {}, "delegate_count3": {}, "delegate_count4": {}, "delegate_count5": {}, "delegate_count6": {}, "delegate_count7": {}, "delegate_count8": {}, "delegate_count9": {}, "electoral_vote3": {}, "electoral_vote4": {}, "electoral_vote5": {}, "electoral_vote6": {}, "electoral_vote7": {}, "electoral_vote8": {}, "electoral_vote9": {}, "leader_since3": {}, "leader_since4": {}, "leader_since5": {}, "leader_since6": {}, "leader_since7": {}, "leader_since8": {}, "leader_since9": {}, "leaders_seat3": {}, "leaders_seat4": {}, "leaders_seat5": {}, "leaders_seat6": {}, "leaders_seat7": {}, "leaders_seat8": {}, "leaders_seat9": {}, "poll1_candidate1": {}, "poll1_candidate2": {}, "poll1_candidate3": {}, "poll1_candidate4": {}, "poll1_candidate5": {}, "poll1_candidate6": {}, "poll1_candidate7": {}, "poll1_candidate8": {}, "poll1_candidate9": {}, "poll1_date1": {}, "poll1_date2": {}, "poll1_date3": {}, "poll1_nominee3": {}, "poll1_nominee4": {}, "poll1_nominee5": {}, "poll1_nominee6": {}, "poll1_nominee7": {}, "poll1_nominee8": {}, "poll1_nominee9": {}, "poll1_party3": {}, "poll1_party4": {}, "poll1_party5": {}, "poll1_party6": {}, "poll1_party7": {}, "poll1_party8": {}, "poll1_party9": {}, "poll1_source1": {}, "poll1_source2": {}, "poll1_source3": {}, "poll2_candidate1": {}, "poll2_candidate2": {}, "poll2_candidate3": {}, "poll2_candidate4": {}, "poll2_candidate5": {}, "poll2_candidate6": {}, "poll2_candidate7": {}, "poll2_candidate8": {}, "poll2_candidate9": {}, "poll2_date": {}, "poll2_date1": {}, "poll2_date2": {}, "poll2_date3": {}, "poll2_nominee1": {}, "poll2_nominee2": {}, "poll2_nominee3": {}, "poll2_nominee4": {}, "poll2_nominee5": {}, "poll2_nominee6": {}, "poll2_nominee7": {}, "poll2_nominee8": {}, "poll2_nominee9": {}, "poll2_party1": {}, "poll2_party2": {}, "poll2_party3": {}, "poll2_party4": {}, "poll2_party5": {}, "poll2_party6": {}, "poll2_party7": {}, "poll2_party8": {}, "poll2_party9": {}, "poll2_source": {}, "poll2_source1": {}, "poll2_source2": {}, "poll2_source3": {}, "poll3_candidate1": {}, "poll3_candidate2": {}, "poll3_candidate3": {}, "poll3_candidate4": {}, "poll3_candidate5": {}, "poll3_candidate6": {}, "poll3_candidate7": {}, "poll3_candidate8": {}, "poll3_candidate9": {}, "poll3_date": {}, "poll3_date1": {}, "poll3_date2": {}, "poll3_date3": {}, "poll3_nominee1": {}, "poll3_nominee2": {}, "poll3_nominee3": {}, "poll3_nominee4": {}, "poll3_nominee5": {}, "poll3_nominee6": {}, "poll3_nominee7": {}, "poll3_nominee8": {}, "poll3_nominee9": {}, "poll3_party1": {}, "poll3_party2": {}, "poll3_party3": {}, "poll3_party4": {}, "poll3_party5": {}, "poll3_party6": {}, "poll3_party7": {}, "poll3_party8": {}, "poll3_party9": {}, "poll3_source": {}, "poll3_source1": {}, "poll3_source2": {}, "poll3_source3": {}, "poll4_candidate1": {}, "poll4_candidate2": {}, "poll4_candidate3": {}, "poll4_candidate4": {}, "poll4_candidate5": {}, "poll4_candidate6": {}, "poll4_candidate7": {}, "poll4_candidate8": {}, "poll4_candidate9": {}, "poll4_date": {}, "poll4_date1": {}, "poll4_date2": {}, "poll4_date3": {}, "poll4_nominee1": {}, "poll4_nominee2": {}, "poll4_nominee3": {}, "poll4_nominee4": {}, "poll4_nominee5": {}, "poll4_nominee6": {}, "poll4_nominee7": {}, "poll4_nominee8": {}, "poll4_nominee9": {}, "poll4_party1": {}, "poll4_party2": {}, "poll4_party3": {}, "poll4_party4": {}, "poll4_party5": {}, "poll4_party6": {}, "poll4_party7": {}, "poll4_party8": {}, "poll4_party9": {}, "poll4_source": {}, "poll4_source1": {}, "poll4_source2": {}, "poll4_source3": {}, "poll5_candidate1": {}, "poll5_candidate2": {}, "poll5_candidate3": {}, "poll5_candidate4": {}, "poll5_candidate5": {}, "poll5_candidate6": {}, "poll5_candidate7": {}, "poll5_candidate8": {}, "poll5_candidate9": {}, "poll5_date": {}, "poll5_date1": {}, "poll5_date2": {}, "poll5_date3": {}, "poll5_nominee1": {}, "poll5_nominee2": {}, "poll5_nominee3": {}, "poll5_nominee4": {}, "poll5_nominee5": {}, "poll5_nominee6": {}, "poll5_nominee7": {}, "poll5_nominee8": {}, "poll5_nominee9": {}, "poll5_party1": {}, "poll5_party2": {}, "poll5_party3": {}, "poll5_party4": {}, "poll5_party5": {}, "poll5_party6": {}, "poll5_party7": {}, "poll5_party8": {}, "poll5_party9": {}, "poll5_source": {}, "poll5_source1": {}, "poll5_source2": {}, "poll5_source3": {} } } </templatedata> <includeonly>{{Sandbox other|| <!-- Categories below this line, please; interwikis at Wikidata --> [[Category:Politics and government infobox templates|Election]] [[Category:Infobox templates with module parameter|Election]] [[Category:Embeddable templates]] [[Category:Election and referendum infobox templates]] [[Category:Templates that add a tracking category]] }}</includeonly> os5njlplw2rnzzwui2xvf72gy2kifx4 Module:Инфобокс 828 123150 706600 2022-07-29T12:23:45Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "local p = {} local args = {} local origArgs = {} local root local empty_row_categories = {} local category_in_empty_row_pattern = '%[%[%s*[Cc][Aa][Tt][Ee][Gg][Oo][Rr][Yy]%s*:[^]]*]]' local has_rows = false local function fixChildBoxes(sval, tt) local function notempty( s ) return s and s:match( '%S' ) end if notempty(sval) then local marker = '<span class=special_infobox_marker>' local s = sval -- start moving templatestyles and categories inside of t..." Scribunto text/plain local p = {} local args = {} local origArgs = {} local root local empty_row_categories = {} local category_in_empty_row_pattern = '%[%[%s*[Cc][Aa][Tt][Ee][Gg][Oo][Rr][Yy]%s*:[^]]*]]' local has_rows = false local function fixChildBoxes(sval, tt) local function notempty( s ) return s and s:match( '%S' ) end if notempty(sval) then local marker = '<span class=special_infobox_marker>' local s = sval -- start moving templatestyles and categories inside of table rows local slast = '' while slast ~= s do slast = s s = mw.ustring.gsub(s, '(</[Tt][Rr]%s*>%s*)(%[%[%s*[Cc][Aa][Tt][Ee][Gg][Oo][Rr][Yy]%s*:[^]]*%]%])', '%2%1') s = mw.ustring.gsub(s, '(</[Tt][Rr]%s*>%s*)(\127[^\127]*UNIQ%-%-templatestyles%-%x+%-QINU[^\127]*\127)', '%2%1') end -- end moving templatestyles and categories inside of table rows s = mw.ustring.gsub(s, '(<%s*[Tt][Rr])', marker .. '%1') s = mw.ustring.gsub(s, '(</[Tt][Rr]%s*>)', '%1' .. marker) if s:match(marker) then s = mw.ustring.gsub(s, marker .. '%s*' .. marker, '') s = mw.ustring.gsub(s, '([\r\n]|-[^\r\n]*[\r\n])%s*' .. marker, '%1') s = mw.ustring.gsub(s, marker .. '%s*([\r\n]|-)', '%1') s = mw.ustring.gsub(s, '(</[Cc][Aa][Pp][Tt][Ii][Oo][Nn]%s*>%s*)' .. marker, '%1') s = mw.ustring.gsub(s, '(<%s*[Tt][Aa][Bb][Ll][Ee][^<>]*>%s*)' .. marker, '%1') s = mw.ustring.gsub(s, '^(%{|[^\r\n]*[\r\n]%s*)' .. marker, '%1') s = mw.ustring.gsub(s, '([\r\n]%{|[^\r\n]*[\r\n]%s*)' .. marker, '%1') s = mw.ustring.gsub(s, marker .. '(%s*</[Tt][Aa][Bb][Ll][Ee]%s*>)', '%1') s = mw.ustring.gsub(s, marker .. '(%s*\n|%})', '%1') end if s:match(marker) then local subcells = mw.text.split(s, marker) s = '' for k = 1, #subcells do if k == 1 then s = s .. subcells[k] .. '</' .. tt .. '></tr>' elseif k == #subcells then local rowstyle = ' style="display:none"' if notempty(subcells[k]) then rowstyle = '' end s = s .. '<tr' .. rowstyle ..'><' .. tt .. ' colspan=2>\n' .. subcells[k] elseif notempty(subcells[k]) then if (k % 2) == 0 then s = s .. subcells[k] else s = s .. '<tr><' .. tt .. ' colspan=2>\n' .. subcells[k] .. '</' .. tt .. '></tr>' end end end end -- the next two lines add a newline at the end of lists for the PHP parser -- [[Special:Diff/849054481]] -- remove when [[:phab:T191516]] is fixed or OBE s = mw.ustring.gsub(s, '([\r\n][%*#;:][^\r\n]*)$', '%1\n') s = mw.ustring.gsub(s, '^([%*#;:][^\r\n]*)$', '%1\n') s = mw.ustring.gsub(s, '^([%*#;:])', '\n%1') s = mw.ustring.gsub(s, '^(%{%|)', '\n%1') return s else return sval end end -- Cleans empty tables local function cleanInfobox() root = tostring(root) if has_rows == false then root = mw.ustring.gsub(root, '<table[^<>]*>%s*</table>', '') end end -- Returns the union of the values of two tables, as a sequence. local function union(t1, t2) local vals = {} for k, v in pairs(t1) do vals[v] = true end for k, v in pairs(t2) do vals[v] = true end local ret = {} for k, v in pairs(vals) do table.insert(ret, k) end return ret end -- Returns a table containing the numbers of the arguments that exist -- for the specified prefix. For example, if the prefix was 'data', and -- 'data1', 'data2', and 'data5' exist, it would return {1, 2, 5}. local function getArgNums(prefix) local nums = {} for k, v in pairs(args) do local num = tostring(k):match('^' .. prefix .. '([1-9]%d*)$') if num then table.insert(nums, tonumber(num)) end end table.sort(nums) return nums end -- Adds a row to the infobox, with either a header cell -- or a label/data cell combination. local function addRow(rowArgs) if rowArgs.header and rowArgs.header ~= '_BLANK_' then has_rows = true root :tag('tr') :addClass(rowArgs.rowclass) :cssText(rowArgs.rowstyle) :tag('th') :attr('colspan', '2') :addClass('infobox-header') :addClass(rowArgs.class) :addClass(args.headerclass) -- @deprecated next; target .infobox-<name> .infobox-header :cssText(args.headerstyle) :cssText(rowArgs.rowcellstyle) :wikitext(fixChildBoxes(rowArgs.header, 'th')) if rowArgs.data then root:wikitext( '[[Category:Pages using infobox templates with ignored data cells]]' ) end elseif rowArgs.data and rowArgs.data:gsub( category_in_empty_row_pattern, '' ):match('^%S') then has_rows = true local row = root:tag('tr') row:addClass(rowArgs.rowclass) row:cssText(rowArgs.rowstyle) if rowArgs.label then row :tag('th') :attr('scope', 'row') :addClass('infobox-label') -- @deprecated next; target .infobox-<name> .infobox-label :cssText(args.labelstyle) :cssText(rowArgs.rowcellstyle) :wikitext(rowArgs.label) :done() end local dataCell = row:tag('td') dataCell :attr('colspan', not rowArgs.label and '2' or nil) :addClass(not rowArgs.label and 'infobox-full-data' or 'infobox-data') :addClass(rowArgs.class) -- @deprecated next; target .infobox-<name> .infobox(-full)-data :cssText(rowArgs.datastyle) :cssText(rowArgs.rowcellstyle) :wikitext(fixChildBoxes(rowArgs.data, 'td')) else table.insert(empty_row_categories, rowArgs.data or '') end end local function renderTitle() if not args.title then return end has_rows = true root :tag('caption') :addClass('infobox-title') :addClass(args.titleclass) -- @deprecated next; target .infobox-<name> .infobox-title :cssText(args.titlestyle) :wikitext(args.title) end local function renderAboveRow() if not args.above then return end has_rows = true root :tag('tr') :tag('th') :attr('colspan', '2') :addClass('infobox-above') :addClass(args.aboveclass) -- @deprecated next; target .infobox-<name> .infobox-above :cssText(args.abovestyle) :wikitext(fixChildBoxes(args.above,'th')) end local function renderBelowRow() if not args.below then return end has_rows = true root :tag('tr') :tag('td') :attr('colspan', '2') :addClass('infobox-below') :addClass(args.belowclass) -- @deprecated next; target .infobox-<name> .infobox-below :cssText(args.belowstyle) :wikitext(fixChildBoxes(args.below,'td')) end local function addSubheaderRow(subheaderArgs) if subheaderArgs.data and subheaderArgs.data:gsub(category_in_empty_row_pattern, ''):match('^%S') then has_rows = true local row = root:tag('tr') row:addClass(subheaderArgs.rowclass) local dataCell = row:tag('td') dataCell :attr('colspan', '2') :addClass('infobox-subheader') :addClass(subheaderArgs.class) :cssText(subheaderArgs.datastyle) :cssText(subheaderArgs.rowcellstyle) :wikitext(fixChildBoxes(subheaderArgs.data, 'td')) else table.insert(empty_row_categories, subheaderArgs.data or '') end end local function renderSubheaders() if args.subheader then args.subheader1 = args.subheader end if args.subheaderrowclass then args.subheaderrowclass1 = args.subheaderrowclass end local subheadernums = getArgNums('subheader') for k, num in ipairs(subheadernums) do addSubheaderRow({ data = args['subheader' .. tostring(num)], -- @deprecated next; target .infobox-<name> .infobox-subheader datastyle = args.subheaderstyle, rowcellstyle = args['subheaderstyle' .. tostring(num)], class = args.subheaderclass, rowclass = args['subheaderrowclass' .. tostring(num)] }) end end local function addImageRow(imageArgs) if imageArgs.data and imageArgs.data:gsub(category_in_empty_row_pattern, ''):match('^%S') then has_rows = true local row = root:tag('tr') row:addClass(imageArgs.rowclass) local dataCell = row:tag('td') dataCell :attr('colspan', '2') :addClass('infobox-image') :addClass(imageArgs.class) :cssText(imageArgs.datastyle) :wikitext(fixChildBoxes(imageArgs.data, 'td')) else table.insert(empty_row_categories, imageArgs.data or '') end end local function renderImages() if args.image then args.image1 = args.image end if args.caption then args.caption1 = args.caption end local imagenums = getArgNums('image') for k, num in ipairs(imagenums) do local caption = args['caption' .. tostring(num)] local data = mw.html.create():wikitext(args['image' .. tostring(num)]) if caption then data :tag('div') :addClass('infobox-caption') -- @deprecated next; target .infobox-<name> .infobox-caption :cssText(args.captionstyle) :wikitext(caption) end addImageRow({ data = tostring(data), -- @deprecated next; target .infobox-<name> .infobox-image datastyle = args.imagestyle, class = args.imageclass, rowclass = args['imagerowclass' .. tostring(num)] }) end end -- When autoheaders are turned on, preprocesses the rows local function preprocessRows() if not args.autoheaders then return end local rownums = union(getArgNums('header'), getArgNums('data')) table.sort(rownums) local lastheader for k, num in ipairs(rownums) do if args['header' .. tostring(num)] then if lastheader then args['header' .. tostring(lastheader)] = nil end lastheader = num elseif args['data' .. tostring(num)] and args['data' .. tostring(num)]:gsub( category_in_empty_row_pattern, '' ):match('^%S') then local data = args['data' .. tostring(num)] if data:gsub(category_in_empty_row_pattern, ''):match('%S') then lastheader = nil end end end if lastheader then args['header' .. tostring(lastheader)] = nil end end -- Gets the union of the header and data argument numbers, -- and renders them all in order local function renderRows() local rownums = union(getArgNums('header'), getArgNums('data')) table.sort(rownums) for k, num in ipairs(rownums) do addRow({ header = args['header' .. tostring(num)], label = args['label' .. tostring(num)], data = args['data' .. tostring(num)], datastyle = args.datastyle, class = args['class' .. tostring(num)], rowclass = args['rowclass' .. tostring(num)], -- @deprecated next; target .infobox-<name> rowclass rowstyle = args['rowstyle' .. tostring(num)], rowcellstyle = args['rowcellstyle' .. tostring(num)] }) end end local function renderNavBar() if not args.name then return end has_rows = true root :tag('tr') :tag('td') :attr('colspan', '2') :addClass('infobox-navbar') :wikitext(require('Module:Navbar')._navbar{ args.name, mini = 1, }) end local function renderItalicTitle() local italicTitle = args['italic title'] and mw.ustring.lower(args['italic title']) if italicTitle == '' or italicTitle == 'force' or italicTitle == 'yes' then root:wikitext(mw.getCurrentFrame():expandTemplate({title = 'italic title'})) end end -- Categories in otherwise empty rows are collected in empty_row_categories. -- This function adds them to the module output. It is not affected by -- args.decat because this module should not prevent module-external categories -- from rendering. local function renderEmptyRowCategories() for _, s in ipairs(empty_row_categories) do root:wikitext(s) end end -- Render tracking categories. args.decat == turns off tracking categories. local function renderTrackingCategories() if args.decat == 'yes' then return end if args.child == 'yes' then if args.title then root:wikitext( '[[Category:Pages using embedded infobox templates with the title parameter]]' ) end elseif #(getArgNums('data')) == 0 and mw.title.getCurrentTitle().namespace == 0 then root:wikitext('[[Category:Articles using infobox templates with no data rows]]') end end --[=[ Loads the templatestyles for the infobox. TODO: FINISH loading base templatestyles here rather than in MediaWiki:Common.css. There are 4-5000 pages with 'raw' infobox tables. See [[Mediawiki_talk:Common.css/to_do#Infobox]] and/or come help :). When we do this we should clean up the inline CSS below too. Will have to do some bizarre conversion category like with sidebar. ]=] local function loadTemplateStyles() local frame = mw.getCurrentFrame() -- See function description local base_templatestyles = frame:extensionTag{ name = 'templatestyles', args = { src = 'Module:Infobox/styles.css' } } local templatestyles = '' if args['templatestyles'] then templatestyles = frame:extensionTag{ name = 'templatestyles', args = { src = args['templatestyles'] } } end local child_templatestyles = '' if args['child templatestyles'] then child_templatestyles = frame:extensionTag{ name = 'templatestyles', args = { src = args['child templatestyles'] } } end local grandchild_templatestyles = '' if args['grandchild templatestyles'] then grandchild_templatestyles = frame:extensionTag{ name = 'templatestyles', args = { src = args['grandchild templatestyles'] } } end return table.concat({ base_templatestyles, -- see function description templatestyles, child_templatestyles, grandchild_templatestyles }) end -- common functions between the child and non child cases local function structure_infobox_common() renderSubheaders() renderImages() preprocessRows() renderRows() renderBelowRow() renderNavBar() renderItalicTitle() renderEmptyRowCategories() renderTrackingCategories() cleanInfobox() end -- Specify the overall layout of the infobox, with special settings if the -- infobox is used as a 'child' inside another infobox. local function _infobox() if args.child ~= 'yes' then root = mw.html.create('table') root :addClass(args.subbox == 'yes' and 'infobox-subbox' or 'infobox') :addClass(args.bodyclass) -- @deprecated next; target .infobox-<name> :cssText(args.bodystyle) renderTitle() renderAboveRow() else root = mw.html.create() root :wikitext(args.title) end structure_infobox_common() return loadTemplateStyles() .. root end -- If the argument exists and isn't blank, add it to the argument table. -- Blank arguments are treated as nil to match the behaviour of ParserFunctions. local function preprocessSingleArg(argName) if origArgs[argName] and origArgs[argName] ~= '' then args[argName] = origArgs[argName] end end -- Assign the parameters with the given prefixes to the args table, in order, in -- batches of the step size specified. This is to prevent references etc. from -- appearing in the wrong order. The prefixTable should be an array containing -- tables, each of which has two possible fields, a "prefix" string and a -- "depend" table. The function always parses parameters containing the "prefix" -- string, but only parses parameters in the "depend" table if the prefix -- parameter is present and non-blank. local function preprocessArgs(prefixTable, step) if type(prefixTable) ~= 'table' then error("Non-table value detected for the prefix table", 2) end if type(step) ~= 'number' then error("Invalid step value detected", 2) end -- Get arguments without a number suffix, and check for bad input. for i,v in ipairs(prefixTable) do if type(v) ~= 'table' or type(v.prefix) ~= "string" or (v.depend and type(v.depend) ~= 'table') then error('Invalid input detected to preprocessArgs prefix table', 2) end preprocessSingleArg(v.prefix) -- Only parse the depend parameter if the prefix parameter is present -- and not blank. if args[v.prefix] and v.depend then for j, dependValue in ipairs(v.depend) do if type(dependValue) ~= 'string' then error('Invalid "depend" parameter value detected in preprocessArgs') end preprocessSingleArg(dependValue) end end end -- Get arguments with number suffixes. local a = 1 -- Counter variable. local moreArgumentsExist = true while moreArgumentsExist == true do moreArgumentsExist = false for i = a, a + step - 1 do for j,v in ipairs(prefixTable) do local prefixArgName = v.prefix .. tostring(i) if origArgs[prefixArgName] then -- Do another loop if any arguments are found, even blank ones. moreArgumentsExist = true preprocessSingleArg(prefixArgName) end -- Process the depend table if the prefix argument is present -- and not blank, or we are processing "prefix1" and "prefix" is -- present and not blank, and if the depend table is present. if v.depend and (args[prefixArgName] or (i == 1 and args[v.prefix])) then for j,dependValue in ipairs(v.depend) do local dependArgName = dependValue .. tostring(i) preprocessSingleArg(dependArgName) end end end end a = a + step end end -- Parse the data parameters in the same order that the old {{infobox}} did, so -- that references etc. will display in the expected places. Parameters that -- depend on another parameter are only processed if that parameter is present, -- to avoid phantom references appearing in article reference lists. local function parseDataParameters() preprocessSingleArg('autoheaders') preprocessSingleArg('child') preprocessSingleArg('bodyclass') preprocessSingleArg('subbox') preprocessSingleArg('bodystyle') preprocessSingleArg('title') preprocessSingleArg('titleclass') preprocessSingleArg('titlestyle') preprocessSingleArg('above') preprocessSingleArg('aboveclass') preprocessSingleArg('abovestyle') preprocessArgs({ {prefix = 'subheader', depend = {'subheaderstyle', 'subheaderrowclass'}} }, 10) preprocessSingleArg('subheaderstyle') preprocessSingleArg('subheaderclass') preprocessArgs({ {prefix = 'image', depend = {'caption', 'imagerowclass'}} }, 10) preprocessSingleArg('captionstyle') preprocessSingleArg('imagestyle') preprocessSingleArg('imageclass') preprocessArgs({ {prefix = 'header'}, {prefix = 'data', depend = {'label'}}, {prefix = 'rowclass'}, {prefix = 'rowstyle'}, {prefix = 'rowcellstyle'}, {prefix = 'class'} }, 50) preprocessSingleArg('headerclass') preprocessSingleArg('headerstyle') preprocessSingleArg('labelstyle') preprocessSingleArg('datastyle') preprocessSingleArg('below') preprocessSingleArg('belowclass') preprocessSingleArg('belowstyle') preprocessSingleArg('name') -- different behaviour for italics if blank or absent args['italic title'] = origArgs['italic title'] preprocessSingleArg('decat') preprocessSingleArg('templatestyles') preprocessSingleArg('child templatestyles') preprocessSingleArg('grandchild templatestyles') end -- If called via #invoke, use the args passed into the invoking template. -- Otherwise, for testing purposes, assume args are being passed directly in. function p.infobox(frame) if frame == mw.getCurrentFrame() then origArgs = frame:getParent().args else origArgs = frame end parseDataParameters() return _infobox() end -- For calling via #invoke within a template function p.infoboxTemplate(frame) origArgs = {} for k,v in pairs(frame.args) do origArgs[k] = mw.text.trim(v) end parseDataParameters() return _infobox() end return p 0nrwbmsjupox6pg5hh6nvlk9r7dcw81 Module:Infobox/styles.css 828 123151 706602 2022-07-29T12:26:00Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "/* {{pp|small=y}} */ /* * This TemplateStyles sheet deliberately does NOT include the full set of * infobox styles. We are still working to migrate all of the manual * infoboxes. See [[MediaWiki talk:Common.css/to do#Infobox]] * DO NOT ADD THEM HERE */ /* * not strictly certain these styles are necessary since the modules now * exclusively output infobox-subbox or infobox, not both * just replicating the module faithfully */ .infobox-subbox { padding:..." sanitized-css text/css /* {{pp|small=y}} */ /* * This TemplateStyles sheet deliberately does NOT include the full set of * infobox styles. We are still working to migrate all of the manual * infoboxes. See [[MediaWiki talk:Common.css/to do#Infobox]] * DO NOT ADD THEM HERE */ /* * not strictly certain these styles are necessary since the modules now * exclusively output infobox-subbox or infobox, not both * just replicating the module faithfully */ .infobox-subbox { padding: 0; border: none; margin: -3px; width: auto; min-width: 100%; font-size: 100%; clear: none; float: none; background-color: transparent; } .infobox-3cols-child { margin: auto; } .infobox .navbar { font-size: 100%; } /* T281642 */ body.skin-minerva .infobox-header, body.skin-minerva .infobox-subheader, body.skin-minerva .infobox-above, body.skin-minerva .infobox-title, body.skin-minerva .infobox-image, body.skin-minerva .infobox-full-data, body.skin-minerva .infobox-below { text-align: center; } r79dlpm7l4hm8tdp6d2jr4blcsyis2v Загвар:Infobox election/row 10 123152 706603 2022-07-29T12:28:01Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "<includeonly>|- {{#if:{{{divider|}}}|{{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}{{{leader1|}}}{{{party2|}}}{{{color2|}}}{{{leader2|}}}{{{party3|}}}{{{color3|}}}{{{leader3|}}}|{{!}} colspan=4 {{!}} {{{divider}}} }} }} |- style="display:none" {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes||{{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{party1|}}}{{{party2|}}}{{{party3|}}}| ! style="text-align:left;" {{!}} &nbsp; ! style="text-align:center" {{!}} {..." wikitext text/x-wiki <includeonly>|- {{#if:{{{divider|}}}|{{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}{{{leader1|}}}{{{party2|}}}{{{color2|}}}{{{leader2|}}}{{{party3|}}}{{{color3|}}}{{{leader3|}}}|{{!}} colspan=4 {{!}} {{{divider}}} }} }} |- style="display:none" {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes||{{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{party1|}}}{{{party2|}}}{{{party3|}}}| ! style="text-align:left;" {{!}} &nbsp; ! style="text-align:center" {{!}} {{#if:{{{party1|}}}| {{{header1|}}} }} ! style="text-align:center" {{!}} {{#if:{{{party2|}}}| {{{header2|}}} }} {{#if:{{{col3|}}}|! style="text-align:center" {{!}} {{#if:{{{party3|}}}| {{{header3|}}} }}}} }} | #default = }}}} |- {{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}{{{image1|}}}{{{party2|}}}{{{color2|}}}{{{image2|}}}{{{party3|}}}{{{color3|}}}{{{image3|}}}|<!-- Images --> ! {{#if:{{{filler|}}}|<br />{{{filler}}}|&nbsp;}} {{!}} style="text-align:center;{{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}||width:0;}}{{#if:{{{color1|}}}|border-bottom: 6px solid #{{{color1}}}|{{#ifeq: {{{party_color}}}|no||{{#if:{{{party1|}}}|{{#ifeq: {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party1}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color|error=NOTHERE}} | NOTHERE || border-bottom: 6px solid {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party1}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color}};}}}}}}}}" {{!}} {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image1|}}}|size={{if empty|{{{image1_size|}}}|{{{image_size|}}}}}|alt={{{alt1|}}}|upright={{if empty|{{{image1_upright|}}}|{{{image_upright|}}}|{{#if:{{both|{{{col3|}}}|{{{image3|}}}}}|0.5|0.75}}}}|suppressplaceholder=yes|class={{#if:{{{pageimage1|}}}||notpageimage}}}} {{!}} style="text-align:center;{{#if:{{{party2|}}}{{{color2|}}}||width:0;}}{{#if:{{{color2|}}}|border-bottom: 6px solid #{{{color2}}}|{{#ifeq: {{{party_color}}}|no||{{#if:{{{party2|}}}|{{#ifeq: {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party2}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color|error=NOTHERE}} | NOTHERE || border-bottom: 6px solid {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party2}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color}};}}}}}}}}"{{!}} {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image2|}}}|size={{if empty|{{{image2_size|}}}|alt={{{alt2|}}}|{{{image_size|}}}}}|upright={{if empty|{{{image2_upright|}}}|{{{image_upright|}}}|{{#if:{{both|{{{col3|}}}|{{{image3|}}}}}|0.5|0.75}}}}|suppressplaceholder=yes|class={{#if:{{{pageimage2|}}}||notpageimage}}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="text-align:center;{{#if:{{{party3|}}}{{{color3|}}}||width:0;}}{{#if:{{{color3|}}}|border-bottom: 6px solid #{{{color3}}}|{{#ifeq: {{{party_color}}}|no||{{#if:{{{party3|}}}|{{#ifeq: {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party3}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color|error=NOTHERE}} | NOTHERE || border-bottom: 6px solid {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party3}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color}};}}}}}}}}"{{!}} {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image3|}}}|alt={{{alt3|}}}|size={{if empty|{{{image3_size|}}}|{{{image_size|}}}}}|upright={{if empty|{{{image3_upright|}}}|{{{image_upright|}}}|0.5}}|suppressplaceholder=yes|class={{#if:{{{pageimage3|}}}||notpageimage}}}}}} }} |- {{#if:{{{nominee1|}}}{{{nominee2|}}}{{{nominee3|}}}|<!-- Presidential & by-election nominee --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential | by-election | By-election = ! style="width:75px;text-align:left" {{!}}Nominee {{!}} style="{{#if:{{{nominee1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{nominee1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{nominee2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{nominee2|}}} {{!}} style="{{#if:{{{nominee3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{nominee3|}}} | #default = }}|{{#if:{{{candidate1|}}}{{{candidate2|}}}{{{candidate3|}}}|<!-- Candidate --> ! style="width:75px;text-align:left" {{!}}Candidate {{!}} style="{{#if:{{{candidate1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{candidate1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{candidate2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{candidate2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{candidate3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{candidate3|}}}}} }} }} |-<!-- Party leader --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{leader1|}}}{{{leader2|}}}{{{leader3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Leader {{!}} style="{{#if:{{{leader1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{leader2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{leader3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader3|}}}}} }} | #default = }} |- {{#if:{{{party1|}}}{{{party2|}}}{{{party3|}}}|<!-- Party name --> ! style="width:75px;text-align:left" {{!}} Party {{!}} style="{{#if:{{{party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{Infobox election/shortname|link={{{party1_name}}}|name={{{party1|}}}}} {{!}} style="{{#if:{{{party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{Infobox election/shortname|link={{{party2_name}}}|name={{{party2|}}}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{Infobox election/shortname|link={{{party3_name}}}|name={{{party3|}}}}}}} }} |- {{#if:{{{alliance1|}}}{{{alliance2|}}}{{{alliance3|}}}|<!-- Alliance name --> ! style="text-align:left" {{!}} Alliance {{!}} style="{{#if:{{{alliance1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{Infobox election/shortname|link={{{alliance1_name}}}|name={{{alliance1|}}}}} {{!}} style="{{#if:{{{alliance2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{Infobox election/shortname|link={{{alliance2_name}}}|name={{{alliance2|}}}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{alliance3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{Infobox election/shortname|link={{{alliance3_name}}}|name={{{alliance3|}}}}}}} }} |-<!-- Home state --> {{#if:{{{home_state1|}}}{{{home_state2|}}}{{{home_state3|}}}| {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = ! style="text-align:left" {{!}} Home&nbsp;state {{!}} style="{{#if:{{{home_state1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{home_state1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{home_state2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{home_state2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{home_state3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{home_state3|}}}}} | #default = }} }} |-<!-- Running mate --> {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#if:{{{running_mate1|}}}{{{running_mate2|}}}{{{running_mate3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Running&nbsp;mate {{!}} style="{{#if:{{{running_mate1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{running_mate1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{running_mate2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{running_mate2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{running_mate3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{running_mate3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- Electoral vote --> {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{electoral_vote1|}}}{{{electoral_vote2|}}}{{{electoral_vote3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{#ifeq:{{{college_voted|}}}|no|Projected e|E}}lectoral&nbsp;vote {{!}} style="{{#if:{{{electoral_vote1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{electoral_vote1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{electoral_vote2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{electoral_vote2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{electoral_vote3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{electoral_vote3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- Delegate count --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#if:{{{delegate_count1|}}}{{{delegate_count2|}}}{{{delegate_count3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|Estimated delegate|Delegate}}&nbsp;count {{!}} style="{{#if:{{{delegate_count2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{delegate_count1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{delegate_count2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{delegate_count2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{delegate_count3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{delegate_count3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- States carried --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary = {{#if:{{{states_carried1|}}}{{{states_carried2|}}}{{{states_carried3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Contests&nbsp;won {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried3|}}}}} }} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{states_carried1|}}}{{{states_carried2|}}}{{{states_carried3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} States&nbsp;carried {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{states_carried3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- Leader since --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{leader_since1|}}}{{{leader_since2|}}}{{{leader_since3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Leader&nbsp;since {{!}} style="{{#if:{{{leader_since1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader_since1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{leader_since2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader_since2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{leader_since3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader_since3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- Leader seat --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{leaders_seat1|}}}{{{leaders_seat2|}}}{{{leaders_seat3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Leader's&nbsp;seat {{!}} style="{{#if:{{{leaders_seat2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leaders_seat1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{leaders_seat2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leaders_seat2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{leaders_seat3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leaders_seat3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- last election --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{last_election1|}}}{{{last_election2|}}}{{{last_election3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Last&nbsp;election {{!}} style="{{#if:{{{last_election1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{last_election1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{last_election2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{last_election2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{last_election3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{last_election3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- seats before --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{seats_before1|}}}{{{seats_before2|}}}{{{seats_before3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|Current&nbsp;seats|Seats&nbsp;before}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_before1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_before1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_before2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_before2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats_before3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_before3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- seats needed --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{seats_needed1|}}}{{{seats_needed2|}}}{{{seats_needed3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Seats&nbsp;needed {{!}} style="{{#if:{{{seats_needed1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_needed1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_needed2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_needed2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats_needed3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_needed3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- seats --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{seats1|}}}{{{seats2|}}}{{{seats3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Seats&nbsp;won {{!}} style="{{#if:{{{seats1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- seats after --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{seats_after1|}}}{{{seats_after2|}}}{{{seats_after3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Seats&nbsp;after {{!}} style="{{#if:{{{seats_after1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_after1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_after2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_after2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats_after3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_after3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- seat change --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{seat_change1|}}}{{{seat_change2|}}}{{{seat_change3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Seat&nbsp;change {{!}} style="{{#if:{{{seat_change1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seat_change1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seat_change2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seat_change2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seat_change3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seat_change3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- popular vote --> {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{popular_vote1|}}}{{{popular_vote2|}}}{{{popular_vote3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{vote_type|Popular}}}&nbsp;vote {{!}} style="{{#if:{{{popular_vote1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{popular_vote1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{popular_vote2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{popular_vote2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{popular_vote3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{popular_vote3|}}}}} }} }} |-<!-- percentage --> {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{percentage1|}}}{{{percentage2|}}}{{{percentage3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Percentage {{!}} style="{{#if:{{{percentage1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{percentage1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{percentage2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{percentage2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{percentage3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{percentage3|}}}}} }} }} |-<!-- Counties won --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{counties_won1|}}}{{{counties_won2|}}}{{{counties_won3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Counties&nbsp;won {{!}} style="{{#if:{{{counties_won1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_won1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{counties_won2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_won2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{counties_won3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_won3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- Counties 25% threshold --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{counties_threshold1|}}}{{{counties_threshold2|}}}{{{counties_threshold3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Counties&nbsp;with&nbsp;25%&nbsp;vote {{!}} style="{{#if:{{{counties_threshold1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_threshold1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{counties_threshold2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_threshold2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{counties_threshold3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_threshold3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- swing --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{swing1|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Swing {{!}} style="width:75px;text-align:center" {{!}} {{{swing1}}} {{!}} style="{{#if:{{{swing2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{swing2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{swing3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{swing3|}}}}} }} }} | #default = }} {{#if:{{{opinion_polls|}}}|| {{!-}}<!-- Presidential poll nominee --> {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_person1|}}}{{{poll1_person2|}}}{{{poll1_person3|}}}| ! colspan=4 {{!}} Opinion&nbsp;polls }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_person1|}}}{{{poll1_person2|}}}{{{poll1_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll1_date|}}}{{#if:{{{poll1_source|}}}| [{{{poll1_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll1_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll2_person1|}}}{{{poll2_person2|}}}{{{poll2_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll2_date|}}}{{#if:{{{poll2_source|}}}| [{{{poll2_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll2_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll3_person1|}}}{{{poll3_person2|}}}{{{poll3_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll3_date|}}}{{#if:{{{poll3_source|}}}| [{{{poll3_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll3_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll4_person1|}}}{{{poll4_person2|}}}{{{poll4_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll4_date|}}}{{#if:{{{poll4_source|}}}| [{{{poll4_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll4_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll5_person1|}}}{{{poll5_person2|}}}{{{poll5_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll5_date|}}}{{#if:{{{poll5_source|}}}| [{{{poll5_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll5_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}}<!-- Legislative poll nominee --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_party1|}}}{{{poll1_party2|}}}{{{poll1_party3|}}}| ! colspan=4 {{!}} Opinion&nbsp;polls }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_party1|}}}{{{poll1_party2|}}}{{{poll1_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll1_date|}}}{{#if:{{{poll1_source|}}}| [{{{poll1_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll1_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll2_party1|}}}{{{poll2_party2|}}}{{{poll2_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll2_date|}}}{{#if:{{{poll2_source|}}}| [{{{poll2_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll2_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll3_party1|}}}{{{poll3_party2|}}}{{{poll3_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll3_date|}}}{{#if:{{{poll3_source|}}}| [{{{poll3_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll3_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll4_party1|}}}{{{poll4_party2|}}}{{{poll4_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll4_date|}}}{{#if:{{{poll4_source|}}}| [{{{poll4_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll4_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll5_party1|}}}{{{poll5_party2|}}}{{{poll5_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll5_date|}}}{{#if:{{{poll5_source|}}}| [{{{poll5_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll5_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_party3|}}}}} }} }} | #default = }}}} |-<!-- Blank field --> {{#if:{{#if:{{{1blank|}}}|{{{1data1|}}}{{{1data2|}}}{{{1data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{1blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{1data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{1data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{1data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{1data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{1data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{1data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{2blank|}}}|{{{2data1|}}}{{{2data2|}}}{{{2data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{2blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{2data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{2data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{2data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{2data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{2data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{2data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{3blank|}}}|{{{3data1|}}}{{{3data2|}}}{{{3data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{3blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{3data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{3data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{3data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{3data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{3data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{3data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{4blank|}}}|{{{4data1|}}}{{{4data2|}}}{{{4data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{4blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{4data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{4data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{4data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{4data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{4data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{4data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{5blank|}}}|{{{5data1|}}}{{{5data2|}}}{{{5data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{5blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{5data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{5data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{5data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{5data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{5data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{5data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{6blank|}}}|{{{6data1|}}}{{{6data2|}}}{{{6data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{6blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{6data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{6data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{6data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{6data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{6data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{6data3|}}}}} }}</includeonly><noinclude> {{Documentation}}</noinclude> glb0095fyjhg3mh2p6ft6h1618ak92d 706606 706603 2022-07-29T13:45:37Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki <includeonly>|- {{#if:{{{divider|}}}|{{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}{{{leader1|}}}{{{party2|}}}{{{color2|}}}{{{leader2|}}}{{{party3|}}}{{{color3|}}}{{{leader3|}}}|{{!}} colspan=4 {{!}} {{{divider}}} }} }} |- style="display:none" {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes||{{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{party1|}}}{{{party2|}}}{{{party3|}}}| ! style="text-align:left;" {{!}} &nbsp; ! style="text-align:center" {{!}} {{#if:{{{party1|}}}| {{{header1|}}} }} ! style="text-align:center" {{!}} {{#if:{{{party2|}}}| {{{header2|}}} }} {{#if:{{{col3|}}}|! style="text-align:center" {{!}} {{#if:{{{party3|}}}| {{{header3|}}} }}}} }} | #default = }}}} |- {{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}{{{image1|}}}{{{party2|}}}{{{color2|}}}{{{image2|}}}{{{party3|}}}{{{color3|}}}{{{image3|}}}|<!-- Images --> ! {{#if:{{{filler|}}}|<br />{{{filler}}}|&nbsp;}} {{!}} style="text-align:center;{{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}||width:0;}}{{#if:{{{color1|}}}|border-bottom: 6px solid #{{{color1}}}|{{#ifeq: {{{party_color}}}|no||{{#if:{{{party1|}}}|{{#ifeq: {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party1}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color|error=NOTHERE}} | NOTHERE || border-bottom: 6px solid {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party1}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color}};}}}}}}}}" {{!}} {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image1|}}}|size={{if empty|{{{image1_size|}}}|{{{image_size|}}}}}|alt={{{alt1|}}}|upright={{if empty|{{{image1_upright|}}}|{{{image_upright|}}}|{{#if:{{both|{{{col3|}}}|{{{image3|}}}}}|0.5|0.75}}}}|suppressplaceholder=yes|class={{#if:{{{pageimage1|}}}||notpageimage}}}} {{!}} style="text-align:center;{{#if:{{{party2|}}}{{{color2|}}}||width:0;}}{{#if:{{{color2|}}}|border-bottom: 6px solid #{{{color2}}}|{{#ifeq: {{{party_color}}}|no||{{#if:{{{party2|}}}|{{#ifeq: {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party2}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color|error=NOTHERE}} | NOTHERE || border-bottom: 6px solid {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party2}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color}};}}}}}}}}"{{!}} {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image2|}}}|size={{if empty|{{{image2_size|}}}|alt={{{alt2|}}}|{{{image_size|}}}}}|upright={{if empty|{{{image2_upright|}}}|{{{image_upright|}}}|{{#if:{{both|{{{col3|}}}|{{{image3|}}}}}|0.5|0.75}}}}|suppressplaceholder=yes|class={{#if:{{{pageimage2|}}}||notpageimage}}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="text-align:center;{{#if:{{{party3|}}}{{{color3|}}}||width:0;}}{{#if:{{{color3|}}}|border-bottom: 6px solid #{{{color3}}}|{{#ifeq: {{{party_color}}}|no||{{#if:{{{party3|}}}|{{#ifeq: {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party3}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color|error=NOTHERE}} | NOTHERE || border-bottom: 6px solid {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party3}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color}};}}}}}}}}"{{!}} {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image3|}}}|alt={{{alt3|}}}|size={{if empty|{{{image3_size|}}}|{{{image_size|}}}}}|upright={{if empty|{{{image3_upright|}}}|{{{image_upright|}}}|0.5}}|suppressplaceholder=yes|class={{#if:{{{pageimage3|}}}||notpageimage}}}}}} }} |- {{#if:{{{nominee1|}}}{{{nominee2|}}}{{{nominee3|}}}|<!-- Presidential & by-election nominee --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential | by-election | By-election = ! style="width:75px;text-align:left" {{!}}Nominee {{!}} style="{{#if:{{{nominee1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{nominee1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{nominee2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{nominee2|}}} {{!}} style="{{#if:{{{nominee3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{nominee3|}}} | #default = }}|{{#if:{{{candidate1|}}}{{{candidate2|}}}{{{candidate3|}}}|<!-- Candidate --> ! style="width:75px;text-align:left" {{!}}Candidate {{!}} style="{{#if:{{{candidate1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{candidate1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{candidate2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{candidate2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{candidate3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{candidate3|}}}}} }} }} |-<!-- Party leader --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{leader1|}}}{{{leader2|}}}{{{leader3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Leader {{!}} style="{{#if:{{{leader1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{leader2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{leader3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader3|}}}}} }} | #default = }} |- {{#if:{{{party1|}}}{{{party2|}}}{{{party3|}}}|<!-- Party name --> ! style="width:75px;text-align:left" {{!}} Нам {{!}} style="{{#if:{{{party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{party1}}}/meta/shortname|link={{{party1_name}}}|name={{{party1|}}}}} {{!}} style="{{#if:{{{party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{party2}}}/meta/shortname|link={{{party2_name}}}|name={{{party2|}}}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{party3}}}/meta/shortname|link={{{party3_name}}}|name={{{party3|}}}}}}} }} |- {{#if:{{{alliance1|}}}{{{alliance2|}}}{{{alliance3|}}}|<!-- Alliance name --> ! style="text-align:left" {{!}} Эвсэл {{!}} style="{{#if:{{{alliance1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{alliance1}}}/meta/shortname|link={{{alliance1_name}}}|name={{{alliance1|}}}}} {{!}} style="{{#if:{{{alliance2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{Infobox election/shortname|link={{{alliance2_name}}}|name={{{alliance2|}}}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{alliance3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{Infobox election/shortname|link={{{alliance3_name}}}|name={{{alliance3|}}}}}}} }} |-<!-- Home state --> {{#if:{{{home_state1|}}}{{{home_state2|}}}{{{home_state3|}}}| {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = ! style="text-align:left" {{!}} Home&nbsp;state {{!}} style="{{#if:{{{home_state1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{home_state1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{home_state2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{home_state2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{home_state3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{home_state3|}}}}} | #default = }} }} |-<!-- Running mate --> {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#if:{{{running_mate1|}}}{{{running_mate2|}}}{{{running_mate3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Running&nbsp;mate {{!}} style="{{#if:{{{running_mate1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{running_mate1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{running_mate2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{running_mate2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{running_mate3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{running_mate3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- Electoral vote --> {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{electoral_vote1|}}}{{{electoral_vote2|}}}{{{electoral_vote3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{#ifeq:{{{college_voted|}}}|no|Projected e|E}}lectoral&nbsp;vote {{!}} style="{{#if:{{{electoral_vote1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{electoral_vote1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{electoral_vote2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{electoral_vote2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{electoral_vote3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{electoral_vote3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- Delegate count --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#if:{{{delegate_count1|}}}{{{delegate_count2|}}}{{{delegate_count3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|Estimated delegate|Delegate}}&nbsp;count {{!}} style="{{#if:{{{delegate_count2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{delegate_count1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{delegate_count2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{delegate_count2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{delegate_count3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{delegate_count3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- States carried --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary = {{#if:{{{states_carried1|}}}{{{states_carried2|}}}{{{states_carried3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Contests&nbsp;won {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried3|}}}}} }} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{states_carried1|}}}{{{states_carried2|}}}{{{states_carried3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} States&nbsp;carried {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{states_carried3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- Leader since --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{leader_since1|}}}{{{leader_since2|}}}{{{leader_since3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Leader&nbsp;since {{!}} style="{{#if:{{{leader_since1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader_since1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{leader_since2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader_since2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{leader_since3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader_since3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- Leader seat --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{leaders_seat1|}}}{{{leaders_seat2|}}}{{{leaders_seat3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Leader's&nbsp;seat {{!}} style="{{#if:{{{leaders_seat2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leaders_seat1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{leaders_seat2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leaders_seat2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{leaders_seat3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leaders_seat3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- last election --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{last_election1|}}}{{{last_election2|}}}{{{last_election3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Last&nbsp;election {{!}} style="{{#if:{{{last_election1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{last_election1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{last_election2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{last_election2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{last_election3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{last_election3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- seats before --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{seats_before1|}}}{{{seats_before2|}}}{{{seats_before3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|Current&nbsp;seats|Seats&nbsp;before}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_before1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_before1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_before2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_before2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats_before3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_before3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- seats needed --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{seats_needed1|}}}{{{seats_needed2|}}}{{{seats_needed3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Seats&nbsp;needed {{!}} style="{{#if:{{{seats_needed1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_needed1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_needed2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_needed2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats_needed3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_needed3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- seats --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{seats1|}}}{{{seats2|}}}{{{seats3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Seats&nbsp;won {{!}} style="{{#if:{{{seats1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- seats after --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{seats_after1|}}}{{{seats_after2|}}}{{{seats_after3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Seats&nbsp;after {{!}} style="{{#if:{{{seats_after1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_after1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_after2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_after2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats_after3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_after3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- seat change --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{seat_change1|}}}{{{seat_change2|}}}{{{seat_change3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Seat&nbsp;change {{!}} style="{{#if:{{{seat_change1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seat_change1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seat_change2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seat_change2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seat_change3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seat_change3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- popular vote --> {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{popular_vote1|}}}{{{popular_vote2|}}}{{{popular_vote3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{vote_type|Popular}}}&nbsp;vote {{!}} style="{{#if:{{{popular_vote1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{popular_vote1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{popular_vote2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{popular_vote2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{popular_vote3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{popular_vote3|}}}}} }} }} |-<!-- percentage --> {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{percentage1|}}}{{{percentage2|}}}{{{percentage3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Percentage {{!}} style="{{#if:{{{percentage1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{percentage1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{percentage2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{percentage2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{percentage3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{percentage3|}}}}} }} }} |-<!-- Counties won --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{counties_won1|}}}{{{counties_won2|}}}{{{counties_won3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Counties&nbsp;won {{!}} style="{{#if:{{{counties_won1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_won1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{counties_won2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_won2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{counties_won3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_won3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- Counties 25% threshold --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{counties_threshold1|}}}{{{counties_threshold2|}}}{{{counties_threshold3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Counties&nbsp;with&nbsp;25%&nbsp;vote {{!}} style="{{#if:{{{counties_threshold1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_threshold1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{counties_threshold2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_threshold2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{counties_threshold3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_threshold3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- swing --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{swing1|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Swing {{!}} style="width:75px;text-align:center" {{!}} {{{swing1}}} {{!}} style="{{#if:{{{swing2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{swing2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{swing3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{swing3|}}}}} }} }} | #default = }} {{#if:{{{opinion_polls|}}}|| {{!-}}<!-- Presidential poll nominee --> {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_person1|}}}{{{poll1_person2|}}}{{{poll1_person3|}}}| ! colspan=4 {{!}} Opinion&nbsp;polls }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_person1|}}}{{{poll1_person2|}}}{{{poll1_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll1_date|}}}{{#if:{{{poll1_source|}}}| [{{{poll1_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll1_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll2_person1|}}}{{{poll2_person2|}}}{{{poll2_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll2_date|}}}{{#if:{{{poll2_source|}}}| [{{{poll2_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll2_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll3_person1|}}}{{{poll3_person2|}}}{{{poll3_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll3_date|}}}{{#if:{{{poll3_source|}}}| [{{{poll3_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll3_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll4_person1|}}}{{{poll4_person2|}}}{{{poll4_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll4_date|}}}{{#if:{{{poll4_source|}}}| [{{{poll4_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll4_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll5_person1|}}}{{{poll5_person2|}}}{{{poll5_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll5_date|}}}{{#if:{{{poll5_source|}}}| [{{{poll5_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll5_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}}<!-- Legislative poll nominee --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_party1|}}}{{{poll1_party2|}}}{{{poll1_party3|}}}| ! colspan=4 {{!}} Opinion&nbsp;polls }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_party1|}}}{{{poll1_party2|}}}{{{poll1_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll1_date|}}}{{#if:{{{poll1_source|}}}| [{{{poll1_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll1_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll2_party1|}}}{{{poll2_party2|}}}{{{poll2_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll2_date|}}}{{#if:{{{poll2_source|}}}| [{{{poll2_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll2_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll3_party1|}}}{{{poll3_party2|}}}{{{poll3_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll3_date|}}}{{#if:{{{poll3_source|}}}| [{{{poll3_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll3_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll4_party1|}}}{{{poll4_party2|}}}{{{poll4_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll4_date|}}}{{#if:{{{poll4_source|}}}| [{{{poll4_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll4_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll5_party1|}}}{{{poll5_party2|}}}{{{poll5_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll5_date|}}}{{#if:{{{poll5_source|}}}| [{{{poll5_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll5_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_party3|}}}}} }} }} | #default = }}}} |-<!-- Blank field --> {{#if:{{#if:{{{1blank|}}}|{{{1data1|}}}{{{1data2|}}}{{{1data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{1blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{1data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{1data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{1data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{1data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{1data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{1data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{2blank|}}}|{{{2data1|}}}{{{2data2|}}}{{{2data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{2blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{2data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{2data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{2data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{2data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{2data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{2data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{3blank|}}}|{{{3data1|}}}{{{3data2|}}}{{{3data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{3blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{3data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{3data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{3data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{3data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{3data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{3data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{4blank|}}}|{{{4data1|}}}{{{4data2|}}}{{{4data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{4blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{4data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{4data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{4data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{4data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{4data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{4data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{5blank|}}}|{{{5data1|}}}{{{5data2|}}}{{{5data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{5blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{5data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{5data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{5data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{5data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{5data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{5data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{6blank|}}}|{{{6data1|}}}{{{6data2|}}}{{{6data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{6blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{6data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{6data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{6data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{6data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{6data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{6data3|}}}}} }}</includeonly><noinclude> {{Documentation}}</noinclude> do9aw1mxp664t3n10elhfmv4rg8aii8 706607 706606 2022-07-29T14:02:38Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki <includeonly>|- {{#if:{{{divider|}}}|{{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}{{{leader1|}}}{{{party2|}}}{{{color2|}}}{{{leader2|}}}{{{party3|}}}{{{color3|}}}{{{leader3|}}}|{{!}} colspan=4 {{!}} {{{divider}}} }} }} |- style="display:none" {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes||{{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{party1|}}}{{{party2|}}}{{{party3|}}}| ! style="text-align:left;" {{!}} &nbsp; ! style="text-align:center" {{!}} {{#if:{{{party1|}}}| {{{header1|}}} }} ! style="text-align:center" {{!}} {{#if:{{{party2|}}}| {{{header2|}}} }} {{#if:{{{col3|}}}|! style="text-align:center" {{!}} {{#if:{{{party3|}}}| {{{header3|}}} }}}} }} | #default = }}}} |- {{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}{{{image1|}}}{{{party2|}}}{{{color2|}}}{{{image2|}}}{{{party3|}}}{{{color3|}}}{{{image3|}}}|<!-- Images --> ! {{#if:{{{filler|}}}|<br />{{{filler}}}|&nbsp;}} {{!}} style="text-align:center;{{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}||width:0;}}{{#if:{{{color1|}}}|border-bottom: 6px solid #{{{color1}}}|{{#ifeq: {{{party_color}}}|no||{{#if:{{{party1|}}}|{{#ifeq: {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party1}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color|error=NOTHERE}} | NOTHERE || border-bottom: 6px solid {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party1}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color}};}}}}}}}}" {{!}} {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image1|}}}|size={{if empty|{{{image1_size|}}}|{{{image_size|}}}}}|alt={{{alt1|}}}|upright={{if empty|{{{image1_upright|}}}|{{{image_upright|}}}|{{#if:{{both|{{{col3|}}}|{{{image3|}}}}}|0.5|0.75}}}}|suppressplaceholder=yes|class={{#if:{{{pageimage1|}}}||notpageimage}}}} {{!}} style="text-align:center;{{#if:{{{party2|}}}{{{color2|}}}||width:0;}}{{#if:{{{color2|}}}|border-bottom: 6px solid #{{{color2}}}|{{#ifeq: {{{party_color}}}|no||{{#if:{{{party2|}}}|{{#ifeq: {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party2}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color|error=NOTHERE}} | NOTHERE || border-bottom: 6px solid {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party2}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color}};}}}}}}}}"{{!}} {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image2|}}}|size={{if empty|{{{image2_size|}}}|alt={{{alt2|}}}|{{{image_size|}}}}}|upright={{if empty|{{{image2_upright|}}}|{{{image_upright|}}}|{{#if:{{both|{{{col3|}}}|{{{image3|}}}}}|0.5|0.75}}}}|suppressplaceholder=yes|class={{#if:{{{pageimage2|}}}||notpageimage}}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="text-align:center;{{#if:{{{party3|}}}{{{color3|}}}||width:0;}}{{#if:{{{color3|}}}|border-bottom: 6px solid #{{{color3}}}|{{#ifeq: {{{party_color}}}|no||{{#if:{{{party3|}}}|{{#ifeq: {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party3}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color|error=NOTHERE}} | NOTHERE || border-bottom: 6px solid {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party3}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color}};}}}}}}}}"{{!}} {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image3|}}}|alt={{{alt3|}}}|size={{if empty|{{{image3_size|}}}|{{{image_size|}}}}}|upright={{if empty|{{{image3_upright|}}}|{{{image_upright|}}}|0.5}}|suppressplaceholder=yes|class={{#if:{{{pageimage3|}}}||notpageimage}}}}}} }} |- {{#if:{{{nominee1|}}}{{{nominee2|}}}{{{nominee3|}}}|<!-- Presidential & by-election nominee --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential | by-election | By-election = ! style="width:75px;text-align:left" {{!}}Нэр дэвшигч {{!}} style="{{#if:{{{nominee1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{nominee1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{nominee2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{nominee2|}}} {{!}} style="{{#if:{{{nominee3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{nominee3|}}} | #default = }}|{{#if:{{{candidate1|}}}{{{candidate2|}}}{{{candidate3|}}}|<!-- Candidate --> ! style="width:75px;text-align:left" {{!}}Нэр дэвшигч {{!}} style="{{#if:{{{candidate1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{candidate1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{candidate2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{candidate2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{candidate3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{candidate3|}}}}} }} }} |-<!-- Party leader --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{leader1|}}}{{{leader2|}}}{{{leader3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Дарга {{!}} style="{{#if:{{{leader1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{leader2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{leader3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader3|}}}}} }} | #default = }} |- {{#if:{{{party1|}}}{{{party2|}}}{{{party3|}}}|<!-- Party name --> ! style="width:75px;text-align:left" {{!}} Нам {{!}} style="{{#if:{{{party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{party1}}}/meta/shortname|link={{{party1_name}}}|name={{{party1|}}}}} {{!}} style="{{#if:{{{party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{party2}}}/meta/shortname|link={{{party2_name}}}|name={{{party2|}}}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{party3}}}/meta/shortname|link={{{party3_name}}}|name={{{party3|}}}}}}} }} |- {{#if:{{{alliance1|}}}{{{alliance2|}}}{{{alliance3|}}}|<!-- Alliance name --> ! style="text-align:left" {{!}} Эвсэл {{!}} style="{{#if:{{{alliance1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{alliance1}}}/meta/shortname|link={{{alliance1_name}}}|name={{{alliance1|}}}}} {{!}} style="{{#if:{{{alliance2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{alliance2}}}/meta/shortname|link={{{alliance2_name}}}|name={{{alliance2|}}}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{alliance3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{alliance3}}}/meta/shortname|link={{{alliance3_name}}}|name={{{alliance3|}}}}}}} }} |-<!-- Home state --> {{#if:{{{home_state1|}}}{{{home_state2|}}}{{{home_state3|}}}| {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = ! style="text-align:left" {{!}} Төрөлх&nbsp;муж {{!}} style="{{#if:{{{home_state1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{home_state1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{home_state2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{home_state2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{home_state3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{home_state3|}}}}} | #default = }} }} |-<!-- Running mate --> {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#if:{{{running_mate1|}}}{{{running_mate2|}}}{{{running_mate3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Хамтрагч {{!}} style="{{#if:{{{running_mate1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{running_mate1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{running_mate2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{running_mate2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{running_mate3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{running_mate3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- Electoral vote --> {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{electoral_vote1|}}}{{{electoral_vote2|}}}{{{electoral_vote3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{#ifeq:{{{college_voted|}}}|no|Тооцоолсон с|С}}онгогчийн&nbsp;санал {{!}} style="{{#if:{{{electoral_vote1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{electoral_vote1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{electoral_vote2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{electoral_vote2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{electoral_vote3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{electoral_vote3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- Delegate count --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#if:{{{delegate_count1|}}}{{{delegate_count2|}}}{{{delegate_count3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|Тооцоолсон төлөөлөгчийн|Төлөөлөгчийн}}&nbsp;тоо {{!}} style="{{#if:{{{delegate_count2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{delegate_count1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{delegate_count2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{delegate_count2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{delegate_count3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{delegate_count3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- States carried --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary = {{#if:{{{states_carried1|}}}{{{states_carried2|}}}{{{states_carried3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Түрүүлсэн {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried3|}}}}} }} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{states_carried1|}}}{{{states_carried2|}}}{{{states_carried3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Ялсан&nbsp;муж {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{states_carried3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- Leader since --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{leader_since1|}}}{{{leader_since2|}}}{{{leader_since3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Дарга&nbsp;болсон огноо {{!}} style="{{#if:{{{leader_since1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader_since1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{leader_since2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader_since2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{leader_since3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader_since3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- Leader seat --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{leaders_seat1|}}}{{{leaders_seat2|}}}{{{leaders_seat3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Даргын&nbsp;тойрог {{!}} style="{{#if:{{{leaders_seat2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leaders_seat1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{leaders_seat2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leaders_seat2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{leaders_seat3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leaders_seat3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- last election --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{last_election1|}}}{{{last_election2|}}}{{{last_election3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Өмнөх&nbsp;сонгууль {{!}} style="{{#if:{{{last_election1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{last_election1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{last_election2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{last_election2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{last_election3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{last_election3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- seats before --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{seats_before1|}}}{{{seats_before2|}}}{{{seats_before3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|Current&nbsp;seats|Seats&nbsp;before}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_before1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_before1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_before2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_before2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats_before3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_before3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- seats needed --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{seats_needed1|}}}{{{seats_needed2|}}}{{{seats_needed3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Seats&nbsp;needed {{!}} style="{{#if:{{{seats_needed1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_needed1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_needed2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_needed2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats_needed3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_needed3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- seats --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{seats1|}}}{{{seats2|}}}{{{seats3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Seats&nbsp;won {{!}} style="{{#if:{{{seats1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- seats after --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{seats_after1|}}}{{{seats_after2|}}}{{{seats_after3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Seats&nbsp;after {{!}} style="{{#if:{{{seats_after1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_after1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_after2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_after2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats_after3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_after3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- seat change --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{seat_change1|}}}{{{seat_change2|}}}{{{seat_change3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Seat&nbsp;change {{!}} style="{{#if:{{{seat_change1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seat_change1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seat_change2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seat_change2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seat_change3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seat_change3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- popular vote --> {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{popular_vote1|}}}{{{popular_vote2|}}}{{{popular_vote3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{vote_type|Popular}}}&nbsp;vote {{!}} style="{{#if:{{{popular_vote1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{popular_vote1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{popular_vote2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{popular_vote2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{popular_vote3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{popular_vote3|}}}}} }} }} |-<!-- percentage --> {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{percentage1|}}}{{{percentage2|}}}{{{percentage3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Percentage {{!}} style="{{#if:{{{percentage1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{percentage1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{percentage2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{percentage2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{percentage3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{percentage3|}}}}} }} }} |-<!-- Counties won --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{counties_won1|}}}{{{counties_won2|}}}{{{counties_won3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Counties&nbsp;won {{!}} style="{{#if:{{{counties_won1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_won1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{counties_won2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_won2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{counties_won3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_won3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- Counties 25% threshold --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{counties_threshold1|}}}{{{counties_threshold2|}}}{{{counties_threshold3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Counties&nbsp;with&nbsp;25%&nbsp;vote {{!}} style="{{#if:{{{counties_threshold1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_threshold1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{counties_threshold2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_threshold2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{counties_threshold3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_threshold3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- swing --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{swing1|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Swing {{!}} style="width:75px;text-align:center" {{!}} {{{swing1}}} {{!}} style="{{#if:{{{swing2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{swing2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{swing3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{swing3|}}}}} }} }} | #default = }} {{#if:{{{opinion_polls|}}}|| {{!-}}<!-- Presidential poll nominee --> {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_person1|}}}{{{poll1_person2|}}}{{{poll1_person3|}}}| ! colspan=4 {{!}} Opinion&nbsp;polls }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_person1|}}}{{{poll1_person2|}}}{{{poll1_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll1_date|}}}{{#if:{{{poll1_source|}}}| [{{{poll1_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll1_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll2_person1|}}}{{{poll2_person2|}}}{{{poll2_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll2_date|}}}{{#if:{{{poll2_source|}}}| [{{{poll2_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll2_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll3_person1|}}}{{{poll3_person2|}}}{{{poll3_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll3_date|}}}{{#if:{{{poll3_source|}}}| [{{{poll3_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll3_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll4_person1|}}}{{{poll4_person2|}}}{{{poll4_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll4_date|}}}{{#if:{{{poll4_source|}}}| [{{{poll4_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll4_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll5_person1|}}}{{{poll5_person2|}}}{{{poll5_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll5_date|}}}{{#if:{{{poll5_source|}}}| [{{{poll5_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll5_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}}<!-- Legislative poll nominee --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_party1|}}}{{{poll1_party2|}}}{{{poll1_party3|}}}| ! colspan=4 {{!}} Opinion&nbsp;polls }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_party1|}}}{{{poll1_party2|}}}{{{poll1_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll1_date|}}}{{#if:{{{poll1_source|}}}| [{{{poll1_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll1_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll2_party1|}}}{{{poll2_party2|}}}{{{poll2_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll2_date|}}}{{#if:{{{poll2_source|}}}| [{{{poll2_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll2_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll3_party1|}}}{{{poll3_party2|}}}{{{poll3_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll3_date|}}}{{#if:{{{poll3_source|}}}| [{{{poll3_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll3_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll4_party1|}}}{{{poll4_party2|}}}{{{poll4_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll4_date|}}}{{#if:{{{poll4_source|}}}| [{{{poll4_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll4_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll5_party1|}}}{{{poll5_party2|}}}{{{poll5_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll5_date|}}}{{#if:{{{poll5_source|}}}| [{{{poll5_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll5_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_party3|}}}}} }} }} | #default = }}}} |-<!-- Blank field --> {{#if:{{#if:{{{1blank|}}}|{{{1data1|}}}{{{1data2|}}}{{{1data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{1blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{1data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{1data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{1data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{1data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{1data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{1data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{2blank|}}}|{{{2data1|}}}{{{2data2|}}}{{{2data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{2blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{2data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{2data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{2data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{2data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{2data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{2data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{3blank|}}}|{{{3data1|}}}{{{3data2|}}}{{{3data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{3blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{3data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{3data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{3data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{3data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{3data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{3data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{4blank|}}}|{{{4data1|}}}{{{4data2|}}}{{{4data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{4blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{4data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{4data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{4data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{4data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{4data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{4data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{5blank|}}}|{{{5data1|}}}{{{5data2|}}}{{{5data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{5blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{5data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{5data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{5data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{5data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{5data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{5data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{6blank|}}}|{{{6data1|}}}{{{6data2|}}}{{{6data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{6blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{6data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{6data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{6data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{6data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{6data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{6data3|}}}}} }}</includeonly><noinclude> {{Documentation}}</noinclude> 9lgi90zy83x0hhipf35xlx82pnmw2md 706609 706607 2022-07-29T14:38:22Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki <includeonly>|- {{#if:{{{divider|}}}|{{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}{{{leader1|}}}{{{party2|}}}{{{color2|}}}{{{leader2|}}}{{{party3|}}}{{{color3|}}}{{{leader3|}}}|{{!}} colspan=4 {{!}} {{{divider}}} }} }} |- style="display:none" {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes||{{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{party1|}}}{{{party2|}}}{{{party3|}}}| ! style="text-align:left;" {{!}} &nbsp; ! style="text-align:center" {{!}} {{#if:{{{party1|}}}| {{{header1|}}} }} ! style="text-align:center" {{!}} {{#if:{{{party2|}}}| {{{header2|}}} }} {{#if:{{{col3|}}}|! style="text-align:center" {{!}} {{#if:{{{party3|}}}| {{{header3|}}} }}}} }} | #default = }}}} |- {{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}{{{image1|}}}{{{party2|}}}{{{color2|}}}{{{image2|}}}{{{party3|}}}{{{color3|}}}{{{image3|}}}|<!-- Images --> ! {{#if:{{{filler|}}}|<br />{{{filler}}}|&nbsp;}} {{!}} style="text-align:center;{{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}||width:0;}}{{#if:{{{color1|}}}|border-bottom: 6px solid #{{{color1}}}|{{#ifeq: {{{party_color}}}|no||{{#if:{{{party1|}}}|{{#ifeq: {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party1}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color|error=NOTHERE}} | NOTHERE || border-bottom: 6px solid {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party1}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color}};}}}}}}}}" {{!}} {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image1|}}}|size={{if empty|{{{image1_size|}}}|{{{image_size|}}}}}|alt={{{alt1|}}}|upright={{if empty|{{{image1_upright|}}}|{{{image_upright|}}}|{{#if:{{both|{{{col3|}}}|{{{image3|}}}}}|0.5|0.75}}}}|suppressplaceholder=yes|class={{#if:{{{pageimage1|}}}||notpageimage}}}} {{!}} style="text-align:center;{{#if:{{{party2|}}}{{{color2|}}}||width:0;}}{{#if:{{{color2|}}}|border-bottom: 6px solid #{{{color2}}}|{{#ifeq: {{{party_color}}}|no||{{#if:{{{party2|}}}|{{#ifeq: {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party2}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color|error=NOTHERE}} | NOTHERE || border-bottom: 6px solid {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party2}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color}};}}}}}}}}"{{!}} {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image2|}}}|size={{if empty|{{{image2_size|}}}|alt={{{alt2|}}}|{{{image_size|}}}}}|upright={{if empty|{{{image2_upright|}}}|{{{image_upright|}}}|{{#if:{{both|{{{col3|}}}|{{{image3|}}}}}|0.5|0.75}}}}|suppressplaceholder=yes|class={{#if:{{{pageimage2|}}}||notpageimage}}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="text-align:center;{{#if:{{{party3|}}}{{{color3|}}}||width:0;}}{{#if:{{{color3|}}}|border-bottom: 6px solid #{{{color3}}}|{{#ifeq: {{{party_color}}}|no||{{#if:{{{party3|}}}|{{#ifeq: {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party3}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color|error=NOTHERE}} | NOTHERE || border-bottom: 6px solid {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party3}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color}};}}}}}}}}"{{!}} {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image3|}}}|alt={{{alt3|}}}|size={{if empty|{{{image3_size|}}}|{{{image_size|}}}}}|upright={{if empty|{{{image3_upright|}}}|{{{image_upright|}}}|0.5}}|suppressplaceholder=yes|class={{#if:{{{pageimage3|}}}||notpageimage}}}}}} }} |- {{#if:{{{nominee1|}}}{{{nominee2|}}}{{{nominee3|}}}|<!-- Presidential & by-election nominee --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential | by-election | By-election = ! style="width:75px;text-align:left" {{!}}Нэр дэвшигч {{!}} style="{{#if:{{{nominee1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{nominee1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{nominee2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{nominee2|}}} {{!}} style="{{#if:{{{nominee3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{nominee3|}}} | #default = }}|{{#if:{{{candidate1|}}}{{{candidate2|}}}{{{candidate3|}}}|<!-- Candidate --> ! style="width:75px;text-align:left" {{!}}Нэр дэвшигч {{!}} style="{{#if:{{{candidate1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{candidate1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{candidate2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{candidate2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{candidate3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{candidate3|}}}}} }} }} |-<!-- Party leader --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{leader1|}}}{{{leader2|}}}{{{leader3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Дарга {{!}} style="{{#if:{{{leader1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{leader2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{leader3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader3|}}}}} }} | #default = }} |- {{#if:{{{party1|}}}{{{party2|}}}{{{party3|}}}|<!-- Party name --> ! style="width:75px;text-align:left" {{!}} Нам {{!}} style="{{#if:{{{party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{party1}}}/meta/shortname|link={{{party1_name}}}|name={{{party1|}}}}} {{!}} style="{{#if:{{{party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{party2}}}/meta/shortname|link={{{party2_name}}}|name={{{party2|}}}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{party3}}}/meta/shortname|link={{{party3_name}}}|name={{{party3|}}}}}}} }} |- {{#if:{{{alliance1|}}}{{{alliance2|}}}{{{alliance3|}}}|<!-- Alliance name --> ! style="text-align:left" {{!}} Эвсэл {{!}} style="{{#if:{{{alliance1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{alliance1}}}/meta/shortname|link={{{alliance1_name}}}|name={{{alliance1|}}}}} {{!}} style="{{#if:{{{alliance2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{alliance2}}}/meta/shortname|link={{{alliance2_name}}}|name={{{alliance2|}}}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{alliance3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{alliance3}}}/meta/shortname|link={{{alliance3_name}}}|name={{{alliance3|}}}}}}} }} |-<!-- Home state --> {{#if:{{{home_state1|}}}{{{home_state2|}}}{{{home_state3|}}}| {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = ! style="text-align:left" {{!}} Төрөлх&nbsp;муж {{!}} style="{{#if:{{{home_state1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{home_state1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{home_state2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{home_state2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{home_state3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{home_state3|}}}}} | #default = }} }} |-<!-- Running mate --> {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#if:{{{running_mate1|}}}{{{running_mate2|}}}{{{running_mate3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Хамтрагч {{!}} style="{{#if:{{{running_mate1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{running_mate1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{running_mate2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{running_mate2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{running_mate3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{running_mate3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- Electoral vote --> {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{electoral_vote1|}}}{{{electoral_vote2|}}}{{{electoral_vote3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{#ifeq:{{{college_voted|}}}|no|Тооцоолсон с|С}}онгогчийн&nbsp;санал {{!}} style="{{#if:{{{electoral_vote1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{electoral_vote1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{electoral_vote2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{electoral_vote2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{electoral_vote3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{electoral_vote3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- Delegate count --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#if:{{{delegate_count1|}}}{{{delegate_count2|}}}{{{delegate_count3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|Тооцоолсон төлөөлөгчийн|Төлөөлөгчийн}}&nbsp;тоо {{!}} style="{{#if:{{{delegate_count2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{delegate_count1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{delegate_count2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{delegate_count2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{delegate_count3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{delegate_count3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- States carried --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary = {{#if:{{{states_carried1|}}}{{{states_carried2|}}}{{{states_carried3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Түрүүлсэн {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried3|}}}}} }} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{states_carried1|}}}{{{states_carried2|}}}{{{states_carried3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Ялсан&nbsp;муж {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{states_carried3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- Leader since --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{leader_since1|}}}{{{leader_since2|}}}{{{leader_since3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Дарга&nbsp;болсон огноо {{!}} style="{{#if:{{{leader_since1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader_since1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{leader_since2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader_since2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{leader_since3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader_since3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- Leader seat --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{leaders_seat1|}}}{{{leaders_seat2|}}}{{{leaders_seat3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Даргын&nbsp;тойрог {{!}} style="{{#if:{{{leaders_seat2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leaders_seat1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{leaders_seat2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leaders_seat2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{leaders_seat3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leaders_seat3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- last election --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{last_election1|}}}{{{last_election2|}}}{{{last_election3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Өмнөх&nbsp;сонгууль {{!}} style="{{#if:{{{last_election1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{last_election1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{last_election2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{last_election2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{last_election3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{last_election3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- seats before --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{seats_before1|}}}{{{seats_before2|}}}{{{seats_before3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|Одоогийн&nbsp;суудал|Өмнөх&nbsp;суудал}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_before1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_before1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_before2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_before2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats_before3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_before3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- seats needed --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{seats_needed1|}}}{{{seats_needed2|}}}{{{seats_needed3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Хэрэгтэй&nbsp;суудал {{!}} style="{{#if:{{{seats_needed1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_needed1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_needed2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_needed2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats_needed3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_needed3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- seats --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{seats1|}}}{{{seats2|}}}{{{seats3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Ялсан&nbsp;суудал {{!}} style="{{#if:{{{seats1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- seats after --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{seats_after1|}}}{{{seats_after2|}}}{{{seats_after3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Дараах&nbsp;суудал {{!}} style="{{#if:{{{seats_after1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_after1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_after2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_after2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats_after3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_after3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- seat change --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{seat_change1|}}}{{{seat_change2|}}}{{{seat_change3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Суудлын&nbsp;өөрчлөлт {{!}} style="{{#if:{{{seat_change1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seat_change1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seat_change2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seat_change2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seat_change3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seat_change3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- popular vote --> {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{popular_vote1|}}}{{{popular_vote2|}}}{{{popular_vote3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{vote_type|Нийт авсан}}}&nbsp;санал {{!}} style="{{#if:{{{popular_vote1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{popular_vote1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{popular_vote2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{popular_vote2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{popular_vote3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{popular_vote3|}}}}} }} }} |-<!-- percentage --> {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{percentage1|}}}{{{percentage2|}}}{{{percentage3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Хувь {{!}} style="{{#if:{{{percentage1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{percentage1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{percentage2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{percentage2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{percentage3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{percentage3|}}}}} }} }} |-<!-- Counties won --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{counties_won1|}}}{{{counties_won2|}}}{{{counties_won3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Ялсан&nbsp;тойрог {{!}} style="{{#if:{{{counties_won1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_won1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{counties_won2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_won2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{counties_won3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_won3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- Counties 25% threshold --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{counties_threshold1|}}}{{{counties_threshold2|}}}{{{counties_threshold3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} 25%&nbsp;саналтай&nbsp;тойрог {{!}} style="{{#if:{{{counties_threshold1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_threshold1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{counties_threshold2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_threshold2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{counties_threshold3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_threshold3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- swing --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{swing1|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Өөрчлөлт {{!}} style="width:75px;text-align:center" {{!}} {{{swing1}}} {{!}} style="{{#if:{{{swing2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{swing2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{swing3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{swing3|}}}}} }} }} | #default = }} {{#if:{{{opinion_polls|}}}|| {{!-}}<!-- Presidential poll nominee --> {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_person1|}}}{{{poll1_person2|}}}{{{poll1_person3|}}}| ! colspan=4 {{!}} Санал&nbsp;асуулга }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_person1|}}}{{{poll1_person2|}}}{{{poll1_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll1_date|}}}{{#if:{{{poll1_source|}}}| [{{{poll1_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll1_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll2_person1|}}}{{{poll2_person2|}}}{{{poll2_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll2_date|}}}{{#if:{{{poll2_source|}}}| [{{{poll2_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll2_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll3_person1|}}}{{{poll3_person2|}}}{{{poll3_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll3_date|}}}{{#if:{{{poll3_source|}}}| [{{{poll3_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll3_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll4_person1|}}}{{{poll4_person2|}}}{{{poll4_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll4_date|}}}{{#if:{{{poll4_source|}}}| [{{{poll4_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll4_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll5_person1|}}}{{{poll5_person2|}}}{{{poll5_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll5_date|}}}{{#if:{{{poll5_source|}}}| [{{{poll5_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll5_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}}<!-- Legislative poll nominee --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_party1|}}}{{{poll1_party2|}}}{{{poll1_party3|}}}| ! colspan=4 {{!}} Opinion&nbsp;polls }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_party1|}}}{{{poll1_party2|}}}{{{poll1_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll1_date|}}}{{#if:{{{poll1_source|}}}| [{{{poll1_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll1_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll2_party1|}}}{{{poll2_party2|}}}{{{poll2_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll2_date|}}}{{#if:{{{poll2_source|}}}| [{{{poll2_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll2_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll3_party1|}}}{{{poll3_party2|}}}{{{poll3_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll3_date|}}}{{#if:{{{poll3_source|}}}| [{{{poll3_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll3_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll4_party1|}}}{{{poll4_party2|}}}{{{poll4_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll4_date|}}}{{#if:{{{poll4_source|}}}| [{{{poll4_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll4_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll5_party1|}}}{{{poll5_party2|}}}{{{poll5_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll5_date|}}}{{#if:{{{poll5_source|}}}| [{{{poll5_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll5_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_party3|}}}}} }} }} | #default = }}}} |-<!-- Blank field --> {{#if:{{#if:{{{1blank|}}}|{{{1data1|}}}{{{1data2|}}}{{{1data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{1blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{1data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{1data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{1data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{1data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{1data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{1data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{2blank|}}}|{{{2data1|}}}{{{2data2|}}}{{{2data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{2blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{2data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{2data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{2data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{2data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{2data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{2data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{3blank|}}}|{{{3data1|}}}{{{3data2|}}}{{{3data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{3blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{3data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{3data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{3data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{3data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{3data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{3data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{4blank|}}}|{{{4data1|}}}{{{4data2|}}}{{{4data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{4blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{4data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{4data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{4data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{4data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{4data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{4data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{5blank|}}}|{{{5data1|}}}{{{5data2|}}}{{{5data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{5blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{5data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{5data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{5data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{5data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{5data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{5data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{6blank|}}}|{{{6data1|}}}{{{6data2|}}}{{{6data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{6blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{6data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{6data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{6data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{6data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{6data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{6data3|}}}}} }}</includeonly><noinclude> {{Documentation}}</noinclude> 8gwbgw8re2g8cri9xlp8jymncynzit8 706620 706609 2022-07-29T14:56:25Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki <includeonly>|- {{#if:{{{divider|}}}|{{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}{{{leader1|}}}{{{party2|}}}{{{color2|}}}{{{leader2|}}}{{{party3|}}}{{{color3|}}}{{{leader3|}}}|{{!}} colspan=4 {{!}} {{{divider}}} }} }} |- style="display:none" {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes||{{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{party1|}}}{{{party2|}}}{{{party3|}}}| ! style="text-align:left;" {{!}} &nbsp; ! style="text-align:center" {{!}} {{#if:{{{party1|}}}| {{{header1|}}} }} ! style="text-align:center" {{!}} {{#if:{{{party2|}}}| {{{header2|}}} }} {{#if:{{{col3|}}}|! style="text-align:center" {{!}} {{#if:{{{party3|}}}| {{{header3|}}} }}}} }} | #default = }}}} |- {{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}{{{image1|}}}{{{party2|}}}{{{color2|}}}{{{image2|}}}{{{party3|}}}{{{color3|}}}{{{image3|}}}|<!-- Images --> ! {{#if:{{{filler|}}}|<br />{{{filler}}}|&nbsp;}} {{!}} style="text-align:center;{{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}||width:0;}}{{#if:{{{color1|}}}|border-bottom: 6px solid #{{{color1}}}|{{#ifeq: {{{party_color}}}|no||{{#if:{{{party1|}}}|{{#ifeq: {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party1}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color|error=NOTHERE}} | NOTHERE || border-bottom: 6px solid {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party1}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color}};}}}}}}}}" {{!}} {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image1|}}}|size={{if empty|{{{image1_size|}}}|{{{image_size|}}}}}|alt={{{alt1|}}}|upright={{if empty|{{{image1_upright|}}}|{{{image_upright|}}}|{{#if:{{both|{{{col3|}}}|{{{image3|}}}}}|0.5|0.75}}}}|suppressplaceholder=yes|class={{#if:{{{pageimage1|}}}||notpageimage}}}} {{!}} style="text-align:center;{{#if:{{{party2|}}}{{{color2|}}}||width:0;}}{{#if:{{{color2|}}}|border-bottom: 6px solid #{{{color2}}}|{{#ifeq: {{{party_color}}}|no||{{#if:{{{party2|}}}|{{#ifeq: {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party2}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color|error=NOTHERE}} | NOTHERE || border-bottom: 6px solid {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party2}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color}};}}}}}}}}"{{!}} {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image2|}}}|size={{if empty|{{{image2_size|}}}|alt={{{alt2|}}}|{{{image_size|}}}}}|upright={{if empty|{{{image2_upright|}}}|{{{image_upright|}}}|{{#if:{{both|{{{col3|}}}|{{{image3|}}}}}|0.5|0.75}}}}|suppressplaceholder=yes|class={{#if:{{{pageimage2|}}}||notpageimage}}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="text-align:center;{{#if:{{{party3|}}}{{{color3|}}}||width:0;}}{{#if:{{{color3|}}}|border-bottom: 6px solid #{{{color3}}}|{{#ifeq: {{{party_color}}}|no||{{#if:{{{party3|}}}|{{#ifeq: {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party3}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color|error=NOTHERE}} | NOTHERE || border-bottom: 6px solid {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party3}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color}};}}}}}}}}"{{!}} {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image3|}}}|alt={{{alt3|}}}|size={{if empty|{{{image3_size|}}}|{{{image_size|}}}}}|upright={{if empty|{{{image3_upright|}}}|{{{image_upright|}}}|0.5}}|suppressplaceholder=yes|class={{#if:{{{pageimage3|}}}||notpageimage}}}}}} }} |- {{#if:{{{nominee1|}}}{{{nominee2|}}}{{{nominee3|}}}|<!-- Presidential & by-election nominee --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential | by-election | By-election = ! style="width:75px;text-align:left" {{!}}Нэр дэвшигч {{!}} style="{{#if:{{{nominee1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{nominee1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{nominee2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{nominee2|}}} {{!}} style="{{#if:{{{nominee3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{nominee3|}}} | #default = }}|{{#if:{{{candidate1|}}}{{{candidate2|}}}{{{candidate3|}}}|<!-- Candidate --> ! style="width:75px;text-align:left" {{!}}Нэр дэвшигч {{!}} style="{{#if:{{{candidate1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{candidate1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{candidate2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{candidate2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{candidate3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{candidate3|}}}}} }} }} |-<!-- Party leader --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{leader1|}}}{{{leader2|}}}{{{leader3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Дарга {{!}} style="{{#if:{{{leader1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{leader2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{leader3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader3|}}}}} }} | #default = }} |- {{#if:{{{party1|}}}{{{party2|}}}{{{party3|}}}|<!-- Party name --> ! style="width:75px;text-align:left" {{!}} Нам {{!}} style="{{#if:{{{party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{party1}}}/meta/shortname|link={{{party1}}}|name={{{party1|}}}}} {{!}} style="{{#if:{{{party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{party2}}}/meta/shortname|link={{{party2_name}}}|name={{{party2|}}}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{party3}}}/meta/shortname|link={{{party3_name}}}|name={{{party3|}}}}}}} }} |- {{#if:{{{alliance1|}}}{{{alliance2|}}}{{{alliance3|}}}|<!-- Alliance name --> ! style="text-align:left" {{!}} Эвсэл {{!}} style="{{#if:{{{alliance1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{alliance1}}}/meta/shortname|link={{{alliance1_name}}}|name={{{alliance1|}}}}} {{!}} style="{{#if:{{{alliance2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{alliance2}}}/meta/shortname|link={{{alliance2_name}}}|name={{{alliance2|}}}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{alliance3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{загвар: {{{alliance3}}}/meta/shortname|link={{{alliance3_name}}}|name={{{alliance3|}}}}}}} }} |-<!-- Home state --> {{#if:{{{home_state1|}}}{{{home_state2|}}}{{{home_state3|}}}| {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = ! style="text-align:left" {{!}} Төрөлх&nbsp;муж {{!}} style="{{#if:{{{home_state1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{home_state1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{home_state2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{home_state2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{home_state3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{home_state3|}}}}} | #default = }} }} |-<!-- Running mate --> {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#if:{{{running_mate1|}}}{{{running_mate2|}}}{{{running_mate3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Хамтрагч {{!}} style="{{#if:{{{running_mate1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{running_mate1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{running_mate2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{running_mate2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{running_mate3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{running_mate3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- Electoral vote --> {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{electoral_vote1|}}}{{{electoral_vote2|}}}{{{electoral_vote3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{#ifeq:{{{college_voted|}}}|no|Тооцоолсон с|С}}онгогчийн&nbsp;санал {{!}} style="{{#if:{{{electoral_vote1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{electoral_vote1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{electoral_vote2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{electoral_vote2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{electoral_vote3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{electoral_vote3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- Delegate count --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#if:{{{delegate_count1|}}}{{{delegate_count2|}}}{{{delegate_count3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|Тооцоолсон төлөөлөгчийн|Төлөөлөгчийн}}&nbsp;тоо {{!}} style="{{#if:{{{delegate_count2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{delegate_count1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{delegate_count2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{delegate_count2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{delegate_count3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{delegate_count3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- States carried --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary = {{#if:{{{states_carried1|}}}{{{states_carried2|}}}{{{states_carried3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Түрүүлсэн {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried3|}}}}} }} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{states_carried1|}}}{{{states_carried2|}}}{{{states_carried3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Ялсан&nbsp;муж {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{states_carried3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- Leader since --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{leader_since1|}}}{{{leader_since2|}}}{{{leader_since3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Дарга&nbsp;болсон огноо {{!}} style="{{#if:{{{leader_since1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader_since1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{leader_since2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader_since2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{leader_since3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader_since3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- Leader seat --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{leaders_seat1|}}}{{{leaders_seat2|}}}{{{leaders_seat3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Даргын&nbsp;тойрог {{!}} style="{{#if:{{{leaders_seat2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leaders_seat1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{leaders_seat2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leaders_seat2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{leaders_seat3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leaders_seat3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- last election --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{last_election1|}}}{{{last_election2|}}}{{{last_election3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Өмнөх&nbsp;сонгууль {{!}} style="{{#if:{{{last_election1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{last_election1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{last_election2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{last_election2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{last_election3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{last_election3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- seats before --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{seats_before1|}}}{{{seats_before2|}}}{{{seats_before3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|Одоогийн&nbsp;суудал|Өмнөх&nbsp;суудал}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_before1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_before1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_before2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_before2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats_before3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_before3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- seats needed --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{seats_needed1|}}}{{{seats_needed2|}}}{{{seats_needed3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Хэрэгтэй&nbsp;суудал {{!}} style="{{#if:{{{seats_needed1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_needed1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_needed2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_needed2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats_needed3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_needed3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- seats --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{seats1|}}}{{{seats2|}}}{{{seats3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Ялсан&nbsp;суудал {{!}} style="{{#if:{{{seats1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- seats after --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{seats_after1|}}}{{{seats_after2|}}}{{{seats_after3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Дараах&nbsp;суудал {{!}} style="{{#if:{{{seats_after1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_after1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_after2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_after2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats_after3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_after3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- seat change --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{seat_change1|}}}{{{seat_change2|}}}{{{seat_change3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Суудлын&nbsp;өөрчлөлт {{!}} style="{{#if:{{{seat_change1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seat_change1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seat_change2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seat_change2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seat_change3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seat_change3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- popular vote --> {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{popular_vote1|}}}{{{popular_vote2|}}}{{{popular_vote3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{vote_type|Нийт авсан}}}&nbsp;санал {{!}} style="{{#if:{{{popular_vote1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{popular_vote1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{popular_vote2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{popular_vote2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{popular_vote3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{popular_vote3|}}}}} }} }} |-<!-- percentage --> {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{percentage1|}}}{{{percentage2|}}}{{{percentage3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Хувь {{!}} style="{{#if:{{{percentage1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{percentage1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{percentage2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{percentage2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{percentage3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{percentage3|}}}}} }} }} |-<!-- Counties won --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{counties_won1|}}}{{{counties_won2|}}}{{{counties_won3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Ялсан&nbsp;тойрог {{!}} style="{{#if:{{{counties_won1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_won1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{counties_won2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_won2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{counties_won3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_won3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- Counties 25% threshold --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{counties_threshold1|}}}{{{counties_threshold2|}}}{{{counties_threshold3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} 25%&nbsp;саналтай&nbsp;тойрог {{!}} style="{{#if:{{{counties_threshold1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_threshold1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{counties_threshold2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_threshold2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{counties_threshold3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_threshold3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- swing --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{swing1|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Өөрчлөлт {{!}} style="width:75px;text-align:center" {{!}} {{{swing1}}} {{!}} style="{{#if:{{{swing2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{swing2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{swing3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{swing3|}}}}} }} }} | #default = }} {{#if:{{{opinion_polls|}}}|| {{!-}}<!-- Presidential poll nominee --> {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_person1|}}}{{{poll1_person2|}}}{{{poll1_person3|}}}| ! colspan=4 {{!}} Санал&nbsp;асуулга }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_person1|}}}{{{poll1_person2|}}}{{{poll1_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll1_date|}}}{{#if:{{{poll1_source|}}}| [{{{poll1_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll1_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll2_person1|}}}{{{poll2_person2|}}}{{{poll2_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll2_date|}}}{{#if:{{{poll2_source|}}}| [{{{poll2_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll2_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll3_person1|}}}{{{poll3_person2|}}}{{{poll3_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll3_date|}}}{{#if:{{{poll3_source|}}}| [{{{poll3_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll3_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll4_person1|}}}{{{poll4_person2|}}}{{{poll4_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll4_date|}}}{{#if:{{{poll4_source|}}}| [{{{poll4_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll4_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll5_person1|}}}{{{poll5_person2|}}}{{{poll5_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll5_date|}}}{{#if:{{{poll5_source|}}}| [{{{poll5_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll5_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}}<!-- Legislative poll nominee --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_party1|}}}{{{poll1_party2|}}}{{{poll1_party3|}}}| ! colspan=4 {{!}} Opinion&nbsp;polls }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_party1|}}}{{{poll1_party2|}}}{{{poll1_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll1_date|}}}{{#if:{{{poll1_source|}}}| [{{{poll1_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll1_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll2_party1|}}}{{{poll2_party2|}}}{{{poll2_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll2_date|}}}{{#if:{{{poll2_source|}}}| [{{{poll2_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll2_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll3_party1|}}}{{{poll3_party2|}}}{{{poll3_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll3_date|}}}{{#if:{{{poll3_source|}}}| [{{{poll3_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll3_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll4_party1|}}}{{{poll4_party2|}}}{{{poll4_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll4_date|}}}{{#if:{{{poll4_source|}}}| [{{{poll4_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll4_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll5_party1|}}}{{{poll5_party2|}}}{{{poll5_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll5_date|}}}{{#if:{{{poll5_source|}}}| [{{{poll5_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll5_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_party3|}}}}} }} }} | #default = }}}} |-<!-- Blank field --> {{#if:{{#if:{{{1blank|}}}|{{{1data1|}}}{{{1data2|}}}{{{1data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{1blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{1data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{1data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{1data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{1data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{1data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{1data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{2blank|}}}|{{{2data1|}}}{{{2data2|}}}{{{2data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{2blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{2data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{2data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{2data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{2data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{2data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{2data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{3blank|}}}|{{{3data1|}}}{{{3data2|}}}{{{3data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{3blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{3data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{3data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{3data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{3data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{3data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{3data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{4blank|}}}|{{{4data1|}}}{{{4data2|}}}{{{4data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{4blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{4data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{4data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{4data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{4data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{4data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{4data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{5blank|}}}|{{{5data1|}}}{{{5data2|}}}{{{5data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{5blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{5data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{5data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{5data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{5data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{5data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{5data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{6blank|}}}|{{{6data1|}}}{{{6data2|}}}{{{6data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{6blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{6data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{6data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{6data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{6data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{6data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{6data3|}}}}} }}</includeonly><noinclude> {{Documentation}}</noinclude> bpqu1kn0btxifo8x3ldm8emrl0d09mc 706621 706620 2022-07-29T15:09:07Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki <includeonly>|- {{#if:{{{divider|}}}|{{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}{{{leader1|}}}{{{party2|}}}{{{color2|}}}{{{leader2|}}}{{{party3|}}}{{{color3|}}}{{{leader3|}}}|{{!}} colspan=4 {{!}} {{{divider}}} }} }} |- style="display:none" {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes||{{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{party1|}}}{{{party2|}}}{{{party3|}}}| ! style="text-align:left;" {{!}} &nbsp; ! style="text-align:center" {{!}} {{#if:{{{party1|}}}| {{{header1|}}} }} ! style="text-align:center" {{!}} {{#if:{{{party2|}}}| {{{header2|}}} }} {{#if:{{{col3|}}}|! style="text-align:center" {{!}} {{#if:{{{party3|}}}| {{{header3|}}} }}}} }} | #default = }}}} |- {{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}{{{image1|}}}{{{party2|}}}{{{color2|}}}{{{image2|}}}{{{party3|}}}{{{color3|}}}{{{image3|}}}|<!-- Images --> ! {{#if:{{{filler|}}}|<br />{{{filler}}}|&nbsp;}} {{!}} style="text-align:center;{{#if:{{{party1|}}}{{{color1|}}}||width:0;}}{{#if:{{{color1|}}}|border-bottom: 6px solid #{{{color1}}}|{{#ifeq: {{{party_color}}}|no||{{#if:{{{party1|}}}|{{#ifeq: {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party1}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color|error=NOTHERE}} | NOTHERE || border-bottom: 6px solid {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party1}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color}};}}}}}}}}" {{!}} {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image1|}}}|size={{if empty|{{{image1_size|}}}|{{{image_size|}}}}}|alt={{{alt1|}}}|upright={{if empty|{{{image1_upright|}}}|{{{image_upright|}}}|{{#if:{{both|{{{col3|}}}|{{{image3|}}}}}|0.5|0.75}}}}|suppressplaceholder=yes|class={{#if:{{{pageimage1|}}}||notpageimage}}}} {{!}} style="text-align:center;{{#if:{{{party2|}}}{{{color2|}}}||width:0;}}{{#if:{{{color2|}}}|border-bottom: 6px solid #{{{color2}}}|{{#ifeq: {{{party_color}}}|no||{{#if:{{{party2|}}}|{{#ifeq: {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party2}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color|error=NOTHERE}} | NOTHERE || border-bottom: 6px solid {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party2}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color}};}}}}}}}}"{{!}} {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image2|}}}|size={{if empty|{{{image2_size|}}}|alt={{{alt2|}}}|{{{image_size|}}}}}|upright={{if empty|{{{image2_upright|}}}|{{{image_upright|}}}|{{#if:{{both|{{{col3|}}}|{{{image3|}}}}}|0.5|0.75}}}}|suppressplaceholder=yes|class={{#if:{{{pageimage2|}}}||notpageimage}}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="text-align:center;{{#if:{{{party3|}}}{{{color3|}}}||width:0;}}{{#if:{{{color3|}}}|border-bottom: 6px solid #{{{color3}}}|{{#ifeq: {{{party_color}}}|no||{{#if:{{{party3|}}}|{{#ifeq: {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party3}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color|error=NOTHERE}} | NOTHERE || border-bottom: 6px solid {{#invoke:Political party|fetch|{{#invoke:delink|delink|wikilinks=target|1={{#invoke:string|replace|source={{{party3}}}|pattern=^(%[%[%s*[^%]%[]*%]%]).*$|replace=%1|plain=false}}}}|color}};}}}}}}}}"{{!}} {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image3|}}}|alt={{{alt3|}}}|size={{if empty|{{{image3_size|}}}|{{{image_size|}}}}}|upright={{if empty|{{{image3_upright|}}}|{{{image_upright|}}}|0.5}}|suppressplaceholder=yes|class={{#if:{{{pageimage3|}}}||notpageimage}}}}}} }} |- {{#if:{{{nominee1|}}}{{{nominee2|}}}{{{nominee3|}}}|<!-- Presidential & by-election nominee --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential | by-election | By-election = ! style="width:75px;text-align:left" {{!}}Нэр дэвшигч {{!}} style="{{#if:{{{nominee1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{nominee1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{nominee2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{nominee2|}}} {{!}} style="{{#if:{{{nominee3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{nominee3|}}} | #default = }}|{{#if:{{{candidate1|}}}{{{candidate2|}}}{{{candidate3|}}}|<!-- Candidate --> ! style="width:75px;text-align:left" {{!}}Нэр дэвшигч {{!}} style="{{#if:{{{candidate1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{candidate1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{candidate2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{candidate2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{candidate3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{candidate3|}}}}} }} }} |-<!-- Party leader --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{leader1|}}}{{{leader2|}}}{{{leader3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Дарга {{!}} style="{{#if:{{{leader1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{leader2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{leader3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader3|}}}}} }} | #default = }} |- {{#if:{{{party1|}}}{{{party2|}}}{{{party3|}}}|<!-- Party name --> ! style="width:75px;text-align:left" {{!}} Нам {{!}} style="{{#if:{{{party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{Infobox election/shortname|link={{{party1_name}}}|name={{{party1|}}}}} {{!}} style="{{#if:{{{party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{Infobox election/shortname|link={{{party2_name}}}|name={{{party2|}}}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{Infobox election/shortname|link={{{party3_name}}}|name={{{party3|}}}}}}} }} |- {{#if:{{{alliance1|}}}{{{alliance2|}}}{{{alliance3|}}}|<!-- Alliance name --> ! style="text-align:left" {{!}} Эвсэл {{!}} style="{{#if:{{{alliance1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{Infobox election/shortname|link={{{alliance1_name}}}|name={{{alliance1|}}}}} {{!}} style="{{#if:{{{alliance2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{Infobox election/shortname|link={{{alliance2_name}}}|name={{{alliance2|}}}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{alliance3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{Infobox election/shortname|link={{{alliance3_name}}}|name={{{alliance3|}}}}}}} }} |-<!-- Home state --> {{#if:{{{home_state1|}}}{{{home_state2|}}}{{{home_state3|}}}| {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = ! style="text-align:left" {{!}} Төрөлх&nbsp;муж {{!}} style="{{#if:{{{home_state1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{home_state1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{home_state2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{home_state2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{home_state3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{home_state3|}}}}} | #default = }} }} |-<!-- Running mate --> {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#if:{{{running_mate1|}}}{{{running_mate2|}}}{{{running_mate3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Хамтрагч {{!}} style="{{#if:{{{running_mate1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{running_mate1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{running_mate2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{running_mate2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{running_mate3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{running_mate3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- Electoral vote --> {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{electoral_vote1|}}}{{{electoral_vote2|}}}{{{electoral_vote3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{#ifeq:{{{college_voted|}}}|no|Тооцоолсон с|С}}онгогчийн&nbsp;санал {{!}} style="{{#if:{{{electoral_vote1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{electoral_vote1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{electoral_vote2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{electoral_vote2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{electoral_vote3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{electoral_vote3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- Delegate count --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#if:{{{delegate_count1|}}}{{{delegate_count2|}}}{{{delegate_count3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|Тооцоолсон төлөөлөгчийн|Төлөөлөгчийн}}&nbsp;тоо {{!}} style="{{#if:{{{delegate_count2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{delegate_count1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{delegate_count2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{delegate_count2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{delegate_count3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{delegate_count3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- States carried --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary = {{#if:{{{states_carried1|}}}{{{states_carried2|}}}{{{states_carried3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Түрүүлсэн {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried3|}}}}} }} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{states_carried1|}}}{{{states_carried2|}}}{{{states_carried3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Ялсан&nbsp;муж {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{states_carried2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{states_carried3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{states_carried3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- Leader since --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{leader_since1|}}}{{{leader_since2|}}}{{{leader_since3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Дарга&nbsp;болсон огноо {{!}} style="{{#if:{{{leader_since1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader_since1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{leader_since2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader_since2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{leader_since3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leader_since3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- Leader seat --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{leaders_seat1|}}}{{{leaders_seat2|}}}{{{leaders_seat3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Даргын&nbsp;тойрог {{!}} style="{{#if:{{{leaders_seat2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leaders_seat1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{leaders_seat2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leaders_seat2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{leaders_seat3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{leaders_seat3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- last election --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{last_election1|}}}{{{last_election2|}}}{{{last_election3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Өмнөх&nbsp;сонгууль {{!}} style="{{#if:{{{last_election1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{last_election1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{last_election2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{last_election2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{last_election3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{last_election3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- seats before --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#if:{{{seats_before1|}}}{{{seats_before2|}}}{{{seats_before3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|Одоогийн&nbsp;суудал|Өмнөх&nbsp;суудал}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_before1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_before1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_before2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_before2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats_before3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_before3|}}}}} }} | #default = }} |-<!-- seats needed --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{seats_needed1|}}}{{{seats_needed2|}}}{{{seats_needed3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Хэрэгтэй&nbsp;суудал {{!}} style="{{#if:{{{seats_needed1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_needed1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_needed2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_needed2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats_needed3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_needed3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- seats --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{seats1|}}}{{{seats2|}}}{{{seats3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Ялсан&nbsp;суудал {{!}} style="{{#if:{{{seats1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- seats after --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{seats_after1|}}}{{{seats_after2|}}}{{{seats_after3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Дараах&nbsp;суудал {{!}} style="{{#if:{{{seats_after1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_after1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seats_after2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_after2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seats_after3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seats_after3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- seat change --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{seat_change1|}}}{{{seat_change2|}}}{{{seat_change3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Суудлын&nbsp;өөрчлөлт {{!}} style="{{#if:{{{seat_change1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seat_change1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{seat_change2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seat_change2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{seat_change3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{seat_change3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- popular vote --> {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{popular_vote1|}}}{{{popular_vote2|}}}{{{popular_vote3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{vote_type|Нийт авсан}}}&nbsp;санал {{!}} style="{{#if:{{{popular_vote1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{popular_vote1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{popular_vote2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{popular_vote2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{popular_vote3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{popular_vote3|}}}}} }} }} |-<!-- percentage --> {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{percentage1|}}}{{{percentage2|}}}{{{percentage3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Хувь {{!}} style="{{#if:{{{percentage1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{percentage1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{percentage2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{percentage2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{percentage3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{percentage3|}}}}} }} }} |-<!-- Counties won --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{counties_won1|}}}{{{counties_won2|}}}{{{counties_won3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Ялсан&nbsp;тойрог {{!}} style="{{#if:{{{counties_won1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_won1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{counties_won2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_won2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{counties_won3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_won3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- Counties 25% threshold --> {{#switch:{{{type|}}} | primary | Primary | presidential | Presidential = {{#ifexpr:not {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|1|0}} or {{#ifeq:{{{type|}}}|primary|1|0}}| {{#if:{{{counties_threshold1|}}}{{{counties_threshold2|}}}{{{counties_threshold3|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} 25%&nbsp;саналтай&nbsp;тойрог {{!}} style="{{#if:{{{counties_threshold1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_threshold1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{counties_threshold2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_threshold2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{counties_threshold3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{counties_threshold3|}}}}} }} }} | #default = }} |-<!-- swing --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes|| {{#if:{{{swing1|}}}| ! style="text-align:left" {{!}} Өөрчлөлт {{!}} style="width:75px;text-align:center" {{!}} {{{swing1}}} {{!}} style="{{#if:{{{swing2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{swing2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{swing3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{swing3|}}}}} }} }} | #default = }} {{#if:{{{opinion_polls|}}}|| {{!-}}<!-- Presidential poll nominee --> {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_person1|}}}{{{poll1_person2|}}}{{{poll1_person3|}}}| ! colspan=4 {{!}} Санал&nbsp;асуулга }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_person1|}}}{{{poll1_person2|}}}{{{poll1_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll1_date|}}}{{#if:{{{poll1_source|}}}| [{{{poll1_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll1_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll2_person1|}}}{{{poll2_person2|}}}{{{poll2_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll2_date|}}}{{#if:{{{poll2_source|}}}| [{{{poll2_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll2_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll3_person1|}}}{{{poll3_person2|}}}{{{poll3_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll3_date|}}}{{#if:{{{poll3_source|}}}| [{{{poll3_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll3_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll4_person1|}}}{{{poll4_person2|}}}{{{poll4_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll4_date|}}}{{#if:{{{poll4_source|}}}| [{{{poll4_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll4_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | presidential | Presidential = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll5_person1|}}}{{{poll5_person2|}}}{{{poll5_person3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll5_date|}}}{{#if:{{{poll5_source|}}}| [{{{poll5_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_person1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_person1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_person2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_person2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll5_person3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_person3|}}}}} }}}} | #default = }} {{!-}}<!-- Legislative poll nominee --> {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_party1|}}}{{{poll1_party2|}}}{{{poll1_party3|}}}| ! colspan=4 {{!}} Opinion&nbsp;polls }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll1_party1|}}}{{{poll1_party2|}}}{{{poll1_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll1_date|}}}{{#if:{{{poll1_source|}}}| [{{{poll1_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll1_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll1_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll1_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll2_party1|}}}{{{poll2_party2|}}}{{{poll2_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll2_date|}}}{{#if:{{{poll2_source|}}}| [{{{poll2_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll2_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll2_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll2_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll3_party1|}}}{{{poll3_party2|}}}{{{poll3_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll3_date|}}}{{#if:{{{poll3_source|}}}| [{{{poll3_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll3_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll3_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll3_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll4_party1|}}}{{{poll4_party2|}}}{{{poll4_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll4_date|}}}{{#if:{{{poll4_source|}}}| [{{{poll4_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll4_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll4_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll4_party3|}}}}} }} }} | #default = }} {{!-}} {{#switch:{{{type|}}} | parliamentary | Parliamentary | legislative | Legislative = {{#ifeq:{{{ongoing|}}}|yes| {{#if:{{{poll5_party1|}}}{{{poll5_party2|}}}{{{poll5_party3|}}}| ! style="text-align:left; white-space: nowrap" {{!}} {{{poll5_date|}}}{{#if:{{{poll5_source|}}}| [{{{poll5_source|}}}]}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_party1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_party1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{poll5_party2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_party2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{poll5_party3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{poll5_party3|}}}}} }} }} | #default = }}}} |-<!-- Blank field --> {{#if:{{#if:{{{1blank|}}}|{{{1data1|}}}{{{1data2|}}}{{{1data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{1blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{1data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{1data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{1data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{1data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{1data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{1data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{2blank|}}}|{{{2data1|}}}{{{2data2|}}}{{{2data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{2blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{2data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{2data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{2data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{2data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{2data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{2data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{3blank|}}}|{{{3data1|}}}{{{3data2|}}}{{{3data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{3blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{3data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{3data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{3data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{3data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{3data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{3data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{4blank|}}}|{{{4data1|}}}{{{4data2|}}}{{{4data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{4blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{4data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{4data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{4data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{4data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{4data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{4data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{5blank|}}}|{{{5data1|}}}{{{5data2|}}}{{{5data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{5blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{5data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{5data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{5data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{5data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{5data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{5data3|}}}}} }} |- {{#if:{{#if:{{{6blank|}}}|{{{6data1|}}}{{{6data2|}}}{{{6data3|}}}}}| ! style="text-align:left" {{!}} {{{6blank}}} {{!}} style="{{#if:{{{6data1|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{6data1|}}} {{!}} style="{{#if:{{{6data2|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{6data2|}}} {{#if:{{{col3|}}}|{{!}} style="{{#if:{{{6data3|}}}|width:75px;}}text-align:center" {{!}} {{{6data3|}}}}} }}</includeonly><noinclude> {{Documentation}}</noinclude> qz3umxn986bu61z4nlt3uv5y1uxoyra Загвар:Flagdeco/core 10 123153 706604 2022-07-29T12:38:11Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "<span class="flagicon">[[File:{{{flag alias-{{{variant}}}|{{{flag alias}}}}}}|{{#if:{{{size|}}}|{{{size}}}|{{{size flag alias-{{{variant}}}|{{#if:{{{variant|}}}|23x15px|{{{size flag alias|23x15px}}}}}}}}}}|{{{border-{{{variant}}}|{{{border|border}}}}}} |alt=|link=]]</span><noinclude>{{documentation}}</noinclude>" wikitext text/x-wiki <span class="flagicon">[[File:{{{flag alias-{{{variant}}}|{{{flag alias}}}}}}|{{#if:{{{size|}}}|{{{size}}}|{{{size flag alias-{{{variant}}}|{{#if:{{{variant|}}}|23x15px|{{{size flag alias|23x15px}}}}}}}}}}|{{{border-{{{variant}}}|{{{border|border}}}}}} |alt=|link=]]</span><noinclude>{{documentation}}</noinclude> 7t7813aaoxgt6vjgep7irvtso61yks1 Загвар:Бүгд Найрамдах Нам (АНУ)/meta/shortname-г үүсгэж байна 10 123154 706613 2022-07-29T14:46:55Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "БНН" wikitext text/x-wiki БНН aeozsqk2oqohjqaakxz7vpsseic4lhf Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс) 0 123155 706615 2022-07-29T14:48:34Z BatlaaTs 76767 BatlaaTs moved page [[Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)]] to [[Ардчилсан Нам (АНУ)]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Ардчилсан Нам (АНУ)]] nzgw0yp33dsfb70pbzyheoi32eu0gzf Загвар:Бүгд Найрамдах Нам (АНУ)/meta/shortname 10 123156 706618 2022-07-29T14:50:59Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "БНН" wikitext text/x-wiki БНН aeozsqk2oqohjqaakxz7vpsseic4lhf Загвар:Ардчилсан Нам (АНУ)/meta/shortname 10 123157 706619 2022-07-29T14:52:56Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "АН" wikitext text/x-wiki АН cv0kj6jc1uhwbdkjpw8okv35282x829 Загвар:Infobox election/shortname 10 123158 706622 2022-07-29T15:10:10Z BatlaaTs 76767 Хуудас үүсгэв: "{{#if:{{{name|}}} |{{#ifeq:{{{link}}}|no |{{{name}}} |{{#ifeq:{{delink|{{{name}}}|wikilinks=target}}|{{{name}}} |{{#switch:{{{name}}} | Independent | Independents = [[Бие даагч|{{{name}}}]] | Other | Others = Others | [[{{{name}}}|{{#invoke:Political party|fetch|{{{name}}}|shortname}}]] }} |{{{name}}} }} }} }}<noinclude> {{documentation}}</noinclude>" wikitext text/x-wiki {{#if:{{{name|}}} |{{#ifeq:{{{link}}}|no |{{{name}}} |{{#ifeq:{{delink|{{{name}}}|wikilinks=target}}|{{{name}}} |{{#switch:{{{name}}} | Independent | Independents = [[Бие даагч|{{{name}}}]] | Other | Others = Others | [[{{{name}}}|{{#invoke:Political party|fetch|{{{name}}}|shortname}}]] }} |{{{name}}} }} }} }}<noinclude> {{documentation}}</noinclude> h06smia1onl86pywqdjnjuqj5mrj5nd 706623 706622 2022-07-29T15:12:11Z BatlaaTs 76767 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{name|}}} |Other|other|={{{name|}}} |#default= {{#ifeq:{{{link}}}|no |{{{name}}} |{{#ifexist:Загвар:{{{name}}}/meta/shortname |[[{{{name}}}|{{Загвар: {{{name}}}/meta/shortname}}]] |{{{name}}} }} }} }}<noinclude> {{documentation|content= This is a subtemplate of {{tl|Инфобокс сонгууль}}, it should not be used directly. == Purpose == This subtemplate takes two inputs, <code>name</code> and <code>link</code>. If link is set to <code>no</code>, then it returns the value of <code>name</code> verbatim. Otherwise, if the corresponding {{tld|{{{name}}}/meta/shortname}} template exists, it returns <code><nowiki>[[{{{name}}}|shortname]]</nowiki></code> where <code>shortname</code> is the output of the {{tld|{{{name}}}/meta/shortname}} template. If this template does not exist, it returns the value of <code>name</code> verbatim. }}</noinclude> 5exd6m6t6lvabdwv8aqp22xramitqjz Линдон Жонсон 0 123159 706629 2022-07-29T15:46:08Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "'''Линдон Бэйнс Жонсон''' (англи. Lyndon Baines Johnson; 1908 оны 8-р сарын 27-нд АНУ-ын Техас мужийн Стоунуоллд төрсөн, -1973 оны 1-р сарын 22-нд тэндээ нас барсан)- АНУ-ын 36 дахь Ардчилсан намаас дэвшсэн Ерөнхийлөгч (1963-1969) мөн Жон Кеннедигийн үед 1961--1963 онуудад 37 дахь Дэд Ерөнхи..." wikitext text/x-wiki '''Линдон Бэйнс Жонсон''' (англи. Lyndon Baines Johnson; 1908 оны 8-р сарын 27-нд АНУ-ын Техас мужийн Стоунуоллд төрсөн, -1973 оны 1-р сарын 22-нд тэндээ нас барсан)- АНУ-ын 36 дахь Ардчилсан намаас дэвшсэн Ерөнхийлөгч (1963-1969) мөн Жон Кеннедигийн үед 1961--1963 онуудад 37 дахь Дэд Ерөнхийлөгч байсан. [[Файл:37 Lyndon Johnson 3x4.jpg|thumb|Линдон Жонсон]] == Намтар == Линдон Бэйнс Жонсон 1908 оны 8-р сарын 27-нд Техас мужийн Стоунволлын ойролцоох фермд төрж, бага Самуэл Эли Жонсон, Ребекка Бейнс нарын таван хүүхдийн ууган нь болон мэндэлжээ. Дүү Сэм Хьюстон, Ребекка, Жозеф, Люсиа нар тэдний гэр бүлд төржээ. Хүү өвөг дээдсээсээ англи, герман, шотланд угшил өвлөн авсан байна. Жонсон яриа хөөрөө сайтай хүүхэд байсан бөгөөд сургуульд байхдаа илтгэл тавьж, мэтгэлцээнд оролцож, бейсбол тоглодог, бүх хичээлээ сайн хийдэг хүүхэд байжээ. Төрөлхийн сониуч зан, уян хатан байдал нь Линдонд 1923 онд "Johnson City High School" сургуулийн хамгийн залуу сурагч болох боломжийг олгосон. 1963 оны 11-р сарын 22-нд Ерөнхийлөгч Жон Кеннеди будуулж амь насаа алдсан өдрөөс Линдон Жонсон Ерөнхийлөгчийн үүрэг гүйцэтгэж эхэлсэн. 1969 оны 1-р сарын 20-ны дараа Жонсон том улс төрөөс гарч, дурсамжаа бичиж, Техасын их сургуульд хааяа лекц уншдаг байв. 3q54gktomfan6txy2bzxqgsq3k8hfie