Википедиа mnwiki https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 MediaWiki 1.39.0-wmf.22 first-letter Медиа Тусгай Хэлэлцүүлэг Хэрэглэгч Хэрэглэгчийн яриа Wikipedia Wikipedia-н хэлэлцүүлэг Файл Файлын хэлэлцүүлэг МедиаВики МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг Загвар Загварын хэлэлцүүлэг Тусламж Тусламжийн хэлэлцүүлэг Ангилал Ангиллын хэлэлцүүлэг TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 599 706923 702578 2022-07-31T22:04:59Z Бмхүн 59031 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Чиглэх3|Монгол|Монголчууд}} {{Инфобокс улс |NAME-AMTSSPRACHE = {{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}<br />Монгол Улс |BILD-FLAGGE = Flag of Mongolia.svg |ARTIKEL-FLAGGE = Монгол улсын төрийн далбаа |BILD-WAPPEN = State emblem of Mongolia.svg |BILD-WAPPEN-BREITE = 120px |ARTIKEL-WAPPEN = Монгол улсын төрийн сүлд |WAPPEN-OPT = Төрийн сүлд |WAHLSPRUCH = |AMTSSPRACHE = [[Монгол хэл]]<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/486 Төрийн албан ёсны хэлний тухай]. Монгол Улсын хууль. legalinfo.mn.</ref> |HAUPTSTADT = [[Улаанбаатар]] |STAATSFORM = [[Парламентаризм|Парламентын]] [[Бүгд Найрамдах Улс]] |REGIERUNGSSYSTEM = [[Парламентын засаглалын систем|Парламентын]] [[ардчилсан дэглэм]] |STAATSOBERHAUPT = [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]<br />[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]] ([[Монгол Ардын Нам|МАН]]) |REGIERUNGSCHEF = [[Монгол Улсын Ерөнхий сайд|Ерөнхий сайд]]<br />[[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]] ([[Монгол Ардын Нам|МАН]]) |FLÄCHE = 1.564.116 |EINWOHNER = 3,209,639 <small>(2018 оны 6 сарын 12)</small><ref >[https://www.nso.mn/ Монгол Улсын Үндэсний статистикийн хорооны бүртгэл] </ref> |BEV-DICHTE = 1,9 |BIP = 2016<ref>International Monetary Fund (IMF): ''[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/01/weodata/index.aspx World Economic and Financial Surveys - World Economic Outlook Database].'' imf.org, abgerufen 8. September 2017.</ref> * 11.031 сая [[Америк доллар|$]] <small>([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|131.]])</small> * 36.996 сая [[Америк доллар|$]] <small>([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|117.]])</small> * 3.660 [[Америк доллар|$]] <small>([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|117.]])</small> * 12.275 [[Америк доллар|$]] <small>([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|96.]])</small> |BIP-ERWEITERT = * Нийт (нэрлэсэн) * Нийт ([[Худалдан авах чадварын харьцаа|ХАЧХ]]) * ДНБ/Хүн ам (нэрл.) * ДНБ/Хүн ам (ХАЧХ) |HDI = {{Өссөн}} 0,735 <small>([[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|92.]]) (2016)</small><ref>[http://hdr.undp.org/en/2016-report United Nations Development Programme] (Entwicklungsprogramm der Vereinten Nationen)</ref> |WÄHRUNG = [[Төгрөг]] (MNT) |GRÜNDUNG = НТӨ 209 он: Монголын анхны төрт улс, [[Хүннү улс]] байгуулагдав.<br />1206 он: [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]] мандсан, [[Их Монгол Улс]] байгуулагдав.<br />[[1911 он|1911]]-[[12 сарын 29|12-29]]: [[Манж чин улс|Чин улс]] мөхөж,<br />орчин үеийн [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монгол улс]]<br />тусгаар тогтнов. |UNABHÄNGIGKEIT = 1206 он:<br /> (Бүх нүүдэлчин [[Монголчууд|Монголчуудыг]] нэгтгэсэн) |NATIONALHYMNE = ''[[Монгол улсын төрийн дуулал|Төрийн дуулал]]''<br />[[File:Mongolian national anthem, performed by the United States Navy Band.ogg|noicon|120px]] |NATIONALFEIERTAG = [[7 сарын 11|Долоодугаар сарын 11]]<br />([[наадам|Эрийн гурван наадам]]) |ZEITZONE = [[Координатжуулсан дэлхийн цаг|UTC]][[UTC+7|+7]] - [[UTC+8|+8]] |KFZ-KENNZEICHEN = [[Монгол Улсын тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|MGL]] |ISO 3166 = [[ISO 3166-2:MN|MN]], MNG, 496 |INTERNET-TLD = [[.mn]] |TELEFON-VORWAHL = +976 |STRASSENVERKEHR = [[Баруун замын хөдөлгөөн]] |BILD-LAGE = Mongolia on the globe (Asia centered).svg |BILD-LAGE-IMAGEMAP = АзиДэлхийнБөмбөрцөг1 |BILD1 = Mongolia_1996_CIA_map.jpg |BEV-ZUNAHME={{Өссөн}} +1,25 % (2016)<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html East & Southeast Asia: MONGOLIA.] In: The World Factbook. Central Intelligence Agency (CIA), abgerufen am 8. September 2017.</ref> }} '''Монгол Улс''' (1992 оноос хойш)<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/367 legalinfo.mn:] Монгол Улсын үндсэн хуулийн нэгдүгээр бүлэг, нэгдүгээр зүйл</ref> — [[Дорнод Ази|дорнод]] болон [[төв Ази|төв]] [[Ази]]д оршдог [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] '''[[улс]]'''. Хойд талаараа [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], бусад талаараа [[Хятад]] улстай хиллэдэг [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] '''[[Улс|улс]]'''. Нийслэл — [[Улаанбаатар]] хот. [[Алтайн нуруу|Алтайн]] нуруунаас [[Их Хянган|Хянганы нуруу]], [[Соёны нуруу]]наас [[Говь]] хүрсэн 1 сая 566 мянган км² уудам нутагтай, дэлхийд нутаг дэвсгэрийн хэмжээгээр [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|19-рт]] жагсдаг. 2015 оны эхэнд Монгол Улсын хүн ам 3 сая хүрсэн ([[Улс орнуудын хүн амын тоо|135-р олон]]). Үндсэндээ [[Монголчууд|монгол үндэстэн]] (95 хувь), мөн [[хасагууд|хасаг]], [[Тува ястан|тува]] хүн байна. 16-р зуунаас хойш [[буддын шашин|буддын]] шашин, 20-р зуунаас шашингүй байдал дэлгэрсэн ба албан хэрэгт [[монгол хэл]]ээр харилцана. Монголд НТӨ 209 онд [[Хүннү улс]] нэгдсэнээс [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг угсаатан|түрэг]] угсаатан халалцсаар 1206 онд [[Чингис хаан]] [[Их Монгол Улс]]ыг байгуулан [[Еврази]]йг эзэлсэн гүрэн үүсгэжээ. 17-р зуунд [[манж үндэстэн|манж]] [[Чин улс]]ын мэдэлд орсон ч 1911 онд [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|тусгаар тогтносон]] бөгөөд 1924 онд байгуулагдсан [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ]]-ын гишүүн болсон. 20-р зуунд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]тай дотно байж, нийгэм, эдийн засгийн бат суурь тавигдан 1990 онд [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, [[зах зээлийн эдийн засаг|зах зээлийн]] эдийн засагт шилжин орсон. Одоо парламентын [[Бүгд Найрамдах Улс|Бүгд Найрамдах]] засагтай, хорин нэгэн аймаг, нэг нийслэлд хуваагддаг [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]] улс юм. Хөгжиж буй орон. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээр (26.8 тэрбум [[америк доллар|ам.доллар]]) дэлхийд 111-т жагсаж, нэг хүнд ноогдох хэмжээ 11,882 $ байна. [[Хөдөө аж ахуй]], [[малчин|нүүдлийн мал аж ахуйн]] уламжлалтай. [[Зэс]], нүүрс экспортлодог. Мөнгөний нэгж — [[төгрөг]]. Дэлхийн 184 улстай дипломат харилцаа тогтоосон. [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]], [[Дэлхийн Худалдааны Байгууллага]], [[Олон Улсын Валютын Сан]], [[Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллага|Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллагын]] гишүүн. == Нэр == [[Монголчууд|Үндсэн хүн амын]] нэрээс улсын оноосон нэрийг «'''Монгол'''» хэмээжээ. Үгийн гарлын [[Монголчууд#Нэр|хэдэн янз таамаг]] бий. Монгол Улсын урьд үеийг [[Их Монгол Улс]], [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] (БНМАУ) гэх мэтээр ялган нэрийдэх ба 1992 оноос хойших шинэ үеийг албан бичигт «'''Монгол Улс'''» (МУ) гэх болсон. == Газар зүй == {{Гол|Монгол улсын байгалийн цогцолборт газар}} [[Зураг:Mongolia 103.88219E 46.91703N.jpg|thumb|right|Хиймэл дагуулаас харсан зураг]] Монгол орон 1,566,600 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, [[Перу]]гээс том буюу дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|19-р том]] орон болно. [[Ази]]д наймдугаар, [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] улсуудаас Казахстаны дараа хоёрдугаарт жагсана. Нутаг дэвсгэрийн 0.43 хувийг гадаргын ус бүрхсэн. === Байрлал === Хойд өргөргийн 41° — 52°, зүүн уртрагийн 87° — 120° дотор уламжлал болон [[ЮНЕСКО]]-гийн ангиллаар [[Төв Ази]], НҮБ-ийн шинэ ангиллаар [[Дорнод Ази]]д хамааран байна. Газрын байрлалаар хоёуланд нь, [[соёл]]ын хувьд Төв Ази, [[эдийн засаг|эдийн засгийн]] хувьд Дорно Азитай илүү дотно. Саяхнаас [[Зүүн Хойд Ази]]йн бүсийн хурал зөвлөгөөнд оролцох болсон. Өмнөд, дорнод, өрнөд гурван талаараа [[Хятад]] Улстай 4677 км, умард талаараа [[Оросын Холбооны Улс|Орос Улстай]] 3543 км зурвасаар хиллэнэ. [[Далайд гарцгүй улс|Далайд гарцгүй]]. Хилийн нийт урт — 8220 км. Хэдий хиллэдэггүй ч баруун хил [[Казахстан|Казахстан Улс]]аас 38-хан километр зайтай. Хөндлөн 2392 км, гулд 1259 км сунасан «дэлгэсэн тэрлэг шиг»<ref>[[Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар|Ш.Гүрбазар]] бичиж, [[Хурд (хамтлаг)|Хурд хамтлаг]] дуулсан «Би Монголоороо гоёдог» дуунаас.</ref> хэлбэртэй. Захын цэг:<ref>[http://www.mne.mn/mn/news/show/1663 МОНГОЛ ОРНЫ ТӨВ БУЮУ “ХҮЙС ЦЭГ” ХААНА БАЙДАГ ВЭ?]</ref><ref>[http://ktms08.blog.gogo.mn/read/entry45902 Монгол улсынхаа хамгийн хамгийнийг мэдэж байхад илүүдэхгүй болов уу?]</ref> * Баруун цэг — Монгол Алтайн нурууны Мааньт уул * Хойд цэг — Их Соёны нурууны Монгол шарын даваа * Зүүн цэг — Соёлз уулын модот хамар * Урд цэг — Орвог гашууны бор толгой * Төв цэг (хүйс) — [[Бүрд сум]]ын Өвөр хөшөөтийн булгийн эх === Газрын гадарга === [[Зураг:Mongolia Landscape.jpg|thumb|left|160px|Монголын байгаль]] {{Гол|Монгол орны уулс}} Монгол харьцангуй өндөрлөг орон. Үндсэндээ [[Монголын тэгш өндөрлөг]] (далайн түвшнээс дээш 900-1500 м) дээр байна. Нутгийн баруун талаар 900 км урт [[Монгол Алтай]], түүний үргэлжлэл [[Монгол алтайн нуруу|Говь Алтайн нуруу]] байна. Нутгийн төв хэсгээр [[Хангайн нуруу|Хангай]], Хөвсгөлийн уулархаг муж (хойш [[Соён]] хүрнэ), дорно умард нутгаар [[Хэнтийн нуруу]] байна. Зүүн, зүүн өмнөд зүг рүү өндрийн хэмжээ буусан байдаг. [[Монгол орны уулс|Уулсын өндрөөс дурдвал]] Монгол Алтайн нурууны ноён оргил [[Алтай Таван Богд|Таван богд]] хөвчийн [[Хүйтэн оргил]] (4374 м), Хангайн [[Отгонтэнгэр]] (4008 м), Соёны [[Мөнх сарьдаг]] (3491 м), Хэнтийн [[Асралт хайрхан]] (2799 м) юм. Дорнод нутгаар [[Шилийн богд уул|Шилийн богд]] (1778 м) зэрэг унтарсан галт уулстай. Томоохон гол, мөрний сав газраар харьцангуй нам доор байна. Нутгийн баруунтаа [[Их нууруудын хотгор]], Дэлхийн [[Дэлхийн өв|байгалийн өвд]] бүртгэгдсэн [[Увс нуурын хотгор]] байгаа бол Дорнод аймагт хамгийн нам доор цэг буюу [[Хөх нуур (Дорнод)|Хөх нуурын хотгор]] (560 м) бий. === Усны зүй === [[Зураг:Uvs_n%C3%BAr.JPG|thumb|[[Увс нуур]]]] {{Гол|Монгол орны гол мөрд|Монгол орны томоохон нуурууд}} Монголд нийлээд 67,000 км урт болох 3811 гол горхи, 500 м³ эзлэхүүнтэй 3500 гаруй нуур, 7000 орчим булаг шанд, 540 м² талбай бүхий 190 гаруй мөсөн гол, 250 гаруй рашаан, газрын доорх усны 139 орд газар байна. Улаанбаатар хот бол хот дотроо рашаантай байдаг дэлхийн хоёрхон нийслэлийн нэг юм. Монголын гол мөрнийг Умард мөсөн далайн, Номхон далайн, Төв азийн гадагшаа урсгалгүй гэсэн гурван ай савд хуваан үзнэ. [[Орхон гол|Орхон]] бол Монголын хамгийн урт гол юм (1124 км, усаа цуглуулах талбай 133000 км²). Харин Хятадад урсдаг уртыг нь оруулж тооцвол [[Хэрлэн гол]] Монголын хамгийн урт гол /1200 км/ юм. Хамгийн ус ихтэй нь [[Сэлэнгэ мөрөн]] юм. Жилийн дундаж урсац нь 300 м³/сек байдаг. Монгол орны хамгийн том мөсөн гол бол Алтай Таван богд дахь [[Потанины мөсөн гол]] бөгөөд 20 км орчим урттай. Хамгийн том нуур нь [[Увс нуур|Увс]] (3350 км²), хамгийн гүн нуур нь [[Хөвсгөл нуур|Хөвсгөл]] (238 м) юм. === Бүс, хөрс === Монгол хойноосоо урагш ойт хээр, хээр, говь, цөлийн гэсэн өргөргийн дөрвөн бүс, өндөр уулс, ялангуяа ойт хээрийн бүсийн уулс өөд авирахад тайгын болон тагийн бүслүүр ажиглагддаг. Монголын байгалийн бүс, бүслүүр, гадаргын байдлыг харгалзан Хангай, Хэнтийн, Алтайн уулархаг, Дорнодын талархаг, Говийн гэж дөрвөн их мужид хуваадаг. Ойт бүслүүр нь тогтмол дулаан, тааламжтай уур амьсгалтай, үржил шим сайтай, ялзмаг ихтэй. Хүрэн, хар хүрэн, цайвар хүрэн, хар шороон, нугын хүрэн, говийн бор, цөлийн бор саарал, нуга намгийн болон мараалаг, давсархаг зэрэг олон төрлийн хөрс байдаг. Үүний дотор үржил шимт хүрэн хөрс тавь орчим хувийг эзэлдэг. Газар тариалан эрхэлж болох газар нь газар нутгийн 0.76%-г эзэлдэг. Усжуулалттай газар 840 км² байна. [[Зураг:Takhi2a.jpg|thumb|Хустайн нурууны [[тахь]]]] === Ургамал, амьтан === {{гол|Монгол орны ургамал газар зүй|Монгол орны загас}} Монгол оронд нэг ба олон наст, модлог, бутлаг, хагас бутлаг зэрэг 4000-аад зүйлийн ургамал, ногоо ургадаг. 7 баг, 24 овог, 70 гаруй төрөлд хамаарагдах 140 гаруй зүйлийн [[хөхтөн]], 390-ээд зүйлийн [[шувуу|жигүүртэн]] оршино. Түүний дотор [[тахь]], [[хавтгай]], [[мазаалай]] зэрэг [[амьтан]], [[монгол алтан хундага]], [[тарваган шийр]], [[дорогостойн вансэмбэрүү]] зэрэг дэлхийд өөр аль ч газарт байхгүй [[ургамал]] бий. == Хүн ам зүй == {{гол|Монголын хүн ам зүй}} [[Зураг:Map of Mongolia topographic layers.xcf|thumb|Физик газар зүйн зураг|alt= т]] {| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |- ! style="width:50px;"| Он !! Хүн ам <br>(мян.)<ref>[http://www.bscnet.ru/upload/iblock/cf6/vestnik_4_8_.pdf ВЕСТНИК]. (2012)</ref> |- | 1918 || 647.5 |- | 1935 || 738.2 |- | 1956 || 845.5 |- | 1969 || 1197.6 |- | 1989 || 2044.0 |- | 2010 || 2,754.7 |- | 2015 || 3,000.0 |- |} [[Зураг:Mongolia-demography.png|thumbnail|left|Хүн амын тоо (1961-2003)]] Монгол улс 1918 онд хүн ардаа тоолоход 647.5 мянга байв.<ref>[https://burtgel.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=726:civilregister&catid=178:history&Itemid=374 https://burtgel.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=726:civilregister&catid=178:history&Itemid=374]</ref> Дайны дараах цагт хүн амын тоо түргэн өсч 1962 онд 1 сая, 1988 онд 2 сая хүнтэй болжээ. Нийгмийн шилжилтийн үед хүн амын өсөлт буурч 2010 оны тооллогоор 2.75 сая хүнтэй байсан бол 2015 оны эхэнд 3 сая дахь иргэнээ өлгийдөн авсан.<ref>[http://yellow.zindaa.mn/%D0%9E%D1%80%D0%BE%D0%BD-%D0%BD%D1%83%D1%82%D0%B0%D0%B3/1ndk Монгол Улсын гурван сая дахь иргэнээр охин хүүхэд тодорлоо] (2015)</ref> Хүн амын олноор дэлхийн 194 улсаас [[Армени]], [[Литва]]тай зэрэгцээд [[Улс орнуудын хүн амын тоо|135-р байранд]] байна. Хүн амын нягт — 1.8 хүн/км² буюу хүн амын [[Улс орнуудын хүн амын нягт сийрэг|хамгийн сийрэг]] суурьшилтай орон болно. 1000 хүн тутамд 20 хүн төрж, 6 хүн нас бардаг, жилийн дундаж өсөлт — 1.49% (2016он). Хүн амын 36.6% нь 0–14 насны багачууд, 68.9% нь 15–64 насны хөдөлмөрийн чадвартан, 4% нь 65-ээс дээш өндөр настан юм. хүйсийн харьцаа жигд, дундаж наслалт — 68.6 жил.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html CIA World Factbook". CIA. 2012.]]</ref> === Ард түмэн === {| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |+ ! style="width:160px;"| Яс үндэс !! Хүн ам <br>(2010 он)<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref>!! Хувь |- | [[Халх ястан]] || 2,168,141 || 82.4 % |- | [[Хасаг үндэстэн]] || 101,526 || 3.9 % |- | [[Дөрвөд|Дөрвөд ястан]] || 72,403 || 2.8 % |- | [[Баяд|Баяд ястан]] || 56,573 || 2.2 % |- | [[Буриад ястан]] || 45,087 || 1.7 % |- | бусад ястан || 187,387 || 7.1 % |- | гадаадын иргэн || 16,320 || 0.6 % |} Монгол улс үндсэндээ нэгэн төрлийн ард түмнээс бүрдэнэ. Хүн амын 95 хувь [[Монголчууд|монгол үндэстэн]] байна. Ястнаар салган бүртгэдэг уламжлалтай. 2010 оны хүн амын тооллогыг үндэслэвэл [[халх ястан]] (82%) зонхилж [[хасагууд]] (4%), [[дөрвөд]] (2.8%), [[баяд]] (2.2%), [[буриад]] (1.8%), [[захчин]] (1.3%), [[дарьганга]] (1%), [[урианхай]] (1%), [[дархад]], [[хотгойд]], [[торгууд]], [[хотон]], [[мянгад]], [[тува]], [[барга]], [[үзэмчин]], [[элжигин]], [[сартуул]], [[хамниган]], [[цаатан]], [[чантуу]], [[харчин]], [[цахар]] зэрэг хориод нэрээр бүртгэж байна. [[Хятад]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Солонгос]] зэрэг гадаадын иргэн 0.6 хувийг бүрдүүлж байна.<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> Буриад, [[Ойрад]] монгол нь халхжих, тува, хотон, чантуу зэрэг [[Түрэг|түрэг угсаатан]], хамниган [[Тунгус хэлний бүлэг|тунгус угсаатан]] нь монголжих үйл явц явагдсаар байгаа. Хасагууд Баян-Өлгийд 88% эзэлж байгаа болохоор харьцангуй өөрийнхөөрөө байна. БНМАУ-ын үед БНХАУ-тай харьцаа муудан 1963—1966 онд [[хужаа]] нарыг үлдэн хөөж, [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] бутрахад 1990—1992 онд Монголд байсан Зөвлөлтийн цэргийн анги, мэргэжилтнүүдийг гаргажээ.<ref>[http://www.mglradio.com/main/640744 http://www.mglradio.com/main/640744]</ref><ref>[http://bigbrother.blog.banjig.net/post.php?post_id=91235 Орос-Хятадын харилцаа ба Монгол улсын аюулгүй байдал] (2011)</ref> Ардчилсан Монголд хуулийн хязгаарыг (нийт 3%, нэг улсаас 1%) давахгүйгээр гадаадын иргэд орж гардаг болсон.<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/211 Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай] (2010)</ref> === Хэл бичиг === Улсын албан ёсны хэл нь [[монгол хэл]] байна. Монгол хэл [[Алтай хэлний язгуур|алтай]] язгуурын [[Монгол хэлний бүлэг|монгол]] бүлгийн гол хэл юм. Монгол улсад [[халх аялга]] голчлох ба [[буриад аялга]], [[Ойрад–Халимаг аялга|Ойрад аялга]], [[дархад аялга]] тодорхой ялгардаг. 1941 оноос хойш [[кирил үсэг|кирил үсгээр]] бичдэг болсон. [[Кирил монгол бичгийн дүрэм|Кирил монгол бичгийн дүрмийг]] 1-р ангиас хүүхдүүдэд заадаг. 35 үсэгтэй. Чингис хааны үеэс уламжилсан [[Монгол бичиг]] 1990 оноос сэргэж, дунд сургуулийн 5-р ангиас заадаг болсон. Компьютер, гар утаснаа [[латин үсэг]] хэрэглэх нь түгээмэл. Мөн алтай язгуурын [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг]] төрлийн [[хасаг хэл|хасаг]], [[тува хэл]]ээр ярина. 1-4-р ангид эх хэлийг хүүхдүүдэд зааж, 5-р ангиас [[Англи хэл|Англи]] (сүүлийн үе), [[орос хэл|орос]] (Зөвлөлтийн үеэс), [[солонгос хэл|солонгос]], [[герман хэл|герман]], [[хятад хэл|хятад]], [[япон хэл|япон]] зэрэг харь хэлийг хүүхэд залуус сурч эзэмшдэг. === Шашин шүтлэг === {{bar box |title=Монголын шашин шүтлэг (2010)<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[Буддын шашин|будда]]|orange|53.0}} {{bar percent|''[[Шашин шүтэхгүй байх|бурхангүй]]''|grey|38.6}} {{bar percent|[[лал]]|green|3.0}} {{bar percent|[[бөө мөргөл|бөө]]|black|2.9}} {{bar percent|[[Христийн шашин|христ]]|blue|2.1}} }} Монголын ард түмний ихэнх нь [[буддын шашин]]тан (53%). Буддын шашны ''гэлүгва'' буюу [[шарын шашин]] гэсэн ёсыг дагадаг. Мөн шашин, бурхны сүжиг алдрах хүний тоо (38%) өссөн. Хүн амын цөөн хувьд [[лал]], [[бөө мөргөл|бөө]], [[христийн шашин|христийн]] шүтлэг байна.<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> Эрт дээр үеэс Монголд бөө, [[тэнгэр шүтлэг]] байсан бөгөөд 16-р зуунаас буддын шашин Монголд гурав дахь удаагаа хүчтэй дэлгэрсэн. [[Жавзандамба хутагт|Жавзандамба]] нарын олон хутагт хувилгаан тодорсон. БНМАУ-ын эхэн үед шашныг хориглож, сүм хийдийг шатааж, лам нарыг хороож байв. Хожим суларч 1990 оноос хойш шашин шүтэх эрх чөлөөлөгдсөн. 2010 онд буддын 127, христийн 96, лалын 6, бүгд 234 сүм хийд байв.<ref>[http://www.slideshare.net/Gelegjamts/2010-get-file-wwwgelegjamtsorg-wwwgelegjamtsblogspotcom-httpwwwnsomn?related=1 Монгол улсын статистикийн эмхтгэл-2010].</ref> Том нь [[Гандантэгчэнлин хийд]]. === Хот суурин === [[Зураг:UlaanBaatar-2009.jpg|thumb|left|200px|[[Улаанбаатар]]]] [[Зураг:Darkhan_Buddha.jpg|thumb|right|150px|[[Дархан]]]] [[Зураг:Erdenet_02.jpg|thumb|left|200px|[[Эрдэнэт]]]] {{гол|Монголын хотууд}} Монголын хүн амын 71 хувь хот газар амьдарч байна.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2212.html URBANIZATION]</ref> Гэхдээ хот дотроо [[гэр хороолол]] их. Засаг захиргааны [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|хот суурин]] байхгүй. Уламжлал болон [http://www.legalinfo.mn/law/details/532 хууль] харвал [[Монголын хотууд|22-26 хот]] бий: {|class="wikitable" |+ 2010 оны хүн амын тоогоор: |- valign="top" | * [[Улаанбаатар]] (1,200,358) * [[Эрдэнэт]] (85,000) * [[Дархан]] (75,000) * [[Чойбалсан]] (38,537) * [[Мөрөн]] (35,789) * [[Налайх]] (30,049) * [[Баянхонгор (хот)|Баянхонгор]] (29,817) * [[Өлгий]] (29,392) || * [[Ховд (хот)|Ховд]] (29,012) * [[Арвайхээр]] (27,162) * [[Улаангом]] (27,152) * [[Багануур]] (22,210) * [[Цэцэрлэг хот|Цэцэрлэг]] (20,604) * [[Сүхбаатар хот|Сүхбаатар]] (19,662) * [[Даланзадгад]] (18,740) * [[Сайншанд]] (18,735) |} == Түүх == {{гол|Монголын түүх}} {{Загвар:Монголын түүх}} === Эртний улс === {{гол|Балар эртний Монгол|Хүннү улс|Сяньби|Нирун улс|Түрэг улс|Уйгур улс|Хидан Улс}} Монгол оронд 850,000 жилийн тэртээ «[[босоо хүн]]» амьдарч байсан<ref>{{cite web|url=http://www.archaeology.mas.ac.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=56&Itemid=64 |title=Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажлын ололт амжилт |publisher=Institute of Mongolian Archaeology |date=2013-06-24}}</ref> ба балар эртний хүний хадны сүг зураг эд олдвор [[Хойд цэнхэрийн агуй]]гаас олддог.<ref name="Novgorodova">Eleanora Novgorodova, Archäologische Funde, Ausgrabungsstätten und Skulpturen, in ''Mongolen (catalogue)'', pp. 14–20</ref> Чулуун зэвсэг, хүрэл зэвсэг, төмөр зэвсгийн үеийг дамжсаар эртний улсуудын үетэй золгожээ. Монгол орон эртнээс [[анчин]], [[малчин]], [[нүүдэлчин]] ард түмний өлгий байсаар ирсэн бөгөөд тэдгээр нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]], [[зүрчид]] аль ч угсаа байсан үргэлж өмнөд газрын [[нанхиад]]тай зууралдан байлдах ба [[Цагаан хэрэм|түмэн газрын их цагаан хэрмээр]] хил тогтдог байв. [[File:Hsiung-nu-Empire.png|thumb|175px|left|[[Хүннү]] (НТӨ 209 – НТ 48)]] Сурвалж бичигт гуйфань, [[шаньжун, ицюй,]] [[ху]], [[линь ху]], [[дунху]] (дорнод ху), [[хуньюй]], шюжун зэрэг олон нэрээр тэмдэглэгдэж явсаар МЭӨ 209 онд [[Модун шаньюй]] [[Хүннү улс]]ыг (НТӨ 209 – НТ 48) нэгтгэн байгуулжээ. [[Ноён уул]]наас Хүннүгийн ноёны бүлэг булш олсон ба хүннүгийн [[мал]] адуулах, [[нум]] [[сум]], [[жад]], охор илдээр зэвсэглэх нь [[Монголчууд|монголоос]] ялгаагүй юм. Хүннүгийн зүүн этгээдийн [[Сяньби]] хүчирхэгжин Монголыг эзэгнэсэн нь 93–234 он бөгөөд [[Таньшихуай]]н үед нэр мандсан. Дараа нь бас нэгэн [[Монголчууд|монгол угсаат]] [[Жужан улс]]ыг (330—555) [[Шэлүнь]] хэмээх сайн эр алдаршуулж яваад [[Түрэг улс]]ад (555—745) зай тавьжээ. [[Уйгур улс]]ын (745—840) нийслэл [[Хар балгас]]ыг бас нэг [[түрэг угсаатан]] болох [[Енисейн киргиз]] галдан шатаасан боловч удалгүй монголын [[Хидан Улс]]ад (907—1125) түрэгджээ. [[Киданчууд|Хидан]]ыг зүрчидийн [[Алтан улс]] мөхөөсний дараа Монголын тал нутагт олон аймаг зэрэгцэн оршиж, олзлон булаалдаж байсан ба хамтатгаад [[зүбү]] аймгийн холбоо гэж байв. === Эзэнт гүрэн === {{гол|Их Монгол Улс|Юань Улс}} [[Зураг:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|thumb|left|140px|[[Чингис хаан]]]] [[Зураг:Mongol Empire map.gif|thumb|right|200px|Монголын эзэнт гүрэн]] [[Дундад зууны монгол аймгууд|Олон]] аймгийн дотроос [[Хамаг Монгол]]ын [[хиад]] аймгийн [[боржигон]] овогт [[Тэмүүжин]] буюу [[Чингис хаан]] (1162—1227) тодорч [[татар]], [[мэргид]], [[хэрэйд]], [[найман]]ыг ээлж дараалан дагуулсаар 1206 онд Хэрлэний [[Хэрлэний хөдөө арал|хөдөө арлын]] [[Их Хуралдай|хуралдайгаар]] нэгдсэн [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсыг]] байгуулжээ. Чингис хаан «мөнх тэнгэрийн хүчинд» [[Тангуд]], [[Алтан улс|Алтан]], [[Хар Кидан]], [[Сартуул улс|Сартуул]] (''Хорезм'') улсыг дайлан дагуулсан ба найманы [[Тататунга]] багшаар [[Монгол бичиг]] (эхэндээ ''уйгуржин''), татарын [[Шихихутуг]] заргачаар [[Их Засаг]] хуулийг зохиолгон улсаа засчээ. Чингис хааны өндөр төрийг [[Өгөөдэй хаан|Өгөөдэй]] хаан залган [[Хархорум]]ыг нийслэл болгон хөгжүүлж, [[Монголын нууц товчоо|МНТ]]-г бичүүлж, Алтан улсыг мөхөөж, дорно [[Европ]]ыг байлдан дагуулсан бол [[Гүюг хаан|Гүюг]], дараа нь [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан залгаж Багдадын халифыг буулган [[Иран]]ыг эзэлжээ. [[Хубилай хаан|Хубилай]] хаан 1260 онд Монголын хаан болоод 1271 онд [[Юань Улс]] (1271—1368) хэмээх үеийг эхлүүлэн [[Дайду]]г (одоо Бээжин) нийслэл болгон сууж, 1279 онд өмнөд [[Сүн улс|Сүнг]] мөхөөн [[Хятад]] орныг бүрэн эзлэсэн ба [[буддын шашин|буддын]] шашныг шүтэж, [[дөрвөлжин үсэг|дөрвөлжин]] үсэг хэрэглэжээ. Монголын байлдан дагуулал өрнө зүгт [[Адриатын тэнгис]], [[Египет]], дорно зүгт [[Япон]], өмнө зүгт Индонезийн [[Ява]] арал хүрч 33 сая км² газарт ноёрхож байв.<ref name="EarthRule">http://www.hostkingdom.net/earthrul.html</ref> «Дэлхийн талыг эзэлсэн» гэж ярих бөгөөд түүхэн дэх хоёрдугаар ([[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] дараа) их нутагтай гүрэн байжээ. [[Луужин]], [[өртөө]], [[Монголын энхтайван|энхтайван]], цэргийн арга ухаан, өрнө-дорныг холбосон зэрэг дэвшил, нээлт авчирсан юм. Нүсэрдээд ирэхийн цагт Юань, [[Алтан Орд|Зүчи]], [[Цагаадайн Улс|Цагаадай]], [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улс]] болон бутарчээ. [[Тогоонтөмөр хаан]] 1368 онд Хятадыг [[Мин улс]]ад алдан «Давааны арын орон» буюу монгол нутагтаа эргэн суусан. ===Хаант улс === {{гол|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрадын холбоо}} [[File:Mongolia XVI.png|thumb|200px|[[Бутралын үеийн Монгол|14-17-р зууны Монгол улс]]]] [[File:ErdeneZuuKhiidTemple.jpg|thumb|200px|Хархорины [[Эрдэнэ зуу]]]] Тогоонтөмөр хааныг [[Аюушридар хаан|Аюушридар]] залгаж Хархорумд суусан ч Хархорумыг Мингийн цэрэг 1380, 1388 онд довтлон галдан шатаажээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] нас барж улсгүй болох хүртэл Чингисээс эхлэн тоолвол [[Монгол хаад|37 хаан]] суусан. Улсын нэрийг эхэндээ «Ар Юань» хэмээсэн ч замхраад хожмоо түүхчид «Бага хаадын үе», [[Бутралын үеийн Монгол|«Монголын хаант улс»]], «Дөчин дөрвөн хоёр» зэргээр нэрийджээ. Улс төрийн эв бутарсан буюу [[алтан ураг|алтан ургийн]] ноёнтой дөчин монгол (зүүн монгол)-[[дөрвөн Ойрадын холбоо|дөрвөн Ойрад]] (баруун монгол) болон талцаж, хаад нэгнээ хороон солигддог байв. Мин улсын [[Жөнтун]] хааныг олзолж байсан [[Эсэн тайш|Эсэн хаан]] (1453—1454) алтан ургийн дундуур ганцаар шургасан байдаг. [[Мандухай сэцэн хатан|Мандухай сэцэн хатны]] авчирсан [[Батмөнх даян хаан]] (1480—1517) улсаа хурааж «хөл хөсөр, гар газар» амаржуулж байв. Зүүн монгол нь [[халх]], [[цахар]], [[урианхай]] зүүн гурван түмэн, [[ордос]], [[түмэд]], [[юншээбүү]] баруун гурван түмэн, баруун монгол нь [[цорос]], [[дөрвөд]], [[торгууд]], [[хошууд]] дөрвөн аймагт хуваагдаж байв. Сүүлчийн хаад цахар нутагт (хожмын [[Өвөр Монгол]]) сууж байсан ба түмэдийн [[Алтан хан]] 1577 онд төвөдийн Содномжамцыг урин залж «[[Далай лам]]» өргөмжилсөнөөс эхлээд монголчууд нийтээрээ [[шарын шашин]]д орсон нь [[буддын шашин]] Монголд гурав дахиа дэлгэрсэн явдал юм. Ар халхад 1585 онд [[Эрдэнэ зуу]] хийд баригдсан. 1634 онд манжууд Лигдэн хааныг дарж өвөр монголыг дагуулснаар Монголын хаант улс (1368—1634) мөхсөн юм. Гэхдээ ар Монголд [[халх]]ын Түшээт, Засагт, Сэцэн ханы гурван аймаг, [[хотгойд]], Шиньжянд дөрвөн Ойрад аймаг тусгаар оршин байв. 1688 онд [[Зүүнгарын Хаант Улс|Зүүнгар]]ын [[Галдан]]д ялагдан дайжсан [[Занабазар|Өндөр гэгээн]], [[Чахундорж]] нар халхаа аван 1691 онд манж [[Чин улс]]ад дагаар оржээ. === Гадаад Монгол === [[Зураг:MongolianRoyalty.jpg|thumb|160px|left|1908 он. Монгол хатан]] {{гол|Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол}} [[Манж үндэстэн|Манж]] [[Чин улс]] [[Монголчууд|монголчуудыг]] 1634-1755 оны хооронд гурван хэсэг үед дагаар оруулж эзэрхээд олон хошуу, аймаг, чуулган болгон захирсан бөгөөд өнөөгийн Монгол орныг сүүлийн жилүүддээ «Гадаад (манжаар ''түлэрги'') Монгол» хэмээж байв. Үүнд [[Сэцэн хан аймаг|Сэцэн]], [[Түшээт хан аймаг|Түшээт]], [[Сайн ноён хан аймаг|Сайн ноён]], [[Засагт хан аймаг|Засагт хан]]ы халх дөрвөн аймаг, [[Ховдын хязгаар]], [[Тагны Урианхайн хязгаар]] (одоо [[Тува орон]]) орж байв. Хожим [[Жавзандамба хутагт|Богдын]] [[шавь нутаг]] нэмэгдсэн. Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам байгуулагдаж, [[Улиастай]] (төв), [[Хүрээ]], [[Ховд]]од [[амбан]] жанжин суудаг байлаа. 1755 онд хотгойдын [[Чингүнжав]] Зүүнгарын [[Амарсанаа]]тай зэрэг манжийн цэргийн эсрэг босоод дарагджээ. Чин улс монгол ноёдыг [[ван]], [[бэйл]], [[бэйс]], [[гүн]] гэж зэрэглэн алба гувчуур авч, цалин [[пүнлүү]] өгч, ардыг дарлах шат тогтолцоог бий болгосон бөгөөд «[[хятад үндэстэн|хятад хүн]] монгол нутагт сууж болохгүй», «хятад хүн монгол эхнэр авч болохгүй» зэрэг үндэстний шинжийг хамгаалах цааз гаргасан байсан. 1907 онд Ховдын хязгаараас [[Алтай тойрог|Алтайн хязгаар]]ыг салган байгуулж, мөн онд «[[Шинэ засгийн бодлого]]» гэдэг хятаджуулах түрэмгий бодлого явуулж эхэлснээр ар Монголын ноёдын үндэсний ухамсар сэргэн, тусгаар тогтнох эв санаа нэгджээ. === Тусгаар тогтнол === [[Зураг:Sharav_bogd_khan.jpg|thumbnail|150px|[[Богд хаан]]]] [[Зураг:Khalkhin_Gol_George_Zhukov_and_Khorloogiin_Choibalsan_1939.jpg|thumbnail|180px|1939 он. [[Халхын голын байлдаан]]. [[Георгий Жуков|Жуков]], [[Хорлоогийн Чойбалсан|Чойбалсан]]]] {{гол|Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн түүх|Ардын хувьсгал|Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт}} Чин улс хэзээ мөдгүй мөхөх нь тодорхой болсон цагт халхын ноёд Их хүрээнд нууцаар зөвлөлдөх болж, [[1911]] оны [[12 сарын 29]]-нд Богд гэгээн, 8-р [[Жавзандамба хутагт]]ыг [[Богд хаан]]аар өргөмжлөн Монгол улс сэргэснийг зарлан тунхаглаж, оны цолыг «Олноо өргөгдсөн» гээд улсын нийслэлийг [[Нийслэл хүрээ]] хэмээжээ. Монгол улс сэргэн мандахад [[барга]], [[харчин]], [[өөлд]] зэрэг олон газрын монголчууд ирж хүчээ өргөж, талархан сайшааж байв. [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] таван яам бүхий засгийн газар байгуулаад Хүрээ, Улиастай, Ховдын манж амбан, дарангуй цэргийг хөөн гаргажээ. Тухайлбал 1912 оны зун [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн]], [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав]] нарын удирдсан 5000 монгол цэрэг Ховдыг чөлөөлж, 1913—1914 онд [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголыг]] чөлөөлөхөөр 10000 цэрэг [[Таван замын байлдаан|таван замаар байлдаж]] [[Хаалган]] хүртэл давшсан байна. Олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлэх, [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]]-ын нэхэлтийг сөрөхөөр [[Оросын Хаант Улс]] руу элч зарж тусламж гуйж байв. 1914-1915 оны Хятад-Монгол-Орос гурван улсын [[Хиагтын гэрээ]]гээр тусгаар тогтносон бодит байдлаа баталж чадалгүй [[Гадаад Монгол]] нь Хятадын доор «өөртөө эзэрхэх» гэгджээ. 1919 онд хятадын [[Сю Шүжан]]ы [[Үндэсний Хувьсгалт Арми]] цэрэг Нийслэл хүрээг эзэлж, автономийг устган дарангуйлсан ч 1920 онд [[Барон Унгерн]]ээр удирдуулсан Оросын Хаант Улсын үлдэгдэл цагаан цэрэг нэвтэрч Үндэсний Хувьсгалт Армиг Хүрээнээс хөөхөд Хиагт руу бүгсэн. Богдыг дахин хаан ширээнд өргөмжиллөө. [[1921 он]]ы [[3 сарын 18]]-нд Зөвлөлтийн улаан цэргээр дэмжүүлж [[Дамдины Сүхбаатар|Сүхбаатарын]] удирдсан ардын журамт цэрэг [[Хиагт]]ыг Үндэсний Хувьсгалт Армигаас чөлөөлж, 7-р сард Нийслэл хүрээнд орж ирсэнээс хойш Монгол улс дахин тусгаар тогтнолоо алдаагүй юм. [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]] шинэ тутам [[коммунизм|коммунист]] ертөнцдөө Монголыг багтааж, Хятадаас өмгөөлөгч ар тал болжээ. Богдыг эхлээд хэмжээт эрхт болгоод Ардын засаг байгуулагдав. Богд нас барснаар хаант засгаас татгалзаж, [[1924]] оны [[11 сарын 26]]-нд [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] (БНМАУ)-ыг тунхаглан [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|анхны үндсэн хууль]] баталж, нийслэлийг [[Улаанбаатар]] хэмээсэн. Харц ардыг тэтгэж, харин язгууртан, ламыг хавчих болсон бөгөөд 1932 онд [[Баруун дөрвөн аймагт гарсан 1932 оны зэвсэгт бослого|шамбалын дайн]] дэгдэн дарагдаж, 1937 оны үед лам, сэхээтэн, феодал зэрэг 20,000 хүнийг [[Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)|хилсээр]] буудан хороожээ. 1936 оны Харилцан туслалцах протоколын дагуу 1939 онд [[Япон]] Монгол руу [[Халхын голын дайн|дайрахад]] ЗХУ цэрэг зэвсгээр тусалж, 1941 онд [[Нацист Герман|Герман]] Зөвлөлт рүү [[Аугаа их эх орны дайн|дайрахад]] БНМАУ агт, хувцас, аль байдгаараа тусалжээ. [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]д [[Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин|Монгол ардын хувьсгалт цэрэг]] [[Хаалган хот|Жанчхүүгийн]] даваа хүртэл Японоос чөлөөлж [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы төгсгөлд болсон [[Ялтын уулзалт|Яалтын бага хурлаар]] үнэлэгдэн, [[Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт|ард иргэдийн нэгэн үзүүрт сэтгэл]] биелж ЗХУ ([[Зөвлөлт Холбоот Улс|Орос]]) ДИУ ([[Хятад]]) хоёр Монгол улсыг олсон тусгаар тогтнолоо хадгалахыг хүлээн зөвшөөрчээ.<ref>[http://www.slideshare.net/zorigoogantumur/ss-9970338 Ахмад дипломатчын дурсамж: Монголын статус кво] (2011)</ref> [[Хорлоогийн Чойбалсан]] Өвөр Монголыг нэгтгэхийг санаархсан ч Хятадыг коммунист улс болгосондоо ханасан [[Иосиф Сталин|Сталин]] дэмжээгүй. 1949 онд [[БНХАУ]]-тай дипломат харилцаа тогтоож, 1961 онд Монгол улс [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] бүрэн эрхт гишүүн болсон.<ref>[http://www.unen.mn/content/954.shtml НҮБ-д элсэхийн тулд найман удаа санал дэвшүүлжээ] (2011)</ref> === Социалист орон === {{гол|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс}} Социалист БНМАУ-ын нийгэм, эдийн засаг онц дэвшиж, тогтвортой суурь тавигджээ. [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|Засаг захиргааны хуваарийг]] 1925, 1931, 1957 онд ихээр өөрчилж,<ref>[http://www.khural.mn/n/zwho Засаг захиргааны нэгжийн үүсэл хөгжил] (2014)</ref> аймаг, сумын төв [[Монголын хотууд|хот сууриныг]] барьж босгож, улсын болоод орон нутгийн байгууллага, эмнэлэг, цэцэрлэг, сургууль, тээвэр, урлаг, спортын байгууллага, холбоо, их сургууль гээд олон зүйл бий болжээ. 1941 оноос [[Монгол бичиг|монгол бичгийг]] «хуучин монгол» хэмээн халж [[кирилл үсэг|кирилл үсгийг]] «шинэ үсэг» хэмээн хэрэглэх болж, 1960-аад онд бүх нийтээр [[үсэг|бичиг үсэг]]тэн болжээ. 1930-аад онд хамтрал, 1960-аад онд нэгдэлжих хөдөлгөөн, соёлын довтолгоо, атрын аян явагдаж залуус илгээлтээр малчны хот, сангийн аж ахуйг зорьж ажилладаг байв. Дулааны цахилгаан станц, Налайхын уурхай, [[Багануур ХК|Багануурын нүүрсний уурхай]], Шарынголын уурхай, [[Эрдэнэт үйлдвэр|Эрдэнэтийн зэс молибдений үйлдвэр]], Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, [[Говь ХК|Говь]], Улаанбаатар хивс, Эрдэнэт хивс, Талх чихэр, Мах импекс зэрэг хүнд болоод хөнгөн аж үйлдвэр бий болж хөгжсөн байна. [[Жамсрангийн Самбуу]] (1954—1972), [[Юмжаагийн Цэдэнбал]] (1940—1984), [[Жамбын Батмөнх]] (1984—1990) нар нам, төрийг олон жил тогтвортой тэргүүлж байв. === Ардчилсан Монгол === {{гол|Ардчилсан хувьсгал}} ЗХУ-ын өөрчлөн байгуулалт, дорно [[Европ]]ын тэмцлийн салхи Монголд итгэл төрүүлж 1989 оны 12 сарын 10-нд [[ардчилал|ардчиллын]] төлөө анхны цуглаан болж [[Монголын Ардчилсан Холбоо]] (МоАХ) байгуулагджээ.<ref>[http://baabar.niitlelch.mn/content/1070.shtml Монголын ардчилсан хувьсгалын хроник] (2009)</ref> 1990 оны 3 сарын 7-нд [[улс төрийн өлсгөлөн]] зарлаж 3 сарын 9-нд [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]ын Төв хорооны Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцров.<ref>[http://www.ikon.mn/n/ezf Анхны улстөрийн өлсгөлөн] (2015)</ref> Талууд харилцан ойлголцож «оготны хамраас дусал цус гаргаагүй» ардчилсан хувьсгал Монгол улсад олон намын тогтолцоо, [[хүний эрх]], [[хувийн өмч]] зэрэг олон зөв зүйлийг авчирсан юм. 1990 онд [[Улсын Их Хурал#Улсын Бага Хурал, Улсын Их Хурлын Тамгын газар|Улсын Бага Хурал]], дараа нь [[Ардын Их Хурал]] байгуулагдан Монгол Улсын [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|үндсэн хуулийг]] батлав. Үндсэн хууль ёсоор төрийн эрх ард түмний гарт, түүний төлөөлөл [[Улсын Их Хурал]]д шилжсэн.<ref name="үндсэнхууль">[http://www.legalinfo.mn/law/details/367?lawid=367 Монгол Улсын Үндсэн Хууль] (1992)</ref> 1992 оноос 2016 он хүртэл МАХН харьцангуй давамгай, заримдаа [[Ардчилсан Нам]] төр барьжээ. 2003 оноос [[иргэний хөдөлгөөн]] идэвхжиж, жагсаал цуглаан хэвийн үзэгдэл, [[Оюутолгой]], [[Тавантолгой]] байнгын ярианы сэдэв болсон. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас [[зах зээлийн эдийн засаг]]т шилжихэд бусад орны адил хямарсан бөгөөд үнийн өсөлт, мөнгөний ханш уналт, банкны дампуурал, барааны хомсдол зэрэг олон бэрхшээл үзсэн ч 2000-аад он гарснаар байдал дээрдэж Монгол улсын нийгэм, эдийн засгийн амьдрал улам олон төрлөөр салбарлан хөгжиж байна Гэвч 2012 оноос хойш экспортын гол бүтээгдэхүүн болох ашигт малтмалын дэлхийн зах зээлийн уналт, мөн гадаад худалдааны гол харилцагч орон болох Хятадын эдийн засгийн удаашрал, хамгийн гол нь засгийн газрын үрэлгэн бодлогын нөлөөгөөр эдийн засгийн өсөлт удааширсан бөгөөд 2016 оны сонгуулиар МАН эдийн засгийг сэргээх амлалт өгч, эрх баригч хүчин болжээ. == Төр засаг == {{гол|Монгол улсын улс төр}} Монгол Улс (1992 оноос хойш) [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, парламентын [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах]] засагтай. === Ерөнхийлөгч === {{гол|Монгол Улсын Ерөнхийлөгч}} [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хууль]]д зааснаар [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|ерөнхийлөгч]] Монгол улсын төрийн тэргүүн бөгөөд эв нэгдлийн илэрхийлэл, зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч болно. Ерөнхийлөгч 45 нас хүрсэн, Монгол улсын иргэн байх ба дөрвөн жил тутам парламентат суудалтай намаас нэр дэвшин ард түмний шууд сонгуулиар сонгогдож, нэг удаа улирах эрхтэй. Тус хугацаанд [[Пунсалмаагийн Очирбат]] (1990—1997), [[Нацагийн Багабанди]] (1997—2005), [[Намбарын Энхбаяр]] (2005—2009), [[Цахиагийн Элбэгдорж]] (2009—2017), [[Халтмаагийн Баттулга]] (2017-одоо) нар ажиллажээ. === Улсын хурал === [[Зураг:President Putin meeting deputies of the Great State Hural-1.jpg|thumb|left|Улсын Их Хурлын танхим]] {{гол|Улсын Их Хурал}} Монгол улсын хууль тогтоох хурал нь [[Улсын Их Хурал]] (УИХ) юм. УИХ-ын нэг танхимын 76 суудлыг дөрвөн жилийн хугацаатай сонгоно. Сүүлийн сонгууль тус бүр нэг мандаттай жижиг 76 тойрог бүхий мажоритари системээр зохион байгуулагдсан. 1992 оны УИХ-ын сонгуулиар [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]] (72 суудал), 1996 онд Ардчилсан холбоо эвсэл (50), 2000 онд МАХН (72) дийлэнх олонх суудал авч байсан бол 2004 онд 38-38-аар тэнцэж анх удаа «эвслийн» тодотголтой засгийн газар байгуулагдаж байв. 2008 онд МАХН (45), 2012 онд [[Ардчилсан Нам]] (34) олонхийн санал авч засгийн газраа тэргүүлжээ. Харин одоогийн УИХ нь 2016 оны сонгуулиар бүрэлдсэн бөгөөд МАН 65 суудал, АН 9 суудал, МАХН 1 суудалтай, мөн 1 бие даагч сонгогдон ажиллаж байна. Одоо УИХ-ын дарга нь [[Гомбожавын Занданшатар]] юм. === Засгийн газар === [[Зураг:Mongolian Parliament 5.JPG|thumb|150px|Есөн хөлт <br>Их цагаан туг]] {{гол|Монгол Улсын Засгийн Газар|Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}} Монгол улсын төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх байгууллага нь [[Монгол Улсын Засгийн Газар]] (ЗГ) юм. УИХ-ын сонгуульд олонх суудал авсан нам [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|ерөнхий сайдыг]] тодруулах боломжтой ба ерөнхий сайд сайд нарын багаа бүрдүүлдэг. Засгийн газрын яамны тоо, бүтэц үргэлж өөрчлөгддөг. Яам үүргээрээ ерөнхий чиглэлийн (Сангийн яам шиг), чиг үүргийн (зам тээврийн гэх мэт) гэж хоёр янз байдаг. Өнөөгийн ерөнхий сайд бол 2021 оны 1 сарын 27-нд томилогдсон [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]] юм. === Шүүх байгууллага === Монгол улсын шүүх байгууллага төрийн хараа хяналтаас ангид ажиллана. # Улсын дээд шүүх (хяналтын шатны шүүх). # Аймаг, нийслэлийн шүүх (давж заалдах шатны шүүх). # Сум буюу сум дундын, дүүргийн шүүх (анхан шатны шүүх)-ээс бүрдэнэ. Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчээр 2020 оноос хойш [[Дамдины Ганзориг]] ажиллаж байна. === Гадаад харилцаа === Монгол улс 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]]д (НҮБ) элсэж, түүний түүний төрөлжсөн байгууллагуудтай хамтын ажиллагаа өрнүүлж ирсэн.<ref>[http://www.nso.mn/page/36 Гадаад харилцаа, хамтын ажиллагаа]</ref> БНМАУ-ын үед Зөвлөлттэй ах дүүгийн ёсоор дотно харилцаатай байсан ба МУ-ын үед «[[Гуравдагч хөршийн бодлого]]» хэрэгжүүлсэн. Олон улстай найрсаг, төвийг сахисан, эдийн засаг, соёлын харилцааг хөгжүүлдэг. 1921 онд Зөвлөлт Холбоот Улс (одоо [[Оросын Холбооны Улс]] залгамжилсан), 1948 онд [[Умард Солонгос|Бүгд Найрамдах Ардчилсан Солонгос Ард Улс]], 1949 онд [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]тай харилцаа тогтоосноос эхлээд 184 оронтой дипломат харилцаа тогтоогоод байна.<ref>[http://www.mfa.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=70&Itemid=83&lang=mn Дипломат харилцаатай орнууд] (2014)</ref> Монгол Улс [[Астана]], [[Анкара]], [[Бангкок]], [[Берлин]], [[Бразилиа]], [[Брюссель]], [[Будапешт]], [[Бээжин]], [[Варшав]], [[Вашингтон]], [[Вена]], [[Вьентьян]], [[Хавана]], [[Дели]], [[Жакарта]], [[Каир]], [[Канберра]], [[Кувейт хот|Кувейт]], [[Лондон]], [[Москва]], [[Ром]], [[Оттава]], [[Парис]], [[Пхеньян]], [[Прага]], [[Софи]], [[Сөүл]], [[Сингапур]], [[Токио]], [[Ханой]], [[Стокхольм]]д элчин сайдын яамтай бөгөөд [[Алматы]], [[Эрхүү]], [[Улаан-Үд]], [[Хөх хот]], [[Эрээн хот|Эрээн]], [[Кызыл]], [[Хонконг]], [[Осака]], [[Сан-Франциско]]д албан ёсны Консулын газартай юм. [[Нью-Йорк]] ба [[Женев]] хотуудад [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] дэргэдэх төлөөлөгч суудаг. [[Азийн хөгжлийн банк|АХБ]], [[Дэлхийн худалдааны байгуулага|ДХБ]], [[Олон улсын валютын сан|ОУВС]], [[Европын аюулгүй байдал хамтын ажиллагааны байгууллага|ЕАБХАБ]] зэрэг олон улсын эдийн засгийн байгууллагуудад гишүүнээр элссэн. === Цэрэг зэвсэг === [[Зураг:Mongolian Armed Forces engineers with the 017 Construction Regiment receive instructions before participating in Khaan Quest 2013 in Ulaanbaatar, Mongolia, July 22, 2013 130722-M-MG222-001.jpg|thumb|Цэрэг дайчид]] {{гол|Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин}} Монгол улс нь НҮБ-ын энхийг дэмжих ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Үүний хүрээнд Монголын цэргийн баг [[Сьерра Леон|Сьерра Леонд]] НҮБ-ийн тусгай шүүхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэж байсан. 2005-аас 2006 онуудад [[Бельги]] ба [[Люксембург|Люксембургийн]] цэргүүдтэй хамт [[Косово]] руу цэргийн баг илгээжээ. Мөн [[Африк]]ийн [[Чад]] улс уруу [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин|зэвсэгт хүчний]] 800 гаруй албан хаагч бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол улс 2003 онд [[Иракийн эрх чөлөө ажиллагаа]]г дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсрэг ажиллагааг дэмжиж [[Афганистан]] руу цэргийн багуудаа илгээсэн. 2012 оноос Өмнөд Судан улс руу нэг ээлжиндээ 850 гаруй хүний бүрэлдхүүнтэй цэргийн багуудыг удаа дараалан илгээгээд байна. Монгол Улс нь цөмийн зэвсгээс ангид бүс нутаг хэмээн НҮБ-аар баталгаажсан. == Орон нутаг == === Засаг захиргааны хуваарь === {|class="wikitable" style="float: right; margin:10px" |- !rowspan=2 |Зэрэг!! colspan=2 | [[Засаг захиргааны нэгж]] !! rowspan=2 | Тоон<br>нийлбэр |-style="text-align:center" ! colspan=2 |нутгийн тоо |-style="text-align:center" ! [[Монгол улсын аймаг, нийслэл|Нэгдүгээр]] | style="background:#FFDAB9;"| [[аймаг]] — 21 | style="background:#AFEEEE;"| [[нийслэл]] — 1 | style="text-align:right;"| 22 |-style="text-align:center" ! Хоёрдугаар | style="background:#FFEFD5;"| [[сум]] — 330 | style="background:#E0FFFF;"| [[дүүрэг]] — 9 | align=right | 339 |-style="text-align:center" ! Гуравдугаар | style="background:#FFFACD;"| [[баг]] — 1568 | style="background:#F0FFF0;"| [[хороо]] — 152 | align=right | 1720 |- ! Нийлбэр | colspan=6 style="background:#F5F5F5;"| '''Гурван түвшний зургаан зүйлийн 2081 нутаг''' |} {{гол|Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь}} Монгол улсын нутаг дэвсгэрийг [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|1992 оны үндсэн хуулийн]] IV бүлэгт зааснаар гурван түвшний зургаан нэгжээр хуваасан. 1994 онд гурван аймаг нэмэгдэж 21 [[аймаг]], 1 [[нийслэл]] байдаг болжээ. Аймаг нь [[сум]]анд, сум нь [[баг]]т хуваагдана. 2013 оны байдлаар Монгол улсад 330 сум, 1568 баг байна. Нийслэл нь 9 [[дүүрэг]] болж задардаг бол дүүргийн доторх [[хороо]] жил ирэх тусам олширсоор байгаа. 2011 оны байдлаар 152 хороо тэмдэглэгджээ.<ref name="хуульзасагзахиргаа">[http://www.legalinfo.mn/law/details/367 МОНГОЛ УЛСЫН ҮНДСЭН ХУУЛЬ]. Дөрөвдүгээр бүлэг. Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлага.</ref><ref>Нийслэлийн Статистикийн газар.[http://ubstat.mn/News=70b5c1dc-1e9c-11e3-a522-001fc60e81da Нийслэлийн хороо - 2012 он].</ref> === Аймаг, нийслэл === {{гол|Монгол улсын аймаг, нийслэл}} {{Монголын аймгуудын холбоост газрын зураг}} Нэр бүхий [[Монгол Улсын аймгууд|хорин нэгэн аймаг]], [[Улаанбаатар|нэг нийслэл]] (Улаанбаатар)-ийн товч хүснэгт: <table><td> {| class="wikitable" |- style="background-color:#dddddd" ! align="center" |Д/д ! colspan=2 | Нутгийн нэр ! Хүн ам<br />(2018 он)<ref name=fao>{{citeweb|website=1212.mn|title=МОНГОЛ УЛСЫН ХҮН АМЫН ТОО, бүс, аймаг/нийслэл, хот/хөдөөгөөр|url=http://www.1212.mn/tables.aspx?tbl_id=DT_NSO_0300_004V1&RESIDENT_select_all=1&RESIDENTSingleSelect=&SOUM_select_all=1&SOUMSingleSelect=&YearY_select_all=0&YearYSingleSelect=_2018&viewtype=table|access-date=2019 оны 4 сарын 8}}</ref> |- | align="center" | 1|| [[Зураг:Mn coa arkhangai aimag 2014.png|20px]] [[Архангай]] || {{юникодмонгол|ᠠᠷᠤᠬᠠᠩᠭ᠋᠋ᠠᠢ|v}} || align="right" | 96,720 |- | align="center" |2 || [[Зураг:Bayanulgii logo.jpg|20px]] [[Баян-Өлгий]] || {{юникодмонгол|ᠪᠠᠶᠠᠨ ᠥᠯᠦᠭᠡᠢ|v}} || align="right" | 105,090 |- | align="center" |3 || [[Зураг:Mn coa bayankhongor aymag.png|18px]] [[Баянхонгор]] || {{юникодмонгол|ᠪᠠᠶ᠋ᠠᠩᠬᠣᠩᠭ᠋᠋ᠤᠷ|v}} || align="right" | 88,356 |- | align="center" |4 || [[Зураг:Mn coa bulgan aimag.svg|20px]] [[Булган]] || {{юникодмонгол|ᠪᠣᠯᠠᠭᠠᠨ|v}} || align="right" | 62,214 |- | align="center" |5 || [[Зураг:Mn coa govi-altai aimag 2011.svg|20px]] [[Говь-Алтай]] || {{юникодмонгол|ᠭᠤᠪᠢ ᠠᠯᠲᠠᠢ|v}} || align="right" | 58,417 |- | align="center" |6 || &nbsp;[[Зураг:Mn coa govisümber aimag.svg|15px]] [[Говьсүмбэр]] || {{юникодмонгол|ᠭᠤᠪᠢᠰᠦᠢᠮᠪᠦᠷ|v}} || align="right" | 17,796 |- | align="center" |7 || [[Зураг:Mn coa of darkhan aymag.svg|20px]] [[Дархан-Уул]] || {{юникодмонгол|ᠳᠠᠷᠬᠠᠨ ᠠᠭᠤᠯᠠ|v}} || align="right" | 105,923 |- | align="center" |8 || [[Зураг:Mn coa dornogovi aimag 2011.svg|20px]] [[Дорноговь]] || {{юникодмонгол|ᠳᠣᠷᠤᠨᠠᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 69,304 |- | align="center" |9 || <div style="display:inline-block; {{transform|rotate(90deg)}}">[[Зураг:Mn coa dornod aimag 2001.svg|20px]]</div> [[Дорнод]] || {{юникодмонгол|ᠳᠣᠷᠤᠨᠠᠳᠤ|v}} || align="right" | 80,984 |- | align="center" |10 || [[Зураг:Mn coa dundgovi aimag.svg|20px]] [[Дундговь]] || {{юникодмонгол|ᠳᠤᠮᠳᠠᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 46,628 |- | align="center" |11 || [[Зураг:Mn coa zavkhan aimag.svg|20px]] [[Завхан]] || {{юникодмонгол|ᠵᠠᠪᠬᠠᠨ|v}} || align="right" | 72,779 |} </td><td> {| class="wikitable" |- style="background-color:#dddddd" ! align="center" |Д/д ! colspan=2 | Нутгийн нэр ! Хүн ам<br />(2018 он)<ref name=fao>{{citeweb|website=1212.mn|title=МОНГОЛ УЛСЫН ХҮН АМЫН ТОО, бүс, аймаг/нийслэл, хот/хөдөөгөөр|url=http://www.1212.mn/tables.aspx?tbl_id=DT_NSO_0300_004V1&RESIDENT_select_all=1&RESIDENTSingleSelect=&SOUM_select_all=1&SOUMSingleSelect=&YearY_select_all=0&YearYSingleSelect=_2018&viewtype=table|access-date=2019 оны 4 сарын 8}}</ref> |- | align="center" |12|| [[Зураг:Mn coa erdenet.png|20px]] [[Орхон]] || {{юникодмонгол|ᠣᠷᠬᠣᠨ|v}} || align="right" | 105,987 |- | align="center" |13 || [[Зураг:Mn coa övörkhangai aimag.svg|20px]] [[Өвөрхангай]] || {{юникодмонгол|ᠥᠪᠦᠷᠬᠠᠩᠭ᠋᠋ᠠᠢ|v}} || align="right" | 117,112 |- | align="center" |14 || [[Зураг:Mn coa ömnögovi aimag 2011.svg|20px]] [[Өмнөговь]] || {{юникодмонгол|ᠡᠮᠦᠨᠡᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 66,722 |- | align="center" |15 || [[Зураг:Mn coa sükhbaatar aimag.svg|20px]] [[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]] || {{юникодмонгол|ᠰᠦᠬᠡᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}} || align="right" | 62,322 |- | align="center" |16 || [[Зураг:Mn coa selenge aimag 1999.svg|20px]] [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]] || {{юникодмонгол|ᠰᠡᠯᠡᠩᠭᠡ|v}} || align="right" | 111,403 |- | align="center" |17 || [[Зураг:Mn coa töv aimag.svg|20px]] [[Төв аймаг|Төв]] || {{юникодмонгол|ᠲᠥᠪ|v}} || align="right" | 95,662 |- | align="center" |18 || [[Зураг:Mn coa uvs aimag 1999.svg|20px]] [[Увс]] || {{юникодмонгол|ᠤᠪᠰᠤ|v}} || align="right" | 84,309 |-style="background: #f0f0f0;" | align="center" |19 || [[Зураг:Ulanbataar.svg|20px]] [[Улаанбаатар]] || {{юникодмонгол|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}} || align="right" | 1,491,375 |- | align="center" |20 || [[Зураг:Mn coa khovd aimag 2014.svg|20px]] [[Ховд]] || {{юникодмонгол|ᠬᠣᠪᠳᠤ|v}} || align="right" | 88,330 |- | align="center" |21 || [[Зураг:Mn coa khövsgöl aimag 2014.svg|20px]] [[Хөвсгөл]] || {{юникодмонгол|ᠬᠥᠪᠰᠦᠭᠦᠯ|v}} || align="right" | 133,964 |- | align="center" |22 || [[Зураг:Mn coa khentii aimag.svg|20px]] [[Хэнтий]] || {{юникодмонгол|ᠬᠡᠨᠲᠡᠢ|v}} || align="right" | 77,028 |} </td></table> === Нутгийн удирдлага === Бүх түвшний засаг захиргаат нутаг өөрийн гэсэн [[хил]]тэй бөгөөд [[нутгийн өөрөө удирдах ёс]]ыг [[төр]]ийн удирдлагатай хослуулна. Эхний хоёр түвшний нутгийн өөрөө удирдах байгууллагыг [[Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал]] (ИТХ), баг, хорооныхыг [[иргэдийн Нийтийн хурал]] (ИНХ) гэнэ. Төрийн шийдвэрийг нутгийн [[Засаг дарга]] хэрэгжүүлнэ.<ref name="хуульзасагзахиргаа"/> === Бүсчлэл === Монгол улсын газар нутаг уудам болохоор бүсчлэх, мужлах болсон. Нэгдсэн бүсчлэл байхгүй. Статистикийн (тоо бүртгэлийн) газрын хэрэглэдэг бүсчлэлийг жишээлвэл: # [[Монгол Улсын Баруун бүс|Баруун бүс]] (Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Завхан, Увс, Ховд); # [[Монгол Улсын Зүүн бүс|Зүүн бүс]] (Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтий); # [[Монгол Улсын Төвийн бүс|Төвийн бүс]] (Говьсүмбэр, Дархан-Уул, Дорноговь, Дундговь, Өмнөговь, Сэлэнгэ, Төв); # [[Хангайн бүс]] (Архангай, Баянхонгор, Булган, Орхон, Өвөрхангай, Хөвсгөл); # [[Улаанбаатар]] (Улаанбаатар) гэж тав хуваасан байна.<ref>Монгол улсын Үндэсний статистикийн хороо. [http://www.slideshare.net/Gelegjamts/2011-get-file-wwwgelegjamtsblogspotcom-httpwwwnsomn Статистикийн бюллютень. 2011-12]</ref> Монгол улсыг бүсчлэн хөгжүүлэх үзэл баримтлал, шуудангийн нэгдсэн томъёолборт дээрх бүсчлэлийг ашигласан байдаг.<ref> Монгол Улсын Их Хурлын 2001 оны 57 дугаар тогтоолын хавсралт. [http://www.mofa.gov.mn/mn/index.php?option=com_content&view=article&id=151:2009-05-04-03-32-52&catid=35:2009-02-23-04-19-12 МОНГОЛ УЛСЫН БҮСЧИЛСЭН ХӨГЖЛИЙН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ]</ref> == Эдийн засаг == {{Гол|Монголын эдийн засаг}} Монголын эдийн засаг нь [[хөдөө аж ахуй]] ба [[уул уурхай|уул уурхайд тулгуурладаг]]. Монголд ашигт малтмал элбэг байдаг бөгөөд монголын эдийн засагт [[зэс]], [[нүүрс]], [[молибден]], [[цагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт|алтны олборлолт]] ихэд ач холбогдолтой. Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод төвлөрч 30,000 гаруй хувийн бизнес үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Харин хотоос гадуурх хүн ам нь мал аж ахуйг ([[хонины аж ахуй|хонины]], [[ямааны аж ахуй|ямааны]], [[үхрийн аж ахуй|үхрийн]], [[морины аж ахуй|морины]], [[тэмээний аж ахуй]]) голчлон эрхэлдэг. Газар тариаланд голдуу [[улаан буудай]], [[арвай]], [[хүнсний ногоо]], [[улаан лооль]], [[тарвас]], [[чацаргана]], малын тэжээл ургамал тариалдаг. 2006 онд 1 хүнд оногдох ДНБ нь $2,100 байв<ref name="factbook-mn">CIA World Factbook: [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html ''Mongolia''] </ref>. ДНБ нь 2002 оноос хойш тогтвортой өсөж (2006 оны албан ёсны тооцоогоор жилд 7.5%-р) байгаа ч гэсэн том хэмжээний импорт, экспортын тэнцвэргүй байдлыг нөхөж амжаагүй л байна. ОХУ-д өгөх $11 тэрбум долларын өрийг 2004 онд $250 сая доллараар Монголын засгийн газар хэлэлцээрээр төлжээ. Монголын эдийн засаг хэдийгээр өсөж байгаа ч гэсэн 2006 оны байдлаар хүн амын ядуурлын хэмжээ нь 32.2%<ref name="Yearbook2007"> Statistical Yearbook of Mongolia 2006, National Statistical Office, Ulaanbaatar, 2007 </ref>, [[ажилгүйдэл]] ба [[инфляци|инфляцийн]] түвшин нь тус тус 3.3% ба 9.5% байна. Монголын хамгийн гол худалдааны түнш нь [[Хятад]] орон. 2006 оны байдлаар Монголын нийт экспортын 68.4% нь, импортын 29.8% нь Хятадад ногджээ.<ref>Morris Rossabi, [http://www.jamestown.org/publications_details.php?volume_id=408&issue_id=3322&article_id=2369703 ''Beijing's growing politico-economic leverage over Ulaanbaatar''], The Jamestown Foundation, 2005-05-05, (retrieved 2007-05-29)</ref> 1991 онд Улаанбаатар хотод байгуулагдсан [[Монголын хөрөнгийн бирж]] нь нийт хувьцааны хэмжээгээрээ дэлхийд хамгийн жижигт тооцогддог байна.<ref name="Jeffs">{{cite news|url=http://www.efinancialnews.com/content/1047180747|title=Mongolia earns a sporting chance with fledgling operation |last=Jeffs |first=Luke |date=2007-02-12 |accessdate=2007-09-11 |work=Dow Jones Financial News Online}}</ref><ref name="IHT">{{cite news |url=http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|date=2006-09-19 |accessdate=2007-09-11 |title=Mongolian bourse seeks foreign investment |last=Cheng |first=Patricia |work=International Herald-Tribune|archiveurl=http://web.archive.org/web/20070420085805/http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|archivedate=2007-04-20}}</ref> === Аж үйлдвэр === ДНБ-ий 21.4%-г аж үйлдвэр хангадаг ба хөдөө аж ахуйн салбартай тэнцүүхэн байна (20.4%). Аж үйлдвэрлэлд [[барилгын материал]], [[уул уурхай]] ([[нүүрс]], [[зэс]], [[молибден]], [[хайлуур жонш]], [[цагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт]]), [[газрын тос]], хүнс ба ундааны бүтээгдэхүүн, малын гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулалт, [[ноолуур]], байгалийн нэхмэл үйлдвэрлэл зэрэг орно. Аж үйлдвэрлэлийн өсөлт нь 2002 онд жилд 4.1% байв. Уул уурхайн салбар нь Монголын хамгийн гол чухал аж үйлдвэрлэлийн салбаруудын нэг болж хөгжсөөр байна. Энэ нь Хятад, Орос, Канадын уул уурхайн компаниуд Монголд үйл ажиллагаагаа эрхлэх болсонтойгоор харагдаж байна. Дотоодын хоол хүнсний үйлдвэрлэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын тусламжтайгаар хурдацтайгаар өсөж байна. === Шинжлэх ухаан, технологи === 1990-ээд оноос ардчилал хөгжснөөр Монгол улс нь [[технологи|технологийн салбараа]] хөгжүүлж эхэлжээ. Үүний үр дүнд нилээд олон тооны технологийн компаниуд үүсгэгджээ. Мөн [[Өмнөд Солонгос]], [[Хятад]] зэрэг ойр орчмын орнуудын технологийн компаниуд Монголд салбараа нээж эхэлж байна. [[Мэдээлэл харилцаа|Мэдээлэл харилцааны]] ба [[интернет|интернетийн]] үйлчилгээ олгогч компаниуд ихэссэнээр интернет ба утасны салбарыг өрсөлдөөнтэй болгожээ. Үүнээс хамгийн өрсөлдөөнтэй нь [[үүрэн телефон|үүрэн телефон утасны]] салбар бөгөөд одоо Монголын ихэнх нутгийг хамарч байна. Электроник ба механик аж үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад [[программ хангамж]] нь Монголд үйл ажиллагаагаа эрхэлдэг Монголын ба гадаадын компаниудад түлхүү хөгжиж байна. == Соёл == {{Гол|Монголын соёл}} === Боловсрол === [[Зураг:Mongolian_National_University.jpg|thumb|[[Монгол Улсын Их Сургууль]]]] Монгол улсын сургуулийн өмнөх насныхан [[хүүхдийн цэцэрлэг]], гэрээр хүмүүжих ба 6 нас хүрээд сурагч болно. [[Бага боловсрол]] (5 жил), [[суурь боловсрол]] (9 жил), [[бүрэн дунд боловсрол]] (ерөнхий боловсрол, 12 жил)-ыг дунд сургуульд олж авна. Анх 10 жил байсан. [[Дээд боловсрол]] бакалавр, магистр, докторын зэрэг гээд шатлах ба их сургууль (ИС), дээд сургууль (ДС), хүрээлэнд сурч эзэмшинэ. Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв (МСҮТ) гэж бий. Бакалавр 4-6 жил, магистр 2 жил суралцдаг. [[Монгол улсын их дээд сургуулиуд]]ын заримыг дурдвал: * [[Монгол Улсын Их Сургууль]] — МУИС (1942 онд үүсэн байгуулагдсан); * [[Хөдөө Аж Ахуйн Их Сургууль]] — ХААИС (1958); * [[Эрүүл Мэндийн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль]] — ЭМШУИС (1961); * [[Хууль Сахиулахын Их Сургууль]] — ХСИС (1966); * [[Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль]] — ШУТИС (1969). === Баяр ёслол=== Улс даяар бүх нийтээр амардаг баяр:<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/399?lawid=399 НИЙТЭЭР ТЭМДЭГЛЭХ БАЯРЫН БОЛОН ТЭМДЭГЛЭЛТ ӨДРҮҮДИЙН ТУХАЙ]</ref> [[Зураг:Naadam.jpg|thumbnail|right|200px|Улсын наадмын Хүй <br>долоон худгийн дэнж]] {|class="wikitable" |- !Сар, өдөр ||Баяр||Тайлбар |- ||[[1 сарын 1]]||[[Шинэ жилийн баяр|Шинэ жил]]|| [[12 сарын 31]]-ны үдэш баярлаад 1 сарын 1-нд амарна. |- ||1-2 сар (''тайлбар'' →)||[[Цагаан сар]]|| [[Билгийн тоолол|Билгийн тооллын]] шинэ жил. Гурав хоног амарна. |- ||[[3 сарын 8]] ||[[Олон улсын эмэгтэйчүүдийн өдөр|Эмэгтэйчүүдийн баяр]]|| ''Мартын 8'' гэж бас хэлнэ. Саяхнаас амардаг болсон. |- ||[[6 сарын 1]]||[[Хүүхдийн баяр]]||''Эх үрсийн баяр'' гэж хэлдэг байсан. Саяхнаас амардаг болсон. |- ||[[7 сарын 11]]-[[7 сарын 15|15]]||[[Наадам|Үндэсний их баяр наадам]]||Улс, аймаг, сумын наадам болно. 5 өдөр амарна. |- ||11 сар (''тайлбар'' →)||[[Монгол бахархлын өдөр]]||Билгийн тооллын өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэн. <br> Чингис хааны төрсөн өдөр. Саяхан нэмэгдсэн. |- ||[[12 сарын 29]]||[[Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний баярын өдөр|Тусгаар тогтнолын өдөр]]||1911 онд Монгол улс сэргэсэн өдөр. <br> [[11 сарын 26]]-ны Улс (БНМАУ) тунхагласан өдрийн <br> бүх нийтийн амралтыг ийш шилжүүлсэн. |} === Эдийн соёл === [[Зураг:Gurvger.jpg|thumbnail|right|180px|[[Гэр]]]] Монгол болон Төв Азийн нүүдэлчин ард түмний уламжлалт сууц [[гэр]] юм. Мод, эсгийг ашиглан 4-6 хана тойруулж, тоононд унь тулган босгодог, эсгийгээр туурга хийх дугуй хэлбэртэй, оньсон бүтээцтэй, нүүж суухад тохирох эд юм. Сүм хийд, орд өргөө ч болдог байв. 16-17-р зуунаас буддын [[сүм]] [[хийд]] чулуу, шавраар барьдаг болсон ба монгол, төвөд, хятад хийцийг хослуулж байлаа. Дээр үеэс [[Уянга сум|Уянгын]] модон гэр, [[Дарьганга]] хийц алдартай. [[Мөнгөн аяга]], [[хэт хутга]] гээд дарханы үйл үнэлэгддэг байсан.<ref>[http://news.gogo.mn/r/66177 Д.Сүхээ: “Уянга”-ын гэх хийц нь цуулбар модоор унь болон ханаа хийдэгт л байгаа юм]</ref> [[Дээл]], [[малгай]], [[гутал]] монголын олон ястанд өвөрмөц бөгөөд улирал, нас, хүйсэнд тохируулж олон янз хийдэг байв. === Идээ унд === Монголд уламжлал шинэчлэл хосолж байна. Монголчууд эртнээс [[таван хошуу мал|таван хушуу мал]]ын мах, [[цагаан идээ]] зооглож ирсэн. Махаар [[хорхог]], [[боодог]], [[шорлог]] хийх ба дулаан цагт [[айраг]], [[тараг]], [[ээзгий]], [[өрөм]], [[бяслаг]], [[аарц]], [[ааруул]] зэрэг цагаан идээ бэлтгэн хэрэглэдэг. [[Архи]] нэрнэ. Хасаг үндэстний [[казы]], [[бешбармак]] зэрэг хоол бий. 20-р зуунаас [[гурил]], [[цагаан будаа]]тай хоол зонхилж, [[хүнсний ногоо]], [[тахиа]], [[гахай]]ны мах нэмэгдсэн. [[Гурилтай шөл]], [[цуйван]], [[будаатай хуурга]], [[хуушуур]], [[бууз]] үндэсний хоол болов. Монгол Улсад зоогийн газар ихээр үүсч хятад, солонгос, европ хоол хаа саагүй хийдэг болжээ. Цагаан хоолтон, зөв хооллолт бий болсон. === Урлаг === [[Зураг:Mongolian_Musician.jpg|thumb|140px|Морин хуур]] Монголын утга зохиол их хөгжсөн. [[Дашдоржийн Нацагдорж|Нацагдоржийн]] «Миний нутаг», [[Бэгзийн Явуухулан|Явуухулан]]гийн «Би хаана төрөө вэ», [[Дэндэвийн Пүрэвдорж|Пүрэвдоржийн]] «Сэгс цагаан богд», [[Бямбын Ринчен|Ринчений]] «Монгол хэл», [[Чадраабалын Лодойдамба|Лодойдамбын]] «Тунгалаг тамир» гээд олон зохиолчийн шүлэг, найраглал, тууж, өгүүллэг, роман 108 боть болсон. Монголчууд эртнээс [[дуу]] [[бүжиг]]тээ сайн. [[Монголын нууц товчоо|МНТ]]-д «...хавирга газрыг халцартал, өвдөг газрыг өлтөртөл дэвхцэн бүжиглэж хуримлав...» гэсэн нь бий. Уламжлалт [[уртын дуу]], [[богино дуу]], [[ардын дуу]]наас гадна орчин үеийн [[дуурь]], [[Рок хөгжим|рок]], [[поп]], [[хип хоп]], [[зохиолын дуу]] дуулдаг. [[Хөөмий]], [[исгэрээ]] зэрэг хоолойн өвөрмөц урлаг, [[бий биелгээ]], [[аягатай бүжиг]], [[ёохор]] гэсэн өөрийн дэг төрөл байна. [[Цэрэндуламын Сэвжид|Сэвжид]]ийн дэглэсэн «Жалам хар» бүжиг алдартай. [[Морин хуур]], [[аман хуур]], [[төгөлдөр хуур]], [[хуучир]], [[ёочин]], [[бүрээ]], [[ятга]], [[гитар]], [[хийл]] зэрэг хөгжмийн зэмсэг хэрэглэнэ. 1938 оны «[[Норжмаагийн зам]]»-аас эхлээд [[Монгол кино үйлдвэр]] ганцаар кино бүтээх болсон. Хувьсгал, хөдөө хотын амьдрал, ажил хөдөлмөрийн сайхныг, шашны мууг гаргадаг байв. 1970-аад оноос [[баримтат кино]] хийдэг болсон. Шилжилтийн үед унасан кино урлаг 2000-аад оны сүүлээс илт сайжирч олон студи жилдээ 20-30 [[уран сайхны кино]], мөн телевизийн [[олон ангит кино]] хийдэг болсон. Бямбасүрэнгийн найруулсан «[[Ингэн нулимс]]» кино нь 2005 оны [[Оскарын шагнал]]ын шилдэг гадаад баримтат кинонд дэвшиж байсан удаатай. [[Намжилын Норовбанзад|Норовбанзад]] уртын дууч, [[Сэмбийн Гончигсумлаа|Гончигсумлаа]] хөгжмийн зохиолч, [[Бэгзсүрэнгийн Норовсамбуу|Норовсамбуу]] уран нугараач, [[Түдэвийн Цэвээнжав|Цэвээнжав]] жүжигчин зэрэг олон авьяастан төржээ. === Спорт === {{Гол|Монголын спорт|Монгол улс Олимпод}} [[Зураг:Mongolia 063.JPG|thumb|200px|Сур харваа]] «Эрийн гурван наадам» хэмээх [[морины уралдаан|хурдан морь]], [[сур харваа]], [[үндэсний бөх]] гурав Монголд спорт маягаар хөгжсөн. Бөхчүүдээс дархан аварга Бадмаанямбуугийн [[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ|Бат-Эрдэнэ]] улсын наадамд 11, Хорлоогийн [[Хорлоогийн Баянмөнх|Баянмөнх]] 10 түрүүлсэн ба харваачдаас гарамгай мэргэн Аюушийн [[Аюушийн Цэвээн|Цэвээн]] үлгэр дуурайлал болж явдаг. Хэдий адгуус ч гэсэн морины уралдаан монголчуудад онцгой бахдалтай бөгөөд 2000-аад оны [[Эрдэнэчулууны шарга]], 1950-аад оны [[Шийтэрийн зээрд]] азаргад төрөөс онцгой цол хайрласан удаатай. 20-р зууны дунд үеэс Монголд [[их спорт]] хөгжиж, 1964 оны [[Токиогийн олимп]]оос хойш өвөл, зуны олимпод оролцдог болсон. 1968-2012 оны хугацаанд [[бокс]], [[буудлага]], [[жүдо]], [[чөлөөт бөх]] (''топ 4'')-өөр олимпоос 2 алт, 9 мөнгө, 13 хүрэл, бүгд [[Монгол улс Олимпод|24 медаль]] хүртээд байна. 2008 оны [[Бээжингийн олимп]]оос Найданы [[Найданы Түвшинбаяр|Түвшинбаяр]] жүдоч, Энхбатын [[Энхбатын Бадар-Ууган|Бадар-Ууган]] боксчин хоёр анхны алтыг хослуулан авчирсан бөгөөд мөн жилийн паралимпад [[байт харваа]]ч Дамбадондогийн [[Дамбадондогийн Баатаржав|Баатаржав]] аварга болжээ. [[Зураг:Olympic banner in Ulaanbaatar.jpg|thumbnail|right|200px|[[Спортын төв ордон]]. 2012 оны олимпийн багийн зар.]] 1971 онд Должингийн [[Должингийн Дэмбэрэл|Дэмбэрэл]] байт харваач анхны дэлхийн аварга болсон бол дэлхийн аварга болсон анхны чөлөөт бөх Зэвэгийн [[Зэвэгийн Ойдов|Ойдов]] (1974), анхны жүдоч Хашбаатарын [[Хашбаатарын Цагаанбаатар|Цагаанбаатар]] (2009), анхны боксчин Пүрэвдоржийн [[Пүрэвдоржийн Сэрдамба|Сэрдамба]] (2009) байлаа. Монголын эмэгтэй буудлагын тамирчин Доржсүрэнгийн [[Доржсүрэнгийн Мөнхбаяр|Мөнхбаяр]] (гавьяат тамирчин), Отрядын [[Отрядын Гүндэгмаа|Гүндэгмаа]] (хөдөлмөрийн баатар) нар 1990-ээд оноос хориод жил тив, дэлхий, олимпод амжилт гаргасаар олимпийн аваргаас бусад бүх цолыг авсан. Монгол улсынхан [[Япон]]д [[сүмо]] барилддаг болсон. Асашорю [[Долгорсүрэнгийн Дагвадорж|Дагвадорж]] анх 2003 онд ''ёкозүна'' (аварга) болсоноос хойш Хакүхо [[Мөнхбатын Даваажаргал|Даваажаргал]] (2007), Харүмафүжи [[Даваанямын Бямбадорж|Бямбадорж]] (2012), Какүрю [[Мангалжавын Ананд|Ананд]] (2014) нар залган сүмогийн дэвжээг эзэгнэсээр байна. Хүүхэд залуус [[хөлбөмбөг]], [[сагсан бөмбөг]], [[ширээний теннис]]ийг түгээмэл тоглодог, сонирхдог. == Зургийн цомог == <gallery widths="180px" heights="130px"> Gengis_Khan_empire-fr.svg|Чингисийн аян дайн Altan_Khan.jpg|Түмэдийн Алтан хан Tsogtiin_tsagaan_baishin.JPG|Цогтын цагаан байшин Panorama_Ulan_Bator_06.JPG|Төв талбай Sukhbaatar.jpg|Сүхбаатар жанжин Файл:Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр.jpg|Физик газар зүйн зураг {{ref-en}} KhongorynElsCamels.jpg|Хонгорын элс ба тэмээн сүрэг %D0%91%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B0%D0%BB_%D0%B8_%D0%A5%D1%83%D0%B1%D1%81%D1%83%D0%B3%D1%83%D0%BB_332.jpg|Хөвсгөл нуур Gorkhi_Terelj_Park.jpg|Горхи Тэрэлж Yurt_in_Ulan_Bator.JPG| Oyu_Tolgoi_23.JPG|Оюу толгой Zamyn_Uud_traders.jpg|Галт тэрэг White_Tara.jpg|Цагаан дарь эх %C3%96lgii_Mosque.jpg|Лалын сүм Naadamceremony2006.jpg|Улсын наадам Mongolian_warriors.jpg|Бөх барилдаан Mongolian_Youth.jpg|Хүүхдүүд MongolianStew01.JPG|Хорхог </gallery> ==Нэмж унших== *[[Монгол сайтууд]] == Цахим холбоос == {{Commons|Category:Mongolia|Монгол Улс}} * [http://www.welcometomongolia.com Монголын аялал жуулчлалын нэгдсэн сайт] * [http://www.pmis.gov.mn Монгол улсын төрийн байгууллагуудын цахим сүлжээ] * [http://www.open-government.mn/ Монголын нээлттэй засаг] − Засгийн газрын албан ёсны цахим сүлжээ * [http://www.mongolia-tour.com/ Монголын аялал жуулчлалын байгууллагуудын нэгдсэн цахим сүлжээ] * [http://www.mongolia-mining.com/ Монголын уул уурхайн салбарын талаархи олон улсын мэдээ] <!-- These links are enough. Please read [[WP:External links]] for guidelines --> == Зүүлт, тайлбар == {{лавлах холбоос|2}} {{NaviBlock |Ази |ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд |Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан }} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:Далайд гарцгүй орон]] [[Ангилал:Монгол| ]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] mqlzyeunj5g83m00fmdrysqrk2x4kq0 706925 706923 2022-07-31T22:06:24Z Бмхүн 59031 /* Эртний улс */ wikitext text/x-wiki {{Чиглэх3|Монгол|Монголчууд}} {{Инфобокс улс |NAME-AMTSSPRACHE = {{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}<br />Монгол Улс |BILD-FLAGGE = Flag of Mongolia.svg |ARTIKEL-FLAGGE = Монгол улсын төрийн далбаа |BILD-WAPPEN = State emblem of Mongolia.svg |BILD-WAPPEN-BREITE = 120px |ARTIKEL-WAPPEN = Монгол улсын төрийн сүлд |WAPPEN-OPT = Төрийн сүлд |WAHLSPRUCH = |AMTSSPRACHE = [[Монгол хэл]]<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/486 Төрийн албан ёсны хэлний тухай]. Монгол Улсын хууль. legalinfo.mn.</ref> |HAUPTSTADT = [[Улаанбаатар]] |STAATSFORM = [[Парламентаризм|Парламентын]] [[Бүгд Найрамдах Улс]] |REGIERUNGSSYSTEM = [[Парламентын засаглалын систем|Парламентын]] [[ардчилсан дэглэм]] |STAATSOBERHAUPT = [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]<br />[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]] ([[Монгол Ардын Нам|МАН]]) |REGIERUNGSCHEF = [[Монгол Улсын Ерөнхий сайд|Ерөнхий сайд]]<br />[[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]] ([[Монгол Ардын Нам|МАН]]) |FLÄCHE = 1.564.116 |EINWOHNER = 3,209,639 <small>(2018 оны 6 сарын 12)</small><ref >[https://www.nso.mn/ Монгол Улсын Үндэсний статистикийн хорооны бүртгэл] </ref> |BEV-DICHTE = 1,9 |BIP = 2016<ref>International Monetary Fund (IMF): ''[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/01/weodata/index.aspx World Economic and Financial Surveys - World Economic Outlook Database].'' imf.org, abgerufen 8. September 2017.</ref> * 11.031 сая [[Америк доллар|$]] <small>([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|131.]])</small> * 36.996 сая [[Америк доллар|$]] <small>([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|117.]])</small> * 3.660 [[Америк доллар|$]] <small>([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|117.]])</small> * 12.275 [[Америк доллар|$]] <small>([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|96.]])</small> |BIP-ERWEITERT = * Нийт (нэрлэсэн) * Нийт ([[Худалдан авах чадварын харьцаа|ХАЧХ]]) * ДНБ/Хүн ам (нэрл.) * ДНБ/Хүн ам (ХАЧХ) |HDI = {{Өссөн}} 0,735 <small>([[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|92.]]) (2016)</small><ref>[http://hdr.undp.org/en/2016-report United Nations Development Programme] (Entwicklungsprogramm der Vereinten Nationen)</ref> |WÄHRUNG = [[Төгрөг]] (MNT) |GRÜNDUNG = НТӨ 209 он: Монголын анхны төрт улс, [[Хүннү улс]] байгуулагдав.<br />1206 он: [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]] мандсан, [[Их Монгол Улс]] байгуулагдав.<br />[[1911 он|1911]]-[[12 сарын 29|12-29]]: [[Манж чин улс|Чин улс]] мөхөж,<br />орчин үеийн [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монгол улс]]<br />тусгаар тогтнов. |UNABHÄNGIGKEIT = 1206 он:<br /> (Бүх нүүдэлчин [[Монголчууд|Монголчуудыг]] нэгтгэсэн) |NATIONALHYMNE = ''[[Монгол улсын төрийн дуулал|Төрийн дуулал]]''<br />[[File:Mongolian national anthem, performed by the United States Navy Band.ogg|noicon|120px]] |NATIONALFEIERTAG = [[7 сарын 11|Долоодугаар сарын 11]]<br />([[наадам|Эрийн гурван наадам]]) |ZEITZONE = [[Координатжуулсан дэлхийн цаг|UTC]][[UTC+7|+7]] - [[UTC+8|+8]] |KFZ-KENNZEICHEN = [[Монгол Улсын тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|MGL]] |ISO 3166 = [[ISO 3166-2:MN|MN]], MNG, 496 |INTERNET-TLD = [[.mn]] |TELEFON-VORWAHL = +976 |STRASSENVERKEHR = [[Баруун замын хөдөлгөөн]] |BILD-LAGE = Mongolia on the globe (Asia centered).svg |BILD-LAGE-IMAGEMAP = АзиДэлхийнБөмбөрцөг1 |BILD1 = Mongolia_1996_CIA_map.jpg |BEV-ZUNAHME={{Өссөн}} +1,25 % (2016)<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html East & Southeast Asia: MONGOLIA.] In: The World Factbook. Central Intelligence Agency (CIA), abgerufen am 8. September 2017.</ref> }} '''Монгол Улс''' (1992 оноос хойш)<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/367 legalinfo.mn:] Монгол Улсын үндсэн хуулийн нэгдүгээр бүлэг, нэгдүгээр зүйл</ref> — [[Дорнод Ази|дорнод]] болон [[төв Ази|төв]] [[Ази]]д оршдог [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] '''[[улс]]'''. Хойд талаараа [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], бусад талаараа [[Хятад]] улстай хиллэдэг [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] '''[[Улс|улс]]'''. Нийслэл — [[Улаанбаатар]] хот. [[Алтайн нуруу|Алтайн]] нуруунаас [[Их Хянган|Хянганы нуруу]], [[Соёны нуруу]]наас [[Говь]] хүрсэн 1 сая 566 мянган км² уудам нутагтай, дэлхийд нутаг дэвсгэрийн хэмжээгээр [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|19-рт]] жагсдаг. 2015 оны эхэнд Монгол Улсын хүн ам 3 сая хүрсэн ([[Улс орнуудын хүн амын тоо|135-р олон]]). Үндсэндээ [[Монголчууд|монгол үндэстэн]] (95 хувь), мөн [[хасагууд|хасаг]], [[Тува ястан|тува]] хүн байна. 16-р зуунаас хойш [[буддын шашин|буддын]] шашин, 20-р зуунаас шашингүй байдал дэлгэрсэн ба албан хэрэгт [[монгол хэл]]ээр харилцана. Монголд НТӨ 209 онд [[Хүннү улс]] нэгдсэнээс [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг угсаатан|түрэг]] угсаатан халалцсаар 1206 онд [[Чингис хаан]] [[Их Монгол Улс]]ыг байгуулан [[Еврази]]йг эзэлсэн гүрэн үүсгэжээ. 17-р зуунд [[манж үндэстэн|манж]] [[Чин улс]]ын мэдэлд орсон ч 1911 онд [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|тусгаар тогтносон]] бөгөөд 1924 онд байгуулагдсан [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ]]-ын гишүүн болсон. 20-р зуунд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]тай дотно байж, нийгэм, эдийн засгийн бат суурь тавигдан 1990 онд [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, [[зах зээлийн эдийн засаг|зах зээлийн]] эдийн засагт шилжин орсон. Одоо парламентын [[Бүгд Найрамдах Улс|Бүгд Найрамдах]] засагтай, хорин нэгэн аймаг, нэг нийслэлд хуваагддаг [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]] улс юм. Хөгжиж буй орон. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээр (26.8 тэрбум [[америк доллар|ам.доллар]]) дэлхийд 111-т жагсаж, нэг хүнд ноогдох хэмжээ 11,882 $ байна. [[Хөдөө аж ахуй]], [[малчин|нүүдлийн мал аж ахуйн]] уламжлалтай. [[Зэс]], нүүрс экспортлодог. Мөнгөний нэгж — [[төгрөг]]. Дэлхийн 184 улстай дипломат харилцаа тогтоосон. [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]], [[Дэлхийн Худалдааны Байгууллага]], [[Олон Улсын Валютын Сан]], [[Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллага|Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллагын]] гишүүн. == Нэр == [[Монголчууд|Үндсэн хүн амын]] нэрээс улсын оноосон нэрийг «'''Монгол'''» хэмээжээ. Үгийн гарлын [[Монголчууд#Нэр|хэдэн янз таамаг]] бий. Монгол Улсын урьд үеийг [[Их Монгол Улс]], [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] (БНМАУ) гэх мэтээр ялган нэрийдэх ба 1992 оноос хойших шинэ үеийг албан бичигт «'''Монгол Улс'''» (МУ) гэх болсон. == Газар зүй == {{Гол|Монгол улсын байгалийн цогцолборт газар}} [[Зураг:Mongolia 103.88219E 46.91703N.jpg|thumb|right|Хиймэл дагуулаас харсан зураг]] Монгол орон 1,566,600 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, [[Перу]]гээс том буюу дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|19-р том]] орон болно. [[Ази]]д наймдугаар, [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] улсуудаас Казахстаны дараа хоёрдугаарт жагсана. Нутаг дэвсгэрийн 0.43 хувийг гадаргын ус бүрхсэн. === Байрлал === Хойд өргөргийн 41° — 52°, зүүн уртрагийн 87° — 120° дотор уламжлал болон [[ЮНЕСКО]]-гийн ангиллаар [[Төв Ази]], НҮБ-ийн шинэ ангиллаар [[Дорнод Ази]]д хамааран байна. Газрын байрлалаар хоёуланд нь, [[соёл]]ын хувьд Төв Ази, [[эдийн засаг|эдийн засгийн]] хувьд Дорно Азитай илүү дотно. Саяхнаас [[Зүүн Хойд Ази]]йн бүсийн хурал зөвлөгөөнд оролцох болсон. Өмнөд, дорнод, өрнөд гурван талаараа [[Хятад]] Улстай 4677 км, умард талаараа [[Оросын Холбооны Улс|Орос Улстай]] 3543 км зурвасаар хиллэнэ. [[Далайд гарцгүй улс|Далайд гарцгүй]]. Хилийн нийт урт — 8220 км. Хэдий хиллэдэггүй ч баруун хил [[Казахстан|Казахстан Улс]]аас 38-хан километр зайтай. Хөндлөн 2392 км, гулд 1259 км сунасан «дэлгэсэн тэрлэг шиг»<ref>[[Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар|Ш.Гүрбазар]] бичиж, [[Хурд (хамтлаг)|Хурд хамтлаг]] дуулсан «Би Монголоороо гоёдог» дуунаас.</ref> хэлбэртэй. Захын цэг:<ref>[http://www.mne.mn/mn/news/show/1663 МОНГОЛ ОРНЫ ТӨВ БУЮУ “ХҮЙС ЦЭГ” ХААНА БАЙДАГ ВЭ?]</ref><ref>[http://ktms08.blog.gogo.mn/read/entry45902 Монгол улсынхаа хамгийн хамгийнийг мэдэж байхад илүүдэхгүй болов уу?]</ref> * Баруун цэг — Монгол Алтайн нурууны Мааньт уул * Хойд цэг — Их Соёны нурууны Монгол шарын даваа * Зүүн цэг — Соёлз уулын модот хамар * Урд цэг — Орвог гашууны бор толгой * Төв цэг (хүйс) — [[Бүрд сум]]ын Өвөр хөшөөтийн булгийн эх === Газрын гадарга === [[Зураг:Mongolia Landscape.jpg|thumb|left|160px|Монголын байгаль]] {{Гол|Монгол орны уулс}} Монгол харьцангуй өндөрлөг орон. Үндсэндээ [[Монголын тэгш өндөрлөг]] (далайн түвшнээс дээш 900-1500 м) дээр байна. Нутгийн баруун талаар 900 км урт [[Монгол Алтай]], түүний үргэлжлэл [[Монгол алтайн нуруу|Говь Алтайн нуруу]] байна. Нутгийн төв хэсгээр [[Хангайн нуруу|Хангай]], Хөвсгөлийн уулархаг муж (хойш [[Соён]] хүрнэ), дорно умард нутгаар [[Хэнтийн нуруу]] байна. Зүүн, зүүн өмнөд зүг рүү өндрийн хэмжээ буусан байдаг. [[Монгол орны уулс|Уулсын өндрөөс дурдвал]] Монгол Алтайн нурууны ноён оргил [[Алтай Таван Богд|Таван богд]] хөвчийн [[Хүйтэн оргил]] (4374 м), Хангайн [[Отгонтэнгэр]] (4008 м), Соёны [[Мөнх сарьдаг]] (3491 м), Хэнтийн [[Асралт хайрхан]] (2799 м) юм. Дорнод нутгаар [[Шилийн богд уул|Шилийн богд]] (1778 м) зэрэг унтарсан галт уулстай. Томоохон гол, мөрний сав газраар харьцангуй нам доор байна. Нутгийн баруунтаа [[Их нууруудын хотгор]], Дэлхийн [[Дэлхийн өв|байгалийн өвд]] бүртгэгдсэн [[Увс нуурын хотгор]] байгаа бол Дорнод аймагт хамгийн нам доор цэг буюу [[Хөх нуур (Дорнод)|Хөх нуурын хотгор]] (560 м) бий. === Усны зүй === [[Зураг:Uvs_n%C3%BAr.JPG|thumb|[[Увс нуур]]]] {{Гол|Монгол орны гол мөрд|Монгол орны томоохон нуурууд}} Монголд нийлээд 67,000 км урт болох 3811 гол горхи, 500 м³ эзлэхүүнтэй 3500 гаруй нуур, 7000 орчим булаг шанд, 540 м² талбай бүхий 190 гаруй мөсөн гол, 250 гаруй рашаан, газрын доорх усны 139 орд газар байна. Улаанбаатар хот бол хот дотроо рашаантай байдаг дэлхийн хоёрхон нийслэлийн нэг юм. Монголын гол мөрнийг Умард мөсөн далайн, Номхон далайн, Төв азийн гадагшаа урсгалгүй гэсэн гурван ай савд хуваан үзнэ. [[Орхон гол|Орхон]] бол Монголын хамгийн урт гол юм (1124 км, усаа цуглуулах талбай 133000 км²). Харин Хятадад урсдаг уртыг нь оруулж тооцвол [[Хэрлэн гол]] Монголын хамгийн урт гол /1200 км/ юм. Хамгийн ус ихтэй нь [[Сэлэнгэ мөрөн]] юм. Жилийн дундаж урсац нь 300 м³/сек байдаг. Монгол орны хамгийн том мөсөн гол бол Алтай Таван богд дахь [[Потанины мөсөн гол]] бөгөөд 20 км орчим урттай. Хамгийн том нуур нь [[Увс нуур|Увс]] (3350 км²), хамгийн гүн нуур нь [[Хөвсгөл нуур|Хөвсгөл]] (238 м) юм. === Бүс, хөрс === Монгол хойноосоо урагш ойт хээр, хээр, говь, цөлийн гэсэн өргөргийн дөрвөн бүс, өндөр уулс, ялангуяа ойт хээрийн бүсийн уулс өөд авирахад тайгын болон тагийн бүслүүр ажиглагддаг. Монголын байгалийн бүс, бүслүүр, гадаргын байдлыг харгалзан Хангай, Хэнтийн, Алтайн уулархаг, Дорнодын талархаг, Говийн гэж дөрвөн их мужид хуваадаг. Ойт бүслүүр нь тогтмол дулаан, тааламжтай уур амьсгалтай, үржил шим сайтай, ялзмаг ихтэй. Хүрэн, хар хүрэн, цайвар хүрэн, хар шороон, нугын хүрэн, говийн бор, цөлийн бор саарал, нуга намгийн болон мараалаг, давсархаг зэрэг олон төрлийн хөрс байдаг. Үүний дотор үржил шимт хүрэн хөрс тавь орчим хувийг эзэлдэг. Газар тариалан эрхэлж болох газар нь газар нутгийн 0.76%-г эзэлдэг. Усжуулалттай газар 840 км² байна. [[Зураг:Takhi2a.jpg|thumb|Хустайн нурууны [[тахь]]]] === Ургамал, амьтан === {{гол|Монгол орны ургамал газар зүй|Монгол орны загас}} Монгол оронд нэг ба олон наст, модлог, бутлаг, хагас бутлаг зэрэг 4000-аад зүйлийн ургамал, ногоо ургадаг. 7 баг, 24 овог, 70 гаруй төрөлд хамаарагдах 140 гаруй зүйлийн [[хөхтөн]], 390-ээд зүйлийн [[шувуу|жигүүртэн]] оршино. Түүний дотор [[тахь]], [[хавтгай]], [[мазаалай]] зэрэг [[амьтан]], [[монгол алтан хундага]], [[тарваган шийр]], [[дорогостойн вансэмбэрүү]] зэрэг дэлхийд өөр аль ч газарт байхгүй [[ургамал]] бий. == Хүн ам зүй == {{гол|Монголын хүн ам зүй}} [[Зураг:Map of Mongolia topographic layers.xcf|thumb|Физик газар зүйн зураг|alt= т]] {| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |- ! style="width:50px;"| Он !! Хүн ам <br>(мян.)<ref>[http://www.bscnet.ru/upload/iblock/cf6/vestnik_4_8_.pdf ВЕСТНИК]. (2012)</ref> |- | 1918 || 647.5 |- | 1935 || 738.2 |- | 1956 || 845.5 |- | 1969 || 1197.6 |- | 1989 || 2044.0 |- | 2010 || 2,754.7 |- | 2015 || 3,000.0 |- |} [[Зураг:Mongolia-demography.png|thumbnail|left|Хүн амын тоо (1961-2003)]] Монгол улс 1918 онд хүн ардаа тоолоход 647.5 мянга байв.<ref>[https://burtgel.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=726:civilregister&catid=178:history&Itemid=374 https://burtgel.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=726:civilregister&catid=178:history&Itemid=374]</ref> Дайны дараах цагт хүн амын тоо түргэн өсч 1962 онд 1 сая, 1988 онд 2 сая хүнтэй болжээ. Нийгмийн шилжилтийн үед хүн амын өсөлт буурч 2010 оны тооллогоор 2.75 сая хүнтэй байсан бол 2015 оны эхэнд 3 сая дахь иргэнээ өлгийдөн авсан.<ref>[http://yellow.zindaa.mn/%D0%9E%D1%80%D0%BE%D0%BD-%D0%BD%D1%83%D1%82%D0%B0%D0%B3/1ndk Монгол Улсын гурван сая дахь иргэнээр охин хүүхэд тодорлоо] (2015)</ref> Хүн амын олноор дэлхийн 194 улсаас [[Армени]], [[Литва]]тай зэрэгцээд [[Улс орнуудын хүн амын тоо|135-р байранд]] байна. Хүн амын нягт — 1.8 хүн/км² буюу хүн амын [[Улс орнуудын хүн амын нягт сийрэг|хамгийн сийрэг]] суурьшилтай орон болно. 1000 хүн тутамд 20 хүн төрж, 6 хүн нас бардаг, жилийн дундаж өсөлт — 1.49% (2016он). Хүн амын 36.6% нь 0–14 насны багачууд, 68.9% нь 15–64 насны хөдөлмөрийн чадвартан, 4% нь 65-ээс дээш өндөр настан юм. хүйсийн харьцаа жигд, дундаж наслалт — 68.6 жил.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html CIA World Factbook". CIA. 2012.]]</ref> === Ард түмэн === {| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |+ ! style="width:160px;"| Яс үндэс !! Хүн ам <br>(2010 он)<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref>!! Хувь |- | [[Халх ястан]] || 2,168,141 || 82.4 % |- | [[Хасаг үндэстэн]] || 101,526 || 3.9 % |- | [[Дөрвөд|Дөрвөд ястан]] || 72,403 || 2.8 % |- | [[Баяд|Баяд ястан]] || 56,573 || 2.2 % |- | [[Буриад ястан]] || 45,087 || 1.7 % |- | бусад ястан || 187,387 || 7.1 % |- | гадаадын иргэн || 16,320 || 0.6 % |} Монгол улс үндсэндээ нэгэн төрлийн ард түмнээс бүрдэнэ. Хүн амын 95 хувь [[Монголчууд|монгол үндэстэн]] байна. Ястнаар салган бүртгэдэг уламжлалтай. 2010 оны хүн амын тооллогыг үндэслэвэл [[халх ястан]] (82%) зонхилж [[хасагууд]] (4%), [[дөрвөд]] (2.8%), [[баяд]] (2.2%), [[буриад]] (1.8%), [[захчин]] (1.3%), [[дарьганга]] (1%), [[урианхай]] (1%), [[дархад]], [[хотгойд]], [[торгууд]], [[хотон]], [[мянгад]], [[тува]], [[барга]], [[үзэмчин]], [[элжигин]], [[сартуул]], [[хамниган]], [[цаатан]], [[чантуу]], [[харчин]], [[цахар]] зэрэг хориод нэрээр бүртгэж байна. [[Хятад]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Солонгос]] зэрэг гадаадын иргэн 0.6 хувийг бүрдүүлж байна.<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> Буриад, [[Ойрад]] монгол нь халхжих, тува, хотон, чантуу зэрэг [[Түрэг|түрэг угсаатан]], хамниган [[Тунгус хэлний бүлэг|тунгус угсаатан]] нь монголжих үйл явц явагдсаар байгаа. Хасагууд Баян-Өлгийд 88% эзэлж байгаа болохоор харьцангуй өөрийнхөөрөө байна. БНМАУ-ын үед БНХАУ-тай харьцаа муудан 1963—1966 онд [[хужаа]] нарыг үлдэн хөөж, [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] бутрахад 1990—1992 онд Монголд байсан Зөвлөлтийн цэргийн анги, мэргэжилтнүүдийг гаргажээ.<ref>[http://www.mglradio.com/main/640744 http://www.mglradio.com/main/640744]</ref><ref>[http://bigbrother.blog.banjig.net/post.php?post_id=91235 Орос-Хятадын харилцаа ба Монгол улсын аюулгүй байдал] (2011)</ref> Ардчилсан Монголд хуулийн хязгаарыг (нийт 3%, нэг улсаас 1%) давахгүйгээр гадаадын иргэд орж гардаг болсон.<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/211 Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай] (2010)</ref> === Хэл бичиг === Улсын албан ёсны хэл нь [[монгол хэл]] байна. Монгол хэл [[Алтай хэлний язгуур|алтай]] язгуурын [[Монгол хэлний бүлэг|монгол]] бүлгийн гол хэл юм. Монгол улсад [[халх аялга]] голчлох ба [[буриад аялга]], [[Ойрад–Халимаг аялга|Ойрад аялга]], [[дархад аялга]] тодорхой ялгардаг. 1941 оноос хойш [[кирил үсэг|кирил үсгээр]] бичдэг болсон. [[Кирил монгол бичгийн дүрэм|Кирил монгол бичгийн дүрмийг]] 1-р ангиас хүүхдүүдэд заадаг. 35 үсэгтэй. Чингис хааны үеэс уламжилсан [[Монгол бичиг]] 1990 оноос сэргэж, дунд сургуулийн 5-р ангиас заадаг болсон. Компьютер, гар утаснаа [[латин үсэг]] хэрэглэх нь түгээмэл. Мөн алтай язгуурын [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг]] төрлийн [[хасаг хэл|хасаг]], [[тува хэл]]ээр ярина. 1-4-р ангид эх хэлийг хүүхдүүдэд зааж, 5-р ангиас [[Англи хэл|Англи]] (сүүлийн үе), [[орос хэл|орос]] (Зөвлөлтийн үеэс), [[солонгос хэл|солонгос]], [[герман хэл|герман]], [[хятад хэл|хятад]], [[япон хэл|япон]] зэрэг харь хэлийг хүүхэд залуус сурч эзэмшдэг. === Шашин шүтлэг === {{bar box |title=Монголын шашин шүтлэг (2010)<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[Буддын шашин|будда]]|orange|53.0}} {{bar percent|''[[Шашин шүтэхгүй байх|бурхангүй]]''|grey|38.6}} {{bar percent|[[лал]]|green|3.0}} {{bar percent|[[бөө мөргөл|бөө]]|black|2.9}} {{bar percent|[[Христийн шашин|христ]]|blue|2.1}} }} Монголын ард түмний ихэнх нь [[буддын шашин]]тан (53%). Буддын шашны ''гэлүгва'' буюу [[шарын шашин]] гэсэн ёсыг дагадаг. Мөн шашин, бурхны сүжиг алдрах хүний тоо (38%) өссөн. Хүн амын цөөн хувьд [[лал]], [[бөө мөргөл|бөө]], [[христийн шашин|христийн]] шүтлэг байна.<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> Эрт дээр үеэс Монголд бөө, [[тэнгэр шүтлэг]] байсан бөгөөд 16-р зуунаас буддын шашин Монголд гурав дахь удаагаа хүчтэй дэлгэрсэн. [[Жавзандамба хутагт|Жавзандамба]] нарын олон хутагт хувилгаан тодорсон. БНМАУ-ын эхэн үед шашныг хориглож, сүм хийдийг шатааж, лам нарыг хороож байв. Хожим суларч 1990 оноос хойш шашин шүтэх эрх чөлөөлөгдсөн. 2010 онд буддын 127, христийн 96, лалын 6, бүгд 234 сүм хийд байв.<ref>[http://www.slideshare.net/Gelegjamts/2010-get-file-wwwgelegjamtsorg-wwwgelegjamtsblogspotcom-httpwwwnsomn?related=1 Монгол улсын статистикийн эмхтгэл-2010].</ref> Том нь [[Гандантэгчэнлин хийд]]. === Хот суурин === [[Зураг:UlaanBaatar-2009.jpg|thumb|left|200px|[[Улаанбаатар]]]] [[Зураг:Darkhan_Buddha.jpg|thumb|right|150px|[[Дархан]]]] [[Зураг:Erdenet_02.jpg|thumb|left|200px|[[Эрдэнэт]]]] {{гол|Монголын хотууд}} Монголын хүн амын 71 хувь хот газар амьдарч байна.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2212.html URBANIZATION]</ref> Гэхдээ хот дотроо [[гэр хороолол]] их. Засаг захиргааны [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|хот суурин]] байхгүй. Уламжлал болон [http://www.legalinfo.mn/law/details/532 хууль] харвал [[Монголын хотууд|22-26 хот]] бий: {|class="wikitable" |+ 2010 оны хүн амын тоогоор: |- valign="top" | * [[Улаанбаатар]] (1,200,358) * [[Эрдэнэт]] (85,000) * [[Дархан]] (75,000) * [[Чойбалсан]] (38,537) * [[Мөрөн]] (35,789) * [[Налайх]] (30,049) * [[Баянхонгор (хот)|Баянхонгор]] (29,817) * [[Өлгий]] (29,392) || * [[Ховд (хот)|Ховд]] (29,012) * [[Арвайхээр]] (27,162) * [[Улаангом]] (27,152) * [[Багануур]] (22,210) * [[Цэцэрлэг хот|Цэцэрлэг]] (20,604) * [[Сүхбаатар хот|Сүхбаатар]] (19,662) * [[Даланзадгад]] (18,740) * [[Сайншанд]] (18,735) |} == Түүх == {{гол|Монголын түүх}} {{Загвар:Монголын түүх}} === Эртний улс === {{гол|Балар эртний Монгол|Хүннү улс|Сяньби|Нирун улс|Түрэг улс|Уйгур улс|Хидан Улс}} Монгол оронд 850,000 жилийн тэртээ «[[босоо хүн]]» амьдарч байсан<ref>{{cite web|url=http://www.archaeology.mas.ac.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=56&Itemid=64 |title=Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажлын ололт амжилт |publisher=Institute of Mongolian Archaeology |date=2013-06-24}}</ref> ба балар эртний хүний хадны сүг зураг эд олдвор [[Хойд цэнхэрийн агуй]]гаас олддог.<ref name="Novgorodova">Eleanora Novgorodova, Archäologische Funde, Ausgrabungsstätten und Skulpturen, in ''Mongolen (catalogue)'', pp. 14–20</ref> Чулуун зэвсэг, хүрэл зэвсэг, төмөр зэвсгийн үеийг дамжсаар эртний улсуудын үетэй золгожээ. Монгол орон эртнээс [[анчин]], [[малчин]], [[нүүдэлчин]] ард түмний өлгий байсаар ирсэн бөгөөд тэдгээр нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]], [[зүрчид]] аль ч угсаа байсан үргэлж өмнөд газрын [[нанхиад]]тай зууралдан байлдах ба [[Цагаан хэрэм|түмэн газрын их цагаан хэрмээр]] хил тогтдог байв. [[File:Hsiung-nu-Empire.png|thumb|175px|left|[[Хүннү улс]] (НТӨ 209 – НТ 48)]] Сурвалж бичигт гуйфань, [[шаньжун, ицюй,]] [[ху]], [[линь ху]], [[дунху]] (дорнод ху), [[хуньюй]], шюжун зэрэг олон нэрээр тэмдэглэгдэж явсаар МЭӨ 209 онд [[Модун шаньюй]] [[Хүннү улс]]ыг (НТӨ 209 – НТ 48) нэгтгэн байгуулжээ. [[Ноён уул]]наас Хүннүгийн ноёны бүлэг булш олсон ба хүннүгийн [[мал]] адуулах, [[нум]] [[сум]], [[жад]], охор илдээр зэвсэглэх нь [[Монголчууд|монголоос]] ялгаагүй юм. Хүннүгийн зүүн этгээдийн [[Сяньби]] хүчирхэгжин Монголыг эзэгнэсэн нь 93–234 он бөгөөд [[Таньшихуай]]н үед нэр мандсан. Дараа нь бас нэгэн [[Монголчууд|монгол угсаат]] [[Жужан улс]]ыг (330—555) [[Шэлүнь]] хэмээх сайн эр алдаршуулж яваад [[Түрэг улс]]ад (555—745) зай тавьжээ. [[Уйгур улс]]ын (745—840) нийслэл [[Хар балгас]]ыг бас нэг [[түрэг угсаатан]] болох [[Енисейн киргиз]] галдан шатаасан боловч удалгүй монголын [[Хидан Улс]]ад (907—1125) түрэгджээ. [[Киданчууд|Хидан]]ыг зүрчидийн [[Алтан улс]] мөхөөсний дараа Монголын тал нутагт олон аймаг зэрэгцэн оршиж, олзлон булаалдаж байсан ба хамтатгаад [[зүбү]] аймгийн холбоо гэж байв. === Эзэнт гүрэн === {{гол|Их Монгол Улс|Юань Улс}} [[Зураг:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|thumb|left|140px|[[Чингис хаан]]]] [[Зураг:Mongol Empire map.gif|thumb|right|200px|Монголын эзэнт гүрэн]] [[Дундад зууны монгол аймгууд|Олон]] аймгийн дотроос [[Хамаг Монгол]]ын [[хиад]] аймгийн [[боржигон]] овогт [[Тэмүүжин]] буюу [[Чингис хаан]] (1162—1227) тодорч [[татар]], [[мэргид]], [[хэрэйд]], [[найман]]ыг ээлж дараалан дагуулсаар 1206 онд Хэрлэний [[Хэрлэний хөдөө арал|хөдөө арлын]] [[Их Хуралдай|хуралдайгаар]] нэгдсэн [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсыг]] байгуулжээ. Чингис хаан «мөнх тэнгэрийн хүчинд» [[Тангуд]], [[Алтан улс|Алтан]], [[Хар Кидан]], [[Сартуул улс|Сартуул]] (''Хорезм'') улсыг дайлан дагуулсан ба найманы [[Тататунга]] багшаар [[Монгол бичиг]] (эхэндээ ''уйгуржин''), татарын [[Шихихутуг]] заргачаар [[Их Засаг]] хуулийг зохиолгон улсаа засчээ. Чингис хааны өндөр төрийг [[Өгөөдэй хаан|Өгөөдэй]] хаан залган [[Хархорум]]ыг нийслэл болгон хөгжүүлж, [[Монголын нууц товчоо|МНТ]]-г бичүүлж, Алтан улсыг мөхөөж, дорно [[Европ]]ыг байлдан дагуулсан бол [[Гүюг хаан|Гүюг]], дараа нь [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан залгаж Багдадын халифыг буулган [[Иран]]ыг эзэлжээ. [[Хубилай хаан|Хубилай]] хаан 1260 онд Монголын хаан болоод 1271 онд [[Юань Улс]] (1271—1368) хэмээх үеийг эхлүүлэн [[Дайду]]г (одоо Бээжин) нийслэл болгон сууж, 1279 онд өмнөд [[Сүн улс|Сүнг]] мөхөөн [[Хятад]] орныг бүрэн эзлэсэн ба [[буддын шашин|буддын]] шашныг шүтэж, [[дөрвөлжин үсэг|дөрвөлжин]] үсэг хэрэглэжээ. Монголын байлдан дагуулал өрнө зүгт [[Адриатын тэнгис]], [[Египет]], дорно зүгт [[Япон]], өмнө зүгт Индонезийн [[Ява]] арал хүрч 33 сая км² газарт ноёрхож байв.<ref name="EarthRule">http://www.hostkingdom.net/earthrul.html</ref> «Дэлхийн талыг эзэлсэн» гэж ярих бөгөөд түүхэн дэх хоёрдугаар ([[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] дараа) их нутагтай гүрэн байжээ. [[Луужин]], [[өртөө]], [[Монголын энхтайван|энхтайван]], цэргийн арга ухаан, өрнө-дорныг холбосон зэрэг дэвшил, нээлт авчирсан юм. Нүсэрдээд ирэхийн цагт Юань, [[Алтан Орд|Зүчи]], [[Цагаадайн Улс|Цагаадай]], [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улс]] болон бутарчээ. [[Тогоонтөмөр хаан]] 1368 онд Хятадыг [[Мин улс]]ад алдан «Давааны арын орон» буюу монгол нутагтаа эргэн суусан. ===Хаант улс === {{гол|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрадын холбоо}} [[File:Mongolia XVI.png|thumb|200px|[[Бутралын үеийн Монгол|14-17-р зууны Монгол улс]]]] [[File:ErdeneZuuKhiidTemple.jpg|thumb|200px|Хархорины [[Эрдэнэ зуу]]]] Тогоонтөмөр хааныг [[Аюушридар хаан|Аюушридар]] залгаж Хархорумд суусан ч Хархорумыг Мингийн цэрэг 1380, 1388 онд довтлон галдан шатаажээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] нас барж улсгүй болох хүртэл Чингисээс эхлэн тоолвол [[Монгол хаад|37 хаан]] суусан. Улсын нэрийг эхэндээ «Ар Юань» хэмээсэн ч замхраад хожмоо түүхчид «Бага хаадын үе», [[Бутралын үеийн Монгол|«Монголын хаант улс»]], «Дөчин дөрвөн хоёр» зэргээр нэрийджээ. Улс төрийн эв бутарсан буюу [[алтан ураг|алтан ургийн]] ноёнтой дөчин монгол (зүүн монгол)-[[дөрвөн Ойрадын холбоо|дөрвөн Ойрад]] (баруун монгол) болон талцаж, хаад нэгнээ хороон солигддог байв. Мин улсын [[Жөнтун]] хааныг олзолж байсан [[Эсэн тайш|Эсэн хаан]] (1453—1454) алтан ургийн дундуур ганцаар шургасан байдаг. [[Мандухай сэцэн хатан|Мандухай сэцэн хатны]] авчирсан [[Батмөнх даян хаан]] (1480—1517) улсаа хурааж «хөл хөсөр, гар газар» амаржуулж байв. Зүүн монгол нь [[халх]], [[цахар]], [[урианхай]] зүүн гурван түмэн, [[ордос]], [[түмэд]], [[юншээбүү]] баруун гурван түмэн, баруун монгол нь [[цорос]], [[дөрвөд]], [[торгууд]], [[хошууд]] дөрвөн аймагт хуваагдаж байв. Сүүлчийн хаад цахар нутагт (хожмын [[Өвөр Монгол]]) сууж байсан ба түмэдийн [[Алтан хан]] 1577 онд төвөдийн Содномжамцыг урин залж «[[Далай лам]]» өргөмжилсөнөөс эхлээд монголчууд нийтээрээ [[шарын шашин]]д орсон нь [[буддын шашин]] Монголд гурав дахиа дэлгэрсэн явдал юм. Ар халхад 1585 онд [[Эрдэнэ зуу]] хийд баригдсан. 1634 онд манжууд Лигдэн хааныг дарж өвөр монголыг дагуулснаар Монголын хаант улс (1368—1634) мөхсөн юм. Гэхдээ ар Монголд [[халх]]ын Түшээт, Засагт, Сэцэн ханы гурван аймаг, [[хотгойд]], Шиньжянд дөрвөн Ойрад аймаг тусгаар оршин байв. 1688 онд [[Зүүнгарын Хаант Улс|Зүүнгар]]ын [[Галдан]]д ялагдан дайжсан [[Занабазар|Өндөр гэгээн]], [[Чахундорж]] нар халхаа аван 1691 онд манж [[Чин улс]]ад дагаар оржээ. === Гадаад Монгол === [[Зураг:MongolianRoyalty.jpg|thumb|160px|left|1908 он. Монгол хатан]] {{гол|Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол}} [[Манж үндэстэн|Манж]] [[Чин улс]] [[Монголчууд|монголчуудыг]] 1634-1755 оны хооронд гурван хэсэг үед дагаар оруулж эзэрхээд олон хошуу, аймаг, чуулган болгон захирсан бөгөөд өнөөгийн Монгол орныг сүүлийн жилүүддээ «Гадаад (манжаар ''түлэрги'') Монгол» хэмээж байв. Үүнд [[Сэцэн хан аймаг|Сэцэн]], [[Түшээт хан аймаг|Түшээт]], [[Сайн ноён хан аймаг|Сайн ноён]], [[Засагт хан аймаг|Засагт хан]]ы халх дөрвөн аймаг, [[Ховдын хязгаар]], [[Тагны Урианхайн хязгаар]] (одоо [[Тува орон]]) орж байв. Хожим [[Жавзандамба хутагт|Богдын]] [[шавь нутаг]] нэмэгдсэн. Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам байгуулагдаж, [[Улиастай]] (төв), [[Хүрээ]], [[Ховд]]од [[амбан]] жанжин суудаг байлаа. 1755 онд хотгойдын [[Чингүнжав]] Зүүнгарын [[Амарсанаа]]тай зэрэг манжийн цэргийн эсрэг босоод дарагджээ. Чин улс монгол ноёдыг [[ван]], [[бэйл]], [[бэйс]], [[гүн]] гэж зэрэглэн алба гувчуур авч, цалин [[пүнлүү]] өгч, ардыг дарлах шат тогтолцоог бий болгосон бөгөөд «[[хятад үндэстэн|хятад хүн]] монгол нутагт сууж болохгүй», «хятад хүн монгол эхнэр авч болохгүй» зэрэг үндэстний шинжийг хамгаалах цааз гаргасан байсан. 1907 онд Ховдын хязгаараас [[Алтай тойрог|Алтайн хязгаар]]ыг салган байгуулж, мөн онд «[[Шинэ засгийн бодлого]]» гэдэг хятаджуулах түрэмгий бодлого явуулж эхэлснээр ар Монголын ноёдын үндэсний ухамсар сэргэн, тусгаар тогтнох эв санаа нэгджээ. === Тусгаар тогтнол === [[Зураг:Sharav_bogd_khan.jpg|thumbnail|150px|[[Богд хаан]]]] [[Зураг:Khalkhin_Gol_George_Zhukov_and_Khorloogiin_Choibalsan_1939.jpg|thumbnail|180px|1939 он. [[Халхын голын байлдаан]]. [[Георгий Жуков|Жуков]], [[Хорлоогийн Чойбалсан|Чойбалсан]]]] {{гол|Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн түүх|Ардын хувьсгал|Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт}} Чин улс хэзээ мөдгүй мөхөх нь тодорхой болсон цагт халхын ноёд Их хүрээнд нууцаар зөвлөлдөх болж, [[1911]] оны [[12 сарын 29]]-нд Богд гэгээн, 8-р [[Жавзандамба хутагт]]ыг [[Богд хаан]]аар өргөмжлөн Монгол улс сэргэснийг зарлан тунхаглаж, оны цолыг «Олноо өргөгдсөн» гээд улсын нийслэлийг [[Нийслэл хүрээ]] хэмээжээ. Монгол улс сэргэн мандахад [[барга]], [[харчин]], [[өөлд]] зэрэг олон газрын монголчууд ирж хүчээ өргөж, талархан сайшааж байв. [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] таван яам бүхий засгийн газар байгуулаад Хүрээ, Улиастай, Ховдын манж амбан, дарангуй цэргийг хөөн гаргажээ. Тухайлбал 1912 оны зун [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн]], [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав]] нарын удирдсан 5000 монгол цэрэг Ховдыг чөлөөлж, 1913—1914 онд [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголыг]] чөлөөлөхөөр 10000 цэрэг [[Таван замын байлдаан|таван замаар байлдаж]] [[Хаалган]] хүртэл давшсан байна. Олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлэх, [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]]-ын нэхэлтийг сөрөхөөр [[Оросын Хаант Улс]] руу элч зарж тусламж гуйж байв. 1914-1915 оны Хятад-Монгол-Орос гурван улсын [[Хиагтын гэрээ]]гээр тусгаар тогтносон бодит байдлаа баталж чадалгүй [[Гадаад Монгол]] нь Хятадын доор «өөртөө эзэрхэх» гэгджээ. 1919 онд хятадын [[Сю Шүжан]]ы [[Үндэсний Хувьсгалт Арми]] цэрэг Нийслэл хүрээг эзэлж, автономийг устган дарангуйлсан ч 1920 онд [[Барон Унгерн]]ээр удирдуулсан Оросын Хаант Улсын үлдэгдэл цагаан цэрэг нэвтэрч Үндэсний Хувьсгалт Армиг Хүрээнээс хөөхөд Хиагт руу бүгсэн. Богдыг дахин хаан ширээнд өргөмжиллөө. [[1921 он]]ы [[3 сарын 18]]-нд Зөвлөлтийн улаан цэргээр дэмжүүлж [[Дамдины Сүхбаатар|Сүхбаатарын]] удирдсан ардын журамт цэрэг [[Хиагт]]ыг Үндэсний Хувьсгалт Армигаас чөлөөлж, 7-р сард Нийслэл хүрээнд орж ирсэнээс хойш Монгол улс дахин тусгаар тогтнолоо алдаагүй юм. [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]] шинэ тутам [[коммунизм|коммунист]] ертөнцдөө Монголыг багтааж, Хятадаас өмгөөлөгч ар тал болжээ. Богдыг эхлээд хэмжээт эрхт болгоод Ардын засаг байгуулагдав. Богд нас барснаар хаант засгаас татгалзаж, [[1924]] оны [[11 сарын 26]]-нд [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] (БНМАУ)-ыг тунхаглан [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|анхны үндсэн хууль]] баталж, нийслэлийг [[Улаанбаатар]] хэмээсэн. Харц ардыг тэтгэж, харин язгууртан, ламыг хавчих болсон бөгөөд 1932 онд [[Баруун дөрвөн аймагт гарсан 1932 оны зэвсэгт бослого|шамбалын дайн]] дэгдэн дарагдаж, 1937 оны үед лам, сэхээтэн, феодал зэрэг 20,000 хүнийг [[Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)|хилсээр]] буудан хороожээ. 1936 оны Харилцан туслалцах протоколын дагуу 1939 онд [[Япон]] Монгол руу [[Халхын голын дайн|дайрахад]] ЗХУ цэрэг зэвсгээр тусалж, 1941 онд [[Нацист Герман|Герман]] Зөвлөлт рүү [[Аугаа их эх орны дайн|дайрахад]] БНМАУ агт, хувцас, аль байдгаараа тусалжээ. [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]д [[Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин|Монгол ардын хувьсгалт цэрэг]] [[Хаалган хот|Жанчхүүгийн]] даваа хүртэл Японоос чөлөөлж [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы төгсгөлд болсон [[Ялтын уулзалт|Яалтын бага хурлаар]] үнэлэгдэн, [[Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт|ард иргэдийн нэгэн үзүүрт сэтгэл]] биелж ЗХУ ([[Зөвлөлт Холбоот Улс|Орос]]) ДИУ ([[Хятад]]) хоёр Монгол улсыг олсон тусгаар тогтнолоо хадгалахыг хүлээн зөвшөөрчээ.<ref>[http://www.slideshare.net/zorigoogantumur/ss-9970338 Ахмад дипломатчын дурсамж: Монголын статус кво] (2011)</ref> [[Хорлоогийн Чойбалсан]] Өвөр Монголыг нэгтгэхийг санаархсан ч Хятадыг коммунист улс болгосондоо ханасан [[Иосиф Сталин|Сталин]] дэмжээгүй. 1949 онд [[БНХАУ]]-тай дипломат харилцаа тогтоож, 1961 онд Монгол улс [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] бүрэн эрхт гишүүн болсон.<ref>[http://www.unen.mn/content/954.shtml НҮБ-д элсэхийн тулд найман удаа санал дэвшүүлжээ] (2011)</ref> === Социалист орон === {{гол|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс}} Социалист БНМАУ-ын нийгэм, эдийн засаг онц дэвшиж, тогтвортой суурь тавигджээ. [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|Засаг захиргааны хуваарийг]] 1925, 1931, 1957 онд ихээр өөрчилж,<ref>[http://www.khural.mn/n/zwho Засаг захиргааны нэгжийн үүсэл хөгжил] (2014)</ref> аймаг, сумын төв [[Монголын хотууд|хот сууриныг]] барьж босгож, улсын болоод орон нутгийн байгууллага, эмнэлэг, цэцэрлэг, сургууль, тээвэр, урлаг, спортын байгууллага, холбоо, их сургууль гээд олон зүйл бий болжээ. 1941 оноос [[Монгол бичиг|монгол бичгийг]] «хуучин монгол» хэмээн халж [[кирилл үсэг|кирилл үсгийг]] «шинэ үсэг» хэмээн хэрэглэх болж, 1960-аад онд бүх нийтээр [[үсэг|бичиг үсэг]]тэн болжээ. 1930-аад онд хамтрал, 1960-аад онд нэгдэлжих хөдөлгөөн, соёлын довтолгоо, атрын аян явагдаж залуус илгээлтээр малчны хот, сангийн аж ахуйг зорьж ажилладаг байв. Дулааны цахилгаан станц, Налайхын уурхай, [[Багануур ХК|Багануурын нүүрсний уурхай]], Шарынголын уурхай, [[Эрдэнэт үйлдвэр|Эрдэнэтийн зэс молибдений үйлдвэр]], Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, [[Говь ХК|Говь]], Улаанбаатар хивс, Эрдэнэт хивс, Талх чихэр, Мах импекс зэрэг хүнд болоод хөнгөн аж үйлдвэр бий болж хөгжсөн байна. [[Жамсрангийн Самбуу]] (1954—1972), [[Юмжаагийн Цэдэнбал]] (1940—1984), [[Жамбын Батмөнх]] (1984—1990) нар нам, төрийг олон жил тогтвортой тэргүүлж байв. === Ардчилсан Монгол === {{гол|Ардчилсан хувьсгал}} ЗХУ-ын өөрчлөн байгуулалт, дорно [[Европ]]ын тэмцлийн салхи Монголд итгэл төрүүлж 1989 оны 12 сарын 10-нд [[ардчилал|ардчиллын]] төлөө анхны цуглаан болж [[Монголын Ардчилсан Холбоо]] (МоАХ) байгуулагджээ.<ref>[http://baabar.niitlelch.mn/content/1070.shtml Монголын ардчилсан хувьсгалын хроник] (2009)</ref> 1990 оны 3 сарын 7-нд [[улс төрийн өлсгөлөн]] зарлаж 3 сарын 9-нд [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]ын Төв хорооны Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцров.<ref>[http://www.ikon.mn/n/ezf Анхны улстөрийн өлсгөлөн] (2015)</ref> Талууд харилцан ойлголцож «оготны хамраас дусал цус гаргаагүй» ардчилсан хувьсгал Монгол улсад олон намын тогтолцоо, [[хүний эрх]], [[хувийн өмч]] зэрэг олон зөв зүйлийг авчирсан юм. 1990 онд [[Улсын Их Хурал#Улсын Бага Хурал, Улсын Их Хурлын Тамгын газар|Улсын Бага Хурал]], дараа нь [[Ардын Их Хурал]] байгуулагдан Монгол Улсын [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|үндсэн хуулийг]] батлав. Үндсэн хууль ёсоор төрийн эрх ард түмний гарт, түүний төлөөлөл [[Улсын Их Хурал]]д шилжсэн.<ref name="үндсэнхууль">[http://www.legalinfo.mn/law/details/367?lawid=367 Монгол Улсын Үндсэн Хууль] (1992)</ref> 1992 оноос 2016 он хүртэл МАХН харьцангуй давамгай, заримдаа [[Ардчилсан Нам]] төр барьжээ. 2003 оноос [[иргэний хөдөлгөөн]] идэвхжиж, жагсаал цуглаан хэвийн үзэгдэл, [[Оюутолгой]], [[Тавантолгой]] байнгын ярианы сэдэв болсон. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас [[зах зээлийн эдийн засаг]]т шилжихэд бусад орны адил хямарсан бөгөөд үнийн өсөлт, мөнгөний ханш уналт, банкны дампуурал, барааны хомсдол зэрэг олон бэрхшээл үзсэн ч 2000-аад он гарснаар байдал дээрдэж Монгол улсын нийгэм, эдийн засгийн амьдрал улам олон төрлөөр салбарлан хөгжиж байна Гэвч 2012 оноос хойш экспортын гол бүтээгдэхүүн болох ашигт малтмалын дэлхийн зах зээлийн уналт, мөн гадаад худалдааны гол харилцагч орон болох Хятадын эдийн засгийн удаашрал, хамгийн гол нь засгийн газрын үрэлгэн бодлогын нөлөөгөөр эдийн засгийн өсөлт удааширсан бөгөөд 2016 оны сонгуулиар МАН эдийн засгийг сэргээх амлалт өгч, эрх баригч хүчин болжээ. == Төр засаг == {{гол|Монгол улсын улс төр}} Монгол Улс (1992 оноос хойш) [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, парламентын [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах]] засагтай. === Ерөнхийлөгч === {{гол|Монгол Улсын Ерөнхийлөгч}} [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хууль]]д зааснаар [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|ерөнхийлөгч]] Монгол улсын төрийн тэргүүн бөгөөд эв нэгдлийн илэрхийлэл, зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч болно. Ерөнхийлөгч 45 нас хүрсэн, Монгол улсын иргэн байх ба дөрвөн жил тутам парламентат суудалтай намаас нэр дэвшин ард түмний шууд сонгуулиар сонгогдож, нэг удаа улирах эрхтэй. Тус хугацаанд [[Пунсалмаагийн Очирбат]] (1990—1997), [[Нацагийн Багабанди]] (1997—2005), [[Намбарын Энхбаяр]] (2005—2009), [[Цахиагийн Элбэгдорж]] (2009—2017), [[Халтмаагийн Баттулга]] (2017-одоо) нар ажиллажээ. === Улсын хурал === [[Зураг:President Putin meeting deputies of the Great State Hural-1.jpg|thumb|left|Улсын Их Хурлын танхим]] {{гол|Улсын Их Хурал}} Монгол улсын хууль тогтоох хурал нь [[Улсын Их Хурал]] (УИХ) юм. УИХ-ын нэг танхимын 76 суудлыг дөрвөн жилийн хугацаатай сонгоно. Сүүлийн сонгууль тус бүр нэг мандаттай жижиг 76 тойрог бүхий мажоритари системээр зохион байгуулагдсан. 1992 оны УИХ-ын сонгуулиар [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]] (72 суудал), 1996 онд Ардчилсан холбоо эвсэл (50), 2000 онд МАХН (72) дийлэнх олонх суудал авч байсан бол 2004 онд 38-38-аар тэнцэж анх удаа «эвслийн» тодотголтой засгийн газар байгуулагдаж байв. 2008 онд МАХН (45), 2012 онд [[Ардчилсан Нам]] (34) олонхийн санал авч засгийн газраа тэргүүлжээ. Харин одоогийн УИХ нь 2016 оны сонгуулиар бүрэлдсэн бөгөөд МАН 65 суудал, АН 9 суудал, МАХН 1 суудалтай, мөн 1 бие даагч сонгогдон ажиллаж байна. Одоо УИХ-ын дарга нь [[Гомбожавын Занданшатар]] юм. === Засгийн газар === [[Зураг:Mongolian Parliament 5.JPG|thumb|150px|Есөн хөлт <br>Их цагаан туг]] {{гол|Монгол Улсын Засгийн Газар|Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}} Монгол улсын төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх байгууллага нь [[Монгол Улсын Засгийн Газар]] (ЗГ) юм. УИХ-ын сонгуульд олонх суудал авсан нам [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|ерөнхий сайдыг]] тодруулах боломжтой ба ерөнхий сайд сайд нарын багаа бүрдүүлдэг. Засгийн газрын яамны тоо, бүтэц үргэлж өөрчлөгддөг. Яам үүргээрээ ерөнхий чиглэлийн (Сангийн яам шиг), чиг үүргийн (зам тээврийн гэх мэт) гэж хоёр янз байдаг. Өнөөгийн ерөнхий сайд бол 2021 оны 1 сарын 27-нд томилогдсон [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]] юм. === Шүүх байгууллага === Монгол улсын шүүх байгууллага төрийн хараа хяналтаас ангид ажиллана. # Улсын дээд шүүх (хяналтын шатны шүүх). # Аймаг, нийслэлийн шүүх (давж заалдах шатны шүүх). # Сум буюу сум дундын, дүүргийн шүүх (анхан шатны шүүх)-ээс бүрдэнэ. Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчээр 2020 оноос хойш [[Дамдины Ганзориг]] ажиллаж байна. === Гадаад харилцаа === Монгол улс 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]]д (НҮБ) элсэж, түүний түүний төрөлжсөн байгууллагуудтай хамтын ажиллагаа өрнүүлж ирсэн.<ref>[http://www.nso.mn/page/36 Гадаад харилцаа, хамтын ажиллагаа]</ref> БНМАУ-ын үед Зөвлөлттэй ах дүүгийн ёсоор дотно харилцаатай байсан ба МУ-ын үед «[[Гуравдагч хөршийн бодлого]]» хэрэгжүүлсэн. Олон улстай найрсаг, төвийг сахисан, эдийн засаг, соёлын харилцааг хөгжүүлдэг. 1921 онд Зөвлөлт Холбоот Улс (одоо [[Оросын Холбооны Улс]] залгамжилсан), 1948 онд [[Умард Солонгос|Бүгд Найрамдах Ардчилсан Солонгос Ард Улс]], 1949 онд [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]тай харилцаа тогтоосноос эхлээд 184 оронтой дипломат харилцаа тогтоогоод байна.<ref>[http://www.mfa.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=70&Itemid=83&lang=mn Дипломат харилцаатай орнууд] (2014)</ref> Монгол Улс [[Астана]], [[Анкара]], [[Бангкок]], [[Берлин]], [[Бразилиа]], [[Брюссель]], [[Будапешт]], [[Бээжин]], [[Варшав]], [[Вашингтон]], [[Вена]], [[Вьентьян]], [[Хавана]], [[Дели]], [[Жакарта]], [[Каир]], [[Канберра]], [[Кувейт хот|Кувейт]], [[Лондон]], [[Москва]], [[Ром]], [[Оттава]], [[Парис]], [[Пхеньян]], [[Прага]], [[Софи]], [[Сөүл]], [[Сингапур]], [[Токио]], [[Ханой]], [[Стокхольм]]д элчин сайдын яамтай бөгөөд [[Алматы]], [[Эрхүү]], [[Улаан-Үд]], [[Хөх хот]], [[Эрээн хот|Эрээн]], [[Кызыл]], [[Хонконг]], [[Осака]], [[Сан-Франциско]]д албан ёсны Консулын газартай юм. [[Нью-Йорк]] ба [[Женев]] хотуудад [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] дэргэдэх төлөөлөгч суудаг. [[Азийн хөгжлийн банк|АХБ]], [[Дэлхийн худалдааны байгуулага|ДХБ]], [[Олон улсын валютын сан|ОУВС]], [[Европын аюулгүй байдал хамтын ажиллагааны байгууллага|ЕАБХАБ]] зэрэг олон улсын эдийн засгийн байгууллагуудад гишүүнээр элссэн. === Цэрэг зэвсэг === [[Зураг:Mongolian Armed Forces engineers with the 017 Construction Regiment receive instructions before participating in Khaan Quest 2013 in Ulaanbaatar, Mongolia, July 22, 2013 130722-M-MG222-001.jpg|thumb|Цэрэг дайчид]] {{гол|Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин}} Монгол улс нь НҮБ-ын энхийг дэмжих ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Үүний хүрээнд Монголын цэргийн баг [[Сьерра Леон|Сьерра Леонд]] НҮБ-ийн тусгай шүүхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэж байсан. 2005-аас 2006 онуудад [[Бельги]] ба [[Люксембург|Люксембургийн]] цэргүүдтэй хамт [[Косово]] руу цэргийн баг илгээжээ. Мөн [[Африк]]ийн [[Чад]] улс уруу [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин|зэвсэгт хүчний]] 800 гаруй албан хаагч бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол улс 2003 онд [[Иракийн эрх чөлөө ажиллагаа]]г дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсрэг ажиллагааг дэмжиж [[Афганистан]] руу цэргийн багуудаа илгээсэн. 2012 оноос Өмнөд Судан улс руу нэг ээлжиндээ 850 гаруй хүний бүрэлдхүүнтэй цэргийн багуудыг удаа дараалан илгээгээд байна. Монгол Улс нь цөмийн зэвсгээс ангид бүс нутаг хэмээн НҮБ-аар баталгаажсан. == Орон нутаг == === Засаг захиргааны хуваарь === {|class="wikitable" style="float: right; margin:10px" |- !rowspan=2 |Зэрэг!! colspan=2 | [[Засаг захиргааны нэгж]] !! rowspan=2 | Тоон<br>нийлбэр |-style="text-align:center" ! colspan=2 |нутгийн тоо |-style="text-align:center" ! [[Монгол улсын аймаг, нийслэл|Нэгдүгээр]] | style="background:#FFDAB9;"| [[аймаг]] — 21 | style="background:#AFEEEE;"| [[нийслэл]] — 1 | style="text-align:right;"| 22 |-style="text-align:center" ! Хоёрдугаар | style="background:#FFEFD5;"| [[сум]] — 330 | style="background:#E0FFFF;"| [[дүүрэг]] — 9 | align=right | 339 |-style="text-align:center" ! Гуравдугаар | style="background:#FFFACD;"| [[баг]] — 1568 | style="background:#F0FFF0;"| [[хороо]] — 152 | align=right | 1720 |- ! Нийлбэр | colspan=6 style="background:#F5F5F5;"| '''Гурван түвшний зургаан зүйлийн 2081 нутаг''' |} {{гол|Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь}} Монгол улсын нутаг дэвсгэрийг [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|1992 оны үндсэн хуулийн]] IV бүлэгт зааснаар гурван түвшний зургаан нэгжээр хуваасан. 1994 онд гурван аймаг нэмэгдэж 21 [[аймаг]], 1 [[нийслэл]] байдаг болжээ. Аймаг нь [[сум]]анд, сум нь [[баг]]т хуваагдана. 2013 оны байдлаар Монгол улсад 330 сум, 1568 баг байна. Нийслэл нь 9 [[дүүрэг]] болж задардаг бол дүүргийн доторх [[хороо]] жил ирэх тусам олширсоор байгаа. 2011 оны байдлаар 152 хороо тэмдэглэгджээ.<ref name="хуульзасагзахиргаа">[http://www.legalinfo.mn/law/details/367 МОНГОЛ УЛСЫН ҮНДСЭН ХУУЛЬ]. Дөрөвдүгээр бүлэг. Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлага.</ref><ref>Нийслэлийн Статистикийн газар.[http://ubstat.mn/News=70b5c1dc-1e9c-11e3-a522-001fc60e81da Нийслэлийн хороо - 2012 он].</ref> === Аймаг, нийслэл === {{гол|Монгол улсын аймаг, нийслэл}} {{Монголын аймгуудын холбоост газрын зураг}} Нэр бүхий [[Монгол Улсын аймгууд|хорин нэгэн аймаг]], [[Улаанбаатар|нэг нийслэл]] (Улаанбаатар)-ийн товч хүснэгт: <table><td> {| class="wikitable" |- style="background-color:#dddddd" ! align="center" |Д/д ! colspan=2 | Нутгийн нэр ! Хүн ам<br />(2018 он)<ref name=fao>{{citeweb|website=1212.mn|title=МОНГОЛ УЛСЫН ХҮН АМЫН ТОО, бүс, аймаг/нийслэл, хот/хөдөөгөөр|url=http://www.1212.mn/tables.aspx?tbl_id=DT_NSO_0300_004V1&RESIDENT_select_all=1&RESIDENTSingleSelect=&SOUM_select_all=1&SOUMSingleSelect=&YearY_select_all=0&YearYSingleSelect=_2018&viewtype=table|access-date=2019 оны 4 сарын 8}}</ref> |- | align="center" | 1|| [[Зураг:Mn coa arkhangai aimag 2014.png|20px]] [[Архангай]] || {{юникодмонгол|ᠠᠷᠤᠬᠠᠩᠭ᠋᠋ᠠᠢ|v}} || align="right" | 96,720 |- | align="center" |2 || [[Зураг:Bayanulgii logo.jpg|20px]] [[Баян-Өлгий]] || {{юникодмонгол|ᠪᠠᠶᠠᠨ ᠥᠯᠦᠭᠡᠢ|v}} || align="right" | 105,090 |- | align="center" |3 || [[Зураг:Mn coa bayankhongor aymag.png|18px]] [[Баянхонгор]] || {{юникодмонгол|ᠪᠠᠶ᠋ᠠᠩᠬᠣᠩᠭ᠋᠋ᠤᠷ|v}} || align="right" | 88,356 |- | align="center" |4 || [[Зураг:Mn coa bulgan aimag.svg|20px]] [[Булган]] || {{юникодмонгол|ᠪᠣᠯᠠᠭᠠᠨ|v}} || align="right" | 62,214 |- | align="center" |5 || [[Зураг:Mn coa govi-altai aimag 2011.svg|20px]] [[Говь-Алтай]] || {{юникодмонгол|ᠭᠤᠪᠢ ᠠᠯᠲᠠᠢ|v}} || align="right" | 58,417 |- | align="center" |6 || &nbsp;[[Зураг:Mn coa govisümber aimag.svg|15px]] [[Говьсүмбэр]] || {{юникодмонгол|ᠭᠤᠪᠢᠰᠦᠢᠮᠪᠦᠷ|v}} || align="right" | 17,796 |- | align="center" |7 || [[Зураг:Mn coa of darkhan aymag.svg|20px]] [[Дархан-Уул]] || {{юникодмонгол|ᠳᠠᠷᠬᠠᠨ ᠠᠭᠤᠯᠠ|v}} || align="right" | 105,923 |- | align="center" |8 || [[Зураг:Mn coa dornogovi aimag 2011.svg|20px]] [[Дорноговь]] || {{юникодмонгол|ᠳᠣᠷᠤᠨᠠᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 69,304 |- | align="center" |9 || <div style="display:inline-block; {{transform|rotate(90deg)}}">[[Зураг:Mn coa dornod aimag 2001.svg|20px]]</div> [[Дорнод]] || {{юникодмонгол|ᠳᠣᠷᠤᠨᠠᠳᠤ|v}} || align="right" | 80,984 |- | align="center" |10 || [[Зураг:Mn coa dundgovi aimag.svg|20px]] [[Дундговь]] || {{юникодмонгол|ᠳᠤᠮᠳᠠᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 46,628 |- | align="center" |11 || [[Зураг:Mn coa zavkhan aimag.svg|20px]] [[Завхан]] || {{юникодмонгол|ᠵᠠᠪᠬᠠᠨ|v}} || align="right" | 72,779 |} </td><td> {| class="wikitable" |- style="background-color:#dddddd" ! align="center" |Д/д ! colspan=2 | Нутгийн нэр ! Хүн ам<br />(2018 он)<ref name=fao>{{citeweb|website=1212.mn|title=МОНГОЛ УЛСЫН ХҮН АМЫН ТОО, бүс, аймаг/нийслэл, хот/хөдөөгөөр|url=http://www.1212.mn/tables.aspx?tbl_id=DT_NSO_0300_004V1&RESIDENT_select_all=1&RESIDENTSingleSelect=&SOUM_select_all=1&SOUMSingleSelect=&YearY_select_all=0&YearYSingleSelect=_2018&viewtype=table|access-date=2019 оны 4 сарын 8}}</ref> |- | align="center" |12|| [[Зураг:Mn coa erdenet.png|20px]] [[Орхон]] || {{юникодмонгол|ᠣᠷᠬᠣᠨ|v}} || align="right" | 105,987 |- | align="center" |13 || [[Зураг:Mn coa övörkhangai aimag.svg|20px]] [[Өвөрхангай]] || {{юникодмонгол|ᠥᠪᠦᠷᠬᠠᠩᠭ᠋᠋ᠠᠢ|v}} || align="right" | 117,112 |- | align="center" |14 || [[Зураг:Mn coa ömnögovi aimag 2011.svg|20px]] [[Өмнөговь]] || {{юникодмонгол|ᠡᠮᠦᠨᠡᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 66,722 |- | align="center" |15 || [[Зураг:Mn coa sükhbaatar aimag.svg|20px]] [[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]] || {{юникодмонгол|ᠰᠦᠬᠡᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}} || align="right" | 62,322 |- | align="center" |16 || [[Зураг:Mn coa selenge aimag 1999.svg|20px]] [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]] || {{юникодмонгол|ᠰᠡᠯᠡᠩᠭᠡ|v}} || align="right" | 111,403 |- | align="center" |17 || [[Зураг:Mn coa töv aimag.svg|20px]] [[Төв аймаг|Төв]] || {{юникодмонгол|ᠲᠥᠪ|v}} || align="right" | 95,662 |- | align="center" |18 || [[Зураг:Mn coa uvs aimag 1999.svg|20px]] [[Увс]] || {{юникодмонгол|ᠤᠪᠰᠤ|v}} || align="right" | 84,309 |-style="background: #f0f0f0;" | align="center" |19 || [[Зураг:Ulanbataar.svg|20px]] [[Улаанбаатар]] || {{юникодмонгол|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}} || align="right" | 1,491,375 |- | align="center" |20 || [[Зураг:Mn coa khovd aimag 2014.svg|20px]] [[Ховд]] || {{юникодмонгол|ᠬᠣᠪᠳᠤ|v}} || align="right" | 88,330 |- | align="center" |21 || [[Зураг:Mn coa khövsgöl aimag 2014.svg|20px]] [[Хөвсгөл]] || {{юникодмонгол|ᠬᠥᠪᠰᠦᠭᠦᠯ|v}} || align="right" | 133,964 |- | align="center" |22 || [[Зураг:Mn coa khentii aimag.svg|20px]] [[Хэнтий]] || {{юникодмонгол|ᠬᠡᠨᠲᠡᠢ|v}} || align="right" | 77,028 |} </td></table> === Нутгийн удирдлага === Бүх түвшний засаг захиргаат нутаг өөрийн гэсэн [[хил]]тэй бөгөөд [[нутгийн өөрөө удирдах ёс]]ыг [[төр]]ийн удирдлагатай хослуулна. Эхний хоёр түвшний нутгийн өөрөө удирдах байгууллагыг [[Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал]] (ИТХ), баг, хорооныхыг [[иргэдийн Нийтийн хурал]] (ИНХ) гэнэ. Төрийн шийдвэрийг нутгийн [[Засаг дарга]] хэрэгжүүлнэ.<ref name="хуульзасагзахиргаа"/> === Бүсчлэл === Монгол улсын газар нутаг уудам болохоор бүсчлэх, мужлах болсон. Нэгдсэн бүсчлэл байхгүй. Статистикийн (тоо бүртгэлийн) газрын хэрэглэдэг бүсчлэлийг жишээлвэл: # [[Монгол Улсын Баруун бүс|Баруун бүс]] (Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Завхан, Увс, Ховд); # [[Монгол Улсын Зүүн бүс|Зүүн бүс]] (Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтий); # [[Монгол Улсын Төвийн бүс|Төвийн бүс]] (Говьсүмбэр, Дархан-Уул, Дорноговь, Дундговь, Өмнөговь, Сэлэнгэ, Төв); # [[Хангайн бүс]] (Архангай, Баянхонгор, Булган, Орхон, Өвөрхангай, Хөвсгөл); # [[Улаанбаатар]] (Улаанбаатар) гэж тав хуваасан байна.<ref>Монгол улсын Үндэсний статистикийн хороо. [http://www.slideshare.net/Gelegjamts/2011-get-file-wwwgelegjamtsblogspotcom-httpwwwnsomn Статистикийн бюллютень. 2011-12]</ref> Монгол улсыг бүсчлэн хөгжүүлэх үзэл баримтлал, шуудангийн нэгдсэн томъёолборт дээрх бүсчлэлийг ашигласан байдаг.<ref> Монгол Улсын Их Хурлын 2001 оны 57 дугаар тогтоолын хавсралт. [http://www.mofa.gov.mn/mn/index.php?option=com_content&view=article&id=151:2009-05-04-03-32-52&catid=35:2009-02-23-04-19-12 МОНГОЛ УЛСЫН БҮСЧИЛСЭН ХӨГЖЛИЙН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ]</ref> == Эдийн засаг == {{Гол|Монголын эдийн засаг}} Монголын эдийн засаг нь [[хөдөө аж ахуй]] ба [[уул уурхай|уул уурхайд тулгуурладаг]]. Монголд ашигт малтмал элбэг байдаг бөгөөд монголын эдийн засагт [[зэс]], [[нүүрс]], [[молибден]], [[цагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт|алтны олборлолт]] ихэд ач холбогдолтой. Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод төвлөрч 30,000 гаруй хувийн бизнес үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Харин хотоос гадуурх хүн ам нь мал аж ахуйг ([[хонины аж ахуй|хонины]], [[ямааны аж ахуй|ямааны]], [[үхрийн аж ахуй|үхрийн]], [[морины аж ахуй|морины]], [[тэмээний аж ахуй]]) голчлон эрхэлдэг. Газар тариаланд голдуу [[улаан буудай]], [[арвай]], [[хүнсний ногоо]], [[улаан лооль]], [[тарвас]], [[чацаргана]], малын тэжээл ургамал тариалдаг. 2006 онд 1 хүнд оногдох ДНБ нь $2,100 байв<ref name="factbook-mn">CIA World Factbook: [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html ''Mongolia''] </ref>. ДНБ нь 2002 оноос хойш тогтвортой өсөж (2006 оны албан ёсны тооцоогоор жилд 7.5%-р) байгаа ч гэсэн том хэмжээний импорт, экспортын тэнцвэргүй байдлыг нөхөж амжаагүй л байна. ОХУ-д өгөх $11 тэрбум долларын өрийг 2004 онд $250 сая доллараар Монголын засгийн газар хэлэлцээрээр төлжээ. Монголын эдийн засаг хэдийгээр өсөж байгаа ч гэсэн 2006 оны байдлаар хүн амын ядуурлын хэмжээ нь 32.2%<ref name="Yearbook2007"> Statistical Yearbook of Mongolia 2006, National Statistical Office, Ulaanbaatar, 2007 </ref>, [[ажилгүйдэл]] ба [[инфляци|инфляцийн]] түвшин нь тус тус 3.3% ба 9.5% байна. Монголын хамгийн гол худалдааны түнш нь [[Хятад]] орон. 2006 оны байдлаар Монголын нийт экспортын 68.4% нь, импортын 29.8% нь Хятадад ногджээ.<ref>Morris Rossabi, [http://www.jamestown.org/publications_details.php?volume_id=408&issue_id=3322&article_id=2369703 ''Beijing's growing politico-economic leverage over Ulaanbaatar''], The Jamestown Foundation, 2005-05-05, (retrieved 2007-05-29)</ref> 1991 онд Улаанбаатар хотод байгуулагдсан [[Монголын хөрөнгийн бирж]] нь нийт хувьцааны хэмжээгээрээ дэлхийд хамгийн жижигт тооцогддог байна.<ref name="Jeffs">{{cite news|url=http://www.efinancialnews.com/content/1047180747|title=Mongolia earns a sporting chance with fledgling operation |last=Jeffs |first=Luke |date=2007-02-12 |accessdate=2007-09-11 |work=Dow Jones Financial News Online}}</ref><ref name="IHT">{{cite news |url=http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|date=2006-09-19 |accessdate=2007-09-11 |title=Mongolian bourse seeks foreign investment |last=Cheng |first=Patricia |work=International Herald-Tribune|archiveurl=http://web.archive.org/web/20070420085805/http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|archivedate=2007-04-20}}</ref> === Аж үйлдвэр === ДНБ-ий 21.4%-г аж үйлдвэр хангадаг ба хөдөө аж ахуйн салбартай тэнцүүхэн байна (20.4%). Аж үйлдвэрлэлд [[барилгын материал]], [[уул уурхай]] ([[нүүрс]], [[зэс]], [[молибден]], [[хайлуур жонш]], [[цагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт]]), [[газрын тос]], хүнс ба ундааны бүтээгдэхүүн, малын гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулалт, [[ноолуур]], байгалийн нэхмэл үйлдвэрлэл зэрэг орно. Аж үйлдвэрлэлийн өсөлт нь 2002 онд жилд 4.1% байв. Уул уурхайн салбар нь Монголын хамгийн гол чухал аж үйлдвэрлэлийн салбаруудын нэг болж хөгжсөөр байна. Энэ нь Хятад, Орос, Канадын уул уурхайн компаниуд Монголд үйл ажиллагаагаа эрхлэх болсонтойгоор харагдаж байна. Дотоодын хоол хүнсний үйлдвэрлэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын тусламжтайгаар хурдацтайгаар өсөж байна. === Шинжлэх ухаан, технологи === 1990-ээд оноос ардчилал хөгжснөөр Монгол улс нь [[технологи|технологийн салбараа]] хөгжүүлж эхэлжээ. Үүний үр дүнд нилээд олон тооны технологийн компаниуд үүсгэгджээ. Мөн [[Өмнөд Солонгос]], [[Хятад]] зэрэг ойр орчмын орнуудын технологийн компаниуд Монголд салбараа нээж эхэлж байна. [[Мэдээлэл харилцаа|Мэдээлэл харилцааны]] ба [[интернет|интернетийн]] үйлчилгээ олгогч компаниуд ихэссэнээр интернет ба утасны салбарыг өрсөлдөөнтэй болгожээ. Үүнээс хамгийн өрсөлдөөнтэй нь [[үүрэн телефон|үүрэн телефон утасны]] салбар бөгөөд одоо Монголын ихэнх нутгийг хамарч байна. Электроник ба механик аж үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад [[программ хангамж]] нь Монголд үйл ажиллагаагаа эрхэлдэг Монголын ба гадаадын компаниудад түлхүү хөгжиж байна. == Соёл == {{Гол|Монголын соёл}} === Боловсрол === [[Зураг:Mongolian_National_University.jpg|thumb|[[Монгол Улсын Их Сургууль]]]] Монгол улсын сургуулийн өмнөх насныхан [[хүүхдийн цэцэрлэг]], гэрээр хүмүүжих ба 6 нас хүрээд сурагч болно. [[Бага боловсрол]] (5 жил), [[суурь боловсрол]] (9 жил), [[бүрэн дунд боловсрол]] (ерөнхий боловсрол, 12 жил)-ыг дунд сургуульд олж авна. Анх 10 жил байсан. [[Дээд боловсрол]] бакалавр, магистр, докторын зэрэг гээд шатлах ба их сургууль (ИС), дээд сургууль (ДС), хүрээлэнд сурч эзэмшинэ. Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв (МСҮТ) гэж бий. Бакалавр 4-6 жил, магистр 2 жил суралцдаг. [[Монгол улсын их дээд сургуулиуд]]ын заримыг дурдвал: * [[Монгол Улсын Их Сургууль]] — МУИС (1942 онд үүсэн байгуулагдсан); * [[Хөдөө Аж Ахуйн Их Сургууль]] — ХААИС (1958); * [[Эрүүл Мэндийн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль]] — ЭМШУИС (1961); * [[Хууль Сахиулахын Их Сургууль]] — ХСИС (1966); * [[Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль]] — ШУТИС (1969). === Баяр ёслол=== Улс даяар бүх нийтээр амардаг баяр:<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/399?lawid=399 НИЙТЭЭР ТЭМДЭГЛЭХ БАЯРЫН БОЛОН ТЭМДЭГЛЭЛТ ӨДРҮҮДИЙН ТУХАЙ]</ref> [[Зураг:Naadam.jpg|thumbnail|right|200px|Улсын наадмын Хүй <br>долоон худгийн дэнж]] {|class="wikitable" |- !Сар, өдөр ||Баяр||Тайлбар |- ||[[1 сарын 1]]||[[Шинэ жилийн баяр|Шинэ жил]]|| [[12 сарын 31]]-ны үдэш баярлаад 1 сарын 1-нд амарна. |- ||1-2 сар (''тайлбар'' →)||[[Цагаан сар]]|| [[Билгийн тоолол|Билгийн тооллын]] шинэ жил. Гурав хоног амарна. |- ||[[3 сарын 8]] ||[[Олон улсын эмэгтэйчүүдийн өдөр|Эмэгтэйчүүдийн баяр]]|| ''Мартын 8'' гэж бас хэлнэ. Саяхнаас амардаг болсон. |- ||[[6 сарын 1]]||[[Хүүхдийн баяр]]||''Эх үрсийн баяр'' гэж хэлдэг байсан. Саяхнаас амардаг болсон. |- ||[[7 сарын 11]]-[[7 сарын 15|15]]||[[Наадам|Үндэсний их баяр наадам]]||Улс, аймаг, сумын наадам болно. 5 өдөр амарна. |- ||11 сар (''тайлбар'' →)||[[Монгол бахархлын өдөр]]||Билгийн тооллын өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэн. <br> Чингис хааны төрсөн өдөр. Саяхан нэмэгдсэн. |- ||[[12 сарын 29]]||[[Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний баярын өдөр|Тусгаар тогтнолын өдөр]]||1911 онд Монгол улс сэргэсэн өдөр. <br> [[11 сарын 26]]-ны Улс (БНМАУ) тунхагласан өдрийн <br> бүх нийтийн амралтыг ийш шилжүүлсэн. |} === Эдийн соёл === [[Зураг:Gurvger.jpg|thumbnail|right|180px|[[Гэр]]]] Монгол болон Төв Азийн нүүдэлчин ард түмний уламжлалт сууц [[гэр]] юм. Мод, эсгийг ашиглан 4-6 хана тойруулж, тоононд унь тулган босгодог, эсгийгээр туурга хийх дугуй хэлбэртэй, оньсон бүтээцтэй, нүүж суухад тохирох эд юм. Сүм хийд, орд өргөө ч болдог байв. 16-17-р зуунаас буддын [[сүм]] [[хийд]] чулуу, шавраар барьдаг болсон ба монгол, төвөд, хятад хийцийг хослуулж байлаа. Дээр үеэс [[Уянга сум|Уянгын]] модон гэр, [[Дарьганга]] хийц алдартай. [[Мөнгөн аяга]], [[хэт хутга]] гээд дарханы үйл үнэлэгддэг байсан.<ref>[http://news.gogo.mn/r/66177 Д.Сүхээ: “Уянга”-ын гэх хийц нь цуулбар модоор унь болон ханаа хийдэгт л байгаа юм]</ref> [[Дээл]], [[малгай]], [[гутал]] монголын олон ястанд өвөрмөц бөгөөд улирал, нас, хүйсэнд тохируулж олон янз хийдэг байв. === Идээ унд === Монголд уламжлал шинэчлэл хосолж байна. Монголчууд эртнээс [[таван хошуу мал|таван хушуу мал]]ын мах, [[цагаан идээ]] зооглож ирсэн. Махаар [[хорхог]], [[боодог]], [[шорлог]] хийх ба дулаан цагт [[айраг]], [[тараг]], [[ээзгий]], [[өрөм]], [[бяслаг]], [[аарц]], [[ааруул]] зэрэг цагаан идээ бэлтгэн хэрэглэдэг. [[Архи]] нэрнэ. Хасаг үндэстний [[казы]], [[бешбармак]] зэрэг хоол бий. 20-р зуунаас [[гурил]], [[цагаан будаа]]тай хоол зонхилж, [[хүнсний ногоо]], [[тахиа]], [[гахай]]ны мах нэмэгдсэн. [[Гурилтай шөл]], [[цуйван]], [[будаатай хуурга]], [[хуушуур]], [[бууз]] үндэсний хоол болов. Монгол Улсад зоогийн газар ихээр үүсч хятад, солонгос, европ хоол хаа саагүй хийдэг болжээ. Цагаан хоолтон, зөв хооллолт бий болсон. === Урлаг === [[Зураг:Mongolian_Musician.jpg|thumb|140px|Морин хуур]] Монголын утга зохиол их хөгжсөн. [[Дашдоржийн Нацагдорж|Нацагдоржийн]] «Миний нутаг», [[Бэгзийн Явуухулан|Явуухулан]]гийн «Би хаана төрөө вэ», [[Дэндэвийн Пүрэвдорж|Пүрэвдоржийн]] «Сэгс цагаан богд», [[Бямбын Ринчен|Ринчений]] «Монгол хэл», [[Чадраабалын Лодойдамба|Лодойдамбын]] «Тунгалаг тамир» гээд олон зохиолчийн шүлэг, найраглал, тууж, өгүүллэг, роман 108 боть болсон. Монголчууд эртнээс [[дуу]] [[бүжиг]]тээ сайн. [[Монголын нууц товчоо|МНТ]]-д «...хавирга газрыг халцартал, өвдөг газрыг өлтөртөл дэвхцэн бүжиглэж хуримлав...» гэсэн нь бий. Уламжлалт [[уртын дуу]], [[богино дуу]], [[ардын дуу]]наас гадна орчин үеийн [[дуурь]], [[Рок хөгжим|рок]], [[поп]], [[хип хоп]], [[зохиолын дуу]] дуулдаг. [[Хөөмий]], [[исгэрээ]] зэрэг хоолойн өвөрмөц урлаг, [[бий биелгээ]], [[аягатай бүжиг]], [[ёохор]] гэсэн өөрийн дэг төрөл байна. [[Цэрэндуламын Сэвжид|Сэвжид]]ийн дэглэсэн «Жалам хар» бүжиг алдартай. [[Морин хуур]], [[аман хуур]], [[төгөлдөр хуур]], [[хуучир]], [[ёочин]], [[бүрээ]], [[ятга]], [[гитар]], [[хийл]] зэрэг хөгжмийн зэмсэг хэрэглэнэ. 1938 оны «[[Норжмаагийн зам]]»-аас эхлээд [[Монгол кино үйлдвэр]] ганцаар кино бүтээх болсон. Хувьсгал, хөдөө хотын амьдрал, ажил хөдөлмөрийн сайхныг, шашны мууг гаргадаг байв. 1970-аад оноос [[баримтат кино]] хийдэг болсон. Шилжилтийн үед унасан кино урлаг 2000-аад оны сүүлээс илт сайжирч олон студи жилдээ 20-30 [[уран сайхны кино]], мөн телевизийн [[олон ангит кино]] хийдэг болсон. Бямбасүрэнгийн найруулсан «[[Ингэн нулимс]]» кино нь 2005 оны [[Оскарын шагнал]]ын шилдэг гадаад баримтат кинонд дэвшиж байсан удаатай. [[Намжилын Норовбанзад|Норовбанзад]] уртын дууч, [[Сэмбийн Гончигсумлаа|Гончигсумлаа]] хөгжмийн зохиолч, [[Бэгзсүрэнгийн Норовсамбуу|Норовсамбуу]] уран нугараач, [[Түдэвийн Цэвээнжав|Цэвээнжав]] жүжигчин зэрэг олон авьяастан төржээ. === Спорт === {{Гол|Монголын спорт|Монгол улс Олимпод}} [[Зураг:Mongolia 063.JPG|thumb|200px|Сур харваа]] «Эрийн гурван наадам» хэмээх [[морины уралдаан|хурдан морь]], [[сур харваа]], [[үндэсний бөх]] гурав Монголд спорт маягаар хөгжсөн. Бөхчүүдээс дархан аварга Бадмаанямбуугийн [[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ|Бат-Эрдэнэ]] улсын наадамд 11, Хорлоогийн [[Хорлоогийн Баянмөнх|Баянмөнх]] 10 түрүүлсэн ба харваачдаас гарамгай мэргэн Аюушийн [[Аюушийн Цэвээн|Цэвээн]] үлгэр дуурайлал болж явдаг. Хэдий адгуус ч гэсэн морины уралдаан монголчуудад онцгой бахдалтай бөгөөд 2000-аад оны [[Эрдэнэчулууны шарга]], 1950-аад оны [[Шийтэрийн зээрд]] азаргад төрөөс онцгой цол хайрласан удаатай. 20-р зууны дунд үеэс Монголд [[их спорт]] хөгжиж, 1964 оны [[Токиогийн олимп]]оос хойш өвөл, зуны олимпод оролцдог болсон. 1968-2012 оны хугацаанд [[бокс]], [[буудлага]], [[жүдо]], [[чөлөөт бөх]] (''топ 4'')-өөр олимпоос 2 алт, 9 мөнгө, 13 хүрэл, бүгд [[Монгол улс Олимпод|24 медаль]] хүртээд байна. 2008 оны [[Бээжингийн олимп]]оос Найданы [[Найданы Түвшинбаяр|Түвшинбаяр]] жүдоч, Энхбатын [[Энхбатын Бадар-Ууган|Бадар-Ууган]] боксчин хоёр анхны алтыг хослуулан авчирсан бөгөөд мөн жилийн паралимпад [[байт харваа]]ч Дамбадондогийн [[Дамбадондогийн Баатаржав|Баатаржав]] аварга болжээ. [[Зураг:Olympic banner in Ulaanbaatar.jpg|thumbnail|right|200px|[[Спортын төв ордон]]. 2012 оны олимпийн багийн зар.]] 1971 онд Должингийн [[Должингийн Дэмбэрэл|Дэмбэрэл]] байт харваач анхны дэлхийн аварга болсон бол дэлхийн аварга болсон анхны чөлөөт бөх Зэвэгийн [[Зэвэгийн Ойдов|Ойдов]] (1974), анхны жүдоч Хашбаатарын [[Хашбаатарын Цагаанбаатар|Цагаанбаатар]] (2009), анхны боксчин Пүрэвдоржийн [[Пүрэвдоржийн Сэрдамба|Сэрдамба]] (2009) байлаа. Монголын эмэгтэй буудлагын тамирчин Доржсүрэнгийн [[Доржсүрэнгийн Мөнхбаяр|Мөнхбаяр]] (гавьяат тамирчин), Отрядын [[Отрядын Гүндэгмаа|Гүндэгмаа]] (хөдөлмөрийн баатар) нар 1990-ээд оноос хориод жил тив, дэлхий, олимпод амжилт гаргасаар олимпийн аваргаас бусад бүх цолыг авсан. Монгол улсынхан [[Япон]]д [[сүмо]] барилддаг болсон. Асашорю [[Долгорсүрэнгийн Дагвадорж|Дагвадорж]] анх 2003 онд ''ёкозүна'' (аварга) болсоноос хойш Хакүхо [[Мөнхбатын Даваажаргал|Даваажаргал]] (2007), Харүмафүжи [[Даваанямын Бямбадорж|Бямбадорж]] (2012), Какүрю [[Мангалжавын Ананд|Ананд]] (2014) нар залган сүмогийн дэвжээг эзэгнэсээр байна. Хүүхэд залуус [[хөлбөмбөг]], [[сагсан бөмбөг]], [[ширээний теннис]]ийг түгээмэл тоглодог, сонирхдог. == Зургийн цомог == <gallery widths="180px" heights="130px"> Gengis_Khan_empire-fr.svg|Чингисийн аян дайн Altan_Khan.jpg|Түмэдийн Алтан хан Tsogtiin_tsagaan_baishin.JPG|Цогтын цагаан байшин Panorama_Ulan_Bator_06.JPG|Төв талбай Sukhbaatar.jpg|Сүхбаатар жанжин Файл:Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр.jpg|Физик газар зүйн зураг {{ref-en}} KhongorynElsCamels.jpg|Хонгорын элс ба тэмээн сүрэг %D0%91%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B0%D0%BB_%D0%B8_%D0%A5%D1%83%D0%B1%D1%81%D1%83%D0%B3%D1%83%D0%BB_332.jpg|Хөвсгөл нуур Gorkhi_Terelj_Park.jpg|Горхи Тэрэлж Yurt_in_Ulan_Bator.JPG| Oyu_Tolgoi_23.JPG|Оюу толгой Zamyn_Uud_traders.jpg|Галт тэрэг White_Tara.jpg|Цагаан дарь эх %C3%96lgii_Mosque.jpg|Лалын сүм Naadamceremony2006.jpg|Улсын наадам Mongolian_warriors.jpg|Бөх барилдаан Mongolian_Youth.jpg|Хүүхдүүд MongolianStew01.JPG|Хорхог </gallery> ==Нэмж унших== *[[Монгол сайтууд]] == Цахим холбоос == {{Commons|Category:Mongolia|Монгол Улс}} * [http://www.welcometomongolia.com Монголын аялал жуулчлалын нэгдсэн сайт] * [http://www.pmis.gov.mn Монгол улсын төрийн байгууллагуудын цахим сүлжээ] * [http://www.open-government.mn/ Монголын нээлттэй засаг] − Засгийн газрын албан ёсны цахим сүлжээ * [http://www.mongolia-tour.com/ Монголын аялал жуулчлалын байгууллагуудын нэгдсэн цахим сүлжээ] * [http://www.mongolia-mining.com/ Монголын уул уурхайн салбарын талаархи олон улсын мэдээ] <!-- These links are enough. Please read [[WP:External links]] for guidelines --> == Зүүлт, тайлбар == {{лавлах холбоос|2}} {{NaviBlock |Ази |ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд |Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан }} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:Далайд гарцгүй орон]] [[Ангилал:Монгол| ]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] o0cofqvi8knhtoyi3u6hmm0do3gmt0k 706926 706925 2022-07-31T22:08:34Z Бмхүн 59031 /* Гадаад Монгол */ wikitext text/x-wiki {{Чиглэх3|Монгол|Монголчууд}} {{Инфобокс улс |NAME-AMTSSPRACHE = {{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}<br />Монгол Улс |BILD-FLAGGE = Flag of Mongolia.svg |ARTIKEL-FLAGGE = Монгол улсын төрийн далбаа |BILD-WAPPEN = State emblem of Mongolia.svg |BILD-WAPPEN-BREITE = 120px |ARTIKEL-WAPPEN = Монгол улсын төрийн сүлд |WAPPEN-OPT = Төрийн сүлд |WAHLSPRUCH = |AMTSSPRACHE = [[Монгол хэл]]<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/486 Төрийн албан ёсны хэлний тухай]. Монгол Улсын хууль. legalinfo.mn.</ref> |HAUPTSTADT = [[Улаанбаатар]] |STAATSFORM = [[Парламентаризм|Парламентын]] [[Бүгд Найрамдах Улс]] |REGIERUNGSSYSTEM = [[Парламентын засаглалын систем|Парламентын]] [[ардчилсан дэглэм]] |STAATSOBERHAUPT = [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]<br />[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]] ([[Монгол Ардын Нам|МАН]]) |REGIERUNGSCHEF = [[Монгол Улсын Ерөнхий сайд|Ерөнхий сайд]]<br />[[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]] ([[Монгол Ардын Нам|МАН]]) |FLÄCHE = 1.564.116 |EINWOHNER = 3,209,639 <small>(2018 оны 6 сарын 12)</small><ref >[https://www.nso.mn/ Монгол Улсын Үндэсний статистикийн хорооны бүртгэл] </ref> |BEV-DICHTE = 1,9 |BIP = 2016<ref>International Monetary Fund (IMF): ''[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/01/weodata/index.aspx World Economic and Financial Surveys - World Economic Outlook Database].'' imf.org, abgerufen 8. September 2017.</ref> * 11.031 сая [[Америк доллар|$]] <small>([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|131.]])</small> * 36.996 сая [[Америк доллар|$]] <small>([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|117.]])</small> * 3.660 [[Америк доллар|$]] <small>([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|117.]])</small> * 12.275 [[Америк доллар|$]] <small>([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|96.]])</small> |BIP-ERWEITERT = * Нийт (нэрлэсэн) * Нийт ([[Худалдан авах чадварын харьцаа|ХАЧХ]]) * ДНБ/Хүн ам (нэрл.) * ДНБ/Хүн ам (ХАЧХ) |HDI = {{Өссөн}} 0,735 <small>([[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|92.]]) (2016)</small><ref>[http://hdr.undp.org/en/2016-report United Nations Development Programme] (Entwicklungsprogramm der Vereinten Nationen)</ref> |WÄHRUNG = [[Төгрөг]] (MNT) |GRÜNDUNG = НТӨ 209 он: Монголын анхны төрт улс, [[Хүннү улс]] байгуулагдав.<br />1206 он: [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]] мандсан, [[Их Монгол Улс]] байгуулагдав.<br />[[1911 он|1911]]-[[12 сарын 29|12-29]]: [[Манж чин улс|Чин улс]] мөхөж,<br />орчин үеийн [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монгол улс]]<br />тусгаар тогтнов. |UNABHÄNGIGKEIT = 1206 он:<br /> (Бүх нүүдэлчин [[Монголчууд|Монголчуудыг]] нэгтгэсэн) |NATIONALHYMNE = ''[[Монгол улсын төрийн дуулал|Төрийн дуулал]]''<br />[[File:Mongolian national anthem, performed by the United States Navy Band.ogg|noicon|120px]] |NATIONALFEIERTAG = [[7 сарын 11|Долоодугаар сарын 11]]<br />([[наадам|Эрийн гурван наадам]]) |ZEITZONE = [[Координатжуулсан дэлхийн цаг|UTC]][[UTC+7|+7]] - [[UTC+8|+8]] |KFZ-KENNZEICHEN = [[Монгол Улсын тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|MGL]] |ISO 3166 = [[ISO 3166-2:MN|MN]], MNG, 496 |INTERNET-TLD = [[.mn]] |TELEFON-VORWAHL = +976 |STRASSENVERKEHR = [[Баруун замын хөдөлгөөн]] |BILD-LAGE = Mongolia on the globe (Asia centered).svg |BILD-LAGE-IMAGEMAP = АзиДэлхийнБөмбөрцөг1 |BILD1 = Mongolia_1996_CIA_map.jpg |BEV-ZUNAHME={{Өссөн}} +1,25 % (2016)<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html East & Southeast Asia: MONGOLIA.] In: The World Factbook. Central Intelligence Agency (CIA), abgerufen am 8. September 2017.</ref> }} '''Монгол Улс''' (1992 оноос хойш)<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/367 legalinfo.mn:] Монгол Улсын үндсэн хуулийн нэгдүгээр бүлэг, нэгдүгээр зүйл</ref> — [[Дорнод Ази|дорнод]] болон [[төв Ази|төв]] [[Ази]]д оршдог [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] '''[[улс]]'''. Хойд талаараа [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], бусад талаараа [[Хятад]] улстай хиллэдэг [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] '''[[Улс|улс]]'''. Нийслэл — [[Улаанбаатар]] хот. [[Алтайн нуруу|Алтайн]] нуруунаас [[Их Хянган|Хянганы нуруу]], [[Соёны нуруу]]наас [[Говь]] хүрсэн 1 сая 566 мянган км² уудам нутагтай, дэлхийд нутаг дэвсгэрийн хэмжээгээр [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|19-рт]] жагсдаг. 2015 оны эхэнд Монгол Улсын хүн ам 3 сая хүрсэн ([[Улс орнуудын хүн амын тоо|135-р олон]]). Үндсэндээ [[Монголчууд|монгол үндэстэн]] (95 хувь), мөн [[хасагууд|хасаг]], [[Тува ястан|тува]] хүн байна. 16-р зуунаас хойш [[буддын шашин|буддын]] шашин, 20-р зуунаас шашингүй байдал дэлгэрсэн ба албан хэрэгт [[монгол хэл]]ээр харилцана. Монголд НТӨ 209 онд [[Хүннү улс]] нэгдсэнээс [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг угсаатан|түрэг]] угсаатан халалцсаар 1206 онд [[Чингис хаан]] [[Их Монгол Улс]]ыг байгуулан [[Еврази]]йг эзэлсэн гүрэн үүсгэжээ. 17-р зуунд [[манж үндэстэн|манж]] [[Чин улс]]ын мэдэлд орсон ч 1911 онд [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|тусгаар тогтносон]] бөгөөд 1924 онд байгуулагдсан [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ]]-ын гишүүн болсон. 20-р зуунд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]тай дотно байж, нийгэм, эдийн засгийн бат суурь тавигдан 1990 онд [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, [[зах зээлийн эдийн засаг|зах зээлийн]] эдийн засагт шилжин орсон. Одоо парламентын [[Бүгд Найрамдах Улс|Бүгд Найрамдах]] засагтай, хорин нэгэн аймаг, нэг нийслэлд хуваагддаг [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]] улс юм. Хөгжиж буй орон. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээр (26.8 тэрбум [[америк доллар|ам.доллар]]) дэлхийд 111-т жагсаж, нэг хүнд ноогдох хэмжээ 11,882 $ байна. [[Хөдөө аж ахуй]], [[малчин|нүүдлийн мал аж ахуйн]] уламжлалтай. [[Зэс]], нүүрс экспортлодог. Мөнгөний нэгж — [[төгрөг]]. Дэлхийн 184 улстай дипломат харилцаа тогтоосон. [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]], [[Дэлхийн Худалдааны Байгууллага]], [[Олон Улсын Валютын Сан]], [[Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллага|Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллагын]] гишүүн. == Нэр == [[Монголчууд|Үндсэн хүн амын]] нэрээс улсын оноосон нэрийг «'''Монгол'''» хэмээжээ. Үгийн гарлын [[Монголчууд#Нэр|хэдэн янз таамаг]] бий. Монгол Улсын урьд үеийг [[Их Монгол Улс]], [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] (БНМАУ) гэх мэтээр ялган нэрийдэх ба 1992 оноос хойших шинэ үеийг албан бичигт «'''Монгол Улс'''» (МУ) гэх болсон. == Газар зүй == {{Гол|Монгол улсын байгалийн цогцолборт газар}} [[Зураг:Mongolia 103.88219E 46.91703N.jpg|thumb|right|Хиймэл дагуулаас харсан зураг]] Монгол орон 1,566,600 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, [[Перу]]гээс том буюу дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|19-р том]] орон болно. [[Ази]]д наймдугаар, [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] улсуудаас Казахстаны дараа хоёрдугаарт жагсана. Нутаг дэвсгэрийн 0.43 хувийг гадаргын ус бүрхсэн. === Байрлал === Хойд өргөргийн 41° — 52°, зүүн уртрагийн 87° — 120° дотор уламжлал болон [[ЮНЕСКО]]-гийн ангиллаар [[Төв Ази]], НҮБ-ийн шинэ ангиллаар [[Дорнод Ази]]д хамааран байна. Газрын байрлалаар хоёуланд нь, [[соёл]]ын хувьд Төв Ази, [[эдийн засаг|эдийн засгийн]] хувьд Дорно Азитай илүү дотно. Саяхнаас [[Зүүн Хойд Ази]]йн бүсийн хурал зөвлөгөөнд оролцох болсон. Өмнөд, дорнод, өрнөд гурван талаараа [[Хятад]] Улстай 4677 км, умард талаараа [[Оросын Холбооны Улс|Орос Улстай]] 3543 км зурвасаар хиллэнэ. [[Далайд гарцгүй улс|Далайд гарцгүй]]. Хилийн нийт урт — 8220 км. Хэдий хиллэдэггүй ч баруун хил [[Казахстан|Казахстан Улс]]аас 38-хан километр зайтай. Хөндлөн 2392 км, гулд 1259 км сунасан «дэлгэсэн тэрлэг шиг»<ref>[[Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар|Ш.Гүрбазар]] бичиж, [[Хурд (хамтлаг)|Хурд хамтлаг]] дуулсан «Би Монголоороо гоёдог» дуунаас.</ref> хэлбэртэй. Захын цэг:<ref>[http://www.mne.mn/mn/news/show/1663 МОНГОЛ ОРНЫ ТӨВ БУЮУ “ХҮЙС ЦЭГ” ХААНА БАЙДАГ ВЭ?]</ref><ref>[http://ktms08.blog.gogo.mn/read/entry45902 Монгол улсынхаа хамгийн хамгийнийг мэдэж байхад илүүдэхгүй болов уу?]</ref> * Баруун цэг — Монгол Алтайн нурууны Мааньт уул * Хойд цэг — Их Соёны нурууны Монгол шарын даваа * Зүүн цэг — Соёлз уулын модот хамар * Урд цэг — Орвог гашууны бор толгой * Төв цэг (хүйс) — [[Бүрд сум]]ын Өвөр хөшөөтийн булгийн эх === Газрын гадарга === [[Зураг:Mongolia Landscape.jpg|thumb|left|160px|Монголын байгаль]] {{Гол|Монгол орны уулс}} Монгол харьцангуй өндөрлөг орон. Үндсэндээ [[Монголын тэгш өндөрлөг]] (далайн түвшнээс дээш 900-1500 м) дээр байна. Нутгийн баруун талаар 900 км урт [[Монгол Алтай]], түүний үргэлжлэл [[Монгол алтайн нуруу|Говь Алтайн нуруу]] байна. Нутгийн төв хэсгээр [[Хангайн нуруу|Хангай]], Хөвсгөлийн уулархаг муж (хойш [[Соён]] хүрнэ), дорно умард нутгаар [[Хэнтийн нуруу]] байна. Зүүн, зүүн өмнөд зүг рүү өндрийн хэмжээ буусан байдаг. [[Монгол орны уулс|Уулсын өндрөөс дурдвал]] Монгол Алтайн нурууны ноён оргил [[Алтай Таван Богд|Таван богд]] хөвчийн [[Хүйтэн оргил]] (4374 м), Хангайн [[Отгонтэнгэр]] (4008 м), Соёны [[Мөнх сарьдаг]] (3491 м), Хэнтийн [[Асралт хайрхан]] (2799 м) юм. Дорнод нутгаар [[Шилийн богд уул|Шилийн богд]] (1778 м) зэрэг унтарсан галт уулстай. Томоохон гол, мөрний сав газраар харьцангуй нам доор байна. Нутгийн баруунтаа [[Их нууруудын хотгор]], Дэлхийн [[Дэлхийн өв|байгалийн өвд]] бүртгэгдсэн [[Увс нуурын хотгор]] байгаа бол Дорнод аймагт хамгийн нам доор цэг буюу [[Хөх нуур (Дорнод)|Хөх нуурын хотгор]] (560 м) бий. === Усны зүй === [[Зураг:Uvs_n%C3%BAr.JPG|thumb|[[Увс нуур]]]] {{Гол|Монгол орны гол мөрд|Монгол орны томоохон нуурууд}} Монголд нийлээд 67,000 км урт болох 3811 гол горхи, 500 м³ эзлэхүүнтэй 3500 гаруй нуур, 7000 орчим булаг шанд, 540 м² талбай бүхий 190 гаруй мөсөн гол, 250 гаруй рашаан, газрын доорх усны 139 орд газар байна. Улаанбаатар хот бол хот дотроо рашаантай байдаг дэлхийн хоёрхон нийслэлийн нэг юм. Монголын гол мөрнийг Умард мөсөн далайн, Номхон далайн, Төв азийн гадагшаа урсгалгүй гэсэн гурван ай савд хуваан үзнэ. [[Орхон гол|Орхон]] бол Монголын хамгийн урт гол юм (1124 км, усаа цуглуулах талбай 133000 км²). Харин Хятадад урсдаг уртыг нь оруулж тооцвол [[Хэрлэн гол]] Монголын хамгийн урт гол /1200 км/ юм. Хамгийн ус ихтэй нь [[Сэлэнгэ мөрөн]] юм. Жилийн дундаж урсац нь 300 м³/сек байдаг. Монгол орны хамгийн том мөсөн гол бол Алтай Таван богд дахь [[Потанины мөсөн гол]] бөгөөд 20 км орчим урттай. Хамгийн том нуур нь [[Увс нуур|Увс]] (3350 км²), хамгийн гүн нуур нь [[Хөвсгөл нуур|Хөвсгөл]] (238 м) юм. === Бүс, хөрс === Монгол хойноосоо урагш ойт хээр, хээр, говь, цөлийн гэсэн өргөргийн дөрвөн бүс, өндөр уулс, ялангуяа ойт хээрийн бүсийн уулс өөд авирахад тайгын болон тагийн бүслүүр ажиглагддаг. Монголын байгалийн бүс, бүслүүр, гадаргын байдлыг харгалзан Хангай, Хэнтийн, Алтайн уулархаг, Дорнодын талархаг, Говийн гэж дөрвөн их мужид хуваадаг. Ойт бүслүүр нь тогтмол дулаан, тааламжтай уур амьсгалтай, үржил шим сайтай, ялзмаг ихтэй. Хүрэн, хар хүрэн, цайвар хүрэн, хар шороон, нугын хүрэн, говийн бор, цөлийн бор саарал, нуга намгийн болон мараалаг, давсархаг зэрэг олон төрлийн хөрс байдаг. Үүний дотор үржил шимт хүрэн хөрс тавь орчим хувийг эзэлдэг. Газар тариалан эрхэлж болох газар нь газар нутгийн 0.76%-г эзэлдэг. Усжуулалттай газар 840 км² байна. [[Зураг:Takhi2a.jpg|thumb|Хустайн нурууны [[тахь]]]] === Ургамал, амьтан === {{гол|Монгол орны ургамал газар зүй|Монгол орны загас}} Монгол оронд нэг ба олон наст, модлог, бутлаг, хагас бутлаг зэрэг 4000-аад зүйлийн ургамал, ногоо ургадаг. 7 баг, 24 овог, 70 гаруй төрөлд хамаарагдах 140 гаруй зүйлийн [[хөхтөн]], 390-ээд зүйлийн [[шувуу|жигүүртэн]] оршино. Түүний дотор [[тахь]], [[хавтгай]], [[мазаалай]] зэрэг [[амьтан]], [[монгол алтан хундага]], [[тарваган шийр]], [[дорогостойн вансэмбэрүү]] зэрэг дэлхийд өөр аль ч газарт байхгүй [[ургамал]] бий. == Хүн ам зүй == {{гол|Монголын хүн ам зүй}} [[Зураг:Map of Mongolia topographic layers.xcf|thumb|Физик газар зүйн зураг|alt= т]] {| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |- ! style="width:50px;"| Он !! Хүн ам <br>(мян.)<ref>[http://www.bscnet.ru/upload/iblock/cf6/vestnik_4_8_.pdf ВЕСТНИК]. (2012)</ref> |- | 1918 || 647.5 |- | 1935 || 738.2 |- | 1956 || 845.5 |- | 1969 || 1197.6 |- | 1989 || 2044.0 |- | 2010 || 2,754.7 |- | 2015 || 3,000.0 |- |} [[Зураг:Mongolia-demography.png|thumbnail|left|Хүн амын тоо (1961-2003)]] Монгол улс 1918 онд хүн ардаа тоолоход 647.5 мянга байв.<ref>[https://burtgel.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=726:civilregister&catid=178:history&Itemid=374 https://burtgel.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=726:civilregister&catid=178:history&Itemid=374]</ref> Дайны дараах цагт хүн амын тоо түргэн өсч 1962 онд 1 сая, 1988 онд 2 сая хүнтэй болжээ. Нийгмийн шилжилтийн үед хүн амын өсөлт буурч 2010 оны тооллогоор 2.75 сая хүнтэй байсан бол 2015 оны эхэнд 3 сая дахь иргэнээ өлгийдөн авсан.<ref>[http://yellow.zindaa.mn/%D0%9E%D1%80%D0%BE%D0%BD-%D0%BD%D1%83%D1%82%D0%B0%D0%B3/1ndk Монгол Улсын гурван сая дахь иргэнээр охин хүүхэд тодорлоо] (2015)</ref> Хүн амын олноор дэлхийн 194 улсаас [[Армени]], [[Литва]]тай зэрэгцээд [[Улс орнуудын хүн амын тоо|135-р байранд]] байна. Хүн амын нягт — 1.8 хүн/км² буюу хүн амын [[Улс орнуудын хүн амын нягт сийрэг|хамгийн сийрэг]] суурьшилтай орон болно. 1000 хүн тутамд 20 хүн төрж, 6 хүн нас бардаг, жилийн дундаж өсөлт — 1.49% (2016он). Хүн амын 36.6% нь 0–14 насны багачууд, 68.9% нь 15–64 насны хөдөлмөрийн чадвартан, 4% нь 65-ээс дээш өндөр настан юм. хүйсийн харьцаа жигд, дундаж наслалт — 68.6 жил.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html CIA World Factbook". CIA. 2012.]]</ref> === Ард түмэн === {| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |+ ! style="width:160px;"| Яс үндэс !! Хүн ам <br>(2010 он)<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref>!! Хувь |- | [[Халх ястан]] || 2,168,141 || 82.4 % |- | [[Хасаг үндэстэн]] || 101,526 || 3.9 % |- | [[Дөрвөд|Дөрвөд ястан]] || 72,403 || 2.8 % |- | [[Баяд|Баяд ястан]] || 56,573 || 2.2 % |- | [[Буриад ястан]] || 45,087 || 1.7 % |- | бусад ястан || 187,387 || 7.1 % |- | гадаадын иргэн || 16,320 || 0.6 % |} Монгол улс үндсэндээ нэгэн төрлийн ард түмнээс бүрдэнэ. Хүн амын 95 хувь [[Монголчууд|монгол үндэстэн]] байна. Ястнаар салган бүртгэдэг уламжлалтай. 2010 оны хүн амын тооллогыг үндэслэвэл [[халх ястан]] (82%) зонхилж [[хасагууд]] (4%), [[дөрвөд]] (2.8%), [[баяд]] (2.2%), [[буриад]] (1.8%), [[захчин]] (1.3%), [[дарьганга]] (1%), [[урианхай]] (1%), [[дархад]], [[хотгойд]], [[торгууд]], [[хотон]], [[мянгад]], [[тува]], [[барга]], [[үзэмчин]], [[элжигин]], [[сартуул]], [[хамниган]], [[цаатан]], [[чантуу]], [[харчин]], [[цахар]] зэрэг хориод нэрээр бүртгэж байна. [[Хятад]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Солонгос]] зэрэг гадаадын иргэн 0.6 хувийг бүрдүүлж байна.<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> Буриад, [[Ойрад]] монгол нь халхжих, тува, хотон, чантуу зэрэг [[Түрэг|түрэг угсаатан]], хамниган [[Тунгус хэлний бүлэг|тунгус угсаатан]] нь монголжих үйл явц явагдсаар байгаа. Хасагууд Баян-Өлгийд 88% эзэлж байгаа болохоор харьцангуй өөрийнхөөрөө байна. БНМАУ-ын үед БНХАУ-тай харьцаа муудан 1963—1966 онд [[хужаа]] нарыг үлдэн хөөж, [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] бутрахад 1990—1992 онд Монголд байсан Зөвлөлтийн цэргийн анги, мэргэжилтнүүдийг гаргажээ.<ref>[http://www.mglradio.com/main/640744 http://www.mglradio.com/main/640744]</ref><ref>[http://bigbrother.blog.banjig.net/post.php?post_id=91235 Орос-Хятадын харилцаа ба Монгол улсын аюулгүй байдал] (2011)</ref> Ардчилсан Монголд хуулийн хязгаарыг (нийт 3%, нэг улсаас 1%) давахгүйгээр гадаадын иргэд орж гардаг болсон.<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/211 Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай] (2010)</ref> === Хэл бичиг === Улсын албан ёсны хэл нь [[монгол хэл]] байна. Монгол хэл [[Алтай хэлний язгуур|алтай]] язгуурын [[Монгол хэлний бүлэг|монгол]] бүлгийн гол хэл юм. Монгол улсад [[халх аялга]] голчлох ба [[буриад аялга]], [[Ойрад–Халимаг аялга|Ойрад аялга]], [[дархад аялга]] тодорхой ялгардаг. 1941 оноос хойш [[кирил үсэг|кирил үсгээр]] бичдэг болсон. [[Кирил монгол бичгийн дүрэм|Кирил монгол бичгийн дүрмийг]] 1-р ангиас хүүхдүүдэд заадаг. 35 үсэгтэй. Чингис хааны үеэс уламжилсан [[Монгол бичиг]] 1990 оноос сэргэж, дунд сургуулийн 5-р ангиас заадаг болсон. Компьютер, гар утаснаа [[латин үсэг]] хэрэглэх нь түгээмэл. Мөн алтай язгуурын [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг]] төрлийн [[хасаг хэл|хасаг]], [[тува хэл]]ээр ярина. 1-4-р ангид эх хэлийг хүүхдүүдэд зааж, 5-р ангиас [[Англи хэл|Англи]] (сүүлийн үе), [[орос хэл|орос]] (Зөвлөлтийн үеэс), [[солонгос хэл|солонгос]], [[герман хэл|герман]], [[хятад хэл|хятад]], [[япон хэл|япон]] зэрэг харь хэлийг хүүхэд залуус сурч эзэмшдэг. === Шашин шүтлэг === {{bar box |title=Монголын шашин шүтлэг (2010)<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[Буддын шашин|будда]]|orange|53.0}} {{bar percent|''[[Шашин шүтэхгүй байх|бурхангүй]]''|grey|38.6}} {{bar percent|[[лал]]|green|3.0}} {{bar percent|[[бөө мөргөл|бөө]]|black|2.9}} {{bar percent|[[Христийн шашин|христ]]|blue|2.1}} }} Монголын ард түмний ихэнх нь [[буддын шашин]]тан (53%). Буддын шашны ''гэлүгва'' буюу [[шарын шашин]] гэсэн ёсыг дагадаг. Мөн шашин, бурхны сүжиг алдрах хүний тоо (38%) өссөн. Хүн амын цөөн хувьд [[лал]], [[бөө мөргөл|бөө]], [[христийн шашин|христийн]] шүтлэг байна.<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> Эрт дээр үеэс Монголд бөө, [[тэнгэр шүтлэг]] байсан бөгөөд 16-р зуунаас буддын шашин Монголд гурав дахь удаагаа хүчтэй дэлгэрсэн. [[Жавзандамба хутагт|Жавзандамба]] нарын олон хутагт хувилгаан тодорсон. БНМАУ-ын эхэн үед шашныг хориглож, сүм хийдийг шатааж, лам нарыг хороож байв. Хожим суларч 1990 оноос хойш шашин шүтэх эрх чөлөөлөгдсөн. 2010 онд буддын 127, христийн 96, лалын 6, бүгд 234 сүм хийд байв.<ref>[http://www.slideshare.net/Gelegjamts/2010-get-file-wwwgelegjamtsorg-wwwgelegjamtsblogspotcom-httpwwwnsomn?related=1 Монгол улсын статистикийн эмхтгэл-2010].</ref> Том нь [[Гандантэгчэнлин хийд]]. === Хот суурин === [[Зураг:UlaanBaatar-2009.jpg|thumb|left|200px|[[Улаанбаатар]]]] [[Зураг:Darkhan_Buddha.jpg|thumb|right|150px|[[Дархан]]]] [[Зураг:Erdenet_02.jpg|thumb|left|200px|[[Эрдэнэт]]]] {{гол|Монголын хотууд}} Монголын хүн амын 71 хувь хот газар амьдарч байна.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2212.html URBANIZATION]</ref> Гэхдээ хот дотроо [[гэр хороолол]] их. Засаг захиргааны [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|хот суурин]] байхгүй. Уламжлал болон [http://www.legalinfo.mn/law/details/532 хууль] харвал [[Монголын хотууд|22-26 хот]] бий: {|class="wikitable" |+ 2010 оны хүн амын тоогоор: |- valign="top" | * [[Улаанбаатар]] (1,200,358) * [[Эрдэнэт]] (85,000) * [[Дархан]] (75,000) * [[Чойбалсан]] (38,537) * [[Мөрөн]] (35,789) * [[Налайх]] (30,049) * [[Баянхонгор (хот)|Баянхонгор]] (29,817) * [[Өлгий]] (29,392) || * [[Ховд (хот)|Ховд]] (29,012) * [[Арвайхээр]] (27,162) * [[Улаангом]] (27,152) * [[Багануур]] (22,210) * [[Цэцэрлэг хот|Цэцэрлэг]] (20,604) * [[Сүхбаатар хот|Сүхбаатар]] (19,662) * [[Даланзадгад]] (18,740) * [[Сайншанд]] (18,735) |} == Түүх == {{гол|Монголын түүх}} {{Загвар:Монголын түүх}} === Эртний улс === {{гол|Балар эртний Монгол|Хүннү улс|Сяньби|Нирун улс|Түрэг улс|Уйгур улс|Хидан Улс}} Монгол оронд 850,000 жилийн тэртээ «[[босоо хүн]]» амьдарч байсан<ref>{{cite web|url=http://www.archaeology.mas.ac.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=56&Itemid=64 |title=Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажлын ололт амжилт |publisher=Institute of Mongolian Archaeology |date=2013-06-24}}</ref> ба балар эртний хүний хадны сүг зураг эд олдвор [[Хойд цэнхэрийн агуй]]гаас олддог.<ref name="Novgorodova">Eleanora Novgorodova, Archäologische Funde, Ausgrabungsstätten und Skulpturen, in ''Mongolen (catalogue)'', pp. 14–20</ref> Чулуун зэвсэг, хүрэл зэвсэг, төмөр зэвсгийн үеийг дамжсаар эртний улсуудын үетэй золгожээ. Монгол орон эртнээс [[анчин]], [[малчин]], [[нүүдэлчин]] ард түмний өлгий байсаар ирсэн бөгөөд тэдгээр нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]], [[зүрчид]] аль ч угсаа байсан үргэлж өмнөд газрын [[нанхиад]]тай зууралдан байлдах ба [[Цагаан хэрэм|түмэн газрын их цагаан хэрмээр]] хил тогтдог байв. [[File:Hsiung-nu-Empire.png|thumb|175px|left|[[Хүннү улс]] (НТӨ 209 – НТ 48)]] Сурвалж бичигт гуйфань, [[шаньжун, ицюй,]] [[ху]], [[линь ху]], [[дунху]] (дорнод ху), [[хуньюй]], шюжун зэрэг олон нэрээр тэмдэглэгдэж явсаар МЭӨ 209 онд [[Модун шаньюй]] [[Хүннү улс]]ыг (НТӨ 209 – НТ 48) нэгтгэн байгуулжээ. [[Ноён уул]]наас Хүннүгийн ноёны бүлэг булш олсон ба хүннүгийн [[мал]] адуулах, [[нум]] [[сум]], [[жад]], охор илдээр зэвсэглэх нь [[Монголчууд|монголоос]] ялгаагүй юм. Хүннүгийн зүүн этгээдийн [[Сяньби]] хүчирхэгжин Монголыг эзэгнэсэн нь 93–234 он бөгөөд [[Таньшихуай]]н үед нэр мандсан. Дараа нь бас нэгэн [[Монголчууд|монгол угсаат]] [[Жужан улс]]ыг (330—555) [[Шэлүнь]] хэмээх сайн эр алдаршуулж яваад [[Түрэг улс]]ад (555—745) зай тавьжээ. [[Уйгур улс]]ын (745—840) нийслэл [[Хар балгас]]ыг бас нэг [[түрэг угсаатан]] болох [[Енисейн киргиз]] галдан шатаасан боловч удалгүй монголын [[Хидан Улс]]ад (907—1125) түрэгджээ. [[Киданчууд|Хидан]]ыг зүрчидийн [[Алтан улс]] мөхөөсний дараа Монголын тал нутагт олон аймаг зэрэгцэн оршиж, олзлон булаалдаж байсан ба хамтатгаад [[зүбү]] аймгийн холбоо гэж байв. === Эзэнт гүрэн === {{гол|Их Монгол Улс|Юань Улс}} [[Зураг:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|thumb|left|140px|[[Чингис хаан]]]] [[Зураг:Mongol Empire map.gif|thumb|right|200px|Монголын эзэнт гүрэн]] [[Дундад зууны монгол аймгууд|Олон]] аймгийн дотроос [[Хамаг Монгол]]ын [[хиад]] аймгийн [[боржигон]] овогт [[Тэмүүжин]] буюу [[Чингис хаан]] (1162—1227) тодорч [[татар]], [[мэргид]], [[хэрэйд]], [[найман]]ыг ээлж дараалан дагуулсаар 1206 онд Хэрлэний [[Хэрлэний хөдөө арал|хөдөө арлын]] [[Их Хуралдай|хуралдайгаар]] нэгдсэн [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсыг]] байгуулжээ. Чингис хаан «мөнх тэнгэрийн хүчинд» [[Тангуд]], [[Алтан улс|Алтан]], [[Хар Кидан]], [[Сартуул улс|Сартуул]] (''Хорезм'') улсыг дайлан дагуулсан ба найманы [[Тататунга]] багшаар [[Монгол бичиг]] (эхэндээ ''уйгуржин''), татарын [[Шихихутуг]] заргачаар [[Их Засаг]] хуулийг зохиолгон улсаа засчээ. Чингис хааны өндөр төрийг [[Өгөөдэй хаан|Өгөөдэй]] хаан залган [[Хархорум]]ыг нийслэл болгон хөгжүүлж, [[Монголын нууц товчоо|МНТ]]-г бичүүлж, Алтан улсыг мөхөөж, дорно [[Европ]]ыг байлдан дагуулсан бол [[Гүюг хаан|Гүюг]], дараа нь [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан залгаж Багдадын халифыг буулган [[Иран]]ыг эзэлжээ. [[Хубилай хаан|Хубилай]] хаан 1260 онд Монголын хаан болоод 1271 онд [[Юань Улс]] (1271—1368) хэмээх үеийг эхлүүлэн [[Дайду]]г (одоо Бээжин) нийслэл болгон сууж, 1279 онд өмнөд [[Сүн улс|Сүнг]] мөхөөн [[Хятад]] орныг бүрэн эзлэсэн ба [[буддын шашин|буддын]] шашныг шүтэж, [[дөрвөлжин үсэг|дөрвөлжин]] үсэг хэрэглэжээ. Монголын байлдан дагуулал өрнө зүгт [[Адриатын тэнгис]], [[Египет]], дорно зүгт [[Япон]], өмнө зүгт Индонезийн [[Ява]] арал хүрч 33 сая км² газарт ноёрхож байв.<ref name="EarthRule">http://www.hostkingdom.net/earthrul.html</ref> «Дэлхийн талыг эзэлсэн» гэж ярих бөгөөд түүхэн дэх хоёрдугаар ([[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] дараа) их нутагтай гүрэн байжээ. [[Луужин]], [[өртөө]], [[Монголын энхтайван|энхтайван]], цэргийн арга ухаан, өрнө-дорныг холбосон зэрэг дэвшил, нээлт авчирсан юм. Нүсэрдээд ирэхийн цагт Юань, [[Алтан Орд|Зүчи]], [[Цагаадайн Улс|Цагаадай]], [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улс]] болон бутарчээ. [[Тогоонтөмөр хаан]] 1368 онд Хятадыг [[Мин улс]]ад алдан «Давааны арын орон» буюу монгол нутагтаа эргэн суусан. ===Хаант улс === {{гол|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрадын холбоо}} [[File:Mongolia XVI.png|thumb|200px|[[Бутралын үеийн Монгол|14-17-р зууны Монгол улс]]]] [[File:ErdeneZuuKhiidTemple.jpg|thumb|200px|Хархорины [[Эрдэнэ зуу]]]] Тогоонтөмөр хааныг [[Аюушридар хаан|Аюушридар]] залгаж Хархорумд суусан ч Хархорумыг Мингийн цэрэг 1380, 1388 онд довтлон галдан шатаажээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] нас барж улсгүй болох хүртэл Чингисээс эхлэн тоолвол [[Монгол хаад|37 хаан]] суусан. Улсын нэрийг эхэндээ «Ар Юань» хэмээсэн ч замхраад хожмоо түүхчид «Бага хаадын үе», [[Бутралын үеийн Монгол|«Монголын хаант улс»]], «Дөчин дөрвөн хоёр» зэргээр нэрийджээ. Улс төрийн эв бутарсан буюу [[алтан ураг|алтан ургийн]] ноёнтой дөчин монгол (зүүн монгол)-[[дөрвөн Ойрадын холбоо|дөрвөн Ойрад]] (баруун монгол) болон талцаж, хаад нэгнээ хороон солигддог байв. Мин улсын [[Жөнтун]] хааныг олзолж байсан [[Эсэн тайш|Эсэн хаан]] (1453—1454) алтан ургийн дундуур ганцаар шургасан байдаг. [[Мандухай сэцэн хатан|Мандухай сэцэн хатны]] авчирсан [[Батмөнх даян хаан]] (1480—1517) улсаа хурааж «хөл хөсөр, гар газар» амаржуулж байв. Зүүн монгол нь [[халх]], [[цахар]], [[урианхай]] зүүн гурван түмэн, [[ордос]], [[түмэд]], [[юншээбүү]] баруун гурван түмэн, баруун монгол нь [[цорос]], [[дөрвөд]], [[торгууд]], [[хошууд]] дөрвөн аймагт хуваагдаж байв. Сүүлчийн хаад цахар нутагт (хожмын [[Өвөр Монгол]]) сууж байсан ба түмэдийн [[Алтан хан]] 1577 онд төвөдийн Содномжамцыг урин залж «[[Далай лам]]» өргөмжилсөнөөс эхлээд монголчууд нийтээрээ [[шарын шашин]]д орсон нь [[буддын шашин]] Монголд гурав дахиа дэлгэрсэн явдал юм. Ар халхад 1585 онд [[Эрдэнэ зуу]] хийд баригдсан. 1634 онд манжууд Лигдэн хааныг дарж өвөр монголыг дагуулснаар Монголын хаант улс (1368—1634) мөхсөн юм. Гэхдээ ар Монголд [[халх]]ын Түшээт, Засагт, Сэцэн ханы гурван аймаг, [[хотгойд]], Шиньжянд дөрвөн Ойрад аймаг тусгаар оршин байв. 1688 онд [[Зүүнгарын Хаант Улс|Зүүнгар]]ын [[Галдан]]д ялагдан дайжсан [[Занабазар|Өндөр гэгээн]], [[Чахундорж]] нар халхаа аван 1691 онд манж [[Чин улс]]ад дагаар оржээ. === Гадаад Монгол === [[Зураг:MongolianRoyalty.jpg|thumb|160px|left|1921 он. Монгол хатан]] {{гол|Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол}} [[Манж үндэстэн|Манж]] [[Чин улс]] [[Монголчууд|монголчуудыг]] 1634-1755 оны хооронд гурван хэсэг үед дагаар оруулж эзэрхээд олон хошуу, аймаг, чуулган болгон захирсан бөгөөд өнөөгийн Монгол орныг сүүлийн жилүүддээ «Гадаад (манжаар ''түлэрги'') Монгол» хэмээж байв. Үүнд [[Сэцэн хан аймаг|Сэцэн]], [[Түшээт хан аймаг|Түшээт]], [[Сайн ноён хан аймаг|Сайн ноён]], [[Засагт хан аймаг|Засагт хан]]ы халх дөрвөн аймаг, [[Ховдын хязгаар]], [[Тагны Урианхайн хязгаар]] (одоо [[Тува орон]]) орж байв. Хожим [[Жавзандамба хутагт|Богдын]] [[Их Шавь|шавь нутаг]] нэмэгдсэн. Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам байгуулагдаж, [[Улиастай]] (төв), [[Хүрээ]], [[Ховд]]од [[амбан]] жанжин суудаг байлаа. 1755 онд хотгойдын [[Чингүнжав]] Зүүнгарын [[Амарсанаа]]тай зэрэг манжийн цэргийн эсрэг босоод дарагджээ. Чин улс монгол ноёдыг [[ван]], [[бэйл]], [[бэйс]], [[гүн]] гэж зэрэглэн алба гувчуур авч, цалин [[пүнлүү]] өгч, ардыг дарлах шат тогтолцоог бий болгосон бөгөөд «[[хятад үндэстэн|хятад хүн]] монгол нутагт сууж болохгүй», «хятад хүн монгол эхнэр авч болохгүй» зэрэг үндэстний шинжийг хамгаалах цааз гаргасан байсан. 1907 онд Ховдын хязгаараас [[Алтай тойрог|Алтайн хязгаар]]ыг салган байгуулж, мөн онд «[[Шинэ засгийн бодлого]]» гэдэг хятаджуулах түрэмгий бодлого явуулж эхэлснээр ар Монголын ноёдын үндэсний ухамсар сэргэн, тусгаар тогтнох эв санаа нэгджээ. === Тусгаар тогтнол === [[Зураг:Sharav_bogd_khan.jpg|thumbnail|150px|[[Богд хаан]]]] [[Зураг:Khalkhin_Gol_George_Zhukov_and_Khorloogiin_Choibalsan_1939.jpg|thumbnail|180px|1939 он. [[Халхын голын байлдаан]]. [[Георгий Жуков|Жуков]], [[Хорлоогийн Чойбалсан|Чойбалсан]]]] {{гол|Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн түүх|Ардын хувьсгал|Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт}} Чин улс хэзээ мөдгүй мөхөх нь тодорхой болсон цагт халхын ноёд Их хүрээнд нууцаар зөвлөлдөх болж, [[1911]] оны [[12 сарын 29]]-нд Богд гэгээн, 8-р [[Жавзандамба хутагт]]ыг [[Богд хаан]]аар өргөмжлөн Монгол улс сэргэснийг зарлан тунхаглаж, оны цолыг «Олноо өргөгдсөн» гээд улсын нийслэлийг [[Нийслэл хүрээ]] хэмээжээ. Монгол улс сэргэн мандахад [[барга]], [[харчин]], [[өөлд]] зэрэг олон газрын монголчууд ирж хүчээ өргөж, талархан сайшааж байв. [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] таван яам бүхий засгийн газар байгуулаад Хүрээ, Улиастай, Ховдын манж амбан, дарангуй цэргийг хөөн гаргажээ. Тухайлбал 1912 оны зун [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн]], [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав]] нарын удирдсан 5000 монгол цэрэг Ховдыг чөлөөлж, 1913—1914 онд [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголыг]] чөлөөлөхөөр 10000 цэрэг [[Таван замын байлдаан|таван замаар байлдаж]] [[Хаалган]] хүртэл давшсан байна. Олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлэх, [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]]-ын нэхэлтийг сөрөхөөр [[Оросын Хаант Улс]] руу элч зарж тусламж гуйж байв. 1914-1915 оны Хятад-Монгол-Орос гурван улсын [[Хиагтын гэрээ]]гээр тусгаар тогтносон бодит байдлаа баталж чадалгүй [[Гадаад Монгол]] нь Хятадын доор «өөртөө эзэрхэх» гэгджээ. 1919 онд хятадын [[Сю Шүжан]]ы [[Үндэсний Хувьсгалт Арми]] цэрэг Нийслэл хүрээг эзэлж, автономийг устган дарангуйлсан ч 1920 онд [[Барон Унгерн]]ээр удирдуулсан Оросын Хаант Улсын үлдэгдэл цагаан цэрэг нэвтэрч Үндэсний Хувьсгалт Армиг Хүрээнээс хөөхөд Хиагт руу бүгсэн. Богдыг дахин хаан ширээнд өргөмжиллөө. [[1921 он]]ы [[3 сарын 18]]-нд Зөвлөлтийн улаан цэргээр дэмжүүлж [[Дамдины Сүхбаатар|Сүхбаатарын]] удирдсан ардын журамт цэрэг [[Хиагт]]ыг Үндэсний Хувьсгалт Армигаас чөлөөлж, 7-р сард Нийслэл хүрээнд орж ирсэнээс хойш Монгол улс дахин тусгаар тогтнолоо алдаагүй юм. [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]] шинэ тутам [[коммунизм|коммунист]] ертөнцдөө Монголыг багтааж, Хятадаас өмгөөлөгч ар тал болжээ. Богдыг эхлээд хэмжээт эрхт болгоод Ардын засаг байгуулагдав. Богд нас барснаар хаант засгаас татгалзаж, [[1924]] оны [[11 сарын 26]]-нд [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] (БНМАУ)-ыг тунхаглан [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|анхны үндсэн хууль]] баталж, нийслэлийг [[Улаанбаатар]] хэмээсэн. Харц ардыг тэтгэж, харин язгууртан, ламыг хавчих болсон бөгөөд 1932 онд [[Баруун дөрвөн аймагт гарсан 1932 оны зэвсэгт бослого|шамбалын дайн]] дэгдэн дарагдаж, 1937 оны үед лам, сэхээтэн, феодал зэрэг 20,000 хүнийг [[Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)|хилсээр]] буудан хороожээ. 1936 оны Харилцан туслалцах протоколын дагуу 1939 онд [[Япон]] Монгол руу [[Халхын голын дайн|дайрахад]] ЗХУ цэрэг зэвсгээр тусалж, 1941 онд [[Нацист Герман|Герман]] Зөвлөлт рүү [[Аугаа их эх орны дайн|дайрахад]] БНМАУ агт, хувцас, аль байдгаараа тусалжээ. [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]д [[Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин|Монгол ардын хувьсгалт цэрэг]] [[Хаалган хот|Жанчхүүгийн]] даваа хүртэл Японоос чөлөөлж [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы төгсгөлд болсон [[Ялтын уулзалт|Яалтын бага хурлаар]] үнэлэгдэн, [[Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт|ард иргэдийн нэгэн үзүүрт сэтгэл]] биелж ЗХУ ([[Зөвлөлт Холбоот Улс|Орос]]) ДИУ ([[Хятад]]) хоёр Монгол улсыг олсон тусгаар тогтнолоо хадгалахыг хүлээн зөвшөөрчээ.<ref>[http://www.slideshare.net/zorigoogantumur/ss-9970338 Ахмад дипломатчын дурсамж: Монголын статус кво] (2011)</ref> [[Хорлоогийн Чойбалсан]] Өвөр Монголыг нэгтгэхийг санаархсан ч Хятадыг коммунист улс болгосондоо ханасан [[Иосиф Сталин|Сталин]] дэмжээгүй. 1949 онд [[БНХАУ]]-тай дипломат харилцаа тогтоож, 1961 онд Монгол улс [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] бүрэн эрхт гишүүн болсон.<ref>[http://www.unen.mn/content/954.shtml НҮБ-д элсэхийн тулд найман удаа санал дэвшүүлжээ] (2011)</ref> === Социалист орон === {{гол|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс}} Социалист БНМАУ-ын нийгэм, эдийн засаг онц дэвшиж, тогтвортой суурь тавигджээ. [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|Засаг захиргааны хуваарийг]] 1925, 1931, 1957 онд ихээр өөрчилж,<ref>[http://www.khural.mn/n/zwho Засаг захиргааны нэгжийн үүсэл хөгжил] (2014)</ref> аймаг, сумын төв [[Монголын хотууд|хот сууриныг]] барьж босгож, улсын болоод орон нутгийн байгууллага, эмнэлэг, цэцэрлэг, сургууль, тээвэр, урлаг, спортын байгууллага, холбоо, их сургууль гээд олон зүйл бий болжээ. 1941 оноос [[Монгол бичиг|монгол бичгийг]] «хуучин монгол» хэмээн халж [[кирилл үсэг|кирилл үсгийг]] «шинэ үсэг» хэмээн хэрэглэх болж, 1960-аад онд бүх нийтээр [[үсэг|бичиг үсэг]]тэн болжээ. 1930-аад онд хамтрал, 1960-аад онд нэгдэлжих хөдөлгөөн, соёлын довтолгоо, атрын аян явагдаж залуус илгээлтээр малчны хот, сангийн аж ахуйг зорьж ажилладаг байв. Дулааны цахилгаан станц, Налайхын уурхай, [[Багануур ХК|Багануурын нүүрсний уурхай]], Шарынголын уурхай, [[Эрдэнэт үйлдвэр|Эрдэнэтийн зэс молибдений үйлдвэр]], Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, [[Говь ХК|Говь]], Улаанбаатар хивс, Эрдэнэт хивс, Талх чихэр, Мах импекс зэрэг хүнд болоод хөнгөн аж үйлдвэр бий болж хөгжсөн байна. [[Жамсрангийн Самбуу]] (1954—1972), [[Юмжаагийн Цэдэнбал]] (1940—1984), [[Жамбын Батмөнх]] (1984—1990) нар нам, төрийг олон жил тогтвортой тэргүүлж байв. === Ардчилсан Монгол === {{гол|Ардчилсан хувьсгал}} ЗХУ-ын өөрчлөн байгуулалт, дорно [[Европ]]ын тэмцлийн салхи Монголд итгэл төрүүлж 1989 оны 12 сарын 10-нд [[ардчилал|ардчиллын]] төлөө анхны цуглаан болж [[Монголын Ардчилсан Холбоо]] (МоАХ) байгуулагджээ.<ref>[http://baabar.niitlelch.mn/content/1070.shtml Монголын ардчилсан хувьсгалын хроник] (2009)</ref> 1990 оны 3 сарын 7-нд [[улс төрийн өлсгөлөн]] зарлаж 3 сарын 9-нд [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]ын Төв хорооны Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцров.<ref>[http://www.ikon.mn/n/ezf Анхны улстөрийн өлсгөлөн] (2015)</ref> Талууд харилцан ойлголцож «оготны хамраас дусал цус гаргаагүй» ардчилсан хувьсгал Монгол улсад олон намын тогтолцоо, [[хүний эрх]], [[хувийн өмч]] зэрэг олон зөв зүйлийг авчирсан юм. 1990 онд [[Улсын Их Хурал#Улсын Бага Хурал, Улсын Их Хурлын Тамгын газар|Улсын Бага Хурал]], дараа нь [[Ардын Их Хурал]] байгуулагдан Монгол Улсын [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|үндсэн хуулийг]] батлав. Үндсэн хууль ёсоор төрийн эрх ард түмний гарт, түүний төлөөлөл [[Улсын Их Хурал]]д шилжсэн.<ref name="үндсэнхууль">[http://www.legalinfo.mn/law/details/367?lawid=367 Монгол Улсын Үндсэн Хууль] (1992)</ref> 1992 оноос 2016 он хүртэл МАХН харьцангуй давамгай, заримдаа [[Ардчилсан Нам]] төр барьжээ. 2003 оноос [[иргэний хөдөлгөөн]] идэвхжиж, жагсаал цуглаан хэвийн үзэгдэл, [[Оюутолгой]], [[Тавантолгой]] байнгын ярианы сэдэв болсон. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас [[зах зээлийн эдийн засаг]]т шилжихэд бусад орны адил хямарсан бөгөөд үнийн өсөлт, мөнгөний ханш уналт, банкны дампуурал, барааны хомсдол зэрэг олон бэрхшээл үзсэн ч 2000-аад он гарснаар байдал дээрдэж Монгол улсын нийгэм, эдийн засгийн амьдрал улам олон төрлөөр салбарлан хөгжиж байна Гэвч 2012 оноос хойш экспортын гол бүтээгдэхүүн болох ашигт малтмалын дэлхийн зах зээлийн уналт, мөн гадаад худалдааны гол харилцагч орон болох Хятадын эдийн засгийн удаашрал, хамгийн гол нь засгийн газрын үрэлгэн бодлогын нөлөөгөөр эдийн засгийн өсөлт удааширсан бөгөөд 2016 оны сонгуулиар МАН эдийн засгийг сэргээх амлалт өгч, эрх баригч хүчин болжээ. == Төр засаг == {{гол|Монгол улсын улс төр}} Монгол Улс (1992 оноос хойш) [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, парламентын [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах]] засагтай. === Ерөнхийлөгч === {{гол|Монгол Улсын Ерөнхийлөгч}} [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хууль]]д зааснаар [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|ерөнхийлөгч]] Монгол улсын төрийн тэргүүн бөгөөд эв нэгдлийн илэрхийлэл, зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч болно. Ерөнхийлөгч 45 нас хүрсэн, Монгол улсын иргэн байх ба дөрвөн жил тутам парламентат суудалтай намаас нэр дэвшин ард түмний шууд сонгуулиар сонгогдож, нэг удаа улирах эрхтэй. Тус хугацаанд [[Пунсалмаагийн Очирбат]] (1990—1997), [[Нацагийн Багабанди]] (1997—2005), [[Намбарын Энхбаяр]] (2005—2009), [[Цахиагийн Элбэгдорж]] (2009—2017), [[Халтмаагийн Баттулга]] (2017-одоо) нар ажиллажээ. === Улсын хурал === [[Зураг:President Putin meeting deputies of the Great State Hural-1.jpg|thumb|left|Улсын Их Хурлын танхим]] {{гол|Улсын Их Хурал}} Монгол улсын хууль тогтоох хурал нь [[Улсын Их Хурал]] (УИХ) юм. УИХ-ын нэг танхимын 76 суудлыг дөрвөн жилийн хугацаатай сонгоно. Сүүлийн сонгууль тус бүр нэг мандаттай жижиг 76 тойрог бүхий мажоритари системээр зохион байгуулагдсан. 1992 оны УИХ-ын сонгуулиар [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]] (72 суудал), 1996 онд Ардчилсан холбоо эвсэл (50), 2000 онд МАХН (72) дийлэнх олонх суудал авч байсан бол 2004 онд 38-38-аар тэнцэж анх удаа «эвслийн» тодотголтой засгийн газар байгуулагдаж байв. 2008 онд МАХН (45), 2012 онд [[Ардчилсан Нам]] (34) олонхийн санал авч засгийн газраа тэргүүлжээ. Харин одоогийн УИХ нь 2016 оны сонгуулиар бүрэлдсэн бөгөөд МАН 65 суудал, АН 9 суудал, МАХН 1 суудалтай, мөн 1 бие даагч сонгогдон ажиллаж байна. Одоо УИХ-ын дарга нь [[Гомбожавын Занданшатар]] юм. === Засгийн газар === [[Зураг:Mongolian Parliament 5.JPG|thumb|150px|Есөн хөлт <br>Их цагаан туг]] {{гол|Монгол Улсын Засгийн Газар|Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}} Монгол улсын төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх байгууллага нь [[Монгол Улсын Засгийн Газар]] (ЗГ) юм. УИХ-ын сонгуульд олонх суудал авсан нам [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|ерөнхий сайдыг]] тодруулах боломжтой ба ерөнхий сайд сайд нарын багаа бүрдүүлдэг. Засгийн газрын яамны тоо, бүтэц үргэлж өөрчлөгддөг. Яам үүргээрээ ерөнхий чиглэлийн (Сангийн яам шиг), чиг үүргийн (зам тээврийн гэх мэт) гэж хоёр янз байдаг. Өнөөгийн ерөнхий сайд бол 2021 оны 1 сарын 27-нд томилогдсон [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]] юм. === Шүүх байгууллага === Монгол улсын шүүх байгууллага төрийн хараа хяналтаас ангид ажиллана. # Улсын дээд шүүх (хяналтын шатны шүүх). # Аймаг, нийслэлийн шүүх (давж заалдах шатны шүүх). # Сум буюу сум дундын, дүүргийн шүүх (анхан шатны шүүх)-ээс бүрдэнэ. Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчээр 2020 оноос хойш [[Дамдины Ганзориг]] ажиллаж байна. === Гадаад харилцаа === Монгол улс 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]]д (НҮБ) элсэж, түүний түүний төрөлжсөн байгууллагуудтай хамтын ажиллагаа өрнүүлж ирсэн.<ref>[http://www.nso.mn/page/36 Гадаад харилцаа, хамтын ажиллагаа]</ref> БНМАУ-ын үед Зөвлөлттэй ах дүүгийн ёсоор дотно харилцаатай байсан ба МУ-ын үед «[[Гуравдагч хөршийн бодлого]]» хэрэгжүүлсэн. Олон улстай найрсаг, төвийг сахисан, эдийн засаг, соёлын харилцааг хөгжүүлдэг. 1921 онд Зөвлөлт Холбоот Улс (одоо [[Оросын Холбооны Улс]] залгамжилсан), 1948 онд [[Умард Солонгос|Бүгд Найрамдах Ардчилсан Солонгос Ард Улс]], 1949 онд [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]тай харилцаа тогтоосноос эхлээд 184 оронтой дипломат харилцаа тогтоогоод байна.<ref>[http://www.mfa.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=70&Itemid=83&lang=mn Дипломат харилцаатай орнууд] (2014)</ref> Монгол Улс [[Астана]], [[Анкара]], [[Бангкок]], [[Берлин]], [[Бразилиа]], [[Брюссель]], [[Будапешт]], [[Бээжин]], [[Варшав]], [[Вашингтон]], [[Вена]], [[Вьентьян]], [[Хавана]], [[Дели]], [[Жакарта]], [[Каир]], [[Канберра]], [[Кувейт хот|Кувейт]], [[Лондон]], [[Москва]], [[Ром]], [[Оттава]], [[Парис]], [[Пхеньян]], [[Прага]], [[Софи]], [[Сөүл]], [[Сингапур]], [[Токио]], [[Ханой]], [[Стокхольм]]д элчин сайдын яамтай бөгөөд [[Алматы]], [[Эрхүү]], [[Улаан-Үд]], [[Хөх хот]], [[Эрээн хот|Эрээн]], [[Кызыл]], [[Хонконг]], [[Осака]], [[Сан-Франциско]]д албан ёсны Консулын газартай юм. [[Нью-Йорк]] ба [[Женев]] хотуудад [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] дэргэдэх төлөөлөгч суудаг. [[Азийн хөгжлийн банк|АХБ]], [[Дэлхийн худалдааны байгуулага|ДХБ]], [[Олон улсын валютын сан|ОУВС]], [[Европын аюулгүй байдал хамтын ажиллагааны байгууллага|ЕАБХАБ]] зэрэг олон улсын эдийн засгийн байгууллагуудад гишүүнээр элссэн. === Цэрэг зэвсэг === [[Зураг:Mongolian Armed Forces engineers with the 017 Construction Regiment receive instructions before participating in Khaan Quest 2013 in Ulaanbaatar, Mongolia, July 22, 2013 130722-M-MG222-001.jpg|thumb|Цэрэг дайчид]] {{гол|Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин}} Монгол улс нь НҮБ-ын энхийг дэмжих ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Үүний хүрээнд Монголын цэргийн баг [[Сьерра Леон|Сьерра Леонд]] НҮБ-ийн тусгай шүүхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэж байсан. 2005-аас 2006 онуудад [[Бельги]] ба [[Люксембург|Люксембургийн]] цэргүүдтэй хамт [[Косово]] руу цэргийн баг илгээжээ. Мөн [[Африк]]ийн [[Чад]] улс уруу [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин|зэвсэгт хүчний]] 800 гаруй албан хаагч бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол улс 2003 онд [[Иракийн эрх чөлөө ажиллагаа]]г дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсрэг ажиллагааг дэмжиж [[Афганистан]] руу цэргийн багуудаа илгээсэн. 2012 оноос Өмнөд Судан улс руу нэг ээлжиндээ 850 гаруй хүний бүрэлдхүүнтэй цэргийн багуудыг удаа дараалан илгээгээд байна. Монгол Улс нь цөмийн зэвсгээс ангид бүс нутаг хэмээн НҮБ-аар баталгаажсан. == Орон нутаг == === Засаг захиргааны хуваарь === {|class="wikitable" style="float: right; margin:10px" |- !rowspan=2 |Зэрэг!! colspan=2 | [[Засаг захиргааны нэгж]] !! rowspan=2 | Тоон<br>нийлбэр |-style="text-align:center" ! colspan=2 |нутгийн тоо |-style="text-align:center" ! [[Монгол улсын аймаг, нийслэл|Нэгдүгээр]] | style="background:#FFDAB9;"| [[аймаг]] — 21 | style="background:#AFEEEE;"| [[нийслэл]] — 1 | style="text-align:right;"| 22 |-style="text-align:center" ! Хоёрдугаар | style="background:#FFEFD5;"| [[сум]] — 330 | style="background:#E0FFFF;"| [[дүүрэг]] — 9 | align=right | 339 |-style="text-align:center" ! Гуравдугаар | style="background:#FFFACD;"| [[баг]] — 1568 | style="background:#F0FFF0;"| [[хороо]] — 152 | align=right | 1720 |- ! Нийлбэр | colspan=6 style="background:#F5F5F5;"| '''Гурван түвшний зургаан зүйлийн 2081 нутаг''' |} {{гол|Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь}} Монгол улсын нутаг дэвсгэрийг [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|1992 оны үндсэн хуулийн]] IV бүлэгт зааснаар гурван түвшний зургаан нэгжээр хуваасан. 1994 онд гурван аймаг нэмэгдэж 21 [[аймаг]], 1 [[нийслэл]] байдаг болжээ. Аймаг нь [[сум]]анд, сум нь [[баг]]т хуваагдана. 2013 оны байдлаар Монгол улсад 330 сум, 1568 баг байна. Нийслэл нь 9 [[дүүрэг]] болж задардаг бол дүүргийн доторх [[хороо]] жил ирэх тусам олширсоор байгаа. 2011 оны байдлаар 152 хороо тэмдэглэгджээ.<ref name="хуульзасагзахиргаа">[http://www.legalinfo.mn/law/details/367 МОНГОЛ УЛСЫН ҮНДСЭН ХУУЛЬ]. Дөрөвдүгээр бүлэг. Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлага.</ref><ref>Нийслэлийн Статистикийн газар.[http://ubstat.mn/News=70b5c1dc-1e9c-11e3-a522-001fc60e81da Нийслэлийн хороо - 2012 он].</ref> === Аймаг, нийслэл === {{гол|Монгол улсын аймаг, нийслэл}} {{Монголын аймгуудын холбоост газрын зураг}} Нэр бүхий [[Монгол Улсын аймгууд|хорин нэгэн аймаг]], [[Улаанбаатар|нэг нийслэл]] (Улаанбаатар)-ийн товч хүснэгт: <table><td> {| class="wikitable" |- style="background-color:#dddddd" ! align="center" |Д/д ! colspan=2 | Нутгийн нэр ! Хүн ам<br />(2018 он)<ref name=fao>{{citeweb|website=1212.mn|title=МОНГОЛ УЛСЫН ХҮН АМЫН ТОО, бүс, аймаг/нийслэл, хот/хөдөөгөөр|url=http://www.1212.mn/tables.aspx?tbl_id=DT_NSO_0300_004V1&RESIDENT_select_all=1&RESIDENTSingleSelect=&SOUM_select_all=1&SOUMSingleSelect=&YearY_select_all=0&YearYSingleSelect=_2018&viewtype=table|access-date=2019 оны 4 сарын 8}}</ref> |- | align="center" | 1|| [[Зураг:Mn coa arkhangai aimag 2014.png|20px]] [[Архангай]] || {{юникодмонгол|ᠠᠷᠤᠬᠠᠩᠭ᠋᠋ᠠᠢ|v}} || align="right" | 96,720 |- | align="center" |2 || [[Зураг:Bayanulgii logo.jpg|20px]] [[Баян-Өлгий]] || {{юникодмонгол|ᠪᠠᠶᠠᠨ ᠥᠯᠦᠭᠡᠢ|v}} || align="right" | 105,090 |- | align="center" |3 || [[Зураг:Mn coa bayankhongor aymag.png|18px]] [[Баянхонгор]] || {{юникодмонгол|ᠪᠠᠶ᠋ᠠᠩᠬᠣᠩᠭ᠋᠋ᠤᠷ|v}} || align="right" | 88,356 |- | align="center" |4 || [[Зураг:Mn coa bulgan aimag.svg|20px]] [[Булган]] || {{юникодмонгол|ᠪᠣᠯᠠᠭᠠᠨ|v}} || align="right" | 62,214 |- | align="center" |5 || [[Зураг:Mn coa govi-altai aimag 2011.svg|20px]] [[Говь-Алтай]] || {{юникодмонгол|ᠭᠤᠪᠢ ᠠᠯᠲᠠᠢ|v}} || align="right" | 58,417 |- | align="center" |6 || &nbsp;[[Зураг:Mn coa govisümber aimag.svg|15px]] [[Говьсүмбэр]] || {{юникодмонгол|ᠭᠤᠪᠢᠰᠦᠢᠮᠪᠦᠷ|v}} || align="right" | 17,796 |- | align="center" |7 || [[Зураг:Mn coa of darkhan aymag.svg|20px]] [[Дархан-Уул]] || {{юникодмонгол|ᠳᠠᠷᠬᠠᠨ ᠠᠭᠤᠯᠠ|v}} || align="right" | 105,923 |- | align="center" |8 || [[Зураг:Mn coa dornogovi aimag 2011.svg|20px]] [[Дорноговь]] || {{юникодмонгол|ᠳᠣᠷᠤᠨᠠᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 69,304 |- | align="center" |9 || <div style="display:inline-block; {{transform|rotate(90deg)}}">[[Зураг:Mn coa dornod aimag 2001.svg|20px]]</div> [[Дорнод]] || {{юникодмонгол|ᠳᠣᠷᠤᠨᠠᠳᠤ|v}} || align="right" | 80,984 |- | align="center" |10 || [[Зураг:Mn coa dundgovi aimag.svg|20px]] [[Дундговь]] || {{юникодмонгол|ᠳᠤᠮᠳᠠᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 46,628 |- | align="center" |11 || [[Зураг:Mn coa zavkhan aimag.svg|20px]] [[Завхан]] || {{юникодмонгол|ᠵᠠᠪᠬᠠᠨ|v}} || align="right" | 72,779 |} </td><td> {| class="wikitable" |- style="background-color:#dddddd" ! align="center" |Д/д ! colspan=2 | Нутгийн нэр ! Хүн ам<br />(2018 он)<ref name=fao>{{citeweb|website=1212.mn|title=МОНГОЛ УЛСЫН ХҮН АМЫН ТОО, бүс, аймаг/нийслэл, хот/хөдөөгөөр|url=http://www.1212.mn/tables.aspx?tbl_id=DT_NSO_0300_004V1&RESIDENT_select_all=1&RESIDENTSingleSelect=&SOUM_select_all=1&SOUMSingleSelect=&YearY_select_all=0&YearYSingleSelect=_2018&viewtype=table|access-date=2019 оны 4 сарын 8}}</ref> |- | align="center" |12|| [[Зураг:Mn coa erdenet.png|20px]] [[Орхон]] || {{юникодмонгол|ᠣᠷᠬᠣᠨ|v}} || align="right" | 105,987 |- | align="center" |13 || [[Зураг:Mn coa övörkhangai aimag.svg|20px]] [[Өвөрхангай]] || {{юникодмонгол|ᠥᠪᠦᠷᠬᠠᠩᠭ᠋᠋ᠠᠢ|v}} || align="right" | 117,112 |- | align="center" |14 || [[Зураг:Mn coa ömnögovi aimag 2011.svg|20px]] [[Өмнөговь]] || {{юникодмонгол|ᠡᠮᠦᠨᠡᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 66,722 |- | align="center" |15 || [[Зураг:Mn coa sükhbaatar aimag.svg|20px]] [[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]] || {{юникодмонгол|ᠰᠦᠬᠡᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}} || align="right" | 62,322 |- | align="center" |16 || [[Зураг:Mn coa selenge aimag 1999.svg|20px]] [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]] || {{юникодмонгол|ᠰᠡᠯᠡᠩᠭᠡ|v}} || align="right" | 111,403 |- | align="center" |17 || [[Зураг:Mn coa töv aimag.svg|20px]] [[Төв аймаг|Төв]] || {{юникодмонгол|ᠲᠥᠪ|v}} || align="right" | 95,662 |- | align="center" |18 || [[Зураг:Mn coa uvs aimag 1999.svg|20px]] [[Увс]] || {{юникодмонгол|ᠤᠪᠰᠤ|v}} || align="right" | 84,309 |-style="background: #f0f0f0;" | align="center" |19 || [[Зураг:Ulanbataar.svg|20px]] [[Улаанбаатар]] || {{юникодмонгол|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}} || align="right" | 1,491,375 |- | align="center" |20 || [[Зураг:Mn coa khovd aimag 2014.svg|20px]] [[Ховд]] || {{юникодмонгол|ᠬᠣᠪᠳᠤ|v}} || align="right" | 88,330 |- | align="center" |21 || [[Зураг:Mn coa khövsgöl aimag 2014.svg|20px]] [[Хөвсгөл]] || {{юникодмонгол|ᠬᠥᠪᠰᠦᠭᠦᠯ|v}} || align="right" | 133,964 |- | align="center" |22 || [[Зураг:Mn coa khentii aimag.svg|20px]] [[Хэнтий]] || {{юникодмонгол|ᠬᠡᠨᠲᠡᠢ|v}} || align="right" | 77,028 |} </td></table> === Нутгийн удирдлага === Бүх түвшний засаг захиргаат нутаг өөрийн гэсэн [[хил]]тэй бөгөөд [[нутгийн өөрөө удирдах ёс]]ыг [[төр]]ийн удирдлагатай хослуулна. Эхний хоёр түвшний нутгийн өөрөө удирдах байгууллагыг [[Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал]] (ИТХ), баг, хорооныхыг [[иргэдийн Нийтийн хурал]] (ИНХ) гэнэ. Төрийн шийдвэрийг нутгийн [[Засаг дарга]] хэрэгжүүлнэ.<ref name="хуульзасагзахиргаа"/> === Бүсчлэл === Монгол улсын газар нутаг уудам болохоор бүсчлэх, мужлах болсон. Нэгдсэн бүсчлэл байхгүй. Статистикийн (тоо бүртгэлийн) газрын хэрэглэдэг бүсчлэлийг жишээлвэл: # [[Монгол Улсын Баруун бүс|Баруун бүс]] (Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Завхан, Увс, Ховд); # [[Монгол Улсын Зүүн бүс|Зүүн бүс]] (Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтий); # [[Монгол Улсын Төвийн бүс|Төвийн бүс]] (Говьсүмбэр, Дархан-Уул, Дорноговь, Дундговь, Өмнөговь, Сэлэнгэ, Төв); # [[Хангайн бүс]] (Архангай, Баянхонгор, Булган, Орхон, Өвөрхангай, Хөвсгөл); # [[Улаанбаатар]] (Улаанбаатар) гэж тав хуваасан байна.<ref>Монгол улсын Үндэсний статистикийн хороо. [http://www.slideshare.net/Gelegjamts/2011-get-file-wwwgelegjamtsblogspotcom-httpwwwnsomn Статистикийн бюллютень. 2011-12]</ref> Монгол улсыг бүсчлэн хөгжүүлэх үзэл баримтлал, шуудангийн нэгдсэн томъёолборт дээрх бүсчлэлийг ашигласан байдаг.<ref> Монгол Улсын Их Хурлын 2001 оны 57 дугаар тогтоолын хавсралт. [http://www.mofa.gov.mn/mn/index.php?option=com_content&view=article&id=151:2009-05-04-03-32-52&catid=35:2009-02-23-04-19-12 МОНГОЛ УЛСЫН БҮСЧИЛСЭН ХӨГЖЛИЙН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ]</ref> == Эдийн засаг == {{Гол|Монголын эдийн засаг}} Монголын эдийн засаг нь [[хөдөө аж ахуй]] ба [[уул уурхай|уул уурхайд тулгуурладаг]]. Монголд ашигт малтмал элбэг байдаг бөгөөд монголын эдийн засагт [[зэс]], [[нүүрс]], [[молибден]], [[цагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт|алтны олборлолт]] ихэд ач холбогдолтой. Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод төвлөрч 30,000 гаруй хувийн бизнес үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Харин хотоос гадуурх хүн ам нь мал аж ахуйг ([[хонины аж ахуй|хонины]], [[ямааны аж ахуй|ямааны]], [[үхрийн аж ахуй|үхрийн]], [[морины аж ахуй|морины]], [[тэмээний аж ахуй]]) голчлон эрхэлдэг. Газар тариаланд голдуу [[улаан буудай]], [[арвай]], [[хүнсний ногоо]], [[улаан лооль]], [[тарвас]], [[чацаргана]], малын тэжээл ургамал тариалдаг. 2006 онд 1 хүнд оногдох ДНБ нь $2,100 байв<ref name="factbook-mn">CIA World Factbook: [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html ''Mongolia''] </ref>. ДНБ нь 2002 оноос хойш тогтвортой өсөж (2006 оны албан ёсны тооцоогоор жилд 7.5%-р) байгаа ч гэсэн том хэмжээний импорт, экспортын тэнцвэргүй байдлыг нөхөж амжаагүй л байна. ОХУ-д өгөх $11 тэрбум долларын өрийг 2004 онд $250 сая доллараар Монголын засгийн газар хэлэлцээрээр төлжээ. Монголын эдийн засаг хэдийгээр өсөж байгаа ч гэсэн 2006 оны байдлаар хүн амын ядуурлын хэмжээ нь 32.2%<ref name="Yearbook2007"> Statistical Yearbook of Mongolia 2006, National Statistical Office, Ulaanbaatar, 2007 </ref>, [[ажилгүйдэл]] ба [[инфляци|инфляцийн]] түвшин нь тус тус 3.3% ба 9.5% байна. Монголын хамгийн гол худалдааны түнш нь [[Хятад]] орон. 2006 оны байдлаар Монголын нийт экспортын 68.4% нь, импортын 29.8% нь Хятадад ногджээ.<ref>Morris Rossabi, [http://www.jamestown.org/publications_details.php?volume_id=408&issue_id=3322&article_id=2369703 ''Beijing's growing politico-economic leverage over Ulaanbaatar''], The Jamestown Foundation, 2005-05-05, (retrieved 2007-05-29)</ref> 1991 онд Улаанбаатар хотод байгуулагдсан [[Монголын хөрөнгийн бирж]] нь нийт хувьцааны хэмжээгээрээ дэлхийд хамгийн жижигт тооцогддог байна.<ref name="Jeffs">{{cite news|url=http://www.efinancialnews.com/content/1047180747|title=Mongolia earns a sporting chance with fledgling operation |last=Jeffs |first=Luke |date=2007-02-12 |accessdate=2007-09-11 |work=Dow Jones Financial News Online}}</ref><ref name="IHT">{{cite news |url=http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|date=2006-09-19 |accessdate=2007-09-11 |title=Mongolian bourse seeks foreign investment |last=Cheng |first=Patricia |work=International Herald-Tribune|archiveurl=http://web.archive.org/web/20070420085805/http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|archivedate=2007-04-20}}</ref> === Аж үйлдвэр === ДНБ-ий 21.4%-г аж үйлдвэр хангадаг ба хөдөө аж ахуйн салбартай тэнцүүхэн байна (20.4%). Аж үйлдвэрлэлд [[барилгын материал]], [[уул уурхай]] ([[нүүрс]], [[зэс]], [[молибден]], [[хайлуур жонш]], [[цагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт]]), [[газрын тос]], хүнс ба ундааны бүтээгдэхүүн, малын гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулалт, [[ноолуур]], байгалийн нэхмэл үйлдвэрлэл зэрэг орно. Аж үйлдвэрлэлийн өсөлт нь 2002 онд жилд 4.1% байв. Уул уурхайн салбар нь Монголын хамгийн гол чухал аж үйлдвэрлэлийн салбаруудын нэг болж хөгжсөөр байна. Энэ нь Хятад, Орос, Канадын уул уурхайн компаниуд Монголд үйл ажиллагаагаа эрхлэх болсонтойгоор харагдаж байна. Дотоодын хоол хүнсний үйлдвэрлэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын тусламжтайгаар хурдацтайгаар өсөж байна. === Шинжлэх ухаан, технологи === 1990-ээд оноос ардчилал хөгжснөөр Монгол улс нь [[технологи|технологийн салбараа]] хөгжүүлж эхэлжээ. Үүний үр дүнд нилээд олон тооны технологийн компаниуд үүсгэгджээ. Мөн [[Өмнөд Солонгос]], [[Хятад]] зэрэг ойр орчмын орнуудын технологийн компаниуд Монголд салбараа нээж эхэлж байна. [[Мэдээлэл харилцаа|Мэдээлэл харилцааны]] ба [[интернет|интернетийн]] үйлчилгээ олгогч компаниуд ихэссэнээр интернет ба утасны салбарыг өрсөлдөөнтэй болгожээ. Үүнээс хамгийн өрсөлдөөнтэй нь [[үүрэн телефон|үүрэн телефон утасны]] салбар бөгөөд одоо Монголын ихэнх нутгийг хамарч байна. Электроник ба механик аж үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад [[программ хангамж]] нь Монголд үйл ажиллагаагаа эрхэлдэг Монголын ба гадаадын компаниудад түлхүү хөгжиж байна. == Соёл == {{Гол|Монголын соёл}} === Боловсрол === [[Зураг:Mongolian_National_University.jpg|thumb|[[Монгол Улсын Их Сургууль]]]] Монгол улсын сургуулийн өмнөх насныхан [[хүүхдийн цэцэрлэг]], гэрээр хүмүүжих ба 6 нас хүрээд сурагч болно. [[Бага боловсрол]] (5 жил), [[суурь боловсрол]] (9 жил), [[бүрэн дунд боловсрол]] (ерөнхий боловсрол, 12 жил)-ыг дунд сургуульд олж авна. Анх 10 жил байсан. [[Дээд боловсрол]] бакалавр, магистр, докторын зэрэг гээд шатлах ба их сургууль (ИС), дээд сургууль (ДС), хүрээлэнд сурч эзэмшинэ. Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв (МСҮТ) гэж бий. Бакалавр 4-6 жил, магистр 2 жил суралцдаг. [[Монгол улсын их дээд сургуулиуд]]ын заримыг дурдвал: * [[Монгол Улсын Их Сургууль]] — МУИС (1942 онд үүсэн байгуулагдсан); * [[Хөдөө Аж Ахуйн Их Сургууль]] — ХААИС (1958); * [[Эрүүл Мэндийн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль]] — ЭМШУИС (1961); * [[Хууль Сахиулахын Их Сургууль]] — ХСИС (1966); * [[Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль]] — ШУТИС (1969). === Баяр ёслол=== Улс даяар бүх нийтээр амардаг баяр:<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/399?lawid=399 НИЙТЭЭР ТЭМДЭГЛЭХ БАЯРЫН БОЛОН ТЭМДЭГЛЭЛТ ӨДРҮҮДИЙН ТУХАЙ]</ref> [[Зураг:Naadam.jpg|thumbnail|right|200px|Улсын наадмын Хүй <br>долоон худгийн дэнж]] {|class="wikitable" |- !Сар, өдөр ||Баяр||Тайлбар |- ||[[1 сарын 1]]||[[Шинэ жилийн баяр|Шинэ жил]]|| [[12 сарын 31]]-ны үдэш баярлаад 1 сарын 1-нд амарна. |- ||1-2 сар (''тайлбар'' →)||[[Цагаан сар]]|| [[Билгийн тоолол|Билгийн тооллын]] шинэ жил. Гурав хоног амарна. |- ||[[3 сарын 8]] ||[[Олон улсын эмэгтэйчүүдийн өдөр|Эмэгтэйчүүдийн баяр]]|| ''Мартын 8'' гэж бас хэлнэ. Саяхнаас амардаг болсон. |- ||[[6 сарын 1]]||[[Хүүхдийн баяр]]||''Эх үрсийн баяр'' гэж хэлдэг байсан. Саяхнаас амардаг болсон. |- ||[[7 сарын 11]]-[[7 сарын 15|15]]||[[Наадам|Үндэсний их баяр наадам]]||Улс, аймаг, сумын наадам болно. 5 өдөр амарна. |- ||11 сар (''тайлбар'' →)||[[Монгол бахархлын өдөр]]||Билгийн тооллын өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэн. <br> Чингис хааны төрсөн өдөр. Саяхан нэмэгдсэн. |- ||[[12 сарын 29]]||[[Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний баярын өдөр|Тусгаар тогтнолын өдөр]]||1911 онд Монгол улс сэргэсэн өдөр. <br> [[11 сарын 26]]-ны Улс (БНМАУ) тунхагласан өдрийн <br> бүх нийтийн амралтыг ийш шилжүүлсэн. |} === Эдийн соёл === [[Зураг:Gurvger.jpg|thumbnail|right|180px|[[Гэр]]]] Монгол болон Төв Азийн нүүдэлчин ард түмний уламжлалт сууц [[гэр]] юм. Мод, эсгийг ашиглан 4-6 хана тойруулж, тоононд унь тулган босгодог, эсгийгээр туурга хийх дугуй хэлбэртэй, оньсон бүтээцтэй, нүүж суухад тохирох эд юм. Сүм хийд, орд өргөө ч болдог байв. 16-17-р зуунаас буддын [[сүм]] [[хийд]] чулуу, шавраар барьдаг болсон ба монгол, төвөд, хятад хийцийг хослуулж байлаа. Дээр үеэс [[Уянга сум|Уянгын]] модон гэр, [[Дарьганга]] хийц алдартай. [[Мөнгөн аяга]], [[хэт хутга]] гээд дарханы үйл үнэлэгддэг байсан.<ref>[http://news.gogo.mn/r/66177 Д.Сүхээ: “Уянга”-ын гэх хийц нь цуулбар модоор унь болон ханаа хийдэгт л байгаа юм]</ref> [[Дээл]], [[малгай]], [[гутал]] монголын олон ястанд өвөрмөц бөгөөд улирал, нас, хүйсэнд тохируулж олон янз хийдэг байв. === Идээ унд === Монголд уламжлал шинэчлэл хосолж байна. Монголчууд эртнээс [[таван хошуу мал|таван хушуу мал]]ын мах, [[цагаан идээ]] зооглож ирсэн. Махаар [[хорхог]], [[боодог]], [[шорлог]] хийх ба дулаан цагт [[айраг]], [[тараг]], [[ээзгий]], [[өрөм]], [[бяслаг]], [[аарц]], [[ааруул]] зэрэг цагаан идээ бэлтгэн хэрэглэдэг. [[Архи]] нэрнэ. Хасаг үндэстний [[казы]], [[бешбармак]] зэрэг хоол бий. 20-р зуунаас [[гурил]], [[цагаан будаа]]тай хоол зонхилж, [[хүнсний ногоо]], [[тахиа]], [[гахай]]ны мах нэмэгдсэн. [[Гурилтай шөл]], [[цуйван]], [[будаатай хуурга]], [[хуушуур]], [[бууз]] үндэсний хоол болов. Монгол Улсад зоогийн газар ихээр үүсч хятад, солонгос, европ хоол хаа саагүй хийдэг болжээ. Цагаан хоолтон, зөв хооллолт бий болсон. === Урлаг === [[Зураг:Mongolian_Musician.jpg|thumb|140px|Морин хуур]] Монголын утга зохиол их хөгжсөн. [[Дашдоржийн Нацагдорж|Нацагдоржийн]] «Миний нутаг», [[Бэгзийн Явуухулан|Явуухулан]]гийн «Би хаана төрөө вэ», [[Дэндэвийн Пүрэвдорж|Пүрэвдоржийн]] «Сэгс цагаан богд», [[Бямбын Ринчен|Ринчений]] «Монгол хэл», [[Чадраабалын Лодойдамба|Лодойдамбын]] «Тунгалаг тамир» гээд олон зохиолчийн шүлэг, найраглал, тууж, өгүүллэг, роман 108 боть болсон. Монголчууд эртнээс [[дуу]] [[бүжиг]]тээ сайн. [[Монголын нууц товчоо|МНТ]]-д «...хавирга газрыг халцартал, өвдөг газрыг өлтөртөл дэвхцэн бүжиглэж хуримлав...» гэсэн нь бий. Уламжлалт [[уртын дуу]], [[богино дуу]], [[ардын дуу]]наас гадна орчин үеийн [[дуурь]], [[Рок хөгжим|рок]], [[поп]], [[хип хоп]], [[зохиолын дуу]] дуулдаг. [[Хөөмий]], [[исгэрээ]] зэрэг хоолойн өвөрмөц урлаг, [[бий биелгээ]], [[аягатай бүжиг]], [[ёохор]] гэсэн өөрийн дэг төрөл байна. [[Цэрэндуламын Сэвжид|Сэвжид]]ийн дэглэсэн «Жалам хар» бүжиг алдартай. [[Морин хуур]], [[аман хуур]], [[төгөлдөр хуур]], [[хуучир]], [[ёочин]], [[бүрээ]], [[ятга]], [[гитар]], [[хийл]] зэрэг хөгжмийн зэмсэг хэрэглэнэ. 1938 оны «[[Норжмаагийн зам]]»-аас эхлээд [[Монгол кино үйлдвэр]] ганцаар кино бүтээх болсон. Хувьсгал, хөдөө хотын амьдрал, ажил хөдөлмөрийн сайхныг, шашны мууг гаргадаг байв. 1970-аад оноос [[баримтат кино]] хийдэг болсон. Шилжилтийн үед унасан кино урлаг 2000-аад оны сүүлээс илт сайжирч олон студи жилдээ 20-30 [[уран сайхны кино]], мөн телевизийн [[олон ангит кино]] хийдэг болсон. Бямбасүрэнгийн найруулсан «[[Ингэн нулимс]]» кино нь 2005 оны [[Оскарын шагнал]]ын шилдэг гадаад баримтат кинонд дэвшиж байсан удаатай. [[Намжилын Норовбанзад|Норовбанзад]] уртын дууч, [[Сэмбийн Гончигсумлаа|Гончигсумлаа]] хөгжмийн зохиолч, [[Бэгзсүрэнгийн Норовсамбуу|Норовсамбуу]] уран нугараач, [[Түдэвийн Цэвээнжав|Цэвээнжав]] жүжигчин зэрэг олон авьяастан төржээ. === Спорт === {{Гол|Монголын спорт|Монгол улс Олимпод}} [[Зураг:Mongolia 063.JPG|thumb|200px|Сур харваа]] «Эрийн гурван наадам» хэмээх [[морины уралдаан|хурдан морь]], [[сур харваа]], [[үндэсний бөх]] гурав Монголд спорт маягаар хөгжсөн. Бөхчүүдээс дархан аварга Бадмаанямбуугийн [[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ|Бат-Эрдэнэ]] улсын наадамд 11, Хорлоогийн [[Хорлоогийн Баянмөнх|Баянмөнх]] 10 түрүүлсэн ба харваачдаас гарамгай мэргэн Аюушийн [[Аюушийн Цэвээн|Цэвээн]] үлгэр дуурайлал болж явдаг. Хэдий адгуус ч гэсэн морины уралдаан монголчуудад онцгой бахдалтай бөгөөд 2000-аад оны [[Эрдэнэчулууны шарга]], 1950-аад оны [[Шийтэрийн зээрд]] азаргад төрөөс онцгой цол хайрласан удаатай. 20-р зууны дунд үеэс Монголд [[их спорт]] хөгжиж, 1964 оны [[Токиогийн олимп]]оос хойш өвөл, зуны олимпод оролцдог болсон. 1968-2012 оны хугацаанд [[бокс]], [[буудлага]], [[жүдо]], [[чөлөөт бөх]] (''топ 4'')-өөр олимпоос 2 алт, 9 мөнгө, 13 хүрэл, бүгд [[Монгол улс Олимпод|24 медаль]] хүртээд байна. 2008 оны [[Бээжингийн олимп]]оос Найданы [[Найданы Түвшинбаяр|Түвшинбаяр]] жүдоч, Энхбатын [[Энхбатын Бадар-Ууган|Бадар-Ууган]] боксчин хоёр анхны алтыг хослуулан авчирсан бөгөөд мөн жилийн паралимпад [[байт харваа]]ч Дамбадондогийн [[Дамбадондогийн Баатаржав|Баатаржав]] аварга болжээ. [[Зураг:Olympic banner in Ulaanbaatar.jpg|thumbnail|right|200px|[[Спортын төв ордон]]. 2012 оны олимпийн багийн зар.]] 1971 онд Должингийн [[Должингийн Дэмбэрэл|Дэмбэрэл]] байт харваач анхны дэлхийн аварга болсон бол дэлхийн аварга болсон анхны чөлөөт бөх Зэвэгийн [[Зэвэгийн Ойдов|Ойдов]] (1974), анхны жүдоч Хашбаатарын [[Хашбаатарын Цагаанбаатар|Цагаанбаатар]] (2009), анхны боксчин Пүрэвдоржийн [[Пүрэвдоржийн Сэрдамба|Сэрдамба]] (2009) байлаа. Монголын эмэгтэй буудлагын тамирчин Доржсүрэнгийн [[Доржсүрэнгийн Мөнхбаяр|Мөнхбаяр]] (гавьяат тамирчин), Отрядын [[Отрядын Гүндэгмаа|Гүндэгмаа]] (хөдөлмөрийн баатар) нар 1990-ээд оноос хориод жил тив, дэлхий, олимпод амжилт гаргасаар олимпийн аваргаас бусад бүх цолыг авсан. Монгол улсынхан [[Япон]]д [[сүмо]] барилддаг болсон. Асашорю [[Долгорсүрэнгийн Дагвадорж|Дагвадорж]] анх 2003 онд ''ёкозүна'' (аварга) болсоноос хойш Хакүхо [[Мөнхбатын Даваажаргал|Даваажаргал]] (2007), Харүмафүжи [[Даваанямын Бямбадорж|Бямбадорж]] (2012), Какүрю [[Мангалжавын Ананд|Ананд]] (2014) нар залган сүмогийн дэвжээг эзэгнэсээр байна. Хүүхэд залуус [[хөлбөмбөг]], [[сагсан бөмбөг]], [[ширээний теннис]]ийг түгээмэл тоглодог, сонирхдог. == Зургийн цомог == <gallery widths="180px" heights="130px"> Gengis_Khan_empire-fr.svg|Чингисийн аян дайн Altan_Khan.jpg|Түмэдийн Алтан хан Tsogtiin_tsagaan_baishin.JPG|Цогтын цагаан байшин Panorama_Ulan_Bator_06.JPG|Төв талбай Sukhbaatar.jpg|Сүхбаатар жанжин Файл:Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр.jpg|Физик газар зүйн зураг {{ref-en}} KhongorynElsCamels.jpg|Хонгорын элс ба тэмээн сүрэг %D0%91%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B0%D0%BB_%D0%B8_%D0%A5%D1%83%D0%B1%D1%81%D1%83%D0%B3%D1%83%D0%BB_332.jpg|Хөвсгөл нуур Gorkhi_Terelj_Park.jpg|Горхи Тэрэлж Yurt_in_Ulan_Bator.JPG| Oyu_Tolgoi_23.JPG|Оюу толгой Zamyn_Uud_traders.jpg|Галт тэрэг White_Tara.jpg|Цагаан дарь эх %C3%96lgii_Mosque.jpg|Лалын сүм Naadamceremony2006.jpg|Улсын наадам Mongolian_warriors.jpg|Бөх барилдаан Mongolian_Youth.jpg|Хүүхдүүд MongolianStew01.JPG|Хорхог </gallery> ==Нэмж унших== *[[Монгол сайтууд]] == Цахим холбоос == {{Commons|Category:Mongolia|Монгол Улс}} * [http://www.welcometomongolia.com Монголын аялал жуулчлалын нэгдсэн сайт] * [http://www.pmis.gov.mn Монгол улсын төрийн байгууллагуудын цахим сүлжээ] * [http://www.open-government.mn/ Монголын нээлттэй засаг] − Засгийн газрын албан ёсны цахим сүлжээ * [http://www.mongolia-tour.com/ Монголын аялал жуулчлалын байгууллагуудын нэгдсэн цахим сүлжээ] * [http://www.mongolia-mining.com/ Монголын уул уурхайн салбарын талаархи олон улсын мэдээ] <!-- These links are enough. Please read [[WP:External links]] for guidelines --> == Зүүлт, тайлбар == {{лавлах холбоос|2}} {{NaviBlock |Ази |ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд |Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан }} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:Далайд гарцгүй орон]] [[Ангилал:Монгол| ]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] kowbo8hhrgwpo3hklobtbnnr9m3dem4 706927 706926 2022-07-31T22:26:29Z Бмхүн 59031 /* Эртний улс */ wikitext text/x-wiki {{Чиглэх3|Монгол|Монголчууд}} {{Инфобокс улс |NAME-AMTSSPRACHE = {{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}<br />Монгол Улс |BILD-FLAGGE = Flag of Mongolia.svg |ARTIKEL-FLAGGE = Монгол улсын төрийн далбаа |BILD-WAPPEN = State emblem of Mongolia.svg |BILD-WAPPEN-BREITE = 120px |ARTIKEL-WAPPEN = Монгол улсын төрийн сүлд |WAPPEN-OPT = Төрийн сүлд |WAHLSPRUCH = |AMTSSPRACHE = [[Монгол хэл]]<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/486 Төрийн албан ёсны хэлний тухай]. Монгол Улсын хууль. legalinfo.mn.</ref> |HAUPTSTADT = [[Улаанбаатар]] |STAATSFORM = [[Парламентаризм|Парламентын]] [[Бүгд Найрамдах Улс]] |REGIERUNGSSYSTEM = [[Парламентын засаглалын систем|Парламентын]] [[ардчилсан дэглэм]] |STAATSOBERHAUPT = [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]<br />[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]] ([[Монгол Ардын Нам|МАН]]) |REGIERUNGSCHEF = [[Монгол Улсын Ерөнхий сайд|Ерөнхий сайд]]<br />[[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]] ([[Монгол Ардын Нам|МАН]]) |FLÄCHE = 1.564.116 |EINWOHNER = 3,209,639 <small>(2018 оны 6 сарын 12)</small><ref >[https://www.nso.mn/ Монгол Улсын Үндэсний статистикийн хорооны бүртгэл] </ref> |BEV-DICHTE = 1,9 |BIP = 2016<ref>International Monetary Fund (IMF): ''[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/01/weodata/index.aspx World Economic and Financial Surveys - World Economic Outlook Database].'' imf.org, abgerufen 8. September 2017.</ref> * 11.031 сая [[Америк доллар|$]] <small>([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|131.]])</small> * 36.996 сая [[Америк доллар|$]] <small>([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|117.]])</small> * 3.660 [[Америк доллар|$]] <small>([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|117.]])</small> * 12.275 [[Америк доллар|$]] <small>([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|96.]])</small> |BIP-ERWEITERT = * Нийт (нэрлэсэн) * Нийт ([[Худалдан авах чадварын харьцаа|ХАЧХ]]) * ДНБ/Хүн ам (нэрл.) * ДНБ/Хүн ам (ХАЧХ) |HDI = {{Өссөн}} 0,735 <small>([[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|92.]]) (2016)</small><ref>[http://hdr.undp.org/en/2016-report United Nations Development Programme] (Entwicklungsprogramm der Vereinten Nationen)</ref> |WÄHRUNG = [[Төгрөг]] (MNT) |GRÜNDUNG = НТӨ 209 он: Монголын анхны төрт улс, [[Хүннү улс]] байгуулагдав.<br />1206 он: [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]] мандсан, [[Их Монгол Улс]] байгуулагдав.<br />[[1911 он|1911]]-[[12 сарын 29|12-29]]: [[Манж чин улс|Чин улс]] мөхөж,<br />орчин үеийн [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монгол улс]]<br />тусгаар тогтнов. |UNABHÄNGIGKEIT = 1206 он:<br /> (Бүх нүүдэлчин [[Монголчууд|Монголчуудыг]] нэгтгэсэн) |NATIONALHYMNE = ''[[Монгол улсын төрийн дуулал|Төрийн дуулал]]''<br />[[File:Mongolian national anthem, performed by the United States Navy Band.ogg|noicon|120px]] |NATIONALFEIERTAG = [[7 сарын 11|Долоодугаар сарын 11]]<br />([[наадам|Эрийн гурван наадам]]) |ZEITZONE = [[Координатжуулсан дэлхийн цаг|UTC]][[UTC+7|+7]] - [[UTC+8|+8]] |KFZ-KENNZEICHEN = [[Монгол Улсын тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|MGL]] |ISO 3166 = [[ISO 3166-2:MN|MN]], MNG, 496 |INTERNET-TLD = [[.mn]] |TELEFON-VORWAHL = +976 |STRASSENVERKEHR = [[Баруун замын хөдөлгөөн]] |BILD-LAGE = Mongolia on the globe (Asia centered).svg |BILD-LAGE-IMAGEMAP = АзиДэлхийнБөмбөрцөг1 |BILD1 = Mongolia_1996_CIA_map.jpg |BEV-ZUNAHME={{Өссөн}} +1,25 % (2016)<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html East & Southeast Asia: MONGOLIA.] In: The World Factbook. Central Intelligence Agency (CIA), abgerufen am 8. September 2017.</ref> }} '''Монгол Улс''' (1992 оноос хойш)<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/367 legalinfo.mn:] Монгол Улсын үндсэн хуулийн нэгдүгээр бүлэг, нэгдүгээр зүйл</ref> — [[Дорнод Ази|дорнод]] болон [[төв Ази|төв]] [[Ази]]д оршдог [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] '''[[улс]]'''. Хойд талаараа [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], бусад талаараа [[Хятад]] улстай хиллэдэг [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] '''[[Улс|улс]]'''. Нийслэл — [[Улаанбаатар]] хот. [[Алтайн нуруу|Алтайн]] нуруунаас [[Их Хянган|Хянганы нуруу]], [[Соёны нуруу]]наас [[Говь]] хүрсэн 1 сая 566 мянган км² уудам нутагтай, дэлхийд нутаг дэвсгэрийн хэмжээгээр [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|19-рт]] жагсдаг. 2015 оны эхэнд Монгол Улсын хүн ам 3 сая хүрсэн ([[Улс орнуудын хүн амын тоо|135-р олон]]). Үндсэндээ [[Монголчууд|монгол үндэстэн]] (95 хувь), мөн [[хасагууд|хасаг]], [[Тува ястан|тува]] хүн байна. 16-р зуунаас хойш [[буддын шашин|буддын]] шашин, 20-р зуунаас шашингүй байдал дэлгэрсэн ба албан хэрэгт [[монгол хэл]]ээр харилцана. Монголд НТӨ 209 онд [[Хүннү улс]] нэгдсэнээс [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг угсаатан|түрэг]] угсаатан халалцсаар 1206 онд [[Чингис хаан]] [[Их Монгол Улс]]ыг байгуулан [[Еврази]]йг эзэлсэн гүрэн үүсгэжээ. 17-р зуунд [[манж үндэстэн|манж]] [[Чин улс]]ын мэдэлд орсон ч 1911 онд [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|тусгаар тогтносон]] бөгөөд 1924 онд байгуулагдсан [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ]]-ын гишүүн болсон. 20-р зуунд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]тай дотно байж, нийгэм, эдийн засгийн бат суурь тавигдан 1990 онд [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, [[зах зээлийн эдийн засаг|зах зээлийн]] эдийн засагт шилжин орсон. Одоо парламентын [[Бүгд Найрамдах Улс|Бүгд Найрамдах]] засагтай, хорин нэгэн аймаг, нэг нийслэлд хуваагддаг [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]] улс юм. Хөгжиж буй орон. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээр (26.8 тэрбум [[америк доллар|ам.доллар]]) дэлхийд 111-т жагсаж, нэг хүнд ноогдох хэмжээ 11,882 $ байна. [[Хөдөө аж ахуй]], [[малчин|нүүдлийн мал аж ахуйн]] уламжлалтай. [[Зэс]], нүүрс экспортлодог. Мөнгөний нэгж — [[төгрөг]]. Дэлхийн 184 улстай дипломат харилцаа тогтоосон. [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]], [[Дэлхийн Худалдааны Байгууллага]], [[Олон Улсын Валютын Сан]], [[Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллага|Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллагын]] гишүүн. == Нэр == [[Монголчууд|Үндсэн хүн амын]] нэрээс улсын оноосон нэрийг «'''Монгол'''» хэмээжээ. Үгийн гарлын [[Монголчууд#Нэр|хэдэн янз таамаг]] бий. Монгол Улсын урьд үеийг [[Их Монгол Улс]], [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] (БНМАУ) гэх мэтээр ялган нэрийдэх ба 1992 оноос хойших шинэ үеийг албан бичигт «'''Монгол Улс'''» (МУ) гэх болсон. == Газар зүй == {{Гол|Монгол улсын байгалийн цогцолборт газар}} [[Зураг:Mongolia 103.88219E 46.91703N.jpg|thumb|right|Хиймэл дагуулаас харсан зураг]] Монгол орон 1,566,600 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, [[Перу]]гээс том буюу дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|19-р том]] орон болно. [[Ази]]д наймдугаар, [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] улсуудаас Казахстаны дараа хоёрдугаарт жагсана. Нутаг дэвсгэрийн 0.43 хувийг гадаргын ус бүрхсэн. === Байрлал === Хойд өргөргийн 41° — 52°, зүүн уртрагийн 87° — 120° дотор уламжлал болон [[ЮНЕСКО]]-гийн ангиллаар [[Төв Ази]], НҮБ-ийн шинэ ангиллаар [[Дорнод Ази]]д хамааран байна. Газрын байрлалаар хоёуланд нь, [[соёл]]ын хувьд Төв Ази, [[эдийн засаг|эдийн засгийн]] хувьд Дорно Азитай илүү дотно. Саяхнаас [[Зүүн Хойд Ази]]йн бүсийн хурал зөвлөгөөнд оролцох болсон. Өмнөд, дорнод, өрнөд гурван талаараа [[Хятад]] Улстай 4677 км, умард талаараа [[Оросын Холбооны Улс|Орос Улстай]] 3543 км зурвасаар хиллэнэ. [[Далайд гарцгүй улс|Далайд гарцгүй]]. Хилийн нийт урт — 8220 км. Хэдий хиллэдэггүй ч баруун хил [[Казахстан|Казахстан Улс]]аас 38-хан километр зайтай. Хөндлөн 2392 км, гулд 1259 км сунасан «дэлгэсэн тэрлэг шиг»<ref>[[Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар|Ш.Гүрбазар]] бичиж, [[Хурд (хамтлаг)|Хурд хамтлаг]] дуулсан «Би Монголоороо гоёдог» дуунаас.</ref> хэлбэртэй. Захын цэг:<ref>[http://www.mne.mn/mn/news/show/1663 МОНГОЛ ОРНЫ ТӨВ БУЮУ “ХҮЙС ЦЭГ” ХААНА БАЙДАГ ВЭ?]</ref><ref>[http://ktms08.blog.gogo.mn/read/entry45902 Монгол улсынхаа хамгийн хамгийнийг мэдэж байхад илүүдэхгүй болов уу?]</ref> * Баруун цэг — Монгол Алтайн нурууны Мааньт уул * Хойд цэг — Их Соёны нурууны Монгол шарын даваа * Зүүн цэг — Соёлз уулын модот хамар * Урд цэг — Орвог гашууны бор толгой * Төв цэг (хүйс) — [[Бүрд сум]]ын Өвөр хөшөөтийн булгийн эх === Газрын гадарга === [[Зураг:Mongolia Landscape.jpg|thumb|left|160px|Монголын байгаль]] {{Гол|Монгол орны уулс}} Монгол харьцангуй өндөрлөг орон. Үндсэндээ [[Монголын тэгш өндөрлөг]] (далайн түвшнээс дээш 900-1500 м) дээр байна. Нутгийн баруун талаар 900 км урт [[Монгол Алтай]], түүний үргэлжлэл [[Монгол алтайн нуруу|Говь Алтайн нуруу]] байна. Нутгийн төв хэсгээр [[Хангайн нуруу|Хангай]], Хөвсгөлийн уулархаг муж (хойш [[Соён]] хүрнэ), дорно умард нутгаар [[Хэнтийн нуруу]] байна. Зүүн, зүүн өмнөд зүг рүү өндрийн хэмжээ буусан байдаг. [[Монгол орны уулс|Уулсын өндрөөс дурдвал]] Монгол Алтайн нурууны ноён оргил [[Алтай Таван Богд|Таван богд]] хөвчийн [[Хүйтэн оргил]] (4374 м), Хангайн [[Отгонтэнгэр]] (4008 м), Соёны [[Мөнх сарьдаг]] (3491 м), Хэнтийн [[Асралт хайрхан]] (2799 м) юм. Дорнод нутгаар [[Шилийн богд уул|Шилийн богд]] (1778 м) зэрэг унтарсан галт уулстай. Томоохон гол, мөрний сав газраар харьцангуй нам доор байна. Нутгийн баруунтаа [[Их нууруудын хотгор]], Дэлхийн [[Дэлхийн өв|байгалийн өвд]] бүртгэгдсэн [[Увс нуурын хотгор]] байгаа бол Дорнод аймагт хамгийн нам доор цэг буюу [[Хөх нуур (Дорнод)|Хөх нуурын хотгор]] (560 м) бий. === Усны зүй === [[Зураг:Uvs_n%C3%BAr.JPG|thumb|[[Увс нуур]]]] {{Гол|Монгол орны гол мөрд|Монгол орны томоохон нуурууд}} Монголд нийлээд 67,000 км урт болох 3811 гол горхи, 500 м³ эзлэхүүнтэй 3500 гаруй нуур, 7000 орчим булаг шанд, 540 м² талбай бүхий 190 гаруй мөсөн гол, 250 гаруй рашаан, газрын доорх усны 139 орд газар байна. Улаанбаатар хот бол хот дотроо рашаантай байдаг дэлхийн хоёрхон нийслэлийн нэг юм. Монголын гол мөрнийг Умард мөсөн далайн, Номхон далайн, Төв азийн гадагшаа урсгалгүй гэсэн гурван ай савд хуваан үзнэ. [[Орхон гол|Орхон]] бол Монголын хамгийн урт гол юм (1124 км, усаа цуглуулах талбай 133000 км²). Харин Хятадад урсдаг уртыг нь оруулж тооцвол [[Хэрлэн гол]] Монголын хамгийн урт гол /1200 км/ юм. Хамгийн ус ихтэй нь [[Сэлэнгэ мөрөн]] юм. Жилийн дундаж урсац нь 300 м³/сек байдаг. Монгол орны хамгийн том мөсөн гол бол Алтай Таван богд дахь [[Потанины мөсөн гол]] бөгөөд 20 км орчим урттай. Хамгийн том нуур нь [[Увс нуур|Увс]] (3350 км²), хамгийн гүн нуур нь [[Хөвсгөл нуур|Хөвсгөл]] (238 м) юм. === Бүс, хөрс === Монгол хойноосоо урагш ойт хээр, хээр, говь, цөлийн гэсэн өргөргийн дөрвөн бүс, өндөр уулс, ялангуяа ойт хээрийн бүсийн уулс өөд авирахад тайгын болон тагийн бүслүүр ажиглагддаг. Монголын байгалийн бүс, бүслүүр, гадаргын байдлыг харгалзан Хангай, Хэнтийн, Алтайн уулархаг, Дорнодын талархаг, Говийн гэж дөрвөн их мужид хуваадаг. Ойт бүслүүр нь тогтмол дулаан, тааламжтай уур амьсгалтай, үржил шим сайтай, ялзмаг ихтэй. Хүрэн, хар хүрэн, цайвар хүрэн, хар шороон, нугын хүрэн, говийн бор, цөлийн бор саарал, нуга намгийн болон мараалаг, давсархаг зэрэг олон төрлийн хөрс байдаг. Үүний дотор үржил шимт хүрэн хөрс тавь орчим хувийг эзэлдэг. Газар тариалан эрхэлж болох газар нь газар нутгийн 0.76%-г эзэлдэг. Усжуулалттай газар 840 км² байна. [[Зураг:Takhi2a.jpg|thumb|Хустайн нурууны [[тахь]]]] === Ургамал, амьтан === {{гол|Монгол орны ургамал газар зүй|Монгол орны загас}} Монгол оронд нэг ба олон наст, модлог, бутлаг, хагас бутлаг зэрэг 4000-аад зүйлийн ургамал, ногоо ургадаг. 7 баг, 24 овог, 70 гаруй төрөлд хамаарагдах 140 гаруй зүйлийн [[хөхтөн]], 390-ээд зүйлийн [[шувуу|жигүүртэн]] оршино. Түүний дотор [[тахь]], [[хавтгай]], [[мазаалай]] зэрэг [[амьтан]], [[монгол алтан хундага]], [[тарваган шийр]], [[дорогостойн вансэмбэрүү]] зэрэг дэлхийд өөр аль ч газарт байхгүй [[ургамал]] бий. == Хүн ам зүй == {{гол|Монголын хүн ам зүй}} [[Зураг:Map of Mongolia topographic layers.xcf|thumb|Физик газар зүйн зураг|alt= т]] {| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |- ! style="width:50px;"| Он !! Хүн ам <br>(мян.)<ref>[http://www.bscnet.ru/upload/iblock/cf6/vestnik_4_8_.pdf ВЕСТНИК]. (2012)</ref> |- | 1918 || 647.5 |- | 1935 || 738.2 |- | 1956 || 845.5 |- | 1969 || 1197.6 |- | 1989 || 2044.0 |- | 2010 || 2,754.7 |- | 2015 || 3,000.0 |- |} [[Зураг:Mongolia-demography.png|thumbnail|left|Хүн амын тоо (1961-2003)]] Монгол улс 1918 онд хүн ардаа тоолоход 647.5 мянга байв.<ref>[https://burtgel.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=726:civilregister&catid=178:history&Itemid=374 https://burtgel.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=726:civilregister&catid=178:history&Itemid=374]</ref> Дайны дараах цагт хүн амын тоо түргэн өсч 1962 онд 1 сая, 1988 онд 2 сая хүнтэй болжээ. Нийгмийн шилжилтийн үед хүн амын өсөлт буурч 2010 оны тооллогоор 2.75 сая хүнтэй байсан бол 2015 оны эхэнд 3 сая дахь иргэнээ өлгийдөн авсан.<ref>[http://yellow.zindaa.mn/%D0%9E%D1%80%D0%BE%D0%BD-%D0%BD%D1%83%D1%82%D0%B0%D0%B3/1ndk Монгол Улсын гурван сая дахь иргэнээр охин хүүхэд тодорлоо] (2015)</ref> Хүн амын олноор дэлхийн 194 улсаас [[Армени]], [[Литва]]тай зэрэгцээд [[Улс орнуудын хүн амын тоо|135-р байранд]] байна. Хүн амын нягт — 1.8 хүн/км² буюу хүн амын [[Улс орнуудын хүн амын нягт сийрэг|хамгийн сийрэг]] суурьшилтай орон болно. 1000 хүн тутамд 20 хүн төрж, 6 хүн нас бардаг, жилийн дундаж өсөлт — 1.49% (2016он). Хүн амын 36.6% нь 0–14 насны багачууд, 68.9% нь 15–64 насны хөдөлмөрийн чадвартан, 4% нь 65-ээс дээш өндөр настан юм. хүйсийн харьцаа жигд, дундаж наслалт — 68.6 жил.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html CIA World Factbook". CIA. 2012.]]</ref> === Ард түмэн === {| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |+ ! style="width:160px;"| Яс үндэс !! Хүн ам <br>(2010 он)<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref>!! Хувь |- | [[Халх ястан]] || 2,168,141 || 82.4 % |- | [[Хасаг үндэстэн]] || 101,526 || 3.9 % |- | [[Дөрвөд|Дөрвөд ястан]] || 72,403 || 2.8 % |- | [[Баяд|Баяд ястан]] || 56,573 || 2.2 % |- | [[Буриад ястан]] || 45,087 || 1.7 % |- | бусад ястан || 187,387 || 7.1 % |- | гадаадын иргэн || 16,320 || 0.6 % |} Монгол улс үндсэндээ нэгэн төрлийн ард түмнээс бүрдэнэ. Хүн амын 95 хувь [[Монголчууд|монгол үндэстэн]] байна. Ястнаар салган бүртгэдэг уламжлалтай. 2010 оны хүн амын тооллогыг үндэслэвэл [[халх ястан]] (82%) зонхилж [[хасагууд]] (4%), [[дөрвөд]] (2.8%), [[баяд]] (2.2%), [[буриад]] (1.8%), [[захчин]] (1.3%), [[дарьганга]] (1%), [[урианхай]] (1%), [[дархад]], [[хотгойд]], [[торгууд]], [[хотон]], [[мянгад]], [[тува]], [[барга]], [[үзэмчин]], [[элжигин]], [[сартуул]], [[хамниган]], [[цаатан]], [[чантуу]], [[харчин]], [[цахар]] зэрэг хориод нэрээр бүртгэж байна. [[Хятад]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Солонгос]] зэрэг гадаадын иргэн 0.6 хувийг бүрдүүлж байна.<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> Буриад, [[Ойрад]] монгол нь халхжих, тува, хотон, чантуу зэрэг [[Түрэг|түрэг угсаатан]], хамниган [[Тунгус хэлний бүлэг|тунгус угсаатан]] нь монголжих үйл явц явагдсаар байгаа. Хасагууд Баян-Өлгийд 88% эзэлж байгаа болохоор харьцангуй өөрийнхөөрөө байна. БНМАУ-ын үед БНХАУ-тай харьцаа муудан 1963—1966 онд [[хужаа]] нарыг үлдэн хөөж, [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] бутрахад 1990—1992 онд Монголд байсан Зөвлөлтийн цэргийн анги, мэргэжилтнүүдийг гаргажээ.<ref>[http://www.mglradio.com/main/640744 http://www.mglradio.com/main/640744]</ref><ref>[http://bigbrother.blog.banjig.net/post.php?post_id=91235 Орос-Хятадын харилцаа ба Монгол улсын аюулгүй байдал] (2011)</ref> Ардчилсан Монголд хуулийн хязгаарыг (нийт 3%, нэг улсаас 1%) давахгүйгээр гадаадын иргэд орж гардаг болсон.<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/211 Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай] (2010)</ref> === Хэл бичиг === Улсын албан ёсны хэл нь [[монгол хэл]] байна. Монгол хэл [[Алтай хэлний язгуур|алтай]] язгуурын [[Монгол хэлний бүлэг|монгол]] бүлгийн гол хэл юм. Монгол улсад [[халх аялга]] голчлох ба [[буриад аялга]], [[Ойрад–Халимаг аялга|Ойрад аялга]], [[дархад аялга]] тодорхой ялгардаг. 1941 оноос хойш [[кирил үсэг|кирил үсгээр]] бичдэг болсон. [[Кирил монгол бичгийн дүрэм|Кирил монгол бичгийн дүрмийг]] 1-р ангиас хүүхдүүдэд заадаг. 35 үсэгтэй. Чингис хааны үеэс уламжилсан [[Монгол бичиг]] 1990 оноос сэргэж, дунд сургуулийн 5-р ангиас заадаг болсон. Компьютер, гар утаснаа [[латин үсэг]] хэрэглэх нь түгээмэл. Мөн алтай язгуурын [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг]] төрлийн [[хасаг хэл|хасаг]], [[тува хэл]]ээр ярина. 1-4-р ангид эх хэлийг хүүхдүүдэд зааж, 5-р ангиас [[Англи хэл|Англи]] (сүүлийн үе), [[орос хэл|орос]] (Зөвлөлтийн үеэс), [[солонгос хэл|солонгос]], [[герман хэл|герман]], [[хятад хэл|хятад]], [[япон хэл|япон]] зэрэг харь хэлийг хүүхэд залуус сурч эзэмшдэг. === Шашин шүтлэг === {{bar box |title=Монголын шашин шүтлэг (2010)<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[Буддын шашин|будда]]|orange|53.0}} {{bar percent|''[[Шашин шүтэхгүй байх|бурхангүй]]''|grey|38.6}} {{bar percent|[[лал]]|green|3.0}} {{bar percent|[[бөө мөргөл|бөө]]|black|2.9}} {{bar percent|[[Христийн шашин|христ]]|blue|2.1}} }} Монголын ард түмний ихэнх нь [[буддын шашин]]тан (53%). Буддын шашны ''гэлүгва'' буюу [[шарын шашин]] гэсэн ёсыг дагадаг. Мөн шашин, бурхны сүжиг алдрах хүний тоо (38%) өссөн. Хүн амын цөөн хувьд [[лал]], [[бөө мөргөл|бөө]], [[христийн шашин|христийн]] шүтлэг байна.<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> Эрт дээр үеэс Монголд бөө, [[тэнгэр шүтлэг]] байсан бөгөөд 16-р зуунаас буддын шашин Монголд гурав дахь удаагаа хүчтэй дэлгэрсэн. [[Жавзандамба хутагт|Жавзандамба]] нарын олон хутагт хувилгаан тодорсон. БНМАУ-ын эхэн үед шашныг хориглож, сүм хийдийг шатааж, лам нарыг хороож байв. Хожим суларч 1990 оноос хойш шашин шүтэх эрх чөлөөлөгдсөн. 2010 онд буддын 127, христийн 96, лалын 6, бүгд 234 сүм хийд байв.<ref>[http://www.slideshare.net/Gelegjamts/2010-get-file-wwwgelegjamtsorg-wwwgelegjamtsblogspotcom-httpwwwnsomn?related=1 Монгол улсын статистикийн эмхтгэл-2010].</ref> Том нь [[Гандантэгчэнлин хийд]]. === Хот суурин === [[Зураг:UlaanBaatar-2009.jpg|thumb|left|200px|[[Улаанбаатар]]]] [[Зураг:Darkhan_Buddha.jpg|thumb|right|150px|[[Дархан]]]] [[Зураг:Erdenet_02.jpg|thumb|left|200px|[[Эрдэнэт]]]] {{гол|Монголын хотууд}} Монголын хүн амын 71 хувь хот газар амьдарч байна.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2212.html URBANIZATION]</ref> Гэхдээ хот дотроо [[гэр хороолол]] их. Засаг захиргааны [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|хот суурин]] байхгүй. Уламжлал болон [http://www.legalinfo.mn/law/details/532 хууль] харвал [[Монголын хотууд|22-26 хот]] бий: {|class="wikitable" |+ 2010 оны хүн амын тоогоор: |- valign="top" | * [[Улаанбаатар]] (1,200,358) * [[Эрдэнэт]] (85,000) * [[Дархан]] (75,000) * [[Чойбалсан]] (38,537) * [[Мөрөн]] (35,789) * [[Налайх]] (30,049) * [[Баянхонгор (хот)|Баянхонгор]] (29,817) * [[Өлгий]] (29,392) || * [[Ховд (хот)|Ховд]] (29,012) * [[Арвайхээр]] (27,162) * [[Улаангом]] (27,152) * [[Багануур]] (22,210) * [[Цэцэрлэг хот|Цэцэрлэг]] (20,604) * [[Сүхбаатар хот|Сүхбаатар]] (19,662) * [[Даланзадгад]] (18,740) * [[Сайншанд]] (18,735) |} == Түүх == {{гол|Монголын түүх}} {{Загвар:Монголын түүх}} === Эртний улс === {{гол|Балар эртний Монгол|Хүннү улс|Сяньби|Нирун улс|Түрэг улс|Уйгур улс|Хидан Улс}} Монгол оронд 850,000 жилийн тэртээ «[[босоо хүн]]» амьдарч байсан<ref>{{cite web|url=http://www.archaeology.mas.ac.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=56&Itemid=64 |title=Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажлын ололт амжилт |publisher=Institute of Mongolian Archaeology |date=2013-06-24}}</ref> ба балар эртний хүний хадны сүг зураг эд олдвор [[Хойд цэнхэрийн агуй]]гаас олддог.<ref name="Novgorodova">Eleanora Novgorodova, Archäologische Funde, Ausgrabungsstätten und Skulpturen, in ''Mongolen (catalogue)'', pp. 14–20</ref> Чулуун зэвсэг, хүрэл зэвсэг, төмөр зэвсгийн үеийг дамжсаар эртний улсуудын үетэй золгожээ. Монгол орон эртнээс [[анчин]], [[малчин]], [[нүүдэлчин]] ард түмний өлгий байсаар ирсэн бөгөөд тэдгээр нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]], [[зүрчид]] аль ч угсаа байсан үргэлж өмнөд газрын [[нанхиад]]тай зууралдан байлдах ба [[Цагаан хэрэм|түмэн газрын их цагаан хэрмээр]] хил тогтдог байв. [[File:Hsiung-nu-Empire.png|thumb|175px|left|[[Хүннү улс]] (НТӨ 209 – НТ 48)]] Сурвалж бичигт гуйфань, [[шаньжун, ицюй,]] [[ху]], [[линь ху]], [[дунху]] (дорнод ху), [[хуньюй]], шюжун зэрэг олон нэрээр тэмдэглэгдэж явсаар МЭӨ 209 онд [[Модун шаньюй]] [[Хүннү улс]]ыг (НТӨ 209 – НТ 48) нэгтгэн байгуулжээ. [[Ноён уул]]наас Хүннүгийн ноёны бүлэг булш олсон ба хүннүгийн [[мал]] адуулах, [[нум]] [[сум]], [[жад]], охор илдээр зэвсэглэх нь [[Монголчууд|монголоос]] ялгаагүй юм. Хүннүгийн зүүн этгээдийн [[Сяньби]] хүчирхэгжин Монголыг эзэгнэсэн нь 93–234 он бөгөөд [[Таньшихуай]]н үед нэр мандсан. Дараа нь бас нэгэн [[Монголчууд|монгол угсаат]] [[Жужан улс]]ыг (330—555) [[Шэлүнь]] хэмээх сайн эр алдаршуулж яваад [[Түрэг улс]]ад (555—745) зай тавьжээ. [[Уйгур улс]]ын (745—840) нийслэл [[Хар балгас]]ыг бас нэг [[түрэг угсаатан]] болох [[Енисейн киргиз]] галдан шатаасан боловч удалгүй монголын [[Хидан Улс]]ад (907—1125) түрэгджээ. [[Киданчууд|Кидан хүмүүс]]ыг зүрчидийн [[Алтан улс]] мөхөөсний дараа Монголын тал нутагт олон аймаг зэрэгцэн оршиж, олзлон булаалдаж байсан ба хамтатгаад [[зүбү]] аймгийн холбоо гэж байв. === Эзэнт гүрэн === {{гол|Их Монгол Улс|Юань Улс}} [[Зураг:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|thumb|left|140px|[[Чингис хаан]]]] [[Зураг:Mongol Empire map.gif|thumb|right|200px|Монголын эзэнт гүрэн]] [[Дундад зууны монгол аймгууд|Олон]] аймгийн дотроос [[Хамаг Монгол]]ын [[хиад]] аймгийн [[боржигон]] овогт [[Тэмүүжин]] буюу [[Чингис хаан]] (1162—1227) тодорч [[татар]], [[мэргид]], [[хэрэйд]], [[найман]]ыг ээлж дараалан дагуулсаар 1206 онд Хэрлэний [[Хэрлэний хөдөө арал|хөдөө арлын]] [[Их Хуралдай|хуралдайгаар]] нэгдсэн [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсыг]] байгуулжээ. Чингис хаан «мөнх тэнгэрийн хүчинд» [[Тангуд]], [[Алтан улс|Алтан]], [[Хар Кидан]], [[Сартуул улс|Сартуул]] (''Хорезм'') улсыг дайлан дагуулсан ба найманы [[Тататунга]] багшаар [[Монгол бичиг]] (эхэндээ ''уйгуржин''), татарын [[Шихихутуг]] заргачаар [[Их Засаг]] хуулийг зохиолгон улсаа засчээ. Чингис хааны өндөр төрийг [[Өгөөдэй хаан|Өгөөдэй]] хаан залган [[Хархорум]]ыг нийслэл болгон хөгжүүлж, [[Монголын нууц товчоо|МНТ]]-г бичүүлж, Алтан улсыг мөхөөж, дорно [[Европ]]ыг байлдан дагуулсан бол [[Гүюг хаан|Гүюг]], дараа нь [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан залгаж Багдадын халифыг буулган [[Иран]]ыг эзэлжээ. [[Хубилай хаан|Хубилай]] хаан 1260 онд Монголын хаан болоод 1271 онд [[Юань Улс]] (1271—1368) хэмээх үеийг эхлүүлэн [[Дайду]]г (одоо Бээжин) нийслэл болгон сууж, 1279 онд өмнөд [[Сүн улс|Сүнг]] мөхөөн [[Хятад]] орныг бүрэн эзлэсэн ба [[буддын шашин|буддын]] шашныг шүтэж, [[дөрвөлжин үсэг|дөрвөлжин]] үсэг хэрэглэжээ. Монголын байлдан дагуулал өрнө зүгт [[Адриатын тэнгис]], [[Египет]], дорно зүгт [[Япон]], өмнө зүгт Индонезийн [[Ява]] арал хүрч 33 сая км² газарт ноёрхож байв.<ref name="EarthRule">http://www.hostkingdom.net/earthrul.html</ref> «Дэлхийн талыг эзэлсэн» гэж ярих бөгөөд түүхэн дэх хоёрдугаар ([[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] дараа) их нутагтай гүрэн байжээ. [[Луужин]], [[өртөө]], [[Монголын энхтайван|энхтайван]], цэргийн арга ухаан, өрнө-дорныг холбосон зэрэг дэвшил, нээлт авчирсан юм. Нүсэрдээд ирэхийн цагт Юань, [[Алтан Орд|Зүчи]], [[Цагаадайн Улс|Цагаадай]], [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улс]] болон бутарчээ. [[Тогоонтөмөр хаан]] 1368 онд Хятадыг [[Мин улс]]ад алдан «Давааны арын орон» буюу монгол нутагтаа эргэн суусан. ===Хаант улс === {{гол|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрадын холбоо}} [[File:Mongolia XVI.png|thumb|200px|[[Бутралын үеийн Монгол|14-17-р зууны Монгол улс]]]] [[File:ErdeneZuuKhiidTemple.jpg|thumb|200px|Хархорины [[Эрдэнэ зуу]]]] Тогоонтөмөр хааныг [[Аюушридар хаан|Аюушридар]] залгаж Хархорумд суусан ч Хархорумыг Мингийн цэрэг 1380, 1388 онд довтлон галдан шатаажээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] нас барж улсгүй болох хүртэл Чингисээс эхлэн тоолвол [[Монгол хаад|37 хаан]] суусан. Улсын нэрийг эхэндээ «Ар Юань» хэмээсэн ч замхраад хожмоо түүхчид «Бага хаадын үе», [[Бутралын үеийн Монгол|«Монголын хаант улс»]], «Дөчин дөрвөн хоёр» зэргээр нэрийджээ. Улс төрийн эв бутарсан буюу [[алтан ураг|алтан ургийн]] ноёнтой дөчин монгол (зүүн монгол)-[[дөрвөн Ойрадын холбоо|дөрвөн Ойрад]] (баруун монгол) болон талцаж, хаад нэгнээ хороон солигддог байв. Мин улсын [[Жөнтун]] хааныг олзолж байсан [[Эсэн тайш|Эсэн хаан]] (1453—1454) алтан ургийн дундуур ганцаар шургасан байдаг. [[Мандухай сэцэн хатан|Мандухай сэцэн хатны]] авчирсан [[Батмөнх даян хаан]] (1480—1517) улсаа хурааж «хөл хөсөр, гар газар» амаржуулж байв. Зүүн монгол нь [[халх]], [[цахар]], [[урианхай]] зүүн гурван түмэн, [[ордос]], [[түмэд]], [[юншээбүү]] баруун гурван түмэн, баруун монгол нь [[цорос]], [[дөрвөд]], [[торгууд]], [[хошууд]] дөрвөн аймагт хуваагдаж байв. Сүүлчийн хаад цахар нутагт (хожмын [[Өвөр Монгол]]) сууж байсан ба түмэдийн [[Алтан хан]] 1577 онд төвөдийн Содномжамцыг урин залж «[[Далай лам]]» өргөмжилсөнөөс эхлээд монголчууд нийтээрээ [[шарын шашин]]д орсон нь [[буддын шашин]] Монголд гурав дахиа дэлгэрсэн явдал юм. Ар халхад 1585 онд [[Эрдэнэ зуу]] хийд баригдсан. 1634 онд манжууд Лигдэн хааныг дарж өвөр монголыг дагуулснаар Монголын хаант улс (1368—1634) мөхсөн юм. Гэхдээ ар Монголд [[халх]]ын Түшээт, Засагт, Сэцэн ханы гурван аймаг, [[хотгойд]], Шиньжянд дөрвөн Ойрад аймаг тусгаар оршин байв. 1688 онд [[Зүүнгарын Хаант Улс|Зүүнгар]]ын [[Галдан]]д ялагдан дайжсан [[Занабазар|Өндөр гэгээн]], [[Чахундорж]] нар халхаа аван 1691 онд манж [[Чин улс]]ад дагаар оржээ. === Гадаад Монгол === [[Зураг:MongolianRoyalty.jpg|thumb|160px|left|1921 он. Монгол хатан]] {{гол|Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол}} [[Манж үндэстэн|Манж]] [[Чин улс]] [[Монголчууд|монголчуудыг]] 1634-1755 оны хооронд гурван хэсэг үед дагаар оруулж эзэрхээд олон хошуу, аймаг, чуулган болгон захирсан бөгөөд өнөөгийн Монгол орныг сүүлийн жилүүддээ «Гадаад (манжаар ''түлэрги'') Монгол» хэмээж байв. Үүнд [[Сэцэн хан аймаг|Сэцэн]], [[Түшээт хан аймаг|Түшээт]], [[Сайн ноён хан аймаг|Сайн ноён]], [[Засагт хан аймаг|Засагт хан]]ы халх дөрвөн аймаг, [[Ховдын хязгаар]], [[Тагны Урианхайн хязгаар]] (одоо [[Тува орон]]) орж байв. Хожим [[Жавзандамба хутагт|Богдын]] [[Их Шавь|шавь нутаг]] нэмэгдсэн. Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам байгуулагдаж, [[Улиастай]] (төв), [[Хүрээ]], [[Ховд]]од [[амбан]] жанжин суудаг байлаа. 1755 онд хотгойдын [[Чингүнжав]] Зүүнгарын [[Амарсанаа]]тай зэрэг манжийн цэргийн эсрэг босоод дарагджээ. Чин улс монгол ноёдыг [[ван]], [[бэйл]], [[бэйс]], [[гүн]] гэж зэрэглэн алба гувчуур авч, цалин [[пүнлүү]] өгч, ардыг дарлах шат тогтолцоог бий болгосон бөгөөд «[[хятад үндэстэн|хятад хүн]] монгол нутагт сууж болохгүй», «хятад хүн монгол эхнэр авч болохгүй» зэрэг үндэстний шинжийг хамгаалах цааз гаргасан байсан. 1907 онд Ховдын хязгаараас [[Алтай тойрог|Алтайн хязгаар]]ыг салган байгуулж, мөн онд «[[Шинэ засгийн бодлого]]» гэдэг хятаджуулах түрэмгий бодлого явуулж эхэлснээр ар Монголын ноёдын үндэсний ухамсар сэргэн, тусгаар тогтнох эв санаа нэгджээ. === Тусгаар тогтнол === [[Зураг:Sharav_bogd_khan.jpg|thumbnail|150px|[[Богд хаан]]]] [[Зураг:Khalkhin_Gol_George_Zhukov_and_Khorloogiin_Choibalsan_1939.jpg|thumbnail|180px|1939 он. [[Халхын голын байлдаан]]. [[Георгий Жуков|Жуков]], [[Хорлоогийн Чойбалсан|Чойбалсан]]]] {{гол|Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн түүх|Ардын хувьсгал|Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт}} Чин улс хэзээ мөдгүй мөхөх нь тодорхой болсон цагт халхын ноёд Их хүрээнд нууцаар зөвлөлдөх болж, [[1911]] оны [[12 сарын 29]]-нд Богд гэгээн, 8-р [[Жавзандамба хутагт]]ыг [[Богд хаан]]аар өргөмжлөн Монгол улс сэргэснийг зарлан тунхаглаж, оны цолыг «Олноо өргөгдсөн» гээд улсын нийслэлийг [[Нийслэл хүрээ]] хэмээжээ. Монгол улс сэргэн мандахад [[барга]], [[харчин]], [[өөлд]] зэрэг олон газрын монголчууд ирж хүчээ өргөж, талархан сайшааж байв. [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] таван яам бүхий засгийн газар байгуулаад Хүрээ, Улиастай, Ховдын манж амбан, дарангуй цэргийг хөөн гаргажээ. Тухайлбал 1912 оны зун [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн]], [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав]] нарын удирдсан 5000 монгол цэрэг Ховдыг чөлөөлж, 1913—1914 онд [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголыг]] чөлөөлөхөөр 10000 цэрэг [[Таван замын байлдаан|таван замаар байлдаж]] [[Хаалган]] хүртэл давшсан байна. Олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлэх, [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]]-ын нэхэлтийг сөрөхөөр [[Оросын Хаант Улс]] руу элч зарж тусламж гуйж байв. 1914-1915 оны Хятад-Монгол-Орос гурван улсын [[Хиагтын гэрээ]]гээр тусгаар тогтносон бодит байдлаа баталж чадалгүй [[Гадаад Монгол]] нь Хятадын доор «өөртөө эзэрхэх» гэгджээ. 1919 онд хятадын [[Сю Шүжан]]ы [[Үндэсний Хувьсгалт Арми]] цэрэг Нийслэл хүрээг эзэлж, автономийг устган дарангуйлсан ч 1920 онд [[Барон Унгерн]]ээр удирдуулсан Оросын Хаант Улсын үлдэгдэл цагаан цэрэг нэвтэрч Үндэсний Хувьсгалт Армиг Хүрээнээс хөөхөд Хиагт руу бүгсэн. Богдыг дахин хаан ширээнд өргөмжиллөө. [[1921 он]]ы [[3 сарын 18]]-нд Зөвлөлтийн улаан цэргээр дэмжүүлж [[Дамдины Сүхбаатар|Сүхбаатарын]] удирдсан ардын журамт цэрэг [[Хиагт]]ыг Үндэсний Хувьсгалт Армигаас чөлөөлж, 7-р сард Нийслэл хүрээнд орж ирсэнээс хойш Монгол улс дахин тусгаар тогтнолоо алдаагүй юм. [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]] шинэ тутам [[коммунизм|коммунист]] ертөнцдөө Монголыг багтааж, Хятадаас өмгөөлөгч ар тал болжээ. Богдыг эхлээд хэмжээт эрхт болгоод Ардын засаг байгуулагдав. Богд нас барснаар хаант засгаас татгалзаж, [[1924]] оны [[11 сарын 26]]-нд [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] (БНМАУ)-ыг тунхаглан [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|анхны үндсэн хууль]] баталж, нийслэлийг [[Улаанбаатар]] хэмээсэн. Харц ардыг тэтгэж, харин язгууртан, ламыг хавчих болсон бөгөөд 1932 онд [[Баруун дөрвөн аймагт гарсан 1932 оны зэвсэгт бослого|шамбалын дайн]] дэгдэн дарагдаж, 1937 оны үед лам, сэхээтэн, феодал зэрэг 20,000 хүнийг [[Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)|хилсээр]] буудан хороожээ. 1936 оны Харилцан туслалцах протоколын дагуу 1939 онд [[Япон]] Монгол руу [[Халхын голын дайн|дайрахад]] ЗХУ цэрэг зэвсгээр тусалж, 1941 онд [[Нацист Герман|Герман]] Зөвлөлт рүү [[Аугаа их эх орны дайн|дайрахад]] БНМАУ агт, хувцас, аль байдгаараа тусалжээ. [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]д [[Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин|Монгол ардын хувьсгалт цэрэг]] [[Хаалган хот|Жанчхүүгийн]] даваа хүртэл Японоос чөлөөлж [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы төгсгөлд болсон [[Ялтын уулзалт|Яалтын бага хурлаар]] үнэлэгдэн, [[Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт|ард иргэдийн нэгэн үзүүрт сэтгэл]] биелж ЗХУ ([[Зөвлөлт Холбоот Улс|Орос]]) ДИУ ([[Хятад]]) хоёр Монгол улсыг олсон тусгаар тогтнолоо хадгалахыг хүлээн зөвшөөрчээ.<ref>[http://www.slideshare.net/zorigoogantumur/ss-9970338 Ахмад дипломатчын дурсамж: Монголын статус кво] (2011)</ref> [[Хорлоогийн Чойбалсан]] Өвөр Монголыг нэгтгэхийг санаархсан ч Хятадыг коммунист улс болгосондоо ханасан [[Иосиф Сталин|Сталин]] дэмжээгүй. 1949 онд [[БНХАУ]]-тай дипломат харилцаа тогтоож, 1961 онд Монгол улс [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] бүрэн эрхт гишүүн болсон.<ref>[http://www.unen.mn/content/954.shtml НҮБ-д элсэхийн тулд найман удаа санал дэвшүүлжээ] (2011)</ref> === Социалист орон === {{гол|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс}} Социалист БНМАУ-ын нийгэм, эдийн засаг онц дэвшиж, тогтвортой суурь тавигджээ. [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|Засаг захиргааны хуваарийг]] 1925, 1931, 1957 онд ихээр өөрчилж,<ref>[http://www.khural.mn/n/zwho Засаг захиргааны нэгжийн үүсэл хөгжил] (2014)</ref> аймаг, сумын төв [[Монголын хотууд|хот сууриныг]] барьж босгож, улсын болоод орон нутгийн байгууллага, эмнэлэг, цэцэрлэг, сургууль, тээвэр, урлаг, спортын байгууллага, холбоо, их сургууль гээд олон зүйл бий болжээ. 1941 оноос [[Монгол бичиг|монгол бичгийг]] «хуучин монгол» хэмээн халж [[кирилл үсэг|кирилл үсгийг]] «шинэ үсэг» хэмээн хэрэглэх болж, 1960-аад онд бүх нийтээр [[үсэг|бичиг үсэг]]тэн болжээ. 1930-аад онд хамтрал, 1960-аад онд нэгдэлжих хөдөлгөөн, соёлын довтолгоо, атрын аян явагдаж залуус илгээлтээр малчны хот, сангийн аж ахуйг зорьж ажилладаг байв. Дулааны цахилгаан станц, Налайхын уурхай, [[Багануур ХК|Багануурын нүүрсний уурхай]], Шарынголын уурхай, [[Эрдэнэт үйлдвэр|Эрдэнэтийн зэс молибдений үйлдвэр]], Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, [[Говь ХК|Говь]], Улаанбаатар хивс, Эрдэнэт хивс, Талх чихэр, Мах импекс зэрэг хүнд болоод хөнгөн аж үйлдвэр бий болж хөгжсөн байна. [[Жамсрангийн Самбуу]] (1954—1972), [[Юмжаагийн Цэдэнбал]] (1940—1984), [[Жамбын Батмөнх]] (1984—1990) нар нам, төрийг олон жил тогтвортой тэргүүлж байв. === Ардчилсан Монгол === {{гол|Ардчилсан хувьсгал}} ЗХУ-ын өөрчлөн байгуулалт, дорно [[Европ]]ын тэмцлийн салхи Монголд итгэл төрүүлж 1989 оны 12 сарын 10-нд [[ардчилал|ардчиллын]] төлөө анхны цуглаан болж [[Монголын Ардчилсан Холбоо]] (МоАХ) байгуулагджээ.<ref>[http://baabar.niitlelch.mn/content/1070.shtml Монголын ардчилсан хувьсгалын хроник] (2009)</ref> 1990 оны 3 сарын 7-нд [[улс төрийн өлсгөлөн]] зарлаж 3 сарын 9-нд [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]ын Төв хорооны Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцров.<ref>[http://www.ikon.mn/n/ezf Анхны улстөрийн өлсгөлөн] (2015)</ref> Талууд харилцан ойлголцож «оготны хамраас дусал цус гаргаагүй» ардчилсан хувьсгал Монгол улсад олон намын тогтолцоо, [[хүний эрх]], [[хувийн өмч]] зэрэг олон зөв зүйлийг авчирсан юм. 1990 онд [[Улсын Их Хурал#Улсын Бага Хурал, Улсын Их Хурлын Тамгын газар|Улсын Бага Хурал]], дараа нь [[Ардын Их Хурал]] байгуулагдан Монгол Улсын [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|үндсэн хуулийг]] батлав. Үндсэн хууль ёсоор төрийн эрх ард түмний гарт, түүний төлөөлөл [[Улсын Их Хурал]]д шилжсэн.<ref name="үндсэнхууль">[http://www.legalinfo.mn/law/details/367?lawid=367 Монгол Улсын Үндсэн Хууль] (1992)</ref> 1992 оноос 2016 он хүртэл МАХН харьцангуй давамгай, заримдаа [[Ардчилсан Нам]] төр барьжээ. 2003 оноос [[иргэний хөдөлгөөн]] идэвхжиж, жагсаал цуглаан хэвийн үзэгдэл, [[Оюутолгой]], [[Тавантолгой]] байнгын ярианы сэдэв болсон. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас [[зах зээлийн эдийн засаг]]т шилжихэд бусад орны адил хямарсан бөгөөд үнийн өсөлт, мөнгөний ханш уналт, банкны дампуурал, барааны хомсдол зэрэг олон бэрхшээл үзсэн ч 2000-аад он гарснаар байдал дээрдэж Монгол улсын нийгэм, эдийн засгийн амьдрал улам олон төрлөөр салбарлан хөгжиж байна Гэвч 2012 оноос хойш экспортын гол бүтээгдэхүүн болох ашигт малтмалын дэлхийн зах зээлийн уналт, мөн гадаад худалдааны гол харилцагч орон болох Хятадын эдийн засгийн удаашрал, хамгийн гол нь засгийн газрын үрэлгэн бодлогын нөлөөгөөр эдийн засгийн өсөлт удааширсан бөгөөд 2016 оны сонгуулиар МАН эдийн засгийг сэргээх амлалт өгч, эрх баригч хүчин болжээ. == Төр засаг == {{гол|Монгол улсын улс төр}} Монгол Улс (1992 оноос хойш) [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, парламентын [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах]] засагтай. === Ерөнхийлөгч === {{гол|Монгол Улсын Ерөнхийлөгч}} [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хууль]]д зааснаар [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|ерөнхийлөгч]] Монгол улсын төрийн тэргүүн бөгөөд эв нэгдлийн илэрхийлэл, зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч болно. Ерөнхийлөгч 45 нас хүрсэн, Монгол улсын иргэн байх ба дөрвөн жил тутам парламентат суудалтай намаас нэр дэвшин ард түмний шууд сонгуулиар сонгогдож, нэг удаа улирах эрхтэй. Тус хугацаанд [[Пунсалмаагийн Очирбат]] (1990—1997), [[Нацагийн Багабанди]] (1997—2005), [[Намбарын Энхбаяр]] (2005—2009), [[Цахиагийн Элбэгдорж]] (2009—2017), [[Халтмаагийн Баттулга]] (2017-одоо) нар ажиллажээ. === Улсын хурал === [[Зураг:President Putin meeting deputies of the Great State Hural-1.jpg|thumb|left|Улсын Их Хурлын танхим]] {{гол|Улсын Их Хурал}} Монгол улсын хууль тогтоох хурал нь [[Улсын Их Хурал]] (УИХ) юм. УИХ-ын нэг танхимын 76 суудлыг дөрвөн жилийн хугацаатай сонгоно. Сүүлийн сонгууль тус бүр нэг мандаттай жижиг 76 тойрог бүхий мажоритари системээр зохион байгуулагдсан. 1992 оны УИХ-ын сонгуулиар [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]] (72 суудал), 1996 онд Ардчилсан холбоо эвсэл (50), 2000 онд МАХН (72) дийлэнх олонх суудал авч байсан бол 2004 онд 38-38-аар тэнцэж анх удаа «эвслийн» тодотголтой засгийн газар байгуулагдаж байв. 2008 онд МАХН (45), 2012 онд [[Ардчилсан Нам]] (34) олонхийн санал авч засгийн газраа тэргүүлжээ. Харин одоогийн УИХ нь 2016 оны сонгуулиар бүрэлдсэн бөгөөд МАН 65 суудал, АН 9 суудал, МАХН 1 суудалтай, мөн 1 бие даагч сонгогдон ажиллаж байна. Одоо УИХ-ын дарга нь [[Гомбожавын Занданшатар]] юм. === Засгийн газар === [[Зураг:Mongolian Parliament 5.JPG|thumb|150px|Есөн хөлт <br>Их цагаан туг]] {{гол|Монгол Улсын Засгийн Газар|Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}} Монгол улсын төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх байгууллага нь [[Монгол Улсын Засгийн Газар]] (ЗГ) юм. УИХ-ын сонгуульд олонх суудал авсан нам [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|ерөнхий сайдыг]] тодруулах боломжтой ба ерөнхий сайд сайд нарын багаа бүрдүүлдэг. Засгийн газрын яамны тоо, бүтэц үргэлж өөрчлөгддөг. Яам үүргээрээ ерөнхий чиглэлийн (Сангийн яам шиг), чиг үүргийн (зам тээврийн гэх мэт) гэж хоёр янз байдаг. Өнөөгийн ерөнхий сайд бол 2021 оны 1 сарын 27-нд томилогдсон [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]] юм. === Шүүх байгууллага === Монгол улсын шүүх байгууллага төрийн хараа хяналтаас ангид ажиллана. # Улсын дээд шүүх (хяналтын шатны шүүх). # Аймаг, нийслэлийн шүүх (давж заалдах шатны шүүх). # Сум буюу сум дундын, дүүргийн шүүх (анхан шатны шүүх)-ээс бүрдэнэ. Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчээр 2020 оноос хойш [[Дамдины Ганзориг]] ажиллаж байна. === Гадаад харилцаа === Монгол улс 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]]д (НҮБ) элсэж, түүний түүний төрөлжсөн байгууллагуудтай хамтын ажиллагаа өрнүүлж ирсэн.<ref>[http://www.nso.mn/page/36 Гадаад харилцаа, хамтын ажиллагаа]</ref> БНМАУ-ын үед Зөвлөлттэй ах дүүгийн ёсоор дотно харилцаатай байсан ба МУ-ын үед «[[Гуравдагч хөршийн бодлого]]» хэрэгжүүлсэн. Олон улстай найрсаг, төвийг сахисан, эдийн засаг, соёлын харилцааг хөгжүүлдэг. 1921 онд Зөвлөлт Холбоот Улс (одоо [[Оросын Холбооны Улс]] залгамжилсан), 1948 онд [[Умард Солонгос|Бүгд Найрамдах Ардчилсан Солонгос Ард Улс]], 1949 онд [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]тай харилцаа тогтоосноос эхлээд 184 оронтой дипломат харилцаа тогтоогоод байна.<ref>[http://www.mfa.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=70&Itemid=83&lang=mn Дипломат харилцаатай орнууд] (2014)</ref> Монгол Улс [[Астана]], [[Анкара]], [[Бангкок]], [[Берлин]], [[Бразилиа]], [[Брюссель]], [[Будапешт]], [[Бээжин]], [[Варшав]], [[Вашингтон]], [[Вена]], [[Вьентьян]], [[Хавана]], [[Дели]], [[Жакарта]], [[Каир]], [[Канберра]], [[Кувейт хот|Кувейт]], [[Лондон]], [[Москва]], [[Ром]], [[Оттава]], [[Парис]], [[Пхеньян]], [[Прага]], [[Софи]], [[Сөүл]], [[Сингапур]], [[Токио]], [[Ханой]], [[Стокхольм]]д элчин сайдын яамтай бөгөөд [[Алматы]], [[Эрхүү]], [[Улаан-Үд]], [[Хөх хот]], [[Эрээн хот|Эрээн]], [[Кызыл]], [[Хонконг]], [[Осака]], [[Сан-Франциско]]д албан ёсны Консулын газартай юм. [[Нью-Йорк]] ба [[Женев]] хотуудад [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] дэргэдэх төлөөлөгч суудаг. [[Азийн хөгжлийн банк|АХБ]], [[Дэлхийн худалдааны байгуулага|ДХБ]], [[Олон улсын валютын сан|ОУВС]], [[Европын аюулгүй байдал хамтын ажиллагааны байгууллага|ЕАБХАБ]] зэрэг олон улсын эдийн засгийн байгууллагуудад гишүүнээр элссэн. === Цэрэг зэвсэг === [[Зураг:Mongolian Armed Forces engineers with the 017 Construction Regiment receive instructions before participating in Khaan Quest 2013 in Ulaanbaatar, Mongolia, July 22, 2013 130722-M-MG222-001.jpg|thumb|Цэрэг дайчид]] {{гол|Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин}} Монгол улс нь НҮБ-ын энхийг дэмжих ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Үүний хүрээнд Монголын цэргийн баг [[Сьерра Леон|Сьерра Леонд]] НҮБ-ийн тусгай шүүхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэж байсан. 2005-аас 2006 онуудад [[Бельги]] ба [[Люксембург|Люксембургийн]] цэргүүдтэй хамт [[Косово]] руу цэргийн баг илгээжээ. Мөн [[Африк]]ийн [[Чад]] улс уруу [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин|зэвсэгт хүчний]] 800 гаруй албан хаагч бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол улс 2003 онд [[Иракийн эрх чөлөө ажиллагаа]]г дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсрэг ажиллагааг дэмжиж [[Афганистан]] руу цэргийн багуудаа илгээсэн. 2012 оноос Өмнөд Судан улс руу нэг ээлжиндээ 850 гаруй хүний бүрэлдхүүнтэй цэргийн багуудыг удаа дараалан илгээгээд байна. Монгол Улс нь цөмийн зэвсгээс ангид бүс нутаг хэмээн НҮБ-аар баталгаажсан. == Орон нутаг == === Засаг захиргааны хуваарь === {|class="wikitable" style="float: right; margin:10px" |- !rowspan=2 |Зэрэг!! colspan=2 | [[Засаг захиргааны нэгж]] !! rowspan=2 | Тоон<br>нийлбэр |-style="text-align:center" ! colspan=2 |нутгийн тоо |-style="text-align:center" ! [[Монгол улсын аймаг, нийслэл|Нэгдүгээр]] | style="background:#FFDAB9;"| [[аймаг]] — 21 | style="background:#AFEEEE;"| [[нийслэл]] — 1 | style="text-align:right;"| 22 |-style="text-align:center" ! Хоёрдугаар | style="background:#FFEFD5;"| [[сум]] — 330 | style="background:#E0FFFF;"| [[дүүрэг]] — 9 | align=right | 339 |-style="text-align:center" ! Гуравдугаар | style="background:#FFFACD;"| [[баг]] — 1568 | style="background:#F0FFF0;"| [[хороо]] — 152 | align=right | 1720 |- ! Нийлбэр | colspan=6 style="background:#F5F5F5;"| '''Гурван түвшний зургаан зүйлийн 2081 нутаг''' |} {{гол|Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь}} Монгол улсын нутаг дэвсгэрийг [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|1992 оны үндсэн хуулийн]] IV бүлэгт зааснаар гурван түвшний зургаан нэгжээр хуваасан. 1994 онд гурван аймаг нэмэгдэж 21 [[аймаг]], 1 [[нийслэл]] байдаг болжээ. Аймаг нь [[сум]]анд, сум нь [[баг]]т хуваагдана. 2013 оны байдлаар Монгол улсад 330 сум, 1568 баг байна. Нийслэл нь 9 [[дүүрэг]] болж задардаг бол дүүргийн доторх [[хороо]] жил ирэх тусам олширсоор байгаа. 2011 оны байдлаар 152 хороо тэмдэглэгджээ.<ref name="хуульзасагзахиргаа">[http://www.legalinfo.mn/law/details/367 МОНГОЛ УЛСЫН ҮНДСЭН ХУУЛЬ]. Дөрөвдүгээр бүлэг. Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлага.</ref><ref>Нийслэлийн Статистикийн газар.[http://ubstat.mn/News=70b5c1dc-1e9c-11e3-a522-001fc60e81da Нийслэлийн хороо - 2012 он].</ref> === Аймаг, нийслэл === {{гол|Монгол улсын аймаг, нийслэл}} {{Монголын аймгуудын холбоост газрын зураг}} Нэр бүхий [[Монгол Улсын аймгууд|хорин нэгэн аймаг]], [[Улаанбаатар|нэг нийслэл]] (Улаанбаатар)-ийн товч хүснэгт: <table><td> {| class="wikitable" |- style="background-color:#dddddd" ! align="center" |Д/д ! colspan=2 | Нутгийн нэр ! Хүн ам<br />(2018 он)<ref name=fao>{{citeweb|website=1212.mn|title=МОНГОЛ УЛСЫН ХҮН АМЫН ТОО, бүс, аймаг/нийслэл, хот/хөдөөгөөр|url=http://www.1212.mn/tables.aspx?tbl_id=DT_NSO_0300_004V1&RESIDENT_select_all=1&RESIDENTSingleSelect=&SOUM_select_all=1&SOUMSingleSelect=&YearY_select_all=0&YearYSingleSelect=_2018&viewtype=table|access-date=2019 оны 4 сарын 8}}</ref> |- | align="center" | 1|| [[Зураг:Mn coa arkhangai aimag 2014.png|20px]] [[Архангай]] || {{юникодмонгол|ᠠᠷᠤᠬᠠᠩᠭ᠋᠋ᠠᠢ|v}} || align="right" | 96,720 |- | align="center" |2 || [[Зураг:Bayanulgii logo.jpg|20px]] [[Баян-Өлгий]] || {{юникодмонгол|ᠪᠠᠶᠠᠨ ᠥᠯᠦᠭᠡᠢ|v}} || align="right" | 105,090 |- | align="center" |3 || [[Зураг:Mn coa bayankhongor aymag.png|18px]] [[Баянхонгор]] || {{юникодмонгол|ᠪᠠᠶ᠋ᠠᠩᠬᠣᠩᠭ᠋᠋ᠤᠷ|v}} || align="right" | 88,356 |- | align="center" |4 || [[Зураг:Mn coa bulgan aimag.svg|20px]] [[Булган]] || {{юникодмонгол|ᠪᠣᠯᠠᠭᠠᠨ|v}} || align="right" | 62,214 |- | align="center" |5 || [[Зураг:Mn coa govi-altai aimag 2011.svg|20px]] [[Говь-Алтай]] || {{юникодмонгол|ᠭᠤᠪᠢ ᠠᠯᠲᠠᠢ|v}} || align="right" | 58,417 |- | align="center" |6 || &nbsp;[[Зураг:Mn coa govisümber aimag.svg|15px]] [[Говьсүмбэр]] || {{юникодмонгол|ᠭᠤᠪᠢᠰᠦᠢᠮᠪᠦᠷ|v}} || align="right" | 17,796 |- | align="center" |7 || [[Зураг:Mn coa of darkhan aymag.svg|20px]] [[Дархан-Уул]] || {{юникодмонгол|ᠳᠠᠷᠬᠠᠨ ᠠᠭᠤᠯᠠ|v}} || align="right" | 105,923 |- | align="center" |8 || [[Зураг:Mn coa dornogovi aimag 2011.svg|20px]] [[Дорноговь]] || {{юникодмонгол|ᠳᠣᠷᠤᠨᠠᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 69,304 |- | align="center" |9 || <div style="display:inline-block; {{transform|rotate(90deg)}}">[[Зураг:Mn coa dornod aimag 2001.svg|20px]]</div> [[Дорнод]] || {{юникодмонгол|ᠳᠣᠷᠤᠨᠠᠳᠤ|v}} || align="right" | 80,984 |- | align="center" |10 || [[Зураг:Mn coa dundgovi aimag.svg|20px]] [[Дундговь]] || {{юникодмонгол|ᠳᠤᠮᠳᠠᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 46,628 |- | align="center" |11 || [[Зураг:Mn coa zavkhan aimag.svg|20px]] [[Завхан]] || {{юникодмонгол|ᠵᠠᠪᠬᠠᠨ|v}} || align="right" | 72,779 |} </td><td> {| class="wikitable" |- style="background-color:#dddddd" ! align="center" |Д/д ! colspan=2 | Нутгийн нэр ! Хүн ам<br />(2018 он)<ref name=fao>{{citeweb|website=1212.mn|title=МОНГОЛ УЛСЫН ХҮН АМЫН ТОО, бүс, аймаг/нийслэл, хот/хөдөөгөөр|url=http://www.1212.mn/tables.aspx?tbl_id=DT_NSO_0300_004V1&RESIDENT_select_all=1&RESIDENTSingleSelect=&SOUM_select_all=1&SOUMSingleSelect=&YearY_select_all=0&YearYSingleSelect=_2018&viewtype=table|access-date=2019 оны 4 сарын 8}}</ref> |- | align="center" |12|| [[Зураг:Mn coa erdenet.png|20px]] [[Орхон]] || {{юникодмонгол|ᠣᠷᠬᠣᠨ|v}} || align="right" | 105,987 |- | align="center" |13 || [[Зураг:Mn coa övörkhangai aimag.svg|20px]] [[Өвөрхангай]] || {{юникодмонгол|ᠥᠪᠦᠷᠬᠠᠩᠭ᠋᠋ᠠᠢ|v}} || align="right" | 117,112 |- | align="center" |14 || [[Зураг:Mn coa ömnögovi aimag 2011.svg|20px]] [[Өмнөговь]] || {{юникодмонгол|ᠡᠮᠦᠨᠡᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 66,722 |- | align="center" |15 || [[Зураг:Mn coa sükhbaatar aimag.svg|20px]] [[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]] || {{юникодмонгол|ᠰᠦᠬᠡᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}} || align="right" | 62,322 |- | align="center" |16 || [[Зураг:Mn coa selenge aimag 1999.svg|20px]] [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]] || {{юникодмонгол|ᠰᠡᠯᠡᠩᠭᠡ|v}} || align="right" | 111,403 |- | align="center" |17 || [[Зураг:Mn coa töv aimag.svg|20px]] [[Төв аймаг|Төв]] || {{юникодмонгол|ᠲᠥᠪ|v}} || align="right" | 95,662 |- | align="center" |18 || [[Зураг:Mn coa uvs aimag 1999.svg|20px]] [[Увс]] || {{юникодмонгол|ᠤᠪᠰᠤ|v}} || align="right" | 84,309 |-style="background: #f0f0f0;" | align="center" |19 || [[Зураг:Ulanbataar.svg|20px]] [[Улаанбаатар]] || {{юникодмонгол|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}} || align="right" | 1,491,375 |- | align="center" |20 || [[Зураг:Mn coa khovd aimag 2014.svg|20px]] [[Ховд]] || {{юникодмонгол|ᠬᠣᠪᠳᠤ|v}} || align="right" | 88,330 |- | align="center" |21 || [[Зураг:Mn coa khövsgöl aimag 2014.svg|20px]] [[Хөвсгөл]] || {{юникодмонгол|ᠬᠥᠪᠰᠦᠭᠦᠯ|v}} || align="right" | 133,964 |- | align="center" |22 || [[Зураг:Mn coa khentii aimag.svg|20px]] [[Хэнтий]] || {{юникодмонгол|ᠬᠡᠨᠲᠡᠢ|v}} || align="right" | 77,028 |} </td></table> === Нутгийн удирдлага === Бүх түвшний засаг захиргаат нутаг өөрийн гэсэн [[хил]]тэй бөгөөд [[нутгийн өөрөө удирдах ёс]]ыг [[төр]]ийн удирдлагатай хослуулна. Эхний хоёр түвшний нутгийн өөрөө удирдах байгууллагыг [[Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал]] (ИТХ), баг, хорооныхыг [[иргэдийн Нийтийн хурал]] (ИНХ) гэнэ. Төрийн шийдвэрийг нутгийн [[Засаг дарга]] хэрэгжүүлнэ.<ref name="хуульзасагзахиргаа"/> === Бүсчлэл === Монгол улсын газар нутаг уудам болохоор бүсчлэх, мужлах болсон. Нэгдсэн бүсчлэл байхгүй. Статистикийн (тоо бүртгэлийн) газрын хэрэглэдэг бүсчлэлийг жишээлвэл: # [[Монгол Улсын Баруун бүс|Баруун бүс]] (Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Завхан, Увс, Ховд); # [[Монгол Улсын Зүүн бүс|Зүүн бүс]] (Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтий); # [[Монгол Улсын Төвийн бүс|Төвийн бүс]] (Говьсүмбэр, Дархан-Уул, Дорноговь, Дундговь, Өмнөговь, Сэлэнгэ, Төв); # [[Хангайн бүс]] (Архангай, Баянхонгор, Булган, Орхон, Өвөрхангай, Хөвсгөл); # [[Улаанбаатар]] (Улаанбаатар) гэж тав хуваасан байна.<ref>Монгол улсын Үндэсний статистикийн хороо. [http://www.slideshare.net/Gelegjamts/2011-get-file-wwwgelegjamtsblogspotcom-httpwwwnsomn Статистикийн бюллютень. 2011-12]</ref> Монгол улсыг бүсчлэн хөгжүүлэх үзэл баримтлал, шуудангийн нэгдсэн томъёолборт дээрх бүсчлэлийг ашигласан байдаг.<ref> Монгол Улсын Их Хурлын 2001 оны 57 дугаар тогтоолын хавсралт. [http://www.mofa.gov.mn/mn/index.php?option=com_content&view=article&id=151:2009-05-04-03-32-52&catid=35:2009-02-23-04-19-12 МОНГОЛ УЛСЫН БҮСЧИЛСЭН ХӨГЖЛИЙН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ]</ref> == Эдийн засаг == {{Гол|Монголын эдийн засаг}} Монголын эдийн засаг нь [[хөдөө аж ахуй]] ба [[уул уурхай|уул уурхайд тулгуурладаг]]. Монголд ашигт малтмал элбэг байдаг бөгөөд монголын эдийн засагт [[зэс]], [[нүүрс]], [[молибден]], [[цагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт|алтны олборлолт]] ихэд ач холбогдолтой. Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод төвлөрч 30,000 гаруй хувийн бизнес үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Харин хотоос гадуурх хүн ам нь мал аж ахуйг ([[хонины аж ахуй|хонины]], [[ямааны аж ахуй|ямааны]], [[үхрийн аж ахуй|үхрийн]], [[морины аж ахуй|морины]], [[тэмээний аж ахуй]]) голчлон эрхэлдэг. Газар тариаланд голдуу [[улаан буудай]], [[арвай]], [[хүнсний ногоо]], [[улаан лооль]], [[тарвас]], [[чацаргана]], малын тэжээл ургамал тариалдаг. 2006 онд 1 хүнд оногдох ДНБ нь $2,100 байв<ref name="factbook-mn">CIA World Factbook: [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html ''Mongolia''] </ref>. ДНБ нь 2002 оноос хойш тогтвортой өсөж (2006 оны албан ёсны тооцоогоор жилд 7.5%-р) байгаа ч гэсэн том хэмжээний импорт, экспортын тэнцвэргүй байдлыг нөхөж амжаагүй л байна. ОХУ-д өгөх $11 тэрбум долларын өрийг 2004 онд $250 сая доллараар Монголын засгийн газар хэлэлцээрээр төлжээ. Монголын эдийн засаг хэдийгээр өсөж байгаа ч гэсэн 2006 оны байдлаар хүн амын ядуурлын хэмжээ нь 32.2%<ref name="Yearbook2007"> Statistical Yearbook of Mongolia 2006, National Statistical Office, Ulaanbaatar, 2007 </ref>, [[ажилгүйдэл]] ба [[инфляци|инфляцийн]] түвшин нь тус тус 3.3% ба 9.5% байна. Монголын хамгийн гол худалдааны түнш нь [[Хятад]] орон. 2006 оны байдлаар Монголын нийт экспортын 68.4% нь, импортын 29.8% нь Хятадад ногджээ.<ref>Morris Rossabi, [http://www.jamestown.org/publications_details.php?volume_id=408&issue_id=3322&article_id=2369703 ''Beijing's growing politico-economic leverage over Ulaanbaatar''], The Jamestown Foundation, 2005-05-05, (retrieved 2007-05-29)</ref> 1991 онд Улаанбаатар хотод байгуулагдсан [[Монголын хөрөнгийн бирж]] нь нийт хувьцааны хэмжээгээрээ дэлхийд хамгийн жижигт тооцогддог байна.<ref name="Jeffs">{{cite news|url=http://www.efinancialnews.com/content/1047180747|title=Mongolia earns a sporting chance with fledgling operation |last=Jeffs |first=Luke |date=2007-02-12 |accessdate=2007-09-11 |work=Dow Jones Financial News Online}}</ref><ref name="IHT">{{cite news |url=http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|date=2006-09-19 |accessdate=2007-09-11 |title=Mongolian bourse seeks foreign investment |last=Cheng |first=Patricia |work=International Herald-Tribune|archiveurl=http://web.archive.org/web/20070420085805/http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|archivedate=2007-04-20}}</ref> === Аж үйлдвэр === ДНБ-ий 21.4%-г аж үйлдвэр хангадаг ба хөдөө аж ахуйн салбартай тэнцүүхэн байна (20.4%). Аж үйлдвэрлэлд [[барилгын материал]], [[уул уурхай]] ([[нүүрс]], [[зэс]], [[молибден]], [[хайлуур жонш]], [[цагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт]]), [[газрын тос]], хүнс ба ундааны бүтээгдэхүүн, малын гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулалт, [[ноолуур]], байгалийн нэхмэл үйлдвэрлэл зэрэг орно. Аж үйлдвэрлэлийн өсөлт нь 2002 онд жилд 4.1% байв. Уул уурхайн салбар нь Монголын хамгийн гол чухал аж үйлдвэрлэлийн салбаруудын нэг болж хөгжсөөр байна. Энэ нь Хятад, Орос, Канадын уул уурхайн компаниуд Монголд үйл ажиллагаагаа эрхлэх болсонтойгоор харагдаж байна. Дотоодын хоол хүнсний үйлдвэрлэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын тусламжтайгаар хурдацтайгаар өсөж байна. === Шинжлэх ухаан, технологи === 1990-ээд оноос ардчилал хөгжснөөр Монгол улс нь [[технологи|технологийн салбараа]] хөгжүүлж эхэлжээ. Үүний үр дүнд нилээд олон тооны технологийн компаниуд үүсгэгджээ. Мөн [[Өмнөд Солонгос]], [[Хятад]] зэрэг ойр орчмын орнуудын технологийн компаниуд Монголд салбараа нээж эхэлж байна. [[Мэдээлэл харилцаа|Мэдээлэл харилцааны]] ба [[интернет|интернетийн]] үйлчилгээ олгогч компаниуд ихэссэнээр интернет ба утасны салбарыг өрсөлдөөнтэй болгожээ. Үүнээс хамгийн өрсөлдөөнтэй нь [[үүрэн телефон|үүрэн телефон утасны]] салбар бөгөөд одоо Монголын ихэнх нутгийг хамарч байна. Электроник ба механик аж үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад [[программ хангамж]] нь Монголд үйл ажиллагаагаа эрхэлдэг Монголын ба гадаадын компаниудад түлхүү хөгжиж байна. == Соёл == {{Гол|Монголын соёл}} === Боловсрол === [[Зураг:Mongolian_National_University.jpg|thumb|[[Монгол Улсын Их Сургууль]]]] Монгол улсын сургуулийн өмнөх насныхан [[хүүхдийн цэцэрлэг]], гэрээр хүмүүжих ба 6 нас хүрээд сурагч болно. [[Бага боловсрол]] (5 жил), [[суурь боловсрол]] (9 жил), [[бүрэн дунд боловсрол]] (ерөнхий боловсрол, 12 жил)-ыг дунд сургуульд олж авна. Анх 10 жил байсан. [[Дээд боловсрол]] бакалавр, магистр, докторын зэрэг гээд шатлах ба их сургууль (ИС), дээд сургууль (ДС), хүрээлэнд сурч эзэмшинэ. Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв (МСҮТ) гэж бий. Бакалавр 4-6 жил, магистр 2 жил суралцдаг. [[Монгол улсын их дээд сургуулиуд]]ын заримыг дурдвал: * [[Монгол Улсын Их Сургууль]] — МУИС (1942 онд үүсэн байгуулагдсан); * [[Хөдөө Аж Ахуйн Их Сургууль]] — ХААИС (1958); * [[Эрүүл Мэндийн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль]] — ЭМШУИС (1961); * [[Хууль Сахиулахын Их Сургууль]] — ХСИС (1966); * [[Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль]] — ШУТИС (1969). === Баяр ёслол=== Улс даяар бүх нийтээр амардаг баяр:<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/399?lawid=399 НИЙТЭЭР ТЭМДЭГЛЭХ БАЯРЫН БОЛОН ТЭМДЭГЛЭЛТ ӨДРҮҮДИЙН ТУХАЙ]</ref> [[Зураг:Naadam.jpg|thumbnail|right|200px|Улсын наадмын Хүй <br>долоон худгийн дэнж]] {|class="wikitable" |- !Сар, өдөр ||Баяр||Тайлбар |- ||[[1 сарын 1]]||[[Шинэ жилийн баяр|Шинэ жил]]|| [[12 сарын 31]]-ны үдэш баярлаад 1 сарын 1-нд амарна. |- ||1-2 сар (''тайлбар'' →)||[[Цагаан сар]]|| [[Билгийн тоолол|Билгийн тооллын]] шинэ жил. Гурав хоног амарна. |- ||[[3 сарын 8]] ||[[Олон улсын эмэгтэйчүүдийн өдөр|Эмэгтэйчүүдийн баяр]]|| ''Мартын 8'' гэж бас хэлнэ. Саяхнаас амардаг болсон. |- ||[[6 сарын 1]]||[[Хүүхдийн баяр]]||''Эх үрсийн баяр'' гэж хэлдэг байсан. Саяхнаас амардаг болсон. |- ||[[7 сарын 11]]-[[7 сарын 15|15]]||[[Наадам|Үндэсний их баяр наадам]]||Улс, аймаг, сумын наадам болно. 5 өдөр амарна. |- ||11 сар (''тайлбар'' →)||[[Монгол бахархлын өдөр]]||Билгийн тооллын өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэн. <br> Чингис хааны төрсөн өдөр. Саяхан нэмэгдсэн. |- ||[[12 сарын 29]]||[[Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний баярын өдөр|Тусгаар тогтнолын өдөр]]||1911 онд Монгол улс сэргэсэн өдөр. <br> [[11 сарын 26]]-ны Улс (БНМАУ) тунхагласан өдрийн <br> бүх нийтийн амралтыг ийш шилжүүлсэн. |} === Эдийн соёл === [[Зураг:Gurvger.jpg|thumbnail|right|180px|[[Гэр]]]] Монгол болон Төв Азийн нүүдэлчин ард түмний уламжлалт сууц [[гэр]] юм. Мод, эсгийг ашиглан 4-6 хана тойруулж, тоононд унь тулган босгодог, эсгийгээр туурга хийх дугуй хэлбэртэй, оньсон бүтээцтэй, нүүж суухад тохирох эд юм. Сүм хийд, орд өргөө ч болдог байв. 16-17-р зуунаас буддын [[сүм]] [[хийд]] чулуу, шавраар барьдаг болсон ба монгол, төвөд, хятад хийцийг хослуулж байлаа. Дээр үеэс [[Уянга сум|Уянгын]] модон гэр, [[Дарьганга]] хийц алдартай. [[Мөнгөн аяга]], [[хэт хутга]] гээд дарханы үйл үнэлэгддэг байсан.<ref>[http://news.gogo.mn/r/66177 Д.Сүхээ: “Уянга”-ын гэх хийц нь цуулбар модоор унь болон ханаа хийдэгт л байгаа юм]</ref> [[Дээл]], [[малгай]], [[гутал]] монголын олон ястанд өвөрмөц бөгөөд улирал, нас, хүйсэнд тохируулж олон янз хийдэг байв. === Идээ унд === Монголд уламжлал шинэчлэл хосолж байна. Монголчууд эртнээс [[таван хошуу мал|таван хушуу мал]]ын мах, [[цагаан идээ]] зооглож ирсэн. Махаар [[хорхог]], [[боодог]], [[шорлог]] хийх ба дулаан цагт [[айраг]], [[тараг]], [[ээзгий]], [[өрөм]], [[бяслаг]], [[аарц]], [[ааруул]] зэрэг цагаан идээ бэлтгэн хэрэглэдэг. [[Архи]] нэрнэ. Хасаг үндэстний [[казы]], [[бешбармак]] зэрэг хоол бий. 20-р зуунаас [[гурил]], [[цагаан будаа]]тай хоол зонхилж, [[хүнсний ногоо]], [[тахиа]], [[гахай]]ны мах нэмэгдсэн. [[Гурилтай шөл]], [[цуйван]], [[будаатай хуурга]], [[хуушуур]], [[бууз]] үндэсний хоол болов. Монгол Улсад зоогийн газар ихээр үүсч хятад, солонгос, европ хоол хаа саагүй хийдэг болжээ. Цагаан хоолтон, зөв хооллолт бий болсон. === Урлаг === [[Зураг:Mongolian_Musician.jpg|thumb|140px|Морин хуур]] Монголын утга зохиол их хөгжсөн. [[Дашдоржийн Нацагдорж|Нацагдоржийн]] «Миний нутаг», [[Бэгзийн Явуухулан|Явуухулан]]гийн «Би хаана төрөө вэ», [[Дэндэвийн Пүрэвдорж|Пүрэвдоржийн]] «Сэгс цагаан богд», [[Бямбын Ринчен|Ринчений]] «Монгол хэл», [[Чадраабалын Лодойдамба|Лодойдамбын]] «Тунгалаг тамир» гээд олон зохиолчийн шүлэг, найраглал, тууж, өгүүллэг, роман 108 боть болсон. Монголчууд эртнээс [[дуу]] [[бүжиг]]тээ сайн. [[Монголын нууц товчоо|МНТ]]-д «...хавирга газрыг халцартал, өвдөг газрыг өлтөртөл дэвхцэн бүжиглэж хуримлав...» гэсэн нь бий. Уламжлалт [[уртын дуу]], [[богино дуу]], [[ардын дуу]]наас гадна орчин үеийн [[дуурь]], [[Рок хөгжим|рок]], [[поп]], [[хип хоп]], [[зохиолын дуу]] дуулдаг. [[Хөөмий]], [[исгэрээ]] зэрэг хоолойн өвөрмөц урлаг, [[бий биелгээ]], [[аягатай бүжиг]], [[ёохор]] гэсэн өөрийн дэг төрөл байна. [[Цэрэндуламын Сэвжид|Сэвжид]]ийн дэглэсэн «Жалам хар» бүжиг алдартай. [[Морин хуур]], [[аман хуур]], [[төгөлдөр хуур]], [[хуучир]], [[ёочин]], [[бүрээ]], [[ятга]], [[гитар]], [[хийл]] зэрэг хөгжмийн зэмсэг хэрэглэнэ. 1938 оны «[[Норжмаагийн зам]]»-аас эхлээд [[Монгол кино үйлдвэр]] ганцаар кино бүтээх болсон. Хувьсгал, хөдөө хотын амьдрал, ажил хөдөлмөрийн сайхныг, шашны мууг гаргадаг байв. 1970-аад оноос [[баримтат кино]] хийдэг болсон. Шилжилтийн үед унасан кино урлаг 2000-аад оны сүүлээс илт сайжирч олон студи жилдээ 20-30 [[уран сайхны кино]], мөн телевизийн [[олон ангит кино]] хийдэг болсон. Бямбасүрэнгийн найруулсан «[[Ингэн нулимс]]» кино нь 2005 оны [[Оскарын шагнал]]ын шилдэг гадаад баримтат кинонд дэвшиж байсан удаатай. [[Намжилын Норовбанзад|Норовбанзад]] уртын дууч, [[Сэмбийн Гончигсумлаа|Гончигсумлаа]] хөгжмийн зохиолч, [[Бэгзсүрэнгийн Норовсамбуу|Норовсамбуу]] уран нугараач, [[Түдэвийн Цэвээнжав|Цэвээнжав]] жүжигчин зэрэг олон авьяастан төржээ. === Спорт === {{Гол|Монголын спорт|Монгол улс Олимпод}} [[Зураг:Mongolia 063.JPG|thumb|200px|Сур харваа]] «Эрийн гурван наадам» хэмээх [[морины уралдаан|хурдан морь]], [[сур харваа]], [[үндэсний бөх]] гурав Монголд спорт маягаар хөгжсөн. Бөхчүүдээс дархан аварга Бадмаанямбуугийн [[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ|Бат-Эрдэнэ]] улсын наадамд 11, Хорлоогийн [[Хорлоогийн Баянмөнх|Баянмөнх]] 10 түрүүлсэн ба харваачдаас гарамгай мэргэн Аюушийн [[Аюушийн Цэвээн|Цэвээн]] үлгэр дуурайлал болж явдаг. Хэдий адгуус ч гэсэн морины уралдаан монголчуудад онцгой бахдалтай бөгөөд 2000-аад оны [[Эрдэнэчулууны шарга]], 1950-аад оны [[Шийтэрийн зээрд]] азаргад төрөөс онцгой цол хайрласан удаатай. 20-р зууны дунд үеэс Монголд [[их спорт]] хөгжиж, 1964 оны [[Токиогийн олимп]]оос хойш өвөл, зуны олимпод оролцдог болсон. 1968-2012 оны хугацаанд [[бокс]], [[буудлага]], [[жүдо]], [[чөлөөт бөх]] (''топ 4'')-өөр олимпоос 2 алт, 9 мөнгө, 13 хүрэл, бүгд [[Монгол улс Олимпод|24 медаль]] хүртээд байна. 2008 оны [[Бээжингийн олимп]]оос Найданы [[Найданы Түвшинбаяр|Түвшинбаяр]] жүдоч, Энхбатын [[Энхбатын Бадар-Ууган|Бадар-Ууган]] боксчин хоёр анхны алтыг хослуулан авчирсан бөгөөд мөн жилийн паралимпад [[байт харваа]]ч Дамбадондогийн [[Дамбадондогийн Баатаржав|Баатаржав]] аварга болжээ. [[Зураг:Olympic banner in Ulaanbaatar.jpg|thumbnail|right|200px|[[Спортын төв ордон]]. 2012 оны олимпийн багийн зар.]] 1971 онд Должингийн [[Должингийн Дэмбэрэл|Дэмбэрэл]] байт харваач анхны дэлхийн аварга болсон бол дэлхийн аварга болсон анхны чөлөөт бөх Зэвэгийн [[Зэвэгийн Ойдов|Ойдов]] (1974), анхны жүдоч Хашбаатарын [[Хашбаатарын Цагаанбаатар|Цагаанбаатар]] (2009), анхны боксчин Пүрэвдоржийн [[Пүрэвдоржийн Сэрдамба|Сэрдамба]] (2009) байлаа. Монголын эмэгтэй буудлагын тамирчин Доржсүрэнгийн [[Доржсүрэнгийн Мөнхбаяр|Мөнхбаяр]] (гавьяат тамирчин), Отрядын [[Отрядын Гүндэгмаа|Гүндэгмаа]] (хөдөлмөрийн баатар) нар 1990-ээд оноос хориод жил тив, дэлхий, олимпод амжилт гаргасаар олимпийн аваргаас бусад бүх цолыг авсан. Монгол улсынхан [[Япон]]д [[сүмо]] барилддаг болсон. Асашорю [[Долгорсүрэнгийн Дагвадорж|Дагвадорж]] анх 2003 онд ''ёкозүна'' (аварга) болсоноос хойш Хакүхо [[Мөнхбатын Даваажаргал|Даваажаргал]] (2007), Харүмафүжи [[Даваанямын Бямбадорж|Бямбадорж]] (2012), Какүрю [[Мангалжавын Ананд|Ананд]] (2014) нар залган сүмогийн дэвжээг эзэгнэсээр байна. Хүүхэд залуус [[хөлбөмбөг]], [[сагсан бөмбөг]], [[ширээний теннис]]ийг түгээмэл тоглодог, сонирхдог. == Зургийн цомог == <gallery widths="180px" heights="130px"> Gengis_Khan_empire-fr.svg|Чингисийн аян дайн Altan_Khan.jpg|Түмэдийн Алтан хан Tsogtiin_tsagaan_baishin.JPG|Цогтын цагаан байшин Panorama_Ulan_Bator_06.JPG|Төв талбай Sukhbaatar.jpg|Сүхбаатар жанжин Файл:Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр.jpg|Физик газар зүйн зураг {{ref-en}} KhongorynElsCamels.jpg|Хонгорын элс ба тэмээн сүрэг %D0%91%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B0%D0%BB_%D0%B8_%D0%A5%D1%83%D0%B1%D1%81%D1%83%D0%B3%D1%83%D0%BB_332.jpg|Хөвсгөл нуур Gorkhi_Terelj_Park.jpg|Горхи Тэрэлж Yurt_in_Ulan_Bator.JPG| Oyu_Tolgoi_23.JPG|Оюу толгой Zamyn_Uud_traders.jpg|Галт тэрэг White_Tara.jpg|Цагаан дарь эх %C3%96lgii_Mosque.jpg|Лалын сүм Naadamceremony2006.jpg|Улсын наадам Mongolian_warriors.jpg|Бөх барилдаан Mongolian_Youth.jpg|Хүүхдүүд MongolianStew01.JPG|Хорхог </gallery> ==Нэмж унших== *[[Монгол сайтууд]] == Цахим холбоос == {{Commons|Category:Mongolia|Монгол Улс}} * [http://www.welcometomongolia.com Монголын аялал жуулчлалын нэгдсэн сайт] * [http://www.pmis.gov.mn Монгол улсын төрийн байгууллагуудын цахим сүлжээ] * [http://www.open-government.mn/ Монголын нээлттэй засаг] − Засгийн газрын албан ёсны цахим сүлжээ * [http://www.mongolia-tour.com/ Монголын аялал жуулчлалын байгууллагуудын нэгдсэн цахим сүлжээ] * [http://www.mongolia-mining.com/ Монголын уул уурхайн салбарын талаархи олон улсын мэдээ] <!-- These links are enough. Please read [[WP:External links]] for guidelines --> == Зүүлт, тайлбар == {{лавлах холбоос|2}} {{NaviBlock |Ази |ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд |Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан }} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:Далайд гарцгүй орон]] [[Ангилал:Монгол| ]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] 45makn7sscm8m0dzvn38b5dl9nd6zih 706943 706927 2022-08-01T01:20:55Z Бмхүн 59031 /* Тусгаар тогтнол */ wikitext text/x-wiki {{Чиглэх3|Монгол|Монголчууд}} {{Инфобокс улс |NAME-AMTSSPRACHE = {{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}<br />Монгол Улс |BILD-FLAGGE = Flag of Mongolia.svg |ARTIKEL-FLAGGE = Монгол улсын төрийн далбаа |BILD-WAPPEN = State emblem of Mongolia.svg |BILD-WAPPEN-BREITE = 120px |ARTIKEL-WAPPEN = Монгол улсын төрийн сүлд |WAPPEN-OPT = Төрийн сүлд |WAHLSPRUCH = |AMTSSPRACHE = [[Монгол хэл]]<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/486 Төрийн албан ёсны хэлний тухай]. Монгол Улсын хууль. legalinfo.mn.</ref> |HAUPTSTADT = [[Улаанбаатар]] |STAATSFORM = [[Парламентаризм|Парламентын]] [[Бүгд Найрамдах Улс]] |REGIERUNGSSYSTEM = [[Парламентын засаглалын систем|Парламентын]] [[ардчилсан дэглэм]] |STAATSOBERHAUPT = [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]<br />[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]] ([[Монгол Ардын Нам|МАН]]) |REGIERUNGSCHEF = [[Монгол Улсын Ерөнхий сайд|Ерөнхий сайд]]<br />[[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]] ([[Монгол Ардын Нам|МАН]]) |FLÄCHE = 1.564.116 |EINWOHNER = 3,209,639 <small>(2018 оны 6 сарын 12)</small><ref >[https://www.nso.mn/ Монгол Улсын Үндэсний статистикийн хорооны бүртгэл] </ref> |BEV-DICHTE = 1,9 |BIP = 2016<ref>International Monetary Fund (IMF): ''[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/01/weodata/index.aspx World Economic and Financial Surveys - World Economic Outlook Database].'' imf.org, abgerufen 8. September 2017.</ref> * 11.031 сая [[Америк доллар|$]] <small>([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|131.]])</small> * 36.996 сая [[Америк доллар|$]] <small>([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|117.]])</small> * 3.660 [[Америк доллар|$]] <small>([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|117.]])</small> * 12.275 [[Америк доллар|$]] <small>([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|96.]])</small> |BIP-ERWEITERT = * Нийт (нэрлэсэн) * Нийт ([[Худалдан авах чадварын харьцаа|ХАЧХ]]) * ДНБ/Хүн ам (нэрл.) * ДНБ/Хүн ам (ХАЧХ) |HDI = {{Өссөн}} 0,735 <small>([[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|92.]]) (2016)</small><ref>[http://hdr.undp.org/en/2016-report United Nations Development Programme] (Entwicklungsprogramm der Vereinten Nationen)</ref> |WÄHRUNG = [[Төгрөг]] (MNT) |GRÜNDUNG = НТӨ 209 он: Монголын анхны төрт улс, [[Хүннү улс]] байгуулагдав.<br />1206 он: [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]] мандсан, [[Их Монгол Улс]] байгуулагдав.<br />[[1911 он|1911]]-[[12 сарын 29|12-29]]: [[Манж чин улс|Чин улс]] мөхөж,<br />орчин үеийн [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монгол улс]]<br />тусгаар тогтнов. |UNABHÄNGIGKEIT = 1206 он:<br /> (Бүх нүүдэлчин [[Монголчууд|Монголчуудыг]] нэгтгэсэн) |NATIONALHYMNE = ''[[Монгол улсын төрийн дуулал|Төрийн дуулал]]''<br />[[File:Mongolian national anthem, performed by the United States Navy Band.ogg|noicon|120px]] |NATIONALFEIERTAG = [[7 сарын 11|Долоодугаар сарын 11]]<br />([[наадам|Эрийн гурван наадам]]) |ZEITZONE = [[Координатжуулсан дэлхийн цаг|UTC]][[UTC+7|+7]] - [[UTC+8|+8]] |KFZ-KENNZEICHEN = [[Монгол Улсын тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|MGL]] |ISO 3166 = [[ISO 3166-2:MN|MN]], MNG, 496 |INTERNET-TLD = [[.mn]] |TELEFON-VORWAHL = +976 |STRASSENVERKEHR = [[Баруун замын хөдөлгөөн]] |BILD-LAGE = Mongolia on the globe (Asia centered).svg |BILD-LAGE-IMAGEMAP = АзиДэлхийнБөмбөрцөг1 |BILD1 = Mongolia_1996_CIA_map.jpg |BEV-ZUNAHME={{Өссөн}} +1,25 % (2016)<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html East & Southeast Asia: MONGOLIA.] In: The World Factbook. Central Intelligence Agency (CIA), abgerufen am 8. September 2017.</ref> }} '''Монгол Улс''' (1992 оноос хойш)<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/367 legalinfo.mn:] Монгол Улсын үндсэн хуулийн нэгдүгээр бүлэг, нэгдүгээр зүйл</ref> — [[Дорнод Ази|дорнод]] болон [[төв Ази|төв]] [[Ази]]д оршдог [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] '''[[улс]]'''. Хойд талаараа [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], бусад талаараа [[Хятад]] улстай хиллэдэг [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] '''[[Улс|улс]]'''. Нийслэл — [[Улаанбаатар]] хот. [[Алтайн нуруу|Алтайн]] нуруунаас [[Их Хянган|Хянганы нуруу]], [[Соёны нуруу]]наас [[Говь]] хүрсэн 1 сая 566 мянган км² уудам нутагтай, дэлхийд нутаг дэвсгэрийн хэмжээгээр [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|19-рт]] жагсдаг. 2015 оны эхэнд Монгол Улсын хүн ам 3 сая хүрсэн ([[Улс орнуудын хүн амын тоо|135-р олон]]). Үндсэндээ [[Монголчууд|монгол үндэстэн]] (95 хувь), мөн [[хасагууд|хасаг]], [[Тува ястан|тува]] хүн байна. 16-р зуунаас хойш [[буддын шашин|буддын]] шашин, 20-р зуунаас шашингүй байдал дэлгэрсэн ба албан хэрэгт [[монгол хэл]]ээр харилцана. Монголд НТӨ 209 онд [[Хүннү улс]] нэгдсэнээс [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг угсаатан|түрэг]] угсаатан халалцсаар 1206 онд [[Чингис хаан]] [[Их Монгол Улс]]ыг байгуулан [[Еврази]]йг эзэлсэн гүрэн үүсгэжээ. 17-р зуунд [[манж үндэстэн|манж]] [[Чин улс]]ын мэдэлд орсон ч 1911 онд [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|тусгаар тогтносон]] бөгөөд 1924 онд байгуулагдсан [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ]]-ын гишүүн болсон. 20-р зуунд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]тай дотно байж, нийгэм, эдийн засгийн бат суурь тавигдан 1990 онд [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, [[зах зээлийн эдийн засаг|зах зээлийн]] эдийн засагт шилжин орсон. Одоо парламентын [[Бүгд Найрамдах Улс|Бүгд Найрамдах]] засагтай, хорин нэгэн аймаг, нэг нийслэлд хуваагддаг [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]] улс юм. Хөгжиж буй орон. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээр (26.8 тэрбум [[америк доллар|ам.доллар]]) дэлхийд 111-т жагсаж, нэг хүнд ноогдох хэмжээ 11,882 $ байна. [[Хөдөө аж ахуй]], [[малчин|нүүдлийн мал аж ахуйн]] уламжлалтай. [[Зэс]], нүүрс экспортлодог. Мөнгөний нэгж — [[төгрөг]]. Дэлхийн 184 улстай дипломат харилцаа тогтоосон. [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]], [[Дэлхийн Худалдааны Байгууллага]], [[Олон Улсын Валютын Сан]], [[Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллага|Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллагын]] гишүүн. == Нэр == [[Монголчууд|Үндсэн хүн амын]] нэрээс улсын оноосон нэрийг «'''Монгол'''» хэмээжээ. Үгийн гарлын [[Монголчууд#Нэр|хэдэн янз таамаг]] бий. Монгол Улсын урьд үеийг [[Их Монгол Улс]], [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] (БНМАУ) гэх мэтээр ялган нэрийдэх ба 1992 оноос хойших шинэ үеийг албан бичигт «'''Монгол Улс'''» (МУ) гэх болсон. == Газар зүй == {{Гол|Монгол улсын байгалийн цогцолборт газар}} [[Зураг:Mongolia 103.88219E 46.91703N.jpg|thumb|right|Хиймэл дагуулаас харсан зураг]] Монгол орон 1,566,600 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, [[Перу]]гээс том буюу дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|19-р том]] орон болно. [[Ази]]д наймдугаар, [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] улсуудаас Казахстаны дараа хоёрдугаарт жагсана. Нутаг дэвсгэрийн 0.43 хувийг гадаргын ус бүрхсэн. === Байрлал === Хойд өргөргийн 41° — 52°, зүүн уртрагийн 87° — 120° дотор уламжлал болон [[ЮНЕСКО]]-гийн ангиллаар [[Төв Ази]], НҮБ-ийн шинэ ангиллаар [[Дорнод Ази]]д хамааран байна. Газрын байрлалаар хоёуланд нь, [[соёл]]ын хувьд Төв Ази, [[эдийн засаг|эдийн засгийн]] хувьд Дорно Азитай илүү дотно. Саяхнаас [[Зүүн Хойд Ази]]йн бүсийн хурал зөвлөгөөнд оролцох болсон. Өмнөд, дорнод, өрнөд гурван талаараа [[Хятад]] Улстай 4677 км, умард талаараа [[Оросын Холбооны Улс|Орос Улстай]] 3543 км зурвасаар хиллэнэ. [[Далайд гарцгүй улс|Далайд гарцгүй]]. Хилийн нийт урт — 8220 км. Хэдий хиллэдэггүй ч баруун хил [[Казахстан|Казахстан Улс]]аас 38-хан километр зайтай. Хөндлөн 2392 км, гулд 1259 км сунасан «дэлгэсэн тэрлэг шиг»<ref>[[Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар|Ш.Гүрбазар]] бичиж, [[Хурд (хамтлаг)|Хурд хамтлаг]] дуулсан «Би Монголоороо гоёдог» дуунаас.</ref> хэлбэртэй. Захын цэг:<ref>[http://www.mne.mn/mn/news/show/1663 МОНГОЛ ОРНЫ ТӨВ БУЮУ “ХҮЙС ЦЭГ” ХААНА БАЙДАГ ВЭ?]</ref><ref>[http://ktms08.blog.gogo.mn/read/entry45902 Монгол улсынхаа хамгийн хамгийнийг мэдэж байхад илүүдэхгүй болов уу?]</ref> * Баруун цэг — Монгол Алтайн нурууны Мааньт уул * Хойд цэг — Их Соёны нурууны Монгол шарын даваа * Зүүн цэг — Соёлз уулын модот хамар * Урд цэг — Орвог гашууны бор толгой * Төв цэг (хүйс) — [[Бүрд сум]]ын Өвөр хөшөөтийн булгийн эх === Газрын гадарга === [[Зураг:Mongolia Landscape.jpg|thumb|left|160px|Монголын байгаль]] {{Гол|Монгол орны уулс}} Монгол харьцангуй өндөрлөг орон. Үндсэндээ [[Монголын тэгш өндөрлөг]] (далайн түвшнээс дээш 900-1500 м) дээр байна. Нутгийн баруун талаар 900 км урт [[Монгол Алтай]], түүний үргэлжлэл [[Монгол алтайн нуруу|Говь Алтайн нуруу]] байна. Нутгийн төв хэсгээр [[Хангайн нуруу|Хангай]], Хөвсгөлийн уулархаг муж (хойш [[Соён]] хүрнэ), дорно умард нутгаар [[Хэнтийн нуруу]] байна. Зүүн, зүүн өмнөд зүг рүү өндрийн хэмжээ буусан байдаг. [[Монгол орны уулс|Уулсын өндрөөс дурдвал]] Монгол Алтайн нурууны ноён оргил [[Алтай Таван Богд|Таван богд]] хөвчийн [[Хүйтэн оргил]] (4374 м), Хангайн [[Отгонтэнгэр]] (4008 м), Соёны [[Мөнх сарьдаг]] (3491 м), Хэнтийн [[Асралт хайрхан]] (2799 м) юм. Дорнод нутгаар [[Шилийн богд уул|Шилийн богд]] (1778 м) зэрэг унтарсан галт уулстай. Томоохон гол, мөрний сав газраар харьцангуй нам доор байна. Нутгийн баруунтаа [[Их нууруудын хотгор]], Дэлхийн [[Дэлхийн өв|байгалийн өвд]] бүртгэгдсэн [[Увс нуурын хотгор]] байгаа бол Дорнод аймагт хамгийн нам доор цэг буюу [[Хөх нуур (Дорнод)|Хөх нуурын хотгор]] (560 м) бий. === Усны зүй === [[Зураг:Uvs_n%C3%BAr.JPG|thumb|[[Увс нуур]]]] {{Гол|Монгол орны гол мөрд|Монгол орны томоохон нуурууд}} Монголд нийлээд 67,000 км урт болох 3811 гол горхи, 500 м³ эзлэхүүнтэй 3500 гаруй нуур, 7000 орчим булаг шанд, 540 м² талбай бүхий 190 гаруй мөсөн гол, 250 гаруй рашаан, газрын доорх усны 139 орд газар байна. Улаанбаатар хот бол хот дотроо рашаантай байдаг дэлхийн хоёрхон нийслэлийн нэг юм. Монголын гол мөрнийг Умард мөсөн далайн, Номхон далайн, Төв азийн гадагшаа урсгалгүй гэсэн гурван ай савд хуваан үзнэ. [[Орхон гол|Орхон]] бол Монголын хамгийн урт гол юм (1124 км, усаа цуглуулах талбай 133000 км²). Харин Хятадад урсдаг уртыг нь оруулж тооцвол [[Хэрлэн гол]] Монголын хамгийн урт гол /1200 км/ юм. Хамгийн ус ихтэй нь [[Сэлэнгэ мөрөн]] юм. Жилийн дундаж урсац нь 300 м³/сек байдаг. Монгол орны хамгийн том мөсөн гол бол Алтай Таван богд дахь [[Потанины мөсөн гол]] бөгөөд 20 км орчим урттай. Хамгийн том нуур нь [[Увс нуур|Увс]] (3350 км²), хамгийн гүн нуур нь [[Хөвсгөл нуур|Хөвсгөл]] (238 м) юм. === Бүс, хөрс === Монгол хойноосоо урагш ойт хээр, хээр, говь, цөлийн гэсэн өргөргийн дөрвөн бүс, өндөр уулс, ялангуяа ойт хээрийн бүсийн уулс өөд авирахад тайгын болон тагийн бүслүүр ажиглагддаг. Монголын байгалийн бүс, бүслүүр, гадаргын байдлыг харгалзан Хангай, Хэнтийн, Алтайн уулархаг, Дорнодын талархаг, Говийн гэж дөрвөн их мужид хуваадаг. Ойт бүслүүр нь тогтмол дулаан, тааламжтай уур амьсгалтай, үржил шим сайтай, ялзмаг ихтэй. Хүрэн, хар хүрэн, цайвар хүрэн, хар шороон, нугын хүрэн, говийн бор, цөлийн бор саарал, нуга намгийн болон мараалаг, давсархаг зэрэг олон төрлийн хөрс байдаг. Үүний дотор үржил шимт хүрэн хөрс тавь орчим хувийг эзэлдэг. Газар тариалан эрхэлж болох газар нь газар нутгийн 0.76%-г эзэлдэг. Усжуулалттай газар 840 км² байна. [[Зураг:Takhi2a.jpg|thumb|Хустайн нурууны [[тахь]]]] === Ургамал, амьтан === {{гол|Монгол орны ургамал газар зүй|Монгол орны загас}} Монгол оронд нэг ба олон наст, модлог, бутлаг, хагас бутлаг зэрэг 4000-аад зүйлийн ургамал, ногоо ургадаг. 7 баг, 24 овог, 70 гаруй төрөлд хамаарагдах 140 гаруй зүйлийн [[хөхтөн]], 390-ээд зүйлийн [[шувуу|жигүүртэн]] оршино. Түүний дотор [[тахь]], [[хавтгай]], [[мазаалай]] зэрэг [[амьтан]], [[монгол алтан хундага]], [[тарваган шийр]], [[дорогостойн вансэмбэрүү]] зэрэг дэлхийд өөр аль ч газарт байхгүй [[ургамал]] бий. == Хүн ам зүй == {{гол|Монголын хүн ам зүй}} [[Зураг:Map of Mongolia topographic layers.xcf|thumb|Физик газар зүйн зураг|alt= т]] {| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |- ! style="width:50px;"| Он !! Хүн ам <br>(мян.)<ref>[http://www.bscnet.ru/upload/iblock/cf6/vestnik_4_8_.pdf ВЕСТНИК]. (2012)</ref> |- | 1918 || 647.5 |- | 1935 || 738.2 |- | 1956 || 845.5 |- | 1969 || 1197.6 |- | 1989 || 2044.0 |- | 2010 || 2,754.7 |- | 2015 || 3,000.0 |- |} [[Зураг:Mongolia-demography.png|thumbnail|left|Хүн амын тоо (1961-2003)]] Монгол улс 1918 онд хүн ардаа тоолоход 647.5 мянга байв.<ref>[https://burtgel.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=726:civilregister&catid=178:history&Itemid=374 https://burtgel.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=726:civilregister&catid=178:history&Itemid=374]</ref> Дайны дараах цагт хүн амын тоо түргэн өсч 1962 онд 1 сая, 1988 онд 2 сая хүнтэй болжээ. Нийгмийн шилжилтийн үед хүн амын өсөлт буурч 2010 оны тооллогоор 2.75 сая хүнтэй байсан бол 2015 оны эхэнд 3 сая дахь иргэнээ өлгийдөн авсан.<ref>[http://yellow.zindaa.mn/%D0%9E%D1%80%D0%BE%D0%BD-%D0%BD%D1%83%D1%82%D0%B0%D0%B3/1ndk Монгол Улсын гурван сая дахь иргэнээр охин хүүхэд тодорлоо] (2015)</ref> Хүн амын олноор дэлхийн 194 улсаас [[Армени]], [[Литва]]тай зэрэгцээд [[Улс орнуудын хүн амын тоо|135-р байранд]] байна. Хүн амын нягт — 1.8 хүн/км² буюу хүн амын [[Улс орнуудын хүн амын нягт сийрэг|хамгийн сийрэг]] суурьшилтай орон болно. 1000 хүн тутамд 20 хүн төрж, 6 хүн нас бардаг, жилийн дундаж өсөлт — 1.49% (2016он). Хүн амын 36.6% нь 0–14 насны багачууд, 68.9% нь 15–64 насны хөдөлмөрийн чадвартан, 4% нь 65-ээс дээш өндөр настан юм. хүйсийн харьцаа жигд, дундаж наслалт — 68.6 жил.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html CIA World Factbook". CIA. 2012.]]</ref> === Ард түмэн === {| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |+ ! style="width:160px;"| Яс үндэс !! Хүн ам <br>(2010 он)<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref>!! Хувь |- | [[Халх ястан]] || 2,168,141 || 82.4 % |- | [[Хасаг үндэстэн]] || 101,526 || 3.9 % |- | [[Дөрвөд|Дөрвөд ястан]] || 72,403 || 2.8 % |- | [[Баяд|Баяд ястан]] || 56,573 || 2.2 % |- | [[Буриад ястан]] || 45,087 || 1.7 % |- | бусад ястан || 187,387 || 7.1 % |- | гадаадын иргэн || 16,320 || 0.6 % |} Монгол улс үндсэндээ нэгэн төрлийн ард түмнээс бүрдэнэ. Хүн амын 95 хувь [[Монголчууд|монгол үндэстэн]] байна. Ястнаар салган бүртгэдэг уламжлалтай. 2010 оны хүн амын тооллогыг үндэслэвэл [[халх ястан]] (82%) зонхилж [[хасагууд]] (4%), [[дөрвөд]] (2.8%), [[баяд]] (2.2%), [[буриад]] (1.8%), [[захчин]] (1.3%), [[дарьганга]] (1%), [[урианхай]] (1%), [[дархад]], [[хотгойд]], [[торгууд]], [[хотон]], [[мянгад]], [[тува]], [[барга]], [[үзэмчин]], [[элжигин]], [[сартуул]], [[хамниган]], [[цаатан]], [[чантуу]], [[харчин]], [[цахар]] зэрэг хориод нэрээр бүртгэж байна. [[Хятад]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Солонгос]] зэрэг гадаадын иргэн 0.6 хувийг бүрдүүлж байна.<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> Буриад, [[Ойрад]] монгол нь халхжих, тува, хотон, чантуу зэрэг [[Түрэг|түрэг угсаатан]], хамниган [[Тунгус хэлний бүлэг|тунгус угсаатан]] нь монголжих үйл явц явагдсаар байгаа. Хасагууд Баян-Өлгийд 88% эзэлж байгаа болохоор харьцангуй өөрийнхөөрөө байна. БНМАУ-ын үед БНХАУ-тай харьцаа муудан 1963—1966 онд [[хужаа]] нарыг үлдэн хөөж, [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] бутрахад 1990—1992 онд Монголд байсан Зөвлөлтийн цэргийн анги, мэргэжилтнүүдийг гаргажээ.<ref>[http://www.mglradio.com/main/640744 http://www.mglradio.com/main/640744]</ref><ref>[http://bigbrother.blog.banjig.net/post.php?post_id=91235 Орос-Хятадын харилцаа ба Монгол улсын аюулгүй байдал] (2011)</ref> Ардчилсан Монголд хуулийн хязгаарыг (нийт 3%, нэг улсаас 1%) давахгүйгээр гадаадын иргэд орж гардаг болсон.<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/211 Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай] (2010)</ref> === Хэл бичиг === Улсын албан ёсны хэл нь [[монгол хэл]] байна. Монгол хэл [[Алтай хэлний язгуур|алтай]] язгуурын [[Монгол хэлний бүлэг|монгол]] бүлгийн гол хэл юм. Монгол улсад [[халх аялга]] голчлох ба [[буриад аялга]], [[Ойрад–Халимаг аялга|Ойрад аялга]], [[дархад аялга]] тодорхой ялгардаг. 1941 оноос хойш [[кирил үсэг|кирил үсгээр]] бичдэг болсон. [[Кирил монгол бичгийн дүрэм|Кирил монгол бичгийн дүрмийг]] 1-р ангиас хүүхдүүдэд заадаг. 35 үсэгтэй. Чингис хааны үеэс уламжилсан [[Монгол бичиг]] 1990 оноос сэргэж, дунд сургуулийн 5-р ангиас заадаг болсон. Компьютер, гар утаснаа [[латин үсэг]] хэрэглэх нь түгээмэл. Мөн алтай язгуурын [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг]] төрлийн [[хасаг хэл|хасаг]], [[тува хэл]]ээр ярина. 1-4-р ангид эх хэлийг хүүхдүүдэд зааж, 5-р ангиас [[Англи хэл|Англи]] (сүүлийн үе), [[орос хэл|орос]] (Зөвлөлтийн үеэс), [[солонгос хэл|солонгос]], [[герман хэл|герман]], [[хятад хэл|хятад]], [[япон хэл|япон]] зэрэг харь хэлийг хүүхэд залуус сурч эзэмшдэг. === Шашин шүтлэг === {{bar box |title=Монголын шашин шүтлэг (2010)<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[Буддын шашин|будда]]|orange|53.0}} {{bar percent|''[[Шашин шүтэхгүй байх|бурхангүй]]''|grey|38.6}} {{bar percent|[[лал]]|green|3.0}} {{bar percent|[[бөө мөргөл|бөө]]|black|2.9}} {{bar percent|[[Христийн шашин|христ]]|blue|2.1}} }} Монголын ард түмний ихэнх нь [[буддын шашин]]тан (53%). Буддын шашны ''гэлүгва'' буюу [[шарын шашин]] гэсэн ёсыг дагадаг. Мөн шашин, бурхны сүжиг алдрах хүний тоо (38%) өссөн. Хүн амын цөөн хувьд [[лал]], [[бөө мөргөл|бөө]], [[христийн шашин|христийн]] шүтлэг байна.<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> Эрт дээр үеэс Монголд бөө, [[тэнгэр шүтлэг]] байсан бөгөөд 16-р зуунаас буддын шашин Монголд гурав дахь удаагаа хүчтэй дэлгэрсэн. [[Жавзандамба хутагт|Жавзандамба]] нарын олон хутагт хувилгаан тодорсон. БНМАУ-ын эхэн үед шашныг хориглож, сүм хийдийг шатааж, лам нарыг хороож байв. Хожим суларч 1990 оноос хойш шашин шүтэх эрх чөлөөлөгдсөн. 2010 онд буддын 127, христийн 96, лалын 6, бүгд 234 сүм хийд байв.<ref>[http://www.slideshare.net/Gelegjamts/2010-get-file-wwwgelegjamtsorg-wwwgelegjamtsblogspotcom-httpwwwnsomn?related=1 Монгол улсын статистикийн эмхтгэл-2010].</ref> Том нь [[Гандантэгчэнлин хийд]]. === Хот суурин === [[Зураг:UlaanBaatar-2009.jpg|thumb|left|200px|[[Улаанбаатар]]]] [[Зураг:Darkhan_Buddha.jpg|thumb|right|150px|[[Дархан]]]] [[Зураг:Erdenet_02.jpg|thumb|left|200px|[[Эрдэнэт]]]] {{гол|Монголын хотууд}} Монголын хүн амын 71 хувь хот газар амьдарч байна.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2212.html URBANIZATION]</ref> Гэхдээ хот дотроо [[гэр хороолол]] их. Засаг захиргааны [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|хот суурин]] байхгүй. Уламжлал болон [http://www.legalinfo.mn/law/details/532 хууль] харвал [[Монголын хотууд|22-26 хот]] бий: {|class="wikitable" |+ 2010 оны хүн амын тоогоор: |- valign="top" | * [[Улаанбаатар]] (1,200,358) * [[Эрдэнэт]] (85,000) * [[Дархан]] (75,000) * [[Чойбалсан]] (38,537) * [[Мөрөн]] (35,789) * [[Налайх]] (30,049) * [[Баянхонгор (хот)|Баянхонгор]] (29,817) * [[Өлгий]] (29,392) || * [[Ховд (хот)|Ховд]] (29,012) * [[Арвайхээр]] (27,162) * [[Улаангом]] (27,152) * [[Багануур]] (22,210) * [[Цэцэрлэг хот|Цэцэрлэг]] (20,604) * [[Сүхбаатар хот|Сүхбаатар]] (19,662) * [[Даланзадгад]] (18,740) * [[Сайншанд]] (18,735) |} == Түүх == {{гол|Монголын түүх}} {{Загвар:Монголын түүх}} === Эртний улс === {{гол|Балар эртний Монгол|Хүннү улс|Сяньби|Нирун улс|Түрэг улс|Уйгур улс|Хидан Улс}} Монгол оронд 850,000 жилийн тэртээ «[[босоо хүн]]» амьдарч байсан<ref>{{cite web|url=http://www.archaeology.mas.ac.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=56&Itemid=64 |title=Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажлын ололт амжилт |publisher=Institute of Mongolian Archaeology |date=2013-06-24}}</ref> ба балар эртний хүний хадны сүг зураг эд олдвор [[Хойд цэнхэрийн агуй]]гаас олддог.<ref name="Novgorodova">Eleanora Novgorodova, Archäologische Funde, Ausgrabungsstätten und Skulpturen, in ''Mongolen (catalogue)'', pp. 14–20</ref> Чулуун зэвсэг, хүрэл зэвсэг, төмөр зэвсгийн үеийг дамжсаар эртний улсуудын үетэй золгожээ. Монгол орон эртнээс [[анчин]], [[малчин]], [[нүүдэлчин]] ард түмний өлгий байсаар ирсэн бөгөөд тэдгээр нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]], [[зүрчид]] аль ч угсаа байсан үргэлж өмнөд газрын [[нанхиад]]тай зууралдан байлдах ба [[Цагаан хэрэм|түмэн газрын их цагаан хэрмээр]] хил тогтдог байв. [[File:Hsiung-nu-Empire.png|thumb|175px|left|[[Хүннү улс]] (НТӨ 209 – НТ 48)]] Сурвалж бичигт гуйфань, [[шаньжун, ицюй,]] [[ху]], [[линь ху]], [[дунху]] (дорнод ху), [[хуньюй]], шюжун зэрэг олон нэрээр тэмдэглэгдэж явсаар МЭӨ 209 онд [[Модун шаньюй]] [[Хүннү улс]]ыг (НТӨ 209 – НТ 48) нэгтгэн байгуулжээ. [[Ноён уул]]наас Хүннүгийн ноёны бүлэг булш олсон ба хүннүгийн [[мал]] адуулах, [[нум]] [[сум]], [[жад]], охор илдээр зэвсэглэх нь [[Монголчууд|монголоос]] ялгаагүй юм. Хүннүгийн зүүн этгээдийн [[Сяньби]] хүчирхэгжин Монголыг эзэгнэсэн нь 93–234 он бөгөөд [[Таньшихуай]]н үед нэр мандсан. Дараа нь бас нэгэн [[Монголчууд|монгол угсаат]] [[Жужан улс]]ыг (330—555) [[Шэлүнь]] хэмээх сайн эр алдаршуулж яваад [[Түрэг улс]]ад (555—745) зай тавьжээ. [[Уйгур улс]]ын (745—840) нийслэл [[Хар балгас]]ыг бас нэг [[түрэг угсаатан]] болох [[Енисейн киргиз]] галдан шатаасан боловч удалгүй монголын [[Хидан Улс]]ад (907—1125) түрэгджээ. [[Киданчууд|Кидан хүмүүс]]ыг зүрчидийн [[Алтан улс]] мөхөөсний дараа Монголын тал нутагт олон аймаг зэрэгцэн оршиж, олзлон булаалдаж байсан ба хамтатгаад [[зүбү]] аймгийн холбоо гэж байв. === Эзэнт гүрэн === {{гол|Их Монгол Улс|Юань Улс}} [[Зураг:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|thumb|left|140px|[[Чингис хаан]]]] [[Зураг:Mongol Empire map.gif|thumb|right|200px|Монголын эзэнт гүрэн]] [[Дундад зууны монгол аймгууд|Олон]] аймгийн дотроос [[Хамаг Монгол]]ын [[хиад]] аймгийн [[боржигон]] овогт [[Тэмүүжин]] буюу [[Чингис хаан]] (1162—1227) тодорч [[татар]], [[мэргид]], [[хэрэйд]], [[найман]]ыг ээлж дараалан дагуулсаар 1206 онд Хэрлэний [[Хэрлэний хөдөө арал|хөдөө арлын]] [[Их Хуралдай|хуралдайгаар]] нэгдсэн [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсыг]] байгуулжээ. Чингис хаан «мөнх тэнгэрийн хүчинд» [[Тангуд]], [[Алтан улс|Алтан]], [[Хар Кидан]], [[Сартуул улс|Сартуул]] (''Хорезм'') улсыг дайлан дагуулсан ба найманы [[Тататунга]] багшаар [[Монгол бичиг]] (эхэндээ ''уйгуржин''), татарын [[Шихихутуг]] заргачаар [[Их Засаг]] хуулийг зохиолгон улсаа засчээ. Чингис хааны өндөр төрийг [[Өгөөдэй хаан|Өгөөдэй]] хаан залган [[Хархорум]]ыг нийслэл болгон хөгжүүлж, [[Монголын нууц товчоо|МНТ]]-г бичүүлж, Алтан улсыг мөхөөж, дорно [[Европ]]ыг байлдан дагуулсан бол [[Гүюг хаан|Гүюг]], дараа нь [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан залгаж Багдадын халифыг буулган [[Иран]]ыг эзэлжээ. [[Хубилай хаан|Хубилай]] хаан 1260 онд Монголын хаан болоод 1271 онд [[Юань Улс]] (1271—1368) хэмээх үеийг эхлүүлэн [[Дайду]]г (одоо Бээжин) нийслэл болгон сууж, 1279 онд өмнөд [[Сүн улс|Сүнг]] мөхөөн [[Хятад]] орныг бүрэн эзлэсэн ба [[буддын шашин|буддын]] шашныг шүтэж, [[дөрвөлжин үсэг|дөрвөлжин]] үсэг хэрэглэжээ. Монголын байлдан дагуулал өрнө зүгт [[Адриатын тэнгис]], [[Египет]], дорно зүгт [[Япон]], өмнө зүгт Индонезийн [[Ява]] арал хүрч 33 сая км² газарт ноёрхож байв.<ref name="EarthRule">http://www.hostkingdom.net/earthrul.html</ref> «Дэлхийн талыг эзэлсэн» гэж ярих бөгөөд түүхэн дэх хоёрдугаар ([[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] дараа) их нутагтай гүрэн байжээ. [[Луужин]], [[өртөө]], [[Монголын энхтайван|энхтайван]], цэргийн арга ухаан, өрнө-дорныг холбосон зэрэг дэвшил, нээлт авчирсан юм. Нүсэрдээд ирэхийн цагт Юань, [[Алтан Орд|Зүчи]], [[Цагаадайн Улс|Цагаадай]], [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улс]] болон бутарчээ. [[Тогоонтөмөр хаан]] 1368 онд Хятадыг [[Мин улс]]ад алдан «Давааны арын орон» буюу монгол нутагтаа эргэн суусан. ===Хаант улс === {{гол|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрадын холбоо}} [[File:Mongolia XVI.png|thumb|200px|[[Бутралын үеийн Монгол|14-17-р зууны Монгол улс]]]] [[File:ErdeneZuuKhiidTemple.jpg|thumb|200px|Хархорины [[Эрдэнэ зуу]]]] Тогоонтөмөр хааныг [[Аюушридар хаан|Аюушридар]] залгаж Хархорумд суусан ч Хархорумыг Мингийн цэрэг 1380, 1388 онд довтлон галдан шатаажээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] нас барж улсгүй болох хүртэл Чингисээс эхлэн тоолвол [[Монгол хаад|37 хаан]] суусан. Улсын нэрийг эхэндээ «Ар Юань» хэмээсэн ч замхраад хожмоо түүхчид «Бага хаадын үе», [[Бутралын үеийн Монгол|«Монголын хаант улс»]], «Дөчин дөрвөн хоёр» зэргээр нэрийджээ. Улс төрийн эв бутарсан буюу [[алтан ураг|алтан ургийн]] ноёнтой дөчин монгол (зүүн монгол)-[[дөрвөн Ойрадын холбоо|дөрвөн Ойрад]] (баруун монгол) болон талцаж, хаад нэгнээ хороон солигддог байв. Мин улсын [[Жөнтун]] хааныг олзолж байсан [[Эсэн тайш|Эсэн хаан]] (1453—1454) алтан ургийн дундуур ганцаар шургасан байдаг. [[Мандухай сэцэн хатан|Мандухай сэцэн хатны]] авчирсан [[Батмөнх даян хаан]] (1480—1517) улсаа хурааж «хөл хөсөр, гар газар» амаржуулж байв. Зүүн монгол нь [[халх]], [[цахар]], [[урианхай]] зүүн гурван түмэн, [[ордос]], [[түмэд]], [[юншээбүү]] баруун гурван түмэн, баруун монгол нь [[цорос]], [[дөрвөд]], [[торгууд]], [[хошууд]] дөрвөн аймагт хуваагдаж байв. Сүүлчийн хаад цахар нутагт (хожмын [[Өвөр Монгол]]) сууж байсан ба түмэдийн [[Алтан хан]] 1577 онд төвөдийн Содномжамцыг урин залж «[[Далай лам]]» өргөмжилсөнөөс эхлээд монголчууд нийтээрээ [[шарын шашин]]д орсон нь [[буддын шашин]] Монголд гурав дахиа дэлгэрсэн явдал юм. Ар халхад 1585 онд [[Эрдэнэ зуу]] хийд баригдсан. 1634 онд манжууд Лигдэн хааныг дарж өвөр монголыг дагуулснаар Монголын хаант улс (1368—1634) мөхсөн юм. Гэхдээ ар Монголд [[халх]]ын Түшээт, Засагт, Сэцэн ханы гурван аймаг, [[хотгойд]], Шиньжянд дөрвөн Ойрад аймаг тусгаар оршин байв. 1688 онд [[Зүүнгарын Хаант Улс|Зүүнгар]]ын [[Галдан]]д ялагдан дайжсан [[Занабазар|Өндөр гэгээн]], [[Чахундорж]] нар халхаа аван 1691 онд манж [[Чин улс]]ад дагаар оржээ. === Гадаад Монгол === [[Зураг:MongolianRoyalty.jpg|thumb|160px|left|1921 он. Монгол хатан]] {{гол|Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол}} [[Манж үндэстэн|Манж]] [[Чин улс]] [[Монголчууд|монголчуудыг]] 1634-1755 оны хооронд гурван хэсэг үед дагаар оруулж эзэрхээд олон хошуу, аймаг, чуулган болгон захирсан бөгөөд өнөөгийн Монгол орныг сүүлийн жилүүддээ «Гадаад (манжаар ''түлэрги'') Монгол» хэмээж байв. Үүнд [[Сэцэн хан аймаг|Сэцэн]], [[Түшээт хан аймаг|Түшээт]], [[Сайн ноён хан аймаг|Сайн ноён]], [[Засагт хан аймаг|Засагт хан]]ы халх дөрвөн аймаг, [[Ховдын хязгаар]], [[Тагны Урианхайн хязгаар]] (одоо [[Тува орон]]) орж байв. Хожим [[Жавзандамба хутагт|Богдын]] [[Их Шавь|шавь нутаг]] нэмэгдсэн. Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам байгуулагдаж, [[Улиастай]] (төв), [[Хүрээ]], [[Ховд]]од [[амбан]] жанжин суудаг байлаа. 1755 онд хотгойдын [[Чингүнжав]] Зүүнгарын [[Амарсанаа]]тай зэрэг манжийн цэргийн эсрэг босоод дарагджээ. Чин улс монгол ноёдыг [[ван]], [[бэйл]], [[бэйс]], [[гүн]] гэж зэрэглэн алба гувчуур авч, цалин [[пүнлүү]] өгч, ардыг дарлах шат тогтолцоог бий болгосон бөгөөд «[[хятад үндэстэн|хятад хүн]] монгол нутагт сууж болохгүй», «хятад хүн монгол эхнэр авч болохгүй» зэрэг үндэстний шинжийг хамгаалах цааз гаргасан байсан. 1907 онд Ховдын хязгаараас [[Алтай тойрог|Алтайн хязгаар]]ыг салган байгуулж, мөн онд «[[Шинэ засгийн бодлого]]» гэдэг хятаджуулах түрэмгий бодлого явуулж эхэлснээр ар Монголын ноёдын үндэсний ухамсар сэргэн, тусгаар тогтнох эв санаа нэгджээ. === Тусгаар тогтнол === [[Зураг:Sharav_bogd_khan.jpg|thumbnail|[[Богд хаан]]]] [[Зураг:Khalkhin_Gol_George_Zhukov_and_Khorloogiin_Choibalsan_1939.jpg|thumbnail|1939 он. [[Халхын голын байлдаан]]. [[Георгий Жуков|Жуков]], [[Хорлоогийн Чойбалсан|Чойбалсан]]]] {{гол|Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн түүх|Ардын хувьсгал|Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт}} Чин улс хэзээ мөдгүй мөхөх нь тодорхой болсон цагт халхын ноёд Их хүрээнд нууцаар зөвлөлдөх болж, [[1911]] оны [[12 сарын 29]]-нд Богд гэгээн, 8-р [[Жавзандамба хутагт]]ыг [[Богд хаан]]аар өргөмжлөн Монгол улс сэргэснийг зарлан тунхаглаж, оны цолыг «Олноо өргөгдсөн» гээд улсын нийслэлийг [[Нийслэл хүрээ]] хэмээжээ. Монгол улс сэргэн мандахад [[барга]], [[харчин]], [[өөлд]] зэрэг олон газрын монголчууд ирж хүчээ өргөж, талархан сайшааж байв. [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] таван яам бүхий засгийн газар байгуулаад Хүрээ, Улиастай, Ховдын манж амбан, дарангуй цэргийг хөөн гаргажээ. Тухайлбал 1912 оны зун [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн]], [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав]] нарын удирдсан 5000 монгол цэрэг Ховдыг чөлөөлж, 1913—1914 онд [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголыг]] чөлөөлөхөөр 10000 цэрэг [[Таван замын байлдаан|таван замаар байлдаж]] [[Хаалган]] хүртэл давшсан байна. Олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлэх, [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]]-ын нэхэлтийг сөрөхөөр [[Оросын Хаант Улс]] руу элч зарж тусламж гуйж байв. 1914-1915 оны Хятад-Монгол-Орос гурван улсын [[Хиагтын гэрээ]]гээр тусгаар тогтносон бодит байдлаа баталж чадалгүй [[Гадаад Монгол]] нь Хятадын доор «өөртөө эзэрхэх» гэгджээ. 1919 онд хятадын [[Сю Шүжан]]ы цэрэг Нийслэл хүрээг эзэлж, автономийг устган дарангуйлсан ч 1920 онд [[Барон Унгерн]]ээр удирдуулсан Оросын Хаант Улсын үлдэгдэл цагаан цэрэг нэвтэрч Үндэсний Хувьсгалт Армиг Хүрээнээс хөөхөд Хиагт руу бүгсэн. Богдыг дахин хаан ширээнд өргөмжиллөө. [[1921 он]]ы [[3 сарын 18]]-нд Зөвлөлтийн улаан цэргээр дэмжүүлж [[Дамдины Сүхбаатар|Сүхбаатарын]] удирдсан ардын журамт цэрэг [[Хиагт]]ыг Үндэсний Хувьсгалт Армигаас чөлөөлж, 7-р сард Нийслэл хүрээнд орж ирсэнээс хойш Монгол улс дахин тусгаар тогтнолоо алдаагүй юм. [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]] шинэ тутам [[коммунизм|коммунист]] ертөнцдөө Монголыг багтааж, Хятадаас өмгөөлөгч ар тал болжээ. Богдыг эхлээд хэмжээт эрхт болгоод Ардын засаг байгуулагдав. Богд нас барснаар хаант засгаас татгалзаж, [[1924]] оны [[11 сарын 26]]-нд [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] (БНМАУ)-ыг тунхаглан [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|анхны үндсэн хууль]] баталж, нийслэлийг [[Улаанбаатар]] хэмээсэн. Харц ардыг тэтгэж, харин язгууртан, ламыг хавчих болсон бөгөөд 1932 онд [[Баруун дөрвөн аймагт гарсан 1932 оны зэвсэгт бослого|шамбалын дайн]] дэгдэн дарагдаж, 1937 оны үед лам, сэхээтэн, феодал зэрэг 20,000 хүнийг [[Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)|хилсээр]] буудан хороожээ. 1936 оны Харилцан туслалцах протоколын дагуу 1939 онд [[Япон]] Монгол руу [[Халхын голын дайн|дайрахад]] ЗХУ цэрэг зэвсгээр тусалж, 1941 онд [[Нацист Герман|Герман]] Зөвлөлт рүү [[Аугаа их эх орны дайн|дайрахад]] БНМАУ агт, хувцас, аль байдгаараа тусалжээ. [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]д [[Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин|Монгол ардын хувьсгалт цэрэг]] [[Хаалган хот|Жанчхүүгийн]] даваа хүртэл Японоос чөлөөлж [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы төгсгөлд болсон [[Ялтын уулзалт|Яалтын бага хурлаар]] үнэлэгдэн, [[Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт|ард иргэдийн нэгэн үзүүрт сэтгэл]] биелж ЗХУ ([[Зөвлөлт Холбоот Улс|Орос]]) ДИУ ([[Хятад]]) хоёр Монгол улсыг олсон тусгаар тогтнолоо хадгалахыг хүлээн зөвшөөрчээ.<ref>[http://www.slideshare.net/zorigoogantumur/ss-9970338 Ахмад дипломатчын дурсамж: Монголын статус кво] (2011)</ref> [[Хорлоогийн Чойбалсан]] Өвөр Монголыг нэгтгэхийг санаархсан ч Хятадыг коммунист улс болгосондоо ханасан [[Иосиф Сталин|Сталин]] дэмжээгүй. 1949 онд [[БНХАУ]]-тай дипломат харилцаа тогтоож, 1961 онд Монгол улс [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] бүрэн эрхт гишүүн болсон.<ref>[http://www.unen.mn/content/954.shtml НҮБ-д элсэхийн тулд найман удаа санал дэвшүүлжээ] (2011)</ref> === Социалист орон === {{гол|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс}} Социалист БНМАУ-ын нийгэм, эдийн засаг онц дэвшиж, тогтвортой суурь тавигджээ. [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|Засаг захиргааны хуваарийг]] 1925, 1931, 1957 онд ихээр өөрчилж,<ref>[http://www.khural.mn/n/zwho Засаг захиргааны нэгжийн үүсэл хөгжил] (2014)</ref> аймаг, сумын төв [[Монголын хотууд|хот сууриныг]] барьж босгож, улсын болоод орон нутгийн байгууллага, эмнэлэг, цэцэрлэг, сургууль, тээвэр, урлаг, спортын байгууллага, холбоо, их сургууль гээд олон зүйл бий болжээ. 1941 оноос [[Монгол бичиг|монгол бичгийг]] «хуучин монгол» хэмээн халж [[кирилл үсэг|кирилл үсгийг]] «шинэ үсэг» хэмээн хэрэглэх болж, 1960-аад онд бүх нийтээр [[үсэг|бичиг үсэг]]тэн болжээ. 1930-аад онд хамтрал, 1960-аад онд нэгдэлжих хөдөлгөөн, соёлын довтолгоо, атрын аян явагдаж залуус илгээлтээр малчны хот, сангийн аж ахуйг зорьж ажилладаг байв. Дулааны цахилгаан станц, Налайхын уурхай, [[Багануур ХК|Багануурын нүүрсний уурхай]], Шарынголын уурхай, [[Эрдэнэт үйлдвэр|Эрдэнэтийн зэс молибдений үйлдвэр]], Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, [[Говь ХК|Говь]], Улаанбаатар хивс, Эрдэнэт хивс, Талх чихэр, Мах импекс зэрэг хүнд болоод хөнгөн аж үйлдвэр бий болж хөгжсөн байна. [[Жамсрангийн Самбуу]] (1954—1972), [[Юмжаагийн Цэдэнбал]] (1940—1984), [[Жамбын Батмөнх]] (1984—1990) нар нам, төрийг олон жил тогтвортой тэргүүлж байв. === Ардчилсан Монгол === {{гол|Ардчилсан хувьсгал}} ЗХУ-ын өөрчлөн байгуулалт, дорно [[Европ]]ын тэмцлийн салхи Монголд итгэл төрүүлж 1989 оны 12 сарын 10-нд [[ардчилал|ардчиллын]] төлөө анхны цуглаан болж [[Монголын Ардчилсан Холбоо]] (МоАХ) байгуулагджээ.<ref>[http://baabar.niitlelch.mn/content/1070.shtml Монголын ардчилсан хувьсгалын хроник] (2009)</ref> 1990 оны 3 сарын 7-нд [[улс төрийн өлсгөлөн]] зарлаж 3 сарын 9-нд [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]ын Төв хорооны Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцров.<ref>[http://www.ikon.mn/n/ezf Анхны улстөрийн өлсгөлөн] (2015)</ref> Талууд харилцан ойлголцож «оготны хамраас дусал цус гаргаагүй» ардчилсан хувьсгал Монгол улсад олон намын тогтолцоо, [[хүний эрх]], [[хувийн өмч]] зэрэг олон зөв зүйлийг авчирсан юм. 1990 онд [[Улсын Их Хурал#Улсын Бага Хурал, Улсын Их Хурлын Тамгын газар|Улсын Бага Хурал]], дараа нь [[Ардын Их Хурал]] байгуулагдан Монгол Улсын [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|үндсэн хуулийг]] батлав. Үндсэн хууль ёсоор төрийн эрх ард түмний гарт, түүний төлөөлөл [[Улсын Их Хурал]]д шилжсэн.<ref name="үндсэнхууль">[http://www.legalinfo.mn/law/details/367?lawid=367 Монгол Улсын Үндсэн Хууль] (1992)</ref> 1992 оноос 2016 он хүртэл МАХН харьцангуй давамгай, заримдаа [[Ардчилсан Нам]] төр барьжээ. 2003 оноос [[иргэний хөдөлгөөн]] идэвхжиж, жагсаал цуглаан хэвийн үзэгдэл, [[Оюутолгой]], [[Тавантолгой]] байнгын ярианы сэдэв болсон. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас [[зах зээлийн эдийн засаг]]т шилжихэд бусад орны адил хямарсан бөгөөд үнийн өсөлт, мөнгөний ханш уналт, банкны дампуурал, барааны хомсдол зэрэг олон бэрхшээл үзсэн ч 2000-аад он гарснаар байдал дээрдэж Монгол улсын нийгэм, эдийн засгийн амьдрал улам олон төрлөөр салбарлан хөгжиж байна Гэвч 2012 оноос хойш экспортын гол бүтээгдэхүүн болох ашигт малтмалын дэлхийн зах зээлийн уналт, мөн гадаад худалдааны гол харилцагч орон болох Хятадын эдийн засгийн удаашрал, хамгийн гол нь засгийн газрын үрэлгэн бодлогын нөлөөгөөр эдийн засгийн өсөлт удааширсан бөгөөд 2016 оны сонгуулиар МАН эдийн засгийг сэргээх амлалт өгч, эрх баригч хүчин болжээ. == Төр засаг == {{гол|Монгол улсын улс төр}} Монгол Улс (1992 оноос хойш) [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, парламентын [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах]] засагтай. === Ерөнхийлөгч === {{гол|Монгол Улсын Ерөнхийлөгч}} [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хууль]]д зааснаар [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|ерөнхийлөгч]] Монгол улсын төрийн тэргүүн бөгөөд эв нэгдлийн илэрхийлэл, зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч болно. Ерөнхийлөгч 45 нас хүрсэн, Монгол улсын иргэн байх ба дөрвөн жил тутам парламентат суудалтай намаас нэр дэвшин ард түмний шууд сонгуулиар сонгогдож, нэг удаа улирах эрхтэй. Тус хугацаанд [[Пунсалмаагийн Очирбат]] (1990—1997), [[Нацагийн Багабанди]] (1997—2005), [[Намбарын Энхбаяр]] (2005—2009), [[Цахиагийн Элбэгдорж]] (2009—2017), [[Халтмаагийн Баттулга]] (2017-одоо) нар ажиллажээ. === Улсын хурал === [[Зураг:President Putin meeting deputies of the Great State Hural-1.jpg|thumb|left|Улсын Их Хурлын танхим]] {{гол|Улсын Их Хурал}} Монгол улсын хууль тогтоох хурал нь [[Улсын Их Хурал]] (УИХ) юм. УИХ-ын нэг танхимын 76 суудлыг дөрвөн жилийн хугацаатай сонгоно. Сүүлийн сонгууль тус бүр нэг мандаттай жижиг 76 тойрог бүхий мажоритари системээр зохион байгуулагдсан. 1992 оны УИХ-ын сонгуулиар [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]] (72 суудал), 1996 онд Ардчилсан холбоо эвсэл (50), 2000 онд МАХН (72) дийлэнх олонх суудал авч байсан бол 2004 онд 38-38-аар тэнцэж анх удаа «эвслийн» тодотголтой засгийн газар байгуулагдаж байв. 2008 онд МАХН (45), 2012 онд [[Ардчилсан Нам]] (34) олонхийн санал авч засгийн газраа тэргүүлжээ. Харин одоогийн УИХ нь 2016 оны сонгуулиар бүрэлдсэн бөгөөд МАН 65 суудал, АН 9 суудал, МАХН 1 суудалтай, мөн 1 бие даагч сонгогдон ажиллаж байна. Одоо УИХ-ын дарга нь [[Гомбожавын Занданшатар]] юм. === Засгийн газар === [[Зураг:Mongolian Parliament 5.JPG|thumb|150px|Есөн хөлт <br>Их цагаан туг]] {{гол|Монгол Улсын Засгийн Газар|Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}} Монгол улсын төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх байгууллага нь [[Монгол Улсын Засгийн Газар]] (ЗГ) юм. УИХ-ын сонгуульд олонх суудал авсан нам [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|ерөнхий сайдыг]] тодруулах боломжтой ба ерөнхий сайд сайд нарын багаа бүрдүүлдэг. Засгийн газрын яамны тоо, бүтэц үргэлж өөрчлөгддөг. Яам үүргээрээ ерөнхий чиглэлийн (Сангийн яам шиг), чиг үүргийн (зам тээврийн гэх мэт) гэж хоёр янз байдаг. Өнөөгийн ерөнхий сайд бол 2021 оны 1 сарын 27-нд томилогдсон [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]] юм. === Шүүх байгууллага === Монгол улсын шүүх байгууллага төрийн хараа хяналтаас ангид ажиллана. # Улсын дээд шүүх (хяналтын шатны шүүх). # Аймаг, нийслэлийн шүүх (давж заалдах шатны шүүх). # Сум буюу сум дундын, дүүргийн шүүх (анхан шатны шүүх)-ээс бүрдэнэ. Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчээр 2020 оноос хойш [[Дамдины Ганзориг]] ажиллаж байна. === Гадаад харилцаа === Монгол улс 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]]д (НҮБ) элсэж, түүний түүний төрөлжсөн байгууллагуудтай хамтын ажиллагаа өрнүүлж ирсэн.<ref>[http://www.nso.mn/page/36 Гадаад харилцаа, хамтын ажиллагаа]</ref> БНМАУ-ын үед Зөвлөлттэй ах дүүгийн ёсоор дотно харилцаатай байсан ба МУ-ын үед «[[Гуравдагч хөршийн бодлого]]» хэрэгжүүлсэн. Олон улстай найрсаг, төвийг сахисан, эдийн засаг, соёлын харилцааг хөгжүүлдэг. 1921 онд Зөвлөлт Холбоот Улс (одоо [[Оросын Холбооны Улс]] залгамжилсан), 1948 онд [[Умард Солонгос|Бүгд Найрамдах Ардчилсан Солонгос Ард Улс]], 1949 онд [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]тай харилцаа тогтоосноос эхлээд 184 оронтой дипломат харилцаа тогтоогоод байна.<ref>[http://www.mfa.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=70&Itemid=83&lang=mn Дипломат харилцаатай орнууд] (2014)</ref> Монгол Улс [[Астана]], [[Анкара]], [[Бангкок]], [[Берлин]], [[Бразилиа]], [[Брюссель]], [[Будапешт]], [[Бээжин]], [[Варшав]], [[Вашингтон]], [[Вена]], [[Вьентьян]], [[Хавана]], [[Дели]], [[Жакарта]], [[Каир]], [[Канберра]], [[Кувейт хот|Кувейт]], [[Лондон]], [[Москва]], [[Ром]], [[Оттава]], [[Парис]], [[Пхеньян]], [[Прага]], [[Софи]], [[Сөүл]], [[Сингапур]], [[Токио]], [[Ханой]], [[Стокхольм]]д элчин сайдын яамтай бөгөөд [[Алматы]], [[Эрхүү]], [[Улаан-Үд]], [[Хөх хот]], [[Эрээн хот|Эрээн]], [[Кызыл]], [[Хонконг]], [[Осака]], [[Сан-Франциско]]д албан ёсны Консулын газартай юм. [[Нью-Йорк]] ба [[Женев]] хотуудад [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] дэргэдэх төлөөлөгч суудаг. [[Азийн хөгжлийн банк|АХБ]], [[Дэлхийн худалдааны байгуулага|ДХБ]], [[Олон улсын валютын сан|ОУВС]], [[Европын аюулгүй байдал хамтын ажиллагааны байгууллага|ЕАБХАБ]] зэрэг олон улсын эдийн засгийн байгууллагуудад гишүүнээр элссэн. === Цэрэг зэвсэг === [[Зураг:Mongolian Armed Forces engineers with the 017 Construction Regiment receive instructions before participating in Khaan Quest 2013 in Ulaanbaatar, Mongolia, July 22, 2013 130722-M-MG222-001.jpg|thumb|Цэрэг дайчид]] {{гол|Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин}} Монгол улс нь НҮБ-ын энхийг дэмжих ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Үүний хүрээнд Монголын цэргийн баг [[Сьерра Леон|Сьерра Леонд]] НҮБ-ийн тусгай шүүхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэж байсан. 2005-аас 2006 онуудад [[Бельги]] ба [[Люксембург|Люксембургийн]] цэргүүдтэй хамт [[Косово]] руу цэргийн баг илгээжээ. Мөн [[Африк]]ийн [[Чад]] улс уруу [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин|зэвсэгт хүчний]] 800 гаруй албан хаагч бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол улс 2003 онд [[Иракийн эрх чөлөө ажиллагаа]]г дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсрэг ажиллагааг дэмжиж [[Афганистан]] руу цэргийн багуудаа илгээсэн. 2012 оноос Өмнөд Судан улс руу нэг ээлжиндээ 850 гаруй хүний бүрэлдхүүнтэй цэргийн багуудыг удаа дараалан илгээгээд байна. Монгол Улс нь цөмийн зэвсгээс ангид бүс нутаг хэмээн НҮБ-аар баталгаажсан. == Орон нутаг == === Засаг захиргааны хуваарь === {|class="wikitable" style="float: right; margin:10px" |- !rowspan=2 |Зэрэг!! colspan=2 | [[Засаг захиргааны нэгж]] !! rowspan=2 | Тоон<br>нийлбэр |-style="text-align:center" ! colspan=2 |нутгийн тоо |-style="text-align:center" ! [[Монгол улсын аймаг, нийслэл|Нэгдүгээр]] | style="background:#FFDAB9;"| [[аймаг]] — 21 | style="background:#AFEEEE;"| [[нийслэл]] — 1 | style="text-align:right;"| 22 |-style="text-align:center" ! Хоёрдугаар | style="background:#FFEFD5;"| [[сум]] — 330 | style="background:#E0FFFF;"| [[дүүрэг]] — 9 | align=right | 339 |-style="text-align:center" ! Гуравдугаар | style="background:#FFFACD;"| [[баг]] — 1568 | style="background:#F0FFF0;"| [[хороо]] — 152 | align=right | 1720 |- ! Нийлбэр | colspan=6 style="background:#F5F5F5;"| '''Гурван түвшний зургаан зүйлийн 2081 нутаг''' |} {{гол|Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь}} Монгол улсын нутаг дэвсгэрийг [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|1992 оны үндсэн хуулийн]] IV бүлэгт зааснаар гурван түвшний зургаан нэгжээр хуваасан. 1994 онд гурван аймаг нэмэгдэж 21 [[аймаг]], 1 [[нийслэл]] байдаг болжээ. Аймаг нь [[сум]]анд, сум нь [[баг]]т хуваагдана. 2013 оны байдлаар Монгол улсад 330 сум, 1568 баг байна. Нийслэл нь 9 [[дүүрэг]] болж задардаг бол дүүргийн доторх [[хороо]] жил ирэх тусам олширсоор байгаа. 2011 оны байдлаар 152 хороо тэмдэглэгджээ.<ref name="хуульзасагзахиргаа">[http://www.legalinfo.mn/law/details/367 МОНГОЛ УЛСЫН ҮНДСЭН ХУУЛЬ]. Дөрөвдүгээр бүлэг. Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлага.</ref><ref>Нийслэлийн Статистикийн газар.[http://ubstat.mn/News=70b5c1dc-1e9c-11e3-a522-001fc60e81da Нийслэлийн хороо - 2012 он].</ref> === Аймаг, нийслэл === {{гол|Монгол улсын аймаг, нийслэл}} {{Монголын аймгуудын холбоост газрын зураг}} Нэр бүхий [[Монгол Улсын аймгууд|хорин нэгэн аймаг]], [[Улаанбаатар|нэг нийслэл]] (Улаанбаатар)-ийн товч хүснэгт: <table><td> {| class="wikitable" |- style="background-color:#dddddd" ! align="center" |Д/д ! colspan=2 | Нутгийн нэр ! Хүн ам<br />(2018 он)<ref name=fao>{{citeweb|website=1212.mn|title=МОНГОЛ УЛСЫН ХҮН АМЫН ТОО, бүс, аймаг/нийслэл, хот/хөдөөгөөр|url=http://www.1212.mn/tables.aspx?tbl_id=DT_NSO_0300_004V1&RESIDENT_select_all=1&RESIDENTSingleSelect=&SOUM_select_all=1&SOUMSingleSelect=&YearY_select_all=0&YearYSingleSelect=_2018&viewtype=table|access-date=2019 оны 4 сарын 8}}</ref> |- | align="center" | 1|| [[Зураг:Mn coa arkhangai aimag 2014.png|20px]] [[Архангай]] || {{юникодмонгол|ᠠᠷᠤᠬᠠᠩᠭ᠋᠋ᠠᠢ|v}} || align="right" | 96,720 |- | align="center" |2 || [[Зураг:Bayanulgii logo.jpg|20px]] [[Баян-Өлгий]] || {{юникодмонгол|ᠪᠠᠶᠠᠨ ᠥᠯᠦᠭᠡᠢ|v}} || align="right" | 105,090 |- | align="center" |3 || [[Зураг:Mn coa bayankhongor aymag.png|18px]] [[Баянхонгор]] || {{юникодмонгол|ᠪᠠᠶ᠋ᠠᠩᠬᠣᠩᠭ᠋᠋ᠤᠷ|v}} || align="right" | 88,356 |- | align="center" |4 || [[Зураг:Mn coa bulgan aimag.svg|20px]] [[Булган]] || {{юникодмонгол|ᠪᠣᠯᠠᠭᠠᠨ|v}} || align="right" | 62,214 |- | align="center" |5 || [[Зураг:Mn coa govi-altai aimag 2011.svg|20px]] [[Говь-Алтай]] || {{юникодмонгол|ᠭᠤᠪᠢ ᠠᠯᠲᠠᠢ|v}} || align="right" | 58,417 |- | align="center" |6 || &nbsp;[[Зураг:Mn coa govisümber aimag.svg|15px]] [[Говьсүмбэр]] || {{юникодмонгол|ᠭᠤᠪᠢᠰᠦᠢᠮᠪᠦᠷ|v}} || align="right" | 17,796 |- | align="center" |7 || [[Зураг:Mn coa of darkhan aymag.svg|20px]] [[Дархан-Уул]] || {{юникодмонгол|ᠳᠠᠷᠬᠠᠨ ᠠᠭᠤᠯᠠ|v}} || align="right" | 105,923 |- | align="center" |8 || [[Зураг:Mn coa dornogovi aimag 2011.svg|20px]] [[Дорноговь]] || {{юникодмонгол|ᠳᠣᠷᠤᠨᠠᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 69,304 |- | align="center" |9 || <div style="display:inline-block; {{transform|rotate(90deg)}}">[[Зураг:Mn coa dornod aimag 2001.svg|20px]]</div> [[Дорнод]] || {{юникодмонгол|ᠳᠣᠷᠤᠨᠠᠳᠤ|v}} || align="right" | 80,984 |- | align="center" |10 || [[Зураг:Mn coa dundgovi aimag.svg|20px]] [[Дундговь]] || {{юникодмонгол|ᠳᠤᠮᠳᠠᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 46,628 |- | align="center" |11 || [[Зураг:Mn coa zavkhan aimag.svg|20px]] [[Завхан]] || {{юникодмонгол|ᠵᠠᠪᠬᠠᠨ|v}} || align="right" | 72,779 |} </td><td> {| class="wikitable" |- style="background-color:#dddddd" ! align="center" |Д/д ! colspan=2 | Нутгийн нэр ! Хүн ам<br />(2018 он)<ref name=fao>{{citeweb|website=1212.mn|title=МОНГОЛ УЛСЫН ХҮН АМЫН ТОО, бүс, аймаг/нийслэл, хот/хөдөөгөөр|url=http://www.1212.mn/tables.aspx?tbl_id=DT_NSO_0300_004V1&RESIDENT_select_all=1&RESIDENTSingleSelect=&SOUM_select_all=1&SOUMSingleSelect=&YearY_select_all=0&YearYSingleSelect=_2018&viewtype=table|access-date=2019 оны 4 сарын 8}}</ref> |- | align="center" |12|| [[Зураг:Mn coa erdenet.png|20px]] [[Орхон]] || {{юникодмонгол|ᠣᠷᠬᠣᠨ|v}} || align="right" | 105,987 |- | align="center" |13 || [[Зураг:Mn coa övörkhangai aimag.svg|20px]] [[Өвөрхангай]] || {{юникодмонгол|ᠥᠪᠦᠷᠬᠠᠩᠭ᠋᠋ᠠᠢ|v}} || align="right" | 117,112 |- | align="center" |14 || [[Зураг:Mn coa ömnögovi aimag 2011.svg|20px]] [[Өмнөговь]] || {{юникодмонгол|ᠡᠮᠦᠨᠡᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 66,722 |- | align="center" |15 || [[Зураг:Mn coa sükhbaatar aimag.svg|20px]] [[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]] || {{юникодмонгол|ᠰᠦᠬᠡᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}} || align="right" | 62,322 |- | align="center" |16 || [[Зураг:Mn coa selenge aimag 1999.svg|20px]] [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]] || {{юникодмонгол|ᠰᠡᠯᠡᠩᠭᠡ|v}} || align="right" | 111,403 |- | align="center" |17 || [[Зураг:Mn coa töv aimag.svg|20px]] [[Төв аймаг|Төв]] || {{юникодмонгол|ᠲᠥᠪ|v}} || align="right" | 95,662 |- | align="center" |18 || [[Зураг:Mn coa uvs aimag 1999.svg|20px]] [[Увс]] || {{юникодмонгол|ᠤᠪᠰᠤ|v}} || align="right" | 84,309 |-style="background: #f0f0f0;" | align="center" |19 || [[Зураг:Ulanbataar.svg|20px]] [[Улаанбаатар]] || {{юникодмонгол|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}} || align="right" | 1,491,375 |- | align="center" |20 || [[Зураг:Mn coa khovd aimag 2014.svg|20px]] [[Ховд]] || {{юникодмонгол|ᠬᠣᠪᠳᠤ|v}} || align="right" | 88,330 |- | align="center" |21 || [[Зураг:Mn coa khövsgöl aimag 2014.svg|20px]] [[Хөвсгөл]] || {{юникодмонгол|ᠬᠥᠪᠰᠦᠭᠦᠯ|v}} || align="right" | 133,964 |- | align="center" |22 || [[Зураг:Mn coa khentii aimag.svg|20px]] [[Хэнтий]] || {{юникодмонгол|ᠬᠡᠨᠲᠡᠢ|v}} || align="right" | 77,028 |} </td></table> === Нутгийн удирдлага === Бүх түвшний засаг захиргаат нутаг өөрийн гэсэн [[хил]]тэй бөгөөд [[нутгийн өөрөө удирдах ёс]]ыг [[төр]]ийн удирдлагатай хослуулна. Эхний хоёр түвшний нутгийн өөрөө удирдах байгууллагыг [[Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал]] (ИТХ), баг, хорооныхыг [[иргэдийн Нийтийн хурал]] (ИНХ) гэнэ. Төрийн шийдвэрийг нутгийн [[Засаг дарга]] хэрэгжүүлнэ.<ref name="хуульзасагзахиргаа"/> === Бүсчлэл === Монгол улсын газар нутаг уудам болохоор бүсчлэх, мужлах болсон. Нэгдсэн бүсчлэл байхгүй. Статистикийн (тоо бүртгэлийн) газрын хэрэглэдэг бүсчлэлийг жишээлвэл: # [[Монгол Улсын Баруун бүс|Баруун бүс]] (Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Завхан, Увс, Ховд); # [[Монгол Улсын Зүүн бүс|Зүүн бүс]] (Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтий); # [[Монгол Улсын Төвийн бүс|Төвийн бүс]] (Говьсүмбэр, Дархан-Уул, Дорноговь, Дундговь, Өмнөговь, Сэлэнгэ, Төв); # [[Хангайн бүс]] (Архангай, Баянхонгор, Булган, Орхон, Өвөрхангай, Хөвсгөл); # [[Улаанбаатар]] (Улаанбаатар) гэж тав хуваасан байна.<ref>Монгол улсын Үндэсний статистикийн хороо. [http://www.slideshare.net/Gelegjamts/2011-get-file-wwwgelegjamtsblogspotcom-httpwwwnsomn Статистикийн бюллютень. 2011-12]</ref> Монгол улсыг бүсчлэн хөгжүүлэх үзэл баримтлал, шуудангийн нэгдсэн томъёолборт дээрх бүсчлэлийг ашигласан байдаг.<ref> Монгол Улсын Их Хурлын 2001 оны 57 дугаар тогтоолын хавсралт. [http://www.mofa.gov.mn/mn/index.php?option=com_content&view=article&id=151:2009-05-04-03-32-52&catid=35:2009-02-23-04-19-12 МОНГОЛ УЛСЫН БҮСЧИЛСЭН ХӨГЖЛИЙН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ]</ref> == Эдийн засаг == {{Гол|Монголын эдийн засаг}} Монголын эдийн засаг нь [[хөдөө аж ахуй]] ба [[уул уурхай|уул уурхайд тулгуурладаг]]. Монголд ашигт малтмал элбэг байдаг бөгөөд монголын эдийн засагт [[зэс]], [[нүүрс]], [[молибден]], [[цагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт|алтны олборлолт]] ихэд ач холбогдолтой. Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод төвлөрч 30,000 гаруй хувийн бизнес үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Харин хотоос гадуурх хүн ам нь мал аж ахуйг ([[хонины аж ахуй|хонины]], [[ямааны аж ахуй|ямааны]], [[үхрийн аж ахуй|үхрийн]], [[морины аж ахуй|морины]], [[тэмээний аж ахуй]]) голчлон эрхэлдэг. Газар тариаланд голдуу [[улаан буудай]], [[арвай]], [[хүнсний ногоо]], [[улаан лооль]], [[тарвас]], [[чацаргана]], малын тэжээл ургамал тариалдаг. 2006 онд 1 хүнд оногдох ДНБ нь $2,100 байв<ref name="factbook-mn">CIA World Factbook: [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html ''Mongolia''] </ref>. ДНБ нь 2002 оноос хойш тогтвортой өсөж (2006 оны албан ёсны тооцоогоор жилд 7.5%-р) байгаа ч гэсэн том хэмжээний импорт, экспортын тэнцвэргүй байдлыг нөхөж амжаагүй л байна. ОХУ-д өгөх $11 тэрбум долларын өрийг 2004 онд $250 сая доллараар Монголын засгийн газар хэлэлцээрээр төлжээ. Монголын эдийн засаг хэдийгээр өсөж байгаа ч гэсэн 2006 оны байдлаар хүн амын ядуурлын хэмжээ нь 32.2%<ref name="Yearbook2007"> Statistical Yearbook of Mongolia 2006, National Statistical Office, Ulaanbaatar, 2007 </ref>, [[ажилгүйдэл]] ба [[инфляци|инфляцийн]] түвшин нь тус тус 3.3% ба 9.5% байна. Монголын хамгийн гол худалдааны түнш нь [[Хятад]] орон. 2006 оны байдлаар Монголын нийт экспортын 68.4% нь, импортын 29.8% нь Хятадад ногджээ.<ref>Morris Rossabi, [http://www.jamestown.org/publications_details.php?volume_id=408&issue_id=3322&article_id=2369703 ''Beijing's growing politico-economic leverage over Ulaanbaatar''], The Jamestown Foundation, 2005-05-05, (retrieved 2007-05-29)</ref> 1991 онд Улаанбаатар хотод байгуулагдсан [[Монголын хөрөнгийн бирж]] нь нийт хувьцааны хэмжээгээрээ дэлхийд хамгийн жижигт тооцогддог байна.<ref name="Jeffs">{{cite news|url=http://www.efinancialnews.com/content/1047180747|title=Mongolia earns a sporting chance with fledgling operation |last=Jeffs |first=Luke |date=2007-02-12 |accessdate=2007-09-11 |work=Dow Jones Financial News Online}}</ref><ref name="IHT">{{cite news |url=http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|date=2006-09-19 |accessdate=2007-09-11 |title=Mongolian bourse seeks foreign investment |last=Cheng |first=Patricia |work=International Herald-Tribune|archiveurl=http://web.archive.org/web/20070420085805/http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|archivedate=2007-04-20}}</ref> === Аж үйлдвэр === ДНБ-ий 21.4%-г аж үйлдвэр хангадаг ба хөдөө аж ахуйн салбартай тэнцүүхэн байна (20.4%). Аж үйлдвэрлэлд [[барилгын материал]], [[уул уурхай]] ([[нүүрс]], [[зэс]], [[молибден]], [[хайлуур жонш]], [[цагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт]]), [[газрын тос]], хүнс ба ундааны бүтээгдэхүүн, малын гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулалт, [[ноолуур]], байгалийн нэхмэл үйлдвэрлэл зэрэг орно. Аж үйлдвэрлэлийн өсөлт нь 2002 онд жилд 4.1% байв. Уул уурхайн салбар нь Монголын хамгийн гол чухал аж үйлдвэрлэлийн салбаруудын нэг болж хөгжсөөр байна. Энэ нь Хятад, Орос, Канадын уул уурхайн компаниуд Монголд үйл ажиллагаагаа эрхлэх болсонтойгоор харагдаж байна. Дотоодын хоол хүнсний үйлдвэрлэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын тусламжтайгаар хурдацтайгаар өсөж байна. === Шинжлэх ухаан, технологи === 1990-ээд оноос ардчилал хөгжснөөр Монгол улс нь [[технологи|технологийн салбараа]] хөгжүүлж эхэлжээ. Үүний үр дүнд нилээд олон тооны технологийн компаниуд үүсгэгджээ. Мөн [[Өмнөд Солонгос]], [[Хятад]] зэрэг ойр орчмын орнуудын технологийн компаниуд Монголд салбараа нээж эхэлж байна. [[Мэдээлэл харилцаа|Мэдээлэл харилцааны]] ба [[интернет|интернетийн]] үйлчилгээ олгогч компаниуд ихэссэнээр интернет ба утасны салбарыг өрсөлдөөнтэй болгожээ. Үүнээс хамгийн өрсөлдөөнтэй нь [[үүрэн телефон|үүрэн телефон утасны]] салбар бөгөөд одоо Монголын ихэнх нутгийг хамарч байна. Электроник ба механик аж үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад [[программ хангамж]] нь Монголд үйл ажиллагаагаа эрхэлдэг Монголын ба гадаадын компаниудад түлхүү хөгжиж байна. == Соёл == {{Гол|Монголын соёл}} === Боловсрол === [[Зураг:Mongolian_National_University.jpg|thumb|[[Монгол Улсын Их Сургууль]]]] Монгол улсын сургуулийн өмнөх насныхан [[хүүхдийн цэцэрлэг]], гэрээр хүмүүжих ба 6 нас хүрээд сурагч болно. [[Бага боловсрол]] (5 жил), [[суурь боловсрол]] (9 жил), [[бүрэн дунд боловсрол]] (ерөнхий боловсрол, 12 жил)-ыг дунд сургуульд олж авна. Анх 10 жил байсан. [[Дээд боловсрол]] бакалавр, магистр, докторын зэрэг гээд шатлах ба их сургууль (ИС), дээд сургууль (ДС), хүрээлэнд сурч эзэмшинэ. Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв (МСҮТ) гэж бий. Бакалавр 4-6 жил, магистр 2 жил суралцдаг. [[Монгол улсын их дээд сургуулиуд]]ын заримыг дурдвал: * [[Монгол Улсын Их Сургууль]] — МУИС (1942 онд үүсэн байгуулагдсан); * [[Хөдөө Аж Ахуйн Их Сургууль]] — ХААИС (1958); * [[Эрүүл Мэндийн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль]] — ЭМШУИС (1961); * [[Хууль Сахиулахын Их Сургууль]] — ХСИС (1966); * [[Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль]] — ШУТИС (1969). === Баяр ёслол=== Улс даяар бүх нийтээр амардаг баяр:<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/399?lawid=399 НИЙТЭЭР ТЭМДЭГЛЭХ БАЯРЫН БОЛОН ТЭМДЭГЛЭЛТ ӨДРҮҮДИЙН ТУХАЙ]</ref> [[Зураг:Naadam.jpg|thumbnail|right|200px|Улсын наадмын Хүй <br>долоон худгийн дэнж]] {|class="wikitable" |- !Сар, өдөр ||Баяр||Тайлбар |- ||[[1 сарын 1]]||[[Шинэ жилийн баяр|Шинэ жил]]|| [[12 сарын 31]]-ны үдэш баярлаад 1 сарын 1-нд амарна. |- ||1-2 сар (''тайлбар'' →)||[[Цагаан сар]]|| [[Билгийн тоолол|Билгийн тооллын]] шинэ жил. Гурав хоног амарна. |- ||[[3 сарын 8]] ||[[Олон улсын эмэгтэйчүүдийн өдөр|Эмэгтэйчүүдийн баяр]]|| ''Мартын 8'' гэж бас хэлнэ. Саяхнаас амардаг болсон. |- ||[[6 сарын 1]]||[[Хүүхдийн баяр]]||''Эх үрсийн баяр'' гэж хэлдэг байсан. Саяхнаас амардаг болсон. |- ||[[7 сарын 11]]-[[7 сарын 15|15]]||[[Наадам|Үндэсний их баяр наадам]]||Улс, аймаг, сумын наадам болно. 5 өдөр амарна. |- ||11 сар (''тайлбар'' →)||[[Монгол бахархлын өдөр]]||Билгийн тооллын өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэн. <br> Чингис хааны төрсөн өдөр. Саяхан нэмэгдсэн. |- ||[[12 сарын 29]]||[[Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний баярын өдөр|Тусгаар тогтнолын өдөр]]||1911 онд Монгол улс сэргэсэн өдөр. <br> [[11 сарын 26]]-ны Улс (БНМАУ) тунхагласан өдрийн <br> бүх нийтийн амралтыг ийш шилжүүлсэн. |} === Эдийн соёл === [[Зураг:Gurvger.jpg|thumbnail|right|180px|[[Гэр]]]] Монгол болон Төв Азийн нүүдэлчин ард түмний уламжлалт сууц [[гэр]] юм. Мод, эсгийг ашиглан 4-6 хана тойруулж, тоононд унь тулган босгодог, эсгийгээр туурга хийх дугуй хэлбэртэй, оньсон бүтээцтэй, нүүж суухад тохирох эд юм. Сүм хийд, орд өргөө ч болдог байв. 16-17-р зуунаас буддын [[сүм]] [[хийд]] чулуу, шавраар барьдаг болсон ба монгол, төвөд, хятад хийцийг хослуулж байлаа. Дээр үеэс [[Уянга сум|Уянгын]] модон гэр, [[Дарьганга]] хийц алдартай. [[Мөнгөн аяга]], [[хэт хутга]] гээд дарханы үйл үнэлэгддэг байсан.<ref>[http://news.gogo.mn/r/66177 Д.Сүхээ: “Уянга”-ын гэх хийц нь цуулбар модоор унь болон ханаа хийдэгт л байгаа юм]</ref> [[Дээл]], [[малгай]], [[гутал]] монголын олон ястанд өвөрмөц бөгөөд улирал, нас, хүйсэнд тохируулж олон янз хийдэг байв. === Идээ унд === Монголд уламжлал шинэчлэл хосолж байна. Монголчууд эртнээс [[таван хошуу мал|таван хушуу мал]]ын мах, [[цагаан идээ]] зооглож ирсэн. Махаар [[хорхог]], [[боодог]], [[шорлог]] хийх ба дулаан цагт [[айраг]], [[тараг]], [[ээзгий]], [[өрөм]], [[бяслаг]], [[аарц]], [[ааруул]] зэрэг цагаан идээ бэлтгэн хэрэглэдэг. [[Архи]] нэрнэ. Хасаг үндэстний [[казы]], [[бешбармак]] зэрэг хоол бий. 20-р зуунаас [[гурил]], [[цагаан будаа]]тай хоол зонхилж, [[хүнсний ногоо]], [[тахиа]], [[гахай]]ны мах нэмэгдсэн. [[Гурилтай шөл]], [[цуйван]], [[будаатай хуурга]], [[хуушуур]], [[бууз]] үндэсний хоол болов. Монгол Улсад зоогийн газар ихээр үүсч хятад, солонгос, европ хоол хаа саагүй хийдэг болжээ. Цагаан хоолтон, зөв хооллолт бий болсон. === Урлаг === [[Зураг:Mongolian_Musician.jpg|thumb|140px|Морин хуур]] Монголын утга зохиол их хөгжсөн. [[Дашдоржийн Нацагдорж|Нацагдоржийн]] «Миний нутаг», [[Бэгзийн Явуухулан|Явуухулан]]гийн «Би хаана төрөө вэ», [[Дэндэвийн Пүрэвдорж|Пүрэвдоржийн]] «Сэгс цагаан богд», [[Бямбын Ринчен|Ринчений]] «Монгол хэл», [[Чадраабалын Лодойдамба|Лодойдамбын]] «Тунгалаг тамир» гээд олон зохиолчийн шүлэг, найраглал, тууж, өгүүллэг, роман 108 боть болсон. Монголчууд эртнээс [[дуу]] [[бүжиг]]тээ сайн. [[Монголын нууц товчоо|МНТ]]-д «...хавирга газрыг халцартал, өвдөг газрыг өлтөртөл дэвхцэн бүжиглэж хуримлав...» гэсэн нь бий. Уламжлалт [[уртын дуу]], [[богино дуу]], [[ардын дуу]]наас гадна орчин үеийн [[дуурь]], [[Рок хөгжим|рок]], [[поп]], [[хип хоп]], [[зохиолын дуу]] дуулдаг. [[Хөөмий]], [[исгэрээ]] зэрэг хоолойн өвөрмөц урлаг, [[бий биелгээ]], [[аягатай бүжиг]], [[ёохор]] гэсэн өөрийн дэг төрөл байна. [[Цэрэндуламын Сэвжид|Сэвжид]]ийн дэглэсэн «Жалам хар» бүжиг алдартай. [[Морин хуур]], [[аман хуур]], [[төгөлдөр хуур]], [[хуучир]], [[ёочин]], [[бүрээ]], [[ятга]], [[гитар]], [[хийл]] зэрэг хөгжмийн зэмсэг хэрэглэнэ. 1938 оны «[[Норжмаагийн зам]]»-аас эхлээд [[Монгол кино үйлдвэр]] ганцаар кино бүтээх болсон. Хувьсгал, хөдөө хотын амьдрал, ажил хөдөлмөрийн сайхныг, шашны мууг гаргадаг байв. 1970-аад оноос [[баримтат кино]] хийдэг болсон. Шилжилтийн үед унасан кино урлаг 2000-аад оны сүүлээс илт сайжирч олон студи жилдээ 20-30 [[уран сайхны кино]], мөн телевизийн [[олон ангит кино]] хийдэг болсон. Бямбасүрэнгийн найруулсан «[[Ингэн нулимс]]» кино нь 2005 оны [[Оскарын шагнал]]ын шилдэг гадаад баримтат кинонд дэвшиж байсан удаатай. [[Намжилын Норовбанзад|Норовбанзад]] уртын дууч, [[Сэмбийн Гончигсумлаа|Гончигсумлаа]] хөгжмийн зохиолч, [[Бэгзсүрэнгийн Норовсамбуу|Норовсамбуу]] уран нугараач, [[Түдэвийн Цэвээнжав|Цэвээнжав]] жүжигчин зэрэг олон авьяастан төржээ. === Спорт === {{Гол|Монголын спорт|Монгол улс Олимпод}} [[Зураг:Mongolia 063.JPG|thumb|200px|Сур харваа]] «Эрийн гурван наадам» хэмээх [[морины уралдаан|хурдан морь]], [[сур харваа]], [[үндэсний бөх]] гурав Монголд спорт маягаар хөгжсөн. Бөхчүүдээс дархан аварга Бадмаанямбуугийн [[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ|Бат-Эрдэнэ]] улсын наадамд 11, Хорлоогийн [[Хорлоогийн Баянмөнх|Баянмөнх]] 10 түрүүлсэн ба харваачдаас гарамгай мэргэн Аюушийн [[Аюушийн Цэвээн|Цэвээн]] үлгэр дуурайлал болж явдаг. Хэдий адгуус ч гэсэн морины уралдаан монголчуудад онцгой бахдалтай бөгөөд 2000-аад оны [[Эрдэнэчулууны шарга]], 1950-аад оны [[Шийтэрийн зээрд]] азаргад төрөөс онцгой цол хайрласан удаатай. 20-р зууны дунд үеэс Монголд [[их спорт]] хөгжиж, 1964 оны [[Токиогийн олимп]]оос хойш өвөл, зуны олимпод оролцдог болсон. 1968-2012 оны хугацаанд [[бокс]], [[буудлага]], [[жүдо]], [[чөлөөт бөх]] (''топ 4'')-өөр олимпоос 2 алт, 9 мөнгө, 13 хүрэл, бүгд [[Монгол улс Олимпод|24 медаль]] хүртээд байна. 2008 оны [[Бээжингийн олимп]]оос Найданы [[Найданы Түвшинбаяр|Түвшинбаяр]] жүдоч, Энхбатын [[Энхбатын Бадар-Ууган|Бадар-Ууган]] боксчин хоёр анхны алтыг хослуулан авчирсан бөгөөд мөн жилийн паралимпад [[байт харваа]]ч Дамбадондогийн [[Дамбадондогийн Баатаржав|Баатаржав]] аварга болжээ. [[Зураг:Olympic banner in Ulaanbaatar.jpg|thumbnail|right|200px|[[Спортын төв ордон]]. 2012 оны олимпийн багийн зар.]] 1971 онд Должингийн [[Должингийн Дэмбэрэл|Дэмбэрэл]] байт харваач анхны дэлхийн аварга болсон бол дэлхийн аварга болсон анхны чөлөөт бөх Зэвэгийн [[Зэвэгийн Ойдов|Ойдов]] (1974), анхны жүдоч Хашбаатарын [[Хашбаатарын Цагаанбаатар|Цагаанбаатар]] (2009), анхны боксчин Пүрэвдоржийн [[Пүрэвдоржийн Сэрдамба|Сэрдамба]] (2009) байлаа. Монголын эмэгтэй буудлагын тамирчин Доржсүрэнгийн [[Доржсүрэнгийн Мөнхбаяр|Мөнхбаяр]] (гавьяат тамирчин), Отрядын [[Отрядын Гүндэгмаа|Гүндэгмаа]] (хөдөлмөрийн баатар) нар 1990-ээд оноос хориод жил тив, дэлхий, олимпод амжилт гаргасаар олимпийн аваргаас бусад бүх цолыг авсан. Монгол улсынхан [[Япон]]д [[сүмо]] барилддаг болсон. Асашорю [[Долгорсүрэнгийн Дагвадорж|Дагвадорж]] анх 2003 онд ''ёкозүна'' (аварга) болсоноос хойш Хакүхо [[Мөнхбатын Даваажаргал|Даваажаргал]] (2007), Харүмафүжи [[Даваанямын Бямбадорж|Бямбадорж]] (2012), Какүрю [[Мангалжавын Ананд|Ананд]] (2014) нар залган сүмогийн дэвжээг эзэгнэсээр байна. Хүүхэд залуус [[хөлбөмбөг]], [[сагсан бөмбөг]], [[ширээний теннис]]ийг түгээмэл тоглодог, сонирхдог. == Зургийн цомог == <gallery widths="180px" heights="130px"> Gengis_Khan_empire-fr.svg|Чингисийн аян дайн Altan_Khan.jpg|Түмэдийн Алтан хан Tsogtiin_tsagaan_baishin.JPG|Цогтын цагаан байшин Panorama_Ulan_Bator_06.JPG|Төв талбай Sukhbaatar.jpg|Сүхбаатар жанжин Файл:Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр.jpg|Физик газар зүйн зураг {{ref-en}} KhongorynElsCamels.jpg|Хонгорын элс ба тэмээн сүрэг %D0%91%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B0%D0%BB_%D0%B8_%D0%A5%D1%83%D0%B1%D1%81%D1%83%D0%B3%D1%83%D0%BB_332.jpg|Хөвсгөл нуур Gorkhi_Terelj_Park.jpg|Горхи Тэрэлж Yurt_in_Ulan_Bator.JPG| Oyu_Tolgoi_23.JPG|Оюу толгой Zamyn_Uud_traders.jpg|Галт тэрэг White_Tara.jpg|Цагаан дарь эх %C3%96lgii_Mosque.jpg|Лалын сүм Naadamceremony2006.jpg|Улсын наадам Mongolian_warriors.jpg|Бөх барилдаан Mongolian_Youth.jpg|Хүүхдүүд MongolianStew01.JPG|Хорхог </gallery> ==Нэмж унших== *[[Монгол сайтууд]] == Цахим холбоос == {{Commons|Category:Mongolia|Монгол Улс}} * [http://www.welcometomongolia.com Монголын аялал жуулчлалын нэгдсэн сайт] * [http://www.pmis.gov.mn Монгол улсын төрийн байгууллагуудын цахим сүлжээ] * [http://www.open-government.mn/ Монголын нээлттэй засаг] − Засгийн газрын албан ёсны цахим сүлжээ * [http://www.mongolia-tour.com/ Монголын аялал жуулчлалын байгууллагуудын нэгдсэн цахим сүлжээ] * [http://www.mongolia-mining.com/ Монголын уул уурхайн салбарын талаархи олон улсын мэдээ] <!-- These links are enough. Please read [[WP:External links]] for guidelines --> == Зүүлт, тайлбар == {{лавлах холбоос|2}} {{NaviBlock |Ази |ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд |Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан }} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:Далайд гарцгүй орон]] [[Ангилал:Монгол| ]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] ssymyl10wvibhapyxjoy3etvwwnxkh0 706944 706943 2022-08-01T01:22:03Z Бмхүн 59031 /* Тусгаар тогтнол */ wikitext text/x-wiki {{Чиглэх3|Монгол|Монголчууд}} {{Инфобокс улс |NAME-AMTSSPRACHE = {{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}<br />Монгол Улс |BILD-FLAGGE = Flag of Mongolia.svg |ARTIKEL-FLAGGE = Монгол улсын төрийн далбаа |BILD-WAPPEN = State emblem of Mongolia.svg |BILD-WAPPEN-BREITE = 120px |ARTIKEL-WAPPEN = Монгол улсын төрийн сүлд |WAPPEN-OPT = Төрийн сүлд |WAHLSPRUCH = |AMTSSPRACHE = [[Монгол хэл]]<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/486 Төрийн албан ёсны хэлний тухай]. Монгол Улсын хууль. legalinfo.mn.</ref> |HAUPTSTADT = [[Улаанбаатар]] |STAATSFORM = [[Парламентаризм|Парламентын]] [[Бүгд Найрамдах Улс]] |REGIERUNGSSYSTEM = [[Парламентын засаглалын систем|Парламентын]] [[ардчилсан дэглэм]] |STAATSOBERHAUPT = [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]<br />[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]] ([[Монгол Ардын Нам|МАН]]) |REGIERUNGSCHEF = [[Монгол Улсын Ерөнхий сайд|Ерөнхий сайд]]<br />[[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]] ([[Монгол Ардын Нам|МАН]]) |FLÄCHE = 1.564.116 |EINWOHNER = 3,209,639 <small>(2018 оны 6 сарын 12)</small><ref >[https://www.nso.mn/ Монгол Улсын Үндэсний статистикийн хорооны бүртгэл] </ref> |BEV-DICHTE = 1,9 |BIP = 2016<ref>International Monetary Fund (IMF): ''[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/01/weodata/index.aspx World Economic and Financial Surveys - World Economic Outlook Database].'' imf.org, abgerufen 8. September 2017.</ref> * 11.031 сая [[Америк доллар|$]] <small>([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|131.]])</small> * 36.996 сая [[Америк доллар|$]] <small>([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|117.]])</small> * 3.660 [[Америк доллар|$]] <small>([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|117.]])</small> * 12.275 [[Америк доллар|$]] <small>([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|96.]])</small> |BIP-ERWEITERT = * Нийт (нэрлэсэн) * Нийт ([[Худалдан авах чадварын харьцаа|ХАЧХ]]) * ДНБ/Хүн ам (нэрл.) * ДНБ/Хүн ам (ХАЧХ) |HDI = {{Өссөн}} 0,735 <small>([[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|92.]]) (2016)</small><ref>[http://hdr.undp.org/en/2016-report United Nations Development Programme] (Entwicklungsprogramm der Vereinten Nationen)</ref> |WÄHRUNG = [[Төгрөг]] (MNT) |GRÜNDUNG = НТӨ 209 он: Монголын анхны төрт улс, [[Хүннү улс]] байгуулагдав.<br />1206 он: [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]] мандсан, [[Их Монгол Улс]] байгуулагдав.<br />[[1911 он|1911]]-[[12 сарын 29|12-29]]: [[Манж чин улс|Чин улс]] мөхөж,<br />орчин үеийн [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монгол улс]]<br />тусгаар тогтнов. |UNABHÄNGIGKEIT = 1206 он:<br /> (Бүх нүүдэлчин [[Монголчууд|Монголчуудыг]] нэгтгэсэн) |NATIONALHYMNE = ''[[Монгол улсын төрийн дуулал|Төрийн дуулал]]''<br />[[File:Mongolian national anthem, performed by the United States Navy Band.ogg|noicon|120px]] |NATIONALFEIERTAG = [[7 сарын 11|Долоодугаар сарын 11]]<br />([[наадам|Эрийн гурван наадам]]) |ZEITZONE = [[Координатжуулсан дэлхийн цаг|UTC]][[UTC+7|+7]] - [[UTC+8|+8]] |KFZ-KENNZEICHEN = [[Монгол Улсын тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|MGL]] |ISO 3166 = [[ISO 3166-2:MN|MN]], MNG, 496 |INTERNET-TLD = [[.mn]] |TELEFON-VORWAHL = +976 |STRASSENVERKEHR = [[Баруун замын хөдөлгөөн]] |BILD-LAGE = Mongolia on the globe (Asia centered).svg |BILD-LAGE-IMAGEMAP = АзиДэлхийнБөмбөрцөг1 |BILD1 = Mongolia_1996_CIA_map.jpg |BEV-ZUNAHME={{Өссөн}} +1,25 % (2016)<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html East & Southeast Asia: MONGOLIA.] In: The World Factbook. Central Intelligence Agency (CIA), abgerufen am 8. September 2017.</ref> }} '''Монгол Улс''' (1992 оноос хойш)<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/367 legalinfo.mn:] Монгол Улсын үндсэн хуулийн нэгдүгээр бүлэг, нэгдүгээр зүйл</ref> — [[Дорнод Ази|дорнод]] болон [[төв Ази|төв]] [[Ази]]д оршдог [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] '''[[улс]]'''. Хойд талаараа [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], бусад талаараа [[Хятад]] улстай хиллэдэг [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] '''[[Улс|улс]]'''. Нийслэл — [[Улаанбаатар]] хот. [[Алтайн нуруу|Алтайн]] нуруунаас [[Их Хянган|Хянганы нуруу]], [[Соёны нуруу]]наас [[Говь]] хүрсэн 1 сая 566 мянган км² уудам нутагтай, дэлхийд нутаг дэвсгэрийн хэмжээгээр [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|19-рт]] жагсдаг. 2015 оны эхэнд Монгол Улсын хүн ам 3 сая хүрсэн ([[Улс орнуудын хүн амын тоо|135-р олон]]). Үндсэндээ [[Монголчууд|монгол үндэстэн]] (95 хувь), мөн [[хасагууд|хасаг]], [[Тува ястан|тува]] хүн байна. 16-р зуунаас хойш [[буддын шашин|буддын]] шашин, 20-р зуунаас шашингүй байдал дэлгэрсэн ба албан хэрэгт [[монгол хэл]]ээр харилцана. Монголд НТӨ 209 онд [[Хүннү улс]] нэгдсэнээс [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг угсаатан|түрэг]] угсаатан халалцсаар 1206 онд [[Чингис хаан]] [[Их Монгол Улс]]ыг байгуулан [[Еврази]]йг эзэлсэн гүрэн үүсгэжээ. 17-р зуунд [[манж үндэстэн|манж]] [[Чин улс]]ын мэдэлд орсон ч 1911 онд [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|тусгаар тогтносон]] бөгөөд 1924 онд байгуулагдсан [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ]]-ын гишүүн болсон. 20-р зуунд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]тай дотно байж, нийгэм, эдийн засгийн бат суурь тавигдан 1990 онд [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, [[зах зээлийн эдийн засаг|зах зээлийн]] эдийн засагт шилжин орсон. Одоо парламентын [[Бүгд Найрамдах Улс|Бүгд Найрамдах]] засагтай, хорин нэгэн аймаг, нэг нийслэлд хуваагддаг [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]] улс юм. Хөгжиж буй орон. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээр (26.8 тэрбум [[америк доллар|ам.доллар]]) дэлхийд 111-т жагсаж, нэг хүнд ноогдох хэмжээ 11,882 $ байна. [[Хөдөө аж ахуй]], [[малчин|нүүдлийн мал аж ахуйн]] уламжлалтай. [[Зэс]], нүүрс экспортлодог. Мөнгөний нэгж — [[төгрөг]]. Дэлхийн 184 улстай дипломат харилцаа тогтоосон. [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]], [[Дэлхийн Худалдааны Байгууллага]], [[Олон Улсын Валютын Сан]], [[Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллага|Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллагын]] гишүүн. == Нэр == [[Монголчууд|Үндсэн хүн амын]] нэрээс улсын оноосон нэрийг «'''Монгол'''» хэмээжээ. Үгийн гарлын [[Монголчууд#Нэр|хэдэн янз таамаг]] бий. Монгол Улсын урьд үеийг [[Их Монгол Улс]], [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] (БНМАУ) гэх мэтээр ялган нэрийдэх ба 1992 оноос хойших шинэ үеийг албан бичигт «'''Монгол Улс'''» (МУ) гэх болсон. == Газар зүй == {{Гол|Монгол улсын байгалийн цогцолборт газар}} [[Зураг:Mongolia 103.88219E 46.91703N.jpg|thumb|right|Хиймэл дагуулаас харсан зураг]] Монгол орон 1,566,600 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, [[Перу]]гээс том буюу дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|19-р том]] орон болно. [[Ази]]д наймдугаар, [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] улсуудаас Казахстаны дараа хоёрдугаарт жагсана. Нутаг дэвсгэрийн 0.43 хувийг гадаргын ус бүрхсэн. === Байрлал === Хойд өргөргийн 41° — 52°, зүүн уртрагийн 87° — 120° дотор уламжлал болон [[ЮНЕСКО]]-гийн ангиллаар [[Төв Ази]], НҮБ-ийн шинэ ангиллаар [[Дорнод Ази]]д хамааран байна. Газрын байрлалаар хоёуланд нь, [[соёл]]ын хувьд Төв Ази, [[эдийн засаг|эдийн засгийн]] хувьд Дорно Азитай илүү дотно. Саяхнаас [[Зүүн Хойд Ази]]йн бүсийн хурал зөвлөгөөнд оролцох болсон. Өмнөд, дорнод, өрнөд гурван талаараа [[Хятад]] Улстай 4677 км, умард талаараа [[Оросын Холбооны Улс|Орос Улстай]] 3543 км зурвасаар хиллэнэ. [[Далайд гарцгүй улс|Далайд гарцгүй]]. Хилийн нийт урт — 8220 км. Хэдий хиллэдэггүй ч баруун хил [[Казахстан|Казахстан Улс]]аас 38-хан километр зайтай. Хөндлөн 2392 км, гулд 1259 км сунасан «дэлгэсэн тэрлэг шиг»<ref>[[Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар|Ш.Гүрбазар]] бичиж, [[Хурд (хамтлаг)|Хурд хамтлаг]] дуулсан «Би Монголоороо гоёдог» дуунаас.</ref> хэлбэртэй. Захын цэг:<ref>[http://www.mne.mn/mn/news/show/1663 МОНГОЛ ОРНЫ ТӨВ БУЮУ “ХҮЙС ЦЭГ” ХААНА БАЙДАГ ВЭ?]</ref><ref>[http://ktms08.blog.gogo.mn/read/entry45902 Монгол улсынхаа хамгийн хамгийнийг мэдэж байхад илүүдэхгүй болов уу?]</ref> * Баруун цэг — Монгол Алтайн нурууны Мааньт уул * Хойд цэг — Их Соёны нурууны Монгол шарын даваа * Зүүн цэг — Соёлз уулын модот хамар * Урд цэг — Орвог гашууны бор толгой * Төв цэг (хүйс) — [[Бүрд сум]]ын Өвөр хөшөөтийн булгийн эх === Газрын гадарга === [[Зураг:Mongolia Landscape.jpg|thumb|left|160px|Монголын байгаль]] {{Гол|Монгол орны уулс}} Монгол харьцангуй өндөрлөг орон. Үндсэндээ [[Монголын тэгш өндөрлөг]] (далайн түвшнээс дээш 900-1500 м) дээр байна. Нутгийн баруун талаар 900 км урт [[Монгол Алтай]], түүний үргэлжлэл [[Монгол алтайн нуруу|Говь Алтайн нуруу]] байна. Нутгийн төв хэсгээр [[Хангайн нуруу|Хангай]], Хөвсгөлийн уулархаг муж (хойш [[Соён]] хүрнэ), дорно умард нутгаар [[Хэнтийн нуруу]] байна. Зүүн, зүүн өмнөд зүг рүү өндрийн хэмжээ буусан байдаг. [[Монгол орны уулс|Уулсын өндрөөс дурдвал]] Монгол Алтайн нурууны ноён оргил [[Алтай Таван Богд|Таван богд]] хөвчийн [[Хүйтэн оргил]] (4374 м), Хангайн [[Отгонтэнгэр]] (4008 м), Соёны [[Мөнх сарьдаг]] (3491 м), Хэнтийн [[Асралт хайрхан]] (2799 м) юм. Дорнод нутгаар [[Шилийн богд уул|Шилийн богд]] (1778 м) зэрэг унтарсан галт уулстай. Томоохон гол, мөрний сав газраар харьцангуй нам доор байна. Нутгийн баруунтаа [[Их нууруудын хотгор]], Дэлхийн [[Дэлхийн өв|байгалийн өвд]] бүртгэгдсэн [[Увс нуурын хотгор]] байгаа бол Дорнод аймагт хамгийн нам доор цэг буюу [[Хөх нуур (Дорнод)|Хөх нуурын хотгор]] (560 м) бий. === Усны зүй === [[Зураг:Uvs_n%C3%BAr.JPG|thumb|[[Увс нуур]]]] {{Гол|Монгол орны гол мөрд|Монгол орны томоохон нуурууд}} Монголд нийлээд 67,000 км урт болох 3811 гол горхи, 500 м³ эзлэхүүнтэй 3500 гаруй нуур, 7000 орчим булаг шанд, 540 м² талбай бүхий 190 гаруй мөсөн гол, 250 гаруй рашаан, газрын доорх усны 139 орд газар байна. Улаанбаатар хот бол хот дотроо рашаантай байдаг дэлхийн хоёрхон нийслэлийн нэг юм. Монголын гол мөрнийг Умард мөсөн далайн, Номхон далайн, Төв азийн гадагшаа урсгалгүй гэсэн гурван ай савд хуваан үзнэ. [[Орхон гол|Орхон]] бол Монголын хамгийн урт гол юм (1124 км, усаа цуглуулах талбай 133000 км²). Харин Хятадад урсдаг уртыг нь оруулж тооцвол [[Хэрлэн гол]] Монголын хамгийн урт гол /1200 км/ юм. Хамгийн ус ихтэй нь [[Сэлэнгэ мөрөн]] юм. Жилийн дундаж урсац нь 300 м³/сек байдаг. Монгол орны хамгийн том мөсөн гол бол Алтай Таван богд дахь [[Потанины мөсөн гол]] бөгөөд 20 км орчим урттай. Хамгийн том нуур нь [[Увс нуур|Увс]] (3350 км²), хамгийн гүн нуур нь [[Хөвсгөл нуур|Хөвсгөл]] (238 м) юм. === Бүс, хөрс === Монгол хойноосоо урагш ойт хээр, хээр, говь, цөлийн гэсэн өргөргийн дөрвөн бүс, өндөр уулс, ялангуяа ойт хээрийн бүсийн уулс өөд авирахад тайгын болон тагийн бүслүүр ажиглагддаг. Монголын байгалийн бүс, бүслүүр, гадаргын байдлыг харгалзан Хангай, Хэнтийн, Алтайн уулархаг, Дорнодын талархаг, Говийн гэж дөрвөн их мужид хуваадаг. Ойт бүслүүр нь тогтмол дулаан, тааламжтай уур амьсгалтай, үржил шим сайтай, ялзмаг ихтэй. Хүрэн, хар хүрэн, цайвар хүрэн, хар шороон, нугын хүрэн, говийн бор, цөлийн бор саарал, нуга намгийн болон мараалаг, давсархаг зэрэг олон төрлийн хөрс байдаг. Үүний дотор үржил шимт хүрэн хөрс тавь орчим хувийг эзэлдэг. Газар тариалан эрхэлж болох газар нь газар нутгийн 0.76%-г эзэлдэг. Усжуулалттай газар 840 км² байна. [[Зураг:Takhi2a.jpg|thumb|Хустайн нурууны [[тахь]]]] === Ургамал, амьтан === {{гол|Монгол орны ургамал газар зүй|Монгол орны загас}} Монгол оронд нэг ба олон наст, модлог, бутлаг, хагас бутлаг зэрэг 4000-аад зүйлийн ургамал, ногоо ургадаг. 7 баг, 24 овог, 70 гаруй төрөлд хамаарагдах 140 гаруй зүйлийн [[хөхтөн]], 390-ээд зүйлийн [[шувуу|жигүүртэн]] оршино. Түүний дотор [[тахь]], [[хавтгай]], [[мазаалай]] зэрэг [[амьтан]], [[монгол алтан хундага]], [[тарваган шийр]], [[дорогостойн вансэмбэрүү]] зэрэг дэлхийд өөр аль ч газарт байхгүй [[ургамал]] бий. == Хүн ам зүй == {{гол|Монголын хүн ам зүй}} [[Зураг:Map of Mongolia topographic layers.xcf|thumb|Физик газар зүйн зураг|alt= т]] {| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |- ! style="width:50px;"| Он !! Хүн ам <br>(мян.)<ref>[http://www.bscnet.ru/upload/iblock/cf6/vestnik_4_8_.pdf ВЕСТНИК]. (2012)</ref> |- | 1918 || 647.5 |- | 1935 || 738.2 |- | 1956 || 845.5 |- | 1969 || 1197.6 |- | 1989 || 2044.0 |- | 2010 || 2,754.7 |- | 2015 || 3,000.0 |- |} [[Зураг:Mongolia-demography.png|thumbnail|left|Хүн амын тоо (1961-2003)]] Монгол улс 1918 онд хүн ардаа тоолоход 647.5 мянга байв.<ref>[https://burtgel.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=726:civilregister&catid=178:history&Itemid=374 https://burtgel.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=726:civilregister&catid=178:history&Itemid=374]</ref> Дайны дараах цагт хүн амын тоо түргэн өсч 1962 онд 1 сая, 1988 онд 2 сая хүнтэй болжээ. Нийгмийн шилжилтийн үед хүн амын өсөлт буурч 2010 оны тооллогоор 2.75 сая хүнтэй байсан бол 2015 оны эхэнд 3 сая дахь иргэнээ өлгийдөн авсан.<ref>[http://yellow.zindaa.mn/%D0%9E%D1%80%D0%BE%D0%BD-%D0%BD%D1%83%D1%82%D0%B0%D0%B3/1ndk Монгол Улсын гурван сая дахь иргэнээр охин хүүхэд тодорлоо] (2015)</ref> Хүн амын олноор дэлхийн 194 улсаас [[Армени]], [[Литва]]тай зэрэгцээд [[Улс орнуудын хүн амын тоо|135-р байранд]] байна. Хүн амын нягт — 1.8 хүн/км² буюу хүн амын [[Улс орнуудын хүн амын нягт сийрэг|хамгийн сийрэг]] суурьшилтай орон болно. 1000 хүн тутамд 20 хүн төрж, 6 хүн нас бардаг, жилийн дундаж өсөлт — 1.49% (2016он). Хүн амын 36.6% нь 0–14 насны багачууд, 68.9% нь 15–64 насны хөдөлмөрийн чадвартан, 4% нь 65-ээс дээш өндөр настан юм. хүйсийн харьцаа жигд, дундаж наслалт — 68.6 жил.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html CIA World Factbook". CIA. 2012.]]</ref> === Ард түмэн === {| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |+ ! style="width:160px;"| Яс үндэс !! Хүн ам <br>(2010 он)<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref>!! Хувь |- | [[Халх ястан]] || 2,168,141 || 82.4 % |- | [[Хасаг үндэстэн]] || 101,526 || 3.9 % |- | [[Дөрвөд|Дөрвөд ястан]] || 72,403 || 2.8 % |- | [[Баяд|Баяд ястан]] || 56,573 || 2.2 % |- | [[Буриад ястан]] || 45,087 || 1.7 % |- | бусад ястан || 187,387 || 7.1 % |- | гадаадын иргэн || 16,320 || 0.6 % |} Монгол улс үндсэндээ нэгэн төрлийн ард түмнээс бүрдэнэ. Хүн амын 95 хувь [[Монголчууд|монгол үндэстэн]] байна. Ястнаар салган бүртгэдэг уламжлалтай. 2010 оны хүн амын тооллогыг үндэслэвэл [[халх ястан]] (82%) зонхилж [[хасагууд]] (4%), [[дөрвөд]] (2.8%), [[баяд]] (2.2%), [[буриад]] (1.8%), [[захчин]] (1.3%), [[дарьганга]] (1%), [[урианхай]] (1%), [[дархад]], [[хотгойд]], [[торгууд]], [[хотон]], [[мянгад]], [[тува]], [[барга]], [[үзэмчин]], [[элжигин]], [[сартуул]], [[хамниган]], [[цаатан]], [[чантуу]], [[харчин]], [[цахар]] зэрэг хориод нэрээр бүртгэж байна. [[Хятад]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Солонгос]] зэрэг гадаадын иргэн 0.6 хувийг бүрдүүлж байна.<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> Буриад, [[Ойрад]] монгол нь халхжих, тува, хотон, чантуу зэрэг [[Түрэг|түрэг угсаатан]], хамниган [[Тунгус хэлний бүлэг|тунгус угсаатан]] нь монголжих үйл явц явагдсаар байгаа. Хасагууд Баян-Өлгийд 88% эзэлж байгаа болохоор харьцангуй өөрийнхөөрөө байна. БНМАУ-ын үед БНХАУ-тай харьцаа муудан 1963—1966 онд [[хужаа]] нарыг үлдэн хөөж, [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] бутрахад 1990—1992 онд Монголд байсан Зөвлөлтийн цэргийн анги, мэргэжилтнүүдийг гаргажээ.<ref>[http://www.mglradio.com/main/640744 http://www.mglradio.com/main/640744]</ref><ref>[http://bigbrother.blog.banjig.net/post.php?post_id=91235 Орос-Хятадын харилцаа ба Монгол улсын аюулгүй байдал] (2011)</ref> Ардчилсан Монголд хуулийн хязгаарыг (нийт 3%, нэг улсаас 1%) давахгүйгээр гадаадын иргэд орж гардаг болсон.<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/211 Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай] (2010)</ref> === Хэл бичиг === Улсын албан ёсны хэл нь [[монгол хэл]] байна. Монгол хэл [[Алтай хэлний язгуур|алтай]] язгуурын [[Монгол хэлний бүлэг|монгол]] бүлгийн гол хэл юм. Монгол улсад [[халх аялга]] голчлох ба [[буриад аялга]], [[Ойрад–Халимаг аялга|Ойрад аялга]], [[дархад аялга]] тодорхой ялгардаг. 1941 оноос хойш [[кирил үсэг|кирил үсгээр]] бичдэг болсон. [[Кирил монгол бичгийн дүрэм|Кирил монгол бичгийн дүрмийг]] 1-р ангиас хүүхдүүдэд заадаг. 35 үсэгтэй. Чингис хааны үеэс уламжилсан [[Монгол бичиг]] 1990 оноос сэргэж, дунд сургуулийн 5-р ангиас заадаг болсон. Компьютер, гар утаснаа [[латин үсэг]] хэрэглэх нь түгээмэл. Мөн алтай язгуурын [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг]] төрлийн [[хасаг хэл|хасаг]], [[тува хэл]]ээр ярина. 1-4-р ангид эх хэлийг хүүхдүүдэд зааж, 5-р ангиас [[Англи хэл|Англи]] (сүүлийн үе), [[орос хэл|орос]] (Зөвлөлтийн үеэс), [[солонгос хэл|солонгос]], [[герман хэл|герман]], [[хятад хэл|хятад]], [[япон хэл|япон]] зэрэг харь хэлийг хүүхэд залуус сурч эзэмшдэг. === Шашин шүтлэг === {{bar box |title=Монголын шашин шүтлэг (2010)<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[Буддын шашин|будда]]|orange|53.0}} {{bar percent|''[[Шашин шүтэхгүй байх|бурхангүй]]''|grey|38.6}} {{bar percent|[[лал]]|green|3.0}} {{bar percent|[[бөө мөргөл|бөө]]|black|2.9}} {{bar percent|[[Христийн шашин|христ]]|blue|2.1}} }} Монголын ард түмний ихэнх нь [[буддын шашин]]тан (53%). Буддын шашны ''гэлүгва'' буюу [[шарын шашин]] гэсэн ёсыг дагадаг. Мөн шашин, бурхны сүжиг алдрах хүний тоо (38%) өссөн. Хүн амын цөөн хувьд [[лал]], [[бөө мөргөл|бөө]], [[христийн шашин|христийн]] шүтлэг байна.<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> Эрт дээр үеэс Монголд бөө, [[тэнгэр шүтлэг]] байсан бөгөөд 16-р зуунаас буддын шашин Монголд гурав дахь удаагаа хүчтэй дэлгэрсэн. [[Жавзандамба хутагт|Жавзандамба]] нарын олон хутагт хувилгаан тодорсон. БНМАУ-ын эхэн үед шашныг хориглож, сүм хийдийг шатааж, лам нарыг хороож байв. Хожим суларч 1990 оноос хойш шашин шүтэх эрх чөлөөлөгдсөн. 2010 онд буддын 127, христийн 96, лалын 6, бүгд 234 сүм хийд байв.<ref>[http://www.slideshare.net/Gelegjamts/2010-get-file-wwwgelegjamtsorg-wwwgelegjamtsblogspotcom-httpwwwnsomn?related=1 Монгол улсын статистикийн эмхтгэл-2010].</ref> Том нь [[Гандантэгчэнлин хийд]]. === Хот суурин === [[Зураг:UlaanBaatar-2009.jpg|thumb|left|200px|[[Улаанбаатар]]]] [[Зураг:Darkhan_Buddha.jpg|thumb|right|150px|[[Дархан]]]] [[Зураг:Erdenet_02.jpg|thumb|left|200px|[[Эрдэнэт]]]] {{гол|Монголын хотууд}} Монголын хүн амын 71 хувь хот газар амьдарч байна.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2212.html URBANIZATION]</ref> Гэхдээ хот дотроо [[гэр хороолол]] их. Засаг захиргааны [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|хот суурин]] байхгүй. Уламжлал болон [http://www.legalinfo.mn/law/details/532 хууль] харвал [[Монголын хотууд|22-26 хот]] бий: {|class="wikitable" |+ 2010 оны хүн амын тоогоор: |- valign="top" | * [[Улаанбаатар]] (1,200,358) * [[Эрдэнэт]] (85,000) * [[Дархан]] (75,000) * [[Чойбалсан]] (38,537) * [[Мөрөн]] (35,789) * [[Налайх]] (30,049) * [[Баянхонгор (хот)|Баянхонгор]] (29,817) * [[Өлгий]] (29,392) || * [[Ховд (хот)|Ховд]] (29,012) * [[Арвайхээр]] (27,162) * [[Улаангом]] (27,152) * [[Багануур]] (22,210) * [[Цэцэрлэг хот|Цэцэрлэг]] (20,604) * [[Сүхбаатар хот|Сүхбаатар]] (19,662) * [[Даланзадгад]] (18,740) * [[Сайншанд]] (18,735) |} == Түүх == {{гол|Монголын түүх}} {{Загвар:Монголын түүх}} === Эртний улс === {{гол|Балар эртний Монгол|Хүннү улс|Сяньби|Нирун улс|Түрэг улс|Уйгур улс|Хидан Улс}} Монгол оронд 850,000 жилийн тэртээ «[[босоо хүн]]» амьдарч байсан<ref>{{cite web|url=http://www.archaeology.mas.ac.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=56&Itemid=64 |title=Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажлын ололт амжилт |publisher=Institute of Mongolian Archaeology |date=2013-06-24}}</ref> ба балар эртний хүний хадны сүг зураг эд олдвор [[Хойд цэнхэрийн агуй]]гаас олддог.<ref name="Novgorodova">Eleanora Novgorodova, Archäologische Funde, Ausgrabungsstätten und Skulpturen, in ''Mongolen (catalogue)'', pp. 14–20</ref> Чулуун зэвсэг, хүрэл зэвсэг, төмөр зэвсгийн үеийг дамжсаар эртний улсуудын үетэй золгожээ. Монгол орон эртнээс [[анчин]], [[малчин]], [[нүүдэлчин]] ард түмний өлгий байсаар ирсэн бөгөөд тэдгээр нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]], [[зүрчид]] аль ч угсаа байсан үргэлж өмнөд газрын [[нанхиад]]тай зууралдан байлдах ба [[Цагаан хэрэм|түмэн газрын их цагаан хэрмээр]] хил тогтдог байв. [[File:Hsiung-nu-Empire.png|thumb|175px|left|[[Хүннү улс]] (НТӨ 209 – НТ 48)]] Сурвалж бичигт гуйфань, [[шаньжун, ицюй,]] [[ху]], [[линь ху]], [[дунху]] (дорнод ху), [[хуньюй]], шюжун зэрэг олон нэрээр тэмдэглэгдэж явсаар МЭӨ 209 онд [[Модун шаньюй]] [[Хүннү улс]]ыг (НТӨ 209 – НТ 48) нэгтгэн байгуулжээ. [[Ноён уул]]наас Хүннүгийн ноёны бүлэг булш олсон ба хүннүгийн [[мал]] адуулах, [[нум]] [[сум]], [[жад]], охор илдээр зэвсэглэх нь [[Монголчууд|монголоос]] ялгаагүй юм. Хүннүгийн зүүн этгээдийн [[Сяньби]] хүчирхэгжин Монголыг эзэгнэсэн нь 93–234 он бөгөөд [[Таньшихуай]]н үед нэр мандсан. Дараа нь бас нэгэн [[Монголчууд|монгол угсаат]] [[Жужан улс]]ыг (330—555) [[Шэлүнь]] хэмээх сайн эр алдаршуулж яваад [[Түрэг улс]]ад (555—745) зай тавьжээ. [[Уйгур улс]]ын (745—840) нийслэл [[Хар балгас]]ыг бас нэг [[түрэг угсаатан]] болох [[Енисейн киргиз]] галдан шатаасан боловч удалгүй монголын [[Хидан Улс]]ад (907—1125) түрэгджээ. [[Киданчууд|Кидан хүмүүс]]ыг зүрчидийн [[Алтан улс]] мөхөөсний дараа Монголын тал нутагт олон аймаг зэрэгцэн оршиж, олзлон булаалдаж байсан ба хамтатгаад [[зүбү]] аймгийн холбоо гэж байв. === Эзэнт гүрэн === {{гол|Их Монгол Улс|Юань Улс}} [[Зураг:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|thumb|left|140px|[[Чингис хаан]]]] [[Зураг:Mongol Empire map.gif|thumb|right|200px|Монголын эзэнт гүрэн]] [[Дундад зууны монгол аймгууд|Олон]] аймгийн дотроос [[Хамаг Монгол]]ын [[хиад]] аймгийн [[боржигон]] овогт [[Тэмүүжин]] буюу [[Чингис хаан]] (1162—1227) тодорч [[татар]], [[мэргид]], [[хэрэйд]], [[найман]]ыг ээлж дараалан дагуулсаар 1206 онд Хэрлэний [[Хэрлэний хөдөө арал|хөдөө арлын]] [[Их Хуралдай|хуралдайгаар]] нэгдсэн [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсыг]] байгуулжээ. Чингис хаан «мөнх тэнгэрийн хүчинд» [[Тангуд]], [[Алтан улс|Алтан]], [[Хар Кидан]], [[Сартуул улс|Сартуул]] (''Хорезм'') улсыг дайлан дагуулсан ба найманы [[Тататунга]] багшаар [[Монгол бичиг]] (эхэндээ ''уйгуржин''), татарын [[Шихихутуг]] заргачаар [[Их Засаг]] хуулийг зохиолгон улсаа засчээ. Чингис хааны өндөр төрийг [[Өгөөдэй хаан|Өгөөдэй]] хаан залган [[Хархорум]]ыг нийслэл болгон хөгжүүлж, [[Монголын нууц товчоо|МНТ]]-г бичүүлж, Алтан улсыг мөхөөж, дорно [[Европ]]ыг байлдан дагуулсан бол [[Гүюг хаан|Гүюг]], дараа нь [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан залгаж Багдадын халифыг буулган [[Иран]]ыг эзэлжээ. [[Хубилай хаан|Хубилай]] хаан 1260 онд Монголын хаан болоод 1271 онд [[Юань Улс]] (1271—1368) хэмээх үеийг эхлүүлэн [[Дайду]]г (одоо Бээжин) нийслэл болгон сууж, 1279 онд өмнөд [[Сүн улс|Сүнг]] мөхөөн [[Хятад]] орныг бүрэн эзлэсэн ба [[буддын шашин|буддын]] шашныг шүтэж, [[дөрвөлжин үсэг|дөрвөлжин]] үсэг хэрэглэжээ. Монголын байлдан дагуулал өрнө зүгт [[Адриатын тэнгис]], [[Египет]], дорно зүгт [[Япон]], өмнө зүгт Индонезийн [[Ява]] арал хүрч 33 сая км² газарт ноёрхож байв.<ref name="EarthRule">http://www.hostkingdom.net/earthrul.html</ref> «Дэлхийн талыг эзэлсэн» гэж ярих бөгөөд түүхэн дэх хоёрдугаар ([[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] дараа) их нутагтай гүрэн байжээ. [[Луужин]], [[өртөө]], [[Монголын энхтайван|энхтайван]], цэргийн арга ухаан, өрнө-дорныг холбосон зэрэг дэвшил, нээлт авчирсан юм. Нүсэрдээд ирэхийн цагт Юань, [[Алтан Орд|Зүчи]], [[Цагаадайн Улс|Цагаадай]], [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улс]] болон бутарчээ. [[Тогоонтөмөр хаан]] 1368 онд Хятадыг [[Мин улс]]ад алдан «Давааны арын орон» буюу монгол нутагтаа эргэн суусан. ===Хаант улс === {{гол|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрадын холбоо}} [[File:Mongolia XVI.png|thumb|200px|[[Бутралын үеийн Монгол|14-17-р зууны Монгол улс]]]] [[File:ErdeneZuuKhiidTemple.jpg|thumb|200px|Хархорины [[Эрдэнэ зуу]]]] Тогоонтөмөр хааныг [[Аюушридар хаан|Аюушридар]] залгаж Хархорумд суусан ч Хархорумыг Мингийн цэрэг 1380, 1388 онд довтлон галдан шатаажээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] нас барж улсгүй болох хүртэл Чингисээс эхлэн тоолвол [[Монгол хаад|37 хаан]] суусан. Улсын нэрийг эхэндээ «Ар Юань» хэмээсэн ч замхраад хожмоо түүхчид «Бага хаадын үе», [[Бутралын үеийн Монгол|«Монголын хаант улс»]], «Дөчин дөрвөн хоёр» зэргээр нэрийджээ. Улс төрийн эв бутарсан буюу [[алтан ураг|алтан ургийн]] ноёнтой дөчин монгол (зүүн монгол)-[[дөрвөн Ойрадын холбоо|дөрвөн Ойрад]] (баруун монгол) болон талцаж, хаад нэгнээ хороон солигддог байв. Мин улсын [[Жөнтун]] хааныг олзолж байсан [[Эсэн тайш|Эсэн хаан]] (1453—1454) алтан ургийн дундуур ганцаар шургасан байдаг. [[Мандухай сэцэн хатан|Мандухай сэцэн хатны]] авчирсан [[Батмөнх даян хаан]] (1480—1517) улсаа хурааж «хөл хөсөр, гар газар» амаржуулж байв. Зүүн монгол нь [[халх]], [[цахар]], [[урианхай]] зүүн гурван түмэн, [[ордос]], [[түмэд]], [[юншээбүү]] баруун гурван түмэн, баруун монгол нь [[цорос]], [[дөрвөд]], [[торгууд]], [[хошууд]] дөрвөн аймагт хуваагдаж байв. Сүүлчийн хаад цахар нутагт (хожмын [[Өвөр Монгол]]) сууж байсан ба түмэдийн [[Алтан хан]] 1577 онд төвөдийн Содномжамцыг урин залж «[[Далай лам]]» өргөмжилсөнөөс эхлээд монголчууд нийтээрээ [[шарын шашин]]д орсон нь [[буддын шашин]] Монголд гурав дахиа дэлгэрсэн явдал юм. Ар халхад 1585 онд [[Эрдэнэ зуу]] хийд баригдсан. 1634 онд манжууд Лигдэн хааныг дарж өвөр монголыг дагуулснаар Монголын хаант улс (1368—1634) мөхсөн юм. Гэхдээ ар Монголд [[халх]]ын Түшээт, Засагт, Сэцэн ханы гурван аймаг, [[хотгойд]], Шиньжянд дөрвөн Ойрад аймаг тусгаар оршин байв. 1688 онд [[Зүүнгарын Хаант Улс|Зүүнгар]]ын [[Галдан]]д ялагдан дайжсан [[Занабазар|Өндөр гэгээн]], [[Чахундорж]] нар халхаа аван 1691 онд манж [[Чин улс]]ад дагаар оржээ. === Гадаад Монгол === [[Зураг:MongolianRoyalty.jpg|thumb|160px|left|1921 он. Монгол хатан]] {{гол|Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол}} [[Манж үндэстэн|Манж]] [[Чин улс]] [[Монголчууд|монголчуудыг]] 1634-1755 оны хооронд гурван хэсэг үед дагаар оруулж эзэрхээд олон хошуу, аймаг, чуулган болгон захирсан бөгөөд өнөөгийн Монгол орныг сүүлийн жилүүддээ «Гадаад (манжаар ''түлэрги'') Монгол» хэмээж байв. Үүнд [[Сэцэн хан аймаг|Сэцэн]], [[Түшээт хан аймаг|Түшээт]], [[Сайн ноён хан аймаг|Сайн ноён]], [[Засагт хан аймаг|Засагт хан]]ы халх дөрвөн аймаг, [[Ховдын хязгаар]], [[Тагны Урианхайн хязгаар]] (одоо [[Тува орон]]) орж байв. Хожим [[Жавзандамба хутагт|Богдын]] [[Их Шавь|шавь нутаг]] нэмэгдсэн. Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам байгуулагдаж, [[Улиастай]] (төв), [[Хүрээ]], [[Ховд]]од [[амбан]] жанжин суудаг байлаа. 1755 онд хотгойдын [[Чингүнжав]] Зүүнгарын [[Амарсанаа]]тай зэрэг манжийн цэргийн эсрэг босоод дарагджээ. Чин улс монгол ноёдыг [[ван]], [[бэйл]], [[бэйс]], [[гүн]] гэж зэрэглэн алба гувчуур авч, цалин [[пүнлүү]] өгч, ардыг дарлах шат тогтолцоог бий болгосон бөгөөд «[[хятад үндэстэн|хятад хүн]] монгол нутагт сууж болохгүй», «хятад хүн монгол эхнэр авч болохгүй» зэрэг үндэстний шинжийг хамгаалах цааз гаргасан байсан. 1907 онд Ховдын хязгаараас [[Алтай тойрог|Алтайн хязгаар]]ыг салган байгуулж, мөн онд «[[Шинэ засгийн бодлого]]» гэдэг хятаджуулах түрэмгий бодлого явуулж эхэлснээр ар Монголын ноёдын үндэсний ухамсар сэргэн, тусгаар тогтнох эв санаа нэгджээ. === Тусгаар тогтнол === [[Зураг:Sharav_bogd_khan.jpg|thumbnail|180px|[[Богд хаан]]]] [[Зураг:Khalkhin_Gol_George_Zhukov_and_Khorloogiin_Choibalsan_1939.jpg|thumbnail|180px|1939 он. [[Халхын голын байлдаан]]. [[Георгий Жуков|Жуков]], [[Хорлоогийн Чойбалсан|Чойбалсан]]]] {{гол|Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн түүх|Ардын хувьсгал|Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт}} Чин улс хэзээ мөдгүй мөхөх нь тодорхой болсон цагт халхын ноёд Их хүрээнд нууцаар зөвлөлдөх болж, [[1911]] оны [[12 сарын 29]]-нд Богд гэгээн, 8-р [[Жавзандамба хутагт]]ыг [[Богд хаан]]аар өргөмжлөн Монгол улс сэргэснийг зарлан тунхаглаж, оны цолыг «Олноо өргөгдсөн» гээд улсын нийслэлийг [[Нийслэл хүрээ]] хэмээжээ. Монгол улс сэргэн мандахад [[барга]], [[харчин]], [[өөлд]] зэрэг олон газрын монголчууд ирж хүчээ өргөж, талархан сайшааж байв. [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] таван яам бүхий засгийн газар байгуулаад Хүрээ, Улиастай, Ховдын манж амбан, дарангуй цэргийг хөөн гаргажээ. Тухайлбал 1912 оны зун [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн]], [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав]] нарын удирдсан 5000 монгол цэрэг Ховдыг чөлөөлж, 1913—1914 онд [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголыг]] чөлөөлөхөөр 10000 цэрэг [[Таван замын байлдаан|таван замаар байлдаж]] [[Хаалган]] хүртэл давшсан байна. Олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлэх, [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]]-ын нэхэлтийг сөрөхөөр [[Оросын Хаант Улс]] руу элч зарж тусламж гуйж байв. 1914-1915 оны Хятад-Монгол-Орос гурван улсын [[Хиагтын гэрээ]]гээр тусгаар тогтносон бодит байдлаа баталж чадалгүй [[Гадаад Монгол]] нь Хятадын доор «өөртөө эзэрхэх» гэгджээ. 1919 онд хятадын [[Сю Шүжан]]ы цэрэг Нийслэл хүрээг эзэлж, автономийг устган дарангуйлсан ч 1920 онд [[Барон Унгерн]]ээр удирдуулсан Оросын Хаант Улсын үлдэгдэл цагаан цэрэг нэвтэрч Үндэсний Хувьсгалт Армиг Хүрээнээс хөөхөд Хиагт руу бүгсэн. Богдыг дахин хаан ширээнд өргөмжиллөө. [[1921 он]]ы [[3 сарын 18]]-нд Зөвлөлтийн улаан цэргээр дэмжүүлж [[Дамдины Сүхбаатар|Сүхбаатарын]] удирдсан ардын журамт цэрэг [[Хиагт]]ыг Үндэсний Хувьсгалт Армигаас чөлөөлж, 7-р сард Нийслэл хүрээнд орж ирсэнээс хойш Монгол улс дахин тусгаар тогтнолоо алдаагүй юм. [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]] шинэ тутам [[коммунизм|коммунист]] ертөнцдөө Монголыг багтааж, Хятадаас өмгөөлөгч ар тал болжээ. Богдыг эхлээд хэмжээт эрхт болгоод Ардын засаг байгуулагдав. Богд нас барснаар хаант засгаас татгалзаж, [[1924]] оны [[11 сарын 26]]-нд [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] (БНМАУ)-ыг тунхаглан [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|анхны үндсэн хууль]] баталж, нийслэлийг [[Улаанбаатар]] хэмээсэн. Харц ардыг тэтгэж, харин язгууртан, ламыг хавчих болсон бөгөөд 1932 онд [[Баруун дөрвөн аймагт гарсан 1932 оны зэвсэгт бослого|шамбалын дайн]] дэгдэн дарагдаж, 1937 оны үед лам, сэхээтэн, феодал зэрэг 20,000 хүнийг [[Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)|хилсээр]] буудан хороожээ. 1936 оны Харилцан туслалцах протоколын дагуу 1939 онд [[Япон]] Монгол руу [[Халхын голын дайн|дайрахад]] ЗХУ цэрэг зэвсгээр тусалж, 1941 онд [[Нацист Герман|Герман]] Зөвлөлт рүү [[Аугаа их эх орны дайн|дайрахад]] БНМАУ агт, хувцас, аль байдгаараа тусалжээ. [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]д [[Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин|Монгол ардын хувьсгалт цэрэг]] [[Хаалган хот|Жанчхүүгийн]] даваа хүртэл Японоос чөлөөлж [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы төгсгөлд болсон [[Ялтын уулзалт|Яалтын бага хурлаар]] үнэлэгдэн, [[Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт|ард иргэдийн нэгэн үзүүрт сэтгэл]] биелж ЗХУ ([[Зөвлөлт Холбоот Улс|Орос]]) ДИУ ([[Хятад]]) хоёр Монгол улсыг олсон тусгаар тогтнолоо хадгалахыг хүлээн зөвшөөрчээ.<ref>[http://www.slideshare.net/zorigoogantumur/ss-9970338 Ахмад дипломатчын дурсамж: Монголын статус кво] (2011)</ref> [[Хорлоогийн Чойбалсан]] Өвөр Монголыг нэгтгэхийг санаархсан ч Хятадыг коммунист улс болгосондоо ханасан [[Иосиф Сталин|Сталин]] дэмжээгүй. 1949 онд [[БНХАУ]]-тай дипломат харилцаа тогтоож, 1961 онд Монгол улс [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] бүрэн эрхт гишүүн болсон.<ref>[http://www.unen.mn/content/954.shtml НҮБ-д элсэхийн тулд найман удаа санал дэвшүүлжээ] (2011)</ref> === Социалист орон === {{гол|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс}} Социалист БНМАУ-ын нийгэм, эдийн засаг онц дэвшиж, тогтвортой суурь тавигджээ. [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|Засаг захиргааны хуваарийг]] 1925, 1931, 1957 онд ихээр өөрчилж,<ref>[http://www.khural.mn/n/zwho Засаг захиргааны нэгжийн үүсэл хөгжил] (2014)</ref> аймаг, сумын төв [[Монголын хотууд|хот сууриныг]] барьж босгож, улсын болоод орон нутгийн байгууллага, эмнэлэг, цэцэрлэг, сургууль, тээвэр, урлаг, спортын байгууллага, холбоо, их сургууль гээд олон зүйл бий болжээ. 1941 оноос [[Монгол бичиг|монгол бичгийг]] «хуучин монгол» хэмээн халж [[кирилл үсэг|кирилл үсгийг]] «шинэ үсэг» хэмээн хэрэглэх болж, 1960-аад онд бүх нийтээр [[үсэг|бичиг үсэг]]тэн болжээ. 1930-аад онд хамтрал, 1960-аад онд нэгдэлжих хөдөлгөөн, соёлын довтолгоо, атрын аян явагдаж залуус илгээлтээр малчны хот, сангийн аж ахуйг зорьж ажилладаг байв. Дулааны цахилгаан станц, Налайхын уурхай, [[Багануур ХК|Багануурын нүүрсний уурхай]], Шарынголын уурхай, [[Эрдэнэт үйлдвэр|Эрдэнэтийн зэс молибдений үйлдвэр]], Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, [[Говь ХК|Говь]], Улаанбаатар хивс, Эрдэнэт хивс, Талх чихэр, Мах импекс зэрэг хүнд болоод хөнгөн аж үйлдвэр бий болж хөгжсөн байна. [[Жамсрангийн Самбуу]] (1954—1972), [[Юмжаагийн Цэдэнбал]] (1940—1984), [[Жамбын Батмөнх]] (1984—1990) нар нам, төрийг олон жил тогтвортой тэргүүлж байв. === Ардчилсан Монгол === {{гол|Ардчилсан хувьсгал}} ЗХУ-ын өөрчлөн байгуулалт, дорно [[Европ]]ын тэмцлийн салхи Монголд итгэл төрүүлж 1989 оны 12 сарын 10-нд [[ардчилал|ардчиллын]] төлөө анхны цуглаан болж [[Монголын Ардчилсан Холбоо]] (МоАХ) байгуулагджээ.<ref>[http://baabar.niitlelch.mn/content/1070.shtml Монголын ардчилсан хувьсгалын хроник] (2009)</ref> 1990 оны 3 сарын 7-нд [[улс төрийн өлсгөлөн]] зарлаж 3 сарын 9-нд [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]ын Төв хорооны Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцров.<ref>[http://www.ikon.mn/n/ezf Анхны улстөрийн өлсгөлөн] (2015)</ref> Талууд харилцан ойлголцож «оготны хамраас дусал цус гаргаагүй» ардчилсан хувьсгал Монгол улсад олон намын тогтолцоо, [[хүний эрх]], [[хувийн өмч]] зэрэг олон зөв зүйлийг авчирсан юм. 1990 онд [[Улсын Их Хурал#Улсын Бага Хурал, Улсын Их Хурлын Тамгын газар|Улсын Бага Хурал]], дараа нь [[Ардын Их Хурал]] байгуулагдан Монгол Улсын [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|үндсэн хуулийг]] батлав. Үндсэн хууль ёсоор төрийн эрх ард түмний гарт, түүний төлөөлөл [[Улсын Их Хурал]]д шилжсэн.<ref name="үндсэнхууль">[http://www.legalinfo.mn/law/details/367?lawid=367 Монгол Улсын Үндсэн Хууль] (1992)</ref> 1992 оноос 2016 он хүртэл МАХН харьцангуй давамгай, заримдаа [[Ардчилсан Нам]] төр барьжээ. 2003 оноос [[иргэний хөдөлгөөн]] идэвхжиж, жагсаал цуглаан хэвийн үзэгдэл, [[Оюутолгой]], [[Тавантолгой]] байнгын ярианы сэдэв болсон. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас [[зах зээлийн эдийн засаг]]т шилжихэд бусад орны адил хямарсан бөгөөд үнийн өсөлт, мөнгөний ханш уналт, банкны дампуурал, барааны хомсдол зэрэг олон бэрхшээл үзсэн ч 2000-аад он гарснаар байдал дээрдэж Монгол улсын нийгэм, эдийн засгийн амьдрал улам олон төрлөөр салбарлан хөгжиж байна Гэвч 2012 оноос хойш экспортын гол бүтээгдэхүүн болох ашигт малтмалын дэлхийн зах зээлийн уналт, мөн гадаад худалдааны гол харилцагч орон болох Хятадын эдийн засгийн удаашрал, хамгийн гол нь засгийн газрын үрэлгэн бодлогын нөлөөгөөр эдийн засгийн өсөлт удааширсан бөгөөд 2016 оны сонгуулиар МАН эдийн засгийг сэргээх амлалт өгч, эрх баригч хүчин болжээ. == Төр засаг == {{гол|Монгол улсын улс төр}} Монгол Улс (1992 оноос хойш) [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, парламентын [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах]] засагтай. === Ерөнхийлөгч === {{гол|Монгол Улсын Ерөнхийлөгч}} [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хууль]]д зааснаар [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|ерөнхийлөгч]] Монгол улсын төрийн тэргүүн бөгөөд эв нэгдлийн илэрхийлэл, зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч болно. Ерөнхийлөгч 45 нас хүрсэн, Монгол улсын иргэн байх ба дөрвөн жил тутам парламентат суудалтай намаас нэр дэвшин ард түмний шууд сонгуулиар сонгогдож, нэг удаа улирах эрхтэй. Тус хугацаанд [[Пунсалмаагийн Очирбат]] (1990—1997), [[Нацагийн Багабанди]] (1997—2005), [[Намбарын Энхбаяр]] (2005—2009), [[Цахиагийн Элбэгдорж]] (2009—2017), [[Халтмаагийн Баттулга]] (2017-одоо) нар ажиллажээ. === Улсын хурал === [[Зураг:President Putin meeting deputies of the Great State Hural-1.jpg|thumb|left|Улсын Их Хурлын танхим]] {{гол|Улсын Их Хурал}} Монгол улсын хууль тогтоох хурал нь [[Улсын Их Хурал]] (УИХ) юм. УИХ-ын нэг танхимын 76 суудлыг дөрвөн жилийн хугацаатай сонгоно. Сүүлийн сонгууль тус бүр нэг мандаттай жижиг 76 тойрог бүхий мажоритари системээр зохион байгуулагдсан. 1992 оны УИХ-ын сонгуулиар [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]] (72 суудал), 1996 онд Ардчилсан холбоо эвсэл (50), 2000 онд МАХН (72) дийлэнх олонх суудал авч байсан бол 2004 онд 38-38-аар тэнцэж анх удаа «эвслийн» тодотголтой засгийн газар байгуулагдаж байв. 2008 онд МАХН (45), 2012 онд [[Ардчилсан Нам]] (34) олонхийн санал авч засгийн газраа тэргүүлжээ. Харин одоогийн УИХ нь 2016 оны сонгуулиар бүрэлдсэн бөгөөд МАН 65 суудал, АН 9 суудал, МАХН 1 суудалтай, мөн 1 бие даагч сонгогдон ажиллаж байна. Одоо УИХ-ын дарга нь [[Гомбожавын Занданшатар]] юм. === Засгийн газар === [[Зураг:Mongolian Parliament 5.JPG|thumb|150px|Есөн хөлт <br>Их цагаан туг]] {{гол|Монгол Улсын Засгийн Газар|Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}} Монгол улсын төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх байгууллага нь [[Монгол Улсын Засгийн Газар]] (ЗГ) юм. УИХ-ын сонгуульд олонх суудал авсан нам [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|ерөнхий сайдыг]] тодруулах боломжтой ба ерөнхий сайд сайд нарын багаа бүрдүүлдэг. Засгийн газрын яамны тоо, бүтэц үргэлж өөрчлөгддөг. Яам үүргээрээ ерөнхий чиглэлийн (Сангийн яам шиг), чиг үүргийн (зам тээврийн гэх мэт) гэж хоёр янз байдаг. Өнөөгийн ерөнхий сайд бол 2021 оны 1 сарын 27-нд томилогдсон [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]] юм. === Шүүх байгууллага === Монгол улсын шүүх байгууллага төрийн хараа хяналтаас ангид ажиллана. # Улсын дээд шүүх (хяналтын шатны шүүх). # Аймаг, нийслэлийн шүүх (давж заалдах шатны шүүх). # Сум буюу сум дундын, дүүргийн шүүх (анхан шатны шүүх)-ээс бүрдэнэ. Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчээр 2020 оноос хойш [[Дамдины Ганзориг]] ажиллаж байна. === Гадаад харилцаа === Монгол улс 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]]д (НҮБ) элсэж, түүний түүний төрөлжсөн байгууллагуудтай хамтын ажиллагаа өрнүүлж ирсэн.<ref>[http://www.nso.mn/page/36 Гадаад харилцаа, хамтын ажиллагаа]</ref> БНМАУ-ын үед Зөвлөлттэй ах дүүгийн ёсоор дотно харилцаатай байсан ба МУ-ын үед «[[Гуравдагч хөршийн бодлого]]» хэрэгжүүлсэн. Олон улстай найрсаг, төвийг сахисан, эдийн засаг, соёлын харилцааг хөгжүүлдэг. 1921 онд Зөвлөлт Холбоот Улс (одоо [[Оросын Холбооны Улс]] залгамжилсан), 1948 онд [[Умард Солонгос|Бүгд Найрамдах Ардчилсан Солонгос Ард Улс]], 1949 онд [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]тай харилцаа тогтоосноос эхлээд 184 оронтой дипломат харилцаа тогтоогоод байна.<ref>[http://www.mfa.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=70&Itemid=83&lang=mn Дипломат харилцаатай орнууд] (2014)</ref> Монгол Улс [[Астана]], [[Анкара]], [[Бангкок]], [[Берлин]], [[Бразилиа]], [[Брюссель]], [[Будапешт]], [[Бээжин]], [[Варшав]], [[Вашингтон]], [[Вена]], [[Вьентьян]], [[Хавана]], [[Дели]], [[Жакарта]], [[Каир]], [[Канберра]], [[Кувейт хот|Кувейт]], [[Лондон]], [[Москва]], [[Ром]], [[Оттава]], [[Парис]], [[Пхеньян]], [[Прага]], [[Софи]], [[Сөүл]], [[Сингапур]], [[Токио]], [[Ханой]], [[Стокхольм]]д элчин сайдын яамтай бөгөөд [[Алматы]], [[Эрхүү]], [[Улаан-Үд]], [[Хөх хот]], [[Эрээн хот|Эрээн]], [[Кызыл]], [[Хонконг]], [[Осака]], [[Сан-Франциско]]д албан ёсны Консулын газартай юм. [[Нью-Йорк]] ба [[Женев]] хотуудад [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] дэргэдэх төлөөлөгч суудаг. [[Азийн хөгжлийн банк|АХБ]], [[Дэлхийн худалдааны байгуулага|ДХБ]], [[Олон улсын валютын сан|ОУВС]], [[Европын аюулгүй байдал хамтын ажиллагааны байгууллага|ЕАБХАБ]] зэрэг олон улсын эдийн засгийн байгууллагуудад гишүүнээр элссэн. === Цэрэг зэвсэг === [[Зураг:Mongolian Armed Forces engineers with the 017 Construction Regiment receive instructions before participating in Khaan Quest 2013 in Ulaanbaatar, Mongolia, July 22, 2013 130722-M-MG222-001.jpg|thumb|Цэрэг дайчид]] {{гол|Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин}} Монгол улс нь НҮБ-ын энхийг дэмжих ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Үүний хүрээнд Монголын цэргийн баг [[Сьерра Леон|Сьерра Леонд]] НҮБ-ийн тусгай шүүхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэж байсан. 2005-аас 2006 онуудад [[Бельги]] ба [[Люксембург|Люксембургийн]] цэргүүдтэй хамт [[Косово]] руу цэргийн баг илгээжээ. Мөн [[Африк]]ийн [[Чад]] улс уруу [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин|зэвсэгт хүчний]] 800 гаруй албан хаагч бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол улс 2003 онд [[Иракийн эрх чөлөө ажиллагаа]]г дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсрэг ажиллагааг дэмжиж [[Афганистан]] руу цэргийн багуудаа илгээсэн. 2012 оноос Өмнөд Судан улс руу нэг ээлжиндээ 850 гаруй хүний бүрэлдхүүнтэй цэргийн багуудыг удаа дараалан илгээгээд байна. Монгол Улс нь цөмийн зэвсгээс ангид бүс нутаг хэмээн НҮБ-аар баталгаажсан. == Орон нутаг == === Засаг захиргааны хуваарь === {|class="wikitable" style="float: right; margin:10px" |- !rowspan=2 |Зэрэг!! colspan=2 | [[Засаг захиргааны нэгж]] !! rowspan=2 | Тоон<br>нийлбэр |-style="text-align:center" ! colspan=2 |нутгийн тоо |-style="text-align:center" ! [[Монгол улсын аймаг, нийслэл|Нэгдүгээр]] | style="background:#FFDAB9;"| [[аймаг]] — 21 | style="background:#AFEEEE;"| [[нийслэл]] — 1 | style="text-align:right;"| 22 |-style="text-align:center" ! Хоёрдугаар | style="background:#FFEFD5;"| [[сум]] — 330 | style="background:#E0FFFF;"| [[дүүрэг]] — 9 | align=right | 339 |-style="text-align:center" ! Гуравдугаар | style="background:#FFFACD;"| [[баг]] — 1568 | style="background:#F0FFF0;"| [[хороо]] — 152 | align=right | 1720 |- ! Нийлбэр | colspan=6 style="background:#F5F5F5;"| '''Гурван түвшний зургаан зүйлийн 2081 нутаг''' |} {{гол|Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь}} Монгол улсын нутаг дэвсгэрийг [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|1992 оны үндсэн хуулийн]] IV бүлэгт зааснаар гурван түвшний зургаан нэгжээр хуваасан. 1994 онд гурван аймаг нэмэгдэж 21 [[аймаг]], 1 [[нийслэл]] байдаг болжээ. Аймаг нь [[сум]]анд, сум нь [[баг]]т хуваагдана. 2013 оны байдлаар Монгол улсад 330 сум, 1568 баг байна. Нийслэл нь 9 [[дүүрэг]] болж задардаг бол дүүргийн доторх [[хороо]] жил ирэх тусам олширсоор байгаа. 2011 оны байдлаар 152 хороо тэмдэглэгджээ.<ref name="хуульзасагзахиргаа">[http://www.legalinfo.mn/law/details/367 МОНГОЛ УЛСЫН ҮНДСЭН ХУУЛЬ]. Дөрөвдүгээр бүлэг. Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлага.</ref><ref>Нийслэлийн Статистикийн газар.[http://ubstat.mn/News=70b5c1dc-1e9c-11e3-a522-001fc60e81da Нийслэлийн хороо - 2012 он].</ref> === Аймаг, нийслэл === {{гол|Монгол улсын аймаг, нийслэл}} {{Монголын аймгуудын холбоост газрын зураг}} Нэр бүхий [[Монгол Улсын аймгууд|хорин нэгэн аймаг]], [[Улаанбаатар|нэг нийслэл]] (Улаанбаатар)-ийн товч хүснэгт: <table><td> {| class="wikitable" |- style="background-color:#dddddd" ! align="center" |Д/д ! colspan=2 | Нутгийн нэр ! Хүн ам<br />(2018 он)<ref name=fao>{{citeweb|website=1212.mn|title=МОНГОЛ УЛСЫН ХҮН АМЫН ТОО, бүс, аймаг/нийслэл, хот/хөдөөгөөр|url=http://www.1212.mn/tables.aspx?tbl_id=DT_NSO_0300_004V1&RESIDENT_select_all=1&RESIDENTSingleSelect=&SOUM_select_all=1&SOUMSingleSelect=&YearY_select_all=0&YearYSingleSelect=_2018&viewtype=table|access-date=2019 оны 4 сарын 8}}</ref> |- | align="center" | 1|| [[Зураг:Mn coa arkhangai aimag 2014.png|20px]] [[Архангай]] || {{юникодмонгол|ᠠᠷᠤᠬᠠᠩᠭ᠋᠋ᠠᠢ|v}} || align="right" | 96,720 |- | align="center" |2 || [[Зураг:Bayanulgii logo.jpg|20px]] [[Баян-Өлгий]] || {{юникодмонгол|ᠪᠠᠶᠠᠨ ᠥᠯᠦᠭᠡᠢ|v}} || align="right" | 105,090 |- | align="center" |3 || [[Зураг:Mn coa bayankhongor aymag.png|18px]] [[Баянхонгор]] || {{юникодмонгол|ᠪᠠᠶ᠋ᠠᠩᠬᠣᠩᠭ᠋᠋ᠤᠷ|v}} || align="right" | 88,356 |- | align="center" |4 || [[Зураг:Mn coa bulgan aimag.svg|20px]] [[Булган]] || {{юникодмонгол|ᠪᠣᠯᠠᠭᠠᠨ|v}} || align="right" | 62,214 |- | align="center" |5 || [[Зураг:Mn coa govi-altai aimag 2011.svg|20px]] [[Говь-Алтай]] || {{юникодмонгол|ᠭᠤᠪᠢ ᠠᠯᠲᠠᠢ|v}} || align="right" | 58,417 |- | align="center" |6 || &nbsp;[[Зураг:Mn coa govisümber aimag.svg|15px]] [[Говьсүмбэр]] || {{юникодмонгол|ᠭᠤᠪᠢᠰᠦᠢᠮᠪᠦᠷ|v}} || align="right" | 17,796 |- | align="center" |7 || [[Зураг:Mn coa of darkhan aymag.svg|20px]] [[Дархан-Уул]] || {{юникодмонгол|ᠳᠠᠷᠬᠠᠨ ᠠᠭᠤᠯᠠ|v}} || align="right" | 105,923 |- | align="center" |8 || [[Зураг:Mn coa dornogovi aimag 2011.svg|20px]] [[Дорноговь]] || {{юникодмонгол|ᠳᠣᠷᠤᠨᠠᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 69,304 |- | align="center" |9 || <div style="display:inline-block; {{transform|rotate(90deg)}}">[[Зураг:Mn coa dornod aimag 2001.svg|20px]]</div> [[Дорнод]] || {{юникодмонгол|ᠳᠣᠷᠤᠨᠠᠳᠤ|v}} || align="right" | 80,984 |- | align="center" |10 || [[Зураг:Mn coa dundgovi aimag.svg|20px]] [[Дундговь]] || {{юникодмонгол|ᠳᠤᠮᠳᠠᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 46,628 |- | align="center" |11 || [[Зураг:Mn coa zavkhan aimag.svg|20px]] [[Завхан]] || {{юникодмонгол|ᠵᠠᠪᠬᠠᠨ|v}} || align="right" | 72,779 |} </td><td> {| class="wikitable" |- style="background-color:#dddddd" ! align="center" |Д/д ! colspan=2 | Нутгийн нэр ! Хүн ам<br />(2018 он)<ref name=fao>{{citeweb|website=1212.mn|title=МОНГОЛ УЛСЫН ХҮН АМЫН ТОО, бүс, аймаг/нийслэл, хот/хөдөөгөөр|url=http://www.1212.mn/tables.aspx?tbl_id=DT_NSO_0300_004V1&RESIDENT_select_all=1&RESIDENTSingleSelect=&SOUM_select_all=1&SOUMSingleSelect=&YearY_select_all=0&YearYSingleSelect=_2018&viewtype=table|access-date=2019 оны 4 сарын 8}}</ref> |- | align="center" |12|| [[Зураг:Mn coa erdenet.png|20px]] [[Орхон]] || {{юникодмонгол|ᠣᠷᠬᠣᠨ|v}} || align="right" | 105,987 |- | align="center" |13 || [[Зураг:Mn coa övörkhangai aimag.svg|20px]] [[Өвөрхангай]] || {{юникодмонгол|ᠥᠪᠦᠷᠬᠠᠩᠭ᠋᠋ᠠᠢ|v}} || align="right" | 117,112 |- | align="center" |14 || [[Зураг:Mn coa ömnögovi aimag 2011.svg|20px]] [[Өмнөговь]] || {{юникодмонгол|ᠡᠮᠦᠨᠡᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 66,722 |- | align="center" |15 || [[Зураг:Mn coa sükhbaatar aimag.svg|20px]] [[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]] || {{юникодмонгол|ᠰᠦᠬᠡᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}} || align="right" | 62,322 |- | align="center" |16 || [[Зураг:Mn coa selenge aimag 1999.svg|20px]] [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]] || {{юникодмонгол|ᠰᠡᠯᠡᠩᠭᠡ|v}} || align="right" | 111,403 |- | align="center" |17 || [[Зураг:Mn coa töv aimag.svg|20px]] [[Төв аймаг|Төв]] || {{юникодмонгол|ᠲᠥᠪ|v}} || align="right" | 95,662 |- | align="center" |18 || [[Зураг:Mn coa uvs aimag 1999.svg|20px]] [[Увс]] || {{юникодмонгол|ᠤᠪᠰᠤ|v}} || align="right" | 84,309 |-style="background: #f0f0f0;" | align="center" |19 || [[Зураг:Ulanbataar.svg|20px]] [[Улаанбаатар]] || {{юникодмонгол|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}} || align="right" | 1,491,375 |- | align="center" |20 || [[Зураг:Mn coa khovd aimag 2014.svg|20px]] [[Ховд]] || {{юникодмонгол|ᠬᠣᠪᠳᠤ|v}} || align="right" | 88,330 |- | align="center" |21 || [[Зураг:Mn coa khövsgöl aimag 2014.svg|20px]] [[Хөвсгөл]] || {{юникодмонгол|ᠬᠥᠪᠰᠦᠭᠦᠯ|v}} || align="right" | 133,964 |- | align="center" |22 || [[Зураг:Mn coa khentii aimag.svg|20px]] [[Хэнтий]] || {{юникодмонгол|ᠬᠡᠨᠲᠡᠢ|v}} || align="right" | 77,028 |} </td></table> === Нутгийн удирдлага === Бүх түвшний засаг захиргаат нутаг өөрийн гэсэн [[хил]]тэй бөгөөд [[нутгийн өөрөө удирдах ёс]]ыг [[төр]]ийн удирдлагатай хослуулна. Эхний хоёр түвшний нутгийн өөрөө удирдах байгууллагыг [[Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал]] (ИТХ), баг, хорооныхыг [[иргэдийн Нийтийн хурал]] (ИНХ) гэнэ. Төрийн шийдвэрийг нутгийн [[Засаг дарга]] хэрэгжүүлнэ.<ref name="хуульзасагзахиргаа"/> === Бүсчлэл === Монгол улсын газар нутаг уудам болохоор бүсчлэх, мужлах болсон. Нэгдсэн бүсчлэл байхгүй. Статистикийн (тоо бүртгэлийн) газрын хэрэглэдэг бүсчлэлийг жишээлвэл: # [[Монгол Улсын Баруун бүс|Баруун бүс]] (Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Завхан, Увс, Ховд); # [[Монгол Улсын Зүүн бүс|Зүүн бүс]] (Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтий); # [[Монгол Улсын Төвийн бүс|Төвийн бүс]] (Говьсүмбэр, Дархан-Уул, Дорноговь, Дундговь, Өмнөговь, Сэлэнгэ, Төв); # [[Хангайн бүс]] (Архангай, Баянхонгор, Булган, Орхон, Өвөрхангай, Хөвсгөл); # [[Улаанбаатар]] (Улаанбаатар) гэж тав хуваасан байна.<ref>Монгол улсын Үндэсний статистикийн хороо. [http://www.slideshare.net/Gelegjamts/2011-get-file-wwwgelegjamtsblogspotcom-httpwwwnsomn Статистикийн бюллютень. 2011-12]</ref> Монгол улсыг бүсчлэн хөгжүүлэх үзэл баримтлал, шуудангийн нэгдсэн томъёолборт дээрх бүсчлэлийг ашигласан байдаг.<ref> Монгол Улсын Их Хурлын 2001 оны 57 дугаар тогтоолын хавсралт. [http://www.mofa.gov.mn/mn/index.php?option=com_content&view=article&id=151:2009-05-04-03-32-52&catid=35:2009-02-23-04-19-12 МОНГОЛ УЛСЫН БҮСЧИЛСЭН ХӨГЖЛИЙН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ]</ref> == Эдийн засаг == {{Гол|Монголын эдийн засаг}} Монголын эдийн засаг нь [[хөдөө аж ахуй]] ба [[уул уурхай|уул уурхайд тулгуурладаг]]. Монголд ашигт малтмал элбэг байдаг бөгөөд монголын эдийн засагт [[зэс]], [[нүүрс]], [[молибден]], [[цагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт|алтны олборлолт]] ихэд ач холбогдолтой. Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод төвлөрч 30,000 гаруй хувийн бизнес үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Харин хотоос гадуурх хүн ам нь мал аж ахуйг ([[хонины аж ахуй|хонины]], [[ямааны аж ахуй|ямааны]], [[үхрийн аж ахуй|үхрийн]], [[морины аж ахуй|морины]], [[тэмээний аж ахуй]]) голчлон эрхэлдэг. Газар тариаланд голдуу [[улаан буудай]], [[арвай]], [[хүнсний ногоо]], [[улаан лооль]], [[тарвас]], [[чацаргана]], малын тэжээл ургамал тариалдаг. 2006 онд 1 хүнд оногдох ДНБ нь $2,100 байв<ref name="factbook-mn">CIA World Factbook: [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html ''Mongolia''] </ref>. ДНБ нь 2002 оноос хойш тогтвортой өсөж (2006 оны албан ёсны тооцоогоор жилд 7.5%-р) байгаа ч гэсэн том хэмжээний импорт, экспортын тэнцвэргүй байдлыг нөхөж амжаагүй л байна. ОХУ-д өгөх $11 тэрбум долларын өрийг 2004 онд $250 сая доллараар Монголын засгийн газар хэлэлцээрээр төлжээ. Монголын эдийн засаг хэдийгээр өсөж байгаа ч гэсэн 2006 оны байдлаар хүн амын ядуурлын хэмжээ нь 32.2%<ref name="Yearbook2007"> Statistical Yearbook of Mongolia 2006, National Statistical Office, Ulaanbaatar, 2007 </ref>, [[ажилгүйдэл]] ба [[инфляци|инфляцийн]] түвшин нь тус тус 3.3% ба 9.5% байна. Монголын хамгийн гол худалдааны түнш нь [[Хятад]] орон. 2006 оны байдлаар Монголын нийт экспортын 68.4% нь, импортын 29.8% нь Хятадад ногджээ.<ref>Morris Rossabi, [http://www.jamestown.org/publications_details.php?volume_id=408&issue_id=3322&article_id=2369703 ''Beijing's growing politico-economic leverage over Ulaanbaatar''], The Jamestown Foundation, 2005-05-05, (retrieved 2007-05-29)</ref> 1991 онд Улаанбаатар хотод байгуулагдсан [[Монголын хөрөнгийн бирж]] нь нийт хувьцааны хэмжээгээрээ дэлхийд хамгийн жижигт тооцогддог байна.<ref name="Jeffs">{{cite news|url=http://www.efinancialnews.com/content/1047180747|title=Mongolia earns a sporting chance with fledgling operation |last=Jeffs |first=Luke |date=2007-02-12 |accessdate=2007-09-11 |work=Dow Jones Financial News Online}}</ref><ref name="IHT">{{cite news |url=http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|date=2006-09-19 |accessdate=2007-09-11 |title=Mongolian bourse seeks foreign investment |last=Cheng |first=Patricia |work=International Herald-Tribune|archiveurl=http://web.archive.org/web/20070420085805/http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php|archivedate=2007-04-20}}</ref> === Аж үйлдвэр === ДНБ-ий 21.4%-г аж үйлдвэр хангадаг ба хөдөө аж ахуйн салбартай тэнцүүхэн байна (20.4%). Аж үйлдвэрлэлд [[барилгын материал]], [[уул уурхай]] ([[нүүрс]], [[зэс]], [[молибден]], [[хайлуур жонш]], [[цагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт]]), [[газрын тос]], хүнс ба ундааны бүтээгдэхүүн, малын гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулалт, [[ноолуур]], байгалийн нэхмэл үйлдвэрлэл зэрэг орно. Аж үйлдвэрлэлийн өсөлт нь 2002 онд жилд 4.1% байв. Уул уурхайн салбар нь Монголын хамгийн гол чухал аж үйлдвэрлэлийн салбаруудын нэг болж хөгжсөөр байна. Энэ нь Хятад, Орос, Канадын уул уурхайн компаниуд Монголд үйл ажиллагаагаа эрхлэх болсонтойгоор харагдаж байна. Дотоодын хоол хүнсний үйлдвэрлэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын тусламжтайгаар хурдацтайгаар өсөж байна. === Шинжлэх ухаан, технологи === 1990-ээд оноос ардчилал хөгжснөөр Монгол улс нь [[технологи|технологийн салбараа]] хөгжүүлж эхэлжээ. Үүний үр дүнд нилээд олон тооны технологийн компаниуд үүсгэгджээ. Мөн [[Өмнөд Солонгос]], [[Хятад]] зэрэг ойр орчмын орнуудын технологийн компаниуд Монголд салбараа нээж эхэлж байна. [[Мэдээлэл харилцаа|Мэдээлэл харилцааны]] ба [[интернет|интернетийн]] үйлчилгээ олгогч компаниуд ихэссэнээр интернет ба утасны салбарыг өрсөлдөөнтэй болгожээ. Үүнээс хамгийн өрсөлдөөнтэй нь [[үүрэн телефон|үүрэн телефон утасны]] салбар бөгөөд одоо Монголын ихэнх нутгийг хамарч байна. Электроник ба механик аж үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад [[программ хангамж]] нь Монголд үйл ажиллагаагаа эрхэлдэг Монголын ба гадаадын компаниудад түлхүү хөгжиж байна. == Соёл == {{Гол|Монголын соёл}} === Боловсрол === [[Зураг:Mongolian_National_University.jpg|thumb|[[Монгол Улсын Их Сургууль]]]] Монгол улсын сургуулийн өмнөх насныхан [[хүүхдийн цэцэрлэг]], гэрээр хүмүүжих ба 6 нас хүрээд сурагч болно. [[Бага боловсрол]] (5 жил), [[суурь боловсрол]] (9 жил), [[бүрэн дунд боловсрол]] (ерөнхий боловсрол, 12 жил)-ыг дунд сургуульд олж авна. Анх 10 жил байсан. [[Дээд боловсрол]] бакалавр, магистр, докторын зэрэг гээд шатлах ба их сургууль (ИС), дээд сургууль (ДС), хүрээлэнд сурч эзэмшинэ. Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв (МСҮТ) гэж бий. Бакалавр 4-6 жил, магистр 2 жил суралцдаг. [[Монгол улсын их дээд сургуулиуд]]ын заримыг дурдвал: * [[Монгол Улсын Их Сургууль]] — МУИС (1942 онд үүсэн байгуулагдсан); * [[Хөдөө Аж Ахуйн Их Сургууль]] — ХААИС (1958); * [[Эрүүл Мэндийн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль]] — ЭМШУИС (1961); * [[Хууль Сахиулахын Их Сургууль]] — ХСИС (1966); * [[Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль]] — ШУТИС (1969). === Баяр ёслол=== Улс даяар бүх нийтээр амардаг баяр:<ref>[http://www.legalinfo.mn/law/details/399?lawid=399 НИЙТЭЭР ТЭМДЭГЛЭХ БАЯРЫН БОЛОН ТЭМДЭГЛЭЛТ ӨДРҮҮДИЙН ТУХАЙ]</ref> [[Зураг:Naadam.jpg|thumbnail|right|200px|Улсын наадмын Хүй <br>долоон худгийн дэнж]] {|class="wikitable" |- !Сар, өдөр ||Баяр||Тайлбар |- ||[[1 сарын 1]]||[[Шинэ жилийн баяр|Шинэ жил]]|| [[12 сарын 31]]-ны үдэш баярлаад 1 сарын 1-нд амарна. |- ||1-2 сар (''тайлбар'' →)||[[Цагаан сар]]|| [[Билгийн тоолол|Билгийн тооллын]] шинэ жил. Гурав хоног амарна. |- ||[[3 сарын 8]] ||[[Олон улсын эмэгтэйчүүдийн өдөр|Эмэгтэйчүүдийн баяр]]|| ''Мартын 8'' гэж бас хэлнэ. Саяхнаас амардаг болсон. |- ||[[6 сарын 1]]||[[Хүүхдийн баяр]]||''Эх үрсийн баяр'' гэж хэлдэг байсан. Саяхнаас амардаг болсон. |- ||[[7 сарын 11]]-[[7 сарын 15|15]]||[[Наадам|Үндэсний их баяр наадам]]||Улс, аймаг, сумын наадам болно. 5 өдөр амарна. |- ||11 сар (''тайлбар'' →)||[[Монгол бахархлын өдөр]]||Билгийн тооллын өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэн. <br> Чингис хааны төрсөн өдөр. Саяхан нэмэгдсэн. |- ||[[12 сарын 29]]||[[Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний баярын өдөр|Тусгаар тогтнолын өдөр]]||1911 онд Монгол улс сэргэсэн өдөр. <br> [[11 сарын 26]]-ны Улс (БНМАУ) тунхагласан өдрийн <br> бүх нийтийн амралтыг ийш шилжүүлсэн. |} === Эдийн соёл === [[Зураг:Gurvger.jpg|thumbnail|right|180px|[[Гэр]]]] Монгол болон Төв Азийн нүүдэлчин ард түмний уламжлалт сууц [[гэр]] юм. Мод, эсгийг ашиглан 4-6 хана тойруулж, тоононд унь тулган босгодог, эсгийгээр туурга хийх дугуй хэлбэртэй, оньсон бүтээцтэй, нүүж суухад тохирох эд юм. Сүм хийд, орд өргөө ч болдог байв. 16-17-р зуунаас буддын [[сүм]] [[хийд]] чулуу, шавраар барьдаг болсон ба монгол, төвөд, хятад хийцийг хослуулж байлаа. Дээр үеэс [[Уянга сум|Уянгын]] модон гэр, [[Дарьганга]] хийц алдартай. [[Мөнгөн аяга]], [[хэт хутга]] гээд дарханы үйл үнэлэгддэг байсан.<ref>[http://news.gogo.mn/r/66177 Д.Сүхээ: “Уянга”-ын гэх хийц нь цуулбар модоор унь болон ханаа хийдэгт л байгаа юм]</ref> [[Дээл]], [[малгай]], [[гутал]] монголын олон ястанд өвөрмөц бөгөөд улирал, нас, хүйсэнд тохируулж олон янз хийдэг байв. === Идээ унд === Монголд уламжлал шинэчлэл хосолж байна. Монголчууд эртнээс [[таван хошуу мал|таван хушуу мал]]ын мах, [[цагаан идээ]] зооглож ирсэн. Махаар [[хорхог]], [[боодог]], [[шорлог]] хийх ба дулаан цагт [[айраг]], [[тараг]], [[ээзгий]], [[өрөм]], [[бяслаг]], [[аарц]], [[ааруул]] зэрэг цагаан идээ бэлтгэн хэрэглэдэг. [[Архи]] нэрнэ. Хасаг үндэстний [[казы]], [[бешбармак]] зэрэг хоол бий. 20-р зуунаас [[гурил]], [[цагаан будаа]]тай хоол зонхилж, [[хүнсний ногоо]], [[тахиа]], [[гахай]]ны мах нэмэгдсэн. [[Гурилтай шөл]], [[цуйван]], [[будаатай хуурга]], [[хуушуур]], [[бууз]] үндэсний хоол болов. Монгол Улсад зоогийн газар ихээр үүсч хятад, солонгос, европ хоол хаа саагүй хийдэг болжээ. Цагаан хоолтон, зөв хооллолт бий болсон. === Урлаг === [[Зураг:Mongolian_Musician.jpg|thumb|140px|Морин хуур]] Монголын утга зохиол их хөгжсөн. [[Дашдоржийн Нацагдорж|Нацагдоржийн]] «Миний нутаг», [[Бэгзийн Явуухулан|Явуухулан]]гийн «Би хаана төрөө вэ», [[Дэндэвийн Пүрэвдорж|Пүрэвдоржийн]] «Сэгс цагаан богд», [[Бямбын Ринчен|Ринчений]] «Монгол хэл», [[Чадраабалын Лодойдамба|Лодойдамбын]] «Тунгалаг тамир» гээд олон зохиолчийн шүлэг, найраглал, тууж, өгүүллэг, роман 108 боть болсон. Монголчууд эртнээс [[дуу]] [[бүжиг]]тээ сайн. [[Монголын нууц товчоо|МНТ]]-д «...хавирга газрыг халцартал, өвдөг газрыг өлтөртөл дэвхцэн бүжиглэж хуримлав...» гэсэн нь бий. Уламжлалт [[уртын дуу]], [[богино дуу]], [[ардын дуу]]наас гадна орчин үеийн [[дуурь]], [[Рок хөгжим|рок]], [[поп]], [[хип хоп]], [[зохиолын дуу]] дуулдаг. [[Хөөмий]], [[исгэрээ]] зэрэг хоолойн өвөрмөц урлаг, [[бий биелгээ]], [[аягатай бүжиг]], [[ёохор]] гэсэн өөрийн дэг төрөл байна. [[Цэрэндуламын Сэвжид|Сэвжид]]ийн дэглэсэн «Жалам хар» бүжиг алдартай. [[Морин хуур]], [[аман хуур]], [[төгөлдөр хуур]], [[хуучир]], [[ёочин]], [[бүрээ]], [[ятга]], [[гитар]], [[хийл]] зэрэг хөгжмийн зэмсэг хэрэглэнэ. 1938 оны «[[Норжмаагийн зам]]»-аас эхлээд [[Монгол кино үйлдвэр]] ганцаар кино бүтээх болсон. Хувьсгал, хөдөө хотын амьдрал, ажил хөдөлмөрийн сайхныг, шашны мууг гаргадаг байв. 1970-аад оноос [[баримтат кино]] хийдэг болсон. Шилжилтийн үед унасан кино урлаг 2000-аад оны сүүлээс илт сайжирч олон студи жилдээ 20-30 [[уран сайхны кино]], мөн телевизийн [[олон ангит кино]] хийдэг болсон. Бямбасүрэнгийн найруулсан «[[Ингэн нулимс]]» кино нь 2005 оны [[Оскарын шагнал]]ын шилдэг гадаад баримтат кинонд дэвшиж байсан удаатай. [[Намжилын Норовбанзад|Норовбанзад]] уртын дууч, [[Сэмбийн Гончигсумлаа|Гончигсумлаа]] хөгжмийн зохиолч, [[Бэгзсүрэнгийн Норовсамбуу|Норовсамбуу]] уран нугараач, [[Түдэвийн Цэвээнжав|Цэвээнжав]] жүжигчин зэрэг олон авьяастан төржээ. === Спорт === {{Гол|Монголын спорт|Монгол улс Олимпод}} [[Зураг:Mongolia 063.JPG|thumb|200px|Сур харваа]] «Эрийн гурван наадам» хэмээх [[морины уралдаан|хурдан морь]], [[сур харваа]], [[үндэсний бөх]] гурав Монголд спорт маягаар хөгжсөн. Бөхчүүдээс дархан аварга Бадмаанямбуугийн [[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ|Бат-Эрдэнэ]] улсын наадамд 11, Хорлоогийн [[Хорлоогийн Баянмөнх|Баянмөнх]] 10 түрүүлсэн ба харваачдаас гарамгай мэргэн Аюушийн [[Аюушийн Цэвээн|Цэвээн]] үлгэр дуурайлал болж явдаг. Хэдий адгуус ч гэсэн морины уралдаан монголчуудад онцгой бахдалтай бөгөөд 2000-аад оны [[Эрдэнэчулууны шарга]], 1950-аад оны [[Шийтэрийн зээрд]] азаргад төрөөс онцгой цол хайрласан удаатай. 20-р зууны дунд үеэс Монголд [[их спорт]] хөгжиж, 1964 оны [[Токиогийн олимп]]оос хойш өвөл, зуны олимпод оролцдог болсон. 1968-2012 оны хугацаанд [[бокс]], [[буудлага]], [[жүдо]], [[чөлөөт бөх]] (''топ 4'')-өөр олимпоос 2 алт, 9 мөнгө, 13 хүрэл, бүгд [[Монгол улс Олимпод|24 медаль]] хүртээд байна. 2008 оны [[Бээжингийн олимп]]оос Найданы [[Найданы Түвшинбаяр|Түвшинбаяр]] жүдоч, Энхбатын [[Энхбатын Бадар-Ууган|Бадар-Ууган]] боксчин хоёр анхны алтыг хослуулан авчирсан бөгөөд мөн жилийн паралимпад [[байт харваа]]ч Дамбадондогийн [[Дамбадондогийн Баатаржав|Баатаржав]] аварга болжээ. [[Зураг:Olympic banner in Ulaanbaatar.jpg|thumbnail|right|200px|[[Спортын төв ордон]]. 2012 оны олимпийн багийн зар.]] 1971 онд Должингийн [[Должингийн Дэмбэрэл|Дэмбэрэл]] байт харваач анхны дэлхийн аварга болсон бол дэлхийн аварга болсон анхны чөлөөт бөх Зэвэгийн [[Зэвэгийн Ойдов|Ойдов]] (1974), анхны жүдоч Хашбаатарын [[Хашбаатарын Цагаанбаатар|Цагаанбаатар]] (2009), анхны боксчин Пүрэвдоржийн [[Пүрэвдоржийн Сэрдамба|Сэрдамба]] (2009) байлаа. Монголын эмэгтэй буудлагын тамирчин Доржсүрэнгийн [[Доржсүрэнгийн Мөнхбаяр|Мөнхбаяр]] (гавьяат тамирчин), Отрядын [[Отрядын Гүндэгмаа|Гүндэгмаа]] (хөдөлмөрийн баатар) нар 1990-ээд оноос хориод жил тив, дэлхий, олимпод амжилт гаргасаар олимпийн аваргаас бусад бүх цолыг авсан. Монгол улсынхан [[Япон]]д [[сүмо]] барилддаг болсон. Асашорю [[Долгорсүрэнгийн Дагвадорж|Дагвадорж]] анх 2003 онд ''ёкозүна'' (аварга) болсоноос хойш Хакүхо [[Мөнхбатын Даваажаргал|Даваажаргал]] (2007), Харүмафүжи [[Даваанямын Бямбадорж|Бямбадорж]] (2012), Какүрю [[Мангалжавын Ананд|Ананд]] (2014) нар залган сүмогийн дэвжээг эзэгнэсээр байна. Хүүхэд залуус [[хөлбөмбөг]], [[сагсан бөмбөг]], [[ширээний теннис]]ийг түгээмэл тоглодог, сонирхдог. == Зургийн цомог == <gallery widths="180px" heights="130px"> Gengis_Khan_empire-fr.svg|Чингисийн аян дайн Altan_Khan.jpg|Түмэдийн Алтан хан Tsogtiin_tsagaan_baishin.JPG|Цогтын цагаан байшин Panorama_Ulan_Bator_06.JPG|Төв талбай Sukhbaatar.jpg|Сүхбаатар жанжин Файл:Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр.jpg|Физик газар зүйн зураг {{ref-en}} KhongorynElsCamels.jpg|Хонгорын элс ба тэмээн сүрэг %D0%91%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B0%D0%BB_%D0%B8_%D0%A5%D1%83%D0%B1%D1%81%D1%83%D0%B3%D1%83%D0%BB_332.jpg|Хөвсгөл нуур Gorkhi_Terelj_Park.jpg|Горхи Тэрэлж Yurt_in_Ulan_Bator.JPG| Oyu_Tolgoi_23.JPG|Оюу толгой Zamyn_Uud_traders.jpg|Галт тэрэг White_Tara.jpg|Цагаан дарь эх %C3%96lgii_Mosque.jpg|Лалын сүм Naadamceremony2006.jpg|Улсын наадам Mongolian_warriors.jpg|Бөх барилдаан Mongolian_Youth.jpg|Хүүхдүүд MongolianStew01.JPG|Хорхог </gallery> ==Нэмж унших== *[[Монгол сайтууд]] == Цахим холбоос == {{Commons|Category:Mongolia|Монгол Улс}} * [http://www.welcometomongolia.com Монголын аялал жуулчлалын нэгдсэн сайт] * [http://www.pmis.gov.mn Монгол улсын төрийн байгууллагуудын цахим сүлжээ] * [http://www.open-government.mn/ Монголын нээлттэй засаг] − Засгийн газрын албан ёсны цахим сүлжээ * [http://www.mongolia-tour.com/ Монголын аялал жуулчлалын байгууллагуудын нэгдсэн цахим сүлжээ] * [http://www.mongolia-mining.com/ Монголын уул уурхайн салбарын талаархи олон улсын мэдээ] <!-- These links are enough. Please read [[WP:External links]] for guidelines --> == Зүүлт, тайлбар == {{лавлах холбоос|2}} {{NaviBlock |Ази |ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд |Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан }} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:Далайд гарцгүй орон]] [[Ангилал:Монгол| ]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] k4sqkus6vzc0ktbnaelzcmi0yki17tr 4 908 706830 705396 2022-07-31T12:09:26Z 192.82.69.110 wikitext text/x-wiki {{Msg:Sandbox}} <!--Энэ мөрийг битгий арилгаарай!--> hgffghfgfghfghfgfghfg [[Ангилал:Википедиа:|Ноорог]] lu6xw6qonkf2h1t2cwvvstxh8x8ltfn 0 2437 706840 705096 2022-07-31T13:14:08Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон<br/>{{MongolUnicode|ᠥᠪᠥᠷ}}{{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ}}{{MongolUnicode|ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠨ}}{{MongolUnicode|ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ}}{{MongolUnicode|ᠣᠷᠣᠨ}} |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{хэл-хят1|内蒙古自治区}} — nèi měnggǔ zìzhìqū |image_skyline = |image_caption = |image_map = Inner Mongolia in China (+all claims hatched).svg |map_caption = Хятад дахь Өвөр Монгол орон |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = Муж, орон |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = '''Өвөр Монголын ӨЗО''' |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = Аймаг, тойрог |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = [[Өвөр Монгол#Засаг захиргааны хуваарь|Аймгийн дайтай 9 хот, 3 аймаг]] |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = Хошуу, шянь |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = Нэр бүхий 101 нутаг |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = Сум, шян |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = Нэр бүхий 1425 нутаг |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Хөх хот]] |газар_нутаг = 1,183,000 км² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 24,706,321 хүн |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = 20.2 хүн/км² |ард_түмэн = 79.54% - [[Хятад үндэстэн|хятад]], 17.11% - [[Монгол үндэстэн|монгол]] |цугаараа = Өвөр Монголчууд |Нэрт хүмүүс = Харчин гүн Бавуужав, Харчин гүн Хайсан гүн, Тогтох гүн, Манлайбаатар Дамдинсүрэн зэрэг |даргыг_юу_гэх = Намын НБД |даргын_нэр = Ли жи хэн |даргыг_юу_гэх1 = ӨЗО-ы дарга |даргын_нэр1 = Бу шо лин |түүхэн_он = 1947 он |түүхэн_үйл = ӨМӨЗО үүсэн байгуулагдсан |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = [http://www.nmg.gov.cn/ nmg.gov.cn] (хятадаар) [http://mgl.nmg.gov.cn/ mgl.nmg.gov.cn] (монголоор) |тэмдэглэл = }} '''Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон''' ({{lang-zh|内蒙古自治区}} ''Nèi Měnggǔ Zìzhìqū''; [[Монгол хэл|монг.]]{{MongolUnicode|ᠥᠪᠥᠷ<br/> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ<br/> ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠨ<br/> ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ<br/> ᠣᠷᠣᠨ}}; [[товчлол|товч.]] '''ӨМӨЗО, Өвөр Монгол, Өвөр Монголын ӨЗО''') — [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[өөртөө засах орон]] (нэгдүгээр түвшний нэгж). Хойд талаараа [[Монгол Улс]], [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]]-тай БНХАУ-г төлөөлж хил залгадаг бол улс дотор [[Хармөрөн]], [[Гирин]], [[Ляонин]], [[Хэбэй]], [[Шаньси]], [[Шэньси]], [[Ганьсү]] гэх долоон муж, [[Ниншя - Хотонгийн ӨЗО]]-той хаяална. Нийслэл нь [[Хөх хот]], хамгийн том хот нь нь [[Бугат хот|Бугат]]. 1947 оны 5 сарын 1-нд [[Улаан хот]]од төвлөн байгуулагдсан. 1,183,000 км² (нэгдүгээр түвшинд [[БНХАУ-ын засаг захиргааны нэгжүүдийн газар нутгийн хэмжээний харьцуулалт|3-р том]]) талбайт нутагтай, 2010 оны байдлаар 24,706,321 ([[БНХАУ-ын засаг захиргааны нэгжүүдийн хүн амын харьцуулалт|23-р олон]]) хүн амтай. 2000 оны байдлаар хүн амын 79.17%-ийг улсын олонх [[Хятад үндэстэн]], 17.13%-г өөртөө засах орны өргөмжит [[Монгол үндэстэн]], 3.70%-г бусад угсаатан эзлэж байна. ӨЗО-ны дотор [[Хятад хэл]]нээс гадна [[Монгол бичиг]]т [[Монгол хэл]] албан ёсных байна. == Нэр == {{Монголнэрийнхүснэгт |хэмжээ = 22 |худам_монгол = [[Зураг:Öbür mongɣol-12.PNG]] |кирилл_буриад = үбэр-монгол |кирилл_монгол = өвөр монгол |кирилл_халимаг = өвр моңһл }} Өвөр Монгол ялгаатай утга бүхий хоёр нэрээр дэлхийд танигддаг. #[[Монгол хэлний бүлэг|Монгол хэлт]] хүн "Өвөр Монгол" гэж нэрлэдэг. Монгол хэлэнд «өвөр» гэдэг үг хоёр салаа утгатай байдгаас «ар» гэдгийн эсрэгцүүлсэнээр нэрлэгдсэн. Газар орныг заахад уулын ар, өвөр гэж түгээмэл хэрэглэгддэг. [[Говь|Говийн]] хойд талын нутгийг "[[Ар Монгол]]", өмнөд талын нутгийг "Өвөр Монгол" гэжээ гэх тайлбар байдаг. #[[Хятад хэл]]ээр "内蒙古" (''Nèi Měnggǔ'', «дотоод монгол») гэж нэрлэдэг. Хятад хэлээрх энэ нэрийг Манж хэлээрх ''dorgi'' («дотоод»), ''tulergi'' («гадаад») гэдгээс уламжласан гэх тайлбар байдаг. Хятад төвтэй энэ нэр дэлхийн хэлнүүдэд хамгийн их орчуулагддаг. Монгол хэлээр түүх бичигт [[Хятад]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Япон]]ы талын байр суурийг тайлбарлахын тулд "Дотоод Монгол" гэж бичих тохиолдол бий. ==Түүх== [[Монгол үндэстэн|Монгол үндэстний]] нутаг анх [[Хятад]]ын харъяанд байсангүй. Заримдаа ар, өвөр, баруун, зүүн гар болон хуваарилагдагддаг байлаа. Баруун урд зүгт [[Алтай]], зүүн урд зүгт [[Говь]] нь суурьшмал Хятадаас нүүдэлч умардын үндэстнүүдийг тусгаар байлгах байгалийн саад, тотгор болдог байжээ. === Зүүн монгол === [[Зураг:Altan Khan.jpg|thumb|Алтан хан]] [[Юань улс]] (Их хааны улс) мөхсөний дараа [[Цагаан хэрэм]]ээс умард нутаг ахин Монголчуудын төв болов. Эхний зуунд үнэндээ Баруун ([[Ойрад|Дөрвөн Ойрад]]), Зүүн хоёр болон тусгаарлаж, түүнээс Зүүн Монгол баруун, зүүн хоёр гарт хуваагджээ. [[Халх]], [[Цахар]], [[Урианхай]] гурав буюу Зүүн гар [[хаан]]аар удирдуулж, [[Түмэд]], [[ордос]], [[Юншээбүү|Юншээбү]] гурав буюу Баруун гар [[жонон]]гоор залуулж байлаа. 1504 онд [[Батмөнх Даян хаан]] өөд болсны хойно орон нь 12 хөвүүнд салж өвлөгдөв. [[Халх|Ар Халх]] (одоогийн [[Монгол улс|Монгол орны]] дийлэнх хэсэг) отгон хүү [[Гэрсэнз]]эд очиж, Өвөр Халх зэрэг бусад Зүүн Монголын ихэнх хэсэг хожим Өвөр Монгол болсон юм. [[16-р зуун]]ы дунд үед [[Барсболд хаан|Барсболд жонон]]гийн хүү Түмэдийн [[Алтан хан|Алтан]] хүчийг олов. Тэр Цахарт суух хааны зэрэгцээгээр [[хан]] цолтон болжээ. Алтан хан [[Мин улс]]ыг уулгалан довтолж, худалдааны ашигтай нөхцөлийг тулган хүлээлгэж, 1552 онд Ойрдын заримыг ихээр дарж, Хөх нуурын газрыг эзэлж байжээ. Мөн 1575 онд [[Хөх хот]]ыг үүсгэн байгуулсан нь өдгөө Өвөр Монголын нийслэл хот юм. 1577 онд Алтан хан Төвөдийн [[Шарын шашин|Гэлүгваа ёс]]ын их лам [[Гуравдугаар Далай лам|Содномжамцад]] [[Далай лам]] цол өргөмжилжээ. === Чин улсын дор === [[17-р зуун]]ы эхээр Цахарын [[Лигдэн хаан]] Монголын хаан гэх нэртэй боловч үнэндээ Монгол ноёд бие даан тус тусдаа нутгаа мэдэн сууж байв. Тэр эвээр ноёдыг нэгтгэхийг хичээсэн боловч үеэл нарынхаа үйлдлээс болж санасандаа хүрээгүй. [[Харчин]], Хорчин, Өвөр Халхын ноёд [[Зүрчид]]ийн [[Нурхачи|Нурхач баатар]]тай холбоолов. Лигдэн хаан хэд хэдэн ялагдлын дараа 1634 онд Хөх нуур руу ухарч яваад [[Ганьсү]]д өвчнөөр нас эцэслэжээ. Хөх хот Манжид эзлэгдэн Манжын хаан [[Абахай хаан|Абахай]] өөрийгөө Монголын хаан өргөмжлөв. Ингэж одоогийн Өвөр Монгол орон [[Чин гүрэн|Чин улсын]] нутаг дэвсгэр болж байлаа. Энэ үеэс 1691 он хүртэл Ар Халх тусгаар байсан. Хятадыг [[Манж үндэстэн|Манжууд]] байлдан эзлэхэд Өвөр Монгол голлох үүрэгтэй оролцсон бөгөөд Чин улсын дор 49 хошуу болон хуваагджээ. Харъяатын ёсоор [[17-р зуун]]ы эцсээр [[Галдан бошигт хаан|Галдан бошогт]]ийн эсрэг, [[18-р зуун]]ы дундуур [[Зүүнгарын хаант улс]]ын эсрэг аян дайнд явалцжээ. 19-р зууны Өвөр Монголын уран зохиол онцгой хөгжиж байлаа. Тэр дундаас [[Ванчинбалын Инжаннаш]] хэмээх нэрт зохиолч төрсөн билээ. 19-р зууны эцсээр Манжын ноёрхлын эсрэг [[дугуйлан|дугуйлан хөдөлгөөн]] өрнөсөн. Хөдөлгөөний нэг идэвхтэн нь шүлэгч [[Хишигбат]] байжээ. Хөдөлгөөн Манжын цэргийн хүчинд дарагджээ. === Хорьдугаар зуун === [[20-р зуун]]ы эхээр [[Ар Монгол]]д [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн]] үүсэж, 1911 онд [[Жавзандамба хутагт|шашны тэргүүнээ]] хаан залж [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг байгууллаа. Энэ үед Өвөр Монголын 49 хошууны дийлэнх нь (зарим судлаачид 36, 38 хошуу гэдэг), [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]], Алшаагийн Монголчууд шинээр тогтсон улсад дагаар орохоо баталж байв. 1913-1914 онд [[Богд хаан|Богдын]] засгийн газраас [[Дундад Иргэн Улс]]ын цэргийг Өвөр Монголоос үлдэн хөөхөөр цэрэг илгээн байлдаан үүсгэж байлаа. [[Зураг:Princ Teh Wang.jpg|thumb|200px|[[Дэмчигдонров|Дэ ван]] хэмээх [[Дэмчигдонров]]]] [[Зураг:Inner Mongolia Autonomous Government Officials Taking the Oath.jpg|thumb|200px|Ерөнхий Ассамблейн Өвөр Монголын өөртөө засах засгийн газар байгуулах]] 1915 оны [[Монгол]], [[Оросын Хаант Улс|Орос]], [[Хятад]] гурван этгээдийн [[Хиагтын гэрээ]]гээр Өвөр Монголыг нийлүүлэх Монголын төлөвлөгөө үгүйсгэгджээ. Чухамдаа [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос]] [[Япон]]той [[Ар Монгол|Гадаад Монголыг]] Оросын, [[Өвөр Монгол|Дотоод Монголыг]] Японы нөлөөний хүрээнд хамруулна гэж тохиролцсоноо барьсан болон Өвөр Монголын газар орныг лавшруулан эзлэх Дундад Иргэн Улсын хүсэл үүнд нийлсэн байдаг. Тэгэвч Өвөр Монголын ард түмэн эрх чөлөөнийхөө төлөө үргэлжлүүлэн тэмцэж байв. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед Японыг түшиглэн Хятадын эзэмшлээс гарахаар хэсэг ноёд чармайсан байдаг. Энэ үеийн эрх чөлөөний тэмцлийг [[Дэмчигдонров]] ван оройлсон. [[1945 он]]ы Японы [[Квантуны арми]]йн эсрэг [[Улаан Арми|Зөвлөлтийн арми]]йн давшилтанд туслах, Японы цэрэг болон Хятадаас Өвөр Монголыг чөлөөлөхөөр [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын цэрэг Өвөр Монголд нэвтэрсэн. Чөлөөлсний дараахан Өвөр Монгол Монголын цэргийн мэдэлд тогтнож байлаа. Гэвч [[Алс Дорнод]]од [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ыг сөрөхийн тулд Манж Чин Улсын дайтай Хятад орныг нэгтгэх [[Иосиф Сталин]]ы төлөвлөгөө хэрэгжсэнээр [[Мао Зэдун]]ы хүчин ахин Өвөр Монголыг эзлэсэн. Дэмчигдонров болон бусад эх орончид [[1949 он]] хүртэл эрх чөлөөний төлөө тэмцсээр байжээ. == Засаг захиргааны хуваарь == [[Манж Чин гүрэн]] 1636 онд Өвөр Монголыг бүрэн эзэлж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг Шилийн голын, Жирмийн, Зостын, Хөлөнбуйрын, Зуу-Удийн, Улаанцавын чуулган хэмээн нэрлэж, эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос (Зуу-Уд), Алшаа аймаг бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> Хятадын коммунист удирдагч Мао Японы эсрэг дайнд монголчуудын дэмжлэгийг авахын тулд өвөр монголчуудад Монголын түүхэн нутгийг эргүүлэн өгөхөөр амлаж дайны дараа нилээд нутгийг эргүүлэн өгөхөөр оролдсон ч шинээр суурьшсан хятад иргэдийн эсэргүүцлээс шалтгаалж зарим хэсэг нь хятад мужуудын хилд үлджээ. 19-р зууны сүүлээс хойш өвөр монголчууд хятад иргэдэд шахагдан хойш нүүх, уусах, олноороо хядагдах, ноёд нь манжийн Шинэ засгийн бодлогийн үед газраа худалдах, хятад мужид монголын нутгийг тасдан өгсөн зэргээс шалтгаалан Өвөр Монголын газар багасчээ. 1891 оны хятадын нууц байгууллагын босогчдын хядлагаар Өвөр Монголын зүүн талаар байсан ([[харчин]] голдуу?) 150,000 амь үрэгдсэн байдаг. *[[Дундад Иргэн Улс]]ын үеийн Өвөр Монголын нутаг: **[[Цахар муж]] **[[Жэхэ муж]] **[[Ляобэй]] муж **[[Хянган муж]] **[[Суйюань муж]] ӨМӨЗО өөрөө БНХАУ-ын [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|нэгдүгээр түвшний]] засаг захиргааны нэгж. Харин дотроо [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|хоёрдугаар түвшний]] ([[Аймаг (ӨМӨЗО)|аймаг]]тай тэнцэх) 12 нэгжид хуваагддаг. Энэ түвшний нэгжүүд [[Чин улс]]ын үеэс [[чуулган]], 20-р зуунаас [[аймаг]] ({{lang-zh|盟}} ''méng'') гэж нэрлэгдсээр ирсэн. Үүний адилаар [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|гуравдугаар түвшинд]] [[хошуу]] үндсэн нэгж болдог уламжлалтай. 1990-ээд оноос аймгуудыг [[тойргийн энтэй хот]] ({{lang-zh|地级市}} ''dìjíshì'') болгон хувиргасаар одоогоор гурав нь ([[Алшаа аймаг|Алшаа]], [[Хянган аймаг|Хянган]], [[Шилийн гол аймаг|Шилийн гол]]) аймаг нэрээрээ байна. Энэ өөрчлөн байгуулалтаар [[Хайлаар]], [[Жинин]] гэх мэтийн хотууд [[хотын дүүрэг]] гэгдэх болсон. [[Хөлөнбуйр]], [[Баяннуур хот|Баяннуур]], [[Улаанцав]] гурав нэрээ хадгалж үлдсэн бол Улаанхад, [[Жирэм]] хоёр [[Чифен]] (одоо Монголоор [[Улаанхад]] гэдэг), [[Тонляо хот|Тонляо]] гэх Хятад албан нэртэй болж өөрчлөгджээ. [[Их Зуу]] харин [[Ордос хот|Ордос]] гэж өөр нэг Монгол нэрээр солигдсон. Үлдэж буй гурван аймгийн зэргэмж яваандаа бас өөрчлөгдөх шинжтэй. {| class="wikitable" style="font-size:90%;" align=center !colspan="9" align="center" | Газрын зураг |- |colspan="9" align="center" | [[File:Nei Mongol prfc map.png|350px]] |- ! # ! Монгол нэр ! Засаг захиргааны<br>төрөл ! Хятад нэр (ханзыг латинчлах<br>пиньинь галигийн хамт) ! Монгол нэр (эрдэм шинжилгээний<br>латин галигийн хамт) ! Газар нутаг<br>(км²) ! Хүн ам<br>(2010 тоол.) ! Засаг захиргааны<br>төв |---------- |1 |[[Алшаа аймаг]] |аймаг |阿拉善盟 (Ālāshàn Méng) |{{MongolUnicode|ᠠᠯᠠᠱᠠ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (alaša ayimaɣ) |267,574 |231,334 |[[Баян хот]] |---------- |2 |[[Баяннуур хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |巴彦淖尔市 (Bāyànnào'ěr Shì) |{{MongolUnicode|ᠪᠠᠶᠠᠨᠨᠠᠭᠤᠷ ᠬᠣᠲᠠ}} (bayannaɣur qota) |65,788 |1,669,915 |[[Линьхе дүүрэг]] |---------- |3 |[[Үхай хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |乌海市 (Wūhǎi Shì) |{{MongolUnicode|ᠦᠬᠠᠢ ᠬᠣᠲᠠ}} (üqai qota) |1,754 |532,902 |[[Хайбовань дүүрэг]] |---------- |4 |[[Ордос хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |鄂尔多斯市 (È'ěrduōsī Shì) |{{MongolUnicode|ᠣᠷᠳᠣᠰ ᠬᠣᠲᠠ}} (ordus qota) |86,752 |1,940,653 |[[Хиа багш дүүрэг]] |---------- |5 |[[Бугат хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |包头市 (Bāotóu Shì) |{{MongolUnicode|ᠪᠤᠭᠤᠲᠤ ᠬᠣᠲᠠ}} (buɣutu qota) |27,768 |2,650,364 |[[Хөндлөн дүүрэг]] |---------- |6 |[[Хөх хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |呼和浩特市 (Hūhéhàotè Shì) |{{MongolUnicode|ᠬᠥᠬᠡᠬᠣᠲᠠ}} (kökeqota) | 17,271 |2,866,615 |[[Хуйминь дүүрэг]] |---------- |7 |[[Улаанцав хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |乌兰察布市 (Wūlánchábù Shì) |{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠴᠠᠪ ᠬᠣᠲᠠ}} (ulaɣančab qota) |54,491 |2,143,590 |[[Жинин дүүрэг]] |---------- |8 |[[Шилийн гол аймаг]] |аймаг |锡林郭勒盟 (Xīlínguōlè Méng) |{{MongolUnicode|ᠰᠢᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠭᠣᠣᠯ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (sili-yin ɣoul ayimaɣ) |201,494 |1,028,022 |[[Шилийн хот]] |---------- |9 |[[Улаанхад хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |赤峰市 (Chìfēng Shì) |{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠬᠠᠳᠠ ᠬᠣᠲᠠ}} (ulaɣanqada qota) |90,021 |4,341,245 |[[Хуншань дүүрэг]] |---------- |10 |[[Тонляо хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |通辽市 (Tōngliáo Shì) |{{MongolUnicode|ᠲᠦᠩᠯᠢᠶᠣᠣ ᠬᠣᠲᠠ}} (töngliyao qota) |59,535 |3,139,153 |[[Хорчин дүүрэг]] |---------- |11 |[[Хянган аймаг]] |аймаг |兴安盟 (Xīng'ān Méng) |{{MongolUnicode|ᠬᠢᠩᠭᠠᠨ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (qingɣan ayimaɣ) |59,806 |1,613,250 |[[Улаан хот]] |---------- |12 |[[Хөлөнбуйр хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |呼伦贝尔市 (Hūlúnbèi'ěr Shì) |{{MongolUnicode|ᠬᠥᠯᠥᠨ ᠪᠤᠶᠢᠷ ᠬᠣᠲᠠ}} (kölün-buyir qota) |263,953 |2,549,278 |[[Хайлаар|Хайлар дүүрэг]] |---------- |} Хоёрдугаар ([[аймаг]]тай тэнцэх) түвшнээс доор гуравдугаар ([[хошуу]]тай тэнцэх) түвшинд 21 [[дүүрэг]], 11 [[шяны энтэй хот]], 17 [[шянь]], 49 [[хошуу]], 3 өөртөө засах хошуу бүгд 101 нэгжид хуваагдаж байгаа. Цаашилвал дөрөвдүгээр ([[сум]]тай тэнцэх) түвшинд 532 [[балгас]], 407 [[шян]], 277 сум, 18 [[угсаатны шян]], 1 угсаатны сум, 190 [[хороо]] буюу бүгд 1425 нэгжид хуваагддаг. == Хүн ам == ӨМӨЗО-д 2000 оны байдлаар 23.84 сая хүн суурьшиж байна. Хүн амын 79.17% [[Хятад үндэстэн]], 17.13% болох 3,995,349 нь [[Монгол үндэстэн]] байгаагаас гадна бусад 48 [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|угсаатны]] төлөөлөл нийлээд 3.70%-г бүрдүүлж байна. {| class="wikitable" |+ Өвөр Монголын өөртөө засах орны угсаатны бүтэц<br/>(2000 оны тооллогын дүн) |- ! [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|Угсаатны нийтлэг]] ! Хүн амын тоо ! Эзлэх хувь (%) |- | [[Хятад үндэстэн|Хятад]] (БНХАУ-ын үндсэн үндэстэн) || 18,465,586 || 79.17 % |- | [[Монгол үндэстэн|Монгол]] (ӨМӨЗО-ын өргөмжит үндэстэн)|| 3,995,349 || 17.13 % |- | [[Манж үндэстэн|Манж]] || 499,911 || 2.14 % |- | [[Хотон үндэстэн|Хотон]] (Хуй) || 209,850 || 0.90 % |- | [[Дагуур]] || 77,188 || 0.33 % |- | [[Хамниган]] (Эвэнх)|| 26,201 || 0.11 % |- | [[Солонгос үндэстэн|Солонгос]] || 21,859 || 0.09 % |- | [[Орос үндэстэн|Орос]] || 5,020 || 0.02 % |- | [[Орчон]] || 3,573 || 0.015 % |- | [[шибэ]] ( [[Файл:sibe.png|20px]] ''Sibe'') || 3,023 || 0.01 % |- | Бусад || 15,787 || 0.085 % |} Өвөр Монголын 4 сая гаруй Монгол нь [[Хятад дахь Монголчууд]]ын 68.72% нь болж байгаа. Хятад дахь Монголчуудыг "Монгол" гэж бүртгэдэг болохоор [[ястан]] тус бүрийн хүн амын тоог мэдэхэд хүндрэлтэй. Хэдий тийм ч түүхэн нутаг болон хэл аялгуугаар ялгардгаас [[Цахар]], [[Сөнөд]], [[Үзэмчин]], [[Авга]], [[Авханар]], [[Урад]], [[Ордос]], [[Хошууд]], [[Халх]], [[Баарин]], [[Ар хорчин]],[[Онгиуд]], [[Хишигтэн]], [[Хорчин]], [[Харчин]], [[Дөрвөд]], [[Барга]], [[Буриад]], [[Түмэд]], [[Өөлд]], [[Торгууд]] гэх мэтээр олон яст Монголчууд Өвөр Монголд байгаа. Өвөр Монголын хэл шинжлэлийн газраас ангилснаар тэндэх [[Монгол хэл]]ийг Урд Монголын (магадгүй ''урд'' биш ''өвөр'' байж мэднэ), Ойрад, Барга-Буриад гурван аялгуутай гэдэг. Халхтай ойр [[Цахар аялгуу]]г [[Шулуун хөх хошуу]]ныхны аман аялгуунд үндэслэн Өвөр Монгол дахь Монгол хэлний баримжаа авиа гэж тогтоожээ. Монгол хэлээр бичих, уншихдаа [[Монгол бичиг|Монгол бичгээ]] гээлгүй хэрэглэж байгаа. == Эдийн засаг == ===Уурхай === Өвөр Монгол Хятадад төдийгүй дэл­­хийд үнэт металл, орд газраараа тэргүүлж бай­на.<ref name="gogo">[http://news.gogo.mn/r/6118 Өвөр Монгол "Өдрийн сонин"] 2007.9.3</ref> <ref name="cri">[http://mongol.cri.cn/483/2009/04/01/21s128152.htm Өвөр Монгол China Radio International] 2009</ref> Дэлхийн үнэт метал­лын орд газрын 50 хувь тус нутагт байдаг гэдэг нь судал­гаагаар тогтоогджээ.<ref name="gogo"/><ref name="cri"/> 2001 оны судал­гаагаар нэг жилд 46.600 тн үнэт металл олборлодог аж.<ref name="gogo"/> === Хөдөө аж ахуй === Улаан буудай, эрдэнэ шиш, наран­цэцэг тарьж газар тариаланг түлхүү хөгжүүлэх бодлогыг Хятадын Засгийн газраас явуулж байна.<ref name="gogo"/> ==Зургийн цомог== <gallery> Файл:Inner Mongolia regions.jpg Файл:Umnud Mongol 1956 atlas.jpg|Өвөрмонгол 1956 онд Файл:Gobi-desert-map.gif Файл:China_(2675592718).jpg|19-р зуун File:China old map.jpg|1926 он Файл:MongolianLanguages.jpg Файл:Inner mongolia map.jpg Файл:China6.png </gallery> == Цахим холбоос == {{Commons|Inner Mongolia|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон}} * [http://mgl.nmg.gov.cn/index.html/ Өвөр Монголын албан ёсны цахим хуудас] (монголоор) * [http://www.nmg.gov.cn/ Өвөр Монголын албан ёсны цахим хуудас] (хятадаар) * (<small>Англи, Монголоор</small>) [http://www.smhric.org/ Өвөр Монголын Хүний Эрхийн Мэдээллийн Өртөө] * (<small>Монгол бичгээр</small>) [http://www.solonggo.net/mdls/ah/alh.aspx?pid=0&alias=menkcms&mid=4748&wv=P Өвөр Монголын аймаг хотуудын газрын зураг] * [http://lupm.org/ Монголын эрх чөлөө холбооны нам] * [http://www.hunmagyar.org/turan/mongol/50yrs.html 50 YEARS OF TURMOIL IN INNER MONGOLIA] ==Эшлэл== <references /> {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Өвөр Монгол| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] k6cmxxw7bpvamjpk5lxx1op9xp62xcw 706841 706840 2022-07-31T13:15:00Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Хүн ам */ wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон<br/>{{MongolUnicode|ᠥᠪᠥᠷ}}{{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ}}{{MongolUnicode|ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠨ}}{{MongolUnicode|ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ}}{{MongolUnicode|ᠣᠷᠣᠨ}} |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{хэл-хят1|内蒙古自治区}} — nèi měnggǔ zìzhìqū |image_skyline = |image_caption = |image_map = Inner Mongolia in China (+all claims hatched).svg |map_caption = Хятад дахь Өвөр Монгол орон |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = Муж, орон |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = '''Өвөр Монголын ӨЗО''' |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = Аймаг, тойрог |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = [[Өвөр Монгол#Засаг захиргааны хуваарь|Аймгийн дайтай 9 хот, 3 аймаг]] |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = Хошуу, шянь |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = Нэр бүхий 101 нутаг |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = Сум, шян |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = Нэр бүхий 1425 нутаг |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Хөх хот]] |газар_нутаг = 1,183,000 км² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 24,706,321 хүн |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = 20.2 хүн/км² |ард_түмэн = 79.54% - [[Хятад үндэстэн|хятад]], 17.11% - [[Монгол үндэстэн|монгол]] |цугаараа = Өвөр Монголчууд |Нэрт хүмүүс = Харчин гүн Бавуужав, Харчин гүн Хайсан гүн, Тогтох гүн, Манлайбаатар Дамдинсүрэн зэрэг |даргыг_юу_гэх = Намын НБД |даргын_нэр = Ли жи хэн |даргыг_юу_гэх1 = ӨЗО-ы дарга |даргын_нэр1 = Бу шо лин |түүхэн_он = 1947 он |түүхэн_үйл = ӨМӨЗО үүсэн байгуулагдсан |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = [http://www.nmg.gov.cn/ nmg.gov.cn] (хятадаар) [http://mgl.nmg.gov.cn/ mgl.nmg.gov.cn] (монголоор) |тэмдэглэл = }} '''Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон''' ({{lang-zh|内蒙古自治区}} ''Nèi Měnggǔ Zìzhìqū''; [[Монгол хэл|монг.]]{{MongolUnicode|ᠥᠪᠥᠷ<br/> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ<br/> ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠨ<br/> ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ<br/> ᠣᠷᠣᠨ}}; [[товчлол|товч.]] '''ӨМӨЗО, Өвөр Монгол, Өвөр Монголын ӨЗО''') — [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[өөртөө засах орон]] (нэгдүгээр түвшний нэгж). Хойд талаараа [[Монгол Улс]], [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]]-тай БНХАУ-г төлөөлж хил залгадаг бол улс дотор [[Хармөрөн]], [[Гирин]], [[Ляонин]], [[Хэбэй]], [[Шаньси]], [[Шэньси]], [[Ганьсү]] гэх долоон муж, [[Ниншя - Хотонгийн ӨЗО]]-той хаяална. Нийслэл нь [[Хөх хот]], хамгийн том хот нь нь [[Бугат хот|Бугат]]. 1947 оны 5 сарын 1-нд [[Улаан хот]]од төвлөн байгуулагдсан. 1,183,000 км² (нэгдүгээр түвшинд [[БНХАУ-ын засаг захиргааны нэгжүүдийн газар нутгийн хэмжээний харьцуулалт|3-р том]]) талбайт нутагтай, 2010 оны байдлаар 24,706,321 ([[БНХАУ-ын засаг захиргааны нэгжүүдийн хүн амын харьцуулалт|23-р олон]]) хүн амтай. 2000 оны байдлаар хүн амын 79.17%-ийг улсын олонх [[Хятад үндэстэн]], 17.13%-г өөртөө засах орны өргөмжит [[Монгол үндэстэн]], 3.70%-г бусад угсаатан эзлэж байна. ӨЗО-ны дотор [[Хятад хэл]]нээс гадна [[Монгол бичиг]]т [[Монгол хэл]] албан ёсных байна. == Нэр == {{Монголнэрийнхүснэгт |хэмжээ = 22 |худам_монгол = [[Зураг:Öbür mongɣol-12.PNG]] |кирилл_буриад = үбэр-монгол |кирилл_монгол = өвөр монгол |кирилл_халимаг = өвр моңһл }} Өвөр Монгол ялгаатай утга бүхий хоёр нэрээр дэлхийд танигддаг. #[[Монгол хэлний бүлэг|Монгол хэлт]] хүн "Өвөр Монгол" гэж нэрлэдэг. Монгол хэлэнд «өвөр» гэдэг үг хоёр салаа утгатай байдгаас «ар» гэдгийн эсрэгцүүлсэнээр нэрлэгдсэн. Газар орныг заахад уулын ар, өвөр гэж түгээмэл хэрэглэгддэг. [[Говь|Говийн]] хойд талын нутгийг "[[Ар Монгол]]", өмнөд талын нутгийг "Өвөр Монгол" гэжээ гэх тайлбар байдаг. #[[Хятад хэл]]ээр "内蒙古" (''Nèi Měnggǔ'', «дотоод монгол») гэж нэрлэдэг. Хятад хэлээрх энэ нэрийг Манж хэлээрх ''dorgi'' («дотоод»), ''tulergi'' («гадаад») гэдгээс уламжласан гэх тайлбар байдаг. Хятад төвтэй энэ нэр дэлхийн хэлнүүдэд хамгийн их орчуулагддаг. Монгол хэлээр түүх бичигт [[Хятад]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Япон]]ы талын байр суурийг тайлбарлахын тулд "Дотоод Монгол" гэж бичих тохиолдол бий. ==Түүх== [[Монгол үндэстэн|Монгол үндэстний]] нутаг анх [[Хятад]]ын харъяанд байсангүй. Заримдаа ар, өвөр, баруун, зүүн гар болон хуваарилагдагддаг байлаа. Баруун урд зүгт [[Алтай]], зүүн урд зүгт [[Говь]] нь суурьшмал Хятадаас нүүдэлч умардын үндэстнүүдийг тусгаар байлгах байгалийн саад, тотгор болдог байжээ. === Зүүн монгол === [[Зураг:Altan Khan.jpg|thumb|Алтан хан]] [[Юань улс]] (Их хааны улс) мөхсөний дараа [[Цагаан хэрэм]]ээс умард нутаг ахин Монголчуудын төв болов. Эхний зуунд үнэндээ Баруун ([[Ойрад|Дөрвөн Ойрад]]), Зүүн хоёр болон тусгаарлаж, түүнээс Зүүн Монгол баруун, зүүн хоёр гарт хуваагджээ. [[Халх]], [[Цахар]], [[Урианхай]] гурав буюу Зүүн гар [[хаан]]аар удирдуулж, [[Түмэд]], [[ордос]], [[Юншээбүү|Юншээбү]] гурав буюу Баруун гар [[жонон]]гоор залуулж байлаа. 1504 онд [[Батмөнх Даян хаан]] өөд болсны хойно орон нь 12 хөвүүнд салж өвлөгдөв. [[Халх|Ар Халх]] (одоогийн [[Монгол улс|Монгол орны]] дийлэнх хэсэг) отгон хүү [[Гэрсэнз]]эд очиж, Өвөр Халх зэрэг бусад Зүүн Монголын ихэнх хэсэг хожим Өвөр Монгол болсон юм. [[16-р зуун]]ы дунд үед [[Барсболд хаан|Барсболд жонон]]гийн хүү Түмэдийн [[Алтан хан|Алтан]] хүчийг олов. Тэр Цахарт суух хааны зэрэгцээгээр [[хан]] цолтон болжээ. Алтан хан [[Мин улс]]ыг уулгалан довтолж, худалдааны ашигтай нөхцөлийг тулган хүлээлгэж, 1552 онд Ойрдын заримыг ихээр дарж, Хөх нуурын газрыг эзэлж байжээ. Мөн 1575 онд [[Хөх хот]]ыг үүсгэн байгуулсан нь өдгөө Өвөр Монголын нийслэл хот юм. 1577 онд Алтан хан Төвөдийн [[Шарын шашин|Гэлүгваа ёс]]ын их лам [[Гуравдугаар Далай лам|Содномжамцад]] [[Далай лам]] цол өргөмжилжээ. === Чин улсын дор === [[17-р зуун]]ы эхээр Цахарын [[Лигдэн хаан]] Монголын хаан гэх нэртэй боловч үнэндээ Монгол ноёд бие даан тус тусдаа нутгаа мэдэн сууж байв. Тэр эвээр ноёдыг нэгтгэхийг хичээсэн боловч үеэл нарынхаа үйлдлээс болж санасандаа хүрээгүй. [[Харчин]], Хорчин, Өвөр Халхын ноёд [[Зүрчид]]ийн [[Нурхачи|Нурхач баатар]]тай холбоолов. Лигдэн хаан хэд хэдэн ялагдлын дараа 1634 онд Хөх нуур руу ухарч яваад [[Ганьсү]]д өвчнөөр нас эцэслэжээ. Хөх хот Манжид эзлэгдэн Манжын хаан [[Абахай хаан|Абахай]] өөрийгөө Монголын хаан өргөмжлөв. Ингэж одоогийн Өвөр Монгол орон [[Чин гүрэн|Чин улсын]] нутаг дэвсгэр болж байлаа. Энэ үеэс 1691 он хүртэл Ар Халх тусгаар байсан. Хятадыг [[Манж үндэстэн|Манжууд]] байлдан эзлэхэд Өвөр Монгол голлох үүрэгтэй оролцсон бөгөөд Чин улсын дор 49 хошуу болон хуваагджээ. Харъяатын ёсоор [[17-р зуун]]ы эцсээр [[Галдан бошигт хаан|Галдан бошогт]]ийн эсрэг, [[18-р зуун]]ы дундуур [[Зүүнгарын хаант улс]]ын эсрэг аян дайнд явалцжээ. 19-р зууны Өвөр Монголын уран зохиол онцгой хөгжиж байлаа. Тэр дундаас [[Ванчинбалын Инжаннаш]] хэмээх нэрт зохиолч төрсөн билээ. 19-р зууны эцсээр Манжын ноёрхлын эсрэг [[дугуйлан|дугуйлан хөдөлгөөн]] өрнөсөн. Хөдөлгөөний нэг идэвхтэн нь шүлэгч [[Хишигбат]] байжээ. Хөдөлгөөн Манжын цэргийн хүчинд дарагджээ. === Хорьдугаар зуун === [[20-р зуун]]ы эхээр [[Ар Монгол]]д [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн]] үүсэж, 1911 онд [[Жавзандамба хутагт|шашны тэргүүнээ]] хаан залж [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг байгууллаа. Энэ үед Өвөр Монголын 49 хошууны дийлэнх нь (зарим судлаачид 36, 38 хошуу гэдэг), [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]], Алшаагийн Монголчууд шинээр тогтсон улсад дагаар орохоо баталж байв. 1913-1914 онд [[Богд хаан|Богдын]] засгийн газраас [[Дундад Иргэн Улс]]ын цэргийг Өвөр Монголоос үлдэн хөөхөөр цэрэг илгээн байлдаан үүсгэж байлаа. [[Зураг:Princ Teh Wang.jpg|thumb|200px|[[Дэмчигдонров|Дэ ван]] хэмээх [[Дэмчигдонров]]]] [[Зураг:Inner Mongolia Autonomous Government Officials Taking the Oath.jpg|thumb|200px|Ерөнхий Ассамблейн Өвөр Монголын өөртөө засах засгийн газар байгуулах]] 1915 оны [[Монгол]], [[Оросын Хаант Улс|Орос]], [[Хятад]] гурван этгээдийн [[Хиагтын гэрээ]]гээр Өвөр Монголыг нийлүүлэх Монголын төлөвлөгөө үгүйсгэгджээ. Чухамдаа [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос]] [[Япон]]той [[Ар Монгол|Гадаад Монголыг]] Оросын, [[Өвөр Монгол|Дотоод Монголыг]] Японы нөлөөний хүрээнд хамруулна гэж тохиролцсоноо барьсан болон Өвөр Монголын газар орныг лавшруулан эзлэх Дундад Иргэн Улсын хүсэл үүнд нийлсэн байдаг. Тэгэвч Өвөр Монголын ард түмэн эрх чөлөөнийхөө төлөө үргэлжлүүлэн тэмцэж байв. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед Японыг түшиглэн Хятадын эзэмшлээс гарахаар хэсэг ноёд чармайсан байдаг. Энэ үеийн эрх чөлөөний тэмцлийг [[Дэмчигдонров]] ван оройлсон. [[1945 он]]ы Японы [[Квантуны арми]]йн эсрэг [[Улаан Арми|Зөвлөлтийн арми]]йн давшилтанд туслах, Японы цэрэг болон Хятадаас Өвөр Монголыг чөлөөлөхөөр [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын цэрэг Өвөр Монголд нэвтэрсэн. Чөлөөлсний дараахан Өвөр Монгол Монголын цэргийн мэдэлд тогтнож байлаа. Гэвч [[Алс Дорнод]]од [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ыг сөрөхийн тулд Манж Чин Улсын дайтай Хятад орныг нэгтгэх [[Иосиф Сталин]]ы төлөвлөгөө хэрэгжсэнээр [[Мао Зэдун]]ы хүчин ахин Өвөр Монголыг эзлэсэн. Дэмчигдонров болон бусад эх орончид [[1949 он]] хүртэл эрх чөлөөний төлөө тэмцсээр байжээ. == Засаг захиргааны хуваарь == [[Манж Чин гүрэн]] 1636 онд Өвөр Монголыг бүрэн эзэлж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг Шилийн голын, Жирмийн, Зостын, Хөлөнбуйрын, Зуу-Удийн, Улаанцавын чуулган хэмээн нэрлэж, эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос (Зуу-Уд), Алшаа аймаг бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> Хятадын коммунист удирдагч Мао Японы эсрэг дайнд монголчуудын дэмжлэгийг авахын тулд өвөр монголчуудад Монголын түүхэн нутгийг эргүүлэн өгөхөөр амлаж дайны дараа нилээд нутгийг эргүүлэн өгөхөөр оролдсон ч шинээр суурьшсан хятад иргэдийн эсэргүүцлээс шалтгаалж зарим хэсэг нь хятад мужуудын хилд үлджээ. 19-р зууны сүүлээс хойш өвөр монголчууд хятад иргэдэд шахагдан хойш нүүх, уусах, олноороо хядагдах, ноёд нь манжийн Шинэ засгийн бодлогийн үед газраа худалдах, хятад мужид монголын нутгийг тасдан өгсөн зэргээс шалтгаалан Өвөр Монголын газар багасчээ. 1891 оны хятадын нууц байгууллагын босогчдын хядлагаар Өвөр Монголын зүүн талаар байсан ([[харчин]] голдуу?) 150,000 амь үрэгдсэн байдаг. *[[Дундад Иргэн Улс]]ын үеийн Өвөр Монголын нутаг: **[[Цахар муж]] **[[Жэхэ муж]] **[[Ляобэй]] муж **[[Хянган муж]] **[[Суйюань муж]] ӨМӨЗО өөрөө БНХАУ-ын [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|нэгдүгээр түвшний]] засаг захиргааны нэгж. Харин дотроо [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|хоёрдугаар түвшний]] ([[Аймаг (ӨМӨЗО)|аймаг]]тай тэнцэх) 12 нэгжид хуваагддаг. Энэ түвшний нэгжүүд [[Чин улс]]ын үеэс [[чуулган]], 20-р зуунаас [[аймаг]] ({{lang-zh|盟}} ''méng'') гэж нэрлэгдсээр ирсэн. Үүний адилаар [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|гуравдугаар түвшинд]] [[хошуу]] үндсэн нэгж болдог уламжлалтай. 1990-ээд оноос аймгуудыг [[тойргийн энтэй хот]] ({{lang-zh|地级市}} ''dìjíshì'') болгон хувиргасаар одоогоор гурав нь ([[Алшаа аймаг|Алшаа]], [[Хянган аймаг|Хянган]], [[Шилийн гол аймаг|Шилийн гол]]) аймаг нэрээрээ байна. Энэ өөрчлөн байгуулалтаар [[Хайлаар]], [[Жинин]] гэх мэтийн хотууд [[хотын дүүрэг]] гэгдэх болсон. [[Хөлөнбуйр]], [[Баяннуур хот|Баяннуур]], [[Улаанцав]] гурав нэрээ хадгалж үлдсэн бол Улаанхад, [[Жирэм]] хоёр [[Чифен]] (одоо Монголоор [[Улаанхад]] гэдэг), [[Тонляо хот|Тонляо]] гэх Хятад албан нэртэй болж өөрчлөгджээ. [[Их Зуу]] харин [[Ордос хот|Ордос]] гэж өөр нэг Монгол нэрээр солигдсон. Үлдэж буй гурван аймгийн зэргэмж яваандаа бас өөрчлөгдөх шинжтэй. {| class="wikitable" style="font-size:90%;" align=center !colspan="9" align="center" | Газрын зураг |- |colspan="9" align="center" | [[File:Nei Mongol prfc map.png|350px]] |- ! # ! Монгол нэр ! Засаг захиргааны<br>төрөл ! Хятад нэр (ханзыг латинчлах<br>пиньинь галигийн хамт) ! Монгол нэр (эрдэм шинжилгээний<br>латин галигийн хамт) ! Газар нутаг<br>(км²) ! Хүн ам<br>(2010 тоол.) ! Засаг захиргааны<br>төв |---------- |1 |[[Алшаа аймаг]] |аймаг |阿拉善盟 (Ālāshàn Méng) |{{MongolUnicode|ᠠᠯᠠᠱᠠ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (alaša ayimaɣ) |267,574 |231,334 |[[Баян хот]] |---------- |2 |[[Баяннуур хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |巴彦淖尔市 (Bāyànnào'ěr Shì) |{{MongolUnicode|ᠪᠠᠶᠠᠨᠨᠠᠭᠤᠷ ᠬᠣᠲᠠ}} (bayannaɣur qota) |65,788 |1,669,915 |[[Линьхе дүүрэг]] |---------- |3 |[[Үхай хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |乌海市 (Wūhǎi Shì) |{{MongolUnicode|ᠦᠬᠠᠢ ᠬᠣᠲᠠ}} (üqai qota) |1,754 |532,902 |[[Хайбовань дүүрэг]] |---------- |4 |[[Ордос хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |鄂尔多斯市 (È'ěrduōsī Shì) |{{MongolUnicode|ᠣᠷᠳᠣᠰ ᠬᠣᠲᠠ}} (ordus qota) |86,752 |1,940,653 |[[Хиа багш дүүрэг]] |---------- |5 |[[Бугат хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |包头市 (Bāotóu Shì) |{{MongolUnicode|ᠪᠤᠭᠤᠲᠤ ᠬᠣᠲᠠ}} (buɣutu qota) |27,768 |2,650,364 |[[Хөндлөн дүүрэг]] |---------- |6 |[[Хөх хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |呼和浩特市 (Hūhéhàotè Shì) |{{MongolUnicode|ᠬᠥᠬᠡᠬᠣᠲᠠ}} (kökeqota) | 17,271 |2,866,615 |[[Хуйминь дүүрэг]] |---------- |7 |[[Улаанцав хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |乌兰察布市 (Wūlánchábù Shì) |{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠴᠠᠪ ᠬᠣᠲᠠ}} (ulaɣančab qota) |54,491 |2,143,590 |[[Жинин дүүрэг]] |---------- |8 |[[Шилийн гол аймаг]] |аймаг |锡林郭勒盟 (Xīlínguōlè Méng) |{{MongolUnicode|ᠰᠢᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠭᠣᠣᠯ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (sili-yin ɣoul ayimaɣ) |201,494 |1,028,022 |[[Шилийн хот]] |---------- |9 |[[Улаанхад хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |赤峰市 (Chìfēng Shì) |{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠬᠠᠳᠠ ᠬᠣᠲᠠ}} (ulaɣanqada qota) |90,021 |4,341,245 |[[Хуншань дүүрэг]] |---------- |10 |[[Тонляо хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |通辽市 (Tōngliáo Shì) |{{MongolUnicode|ᠲᠦᠩᠯᠢᠶᠣᠣ ᠬᠣᠲᠠ}} (töngliyao qota) |59,535 |3,139,153 |[[Хорчин дүүрэг]] |---------- |11 |[[Хянган аймаг]] |аймаг |兴安盟 (Xīng'ān Méng) |{{MongolUnicode|ᠬᠢᠩᠭᠠᠨ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (qingɣan ayimaɣ) |59,806 |1,613,250 |[[Улаан хот]] |---------- |12 |[[Хөлөнбуйр хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |呼伦贝尔市 (Hūlúnbèi'ěr Shì) |{{MongolUnicode|ᠬᠥᠯᠥᠨ ᠪᠤᠶᠢᠷ ᠬᠣᠲᠠ}} (kölün-buyir qota) |263,953 |2,549,278 |[[Хайлаар|Хайлар дүүрэг]] |---------- |} Хоёрдугаар ([[аймаг]]тай тэнцэх) түвшнээс доор гуравдугаар ([[хошуу]]тай тэнцэх) түвшинд 21 [[дүүрэг]], 11 [[шяны энтэй хот]], 17 [[шянь]], 49 [[хошуу]], 3 өөртөө засах хошуу бүгд 101 нэгжид хуваагдаж байгаа. Цаашилвал дөрөвдүгээр ([[сум]]тай тэнцэх) түвшинд 532 [[балгас]], 407 [[шян]], 277 сум, 18 [[угсаатны шян]], 1 угсаатны сум, 190 [[хороо]] буюу бүгд 1425 нэгжид хуваагддаг. == Хүн ам == ӨМӨЗО-д 2000 оны байдлаар 23.84 сая хүн суурьшиж байна. Хүн амын 79.17% [[Хятад үндэстэн]], 17.13% болох 3,995,349 нь [[Монгол үндэстэн]] байгаагаас гадна бусад 48 [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|угсаатны]] төлөөлөл нийлээд 3.70%-г бүрдүүлж байна. {| class="wikitable" |+ Өвөр Монголын өөртөө засах орны угсаатны бүтэц<br/>(2000 оны тооллогын дүн) |- ! [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|Угсаатны нийтлэг]] ! Хүн амын тоо ! Эзлэх хувь (%) |- | [[Хятад үндэстэн|Хятад]] (БНХАУ-ын үндсэн үндэстэн) || 18,465,586 || 79.17 % |- | [[Монгол үндэстэн|Монгол]] (ӨМӨЗО-ын өргөмжит үндэстэн)|| 3,995,349 || 17.13 % |- | [[Манж үндэстэн|Манж]] || 499,911 || 2.14 % |- | [[Хотон үндэстэн|Хотон]] (Хуй) || 209,850 || 0.90 % |- | [[Дагуур]] || 77,188 || 0.33 % |- | [[Хамниган]] (Эвэнх)|| 26,201 || 0.11 % |- | [[Солонгос үндэстэн|Солонгос]] || 21,859 || 0.09 % |- | [[Орос үндэстэн|Орос]] || 5,020 || 0.02 % |- | [[Орчон]] || 3,573 || 0.015 % |- | [[шибэ]] ( [[Файл:sibe.png|20px]] ''Sibe'') || 3,023 || 0.01 % |- | Бусад || 15,787 || 0.085 % |} Өвөр Монголын 4 сая гаруй Монгол нь [[Хятад дахь Монголчууд]]ын 68.72% нь болж байгаа. Хятад дахь Монголчуудыг "Монгол" гэж бүртгэдэг болохоор [[ястан]] тус бүрийн хүн амын тоог мэдэхэд хүндрэлтэй. Хэдий тийм ч түүхэн нутаг болон хэл аялгуугаар ялгардгаас [[Цахар]], [[Сөнөд]], [[Үзэмчин]], [[Авга]], [[Авханар]], [[Урад]], [[Ордос]], [[Хошууд]], [[Халх]], [[Баарин]], [[Ар хорчин]], [[Онгиуд]], [[Хишигтэн]], [[Хорчин]], [[Харчин]], [[Дөрвөд]], [[Барга]], [[Буриад]], [[Түмэд]], [[Өөлд]], [[Торгууд]] гэх мэтээр олон яст Монголчууд Өвөр Монголд байгаа. Өвөр Монголын хэл шинжлэлийн газраас ангилснаар тэндэх [[Монгол хэл]]ийг Урд Монголын (магадгүй ''урд'' биш ''өвөр'' байж мэднэ), Ойрад, Барга-Буриад гурван аялгуутай гэдэг. Халхтай ойр [[Цахар аялгуу]]г [[Шулуун хөх хошуу]]ныхны аман аялгуунд үндэслэн Өвөр Монгол дахь Монгол хэлний баримжаа авиа гэж тогтоожээ. Монгол хэлээр бичих, уншихдаа [[Монгол бичиг|Монгол бичгээ]] гээлгүй хэрэглэж байгаа. == Эдийн засаг == ===Уурхай === Өвөр Монгол Хятадад төдийгүй дэл­­хийд үнэт металл, орд газраараа тэргүүлж бай­на.<ref name="gogo">[http://news.gogo.mn/r/6118 Өвөр Монгол "Өдрийн сонин"] 2007.9.3</ref> <ref name="cri">[http://mongol.cri.cn/483/2009/04/01/21s128152.htm Өвөр Монгол China Radio International] 2009</ref> Дэлхийн үнэт метал­лын орд газрын 50 хувь тус нутагт байдаг гэдэг нь судал­гаагаар тогтоогджээ.<ref name="gogo"/><ref name="cri"/> 2001 оны судал­гаагаар нэг жилд 46.600 тн үнэт металл олборлодог аж.<ref name="gogo"/> === Хөдөө аж ахуй === Улаан буудай, эрдэнэ шиш, наран­цэцэг тарьж газар тариаланг түлхүү хөгжүүлэх бодлогыг Хятадын Засгийн газраас явуулж байна.<ref name="gogo"/> ==Зургийн цомог== <gallery> Файл:Inner Mongolia regions.jpg Файл:Umnud Mongol 1956 atlas.jpg|Өвөрмонгол 1956 онд Файл:Gobi-desert-map.gif Файл:China_(2675592718).jpg|19-р зуун File:China old map.jpg|1926 он Файл:MongolianLanguages.jpg Файл:Inner mongolia map.jpg Файл:China6.png </gallery> == Цахим холбоос == {{Commons|Inner Mongolia|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон}} * [http://mgl.nmg.gov.cn/index.html/ Өвөр Монголын албан ёсны цахим хуудас] (монголоор) * [http://www.nmg.gov.cn/ Өвөр Монголын албан ёсны цахим хуудас] (хятадаар) * (<small>Англи, Монголоор</small>) [http://www.smhric.org/ Өвөр Монголын Хүний Эрхийн Мэдээллийн Өртөө] * (<small>Монгол бичгээр</small>) [http://www.solonggo.net/mdls/ah/alh.aspx?pid=0&alias=menkcms&mid=4748&wv=P Өвөр Монголын аймаг хотуудын газрын зураг] * [http://lupm.org/ Монголын эрх чөлөө холбооны нам] * [http://www.hunmagyar.org/turan/mongol/50yrs.html 50 YEARS OF TURMOIL IN INNER MONGOLIA] ==Эшлэл== <references /> {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Өвөр Монгол| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] rrqiiibjbec808xsmybrrwlevds6pig 706848 706841 2022-07-31T13:35:07Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Хүн ам */ wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон<br/>{{MongolUnicode|ᠥᠪᠥᠷ}}{{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ}}{{MongolUnicode|ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠨ}}{{MongolUnicode|ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ}}{{MongolUnicode|ᠣᠷᠣᠨ}} |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{хэл-хят1|内蒙古自治区}} — nèi měnggǔ zìzhìqū |image_skyline = |image_caption = |image_map = Inner Mongolia in China (+all claims hatched).svg |map_caption = Хятад дахь Өвөр Монгол орон |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = Муж, орон |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = '''Өвөр Монголын ӨЗО''' |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = Аймаг, тойрог |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = [[Өвөр Монгол#Засаг захиргааны хуваарь|Аймгийн дайтай 9 хот, 3 аймаг]] |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = Хошуу, шянь |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = Нэр бүхий 101 нутаг |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = Сум, шян |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = Нэр бүхий 1425 нутаг |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Хөх хот]] |газар_нутаг = 1,183,000 км² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 24,706,321 хүн |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = 20.2 хүн/км² |ард_түмэн = 79.54% - [[Хятад үндэстэн|хятад]], 17.11% - [[Монгол үндэстэн|монгол]] |цугаараа = Өвөр Монголчууд |Нэрт хүмүүс = Харчин гүн Бавуужав, Харчин гүн Хайсан гүн, Тогтох гүн, Манлайбаатар Дамдинсүрэн зэрэг |даргыг_юу_гэх = Намын НБД |даргын_нэр = Ли жи хэн |даргыг_юу_гэх1 = ӨЗО-ы дарга |даргын_нэр1 = Бу шо лин |түүхэн_он = 1947 он |түүхэн_үйл = ӨМӨЗО үүсэн байгуулагдсан |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = [http://www.nmg.gov.cn/ nmg.gov.cn] (хятадаар) [http://mgl.nmg.gov.cn/ mgl.nmg.gov.cn] (монголоор) |тэмдэглэл = }} '''Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон''' ({{lang-zh|内蒙古自治区}} ''Nèi Měnggǔ Zìzhìqū''; [[Монгол хэл|монг.]]{{MongolUnicode|ᠥᠪᠥᠷ<br/> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ<br/> ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠨ<br/> ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ<br/> ᠣᠷᠣᠨ}}; [[товчлол|товч.]] '''ӨМӨЗО, Өвөр Монгол, Өвөр Монголын ӨЗО''') — [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[өөртөө засах орон]] (нэгдүгээр түвшний нэгж). Хойд талаараа [[Монгол Улс]], [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]]-тай БНХАУ-г төлөөлж хил залгадаг бол улс дотор [[Хармөрөн]], [[Гирин]], [[Ляонин]], [[Хэбэй]], [[Шаньси]], [[Шэньси]], [[Ганьсү]] гэх долоон муж, [[Ниншя - Хотонгийн ӨЗО]]-той хаяална. Нийслэл нь [[Хөх хот]], хамгийн том хот нь нь [[Бугат хот|Бугат]]. 1947 оны 5 сарын 1-нд [[Улаан хот]]од төвлөн байгуулагдсан. 1,183,000 км² (нэгдүгээр түвшинд [[БНХАУ-ын засаг захиргааны нэгжүүдийн газар нутгийн хэмжээний харьцуулалт|3-р том]]) талбайт нутагтай, 2010 оны байдлаар 24,706,321 ([[БНХАУ-ын засаг захиргааны нэгжүүдийн хүн амын харьцуулалт|23-р олон]]) хүн амтай. 2000 оны байдлаар хүн амын 79.17%-ийг улсын олонх [[Хятад үндэстэн]], 17.13%-г өөртөө засах орны өргөмжит [[Монгол үндэстэн]], 3.70%-г бусад угсаатан эзлэж байна. ӨЗО-ны дотор [[Хятад хэл]]нээс гадна [[Монгол бичиг]]т [[Монгол хэл]] албан ёсных байна. == Нэр == {{Монголнэрийнхүснэгт |хэмжээ = 22 |худам_монгол = [[Зураг:Öbür mongɣol-12.PNG]] |кирилл_буриад = үбэр-монгол |кирилл_монгол = өвөр монгол |кирилл_халимаг = өвр моңһл }} Өвөр Монгол ялгаатай утга бүхий хоёр нэрээр дэлхийд танигддаг. #[[Монгол хэлний бүлэг|Монгол хэлт]] хүн "Өвөр Монгол" гэж нэрлэдэг. Монгол хэлэнд «өвөр» гэдэг үг хоёр салаа утгатай байдгаас «ар» гэдгийн эсрэгцүүлсэнээр нэрлэгдсэн. Газар орныг заахад уулын ар, өвөр гэж түгээмэл хэрэглэгддэг. [[Говь|Говийн]] хойд талын нутгийг "[[Ар Монгол]]", өмнөд талын нутгийг "Өвөр Монгол" гэжээ гэх тайлбар байдаг. #[[Хятад хэл]]ээр "内蒙古" (''Nèi Měnggǔ'', «дотоод монгол») гэж нэрлэдэг. Хятад хэлээрх энэ нэрийг Манж хэлээрх ''dorgi'' («дотоод»), ''tulergi'' («гадаад») гэдгээс уламжласан гэх тайлбар байдаг. Хятад төвтэй энэ нэр дэлхийн хэлнүүдэд хамгийн их орчуулагддаг. Монгол хэлээр түүх бичигт [[Хятад]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Япон]]ы талын байр суурийг тайлбарлахын тулд "Дотоод Монгол" гэж бичих тохиолдол бий. ==Түүх== [[Монгол үндэстэн|Монгол үндэстний]] нутаг анх [[Хятад]]ын харъяанд байсангүй. Заримдаа ар, өвөр, баруун, зүүн гар болон хуваарилагдагддаг байлаа. Баруун урд зүгт [[Алтай]], зүүн урд зүгт [[Говь]] нь суурьшмал Хятадаас нүүдэлч умардын үндэстнүүдийг тусгаар байлгах байгалийн саад, тотгор болдог байжээ. === Зүүн монгол === [[Зураг:Altan Khan.jpg|thumb|Алтан хан]] [[Юань улс]] (Их хааны улс) мөхсөний дараа [[Цагаан хэрэм]]ээс умард нутаг ахин Монголчуудын төв болов. Эхний зуунд үнэндээ Баруун ([[Ойрад|Дөрвөн Ойрад]]), Зүүн хоёр болон тусгаарлаж, түүнээс Зүүн Монгол баруун, зүүн хоёр гарт хуваагджээ. [[Халх]], [[Цахар]], [[Урианхай]] гурав буюу Зүүн гар [[хаан]]аар удирдуулж, [[Түмэд]], [[ордос]], [[Юншээбүү|Юншээбү]] гурав буюу Баруун гар [[жонон]]гоор залуулж байлаа. 1504 онд [[Батмөнх Даян хаан]] өөд болсны хойно орон нь 12 хөвүүнд салж өвлөгдөв. [[Халх|Ар Халх]] (одоогийн [[Монгол улс|Монгол орны]] дийлэнх хэсэг) отгон хүү [[Гэрсэнз]]эд очиж, Өвөр Халх зэрэг бусад Зүүн Монголын ихэнх хэсэг хожим Өвөр Монгол болсон юм. [[16-р зуун]]ы дунд үед [[Барсболд хаан|Барсболд жонон]]гийн хүү Түмэдийн [[Алтан хан|Алтан]] хүчийг олов. Тэр Цахарт суух хааны зэрэгцээгээр [[хан]] цолтон болжээ. Алтан хан [[Мин улс]]ыг уулгалан довтолж, худалдааны ашигтай нөхцөлийг тулган хүлээлгэж, 1552 онд Ойрдын заримыг ихээр дарж, Хөх нуурын газрыг эзэлж байжээ. Мөн 1575 онд [[Хөх хот]]ыг үүсгэн байгуулсан нь өдгөө Өвөр Монголын нийслэл хот юм. 1577 онд Алтан хан Төвөдийн [[Шарын шашин|Гэлүгваа ёс]]ын их лам [[Гуравдугаар Далай лам|Содномжамцад]] [[Далай лам]] цол өргөмжилжээ. === Чин улсын дор === [[17-р зуун]]ы эхээр Цахарын [[Лигдэн хаан]] Монголын хаан гэх нэртэй боловч үнэндээ Монгол ноёд бие даан тус тусдаа нутгаа мэдэн сууж байв. Тэр эвээр ноёдыг нэгтгэхийг хичээсэн боловч үеэл нарынхаа үйлдлээс болж санасандаа хүрээгүй. [[Харчин]], Хорчин, Өвөр Халхын ноёд [[Зүрчид]]ийн [[Нурхачи|Нурхач баатар]]тай холбоолов. Лигдэн хаан хэд хэдэн ялагдлын дараа 1634 онд Хөх нуур руу ухарч яваад [[Ганьсү]]д өвчнөөр нас эцэслэжээ. Хөх хот Манжид эзлэгдэн Манжын хаан [[Абахай хаан|Абахай]] өөрийгөө Монголын хаан өргөмжлөв. Ингэж одоогийн Өвөр Монгол орон [[Чин гүрэн|Чин улсын]] нутаг дэвсгэр болж байлаа. Энэ үеэс 1691 он хүртэл Ар Халх тусгаар байсан. Хятадыг [[Манж үндэстэн|Манжууд]] байлдан эзлэхэд Өвөр Монгол голлох үүрэгтэй оролцсон бөгөөд Чин улсын дор 49 хошуу болон хуваагджээ. Харъяатын ёсоор [[17-р зуун]]ы эцсээр [[Галдан бошигт хаан|Галдан бошогт]]ийн эсрэг, [[18-р зуун]]ы дундуур [[Зүүнгарын хаант улс]]ын эсрэг аян дайнд явалцжээ. 19-р зууны Өвөр Монголын уран зохиол онцгой хөгжиж байлаа. Тэр дундаас [[Ванчинбалын Инжаннаш]] хэмээх нэрт зохиолч төрсөн билээ. 19-р зууны эцсээр Манжын ноёрхлын эсрэг [[дугуйлан|дугуйлан хөдөлгөөн]] өрнөсөн. Хөдөлгөөний нэг идэвхтэн нь шүлэгч [[Хишигбат]] байжээ. Хөдөлгөөн Манжын цэргийн хүчинд дарагджээ. === Хорьдугаар зуун === [[20-р зуун]]ы эхээр [[Ар Монгол]]д [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн]] үүсэж, 1911 онд [[Жавзандамба хутагт|шашны тэргүүнээ]] хаан залж [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг байгууллаа. Энэ үед Өвөр Монголын 49 хошууны дийлэнх нь (зарим судлаачид 36, 38 хошуу гэдэг), [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]], Алшаагийн Монголчууд шинээр тогтсон улсад дагаар орохоо баталж байв. 1913-1914 онд [[Богд хаан|Богдын]] засгийн газраас [[Дундад Иргэн Улс]]ын цэргийг Өвөр Монголоос үлдэн хөөхөөр цэрэг илгээн байлдаан үүсгэж байлаа. [[Зураг:Princ Teh Wang.jpg|thumb|200px|[[Дэмчигдонров|Дэ ван]] хэмээх [[Дэмчигдонров]]]] [[Зураг:Inner Mongolia Autonomous Government Officials Taking the Oath.jpg|thumb|200px|Ерөнхий Ассамблейн Өвөр Монголын өөртөө засах засгийн газар байгуулах]] 1915 оны [[Монгол]], [[Оросын Хаант Улс|Орос]], [[Хятад]] гурван этгээдийн [[Хиагтын гэрээ]]гээр Өвөр Монголыг нийлүүлэх Монголын төлөвлөгөө үгүйсгэгджээ. Чухамдаа [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос]] [[Япон]]той [[Ар Монгол|Гадаад Монголыг]] Оросын, [[Өвөр Монгол|Дотоод Монголыг]] Японы нөлөөний хүрээнд хамруулна гэж тохиролцсоноо барьсан болон Өвөр Монголын газар орныг лавшруулан эзлэх Дундад Иргэн Улсын хүсэл үүнд нийлсэн байдаг. Тэгэвч Өвөр Монголын ард түмэн эрх чөлөөнийхөө төлөө үргэлжлүүлэн тэмцэж байв. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед Японыг түшиглэн Хятадын эзэмшлээс гарахаар хэсэг ноёд чармайсан байдаг. Энэ үеийн эрх чөлөөний тэмцлийг [[Дэмчигдонров]] ван оройлсон. [[1945 он]]ы Японы [[Квантуны арми]]йн эсрэг [[Улаан Арми|Зөвлөлтийн арми]]йн давшилтанд туслах, Японы цэрэг болон Хятадаас Өвөр Монголыг чөлөөлөхөөр [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын цэрэг Өвөр Монголд нэвтэрсэн. Чөлөөлсний дараахан Өвөр Монгол Монголын цэргийн мэдэлд тогтнож байлаа. Гэвч [[Алс Дорнод]]од [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ыг сөрөхийн тулд Манж Чин Улсын дайтай Хятад орныг нэгтгэх [[Иосиф Сталин]]ы төлөвлөгөө хэрэгжсэнээр [[Мао Зэдун]]ы хүчин ахин Өвөр Монголыг эзлэсэн. Дэмчигдонров болон бусад эх орончид [[1949 он]] хүртэл эрх чөлөөний төлөө тэмцсээр байжээ. == Засаг захиргааны хуваарь == [[Манж Чин гүрэн]] 1636 онд Өвөр Монголыг бүрэн эзэлж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг Шилийн голын, Жирмийн, Зостын, Хөлөнбуйрын, Зуу-Удийн, Улаанцавын чуулган хэмээн нэрлэж, эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос (Зуу-Уд), Алшаа аймаг бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> Хятадын коммунист удирдагч Мао Японы эсрэг дайнд монголчуудын дэмжлэгийг авахын тулд өвөр монголчуудад Монголын түүхэн нутгийг эргүүлэн өгөхөөр амлаж дайны дараа нилээд нутгийг эргүүлэн өгөхөөр оролдсон ч шинээр суурьшсан хятад иргэдийн эсэргүүцлээс шалтгаалж зарим хэсэг нь хятад мужуудын хилд үлджээ. 19-р зууны сүүлээс хойш өвөр монголчууд хятад иргэдэд шахагдан хойш нүүх, уусах, олноороо хядагдах, ноёд нь манжийн Шинэ засгийн бодлогийн үед газраа худалдах, хятад мужид монголын нутгийг тасдан өгсөн зэргээс шалтгаалан Өвөр Монголын газар багасчээ. 1891 оны хятадын нууц байгууллагын босогчдын хядлагаар Өвөр Монголын зүүн талаар байсан ([[харчин]] голдуу?) 150,000 амь үрэгдсэн байдаг. *[[Дундад Иргэн Улс]]ын үеийн Өвөр Монголын нутаг: **[[Цахар муж]] **[[Жэхэ муж]] **[[Ляобэй]] муж **[[Хянган муж]] **[[Суйюань муж]] ӨМӨЗО өөрөө БНХАУ-ын [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|нэгдүгээр түвшний]] засаг захиргааны нэгж. Харин дотроо [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|хоёрдугаар түвшний]] ([[Аймаг (ӨМӨЗО)|аймаг]]тай тэнцэх) 12 нэгжид хуваагддаг. Энэ түвшний нэгжүүд [[Чин улс]]ын үеэс [[чуулган]], 20-р зуунаас [[аймаг]] ({{lang-zh|盟}} ''méng'') гэж нэрлэгдсээр ирсэн. Үүний адилаар [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|гуравдугаар түвшинд]] [[хошуу]] үндсэн нэгж болдог уламжлалтай. 1990-ээд оноос аймгуудыг [[тойргийн энтэй хот]] ({{lang-zh|地级市}} ''dìjíshì'') болгон хувиргасаар одоогоор гурав нь ([[Алшаа аймаг|Алшаа]], [[Хянган аймаг|Хянган]], [[Шилийн гол аймаг|Шилийн гол]]) аймаг нэрээрээ байна. Энэ өөрчлөн байгуулалтаар [[Хайлаар]], [[Жинин]] гэх мэтийн хотууд [[хотын дүүрэг]] гэгдэх болсон. [[Хөлөнбуйр]], [[Баяннуур хот|Баяннуур]], [[Улаанцав]] гурав нэрээ хадгалж үлдсэн бол Улаанхад, [[Жирэм]] хоёр [[Чифен]] (одоо Монголоор [[Улаанхад]] гэдэг), [[Тонляо хот|Тонляо]] гэх Хятад албан нэртэй болж өөрчлөгджээ. [[Их Зуу]] харин [[Ордос хот|Ордос]] гэж өөр нэг Монгол нэрээр солигдсон. Үлдэж буй гурван аймгийн зэргэмж яваандаа бас өөрчлөгдөх шинжтэй. {| class="wikitable" style="font-size:90%;" align=center !colspan="9" align="center" | Газрын зураг |- |colspan="9" align="center" | [[File:Nei Mongol prfc map.png|350px]] |- ! # ! Монгол нэр ! Засаг захиргааны<br>төрөл ! Хятад нэр (ханзыг латинчлах<br>пиньинь галигийн хамт) ! Монгол нэр (эрдэм шинжилгээний<br>латин галигийн хамт) ! Газар нутаг<br>(км²) ! Хүн ам<br>(2010 тоол.) ! Засаг захиргааны<br>төв |---------- |1 |[[Алшаа аймаг]] |аймаг |阿拉善盟 (Ālāshàn Méng) |{{MongolUnicode|ᠠᠯᠠᠱᠠ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (alaša ayimaɣ) |267,574 |231,334 |[[Баян хот]] |---------- |2 |[[Баяннуур хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |巴彦淖尔市 (Bāyànnào'ěr Shì) |{{MongolUnicode|ᠪᠠᠶᠠᠨᠨᠠᠭᠤᠷ ᠬᠣᠲᠠ}} (bayannaɣur qota) |65,788 |1,669,915 |[[Линьхе дүүрэг]] |---------- |3 |[[Үхай хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |乌海市 (Wūhǎi Shì) |{{MongolUnicode|ᠦᠬᠠᠢ ᠬᠣᠲᠠ}} (üqai qota) |1,754 |532,902 |[[Хайбовань дүүрэг]] |---------- |4 |[[Ордос хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |鄂尔多斯市 (È'ěrduōsī Shì) |{{MongolUnicode|ᠣᠷᠳᠣᠰ ᠬᠣᠲᠠ}} (ordus qota) |86,752 |1,940,653 |[[Хиа багш дүүрэг]] |---------- |5 |[[Бугат хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |包头市 (Bāotóu Shì) |{{MongolUnicode|ᠪᠤᠭᠤᠲᠤ ᠬᠣᠲᠠ}} (buɣutu qota) |27,768 |2,650,364 |[[Хөндлөн дүүрэг]] |---------- |6 |[[Хөх хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |呼和浩特市 (Hūhéhàotè Shì) |{{MongolUnicode|ᠬᠥᠬᠡᠬᠣᠲᠠ}} (kökeqota) | 17,271 |2,866,615 |[[Хуйминь дүүрэг]] |---------- |7 |[[Улаанцав хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |乌兰察布市 (Wūlánchábù Shì) |{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠴᠠᠪ ᠬᠣᠲᠠ}} (ulaɣančab qota) |54,491 |2,143,590 |[[Жинин дүүрэг]] |---------- |8 |[[Шилийн гол аймаг]] |аймаг |锡林郭勒盟 (Xīlínguōlè Méng) |{{MongolUnicode|ᠰᠢᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠭᠣᠣᠯ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (sili-yin ɣoul ayimaɣ) |201,494 |1,028,022 |[[Шилийн хот]] |---------- |9 |[[Улаанхад хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |赤峰市 (Chìfēng Shì) |{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠬᠠᠳᠠ ᠬᠣᠲᠠ}} (ulaɣanqada qota) |90,021 |4,341,245 |[[Хуншань дүүрэг]] |---------- |10 |[[Тонляо хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |通辽市 (Tōngliáo Shì) |{{MongolUnicode|ᠲᠦᠩᠯᠢᠶᠣᠣ ᠬᠣᠲᠠ}} (töngliyao qota) |59,535 |3,139,153 |[[Хорчин дүүрэг]] |---------- |11 |[[Хянган аймаг]] |аймаг |兴安盟 (Xīng'ān Méng) |{{MongolUnicode|ᠬᠢᠩᠭᠠᠨ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (qingɣan ayimaɣ) |59,806 |1,613,250 |[[Улаан хот]] |---------- |12 |[[Хөлөнбуйр хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |呼伦贝尔市 (Hūlúnbèi'ěr Shì) |{{MongolUnicode|ᠬᠥᠯᠥᠨ ᠪᠤᠶᠢᠷ ᠬᠣᠲᠠ}} (kölün-buyir qota) |263,953 |2,549,278 |[[Хайлаар|Хайлар дүүрэг]] |---------- |} Хоёрдугаар ([[аймаг]]тай тэнцэх) түвшнээс доор гуравдугаар ([[хошуу]]тай тэнцэх) түвшинд 21 [[дүүрэг]], 11 [[шяны энтэй хот]], 17 [[шянь]], 49 [[хошуу]], 3 өөртөө засах хошуу бүгд 101 нэгжид хуваагдаж байгаа. Цаашилвал дөрөвдүгээр ([[сум]]тай тэнцэх) түвшинд 532 [[балгас]], 407 [[шян]], 277 сум, 18 [[угсаатны шян]], 1 угсаатны сум, 190 [[хороо]] буюу бүгд 1425 нэгжид хуваагддаг. == Хүн ам == ӨМӨЗО-д 2000 оны байдлаар 23.84 сая хүн суурьшиж байна. Хүн амын 79.17% [[Хятад үндэстэн]], 17.13% болох 3,995,349 нь [[Монгол үндэстэн]] байгаагаас гадна бусад 48 [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|угсаатны]] төлөөлөл нийлээд 3.70%-г бүрдүүлж байна. {| class="wikitable" |+ Өвөр Монголын өөртөө засах орны угсаатны бүтэц<br/>(2000 оны тооллогын дүн) |- ! [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|Угсаатны нийтлэг]] ! Хүн амын тоо ! Эзлэх хувь (%) |- | [[Хятад үндэстэн|Хятад]] (БНХАУ-ын үндсэн үндэстэн) || 18,465,586 || 79.17 % |- | [[Монгол үндэстэн|Монгол]] (ӨМӨЗО-ын өргөмжит үндэстэн)|| 3,995,349 || 17.13 % |- | [[Манж үндэстэн|Манж]] || 499,911 || 2.14 % |- | [[Хотон үндэстэн|Хотон]] (Хуй) || 209,850 || 0.90 % |- | [[Дагуур]] || 77,188 || 0.33 % |- | [[Хамниган]] (Эвэнх)|| 26,201 || 0.11 % |- | [[Солонгос үндэстэн|Солонгос]] || 21,859 || 0.09 % |- | [[Орос үндэстэн|Орос]] || 5,020 || 0.02 % |- | [[Орчон]] || 3,573 || 0.015 % |- | [[шибэ]] ( [[Файл:sibe.png|20px]] ''Sibe'') || 3,023 || 0.01 % |- | Бусад || 15,787 || 0.085 % |} Өвөр Монголын 4 сая гаруй Монгол нь [[Хятад дахь Монголчууд]]ын 68.72% нь болж байгаа. Хятад дахь Монголчуудыг "Монгол" гэж бүртгэдэг болохоор [[ястан]] тус бүрийн хүн амын тоог мэдэхэд хүндрэлтэй. Хэдий тийм ч түүхэн нутаг болон хэл аялгуугаар ялгардгаас [[Цахар]], [[Сөнөд]], [[Үзэмчин]], [[Авга (овог)|Авга ба Авханар]], [[Урад]], [[Ордос]], [[Хошууд]], [[Халх]], [[Баарин]], [[Ар хорчин]], [[Онгиуд]], [[Хишигтэн]], [[Хорчин]], [[Харчин]], [[Дөрвөд]], [[Барга]], [[Буриад]], [[Түмэд]], [[Өөлд]], [[Торгууд]] гэх мэтээр олон яст Монголчууд Өвөр Монголд байгаа. Өвөр Монголын хэл шинжлэлийн газраас ангилснаар тэндэх [[Монгол хэл]]ийг Урд Монголын (магадгүй ''урд'' биш ''өвөр'' байж мэднэ), Ойрад, Барга-Буриад гурван аялгуутай гэдэг. Халхтай ойр [[Цахар аялгуу]]г [[Шулуун хөх хошуу]]ныхны аман аялгуунд үндэслэн Өвөр Монгол дахь Монгол хэлний баримжаа авиа гэж тогтоожээ. Монгол хэлээр бичих, уншихдаа [[Монгол бичиг|Монгол бичгээ]] гээлгүй хэрэглэж байгаа. == Эдийн засаг == ===Уурхай === Өвөр Монгол Хятадад төдийгүй дэл­­хийд үнэт металл, орд газраараа тэргүүлж бай­на.<ref name="gogo">[http://news.gogo.mn/r/6118 Өвөр Монгол "Өдрийн сонин"] 2007.9.3</ref> <ref name="cri">[http://mongol.cri.cn/483/2009/04/01/21s128152.htm Өвөр Монгол China Radio International] 2009</ref> Дэлхийн үнэт метал­лын орд газрын 50 хувь тус нутагт байдаг гэдэг нь судал­гаагаар тогтоогджээ.<ref name="gogo"/><ref name="cri"/> 2001 оны судал­гаагаар нэг жилд 46.600 тн үнэт металл олборлодог аж.<ref name="gogo"/> === Хөдөө аж ахуй === Улаан буудай, эрдэнэ шиш, наран­цэцэг тарьж газар тариаланг түлхүү хөгжүүлэх бодлогыг Хятадын Засгийн газраас явуулж байна.<ref name="gogo"/> ==Зургийн цомог== <gallery> Файл:Inner Mongolia regions.jpg Файл:Umnud Mongol 1956 atlas.jpg|Өвөрмонгол 1956 онд Файл:Gobi-desert-map.gif Файл:China_(2675592718).jpg|19-р зуун File:China old map.jpg|1926 он Файл:MongolianLanguages.jpg Файл:Inner mongolia map.jpg Файл:China6.png </gallery> == Цахим холбоос == {{Commons|Inner Mongolia|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон}} * [http://mgl.nmg.gov.cn/index.html/ Өвөр Монголын албан ёсны цахим хуудас] (монголоор) * [http://www.nmg.gov.cn/ Өвөр Монголын албан ёсны цахим хуудас] (хятадаар) * (<small>Англи, Монголоор</small>) [http://www.smhric.org/ Өвөр Монголын Хүний Эрхийн Мэдээллийн Өртөө] * (<small>Монгол бичгээр</small>) [http://www.solonggo.net/mdls/ah/alh.aspx?pid=0&alias=menkcms&mid=4748&wv=P Өвөр Монголын аймаг хотуудын газрын зураг] * [http://lupm.org/ Монголын эрх чөлөө холбооны нам] * [http://www.hunmagyar.org/turan/mongol/50yrs.html 50 YEARS OF TURMOIL IN INNER MONGOLIA] ==Эшлэл== <references /> {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Өвөр Монгол| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] neul7kfbyp5v43pj65w3oiur5g4w1kf 706852 706848 2022-07-31T14:13:10Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон<br/>{{MongolUnicode|ᠥᠪᠥᠷ}}{{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ}}{{MongolUnicode|ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠨ}}{{MongolUnicode|ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ}}{{MongolUnicode|ᠣᠷᠣᠨ}} |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{хэл-хят1|内蒙古自治区}} — nèi měnggǔ zìzhìqū |image_skyline = |image_caption = |image_map = Inner Mongolia in China (+all claims hatched).svg |map_caption = Хятад дахь Өвөр Монгол орон |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = Муж, орон |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = '''Өвөр Монголын ӨЗО''' |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = Аймаг, тойрог |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = [[Өвөр Монгол#Засаг захиргааны хуваарь|Аймгийн дайтай 9 хот, 3 аймаг]] |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = Хошуу, шянь |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = Нэр бүхий 101 нутаг |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = Сум, шян |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = Нэр бүхий 1425 нутаг |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Хөх хот]] |газар_нутаг = 1,183,000 км² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 24,706,321 хүн |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = 20.2 хүн/км² |ард_түмэн = 79.54% - [[Хятад үндэстэн|хятад]], 17.11% - [[Монгол үндэстэн|монгол]] |цугаараа = Өвөр Монголчууд |Нэрт хүмүүс = Харчин гүн Бавуужав, Харчин гүн Хайсан гүн, Тогтох гүн, Манлайбаатар Дамдинсүрэн зэрэг |даргыг_юу_гэх = Намын НБД |даргын_нэр = Ли жи хэн |даргыг_юу_гэх1 = ӨЗО-ы дарга |даргын_нэр1 = Бу шо лин |түүхэн_он = 1947 он |түүхэн_үйл = ӨМӨЗО үүсэн байгуулагдсан |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = [http://www.nmg.gov.cn/ nmg.gov.cn] (хятадаар) [http://mgl.nmg.gov.cn/ mgl.nmg.gov.cn] (монголоор) |тэмдэглэл = }} '''Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон''' ({{lang-zh|内蒙古自治区}} ''Nèi Měnggǔ Zìzhìqū''; [[Монгол хэл|монг.]]{{MongolUnicode|ᠥᠪᠥᠷ<br/> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ<br/> ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠨ<br/> ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ<br/> ᠣᠷᠣᠨ}}; [[товчлол|товч.]] '''ӨМӨЗО, Өвөр Монгол, Өвөр Монголын ӨЗО''') — [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[өөртөө засах орон]] (нэгдүгээр түвшний нэгж). Хойд талаараа [[Монгол Улс]], [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]]-тай БНХАУ-г төлөөлж хил залгадаг бол улс дотор [[Хармөрөн]], [[Гирин]], [[Ляонин]], [[Хэбэй]], [[Шаньси]], [[Шэньси]], [[Ганьсү]] гэх долоон муж, [[Ниншя - Хотонгийн ӨЗО]]-той хаяална. Нийслэл нь [[Хөх хот]], хамгийн том хот нь нь [[Бугат хот|Бугат]]. 1947 оны 5 сарын 1-нд [[Улаан хот]]од төвлөн байгуулагдсан. 1,183,000 км² (нэгдүгээр түвшинд [[БНХАУ-ын засаг захиргааны нэгжүүдийн газар нутгийн хэмжээний харьцуулалт|3-р том]]) талбайт нутагтай, 2010 оны байдлаар 24,706,321 ([[БНХАУ-ын засаг захиргааны нэгжүүдийн хүн амын харьцуулалт|23-р олон]]) хүн амтай. 2000 оны байдлаар хүн амын 79.17%-ийг улсын олонх [[Хятад үндэстэн]], 17.13%-г өөртөө засах орны өргөмжит [[Монгол үндэстэн]], 3.70%-г бусад угсаатан эзлэж байна. ӨЗО-ны дотор [[Хятад хэл]]нээс гадна [[Монгол бичиг]]т [[Монгол хэл]] албан ёсных байна. == Нэр == {{Монголнэрийнхүснэгт |хэмжээ = 22 |худам_монгол = [[Зураг:Öbür mongɣol-12.PNG]] |кирилл_буриад = үбэр-монгол |кирилл_монгол = өвөр монгол |кирилл_халимаг = өвр моңһл }} Өвөр Монгол ялгаатай утга бүхий хоёр нэрээр дэлхийд танигддаг. #[[Монгол хэлний бүлэг|Монгол хэлт]] хүн "Өвөр Монгол" гэж нэрлэдэг. Монгол хэлэнд «өвөр» гэдэг үг хоёр салаа утгатай байдгаас «ар» гэдгийн эсрэгцүүлсэнээр нэрлэгдсэн. Газар орныг заахад уулын ар, өвөр гэж түгээмэл хэрэглэгддэг. [[Говь|Говийн]] хойд талын нутгийг "[[Ар Монгол]]", өмнөд талын нутгийг "Өвөр Монгол" гэжээ гэх тайлбар байдаг. #[[Хятад хэл]]ээр "内蒙古" (''Nèi Měnggǔ'', «дотоод монгол») гэж нэрлэдэг. Хятад хэлээрх энэ нэрийг Манж хэлээрх ''dorgi'' («дотоод»), ''tulergi'' («гадаад») гэдгээс уламжласан гэх тайлбар байдаг. Хятад төвтэй энэ нэр дэлхийн хэлнүүдэд хамгийн их орчуулагддаг. Монгол хэлээр түүх бичигт [[Хятад]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Япон]]ы талын байр суурийг тайлбарлахын тулд "Дотоод Монгол" гэж бичих тохиолдол бий. ==Түүх== [[Монгол үндэстэн|Монгол үндэстний]] нутаг анх [[Хятад]]ын харъяанд байсангүй. Заримдаа ар, өвөр, баруун, зүүн гар болон хуваарилагдагддаг байлаа. Баруун урд зүгт [[Алтай]], зүүн урд зүгт [[Говь]] нь суурьшмал Хятадаас нүүдэлч умардын үндэстнүүдийг тусгаар байлгах байгалийн саад, тотгор болдог байжээ. === Зүүн монгол === [[Зураг:Altan Khan.jpg|thumb|Алтан хан]] [[Юань улс]] (Их хааны улс) мөхсөний дараа [[Цагаан хэрэм]]ээс умард нутаг ахин Монголчуудын төв болов. Эхний зуунд үнэндээ Баруун ([[Ойрад|Дөрвөн Ойрад]]), Зүүн хоёр болон тусгаарлаж, түүнээс Зүүн Монгол баруун, зүүн хоёр гарт хуваагджээ. [[Халх]], [[Цахар]], [[Урианхай]] гурав буюу Зүүн гар [[хаан]]аар удирдуулж, [[Түмэд]], [[ордос]], [[Юншээбүү|Юншээбү]] гурав буюу Баруун гар [[жонон]]гоор залуулж байлаа. 1504 онд [[Батмөнх Даян хаан]] өөд болсны хойно орон нь 12 хөвүүнд салж өвлөгдөв. [[Халх|Ар Халх]] (одоогийн [[Монгол улс|Монгол орны]] дийлэнх хэсэг) отгон хүү [[Гэрсэнз]]эд очиж, Өвөр Халх зэрэг бусад Зүүн Монголын ихэнх хэсэг хожим Өвөр Монгол болсон юм. [[16-р зуун]]ы дунд үед [[Барсболд хаан|Барсболд жонон]]гийн хүү Түмэдийн [[Алтан хан|Алтан]] хүчийг олов. Тэр Цахарт суух хааны зэрэгцээгээр [[хан]] цолтон болжээ. Алтан хан [[Мин улс]]ыг уулгалан довтолж, худалдааны ашигтай нөхцөлийг тулган хүлээлгэж, 1552 онд Ойрдын заримыг ихээр дарж, Хөх нуурын газрыг эзэлж байжээ. Мөн 1575 онд [[Хөх хот]]ыг үүсгэн байгуулсан нь өдгөө Өвөр Монголын нийслэл хот юм. 1577 онд Алтан хан Төвөдийн [[Шарын шашин|Гэлүгваа ёс]]ын их лам [[Гуравдугаар Далай лам|Содномжамцад]] [[Далай лам]] цол өргөмжилжээ. === Чин улсын дор === [[17-р зуун]]ы эхээр Цахарын [[Лигдэн хаан]] Монголын хаан гэх нэртэй боловч үнэндээ Монгол ноёд бие даан тус тусдаа нутгаа мэдэн сууж байв. Тэр эвээр ноёдыг нэгтгэхийг хичээсэн боловч үеэл нарынхаа үйлдлээс болж санасандаа хүрээгүй. [[Харчин]], Хорчин, Өвөр Халхын ноёд [[Зүрчид]]ийн [[Нурхачи|Нурхач баатар]]тай холбоолов. Лигдэн хаан хэд хэдэн ялагдлын дараа 1634 онд Хөх нуур руу ухарч яваад [[Ганьсү]]д өвчнөөр нас эцэслэжээ. Хөх хот Манжид эзлэгдэн Манжын хаан [[Дээд эрдэмт]] хаан өөрийгөө Монголын хаан өргөмжлөв. Ингэж одоогийн Өвөр Монгол орон [[Чин гүрэн|Чин улсын]] нутаг дэвсгэр болж байлаа. Энэ үеэс 1691 он хүртэл Ар Халх тусгаар байсан. Хятадыг [[Манж үндэстэн|Манжууд]] байлдан эзлэхэд Өвөр Монгол голлох үүрэгтэй оролцсон бөгөөд Чин улсын дор 49 хошуу болон хуваагджээ. Харъяатын ёсоор [[17-р зуун]]ы эцсээр [[Галдан бошигт хаан|Галдан бошогт]]ийн эсрэг, [[18-р зуун]]ы дундуур [[Зүүнгарын хаант улс]]ын эсрэг аян дайнд явалцжээ. 19-р зууны Өвөр Монголын уран зохиол онцгой хөгжиж байлаа. Тэр дундаас [[Ванчинбалын Инжаннаш]] хэмээх нэрт зохиолч төрсөн билээ. 19-р зууны эцсээр Манжын ноёрхлын эсрэг [[дугуйлан|дугуйлан хөдөлгөөн]] өрнөсөн. Хөдөлгөөний нэг идэвхтэн нь шүлэгч [[Хишигбат]] байжээ. Хөдөлгөөн Манжын цэргийн хүчинд дарагджээ. === Хорьдугаар зуун === [[20-р зуун]]ы эхээр [[Ар Монгол]]д [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн]] үүсэж, 1911 онд [[Жавзандамба хутагт|шашны тэргүүнээ]] хаан залж [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг байгууллаа. Энэ үед Өвөр Монголын 49 хошууны дийлэнх нь (зарим судлаачид 36, 38 хошуу гэдэг), [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]], Алшаагийн Монголчууд шинээр тогтсон улсад дагаар орохоо баталж байв. 1913-1914 онд [[Богд хаан|Богдын]] засгийн газраас [[Дундад Иргэн Улс]]ын цэргийг Өвөр Монголоос үлдэн хөөхөөр цэрэг илгээн байлдаан үүсгэж байлаа. [[Зураг:Princ Teh Wang.jpg|thumb|200px|[[Дэмчигдонров|Дэ ван]] хэмээх [[Дэмчигдонров]]]] [[Зураг:Inner Mongolia Autonomous Government Officials Taking the Oath.jpg|thumb|200px|Ерөнхий Ассамблейн Өвөр Монголын өөртөө засах засгийн газар байгуулах]] 1915 оны [[Монгол]], [[Оросын Хаант Улс|Орос]], [[Хятад]] гурван этгээдийн [[Хиагтын гэрээ]]гээр Өвөр Монголыг нийлүүлэх Монголын төлөвлөгөө үгүйсгэгджээ. Чухамдаа [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос]] [[Япон]]той [[Ар Монгол|Гадаад Монголыг]] Оросын, [[Өвөр Монгол|Дотоод Монголыг]] Японы нөлөөний хүрээнд хамруулна гэж тохиролцсоноо барьсан болон Өвөр Монголын газар орныг лавшруулан эзлэх Дундад Иргэн Улсын хүсэл үүнд нийлсэн байдаг. Тэгэвч Өвөр Монголын ард түмэн эрх чөлөөнийхөө төлөө үргэлжлүүлэн тэмцэж байв. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед Японыг түшиглэн Хятадын эзэмшлээс гарахаар хэсэг ноёд чармайсан байдаг. Энэ үеийн эрх чөлөөний тэмцлийг [[Дэмчигдонров]] ван оройлсон. [[1945 он]]ы Японы [[Квантуны арми]]йн эсрэг [[Улаан Арми|Зөвлөлтийн арми]]йн давшилтанд туслах, Японы цэрэг болон Хятадаас Өвөр Монголыг чөлөөлөхөөр [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын цэрэг Өвөр Монголд нэвтэрсэн. Чөлөөлсний дараахан Өвөр Монгол Монголын цэргийн мэдэлд тогтнож байлаа. Гэвч [[Алс Дорнод]]од [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ыг сөрөхийн тулд Манж Чин Улсын дайтай Хятад орныг нэгтгэх [[Иосиф Сталин]]ы төлөвлөгөө хэрэгжсэнээр [[Мао Зэдун]]ы хүчин ахин Өвөр Монголыг эзлэсэн. Дэмчигдонров болон бусад эх орончид [[1949 он]] хүртэл эрх чөлөөний төлөө тэмцсээр байжээ. == Засаг захиргааны хуваарь == [[Манж Чин гүрэн]] 1636 онд Өвөр Монголыг бүрэн эзэлж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг Шилийн голын, Жирмийн, Зостын, Хөлөнбуйрын, Зуу-Удийн, Улаанцавын чуулган хэмээн нэрлэж, эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос (Зуу-Уд), Алшаа аймаг бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> Хятадын коммунист удирдагч Мао Японы эсрэг дайнд монголчуудын дэмжлэгийг авахын тулд өвөр монголчуудад Монголын түүхэн нутгийг эргүүлэн өгөхөөр амлаж дайны дараа нилээд нутгийг эргүүлэн өгөхөөр оролдсон ч шинээр суурьшсан хятад иргэдийн эсэргүүцлээс шалтгаалж зарим хэсэг нь хятад мужуудын хилд үлджээ. 19-р зууны сүүлээс хойш өвөр монголчууд хятад иргэдэд шахагдан хойш нүүх, уусах, олноороо хядагдах, ноёд нь манжийн Шинэ засгийн бодлогийн үед газраа худалдах, хятад мужид монголын нутгийг тасдан өгсөн зэргээс шалтгаалан Өвөр Монголын газар багасчээ. 1891 оны хятадын нууц байгууллагын босогчдын хядлагаар Өвөр Монголын зүүн талаар байсан ([[харчин]] голдуу?) 150,000 амь үрэгдсэн байдаг. *[[Дундад Иргэн Улс]]ын үеийн Өвөр Монголын нутаг: **[[Цахар муж]] **[[Жэхэ муж]] **[[Ляобэй]] муж **[[Хянган муж]] **[[Суйюань муж]] ӨМӨЗО өөрөө БНХАУ-ын [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|нэгдүгээр түвшний]] засаг захиргааны нэгж. Харин дотроо [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|хоёрдугаар түвшний]] ([[Аймаг (ӨМӨЗО)|аймаг]]тай тэнцэх) 12 нэгжид хуваагддаг. Энэ түвшний нэгжүүд [[Чин улс]]ын үеэс [[чуулган]], 20-р зуунаас [[аймаг]] ({{lang-zh|盟}} ''méng'') гэж нэрлэгдсээр ирсэн. Үүний адилаар [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|гуравдугаар түвшинд]] [[хошуу]] үндсэн нэгж болдог уламжлалтай. 1990-ээд оноос аймгуудыг [[тойргийн энтэй хот]] ({{lang-zh|地级市}} ''dìjíshì'') болгон хувиргасаар одоогоор гурав нь ([[Алшаа аймаг|Алшаа]], [[Хянган аймаг|Хянган]], [[Шилийн гол аймаг|Шилийн гол]]) аймаг нэрээрээ байна. Энэ өөрчлөн байгуулалтаар [[Хайлаар]], [[Жинин]] гэх мэтийн хотууд [[хотын дүүрэг]] гэгдэх болсон. [[Хөлөнбуйр]], [[Баяннуур хот|Баяннуур]], [[Улаанцав]] гурав нэрээ хадгалж үлдсэн бол Улаанхад, [[Жирэм]] хоёр [[Чифен]] (одоо Монголоор [[Улаанхад]] гэдэг), [[Тонляо хот|Тонляо]] гэх Хятад албан нэртэй болж өөрчлөгджээ. [[Их Зуу]] харин [[Ордос хот|Ордос]] гэж өөр нэг Монгол нэрээр солигдсон. Үлдэж буй гурван аймгийн зэргэмж яваандаа бас өөрчлөгдөх шинжтэй. {| class="wikitable" style="font-size:90%;" align=center !colspan="9" align="center" | Газрын зураг |- |colspan="9" align="center" | [[File:Nei Mongol prfc map.png|350px]] |- ! # ! Монгол нэр ! Засаг захиргааны<br>төрөл ! Хятад нэр (ханзыг латинчлах<br>пиньинь галигийн хамт) ! Монгол нэр (эрдэм шинжилгээний<br>латин галигийн хамт) ! Газар нутаг<br>(км²) ! Хүн ам<br>(2010 тоол.) ! Засаг захиргааны<br>төв |---------- |1 |[[Алшаа аймаг]] |аймаг |阿拉善盟 (Ālāshàn Méng) |{{MongolUnicode|ᠠᠯᠠᠱᠠ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (alaša ayimaɣ) |267,574 |231,334 |[[Баян хот]] |---------- |2 |[[Баяннуур хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |巴彦淖尔市 (Bāyànnào'ěr Shì) |{{MongolUnicode|ᠪᠠᠶᠠᠨᠨᠠᠭᠤᠷ ᠬᠣᠲᠠ}} (bayannaɣur qota) |65,788 |1,669,915 |[[Линьхе дүүрэг]] |---------- |3 |[[Үхай хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |乌海市 (Wūhǎi Shì) |{{MongolUnicode|ᠦᠬᠠᠢ ᠬᠣᠲᠠ}} (üqai qota) |1,754 |532,902 |[[Хайбовань дүүрэг]] |---------- |4 |[[Ордос хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |鄂尔多斯市 (È'ěrduōsī Shì) |{{MongolUnicode|ᠣᠷᠳᠣᠰ ᠬᠣᠲᠠ}} (ordus qota) |86,752 |1,940,653 |[[Хиа багш дүүрэг]] |---------- |5 |[[Бугат хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |包头市 (Bāotóu Shì) |{{MongolUnicode|ᠪᠤᠭᠤᠲᠤ ᠬᠣᠲᠠ}} (buɣutu qota) |27,768 |2,650,364 |[[Хөндлөн дүүрэг]] |---------- |6 |[[Хөх хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |呼和浩特市 (Hūhéhàotè Shì) |{{MongolUnicode|ᠬᠥᠬᠡᠬᠣᠲᠠ}} (kökeqota) | 17,271 |2,866,615 |[[Хуйминь дүүрэг]] |---------- |7 |[[Улаанцав хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |乌兰察布市 (Wūlánchábù Shì) |{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠴᠠᠪ ᠬᠣᠲᠠ}} (ulaɣančab qota) |54,491 |2,143,590 |[[Жинин дүүрэг]] |---------- |8 |[[Шилийн гол аймаг]] |аймаг |锡林郭勒盟 (Xīlínguōlè Méng) |{{MongolUnicode|ᠰᠢᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠭᠣᠣᠯ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (sili-yin ɣoul ayimaɣ) |201,494 |1,028,022 |[[Шилийн хот]] |---------- |9 |[[Улаанхад хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |赤峰市 (Chìfēng Shì) |{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠬᠠᠳᠠ ᠬᠣᠲᠠ}} (ulaɣanqada qota) |90,021 |4,341,245 |[[Хуншань дүүрэг]] |---------- |10 |[[Тонляо хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |通辽市 (Tōngliáo Shì) |{{MongolUnicode|ᠲᠦᠩᠯᠢᠶᠣᠣ ᠬᠣᠲᠠ}} (töngliyao qota) |59,535 |3,139,153 |[[Хорчин дүүрэг]] |---------- |11 |[[Хянган аймаг]] |аймаг |兴安盟 (Xīng'ān Méng) |{{MongolUnicode|ᠬᠢᠩᠭᠠᠨ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (qingɣan ayimaɣ) |59,806 |1,613,250 |[[Улаан хот]] |---------- |12 |[[Хөлөнбуйр хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |呼伦贝尔市 (Hūlúnbèi'ěr Shì) |{{MongolUnicode|ᠬᠥᠯᠥᠨ ᠪᠤᠶᠢᠷ ᠬᠣᠲᠠ}} (kölün-buyir qota) |263,953 |2,549,278 |[[Хайлаар|Хайлар дүүрэг]] |---------- |} Хоёрдугаар ([[аймаг]]тай тэнцэх) түвшнээс доор гуравдугаар ([[хошуу]]тай тэнцэх) түвшинд 21 [[дүүрэг]], 11 [[шяны энтэй хот]], 17 [[шянь]], 49 [[хошуу]], 3 өөртөө засах хошуу бүгд 101 нэгжид хуваагдаж байгаа. Цаашилвал дөрөвдүгээр ([[сум]]тай тэнцэх) түвшинд 532 [[балгас]], 407 [[шян]], 277 сум, 18 [[угсаатны шян]], 1 угсаатны сум, 190 [[хороо]] буюу бүгд 1425 нэгжид хуваагддаг. == Хүн ам == ӨМӨЗО-д 2000 оны байдлаар 23.84 сая хүн суурьшиж байна. Хүн амын 79.17% [[Хятад үндэстэн]], 17.13% болох 3,995,349 нь [[Монгол үндэстэн]] байгаагаас гадна бусад 48 [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|угсаатны]] төлөөлөл нийлээд 3.70%-г бүрдүүлж байна. {| class="wikitable" |+ Өвөр Монголын өөртөө засах орны угсаатны бүтэц<br/>(2000 оны тооллогын дүн) |- ! [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|Угсаатны нийтлэг]] ! Хүн амын тоо ! Эзлэх хувь (%) |- | [[Хятад үндэстэн|Хятад]] (БНХАУ-ын үндсэн үндэстэн) || 18,465,586 || 79.17 % |- | [[Монгол үндэстэн|Монгол]] (ӨМӨЗО-ын өргөмжит үндэстэн)|| 3,995,349 || 17.13 % |- | [[Манж үндэстэн|Манж]] || 499,911 || 2.14 % |- | [[Хотон үндэстэн|Хотон]] (Хуй) || 209,850 || 0.90 % |- | [[Дагуур]] || 77,188 || 0.33 % |- | [[Хамниган]] (Эвэнх)|| 26,201 || 0.11 % |- | [[Солонгос үндэстэн|Солонгос]] || 21,859 || 0.09 % |- | [[Орос үндэстэн|Орос]] || 5,020 || 0.02 % |- | [[Орчон]] || 3,573 || 0.015 % |- | [[шибэ]] ( [[Файл:sibe.png|20px]] ''Sibe'') || 3,023 || 0.01 % |- | Бусад || 15,787 || 0.085 % |} Өвөр Монголын 4 сая гаруй Монгол нь [[Хятад дахь Монголчууд]]ын 68.72% нь болж байгаа. Хятад дахь Монголчуудыг "Монгол" гэж бүртгэдэг болохоор [[ястан]] тус бүрийн хүн амын тоог мэдэхэд хүндрэлтэй. Хэдий тийм ч түүхэн нутаг болон хэл аялгуугаар ялгардгаас [[Цахар]], [[Сөнөд]], [[Үзэмчин]], [[Авга (овог)|Авга ба Авханар]], [[Урад]], [[Ордос]], [[Хошууд]], [[Халх]], [[Баарин]], [[Ар хорчин]], [[Онгиуд]], [[Хишигтэн]], [[Хорчин]], [[Харчин]], [[Дөрвөд]], [[Барга]], [[Буриад]], [[Түмэд]], [[Өөлд]], [[Торгууд]] гэх мэтээр олон яст Монголчууд Өвөр Монголд байгаа. Өвөр Монголын хэл шинжлэлийн газраас ангилснаар тэндэх [[Монгол хэл]]ийг Урд Монголын (магадгүй ''урд'' биш ''өвөр'' байж мэднэ), Ойрад, Барга-Буриад гурван аялгуутай гэдэг. Халхтай ойр [[Цахар аялгуу]]г [[Шулуун хөх хошуу]]ныхны аман аялгуунд үндэслэн Өвөр Монгол дахь Монгол хэлний баримжаа авиа гэж тогтоожээ. Монгол хэлээр бичих, уншихдаа [[Монгол бичиг|Монгол бичгээ]] гээлгүй хэрэглэж байгаа. == Эдийн засаг == ===Уурхай === Өвөр Монгол Хятадад төдийгүй дэл­­хийд үнэт металл, орд газраараа тэргүүлж бай­на.<ref name="gogo">[http://news.gogo.mn/r/6118 Өвөр Монгол "Өдрийн сонин"] 2007.9.3</ref> <ref name="cri">[http://mongol.cri.cn/483/2009/04/01/21s128152.htm Өвөр Монгол China Radio International] 2009</ref> Дэлхийн үнэт метал­лын орд газрын 50 хувь тус нутагт байдаг гэдэг нь судал­гаагаар тогтоогджээ.<ref name="gogo"/><ref name="cri"/> 2001 оны судал­гаагаар нэг жилд 46.600 тн үнэт металл олборлодог аж.<ref name="gogo"/> === Хөдөө аж ахуй === Улаан буудай, эрдэнэ шиш, наран­цэцэг тарьж газар тариаланг түлхүү хөгжүүлэх бодлогыг Хятадын Засгийн газраас явуулж байна.<ref name="gogo"/> ==Зургийн цомог== <gallery> Файл:Inner Mongolia regions.jpg Файл:Umnud Mongol 1956 atlas.jpg|Өвөрмонгол 1956 онд Файл:Gobi-desert-map.gif Файл:China_(2675592718).jpg|19-р зуун File:China old map.jpg|1926 он Файл:MongolianLanguages.jpg Файл:Inner mongolia map.jpg Файл:China6.png </gallery> == Цахим холбоос == {{Commons|Inner Mongolia|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон}} * [http://mgl.nmg.gov.cn/index.html/ Өвөр Монголын албан ёсны цахим хуудас] (монголоор) * [http://www.nmg.gov.cn/ Өвөр Монголын албан ёсны цахим хуудас] (хятадаар) * (<small>Англи, Монголоор</small>) [http://www.smhric.org/ Өвөр Монголын Хүний Эрхийн Мэдээллийн Өртөө] * (<small>Монгол бичгээр</small>) [http://www.solonggo.net/mdls/ah/alh.aspx?pid=0&alias=menkcms&mid=4748&wv=P Өвөр Монголын аймаг хотуудын газрын зураг] * [http://lupm.org/ Монголын эрх чөлөө холбооны нам] * [http://www.hunmagyar.org/turan/mongol/50yrs.html 50 YEARS OF TURMOIL IN INNER MONGOLIA] ==Эшлэл== <references /> {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Өвөр Монгол| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] s8psgz9bowxiil2hfrwq7lysgsxx54y 706853 706852 2022-07-31T14:13:45Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Чин улсын дор */ wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон<br/>{{MongolUnicode|ᠥᠪᠥᠷ}}{{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ}}{{MongolUnicode|ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠨ}}{{MongolUnicode|ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ}}{{MongolUnicode|ᠣᠷᠣᠨ}} |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{хэл-хят1|内蒙古自治区}} — nèi měnggǔ zìzhìqū |image_skyline = |image_caption = |image_map = Inner Mongolia in China (+all claims hatched).svg |map_caption = Хятад дахь Өвөр Монгол орон |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = Муж, орон |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = '''Өвөр Монголын ӨЗО''' |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = Аймаг, тойрог |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = [[Өвөр Монгол#Засаг захиргааны хуваарь|Аймгийн дайтай 9 хот, 3 аймаг]] |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = Хошуу, шянь |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = Нэр бүхий 101 нутаг |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = Сум, шян |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = Нэр бүхий 1425 нутаг |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Хөх хот]] |газар_нутаг = 1,183,000 км² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 24,706,321 хүн |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = 20.2 хүн/км² |ард_түмэн = 79.54% - [[Хятад үндэстэн|хятад]], 17.11% - [[Монгол үндэстэн|монгол]] |цугаараа = Өвөр Монголчууд |Нэрт хүмүүс = Харчин гүн Бавуужав, Харчин гүн Хайсан гүн, Тогтох гүн, Манлайбаатар Дамдинсүрэн зэрэг |даргыг_юу_гэх = Намын НБД |даргын_нэр = Ли жи хэн |даргыг_юу_гэх1 = ӨЗО-ы дарга |даргын_нэр1 = Бу шо лин |түүхэн_он = 1947 он |түүхэн_үйл = ӨМӨЗО үүсэн байгуулагдсан |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = [http://www.nmg.gov.cn/ nmg.gov.cn] (хятадаар) [http://mgl.nmg.gov.cn/ mgl.nmg.gov.cn] (монголоор) |тэмдэглэл = }} '''Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон''' ({{lang-zh|内蒙古自治区}} ''Nèi Měnggǔ Zìzhìqū''; [[Монгол хэл|монг.]]{{MongolUnicode|ᠥᠪᠥᠷ<br/> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ<br/> ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠨ<br/> ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ<br/> ᠣᠷᠣᠨ}}; [[товчлол|товч.]] '''ӨМӨЗО, Өвөр Монгол, Өвөр Монголын ӨЗО''') — [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[өөртөө засах орон]] (нэгдүгээр түвшний нэгж). Хойд талаараа [[Монгол Улс]], [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]]-тай БНХАУ-г төлөөлж хил залгадаг бол улс дотор [[Хармөрөн]], [[Гирин]], [[Ляонин]], [[Хэбэй]], [[Шаньси]], [[Шэньси]], [[Ганьсү]] гэх долоон муж, [[Ниншя - Хотонгийн ӨЗО]]-той хаяална. Нийслэл нь [[Хөх хот]], хамгийн том хот нь нь [[Бугат хот|Бугат]]. 1947 оны 5 сарын 1-нд [[Улаан хот]]од төвлөн байгуулагдсан. 1,183,000 км² (нэгдүгээр түвшинд [[БНХАУ-ын засаг захиргааны нэгжүүдийн газар нутгийн хэмжээний харьцуулалт|3-р том]]) талбайт нутагтай, 2010 оны байдлаар 24,706,321 ([[БНХАУ-ын засаг захиргааны нэгжүүдийн хүн амын харьцуулалт|23-р олон]]) хүн амтай. 2000 оны байдлаар хүн амын 79.17%-ийг улсын олонх [[Хятад үндэстэн]], 17.13%-г өөртөө засах орны өргөмжит [[Монгол үндэстэн]], 3.70%-г бусад угсаатан эзлэж байна. ӨЗО-ны дотор [[Хятад хэл]]нээс гадна [[Монгол бичиг]]т [[Монгол хэл]] албан ёсных байна. == Нэр == {{Монголнэрийнхүснэгт |хэмжээ = 22 |худам_монгол = [[Зураг:Öbür mongɣol-12.PNG]] |кирилл_буриад = үбэр-монгол |кирилл_монгол = өвөр монгол |кирилл_халимаг = өвр моңһл }} Өвөр Монгол ялгаатай утга бүхий хоёр нэрээр дэлхийд танигддаг. #[[Монгол хэлний бүлэг|Монгол хэлт]] хүн "Өвөр Монгол" гэж нэрлэдэг. Монгол хэлэнд «өвөр» гэдэг үг хоёр салаа утгатай байдгаас «ар» гэдгийн эсрэгцүүлсэнээр нэрлэгдсэн. Газар орныг заахад уулын ар, өвөр гэж түгээмэл хэрэглэгддэг. [[Говь|Говийн]] хойд талын нутгийг "[[Ар Монгол]]", өмнөд талын нутгийг "Өвөр Монгол" гэжээ гэх тайлбар байдаг. #[[Хятад хэл]]ээр "内蒙古" (''Nèi Měnggǔ'', «дотоод монгол») гэж нэрлэдэг. Хятад хэлээрх энэ нэрийг Манж хэлээрх ''dorgi'' («дотоод»), ''tulergi'' («гадаад») гэдгээс уламжласан гэх тайлбар байдаг. Хятад төвтэй энэ нэр дэлхийн хэлнүүдэд хамгийн их орчуулагддаг. Монгол хэлээр түүх бичигт [[Хятад]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Япон]]ы талын байр суурийг тайлбарлахын тулд "Дотоод Монгол" гэж бичих тохиолдол бий. ==Түүх== [[Монгол үндэстэн|Монгол үндэстний]] нутаг анх [[Хятад]]ын харъяанд байсангүй. Заримдаа ар, өвөр, баруун, зүүн гар болон хуваарилагдагддаг байлаа. Баруун урд зүгт [[Алтай]], зүүн урд зүгт [[Говь]] нь суурьшмал Хятадаас нүүдэлч умардын үндэстнүүдийг тусгаар байлгах байгалийн саад, тотгор болдог байжээ. === Зүүн монгол === [[Зураг:Altan Khan.jpg|thumb|Алтан хан]] [[Юань улс]] (Их хааны улс) мөхсөний дараа [[Цагаан хэрэм]]ээс умард нутаг ахин Монголчуудын төв болов. Эхний зуунд үнэндээ Баруун ([[Ойрад|Дөрвөн Ойрад]]), Зүүн хоёр болон тусгаарлаж, түүнээс Зүүн Монгол баруун, зүүн хоёр гарт хуваагджээ. [[Халх]], [[Цахар]], [[Урианхай]] гурав буюу Зүүн гар [[хаан]]аар удирдуулж, [[Түмэд]], [[ордос]], [[Юншээбүү|Юншээбү]] гурав буюу Баруун гар [[жонон]]гоор залуулж байлаа. 1504 онд [[Батмөнх Даян хаан]] өөд болсны хойно орон нь 12 хөвүүнд салж өвлөгдөв. [[Халх|Ар Халх]] (одоогийн [[Монгол улс|Монгол орны]] дийлэнх хэсэг) отгон хүү [[Гэрсэнз]]эд очиж, Өвөр Халх зэрэг бусад Зүүн Монголын ихэнх хэсэг хожим Өвөр Монгол болсон юм. [[16-р зуун]]ы дунд үед [[Барсболд хаан|Барсболд жонон]]гийн хүү Түмэдийн [[Алтан хан|Алтан]] хүчийг олов. Тэр Цахарт суух хааны зэрэгцээгээр [[хан]] цолтон болжээ. Алтан хан [[Мин улс]]ыг уулгалан довтолж, худалдааны ашигтай нөхцөлийг тулган хүлээлгэж, 1552 онд Ойрдын заримыг ихээр дарж, Хөх нуурын газрыг эзэлж байжээ. Мөн 1575 онд [[Хөх хот]]ыг үүсгэн байгуулсан нь өдгөө Өвөр Монголын нийслэл хот юм. 1577 онд Алтан хан Төвөдийн [[Шарын шашин|Гэлүгваа ёс]]ын их лам [[Гуравдугаар Далай лам|Содномжамцад]] [[Далай лам]] цол өргөмжилжээ. === Чин улсын дор === [[17-р зуун]]ы эхээр Цахарын [[Лигдэн хаан]] Монголын хаан гэх нэртэй боловч үнэндээ Монгол ноёд бие даан тус тусдаа нутгаа мэдэн сууж байв. Тэр эвээр ноёдыг нэгтгэхийг хичээсэн боловч үеэл нарынхаа үйлдлээс болж санасандаа хүрээгүй. [[Харчин]], Хорчин, Өвөр Халхын ноёд [[Зүрчид]]ийн [[Нурхачи|Нурхач баатар]]тай холбоолов. Лигдэн хаан хэд хэдэн ялагдлын дараа 1634 онд Хөх нуур руу ухарч яваад [[Ганьсү]]д өвчнөөр нас эцэслэжээ. Хөх хот Манжид эзлэгдэн Манж [[Дээд эрдэмт]] хаан өөрийгөө Монголын хаан өргөмжлөв. Ингэж одоогийн Өвөр Монгол орон [[Чин гүрэн|Чин улсын]] нутаг дэвсгэр болж байлаа. Энэ үеэс 1691 он хүртэл Ар Халх тусгаар байсан. Хятадыг [[Манж үндэстэн|Манжууд]] байлдан эзлэхэд Өвөр Монгол голлох үүрэгтэй оролцсон бөгөөд Чин улсын дор 49 хошуу болон хуваагджээ. Харъяатын ёсоор [[17-р зуун]]ы эцсээр [[Галдан бошигт хаан|Галдан бошогт]]ийн эсрэг, [[18-р зуун]]ы дундуур [[Зүүнгарын хаант улс]]ын эсрэг аян дайнд явалцжээ. 19-р зууны Өвөр Монголын уран зохиол онцгой хөгжиж байлаа. Тэр дундаас [[Ванчинбалын Инжаннаш]] хэмээх нэрт зохиолч төрсөн билээ. 19-р зууны эцсээр Манжын ноёрхлын эсрэг [[дугуйлан|дугуйлан хөдөлгөөн]] өрнөсөн. Хөдөлгөөний нэг идэвхтэн нь шүлэгч [[Хишигбат]] байжээ. Хөдөлгөөн Манжын цэргийн хүчинд дарагджээ. === Хорьдугаар зуун === [[20-р зуун]]ы эхээр [[Ар Монгол]]д [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн]] үүсэж, 1911 онд [[Жавзандамба хутагт|шашны тэргүүнээ]] хаан залж [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг байгууллаа. Энэ үед Өвөр Монголын 49 хошууны дийлэнх нь (зарим судлаачид 36, 38 хошуу гэдэг), [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]], Алшаагийн Монголчууд шинээр тогтсон улсад дагаар орохоо баталж байв. 1913-1914 онд [[Богд хаан|Богдын]] засгийн газраас [[Дундад Иргэн Улс]]ын цэргийг Өвөр Монголоос үлдэн хөөхөөр цэрэг илгээн байлдаан үүсгэж байлаа. [[Зураг:Princ Teh Wang.jpg|thumb|200px|[[Дэмчигдонров|Дэ ван]] хэмээх [[Дэмчигдонров]]]] [[Зураг:Inner Mongolia Autonomous Government Officials Taking the Oath.jpg|thumb|200px|Ерөнхий Ассамблейн Өвөр Монголын өөртөө засах засгийн газар байгуулах]] 1915 оны [[Монгол]], [[Оросын Хаант Улс|Орос]], [[Хятад]] гурван этгээдийн [[Хиагтын гэрээ]]гээр Өвөр Монголыг нийлүүлэх Монголын төлөвлөгөө үгүйсгэгджээ. Чухамдаа [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос]] [[Япон]]той [[Ар Монгол|Гадаад Монголыг]] Оросын, [[Өвөр Монгол|Дотоод Монголыг]] Японы нөлөөний хүрээнд хамруулна гэж тохиролцсоноо барьсан болон Өвөр Монголын газар орныг лавшруулан эзлэх Дундад Иргэн Улсын хүсэл үүнд нийлсэн байдаг. Тэгэвч Өвөр Монголын ард түмэн эрх чөлөөнийхөө төлөө үргэлжлүүлэн тэмцэж байв. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед Японыг түшиглэн Хятадын эзэмшлээс гарахаар хэсэг ноёд чармайсан байдаг. Энэ үеийн эрх чөлөөний тэмцлийг [[Дэмчигдонров]] ван оройлсон. [[1945 он]]ы Японы [[Квантуны арми]]йн эсрэг [[Улаан Арми|Зөвлөлтийн арми]]йн давшилтанд туслах, Японы цэрэг болон Хятадаас Өвөр Монголыг чөлөөлөхөөр [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын цэрэг Өвөр Монголд нэвтэрсэн. Чөлөөлсний дараахан Өвөр Монгол Монголын цэргийн мэдэлд тогтнож байлаа. Гэвч [[Алс Дорнод]]од [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ыг сөрөхийн тулд Манж Чин Улсын дайтай Хятад орныг нэгтгэх [[Иосиф Сталин]]ы төлөвлөгөө хэрэгжсэнээр [[Мао Зэдун]]ы хүчин ахин Өвөр Монголыг эзлэсэн. Дэмчигдонров болон бусад эх орончид [[1949 он]] хүртэл эрх чөлөөний төлөө тэмцсээр байжээ. == Засаг захиргааны хуваарь == [[Манж Чин гүрэн]] 1636 онд Өвөр Монголыг бүрэн эзэлж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг Шилийн голын, Жирмийн, Зостын, Хөлөнбуйрын, Зуу-Удийн, Улаанцавын чуулган хэмээн нэрлэж, эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос (Зуу-Уд), Алшаа аймаг бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> Хятадын коммунист удирдагч Мао Японы эсрэг дайнд монголчуудын дэмжлэгийг авахын тулд өвөр монголчуудад Монголын түүхэн нутгийг эргүүлэн өгөхөөр амлаж дайны дараа нилээд нутгийг эргүүлэн өгөхөөр оролдсон ч шинээр суурьшсан хятад иргэдийн эсэргүүцлээс шалтгаалж зарим хэсэг нь хятад мужуудын хилд үлджээ. 19-р зууны сүүлээс хойш өвөр монголчууд хятад иргэдэд шахагдан хойш нүүх, уусах, олноороо хядагдах, ноёд нь манжийн Шинэ засгийн бодлогийн үед газраа худалдах, хятад мужид монголын нутгийг тасдан өгсөн зэргээс шалтгаалан Өвөр Монголын газар багасчээ. 1891 оны хятадын нууц байгууллагын босогчдын хядлагаар Өвөр Монголын зүүн талаар байсан ([[харчин]] голдуу?) 150,000 амь үрэгдсэн байдаг. *[[Дундад Иргэн Улс]]ын үеийн Өвөр Монголын нутаг: **[[Цахар муж]] **[[Жэхэ муж]] **[[Ляобэй]] муж **[[Хянган муж]] **[[Суйюань муж]] ӨМӨЗО өөрөө БНХАУ-ын [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|нэгдүгээр түвшний]] засаг захиргааны нэгж. Харин дотроо [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|хоёрдугаар түвшний]] ([[Аймаг (ӨМӨЗО)|аймаг]]тай тэнцэх) 12 нэгжид хуваагддаг. Энэ түвшний нэгжүүд [[Чин улс]]ын үеэс [[чуулган]], 20-р зуунаас [[аймаг]] ({{lang-zh|盟}} ''méng'') гэж нэрлэгдсээр ирсэн. Үүний адилаар [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|гуравдугаар түвшинд]] [[хошуу]] үндсэн нэгж болдог уламжлалтай. 1990-ээд оноос аймгуудыг [[тойргийн энтэй хот]] ({{lang-zh|地级市}} ''dìjíshì'') болгон хувиргасаар одоогоор гурав нь ([[Алшаа аймаг|Алшаа]], [[Хянган аймаг|Хянган]], [[Шилийн гол аймаг|Шилийн гол]]) аймаг нэрээрээ байна. Энэ өөрчлөн байгуулалтаар [[Хайлаар]], [[Жинин]] гэх мэтийн хотууд [[хотын дүүрэг]] гэгдэх болсон. [[Хөлөнбуйр]], [[Баяннуур хот|Баяннуур]], [[Улаанцав]] гурав нэрээ хадгалж үлдсэн бол Улаанхад, [[Жирэм]] хоёр [[Чифен]] (одоо Монголоор [[Улаанхад]] гэдэг), [[Тонляо хот|Тонляо]] гэх Хятад албан нэртэй болж өөрчлөгджээ. [[Их Зуу]] харин [[Ордос хот|Ордос]] гэж өөр нэг Монгол нэрээр солигдсон. Үлдэж буй гурван аймгийн зэргэмж яваандаа бас өөрчлөгдөх шинжтэй. {| class="wikitable" style="font-size:90%;" align=center !colspan="9" align="center" | Газрын зураг |- |colspan="9" align="center" | [[File:Nei Mongol prfc map.png|350px]] |- ! # ! Монгол нэр ! Засаг захиргааны<br>төрөл ! Хятад нэр (ханзыг латинчлах<br>пиньинь галигийн хамт) ! Монгол нэр (эрдэм шинжилгээний<br>латин галигийн хамт) ! Газар нутаг<br>(км²) ! Хүн ам<br>(2010 тоол.) ! Засаг захиргааны<br>төв |---------- |1 |[[Алшаа аймаг]] |аймаг |阿拉善盟 (Ālāshàn Méng) |{{MongolUnicode|ᠠᠯᠠᠱᠠ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (alaša ayimaɣ) |267,574 |231,334 |[[Баян хот]] |---------- |2 |[[Баяннуур хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |巴彦淖尔市 (Bāyànnào'ěr Shì) |{{MongolUnicode|ᠪᠠᠶᠠᠨᠨᠠᠭᠤᠷ ᠬᠣᠲᠠ}} (bayannaɣur qota) |65,788 |1,669,915 |[[Линьхе дүүрэг]] |---------- |3 |[[Үхай хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |乌海市 (Wūhǎi Shì) |{{MongolUnicode|ᠦᠬᠠᠢ ᠬᠣᠲᠠ}} (üqai qota) |1,754 |532,902 |[[Хайбовань дүүрэг]] |---------- |4 |[[Ордос хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |鄂尔多斯市 (È'ěrduōsī Shì) |{{MongolUnicode|ᠣᠷᠳᠣᠰ ᠬᠣᠲᠠ}} (ordus qota) |86,752 |1,940,653 |[[Хиа багш дүүрэг]] |---------- |5 |[[Бугат хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |包头市 (Bāotóu Shì) |{{MongolUnicode|ᠪᠤᠭᠤᠲᠤ ᠬᠣᠲᠠ}} (buɣutu qota) |27,768 |2,650,364 |[[Хөндлөн дүүрэг]] |---------- |6 |[[Хөх хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |呼和浩特市 (Hūhéhàotè Shì) |{{MongolUnicode|ᠬᠥᠬᠡᠬᠣᠲᠠ}} (kökeqota) | 17,271 |2,866,615 |[[Хуйминь дүүрэг]] |---------- |7 |[[Улаанцав хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |乌兰察布市 (Wūlánchábù Shì) |{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠴᠠᠪ ᠬᠣᠲᠠ}} (ulaɣančab qota) |54,491 |2,143,590 |[[Жинин дүүрэг]] |---------- |8 |[[Шилийн гол аймаг]] |аймаг |锡林郭勒盟 (Xīlínguōlè Méng) |{{MongolUnicode|ᠰᠢᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠭᠣᠣᠯ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (sili-yin ɣoul ayimaɣ) |201,494 |1,028,022 |[[Шилийн хот]] |---------- |9 |[[Улаанхад хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |赤峰市 (Chìfēng Shì) |{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠬᠠᠳᠠ ᠬᠣᠲᠠ}} (ulaɣanqada qota) |90,021 |4,341,245 |[[Хуншань дүүрэг]] |---------- |10 |[[Тонляо хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |通辽市 (Tōngliáo Shì) |{{MongolUnicode|ᠲᠦᠩᠯᠢᠶᠣᠣ ᠬᠣᠲᠠ}} (töngliyao qota) |59,535 |3,139,153 |[[Хорчин дүүрэг]] |---------- |11 |[[Хянган аймаг]] |аймаг |兴安盟 (Xīng'ān Méng) |{{MongolUnicode|ᠬᠢᠩᠭᠠᠨ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (qingɣan ayimaɣ) |59,806 |1,613,250 |[[Улаан хот]] |---------- |12 |[[Хөлөнбуйр хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |呼伦贝尔市 (Hūlúnbèi'ěr Shì) |{{MongolUnicode|ᠬᠥᠯᠥᠨ ᠪᠤᠶᠢᠷ ᠬᠣᠲᠠ}} (kölün-buyir qota) |263,953 |2,549,278 |[[Хайлаар|Хайлар дүүрэг]] |---------- |} Хоёрдугаар ([[аймаг]]тай тэнцэх) түвшнээс доор гуравдугаар ([[хошуу]]тай тэнцэх) түвшинд 21 [[дүүрэг]], 11 [[шяны энтэй хот]], 17 [[шянь]], 49 [[хошуу]], 3 өөртөө засах хошуу бүгд 101 нэгжид хуваагдаж байгаа. Цаашилвал дөрөвдүгээр ([[сум]]тай тэнцэх) түвшинд 532 [[балгас]], 407 [[шян]], 277 сум, 18 [[угсаатны шян]], 1 угсаатны сум, 190 [[хороо]] буюу бүгд 1425 нэгжид хуваагддаг. == Хүн ам == ӨМӨЗО-д 2000 оны байдлаар 23.84 сая хүн суурьшиж байна. Хүн амын 79.17% [[Хятад үндэстэн]], 17.13% болох 3,995,349 нь [[Монгол үндэстэн]] байгаагаас гадна бусад 48 [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|угсаатны]] төлөөлөл нийлээд 3.70%-г бүрдүүлж байна. {| class="wikitable" |+ Өвөр Монголын өөртөө засах орны угсаатны бүтэц<br/>(2000 оны тооллогын дүн) |- ! [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|Угсаатны нийтлэг]] ! Хүн амын тоо ! Эзлэх хувь (%) |- | [[Хятад үндэстэн|Хятад]] (БНХАУ-ын үндсэн үндэстэн) || 18,465,586 || 79.17 % |- | [[Монгол үндэстэн|Монгол]] (ӨМӨЗО-ын өргөмжит үндэстэн)|| 3,995,349 || 17.13 % |- | [[Манж үндэстэн|Манж]] || 499,911 || 2.14 % |- | [[Хотон үндэстэн|Хотон]] (Хуй) || 209,850 || 0.90 % |- | [[Дагуур]] || 77,188 || 0.33 % |- | [[Хамниган]] (Эвэнх)|| 26,201 || 0.11 % |- | [[Солонгос үндэстэн|Солонгос]] || 21,859 || 0.09 % |- | [[Орос үндэстэн|Орос]] || 5,020 || 0.02 % |- | [[Орчон]] || 3,573 || 0.015 % |- | [[шибэ]] ( [[Файл:sibe.png|20px]] ''Sibe'') || 3,023 || 0.01 % |- | Бусад || 15,787 || 0.085 % |} Өвөр Монголын 4 сая гаруй Монгол нь [[Хятад дахь Монголчууд]]ын 68.72% нь болж байгаа. Хятад дахь Монголчуудыг "Монгол" гэж бүртгэдэг болохоор [[ястан]] тус бүрийн хүн амын тоог мэдэхэд хүндрэлтэй. Хэдий тийм ч түүхэн нутаг болон хэл аялгуугаар ялгардгаас [[Цахар]], [[Сөнөд]], [[Үзэмчин]], [[Авга (овог)|Авга ба Авханар]], [[Урад]], [[Ордос]], [[Хошууд]], [[Халх]], [[Баарин]], [[Ар хорчин]], [[Онгиуд]], [[Хишигтэн]], [[Хорчин]], [[Харчин]], [[Дөрвөд]], [[Барга]], [[Буриад]], [[Түмэд]], [[Өөлд]], [[Торгууд]] гэх мэтээр олон яст Монголчууд Өвөр Монголд байгаа. Өвөр Монголын хэл шинжлэлийн газраас ангилснаар тэндэх [[Монгол хэл]]ийг Урд Монголын (магадгүй ''урд'' биш ''өвөр'' байж мэднэ), Ойрад, Барга-Буриад гурван аялгуутай гэдэг. Халхтай ойр [[Цахар аялгуу]]г [[Шулуун хөх хошуу]]ныхны аман аялгуунд үндэслэн Өвөр Монгол дахь Монгол хэлний баримжаа авиа гэж тогтоожээ. Монгол хэлээр бичих, уншихдаа [[Монгол бичиг|Монгол бичгээ]] гээлгүй хэрэглэж байгаа. == Эдийн засаг == ===Уурхай === Өвөр Монгол Хятадад төдийгүй дэл­­хийд үнэт металл, орд газраараа тэргүүлж бай­на.<ref name="gogo">[http://news.gogo.mn/r/6118 Өвөр Монгол "Өдрийн сонин"] 2007.9.3</ref> <ref name="cri">[http://mongol.cri.cn/483/2009/04/01/21s128152.htm Өвөр Монгол China Radio International] 2009</ref> Дэлхийн үнэт метал­лын орд газрын 50 хувь тус нутагт байдаг гэдэг нь судал­гаагаар тогтоогджээ.<ref name="gogo"/><ref name="cri"/> 2001 оны судал­гаагаар нэг жилд 46.600 тн үнэт металл олборлодог аж.<ref name="gogo"/> === Хөдөө аж ахуй === Улаан буудай, эрдэнэ шиш, наран­цэцэг тарьж газар тариаланг түлхүү хөгжүүлэх бодлогыг Хятадын Засгийн газраас явуулж байна.<ref name="gogo"/> ==Зургийн цомог== <gallery> Файл:Inner Mongolia regions.jpg Файл:Umnud Mongol 1956 atlas.jpg|Өвөрмонгол 1956 онд Файл:Gobi-desert-map.gif Файл:China_(2675592718).jpg|19-р зуун File:China old map.jpg|1926 он Файл:MongolianLanguages.jpg Файл:Inner mongolia map.jpg Файл:China6.png </gallery> == Цахим холбоос == {{Commons|Inner Mongolia|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон}} * [http://mgl.nmg.gov.cn/index.html/ Өвөр Монголын албан ёсны цахим хуудас] (монголоор) * [http://www.nmg.gov.cn/ Өвөр Монголын албан ёсны цахим хуудас] (хятадаар) * (<small>Англи, Монголоор</small>) [http://www.smhric.org/ Өвөр Монголын Хүний Эрхийн Мэдээллийн Өртөө] * (<small>Монгол бичгээр</small>) [http://www.solonggo.net/mdls/ah/alh.aspx?pid=0&alias=menkcms&mid=4748&wv=P Өвөр Монголын аймаг хотуудын газрын зураг] * [http://lupm.org/ Монголын эрх чөлөө холбооны нам] * [http://www.hunmagyar.org/turan/mongol/50yrs.html 50 YEARS OF TURMOIL IN INNER MONGOLIA] ==Эшлэл== <references /> {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Өвөр Монгол| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] p2xybqsmccfrz568jmyh5gzf122lv4u 706854 706853 2022-07-31T14:17:18Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Чин улсын дор */ wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон<br/>{{MongolUnicode|ᠥᠪᠥᠷ}}{{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ}}{{MongolUnicode|ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠨ}}{{MongolUnicode|ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ}}{{MongolUnicode|ᠣᠷᠣᠨ}} |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{хэл-хят1|内蒙古自治区}} — nèi měnggǔ zìzhìqū |image_skyline = |image_caption = |image_map = Inner Mongolia in China (+all claims hatched).svg |map_caption = Хятад дахь Өвөр Монгол орон |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = Муж, орон |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = '''Өвөр Монголын ӨЗО''' |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = Аймаг, тойрог |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = [[Өвөр Монгол#Засаг захиргааны хуваарь|Аймгийн дайтай 9 хот, 3 аймаг]] |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = Хошуу, шянь |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = Нэр бүхий 101 нутаг |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = Сум, шян |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = Нэр бүхий 1425 нутаг |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Хөх хот]] |газар_нутаг = 1,183,000 км² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 24,706,321 хүн |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = 20.2 хүн/км² |ард_түмэн = 79.54% - [[Хятад үндэстэн|хятад]], 17.11% - [[Монгол үндэстэн|монгол]] |цугаараа = Өвөр Монголчууд |Нэрт хүмүүс = Харчин гүн Бавуужав, Харчин гүн Хайсан гүн, Тогтох гүн, Манлайбаатар Дамдинсүрэн зэрэг |даргыг_юу_гэх = Намын НБД |даргын_нэр = Ли жи хэн |даргыг_юу_гэх1 = ӨЗО-ы дарга |даргын_нэр1 = Бу шо лин |түүхэн_он = 1947 он |түүхэн_үйл = ӨМӨЗО үүсэн байгуулагдсан |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = [http://www.nmg.gov.cn/ nmg.gov.cn] (хятадаар) [http://mgl.nmg.gov.cn/ mgl.nmg.gov.cn] (монголоор) |тэмдэглэл = }} '''Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон''' ({{lang-zh|内蒙古自治区}} ''Nèi Měnggǔ Zìzhìqū''; [[Монгол хэл|монг.]]{{MongolUnicode|ᠥᠪᠥᠷ<br/> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ<br/> ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠨ<br/> ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ<br/> ᠣᠷᠣᠨ}}; [[товчлол|товч.]] '''ӨМӨЗО, Өвөр Монгол, Өвөр Монголын ӨЗО''') — [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[өөртөө засах орон]] (нэгдүгээр түвшний нэгж). Хойд талаараа [[Монгол Улс]], [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]]-тай БНХАУ-г төлөөлж хил залгадаг бол улс дотор [[Хармөрөн]], [[Гирин]], [[Ляонин]], [[Хэбэй]], [[Шаньси]], [[Шэньси]], [[Ганьсү]] гэх долоон муж, [[Ниншя - Хотонгийн ӨЗО]]-той хаяална. Нийслэл нь [[Хөх хот]], хамгийн том хот нь нь [[Бугат хот|Бугат]]. 1947 оны 5 сарын 1-нд [[Улаан хот]]од төвлөн байгуулагдсан. 1,183,000 км² (нэгдүгээр түвшинд [[БНХАУ-ын засаг захиргааны нэгжүүдийн газар нутгийн хэмжээний харьцуулалт|3-р том]]) талбайт нутагтай, 2010 оны байдлаар 24,706,321 ([[БНХАУ-ын засаг захиргааны нэгжүүдийн хүн амын харьцуулалт|23-р олон]]) хүн амтай. 2000 оны байдлаар хүн амын 79.17%-ийг улсын олонх [[Хятад үндэстэн]], 17.13%-г өөртөө засах орны өргөмжит [[Монгол үндэстэн]], 3.70%-г бусад угсаатан эзлэж байна. ӨЗО-ны дотор [[Хятад хэл]]нээс гадна [[Монгол бичиг]]т [[Монгол хэл]] албан ёсных байна. == Нэр == {{Монголнэрийнхүснэгт |хэмжээ = 22 |худам_монгол = [[Зураг:Öbür mongɣol-12.PNG]] |кирилл_буриад = үбэр-монгол |кирилл_монгол = өвөр монгол |кирилл_халимаг = өвр моңһл }} Өвөр Монгол ялгаатай утга бүхий хоёр нэрээр дэлхийд танигддаг. #[[Монгол хэлний бүлэг|Монгол хэлт]] хүн "Өвөр Монгол" гэж нэрлэдэг. Монгол хэлэнд «өвөр» гэдэг үг хоёр салаа утгатай байдгаас «ар» гэдгийн эсрэгцүүлсэнээр нэрлэгдсэн. Газар орныг заахад уулын ар, өвөр гэж түгээмэл хэрэглэгддэг. [[Говь|Говийн]] хойд талын нутгийг "[[Ар Монгол]]", өмнөд талын нутгийг "Өвөр Монгол" гэжээ гэх тайлбар байдаг. #[[Хятад хэл]]ээр "内蒙古" (''Nèi Měnggǔ'', «дотоод монгол») гэж нэрлэдэг. Хятад хэлээрх энэ нэрийг Манж хэлээрх ''dorgi'' («дотоод»), ''tulergi'' («гадаад») гэдгээс уламжласан гэх тайлбар байдаг. Хятад төвтэй энэ нэр дэлхийн хэлнүүдэд хамгийн их орчуулагддаг. Монгол хэлээр түүх бичигт [[Хятад]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Япон]]ы талын байр суурийг тайлбарлахын тулд "Дотоод Монгол" гэж бичих тохиолдол бий. ==Түүх== [[Монгол үндэстэн|Монгол үндэстний]] нутаг анх [[Хятад]]ын харъяанд байсангүй. Заримдаа ар, өвөр, баруун, зүүн гар болон хуваарилагдагддаг байлаа. Баруун урд зүгт [[Алтай]], зүүн урд зүгт [[Говь]] нь суурьшмал Хятадаас нүүдэлч умардын үндэстнүүдийг тусгаар байлгах байгалийн саад, тотгор болдог байжээ. === Зүүн монгол === [[Зураг:Altan Khan.jpg|thumb|Алтан хан]] [[Юань улс]] (Их хааны улс) мөхсөний дараа [[Цагаан хэрэм]]ээс умард нутаг ахин Монголчуудын төв болов. Эхний зуунд үнэндээ Баруун ([[Ойрад|Дөрвөн Ойрад]]), Зүүн хоёр болон тусгаарлаж, түүнээс Зүүн Монгол баруун, зүүн хоёр гарт хуваагджээ. [[Халх]], [[Цахар]], [[Урианхай]] гурав буюу Зүүн гар [[хаан]]аар удирдуулж, [[Түмэд]], [[ордос]], [[Юншээбүү|Юншээбү]] гурав буюу Баруун гар [[жонон]]гоор залуулж байлаа. 1504 онд [[Батмөнх Даян хаан]] өөд болсны хойно орон нь 12 хөвүүнд салж өвлөгдөв. [[Халх|Ар Халх]] (одоогийн [[Монгол улс|Монгол орны]] дийлэнх хэсэг) отгон хүү [[Гэрсэнз]]эд очиж, Өвөр Халх зэрэг бусад Зүүн Монголын ихэнх хэсэг хожим Өвөр Монгол болсон юм. [[16-р зуун]]ы дунд үед [[Барсболд хаан|Барсболд жонон]]гийн хүү Түмэдийн [[Алтан хан|Алтан]] хүчийг олов. Тэр Цахарт суух хааны зэрэгцээгээр [[хан]] цолтон болжээ. Алтан хан [[Мин улс]]ыг уулгалан довтолж, худалдааны ашигтай нөхцөлийг тулган хүлээлгэж, 1552 онд Ойрдын заримыг ихээр дарж, Хөх нуурын газрыг эзэлж байжээ. Мөн 1575 онд [[Хөх хот]]ыг үүсгэн байгуулсан нь өдгөө Өвөр Монголын нийслэл хот юм. 1577 онд Алтан хан Төвөдийн [[Шарын шашин|Гэлүгваа ёс]]ын их лам [[Гуравдугаар Далай лам|Содномжамцад]] [[Далай лам]] цол өргөмжилжээ. === Чин улсын дор === [[17-р зуун]]ы эхээр Цахарын [[Лигдэн хаан]] Монголын хаан гэх нэртэй боловч үнэндээ Монгол ноёд бие даан тус тусдаа нутгаа мэдэн сууж байв. Тэр эвээр ноёдыг нэгтгэхийг хичээсэн боловч үеэл нарынхаа үйлдлээс болж санасандаа хүрээгүй. [[Харчин]], Хорчин, Өвөр Халхын ноёд [[Зүрчид]]ийн [[Нурхачи|Нурхач баатар]]тай холбоолов. Лигдэн хаан хэд хэдэн ялагдлын дараа 1634 онд Хөх нуур руу ухарч яваад [[Ганьсү]]д өвчнөөр нас эцэслэжээ. Хөх хот Манжид эзлэгдэн Манж [[Дээд эрдэмт]] хаан өөрийгөө Монголын хаан өргөмжлөв. Ингэж одоогийн Өвөр Монгол орон [[Чин гүрэн|Чин улсын]] нутаг дэвсгэр болж байлаа. Энэ үеэс 1691 он хүртэл Ар Халх тусгаар байсан. Хятадыг [[Манж үндэстэн|Манжууд]] байлдан эзлэхэд Өвөр Монгол голлох үүрэгтэй оролцсон бөгөөд Чин улсын дор 49 хошуу болон хуваагджээ. Харъяатын ёсоор [[17-р зуун]]ы эцсээр [[Галдан бошигт хаан|Галдан бошогт]]ийн эсрэг, [[18-р зуун]]ы дундуур [[Зүүнгарын хаант улс]]ын эсрэг аян дайнд явалцжээ. 19-р зууны Өвөр Монголын уран зохиол онцгой хөгжиж байлаа. Тэр дундаас [[Ванчинбалын Инжаннаш]] хэмээх нэрт зохиолч төрсөн билээ. 19-р зууны эцсээр Манжын ноёрхлын эсрэг [[дугуйлан|дугуйлан хөдөлгөөн]] өрнөсөн. Хөдөлгөөний нэг идэвхтэн нь шүлэгч [[Ванчинбалын Инжаннаш|Хишигбат]] байжээ. Хөдөлгөөн Манжын цэргийн хүчинд дарагджээ. === Хорьдугаар зуун === [[20-р зуун]]ы эхээр [[Ар Монгол]]д [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн]] үүсэж, 1911 онд [[Жавзандамба хутагт|шашны тэргүүнээ]] хаан залж [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг байгууллаа. Энэ үед Өвөр Монголын 49 хошууны дийлэнх нь (зарим судлаачид 36, 38 хошуу гэдэг), [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]], Алшаагийн Монголчууд шинээр тогтсон улсад дагаар орохоо баталж байв. 1913-1914 онд [[Богд хаан|Богдын]] засгийн газраас [[Дундад Иргэн Улс]]ын цэргийг Өвөр Монголоос үлдэн хөөхөөр цэрэг илгээн байлдаан үүсгэж байлаа. [[Зураг:Princ Teh Wang.jpg|thumb|200px|[[Дэмчигдонров|Дэ ван]] хэмээх [[Дэмчигдонров]]]] [[Зураг:Inner Mongolia Autonomous Government Officials Taking the Oath.jpg|thumb|200px|Ерөнхий Ассамблейн Өвөр Монголын өөртөө засах засгийн газар байгуулах]] 1915 оны [[Монгол]], [[Оросын Хаант Улс|Орос]], [[Хятад]] гурван этгээдийн [[Хиагтын гэрээ]]гээр Өвөр Монголыг нийлүүлэх Монголын төлөвлөгөө үгүйсгэгджээ. Чухамдаа [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос]] [[Япон]]той [[Ар Монгол|Гадаад Монголыг]] Оросын, [[Өвөр Монгол|Дотоод Монголыг]] Японы нөлөөний хүрээнд хамруулна гэж тохиролцсоноо барьсан болон Өвөр Монголын газар орныг лавшруулан эзлэх Дундад Иргэн Улсын хүсэл үүнд нийлсэн байдаг. Тэгэвч Өвөр Монголын ард түмэн эрх чөлөөнийхөө төлөө үргэлжлүүлэн тэмцэж байв. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед Японыг түшиглэн Хятадын эзэмшлээс гарахаар хэсэг ноёд чармайсан байдаг. Энэ үеийн эрх чөлөөний тэмцлийг [[Дэмчигдонров]] ван оройлсон. [[1945 он]]ы Японы [[Квантуны арми]]йн эсрэг [[Улаан Арми|Зөвлөлтийн арми]]йн давшилтанд туслах, Японы цэрэг болон Хятадаас Өвөр Монголыг чөлөөлөхөөр [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын цэрэг Өвөр Монголд нэвтэрсэн. Чөлөөлсний дараахан Өвөр Монгол Монголын цэргийн мэдэлд тогтнож байлаа. Гэвч [[Алс Дорнод]]од [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ыг сөрөхийн тулд Манж Чин Улсын дайтай Хятад орныг нэгтгэх [[Иосиф Сталин]]ы төлөвлөгөө хэрэгжсэнээр [[Мао Зэдун]]ы хүчин ахин Өвөр Монголыг эзлэсэн. Дэмчигдонров болон бусад эх орончид [[1949 он]] хүртэл эрх чөлөөний төлөө тэмцсээр байжээ. == Засаг захиргааны хуваарь == [[Манж Чин гүрэн]] 1636 онд Өвөр Монголыг бүрэн эзэлж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг Шилийн голын, Жирмийн, Зостын, Хөлөнбуйрын, Зуу-Удийн, Улаанцавын чуулган хэмээн нэрлэж, эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос (Зуу-Уд), Алшаа аймаг бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> Хятадын коммунист удирдагч Мао Японы эсрэг дайнд монголчуудын дэмжлэгийг авахын тулд өвөр монголчуудад Монголын түүхэн нутгийг эргүүлэн өгөхөөр амлаж дайны дараа нилээд нутгийг эргүүлэн өгөхөөр оролдсон ч шинээр суурьшсан хятад иргэдийн эсэргүүцлээс шалтгаалж зарим хэсэг нь хятад мужуудын хилд үлджээ. 19-р зууны сүүлээс хойш өвөр монголчууд хятад иргэдэд шахагдан хойш нүүх, уусах, олноороо хядагдах, ноёд нь манжийн Шинэ засгийн бодлогийн үед газраа худалдах, хятад мужид монголын нутгийг тасдан өгсөн зэргээс шалтгаалан Өвөр Монголын газар багасчээ. 1891 оны хятадын нууц байгууллагын босогчдын хядлагаар Өвөр Монголын зүүн талаар байсан ([[харчин]] голдуу?) 150,000 амь үрэгдсэн байдаг. *[[Дундад Иргэн Улс]]ын үеийн Өвөр Монголын нутаг: **[[Цахар муж]] **[[Жэхэ муж]] **[[Ляобэй]] муж **[[Хянган муж]] **[[Суйюань муж]] ӨМӨЗО өөрөө БНХАУ-ын [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|нэгдүгээр түвшний]] засаг захиргааны нэгж. Харин дотроо [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|хоёрдугаар түвшний]] ([[Аймаг (ӨМӨЗО)|аймаг]]тай тэнцэх) 12 нэгжид хуваагддаг. Энэ түвшний нэгжүүд [[Чин улс]]ын үеэс [[чуулган]], 20-р зуунаас [[аймаг]] ({{lang-zh|盟}} ''méng'') гэж нэрлэгдсээр ирсэн. Үүний адилаар [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|гуравдугаар түвшинд]] [[хошуу]] үндсэн нэгж болдог уламжлалтай. 1990-ээд оноос аймгуудыг [[тойргийн энтэй хот]] ({{lang-zh|地级市}} ''dìjíshì'') болгон хувиргасаар одоогоор гурав нь ([[Алшаа аймаг|Алшаа]], [[Хянган аймаг|Хянган]], [[Шилийн гол аймаг|Шилийн гол]]) аймаг нэрээрээ байна. Энэ өөрчлөн байгуулалтаар [[Хайлаар]], [[Жинин]] гэх мэтийн хотууд [[хотын дүүрэг]] гэгдэх болсон. [[Хөлөнбуйр]], [[Баяннуур хот|Баяннуур]], [[Улаанцав]] гурав нэрээ хадгалж үлдсэн бол Улаанхад, [[Жирэм]] хоёр [[Чифен]] (одоо Монголоор [[Улаанхад]] гэдэг), [[Тонляо хот|Тонляо]] гэх Хятад албан нэртэй болж өөрчлөгджээ. [[Их Зуу]] харин [[Ордос хот|Ордос]] гэж өөр нэг Монгол нэрээр солигдсон. Үлдэж буй гурван аймгийн зэргэмж яваандаа бас өөрчлөгдөх шинжтэй. {| class="wikitable" style="font-size:90%;" align=center !colspan="9" align="center" | Газрын зураг |- |colspan="9" align="center" | [[File:Nei Mongol prfc map.png|350px]] |- ! # ! Монгол нэр ! Засаг захиргааны<br>төрөл ! Хятад нэр (ханзыг латинчлах<br>пиньинь галигийн хамт) ! Монгол нэр (эрдэм шинжилгээний<br>латин галигийн хамт) ! Газар нутаг<br>(км²) ! Хүн ам<br>(2010 тоол.) ! Засаг захиргааны<br>төв |---------- |1 |[[Алшаа аймаг]] |аймаг |阿拉善盟 (Ālāshàn Méng) |{{MongolUnicode|ᠠᠯᠠᠱᠠ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (alaša ayimaɣ) |267,574 |231,334 |[[Баян хот]] |---------- |2 |[[Баяннуур хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |巴彦淖尔市 (Bāyànnào'ěr Shì) |{{MongolUnicode|ᠪᠠᠶᠠᠨᠨᠠᠭᠤᠷ ᠬᠣᠲᠠ}} (bayannaɣur qota) |65,788 |1,669,915 |[[Линьхе дүүрэг]] |---------- |3 |[[Үхай хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |乌海市 (Wūhǎi Shì) |{{MongolUnicode|ᠦᠬᠠᠢ ᠬᠣᠲᠠ}} (üqai qota) |1,754 |532,902 |[[Хайбовань дүүрэг]] |---------- |4 |[[Ордос хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |鄂尔多斯市 (È'ěrduōsī Shì) |{{MongolUnicode|ᠣᠷᠳᠣᠰ ᠬᠣᠲᠠ}} (ordus qota) |86,752 |1,940,653 |[[Хиа багш дүүрэг]] |---------- |5 |[[Бугат хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |包头市 (Bāotóu Shì) |{{MongolUnicode|ᠪᠤᠭᠤᠲᠤ ᠬᠣᠲᠠ}} (buɣutu qota) |27,768 |2,650,364 |[[Хөндлөн дүүрэг]] |---------- |6 |[[Хөх хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |呼和浩特市 (Hūhéhàotè Shì) |{{MongolUnicode|ᠬᠥᠬᠡᠬᠣᠲᠠ}} (kökeqota) | 17,271 |2,866,615 |[[Хуйминь дүүрэг]] |---------- |7 |[[Улаанцав хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |乌兰察布市 (Wūlánchábù Shì) |{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠴᠠᠪ ᠬᠣᠲᠠ}} (ulaɣančab qota) |54,491 |2,143,590 |[[Жинин дүүрэг]] |---------- |8 |[[Шилийн гол аймаг]] |аймаг |锡林郭勒盟 (Xīlínguōlè Méng) |{{MongolUnicode|ᠰᠢᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠭᠣᠣᠯ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (sili-yin ɣoul ayimaɣ) |201,494 |1,028,022 |[[Шилийн хот]] |---------- |9 |[[Улаанхад хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |赤峰市 (Chìfēng Shì) |{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠬᠠᠳᠠ ᠬᠣᠲᠠ}} (ulaɣanqada qota) |90,021 |4,341,245 |[[Хуншань дүүрэг]] |---------- |10 |[[Тонляо хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |通辽市 (Tōngliáo Shì) |{{MongolUnicode|ᠲᠦᠩᠯᠢᠶᠣᠣ ᠬᠣᠲᠠ}} (töngliyao qota) |59,535 |3,139,153 |[[Хорчин дүүрэг]] |---------- |11 |[[Хянган аймаг]] |аймаг |兴安盟 (Xīng'ān Méng) |{{MongolUnicode|ᠬᠢᠩᠭᠠᠨ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (qingɣan ayimaɣ) |59,806 |1,613,250 |[[Улаан хот]] |---------- |12 |[[Хөлөнбуйр хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |呼伦贝尔市 (Hūlúnbèi'ěr Shì) |{{MongolUnicode|ᠬᠥᠯᠥᠨ ᠪᠤᠶᠢᠷ ᠬᠣᠲᠠ}} (kölün-buyir qota) |263,953 |2,549,278 |[[Хайлаар|Хайлар дүүрэг]] |---------- |} Хоёрдугаар ([[аймаг]]тай тэнцэх) түвшнээс доор гуравдугаар ([[хошуу]]тай тэнцэх) түвшинд 21 [[дүүрэг]], 11 [[шяны энтэй хот]], 17 [[шянь]], 49 [[хошуу]], 3 өөртөө засах хошуу бүгд 101 нэгжид хуваагдаж байгаа. Цаашилвал дөрөвдүгээр ([[сум]]тай тэнцэх) түвшинд 532 [[балгас]], 407 [[шян]], 277 сум, 18 [[угсаатны шян]], 1 угсаатны сум, 190 [[хороо]] буюу бүгд 1425 нэгжид хуваагддаг. == Хүн ам == ӨМӨЗО-д 2000 оны байдлаар 23.84 сая хүн суурьшиж байна. Хүн амын 79.17% [[Хятад үндэстэн]], 17.13% болох 3,995,349 нь [[Монгол үндэстэн]] байгаагаас гадна бусад 48 [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|угсаатны]] төлөөлөл нийлээд 3.70%-г бүрдүүлж байна. {| class="wikitable" |+ Өвөр Монголын өөртөө засах орны угсаатны бүтэц<br/>(2000 оны тооллогын дүн) |- ! [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|Угсаатны нийтлэг]] ! Хүн амын тоо ! Эзлэх хувь (%) |- | [[Хятад үндэстэн|Хятад]] (БНХАУ-ын үндсэн үндэстэн) || 18,465,586 || 79.17 % |- | [[Монгол үндэстэн|Монгол]] (ӨМӨЗО-ын өргөмжит үндэстэн)|| 3,995,349 || 17.13 % |- | [[Манж үндэстэн|Манж]] || 499,911 || 2.14 % |- | [[Хотон үндэстэн|Хотон]] (Хуй) || 209,850 || 0.90 % |- | [[Дагуур]] || 77,188 || 0.33 % |- | [[Хамниган]] (Эвэнх)|| 26,201 || 0.11 % |- | [[Солонгос үндэстэн|Солонгос]] || 21,859 || 0.09 % |- | [[Орос үндэстэн|Орос]] || 5,020 || 0.02 % |- | [[Орчон]] || 3,573 || 0.015 % |- | [[шибэ]] ( [[Файл:sibe.png|20px]] ''Sibe'') || 3,023 || 0.01 % |- | Бусад || 15,787 || 0.085 % |} Өвөр Монголын 4 сая гаруй Монгол нь [[Хятад дахь Монголчууд]]ын 68.72% нь болж байгаа. Хятад дахь Монголчуудыг "Монгол" гэж бүртгэдэг болохоор [[ястан]] тус бүрийн хүн амын тоог мэдэхэд хүндрэлтэй. Хэдий тийм ч түүхэн нутаг болон хэл аялгуугаар ялгардгаас [[Цахар]], [[Сөнөд]], [[Үзэмчин]], [[Авга (овог)|Авга ба Авханар]], [[Урад]], [[Ордос]], [[Хошууд]], [[Халх]], [[Баарин]], [[Ар хорчин]], [[Онгиуд]], [[Хишигтэн]], [[Хорчин]], [[Харчин]], [[Дөрвөд]], [[Барга]], [[Буриад]], [[Түмэд]], [[Өөлд]], [[Торгууд]] гэх мэтээр олон яст Монголчууд Өвөр Монголд байгаа. Өвөр Монголын хэл шинжлэлийн газраас ангилснаар тэндэх [[Монгол хэл]]ийг Урд Монголын (магадгүй ''урд'' биш ''өвөр'' байж мэднэ), Ойрад, Барга-Буриад гурван аялгуутай гэдэг. Халхтай ойр [[Цахар аялгуу]]г [[Шулуун хөх хошуу]]ныхны аман аялгуунд үндэслэн Өвөр Монгол дахь Монгол хэлний баримжаа авиа гэж тогтоожээ. Монгол хэлээр бичих, уншихдаа [[Монгол бичиг|Монгол бичгээ]] гээлгүй хэрэглэж байгаа. == Эдийн засаг == ===Уурхай === Өвөр Монгол Хятадад төдийгүй дэл­­хийд үнэт металл, орд газраараа тэргүүлж бай­на.<ref name="gogo">[http://news.gogo.mn/r/6118 Өвөр Монгол "Өдрийн сонин"] 2007.9.3</ref> <ref name="cri">[http://mongol.cri.cn/483/2009/04/01/21s128152.htm Өвөр Монгол China Radio International] 2009</ref> Дэлхийн үнэт метал­лын орд газрын 50 хувь тус нутагт байдаг гэдэг нь судал­гаагаар тогтоогджээ.<ref name="gogo"/><ref name="cri"/> 2001 оны судал­гаагаар нэг жилд 46.600 тн үнэт металл олборлодог аж.<ref name="gogo"/> === Хөдөө аж ахуй === Улаан буудай, эрдэнэ шиш, наран­цэцэг тарьж газар тариаланг түлхүү хөгжүүлэх бодлогыг Хятадын Засгийн газраас явуулж байна.<ref name="gogo"/> ==Зургийн цомог== <gallery> Файл:Inner Mongolia regions.jpg Файл:Umnud Mongol 1956 atlas.jpg|Өвөрмонгол 1956 онд Файл:Gobi-desert-map.gif Файл:China_(2675592718).jpg|19-р зуун File:China old map.jpg|1926 он Файл:MongolianLanguages.jpg Файл:Inner mongolia map.jpg Файл:China6.png </gallery> == Цахим холбоос == {{Commons|Inner Mongolia|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон}} * [http://mgl.nmg.gov.cn/index.html/ Өвөр Монголын албан ёсны цахим хуудас] (монголоор) * [http://www.nmg.gov.cn/ Өвөр Монголын албан ёсны цахим хуудас] (хятадаар) * (<small>Англи, Монголоор</small>) [http://www.smhric.org/ Өвөр Монголын Хүний Эрхийн Мэдээллийн Өртөө] * (<small>Монгол бичгээр</small>) [http://www.solonggo.net/mdls/ah/alh.aspx?pid=0&alias=menkcms&mid=4748&wv=P Өвөр Монголын аймаг хотуудын газрын зураг] * [http://lupm.org/ Монголын эрх чөлөө холбооны нам] * [http://www.hunmagyar.org/turan/mongol/50yrs.html 50 YEARS OF TURMOIL IN INNER MONGOLIA] ==Эшлэл== <references /> {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Өвөр Монгол| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] 2aakkrekqc5oaak2pwlghm9m0plg1af 706855 706854 2022-07-31T14:18:08Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Чин улсын дор */ wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон<br/>{{MongolUnicode|ᠥᠪᠥᠷ}}{{MongolUnicode|ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ}}{{MongolUnicode|ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠨ}}{{MongolUnicode|ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ}}{{MongolUnicode|ᠣᠷᠣᠨ}} |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{хэл-хят1|内蒙古自治区}} — nèi měnggǔ zìzhìqū |image_skyline = |image_caption = |image_map = Inner Mongolia in China (+all claims hatched).svg |map_caption = Хятад дахь Өвөр Монгол орон |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = Муж, орон |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = '''Өвөр Монголын ӨЗО''' |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = Аймаг, тойрог |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = [[Өвөр Монгол#Засаг захиргааны хуваарь|Аймгийн дайтай 9 хот, 3 аймаг]] |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = Хошуу, шянь |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = Нэр бүхий 101 нутаг |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = Сум, шян |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = Нэр бүхий 1425 нутаг |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Хөх хот]] |газар_нутаг = 1,183,000 км² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 24,706,321 хүн |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = 20.2 хүн/км² |ард_түмэн = 79.54% - [[Хятад үндэстэн|хятад]], 17.11% - [[Монгол үндэстэн|монгол]] |цугаараа = Өвөр Монголчууд |Нэрт хүмүүс = Харчин гүн Бавуужав, Харчин гүн Хайсан гүн, Тогтох гүн, Манлайбаатар Дамдинсүрэн зэрэг |даргыг_юу_гэх = Намын НБД |даргын_нэр = Ли жи хэн |даргыг_юу_гэх1 = ӨЗО-ы дарга |даргын_нэр1 = Бу шо лин |түүхэн_он = 1947 он |түүхэн_үйл = ӨМӨЗО үүсэн байгуулагдсан |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = [http://www.nmg.gov.cn/ nmg.gov.cn] (хятадаар) [http://mgl.nmg.gov.cn/ mgl.nmg.gov.cn] (монголоор) |тэмдэглэл = }} '''Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон''' ({{lang-zh|内蒙古自治区}} ''Nèi Měnggǔ Zìzhìqū''; [[Монгол хэл|монг.]]{{MongolUnicode|ᠥᠪᠥᠷ<br/> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ<br/> ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠨ<br/> ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ<br/> ᠣᠷᠣᠨ}}; [[товчлол|товч.]] '''ӨМӨЗО, Өвөр Монгол, Өвөр Монголын ӨЗО''') — [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[өөртөө засах орон]] (нэгдүгээр түвшний нэгж). Хойд талаараа [[Монгол Улс]], [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]]-тай БНХАУ-г төлөөлж хил залгадаг бол улс дотор [[Хармөрөн]], [[Гирин]], [[Ляонин]], [[Хэбэй]], [[Шаньси]], [[Шэньси]], [[Ганьсү]] гэх долоон муж, [[Ниншя - Хотонгийн ӨЗО]]-той хаяална. Нийслэл нь [[Хөх хот]], хамгийн том хот нь нь [[Бугат хот|Бугат]]. 1947 оны 5 сарын 1-нд [[Улаан хот]]од төвлөн байгуулагдсан. 1,183,000 км² (нэгдүгээр түвшинд [[БНХАУ-ын засаг захиргааны нэгжүүдийн газар нутгийн хэмжээний харьцуулалт|3-р том]]) талбайт нутагтай, 2010 оны байдлаар 24,706,321 ([[БНХАУ-ын засаг захиргааны нэгжүүдийн хүн амын харьцуулалт|23-р олон]]) хүн амтай. 2000 оны байдлаар хүн амын 79.17%-ийг улсын олонх [[Хятад үндэстэн]], 17.13%-г өөртөө засах орны өргөмжит [[Монгол үндэстэн]], 3.70%-г бусад угсаатан эзлэж байна. ӨЗО-ны дотор [[Хятад хэл]]нээс гадна [[Монгол бичиг]]т [[Монгол хэл]] албан ёсных байна. == Нэр == {{Монголнэрийнхүснэгт |хэмжээ = 22 |худам_монгол = [[Зураг:Öbür mongɣol-12.PNG]] |кирилл_буриад = үбэр-монгол |кирилл_монгол = өвөр монгол |кирилл_халимаг = өвр моңһл }} Өвөр Монгол ялгаатай утга бүхий хоёр нэрээр дэлхийд танигддаг. #[[Монгол хэлний бүлэг|Монгол хэлт]] хүн "Өвөр Монгол" гэж нэрлэдэг. Монгол хэлэнд «өвөр» гэдэг үг хоёр салаа утгатай байдгаас «ар» гэдгийн эсрэгцүүлсэнээр нэрлэгдсэн. Газар орныг заахад уулын ар, өвөр гэж түгээмэл хэрэглэгддэг. [[Говь|Говийн]] хойд талын нутгийг "[[Ар Монгол]]", өмнөд талын нутгийг "Өвөр Монгол" гэжээ гэх тайлбар байдаг. #[[Хятад хэл]]ээр "内蒙古" (''Nèi Měnggǔ'', «дотоод монгол») гэж нэрлэдэг. Хятад хэлээрх энэ нэрийг Манж хэлээрх ''dorgi'' («дотоод»), ''tulergi'' («гадаад») гэдгээс уламжласан гэх тайлбар байдаг. Хятад төвтэй энэ нэр дэлхийн хэлнүүдэд хамгийн их орчуулагддаг. Монгол хэлээр түүх бичигт [[Хятад]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Япон]]ы талын байр суурийг тайлбарлахын тулд "Дотоод Монгол" гэж бичих тохиолдол бий. ==Түүх== [[Монгол үндэстэн|Монгол үндэстний]] нутаг анх [[Хятад]]ын харъяанд байсангүй. Заримдаа ар, өвөр, баруун, зүүн гар болон хуваарилагдагддаг байлаа. Баруун урд зүгт [[Алтай]], зүүн урд зүгт [[Говь]] нь суурьшмал Хятадаас нүүдэлч умардын үндэстнүүдийг тусгаар байлгах байгалийн саад, тотгор болдог байжээ. === Зүүн монгол === [[Зураг:Altan Khan.jpg|thumb|Алтан хан]] [[Юань улс]] (Их хааны улс) мөхсөний дараа [[Цагаан хэрэм]]ээс умард нутаг ахин Монголчуудын төв болов. Эхний зуунд үнэндээ Баруун ([[Ойрад|Дөрвөн Ойрад]]), Зүүн хоёр болон тусгаарлаж, түүнээс Зүүн Монгол баруун, зүүн хоёр гарт хуваагджээ. [[Халх]], [[Цахар]], [[Урианхай]] гурав буюу Зүүн гар [[хаан]]аар удирдуулж, [[Түмэд]], [[ордос]], [[Юншээбүү|Юншээбү]] гурав буюу Баруун гар [[жонон]]гоор залуулж байлаа. 1504 онд [[Батмөнх Даян хаан]] өөд болсны хойно орон нь 12 хөвүүнд салж өвлөгдөв. [[Халх|Ар Халх]] (одоогийн [[Монгол улс|Монгол орны]] дийлэнх хэсэг) отгон хүү [[Гэрсэнз]]эд очиж, Өвөр Халх зэрэг бусад Зүүн Монголын ихэнх хэсэг хожим Өвөр Монгол болсон юм. [[16-р зуун]]ы дунд үед [[Барсболд хаан|Барсболд жонон]]гийн хүү Түмэдийн [[Алтан хан|Алтан]] хүчийг олов. Тэр Цахарт суух хааны зэрэгцээгээр [[хан]] цолтон болжээ. Алтан хан [[Мин улс]]ыг уулгалан довтолж, худалдааны ашигтай нөхцөлийг тулган хүлээлгэж, 1552 онд Ойрдын заримыг ихээр дарж, Хөх нуурын газрыг эзэлж байжээ. Мөн 1575 онд [[Хөх хот]]ыг үүсгэн байгуулсан нь өдгөө Өвөр Монголын нийслэл хот юм. 1577 онд Алтан хан Төвөдийн [[Шарын шашин|Гэлүгваа ёс]]ын их лам [[Гуравдугаар Далай лам|Содномжамцад]] [[Далай лам]] цол өргөмжилжээ. === Чин улсын дор === [[17-р зуун]]ы эхээр Цахарын [[Лигдэн хаан]] Монголын хаан гэх нэртэй боловч үнэндээ Монгол ноёд бие даан тус тусдаа нутгаа мэдэн сууж байв. Тэр эвээр ноёдыг нэгтгэхийг хичээсэн боловч үеэл нарынхаа үйлдлээс болж санасандаа хүрээгүй. [[Харчин]], Хорчин, Өвөр Халхын ноёд [[Зүрчид]]ийн [[Нурхачи|Нурхач баатар]]тай холбоолов. Лигдэн хаан хэд хэдэн ялагдлын дараа 1634 онд Хөх нуур руу ухарч яваад [[Ганьсү]]д өвчнөөр нас эцэслэжээ. Хөх хот Манжид эзлэгдэн Манж [[Дээд эрдэмт]] хаан өөрийгөө Монголын хаан өргөмжлөв. Ингэж одоогийн Өвөр Монгол орон [[Чин гүрэн|Чин улсын]] нутаг дэвсгэр болж байлаа. Энэ үеэс 1691 он хүртэл Ар Халх тусгаар байсан. Хятадыг [[Манж үндэстэн|Манжууд]] байлдан эзлэхэд Өвөр Монгол голлох үүрэгтэй оролцсон бөгөөд Чин улсын дор 49 хошуу болон хуваагджээ. Харъяатын ёсоор [[17-р зуун]]ы эцсээр [[Галдан бошигт хаан|Галдан бошогт]]ийн эсрэг, [[18-р зуун]]ы дундуур [[Зүүнгарын хаант улс]]ын эсрэг аян дайнд явалцжээ. 19-р зууны Өвөр Монголын уран зохиол онцгой хөгжиж байлаа. Тэр дундаас [[Ванчинбалын Инжаннаш]] хэмээх нэрт зохиолч төрсөн билээ. 19-р зууны эцсээр Манжын ноёрхлын эсрэг [[дугуйлан|дугуйлан хөдөлгөөн]] өрнөсөн. Хөдөлгөөний нэг идэвхтэн нь шүлэгч [[Хишигбат]] байжээ. Хөдөлгөөн Манжын цэргийн хүчинд дарагджээ. === Хорьдугаар зуун === [[20-р зуун]]ы эхээр [[Ар Монгол]]д [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн]] үүсэж, 1911 онд [[Жавзандамба хутагт|шашны тэргүүнээ]] хаан залж [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг байгууллаа. Энэ үед Өвөр Монголын 49 хошууны дийлэнх нь (зарим судлаачид 36, 38 хошуу гэдэг), [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]], Алшаагийн Монголчууд шинээр тогтсон улсад дагаар орохоо баталж байв. 1913-1914 онд [[Богд хаан|Богдын]] засгийн газраас [[Дундад Иргэн Улс]]ын цэргийг Өвөр Монголоос үлдэн хөөхөөр цэрэг илгээн байлдаан үүсгэж байлаа. [[Зураг:Princ Teh Wang.jpg|thumb|200px|[[Дэмчигдонров|Дэ ван]] хэмээх [[Дэмчигдонров]]]] [[Зураг:Inner Mongolia Autonomous Government Officials Taking the Oath.jpg|thumb|200px|Ерөнхий Ассамблейн Өвөр Монголын өөртөө засах засгийн газар байгуулах]] 1915 оны [[Монгол]], [[Оросын Хаант Улс|Орос]], [[Хятад]] гурван этгээдийн [[Хиагтын гэрээ]]гээр Өвөр Монголыг нийлүүлэх Монголын төлөвлөгөө үгүйсгэгджээ. Чухамдаа [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос]] [[Япон]]той [[Ар Монгол|Гадаад Монголыг]] Оросын, [[Өвөр Монгол|Дотоод Монголыг]] Японы нөлөөний хүрээнд хамруулна гэж тохиролцсоноо барьсан болон Өвөр Монголын газар орныг лавшруулан эзлэх Дундад Иргэн Улсын хүсэл үүнд нийлсэн байдаг. Тэгэвч Өвөр Монголын ард түмэн эрх чөлөөнийхөө төлөө үргэлжлүүлэн тэмцэж байв. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед Японыг түшиглэн Хятадын эзэмшлээс гарахаар хэсэг ноёд чармайсан байдаг. Энэ үеийн эрх чөлөөний тэмцлийг [[Дэмчигдонров]] ван оройлсон. [[1945 он]]ы Японы [[Квантуны арми]]йн эсрэг [[Улаан Арми|Зөвлөлтийн арми]]йн давшилтанд туслах, Японы цэрэг болон Хятадаас Өвөр Монголыг чөлөөлөхөөр [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын цэрэг Өвөр Монголд нэвтэрсэн. Чөлөөлсний дараахан Өвөр Монгол Монголын цэргийн мэдэлд тогтнож байлаа. Гэвч [[Алс Дорнод]]од [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ыг сөрөхийн тулд Манж Чин Улсын дайтай Хятад орныг нэгтгэх [[Иосиф Сталин]]ы төлөвлөгөө хэрэгжсэнээр [[Мао Зэдун]]ы хүчин ахин Өвөр Монголыг эзлэсэн. Дэмчигдонров болон бусад эх орончид [[1949 он]] хүртэл эрх чөлөөний төлөө тэмцсээр байжээ. == Засаг захиргааны хуваарь == [[Манж Чин гүрэн]] 1636 онд Өвөр Монголыг бүрэн эзэлж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг Шилийн голын, Жирмийн, Зостын, Хөлөнбуйрын, Зуу-Удийн, Улаанцавын чуулган хэмээн нэрлэж, эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос (Зуу-Уд), Алшаа аймаг бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> Хятадын коммунист удирдагч Мао Японы эсрэг дайнд монголчуудын дэмжлэгийг авахын тулд өвөр монголчуудад Монголын түүхэн нутгийг эргүүлэн өгөхөөр амлаж дайны дараа нилээд нутгийг эргүүлэн өгөхөөр оролдсон ч шинээр суурьшсан хятад иргэдийн эсэргүүцлээс шалтгаалж зарим хэсэг нь хятад мужуудын хилд үлджээ. 19-р зууны сүүлээс хойш өвөр монголчууд хятад иргэдэд шахагдан хойш нүүх, уусах, олноороо хядагдах, ноёд нь манжийн Шинэ засгийн бодлогийн үед газраа худалдах, хятад мужид монголын нутгийг тасдан өгсөн зэргээс шалтгаалан Өвөр Монголын газар багасчээ. 1891 оны хятадын нууц байгууллагын босогчдын хядлагаар Өвөр Монголын зүүн талаар байсан ([[харчин]] голдуу?) 150,000 амь үрэгдсэн байдаг. *[[Дундад Иргэн Улс]]ын үеийн Өвөр Монголын нутаг: **[[Цахар муж]] **[[Жэхэ муж]] **[[Ляобэй]] муж **[[Хянган муж]] **[[Суйюань муж]] ӨМӨЗО өөрөө БНХАУ-ын [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|нэгдүгээр түвшний]] засаг захиргааны нэгж. Харин дотроо [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|хоёрдугаар түвшний]] ([[Аймаг (ӨМӨЗО)|аймаг]]тай тэнцэх) 12 нэгжид хуваагддаг. Энэ түвшний нэгжүүд [[Чин улс]]ын үеэс [[чуулган]], 20-р зуунаас [[аймаг]] ({{lang-zh|盟}} ''méng'') гэж нэрлэгдсээр ирсэн. Үүний адилаар [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|гуравдугаар түвшинд]] [[хошуу]] үндсэн нэгж болдог уламжлалтай. 1990-ээд оноос аймгуудыг [[тойргийн энтэй хот]] ({{lang-zh|地级市}} ''dìjíshì'') болгон хувиргасаар одоогоор гурав нь ([[Алшаа аймаг|Алшаа]], [[Хянган аймаг|Хянган]], [[Шилийн гол аймаг|Шилийн гол]]) аймаг нэрээрээ байна. Энэ өөрчлөн байгуулалтаар [[Хайлаар]], [[Жинин]] гэх мэтийн хотууд [[хотын дүүрэг]] гэгдэх болсон. [[Хөлөнбуйр]], [[Баяннуур хот|Баяннуур]], [[Улаанцав]] гурав нэрээ хадгалж үлдсэн бол Улаанхад, [[Жирэм]] хоёр [[Чифен]] (одоо Монголоор [[Улаанхад]] гэдэг), [[Тонляо хот|Тонляо]] гэх Хятад албан нэртэй болж өөрчлөгджээ. [[Их Зуу]] харин [[Ордос хот|Ордос]] гэж өөр нэг Монгол нэрээр солигдсон. Үлдэж буй гурван аймгийн зэргэмж яваандаа бас өөрчлөгдөх шинжтэй. {| class="wikitable" style="font-size:90%;" align=center !colspan="9" align="center" | Газрын зураг |- |colspan="9" align="center" | [[File:Nei Mongol prfc map.png|350px]] |- ! # ! Монгол нэр ! Засаг захиргааны<br>төрөл ! Хятад нэр (ханзыг латинчлах<br>пиньинь галигийн хамт) ! Монгол нэр (эрдэм шинжилгээний<br>латин галигийн хамт) ! Газар нутаг<br>(км²) ! Хүн ам<br>(2010 тоол.) ! Засаг захиргааны<br>төв |---------- |1 |[[Алшаа аймаг]] |аймаг |阿拉善盟 (Ālāshàn Méng) |{{MongolUnicode|ᠠᠯᠠᠱᠠ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (alaša ayimaɣ) |267,574 |231,334 |[[Баян хот]] |---------- |2 |[[Баяннуур хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |巴彦淖尔市 (Bāyànnào'ěr Shì) |{{MongolUnicode|ᠪᠠᠶᠠᠨᠨᠠᠭᠤᠷ ᠬᠣᠲᠠ}} (bayannaɣur qota) |65,788 |1,669,915 |[[Линьхе дүүрэг]] |---------- |3 |[[Үхай хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |乌海市 (Wūhǎi Shì) |{{MongolUnicode|ᠦᠬᠠᠢ ᠬᠣᠲᠠ}} (üqai qota) |1,754 |532,902 |[[Хайбовань дүүрэг]] |---------- |4 |[[Ордос хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |鄂尔多斯市 (È'ěrduōsī Shì) |{{MongolUnicode|ᠣᠷᠳᠣᠰ ᠬᠣᠲᠠ}} (ordus qota) |86,752 |1,940,653 |[[Хиа багш дүүрэг]] |---------- |5 |[[Бугат хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |包头市 (Bāotóu Shì) |{{MongolUnicode|ᠪᠤᠭᠤᠲᠤ ᠬᠣᠲᠠ}} (buɣutu qota) |27,768 |2,650,364 |[[Хөндлөн дүүрэг]] |---------- |6 |[[Хөх хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |呼和浩特市 (Hūhéhàotè Shì) |{{MongolUnicode|ᠬᠥᠬᠡᠬᠣᠲᠠ}} (kökeqota) | 17,271 |2,866,615 |[[Хуйминь дүүрэг]] |---------- |7 |[[Улаанцав хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |乌兰察布市 (Wūlánchábù Shì) |{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠴᠠᠪ ᠬᠣᠲᠠ}} (ulaɣančab qota) |54,491 |2,143,590 |[[Жинин дүүрэг]] |---------- |8 |[[Шилийн гол аймаг]] |аймаг |锡林郭勒盟 (Xīlínguōlè Méng) |{{MongolUnicode|ᠰᠢᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠭᠣᠣᠯ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (sili-yin ɣoul ayimaɣ) |201,494 |1,028,022 |[[Шилийн хот]] |---------- |9 |[[Улаанхад хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |赤峰市 (Chìfēng Shì) |{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠬᠠᠳᠠ ᠬᠣᠲᠠ}} (ulaɣanqada qota) |90,021 |4,341,245 |[[Хуншань дүүрэг]] |---------- |10 |[[Тонляо хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |通辽市 (Tōngliáo Shì) |{{MongolUnicode|ᠲᠦᠩᠯᠢᠶᠣᠣ ᠬᠣᠲᠠ}} (töngliyao qota) |59,535 |3,139,153 |[[Хорчин дүүрэг]] |---------- |11 |[[Хянган аймаг]] |аймаг |兴安盟 (Xīng'ān Méng) |{{MongolUnicode|ᠬᠢᠩᠭᠠᠨ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (qingɣan ayimaɣ) |59,806 |1,613,250 |[[Улаан хот]] |---------- |12 |[[Хөлөнбуйр хот]] |тойргийн<br>энтэй хот |呼伦贝尔市 (Hūlúnbèi'ěr Shì) |{{MongolUnicode|ᠬᠥᠯᠥᠨ ᠪᠤᠶᠢᠷ ᠬᠣᠲᠠ}} (kölün-buyir qota) |263,953 |2,549,278 |[[Хайлаар|Хайлар дүүрэг]] |---------- |} Хоёрдугаар ([[аймаг]]тай тэнцэх) түвшнээс доор гуравдугаар ([[хошуу]]тай тэнцэх) түвшинд 21 [[дүүрэг]], 11 [[шяны энтэй хот]], 17 [[шянь]], 49 [[хошуу]], 3 өөртөө засах хошуу бүгд 101 нэгжид хуваагдаж байгаа. Цаашилвал дөрөвдүгээр ([[сум]]тай тэнцэх) түвшинд 532 [[балгас]], 407 [[шян]], 277 сум, 18 [[угсаатны шян]], 1 угсаатны сум, 190 [[хороо]] буюу бүгд 1425 нэгжид хуваагддаг. == Хүн ам == ӨМӨЗО-д 2000 оны байдлаар 23.84 сая хүн суурьшиж байна. Хүн амын 79.17% [[Хятад үндэстэн]], 17.13% болох 3,995,349 нь [[Монгол үндэстэн]] байгаагаас гадна бусад 48 [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|угсаатны]] төлөөлөл нийлээд 3.70%-г бүрдүүлж байна. {| class="wikitable" |+ Өвөр Монголын өөртөө засах орны угсаатны бүтэц<br/>(2000 оны тооллогын дүн) |- ! [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|Угсаатны нийтлэг]] ! Хүн амын тоо ! Эзлэх хувь (%) |- | [[Хятад үндэстэн|Хятад]] (БНХАУ-ын үндсэн үндэстэн) || 18,465,586 || 79.17 % |- | [[Монгол үндэстэн|Монгол]] (ӨМӨЗО-ын өргөмжит үндэстэн)|| 3,995,349 || 17.13 % |- | [[Манж үндэстэн|Манж]] || 499,911 || 2.14 % |- | [[Хотон үндэстэн|Хотон]] (Хуй) || 209,850 || 0.90 % |- | [[Дагуур]] || 77,188 || 0.33 % |- | [[Хамниган]] (Эвэнх)|| 26,201 || 0.11 % |- | [[Солонгос үндэстэн|Солонгос]] || 21,859 || 0.09 % |- | [[Орос үндэстэн|Орос]] || 5,020 || 0.02 % |- | [[Орчон]] || 3,573 || 0.015 % |- | [[шибэ]] ( [[Файл:sibe.png|20px]] ''Sibe'') || 3,023 || 0.01 % |- | Бусад || 15,787 || 0.085 % |} Өвөр Монголын 4 сая гаруй Монгол нь [[Хятад дахь Монголчууд]]ын 68.72% нь болж байгаа. Хятад дахь Монголчуудыг "Монгол" гэж бүртгэдэг болохоор [[ястан]] тус бүрийн хүн амын тоог мэдэхэд хүндрэлтэй. Хэдий тийм ч түүхэн нутаг болон хэл аялгуугаар ялгардгаас [[Цахар]], [[Сөнөд]], [[Үзэмчин]], [[Авга (овог)|Авга ба Авханар]], [[Урад]], [[Ордос]], [[Хошууд]], [[Халх]], [[Баарин]], [[Ар хорчин]], [[Онгиуд]], [[Хишигтэн]], [[Хорчин]], [[Харчин]], [[Дөрвөд]], [[Барга]], [[Буриад]], [[Түмэд]], [[Өөлд]], [[Торгууд]] гэх мэтээр олон яст Монголчууд Өвөр Монголд байгаа. Өвөр Монголын хэл шинжлэлийн газраас ангилснаар тэндэх [[Монгол хэл]]ийг Урд Монголын (магадгүй ''урд'' биш ''өвөр'' байж мэднэ), Ойрад, Барга-Буриад гурван аялгуутай гэдэг. Халхтай ойр [[Цахар аялгуу]]г [[Шулуун хөх хошуу]]ныхны аман аялгуунд үндэслэн Өвөр Монгол дахь Монгол хэлний баримжаа авиа гэж тогтоожээ. Монгол хэлээр бичих, уншихдаа [[Монгол бичиг|Монгол бичгээ]] гээлгүй хэрэглэж байгаа. == Эдийн засаг == ===Уурхай === Өвөр Монгол Хятадад төдийгүй дэл­­хийд үнэт металл, орд газраараа тэргүүлж бай­на.<ref name="gogo">[http://news.gogo.mn/r/6118 Өвөр Монгол "Өдрийн сонин"] 2007.9.3</ref> <ref name="cri">[http://mongol.cri.cn/483/2009/04/01/21s128152.htm Өвөр Монгол China Radio International] 2009</ref> Дэлхийн үнэт метал­лын орд газрын 50 хувь тус нутагт байдаг гэдэг нь судал­гаагаар тогтоогджээ.<ref name="gogo"/><ref name="cri"/> 2001 оны судал­гаагаар нэг жилд 46.600 тн үнэт металл олборлодог аж.<ref name="gogo"/> === Хөдөө аж ахуй === Улаан буудай, эрдэнэ шиш, наран­цэцэг тарьж газар тариаланг түлхүү хөгжүүлэх бодлогыг Хятадын Засгийн газраас явуулж байна.<ref name="gogo"/> ==Зургийн цомог== <gallery> Файл:Inner Mongolia regions.jpg Файл:Umnud Mongol 1956 atlas.jpg|Өвөрмонгол 1956 онд Файл:Gobi-desert-map.gif Файл:China_(2675592718).jpg|19-р зуун File:China old map.jpg|1926 он Файл:MongolianLanguages.jpg Файл:Inner mongolia map.jpg Файл:China6.png </gallery> == Цахим холбоос == {{Commons|Inner Mongolia|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон}} * [http://mgl.nmg.gov.cn/index.html/ Өвөр Монголын албан ёсны цахим хуудас] (монголоор) * [http://www.nmg.gov.cn/ Өвөр Монголын албан ёсны цахим хуудас] (хятадаар) * (<small>Англи, Монголоор</small>) [http://www.smhric.org/ Өвөр Монголын Хүний Эрхийн Мэдээллийн Өртөө] * (<small>Монгол бичгээр</small>) [http://www.solonggo.net/mdls/ah/alh.aspx?pid=0&alias=menkcms&mid=4748&wv=P Өвөр Монголын аймаг хотуудын газрын зураг] * [http://lupm.org/ Монголын эрх чөлөө холбооны нам] * [http://www.hunmagyar.org/turan/mongol/50yrs.html 50 YEARS OF TURMOIL IN INNER MONGOLIA] ==Эшлэл== <references /> {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Өвөр Монгол| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] p2xybqsmccfrz568jmyh5gzf122lv4u 0 2967 706892 706737 2022-07-31T20:21:37Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}<br>{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū'' |image_skyline = |image_caption = |image_map = Xinjiang in China (de-facto).svg |map_caption = |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Өрөмч]] |газар_нутаг = 1 664 897.17<ref name="新疆">[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]</ref> km² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 21,813,334 |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = |ард_түмэн = |цугаараа = |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = |тэмдэглэл = }} [[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд дунган, монгол, [[киргиз]], сибо, [[тажикууд‎]], [[узбекистан]], [[манж]], [[дагуур]], [[татар]], [[орос]], [[дунсян]], тузя, [[жуан]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Жамму]]-[[Ладакх]] муж ([[Кашмир]] нутаг), [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөд]]ийн автономит нутаг, [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна. Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор "үзэсгэлэнтэй бэлчээр" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг. [[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]] [[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]] Томоохон голууд — [[Тарим]], [[Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Баграшкүль]], [[Эв нуур]]. == Түүх == [[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]] [[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]] Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. <!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--> 18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна. === Эрт үе === Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ. ===Тохарын улсууд=== {{гол|Тохар}} ===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)=== {{гол|Хүннү улс}} === Сүмбэ улс === {{гол|Сүмбэ улс}} === Нирун улс (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ ===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар=== {{гол|Цагаан хүннү}} ===Бусад улсууд === === Түрэг улс МЭ 555 он === {{гол|Түрэг улс}} [[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм. === Тан улс === {{гол|Тан улс}} [[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]] === Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он === {{гол|Уйгурын хаант улс}} === Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь=== ===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг=== {{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}} ===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)=== {{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}} [[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]] 1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ. ===[[Моголистан]]=== {{гол|Моголистан}} === Зүүнгарын хаант улс === {{гол|Зүүнгарын хаант улс}} Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ. === Манжийн үе === [[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Якуб бек.]] Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд Илийн хязгаарын [[Жанжин]]ы газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ. Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ. Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов. Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв. Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ.Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жаоху-д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд, Кашгар хотууд унажээ. "Иймэрхүү" гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид,ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ. Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны "төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан" хэмээн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийг тэтгэсний]] 20 дугаар онд Дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ. 1862-1877 онд Манж Чин улсын Шэньси, Ганьсу, [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]], Кашгарыг хамарсан “цагаан малгайтны бослого” дэгдэж, босогчид үе үе Монголд нэвтрэн. === Дундад иргэн улс === [[Дундад Иргэн Улс]]ын үед Шинжаан урт хугацааны мөргөлдөөнтэй байсан. [[Уйгурууд]] [[Зүүн Туркестан]] улсыг хоёр удаа байгуулсан боловч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн нөлөөн дор алга болжээ. === Орчин үе === 1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ. == Цөмийн туршилт== Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон. == Байгаль-цаг уур, газарзүй == [[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]] Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм. [[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]] Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг. == Хүн ам зүйн бүтэц == Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг. === Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр === [[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]] Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ. Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ. == Холбоотой утга == {{commons category|Xinjiang}} * [[Зүүнгар нутаг]] * [[Зүүн Туркестан]] ==Зураг== <gallery> Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун <ref>[[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.</ref> Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж Файл:Hyatad.jpg Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь Файл:Хятад-атлас.jpg Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]] Файл:Urumqi.jpg Файл:UrumqiSouthSta.jpg File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Шинжаан| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Уйгурууд]] 6hczam38lok8v2bn6vup5rgim1wirwo 706893 706892 2022-07-31T20:22:03Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}<br>{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū'' |image_skyline = |image_caption = |image_map = Xinjiang in China (de-facto).svg |map_caption = |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Өрөмч]] |газар_нутаг = 1 664 897.17<ref name="新疆">[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]</ref> km² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 21,813,334 |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = |ард_түмэн = |цугаараа = |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = |тэмдэглэл = }} [[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд дунган, монгол, [[киргиз]], сибо, [[тажикууд‎]], [[узбекистан]], [[манж]], [[дагуур]], [[татар]], [[орос]], [[дунсян]], тузя, [[жуан]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Ладакх]] муж ([[Кашмир]] нутаг), [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөд]]ийн автономит нутаг, [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна. Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор "үзэсгэлэнтэй бэлчээр" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг. [[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]] [[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]] Томоохон голууд — [[Тарим]], [[Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Баграшкүль]], [[Эв нуур]]. == Түүх == [[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]] [[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]] Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. <!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--> 18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна. === Эрт үе === Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ. ===Тохарын улсууд=== {{гол|Тохар}} ===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)=== {{гол|Хүннү улс}} === Сүмбэ улс === {{гол|Сүмбэ улс}} === Нирун улс (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ ===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар=== {{гол|Цагаан хүннү}} ===Бусад улсууд === === Түрэг улс МЭ 555 он === {{гол|Түрэг улс}} [[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм. === Тан улс === {{гол|Тан улс}} [[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]] === Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он === {{гол|Уйгурын хаант улс}} === Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь=== ===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг=== {{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}} ===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)=== {{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}} [[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]] 1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ. ===[[Моголистан]]=== {{гол|Моголистан}} === Зүүнгарын хаант улс === {{гол|Зүүнгарын хаант улс}} Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ. === Манжийн үе === [[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Якуб бек.]] Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд Илийн хязгаарын [[Жанжин]]ы газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ. Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ. Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов. Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв. Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ.Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жаоху-д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд, Кашгар хотууд унажээ. "Иймэрхүү" гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид,ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ. Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны "төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан" хэмээн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийг тэтгэсний]] 20 дугаар онд Дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ. 1862-1877 онд Манж Чин улсын Шэньси, Ганьсу, [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]], Кашгарыг хамарсан “цагаан малгайтны бослого” дэгдэж, босогчид үе үе Монголд нэвтрэн. === Дундад иргэн улс === [[Дундад Иргэн Улс]]ын үед Шинжаан урт хугацааны мөргөлдөөнтэй байсан. [[Уйгурууд]] [[Зүүн Туркестан]] улсыг хоёр удаа байгуулсан боловч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн нөлөөн дор алга болжээ. === Орчин үе === 1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ. == Цөмийн туршилт== Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон. == Байгаль-цаг уур, газарзүй == [[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]] Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм. [[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]] Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг. == Хүн ам зүйн бүтэц == Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг. === Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр === [[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]] Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ. Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ. == Холбоотой утга == {{commons category|Xinjiang}} * [[Зүүнгар нутаг]] * [[Зүүн Туркестан]] ==Зураг== <gallery> Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун <ref>[[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.</ref> Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж Файл:Hyatad.jpg Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь Файл:Хятад-атлас.jpg Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]] Файл:Urumqi.jpg Файл:UrumqiSouthSta.jpg File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Шинжаан| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Уйгурууд]] 72w3jxk899n77brvofc4pam6msniyml 706894 706893 2022-07-31T20:25:44Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}<br>{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū'' |image_skyline = |image_caption = |image_map = Xinjiang in China (de-facto).svg |map_caption = |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Өрөмч]] |газар_нутаг = 1 664 897.17<ref name="新疆">[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]</ref> km² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 21,813,334 |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = |ард_түмэн = |цугаараа = |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = |тэмдэглэл = }} [[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд дунган, монгол, [[киргиз]], сибо, [[тажикууд‎]], [[Узбекчүүд|узбек]], [[манж]], [[дагуур]], [[Татарууд|татар]], [[Оросууд|орос]], [[дунсян]], тузя, [[жуан]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Ладакх]] муж ([[Кашмир]] нутаг), [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөдийн ӨЗО]], [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна. Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор "үзэсгэлэнтэй бэлчээр" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг. [[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]] [[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]] Томоохон голууд — [[Тарим]], [[Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Баграшкүль]], [[Эв нуур]]. == Түүх == [[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]] [[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]] Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. <!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--> 18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна. === Эрт үе === Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ. ===Тохарын улсууд=== {{гол|Тохар}} ===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)=== {{гол|Хүннү улс}} === Сүмбэ улс === {{гол|Сүмбэ улс}} === Нирун улс (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ ===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар=== {{гол|Цагаан хүннү}} ===Бусад улсууд === === Түрэг улс МЭ 555 он === {{гол|Түрэг улс}} [[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм. === Тан улс === {{гол|Тан улс}} [[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]] === Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он === {{гол|Уйгурын хаант улс}} === Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь=== ===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг=== {{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}} ===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)=== {{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}} [[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]] 1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ. ===[[Моголистан]]=== {{гол|Моголистан}} === Зүүнгарын хаант улс === {{гол|Зүүнгарын хаант улс}} Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ. === Манжийн үе === [[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Якуб бек.]] Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд Илийн хязгаарын [[Жанжин]]ы газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ. Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ. Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов. Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв. Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ.Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жаоху-д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд, Кашгар хотууд унажээ. "Иймэрхүү" гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид,ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ. Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны "төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан" хэмээн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийг тэтгэсний]] 20 дугаар онд Дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ. 1862-1877 онд Манж Чин улсын Шэньси, Ганьсу, [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]], Кашгарыг хамарсан “цагаан малгайтны бослого” дэгдэж, босогчид үе үе Монголд нэвтрэн. === Дундад иргэн улс === [[Дундад Иргэн Улс]]ын үед Шинжаан урт хугацааны мөргөлдөөнтэй байсан. [[Уйгурууд]] [[Зүүн Туркестан]] улсыг хоёр удаа байгуулсан боловч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн нөлөөн дор алга болжээ. === Орчин үе === 1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ. == Цөмийн туршилт== Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон. == Байгаль-цаг уур, газарзүй == [[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]] Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм. [[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]] Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг. == Хүн ам зүйн бүтэц == Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг. === Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр === [[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]] Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ. Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ. == Холбоотой утга == {{commons category|Xinjiang}} * [[Зүүнгар нутаг]] * [[Зүүн Туркестан]] ==Зураг== <gallery> Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун <ref>[[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.</ref> Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж Файл:Hyatad.jpg Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь Файл:Хятад-атлас.jpg Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]] Файл:Urumqi.jpg Файл:UrumqiSouthSta.jpg File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Шинжаан| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Уйгурууд]] 3ogv84svvk5oaozk4vdmyb39ly474sn 706895 706894 2022-07-31T20:26:52Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}<br>{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū'' |image_skyline = |image_caption = |image_map = Xinjiang in China (de-facto).svg |map_caption = |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Өрөмч]] |газар_нутаг = 1 664 897.17<ref name="新疆">[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]</ref> km² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 21,813,334 |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = |ард_түмэн = |цугаараа = |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = |тэмдэглэл = }} [[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд дунган, монгол, [[киргиз]], сибо, [[тажикууд‎]], [[Узбекчүүд|узбек]], [[манж]], [[дагуур]], [[Татарууд|татар]], [[Оросууд|орос]], [[дунсян]], тузя, [[жуан]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Ладакх]] муж ([[Кашмир]] нутаг), [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]], [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна. Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор "үзэсгэлэнтэй бэлчээр" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг. [[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]] [[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]] Томоохон голууд — [[Тарим]], [[Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Баграшкүль]], [[Эв нуур]]. == Түүх == [[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]] [[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]] Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. <!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--> 18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна. === Эрт үе === Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ. ===Тохарын улсууд=== {{гол|Тохар}} ===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)=== {{гол|Хүннү улс}} === Сүмбэ улс === {{гол|Сүмбэ улс}} === Нирун улс (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ ===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар=== {{гол|Цагаан хүннү}} ===Бусад улсууд === === Түрэг улс МЭ 555 он === {{гол|Түрэг улс}} [[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм. === Тан улс === {{гол|Тан улс}} [[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]] === Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он === {{гол|Уйгурын хаант улс}} === Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь=== ===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг=== {{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}} ===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)=== {{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}} [[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]] 1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ. ===[[Моголистан]]=== {{гол|Моголистан}} === Зүүнгарын хаант улс === {{гол|Зүүнгарын хаант улс}} Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ. === Манжийн үе === [[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Якуб бек.]] Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд Илийн хязгаарын [[Жанжин]]ы газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ. Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ. Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов. Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв. Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ.Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жаоху-д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд, Кашгар хотууд унажээ. "Иймэрхүү" гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид,ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ. Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны "төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан" хэмээн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийг тэтгэсний]] 20 дугаар онд Дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ. 1862-1877 онд Манж Чин улсын Шэньси, Ганьсу, [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]], Кашгарыг хамарсан “цагаан малгайтны бослого” дэгдэж, босогчид үе үе Монголд нэвтрэн. === Дундад иргэн улс === [[Дундад Иргэн Улс]]ын үед Шинжаан урт хугацааны мөргөлдөөнтэй байсан. [[Уйгурууд]] [[Зүүн Туркестан]] улсыг хоёр удаа байгуулсан боловч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн нөлөөн дор алга болжээ. === Орчин үе === 1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ. == Цөмийн туршилт== Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон. == Байгаль-цаг уур, газарзүй == [[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]] Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм. [[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]] Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг. == Хүн ам зүйн бүтэц == Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг. === Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр === [[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]] Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ. Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ. == Холбоотой утга == {{commons category|Xinjiang}} * [[Зүүнгар нутаг]] * [[Зүүн Туркестан]] ==Зураг== <gallery> Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун <ref>[[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.</ref> Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж Файл:Hyatad.jpg Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь Файл:Хятад-атлас.jpg Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]] Файл:Urumqi.jpg Файл:UrumqiSouthSta.jpg File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Шинжаан| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Уйгурууд]] 7ypxklgd63zgm6nrsfqcx1gu7sbvuu1 706897 706895 2022-07-31T20:32:15Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}<br>{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū'' |image_skyline = |image_caption = |image_map = Xinjiang in China (de-facto).svg |map_caption = |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Өрөмч]] |газар_нутаг = 1 664 897.17<ref name="新疆">[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]</ref> km² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 21,813,334 |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = |ард_түмэн = |цугаараа = |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = |тэмдэглэл = }} [[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд [[Хотон (үндэстэн)|хотон]], монгол, [[киргиз]], сибо, [[тажикууд‎|тажик]], [[Узбекчүүд|узбек]], [[манж]], [[дагуур]], [[Татарууд|татар]], [[Оросууд|орос]], [[дунсян]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Ладакх]] муж ([[Кашмир]] нутаг), [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]], [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна. Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор "үзэсгэлэнтэй бэлчээр" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг. [[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]] [[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]] Томоохон голууд — [[Тарим]], [[Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Баграшкүль]], [[Эв нуур]]. == Түүх == [[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]] [[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]] Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. <!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--> 18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна. === Эрт үе === Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ. ===Тохарын улсууд=== {{гол|Тохар}} ===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)=== {{гол|Хүннү улс}} === Сүмбэ улс === {{гол|Сүмбэ улс}} === Нирун улс (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ ===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар=== {{гол|Цагаан хүннү}} ===Бусад улсууд === === Түрэг улс МЭ 555 он === {{гол|Түрэг улс}} [[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм. === Тан улс === {{гол|Тан улс}} [[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]] === Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он === {{гол|Уйгурын хаант улс}} === Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь=== ===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг=== {{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}} ===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)=== {{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}} [[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]] 1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ. ===[[Моголистан]]=== {{гол|Моголистан}} === Зүүнгарын хаант улс === {{гол|Зүүнгарын хаант улс}} Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ. === Манжийн үе === [[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Якуб бек.]] Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд Илийн хязгаарын [[Жанжин]]ы газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ. Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ. Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов. Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв. Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ.Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жаоху-д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд, Кашгар хотууд унажээ. "Иймэрхүү" гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид,ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ. Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны "төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан" хэмээн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийг тэтгэсний]] 20 дугаар онд Дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ. 1862-1877 онд Манж Чин улсын Шэньси, Ганьсу, [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]], Кашгарыг хамарсан “цагаан малгайтны бослого” дэгдэж, босогчид үе үе Монголд нэвтрэн. === Дундад иргэн улс === [[Дундад Иргэн Улс]]ын үед Шинжаан урт хугацааны мөргөлдөөнтэй байсан. [[Уйгурууд]] [[Зүүн Туркестан]] улсыг хоёр удаа байгуулсан боловч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн нөлөөн дор алга болжээ. === Орчин үе === 1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ. == Цөмийн туршилт== Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон. == Байгаль-цаг уур, газарзүй == [[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]] Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм. [[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]] Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг. == Хүн ам зүйн бүтэц == Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг. === Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр === [[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]] Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ. Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ. == Холбоотой утга == {{commons category|Xinjiang}} * [[Зүүнгар нутаг]] * [[Зүүн Туркестан]] ==Зураг== <gallery> Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун <ref>[[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.</ref> Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж Файл:Hyatad.jpg Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь Файл:Хятад-атлас.jpg Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]] Файл:Urumqi.jpg Файл:UrumqiSouthSta.jpg File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Шинжаан| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Уйгурууд]] 3xv4g4i1eqzg5jin3y54vzr06hn5mk5 706930 706897 2022-07-31T23:07:39Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Манжийн үе */ wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}<br>{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū'' |image_skyline = |image_caption = |image_map = Xinjiang in China (de-facto).svg |map_caption = |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Өрөмч]] |газар_нутаг = 1 664 897.17<ref name="新疆">[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]</ref> km² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 21,813,334 |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = |ард_түмэн = |цугаараа = |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = |тэмдэглэл = }} [[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд [[Хотон (үндэстэн)|хотон]], монгол, [[киргиз]], сибо, [[тажикууд‎|тажик]], [[Узбекчүүд|узбек]], [[манж]], [[дагуур]], [[Татарууд|татар]], [[Оросууд|орос]], [[дунсян]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Ладакх]] муж ([[Кашмир]] нутаг), [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]], [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна. Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор "үзэсгэлэнтэй бэлчээр" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг. [[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]] [[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]] Томоохон голууд — [[Тарим]], [[Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Баграшкүль]], [[Эв нуур]]. == Түүх == [[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]] [[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]] Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. <!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--> 18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна. === Эрт үе === Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ. ===Тохарын улсууд=== {{гол|Тохар}} ===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)=== {{гол|Хүннү улс}} === Сүмбэ улс === {{гол|Сүмбэ улс}} === Нирун улс (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ ===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар=== {{гол|Цагаан хүннү}} ===Бусад улсууд === === Түрэг улс МЭ 555 он === {{гол|Түрэг улс}} [[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм. === Тан улс === {{гол|Тан улс}} [[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]] === Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он === {{гол|Уйгурын хаант улс}} === Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь=== ===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг=== {{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}} ===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)=== {{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}} [[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]] 1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ. ===[[Моголистан]]=== {{гол|Моголистан}} === Зүүнгарын хаант улс === {{гол|Зүүнгарын хаант улс}} Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ. === Манжийн үе === [[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Якуб бек.]] {{гол|Чин улс}} Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд [[Хулж хот|Илий]]н хязгаарын [[Жанжин]]ы газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ. Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ. Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов. Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв. Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ. Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жаоху-д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд, Кашгар хотууд унажээ. "Иймэрхүү" гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид,ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ. Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны "төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан" хэмээн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийг тэтгэсний]] 20 дугаар онд Дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ. 1862-1877 онд Манж Чин улсын Шэньси, Ганьсу, [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]], [[Кашгар]]ыг хамарсан “цагаан малгайтны бослого” дэгдэж, босогчид үе үе Монголд нэвтрэн. === Дундад иргэн улс === [[Дундад Иргэн Улс]]ын үед Шинжаан урт хугацааны мөргөлдөөнтэй байсан. [[Уйгурууд]] [[Зүүн Туркестан]] улсыг хоёр удаа байгуулсан боловч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн нөлөөн дор алга болжээ. === Орчин үе === 1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ. == Цөмийн туршилт== Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон. == Байгаль-цаг уур, газарзүй == [[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]] Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм. [[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]] Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг. == Хүн ам зүйн бүтэц == Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг. === Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр === [[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]] Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ. Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ. == Холбоотой утга == {{commons category|Xinjiang}} * [[Зүүнгар нутаг]] * [[Зүүн Туркестан]] ==Зураг== <gallery> Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун <ref>[[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.</ref> Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж Файл:Hyatad.jpg Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь Файл:Хятад-атлас.jpg Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]] Файл:Urumqi.jpg Файл:UrumqiSouthSta.jpg File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Шинжаан| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Уйгурууд]] ob11zvthw0zycwscoztv53moj958vb9 706931 706930 2022-07-31T23:09:55Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Манжийн үе */ wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}<br>{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū'' |image_skyline = |image_caption = |image_map = Xinjiang in China (de-facto).svg |map_caption = |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Өрөмч]] |газар_нутаг = 1 664 897.17<ref name="新疆">[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]</ref> km² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 21,813,334 |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = |ард_түмэн = |цугаараа = |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = |тэмдэглэл = }} [[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд [[Хотон (үндэстэн)|хотон]], монгол, [[киргиз]], сибо, [[тажикууд‎|тажик]], [[Узбекчүүд|узбек]], [[манж]], [[дагуур]], [[Татарууд|татар]], [[Оросууд|орос]], [[дунсян]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Ладакх]] муж ([[Кашмир]] нутаг), [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]], [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна. Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор "үзэсгэлэнтэй бэлчээр" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг. [[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]] [[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]] Томоохон голууд — [[Тарим]], [[Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Баграшкүль]], [[Эв нуур]]. == Түүх == [[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]] [[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]] Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. <!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--> 18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна. === Эрт үе === Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ. ===Тохарын улсууд=== {{гол|Тохар}} ===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)=== {{гол|Хүннү улс}} === Сүмбэ улс === {{гол|Сүмбэ улс}} === Нирун улс (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ ===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар=== {{гол|Цагаан хүннү}} ===Бусад улсууд === === Түрэг улс МЭ 555 он === {{гол|Түрэг улс}} [[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм. === Тан улс === {{гол|Тан улс}} [[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]] === Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он === {{гол|Уйгурын хаант улс}} === Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь=== ===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг=== {{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}} ===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)=== {{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}} [[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]] 1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ. ===[[Моголистан]]=== {{гол|Моголистан}} === Зүүнгарын хаант улс === {{гол|Зүүнгарын хаант улс}} Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ. === Манжийн үе === {{гол|Чин улс}} [[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Цагаан малгайтны Якуб бек.]] Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд [[Хулж хот|Илий]]н хязгаарын [[Жанжин]]ы газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ. Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ. Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов. Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв. Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ. Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жаоху-д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд, Кашгар хотууд унажээ. "Иймэрхүү" гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид,ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ. Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны "төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан" хэмээн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийг тэтгэсний]] 20 дугаар онд Дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ. 1862-1877 онд Манж Чин улсын Шэньси, Ганьсу, [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]], [[Кашгар]]ыг хамарсан “цагаан малгайтны бослого” дэгдэж, босогчид үе үе Монголд нэвтрэн. === Дундад иргэн улс === [[Дундад Иргэн Улс]]ын үед Шинжаан урт хугацааны мөргөлдөөнтэй байсан. [[Уйгурууд]] [[Зүүн Туркестан]] улсыг хоёр удаа байгуулсан боловч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн нөлөөн дор алга болжээ. === Орчин үе === 1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ. == Цөмийн туршилт== Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон. == Байгаль-цаг уур, газарзүй == [[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]] Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм. [[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]] Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг. == Хүн ам зүйн бүтэц == Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг. === Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр === [[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]] Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ. Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ. == Холбоотой утга == {{commons category|Xinjiang}} * [[Зүүнгар нутаг]] * [[Зүүн Туркестан]] ==Зураг== <gallery> Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун <ref>[[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.</ref> Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж Файл:Hyatad.jpg Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь Файл:Хятад-атлас.jpg Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]] Файл:Urumqi.jpg Файл:UrumqiSouthSta.jpg File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Шинжаан| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Уйгурууд]] rdi8sv9pb8hdhsw9pectz58ycjboaow 706980 706931 2022-08-01T09:15:47Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}<br>{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū'' |image_skyline = |image_caption = |image_map = Xinjiang in China (de-facto).svg |map_caption = |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Өрөмч]] |газар_нутаг = 1 664 897.17<ref name="新疆">[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]</ref> km² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 21,813,334 |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = |ард_түмэн = |цугаараа = |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = |тэмдэглэл = }} [[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд [[Хотон (үндэстэн)|хотон]], монгол, [[киргиз]], шинэ, [[тажикууд‎|тажик]], [[Узбекчүүд|узбек]], [[манж]], [[дагуур]], [[Татарууд|татар]], [[Оросууд|орос]], [[дунсян]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Ладакх]] муж ([[Кашмир]] нутаг), [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]], [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна. Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор "үзэсгэлэнтэй бэлчээр" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг. [[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]] [[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]] Томоохон голууд — [[Тарим]], [[Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Баграшкүль]], [[Эв нуур]]. == Түүх == [[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]] [[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]] Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. <!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--> 18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна. === Эрт үе === Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ. ===Тохарын улсууд=== {{гол|Тохар}} ===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)=== {{гол|Хүннү улс}} === Сүмбэ улс === {{гол|Сүмбэ улс}} === Нирун улс (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ ===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар=== {{гол|Цагаан хүннү}} ===Бусад улсууд === === Түрэг улс МЭ 555 он === {{гол|Түрэг улс}} [[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм. === Тан улс === {{гол|Тан улс}} [[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]] === Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он === {{гол|Уйгурын хаант улс}} === Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь=== ===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг=== {{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}} ===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)=== {{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}} [[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]] 1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ. ===[[Моголистан]]=== {{гол|Моголистан}} === Зүүнгарын хаант улс === {{гол|Зүүнгарын хаант улс}} Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ. === Манжийн үе === {{гол|Чин улс}} [[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Цагаан малгайтны Якуб бек.]] Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд [[Хулж хот|Илий]]н хязгаарын [[Жанжин]]ы газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ. Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ. Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов. Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв. Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ. Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жаоху-д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд, Кашгар хотууд унажээ. "Иймэрхүү" гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид,ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ. Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны "төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан" хэмээн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийг тэтгэсний]] 20 дугаар онд Дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ. 1862-1877 онд Манж Чин улсын Шэньси, Ганьсу, [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]], [[Кашгар]]ыг хамарсан “цагаан малгайтны бослого” дэгдэж, босогчид үе үе Монголд нэвтрэн. === Дундад иргэн улс === [[Дундад Иргэн Улс]]ын үед Шинжаан урт хугацааны мөргөлдөөнтэй байсан. [[Уйгурууд]] [[Зүүн Туркестан]] улсыг хоёр удаа байгуулсан боловч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн нөлөөн дор алга болжээ. === Орчин үе === 1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ. == Цөмийн туршилт== Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон. == Байгаль-цаг уур, газарзүй == [[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]] Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм. [[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]] Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг. == Хүн ам зүйн бүтэц == Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг. === Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр === [[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]] Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ. Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ. == Холбоотой утга == {{commons category|Xinjiang}} * [[Зүүнгар нутаг]] * [[Зүүн Туркестан]] ==Зураг== <gallery> Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун <ref>[[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.</ref> Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж Файл:Hyatad.jpg Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь Файл:Хятад-атлас.jpg Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]] Файл:Urumqi.jpg Файл:UrumqiSouthSta.jpg File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Шинжаан| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Уйгурууд]] 7gy6io2c7134c3fqjtsjxd8zc63cfos 706981 706980 2022-08-01T09:17:05Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}<br>{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū'' |image_skyline = |image_caption = |image_map = Xinjiang in China (de-facto).svg |map_caption = |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Өрөмч]] |газар_нутаг = 1 664 897.17<ref name="新疆">[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]</ref> km² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 21,813,334 |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = |ард_түмэн = |цугаараа = |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = |тэмдэглэл = }} [[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд [[Хотон (үндэстэн)|хотон]], монгол, [[киргиз]], шибэ, [[тажикууд‎|тажик]], [[Узбекчүүд|узбек]], [[манж]], [[дагуур]], [[Татарууд|татар]], [[Оросууд|орос]], [[дунсян]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Ладакх]] муж ([[Кашмир]] нутаг), [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]], [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна. Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор "үзэсгэлэнтэй бэлчээр" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг. [[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]] [[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]] Томоохон голууд — [[Тарим]], [[Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Баграшкүль]], [[Эв нуур]]. == Түүх == [[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]] [[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]] Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. <!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--> 18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна. === Эрт үе === Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ. ===Тохарын улсууд=== {{гол|Тохар}} ===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)=== {{гол|Хүннү улс}} === Сүмбэ улс === {{гол|Сүмбэ улс}} === Нирун улс (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ ===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар=== {{гол|Цагаан хүннү}} ===Бусад улсууд === === Түрэг улс МЭ 555 он === {{гол|Түрэг улс}} [[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм. === Тан улс === {{гол|Тан улс}} [[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]] === Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он === {{гол|Уйгурын хаант улс}} === Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь=== ===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг=== {{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}} ===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)=== {{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}} [[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]] 1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ. ===[[Моголистан]]=== {{гол|Моголистан}} === Зүүнгарын хаант улс === {{гол|Зүүнгарын хаант улс}} Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ. === Манжийн үе === {{гол|Чин улс}} [[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Цагаан малгайтны Якуб бек.]] Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд [[Хулж хот|Илий]]н хязгаарын [[Жанжин]]ы газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ. Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ. Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов. Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв. Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ. Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жаоху-д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд, Кашгар хотууд унажээ. "Иймэрхүү" гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид,ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ. Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны "төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан" хэмээн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийг тэтгэсний]] 20 дугаар онд Дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ. 1862-1877 онд Манж Чин улсын Шэньси, Ганьсу, [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]], [[Кашгар]]ыг хамарсан “цагаан малгайтны бослого” дэгдэж, босогчид үе үе Монголд нэвтрэн. === Дундад иргэн улс === [[Дундад Иргэн Улс]]ын үед Шинжаан урт хугацааны мөргөлдөөнтэй байсан. [[Уйгурууд]] [[Зүүн Туркестан]] улсыг хоёр удаа байгуулсан боловч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн нөлөөн дор алга болжээ. === Орчин үе === 1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ. == Цөмийн туршилт== Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон. == Байгаль-цаг уур, газарзүй == [[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]] Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм. [[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]] Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг. == Хүн ам зүйн бүтэц == Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг. === Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр === [[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]] Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ. Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ. == Холбоотой утга == {{commons category|Xinjiang}} * [[Зүүнгар нутаг]] * [[Зүүн Туркестан]] ==Зураг== <gallery> Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун <ref>[[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.</ref> Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж Файл:Hyatad.jpg Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь Файл:Хятад-атлас.jpg Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]] Файл:Urumqi.jpg Файл:UrumqiSouthSta.jpg File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Шинжаан| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Уйгурууд]] 73v307jdb5evktdkmp3fup1t9uwhvfn 706982 706981 2022-08-01T09:18:17Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орон |ямар_янзын_нутаг = [[өөртөө засах орон]] |анхаарах_нэр = {{ug|شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى|''Шинҗаң Уйғур аптоном райони''}}<br>{{хэл-хят1|新疆维吾尔自治区}} — ''Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū'' |image_skyline = |image_caption = |image_map = Xinjiang in China (de-facto).svg |map_caption = |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[Хятад|БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж = |дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Орны төв |нутгийн_төв = [[Өрөмч]] |газар_нутаг = 1 664 897.17<ref name="新疆">[http://www.gov.cn/test/2013-04/07/content_2371589.htm '''新疆''' — 中国政府网 (Xinjiang — Chinese Government Network)]</ref> km² |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 21,813,334 |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = |ард_түмэн = |цугаараа = |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = [[НЗНЦ+8]] |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = |тэмдэглэл = }} [[Файл:Шиньжаан засаг захиргааны нэгж.jpg|thumb]] '''Шинжаан''' (албан ёсоор '''''Шинжаан Уйгурын өөртөө засах бүс нутаг''''') гэдэг нь албан ёсоор 1949 онд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын бүрэлдхүүнд багтсан бөгөөд тус улсын баруун хойд талыг эзлэн оршдог том [[өөртөө засах орон]] юм. Газар нутаг-1,6 сая км кв, х ам 19,630 мян, 2005 оны байдлаар Шинжаан-Уйгурт 21 сая хүн амьдарч байна. Хятад улсад нийт 56 үндэстэн, ястан байдгаас 34 нь Шинжаан-Уйгурт амьдарч байна. Хүн амын эзлэх тоогоороо хятад, [[уйгур]], [[хасагууд]] эхний гуравт орно. Мөн энд [[Хотон (үндэстэн)|хотон]], монгол, [[киргиз]], шибэ, [[тажикууд‎|тажик]], [[Узбекчүүд|узбек]], [[манж]], [[дагуур]], [[Татарууд|татар]], [[Оросууд|орос]], [[дунсян]], [[салар]] зэрэг үндэстэн бий. Нийслэл [[Өрөмч]] хот. Баруун хойд, хойд, зүүн хойд талаараа [[Киргиз]], [[Казахстан]], [[Афганистан]], [[Энэтхэг]]ийн ба [[Пакистан]]ы хяналтын [[Ладакх]] муж ([[Кашмир]] нутаг), [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]], [[Монгол]] улстай, дотооддоо [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]], [[Ганьсу]], [[Хөхнуур]] мужтай хиллэнэ. Шинжаан-Уйгурын автономит нутаг засаг захиргааны төв хот нь Өрөмч юм. Өрөмч гэдэг нь [[Тэнгэр уул]]ын мөнх цаст уулнаас эх аван урсдаг голын Монгол нэр юм. Хятадууд хотын нэрийг У-лу-му-чи гэх өөрийн дуудлагад нийцүүлэн өөрчилж англи үсгээр “Urumqi” гэж галиглах болжээ. Харин манайхан түүнийг нь дуурайж Үрүмчи гэж бичдэгээс нэрийн нь утгыг ойлгохоо больсон байна. Өрөмч гэдэг үгийг ойрдоор "үзэсгэлэнтэй бэлчээр" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. Өрөмч хот нь Шинжаан-Уйгарын нийслэл төдийгүй, нийт Шинжааны улс төр, эдийн засаг, соёл, мэдээлэл, технологийн төв юм. Энэ хот нь шинжааны зам харилцааны гол зангилаа хот бөгөөд мөн Евроазийн эх газрын гүүр болж, хятад улсын баруун талыг гадаадад нээх үүд юм. Өрөмч хот нь [[Еврази]]йн эх газрын хэвлийд орших Тэнгэр уулын хойд бэл, Зүүнгарын хотгорын өмнөд захад оршдог. Далай түвшнээс дээш 680-920 м, эх газрын дундаж дулаан, хагас хуурай уур амьсгалтай, жилийн дундаж дулааны хэм 7.3С, унах хур тунадасны жилийн дундаж нь 236 мм, жилийн дундаж нартай өдөр 2775 цаг, шүүдэр буухгүй хоногийн тоо жилд дундажаар 105-168 хоног, хавар, намрын улирал харьцангуй богино, өвөл зуны улирал харьцангуй урт, дэлхий дээрх далайгаас хамгийн их алслагдсан хот ажээ. Тус хот одоогоор 7 дүүрэг,1 сумтай. Тяньшань (Тэнгэр уул), Шайбик, Шинэши /шинэ хот/, Шуймогоү, Тоүдунхэ, Дуншань, Наньшанькуан. Сумын нэр нь Өрөмч. Мөн улсын зэрэглэлийн 2 нээлттэй бүс байдаг. [[File:ColourfulBeach.jpg|thumb|[[Эрчис]] мөрний цутгалан]] [[File:Xinjiang Space View.jpg|thumb|Сансраас авсан зураг]] Томоохон голууд — [[Тарим]], [[Или гол]], [[Эрчис мөрөн]] (эхэн хэсгийг нь буюу Монголоос эх авч Хятадаар дайран урсч Казахстан дахь Зайсан нуурт цутгадаг хэсгийг нь [[Хар Эрчис]] гэж нэрлэдэг). Томоохон нуур — [[Лоб нуур]], [[Баграшкүль]], [[Эв нуур]]. == Түүх == [[File:Tarimbecken 3. Jahrhundert.png|thumb|Таримийн сав газар МЭӨ 3-р зуун]] [[File:BezeklikSogdianMerchants.jpg|thumb|Буддын шашинт Согд-Перс лам нар ба сүсэгтнүүд Зүүн Таримийн хотгор 8-р зуун]] Төв Азийн соёл уламжлал, үндэстнүүдийн түүхэнд гүнзгий мөр үлдээсэн 4000 жилийн түүхтэй эртний маш гайхамшигт соёл иргэншлтэй энэ ард түмний археологийн дурсгалууд [[Берлин]], [[Лондон]], [[Парис]], [[Токио]], [[Санкт-Петербург]], [[Шинэ Дели]] хотуудын музейд халгалагдан байна. 19-р зууны сүүл 20-р зууны эхээр шинжилгээний экспедици Шинжааны торгоны замын бүс нутагт археологийн судалгаа явуулж Европ, Америк, Японы судлаачдын гайхаш шагшралыг төрүүлсэн агуйн сүм хийдүүд, сүмийн үлдэгдэл, ханын чимэг зураг, ном бичгийн дурсгал олж олны хүртээл болгожээ. Эдгээр олдвор болон гар урлалын зүйлс бичиг баримт нь энэ бүс нутагт маш өндөр соёл иргэншил байсныг илтгэж байгаа юм. Энд археологийн судалгаагаар 77 агуйн сүм хийдийг илрүүлсэн ба тэдгээр нь ихэнхи нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй бөмбөгөр оройтой ихэвчлэн 4 тасалгаатай, тасалгаа бүр нь бурханы хөрөг зурган чимэглэлтэй ханатай, тааз нь зуу зуун бурханы зурагтай зарим хана нь Будда болон түүнийг хүрээлсэн байгаль, амьтан, эд зүйлс болон Энэтхэг, Перс, Европ архадын зурагтай (зургийн зарим нь энгийн зарим нь үнэхээр шүтээн урлагийн сод бүтээлүүд) байсан байна. Эмнэлэг анагаах ухаан өргөн цар хүрээтэй сайн хөгжсөн байлаа. Сүн улсын сурвалжаас үзвэл хятадын анагаах ухаанаас илүү өндөр хөгжсөн, тэдний маш олон төрлийн эм, эмийн ургамлыг хятадууд мэддэггүй байжээ. <!--Харамсалтай нь гадаадын түүх судлаач тэр дундаа энэ хэсгийн бусад хэл дээрхи материалуудад ташаа зүйл оруулсан нь маш их ажиглагдаж байгааг уншигч та анхаарч өөрийн мэддэг хэл дээрхи хуудсанд залруулга хийж энэхүү хуудсыг өргөжүүлж тусална уу?--> 18-р зуунд Зүүнгар унаснаар Шинжаан манжийн захиргаанд орсон бөгөөд одоо Хятад улс Манж улсын харъяаны бүх нутгийг өөрийн газар хэмээн үзэж байна. Уг шалтгаан нь Хятадын эртний Күнзийн үзэл баримтлалаар хятад хүний (аянчид, элч төлөөлөгч, худалдаачид, цэрэг г.м) хөл хүрсэн газар бүхэн Хятад улсынх байх ёстой гэсэн үзлээс үүдэлтэй юм. 1989 оны 5 дугаар сарын 16-нд ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч Михаил Сергеевич Горбачев БНХАУ-д айлчлахад Дэн Сояпин Хаант Оросын үеэс эхлэлтэй 1.5 сая км.кв газар нутгийн маргааны асуудал байгаа талаар дурьдсан бөгөөд ОХУ-ын Амар мөрний сав, Даманийн хойг, мөн хамгийн гол нь Балхаш нуурын дорнод этгээдийн томоохон газар нутгийн талаар дурдсан юм. Энэ бол Чин гүрний төгсгөл үед оросууд Хятадаас хүчээр булаасан нутаг гэж үздэг ажээ. Өнөөдөр энэ нутаг Казахстаны нутаг болжээ. Зарим ард түмний зүйр үгэнд хэдийн урилгагүй зочидийг тэр дундаа ирчихээрээ буцахаа мэддэгүй гийчин хэмээн хятадуудыг егөөддөг болсон байна. === Эрт үе === Эрт дээр цагт энэ нутгаар их торгоны замын чиглэл дайран өнгөрдөг байлаа. 1970-аад оны сүүлчээр Хятадын археологичид дэлхий дахинд Турфаны соёл гэж алдаршсан соёлын асар үнэт олдвор, хэдэн зууны турш хурааж хуримтлуулсан номын санг Таримын саваас нээсэн билээ.Хятадын баруун этгээдийн захын боомт [[Ланжоу]]гаас гараад өмнөх зам нь Уйгарын [[Хотан]], [[Яркенд]]аар дайрч Тэнгэр уулын даваагаар дамжиж өрнө зүгт лалын худалдааны хотуудад хүрдэг. Хойд зам нь Ланжоугаас хойд зүгт эргэж [[Куньлун]]ы хойд сугаар ороож Таримын саваар дайрч гардаг юм. Шинжааны хойд хэсэгт нь [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгарын тал]], өмнөд хэсэгт нь Кашгарын тал, төв хэсэгт нь [[Такла-Макан]]ы элсэн цөл бий. Эдгээр тал газрыг 7000 метрийн өндөр Тэнгэр уул заагладаг. Ил, Эрчис мөрний сав, [[Тарвагатай]]н тал нутгийн сахлаг өвст бэлчээр бол Ойрад, Зүүнгарын хаант улсын гол цөм билээ. ===Тохарын улсууд=== {{гол|Тохар}} ===Хүннү гүрэн (МЭӨ III-МЭ I зуун)=== {{гол|Хүннү улс}} === Сүмбэ улс === {{гол|Сүмбэ улс}} === Нирун улс (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} Хүн гүрэн задарсны хойно хэсэг тусгаар оршин байсан тэднийг Нирун улс эрхшээлдээ оруулжээ. Нирун улсын хүч доройтсон үед Тэлэ аймгийн холбоо Монголын тал нутагт ноёрхохын төлөө Хөх Түрэгийн эсрэг тэмцэлдэн 555 онд хийсэн амжилтгүй тулалдаанд дийлдэн захирагджээ ===Эфталит буюу Цагаан хүннү нар=== {{гол|Цагаан хүннү}} ===Бусад улсууд === === Түрэг улс МЭ 555 он === {{гол|Түрэг улс}} [[Түрэг улс|Түрэгийн]] 2-р хаант улс сэргэн мандсанаар [[Тан улс|Тан]] гүрний баруун жигүүрийг тас цохисон билээ. МЭ ҮII зуунд Уйгурын 9 овог аймаг нэгдэж, Түрэгийн хожуу хаант улсыг баруун зүгт шахаад 745 онд [[Уйгурын хаант улс]]ыг байгуулжээ. Монголын тал нутаг дахь бусад гүрнүүдийг бодвол уйгурууд гадагшаа харьцангуй бага дайн тулаан хийсэн ба хөгжингүй соёлтой, олон хот суурин байгуулсан нүүдэлчин үндэстэн байсан юм. === Тан улс === {{гол|Тан улс}} [[File:Emperor Taizong's campaign against Xiyu states.svg|thumb|Тан улсын Шинжаан дахь улсуудын эсрэг хийсэн дайн]] === Уйгурын хаант улс МЭ 740-840 он === {{гол|Уйгурын хаант улс}} === Караханидын улс, уйгуруудын нүүдэл, тохарчууд түрэгжин ууссан нь=== ===Кидан улс, Хар Кидан, Найманы ханлиг=== {{гол|Кидан улс|Хар Кидан|Найман}} ===Их Монгол Улс, Цагадайн улс, Монгол Улс, Дөрвөн Ойрад (XIII-XVII зуун)=== {{гол|Их Монгол Улс|Цагадайн улс|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрад}} [[Файл:Chagatai Khan.JPG|thumb|left|Цагадай хан]] 1208 онд Монголчуудад цохиулсан Найманы үлдэгдэл Хүчлүг хунтайжийн хамтаар Хар Киданд орогнон байгаад 1211 онд хүчлүг Киданы хааныг алж улсыг нь булааж, Хар Киданыг унагасан авч 1218 онд Монголчууд Хүчлүгийг нэхэн ирж устгаснаар Хараханид Чингис хааны захиргаанд оров. Уйгаруудын байгуулсан эдгээр улсууд урьдын Уйгарын идэрхэг хүчирхэг байсны хэмжээнд хүрээгүй боловч Төв Азийн урлаг, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжааг амжилттай хөгжүүлж тод мөрөө үлдээсэн юм. Чингис хааны үеэс Монголчууд энэ нутгийг бусдад алдаагүй юм. Хубилайтай тэрсэлдсэн Өгөдэйн угсааны Хайду, Наян нар чухам энэ нутагт түшиглэн 70 гаруй жил тулалдсан юм. Өгэдэйн угсааныхан Толуйн угсааныхантай тэмцсэн 100 гаруй жилд энэ нутагт Ойрад хэмээх хүчирхэг Монгол аймгийн холбоо бий болж, яваандаа үндэстний шинжийг олсон юм. Хожим Оросын түүхчдийн дэглэсэн Монголын түүхийг уншихад Ойрадууд, Монголчууд огт өөр улс болоод, хоорондоо дайтаж байсан мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг ч үнэндээ Чингис хааны угсааныхны хаан ширээний төлөөх дотоодын тэмцэл байсан юм. тэр ч байтугай Тогоонтөмөрийг Бээжингээс зугтсаны дараа Хорчины заримыг Ойрадууд талдаа татаж, сайн дайчидтай болохыг зорьсноор Хошууд хэмээх аймаг бий болж байлаа.XIҮ зууны үед Цагаадайн улсаас [[Моголистан]] улс тусгаарлаж гарсан байна. Могул гэдэг үг нь “монгол” гэсэн үгнээс гаралтай. [[Моголистан]] улсын хүн амын ихэнх нь түрэг хэлээр ярьдаг уйгарчууд байлаа. Өөрөөр хэлбэл хангууд нь монгол, ард түмэн нь уйгур голдуу байжээ. Энэ улсын нийслэл нь [[Бешбалык]] хот байлаа. Бешбалык хот нь өмнө нь Уйгурын Идигүдийн улсын нийслэл байсан билээ. XҮ зуунд Моголистан [[Дөрвөн Ойрад]], [[Хасагууд|казах]]т шахагдан улсынх нь төв нь Шинжааны өмнөд хэсгийн баянбүрдүүд рүү шахагджээ. ===[[Моголистан]]=== {{гол|Моголистан}} === Зүүнгарын хаант улс === {{гол|Зүүнгарын хаант улс}} Ойрадууд 1449 оноос эхлэн буюу Эсэн тайш хааны үед Тарвагатай болон Эрчис мөрний сав дагуу нутаглаж байсан бөгөөд эл нутаг ньамьдарч байсан бөгөөд Цагадайн удмын Моголистантай харилцаж байсан тэдний харилцаа үе үе зөрчилдөж байсан торгоны замыг хяналтандаа авахын төлөө байсан Ойрадын [[Эрдэнэбаатар хунтайж]] [[Зүүнгарын хаант улс]]ыг байгуулаад, эдийн засгийн сонирхлоор Уйгурыг түшмэг болгохыг эрмэлзэж байв. Төвдтэй харилцах замд байдаг Уйгарууд Зүүнгарыг сөрөх чадалгүй тул ая эвийг хичээж байлаа. Дотоодын зөрчилдөөнөө шийдвэрлэхийн тулд Далай ламаар уламжлуулан [[Галдан бошигт хаан]]аас дэмжлэг авснаар түшмэг улс болжээ. XҮI зуунд Уйгарчууд Мамлакат ба Могул (Могол улс) гэдэг нэртэй Яркенд хотод нийслэлтэй улс байгуулжээ. === Манжийн үе === {{гол|Чин улс}} [[File:Veselovski-1898-Yakub-Bek.jpg|thumb|150px|Цагаан малгайтны Якуб бек.]] Халх Зүүнгар даяар гарсан бослого эмгэнэлтэйгээр дарагдсаны үр дүнд [[Хулж хот|Илий]]н хязгаарын [[Жанжин]]ы газар хэмээн нэг хэсэг нэрлэгдэж байсан ажээ. Энэ нь одоогийн Шинжааны өмнөд хэсгийг захирч байсан уйгарын захирагч асаны ач нар болох цагаан уулын бүлгийн шашны мяндагтан Аппак Хожа ба ах дүү Бурханнэдин, Хожа Жихан нар болон тэдний өрсөлдөгч хар уулын бүлгийн Яхи Хожа нарын тэмцлийн талбар болон хувирчээ. Манжийн цэрэг Ойрадуудыг хядан устгахад тэдэнд багагүй тусламж үзүүлж хядлагад идэвхтэй оролцож түүний төлөө эрх дураараа амьдарна хэмээн тэдний горьдсоноор байдал дээрдсэнгүй. Харин ойрадын харъяанд байснаас дордов. Аппак юу хийснээ ойлгосон боловч хэдийн оройтсон байлаа. 1758 онд Аппак Хожа өөрийгөө Уйгарын дээд захирагч Баатар хаан хэмээн өргөмжлөв. Хэдийгээр нилээд эрх мэдэл олж авсан боловч түүний боловч түүний өрсөлдөгч нар нилээдгүй уйгарууд манж нарын талд ороод амжжээ. Манж нар өмнө зүг шуурхайлан хөдөлж Куча, Сайр хэмээх гол гол хотуудыг ээлж дараалан эзлэн авсаар Аксу, Турфан хотуудын өрсөлдөгч мяндагтан нараа Манжийн жанжин Жаоху-д ах дүү Бурханнэдин, Хож Жихан нар барьж өгөв. тэгээд дарээ жил нь эцсийн түшиц газар Яркенд, Кашгар хотууд унажээ. "Иймэрхүү" гавъяа хүчин чармайлтын шанд ах дүүс бусад удирдагчид,ард түмний нүүрийг харах аргагүй болж Уйгар орноо манжаас тусгаарлах горьдлого нь талаар болжээ. Үр дагавар нь Манж чин улс Туркестаны зүүн бүс нутгийг бүрмөсөн эзлэн авч цэрэг захиргааны "төвшитгөн тохинуулж, элбэн дагуулсан Шинэ Хязгаар буюу Шинжаан" хэмээн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийг тэтгэсний]] 20 дугаар онд Дайчин гүрний эзэн хааны соёрхсон зарлигаар нэрлэжээ. 1862-1877 онд Манж Чин улсын Шэньси, Ганьсу, [[Зүүнгар нутаг|Зүүнгар]], [[Кашгар]]ыг хамарсан “цагаан малгайтны бослого” дэгдэж, босогчид үе үе Монголд нэвтрэн. === Дундад иргэн улс === [[Дундад Иргэн Улс]]ын үед Шинжаан урт хугацааны мөргөлдөөнтэй байсан. [[Уйгурууд]] [[Зүүн Туркестан]] улсыг хоёр удаа байгуулсан боловч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн нөлөөн дор алга болжээ. === Орчин үе === 1949 онд БНХАУ байгуулагдахад Хятадын бүрэлдэхүүнд багтаж, цөөнх үндэстний өөртөө засах эрхтэй засаг захиргааны бүс болжээ. == Цөмийн туршилт== Хятад улс 1964 оноос Шинжааны [[Лоб нуур]]ын орчимд өөрийнхөө цөмийн туршилтаа хийх болсон. == Байгаль-цаг уур, газарзүй == [[Файл:Jiaozuo Guozigou.png|thumb|[[Тэнгэр Уул]]]] Ази тивийн хэвлийд орших Шинжаан нутгийн хойноос урагш Алтайн нуруу, Тэнгэр уул, Куньлун нуруу үргэлжилж, төв хэсэгт нь Зунгарын хотгор, Таримын хотгор байдаг. Куньлун гэж Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага гэдэг. Хөхнуур, Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой Куньлун нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд Шинжааны газар зүй, уур амьсгалд багагүй нөлөө үзүүлдэг. Хөх нуур, Хатан голын чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадаг учир Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаанд Хятадын хамгийн том дотоод урсгалт Таримын гол, Или гол, Эрчис мөрөн зэрэг томоохон гол мөрөн, Хятадын хамгийн том цэнгэг устай Бестен нуур, Лоб, Баграшкүль, Эв, Ханас зэрэг том нууртай. Тэнгэр уулаас өмнөх нутгийг “Наньжян” буюу Өмнөд хязгаар, хойших нутгийг “Бэйжян” буюу Хойд хязгаар, Хами, Турфаны хотгор хавийг “Дүнжян” буюу Зүүн хязгаар хэмээн нэрлэнэ. Шинжаан бол бүхэлдээ хөхрөн ногоорч, хоёр их хотгорыг нь дагасан том жижиг олон баян бүрд хэлхсэн сувд шиг гэрэлтсэн, ер бусын үзэсгэлэнт нутаг юм. [[Файл:Bostenlake 20121004 02.jpg|thumb|left|[[Бост нуур]]]] Шинжаан эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай, халуун хүйтний зөрөө маш их. Хятад орон даяар хамгийн хүйтэн болсон нь Шинжааны Алтайн бүсэд, урт хугацааны турш хамгийн халуун болсон тохиолдол Турфанд бүртгэгдсэн юм. Хятадын нийт элсэн цөлийн гуравны хоёр нь Шинжаанд бий. Такалмаканы элсэн цөл 330 мянган ам дөрвөлжин км, хэмжээгээрээ Хятадад хамгийн том, дэлхийд хоёрт ордог элсэн цөл юм. Зунгарын хотгорын Гурвантүнгэдийн цөл 48 мянган ам дөрвөлжин км буюу Хятадад хэмжээгээр хоёрт орно. Шинжааны цөл газрын тос, ашигт малтмал, байгалийн хийгээр баялаг. == Хүн ам зүйн бүтэц == Энд цэвэр манж үндэстэн 50 гаруй мянган хүн байдаг. === Эдийн засаг, аж-ахуй, зам тээвэр === [[Файл:Map of language areas of Xinjiang.png|thumb|Угсаатны бүрэлдэхүүн]] Шинжаан дахь Хятадын армийнхан бүтээн байгуулалтын ажил эрхэлж зам гүүр тавьж, олон зуун мянган га талбайд усан үзмийн тариалан эрхэлж, цөл дундуур 4500 км урт нефьтийн хоолой татаж, өндөр байшингуудыг барьж байна. Бүр мексикийн зах зээлд ихээхэн нэрд гарч, хятадын төрийн өндөрлөгүүд хүртэх дуртай болсон “Sunshine” хэмээх сайхан дарс нэрж экспортлоод эхэлсэн ба Хятадын цэргийнхэн дарсны компаниа иргэний компани болгон хөрөнгийн биржид бүртгүүлсэнд хувьцаа их өсөж байсан түүхтэй.Шинжаан Эв нуур, Лоб нуур, Баграшкүль гэсэн 3 том нууртай. Уур амьсгал нь эх газрын хуурай, эрс тэс юм. Газар зүйн бас нэгэн чухал хүчин зүйлийг байнга мартдаг нь Куньлуний нуруу юм. Энэ нь Хөндлөн уул гэсэн монгол үгийн хувирсан дуудлага. Хөх нуур ба Шинжааны хооронд хөндөлдсөн 7000 метрээс өндөр 10 орчим оргилтой энэ нуруу Тэнгэр уулаас дутахгүй өндөрлөг бөгөөд мужийн газар зүй, уур амьсгалд маш их нөлөөтэй. Хөх нуур, Хатан голын /шар мөрөн/ чийг Шинжаан руу нэвтрэн орохыг энэ нуруу хаадгаас Шинжааны газар нутгийн 90 гаруй хувь нь цөл болжээ. Шинжаан-Уйгарын нутаг бол эртний соёл иргэншлийн өлгий бөгөөд ялангуяа Таримын сав бол эртний соёлын онцгой голомт, өрнө дорнын соёлын солилцооны нэвшилт явагдаж байсан нутаг билээ. Энд мөн дэлхийн хамгийн урт газар доорх суваг бий. Эртний ард түмнүүд зундаа +40С градусаас буудаггүй халуунд тариалан услахын тулд 5500 киломерт урт суваг газар дор байгуулжээ. Тэнгэр уулын мөс хавар хайлахад цөлийн хатсан сайр усаар дүүрч цөлийг ундлаад ууршдаг. Харин энэ чандмань эрдэнийг ууршуулж алдахгүйн тулд усыг газар доорх сувагт шургуулж авдаг байна. Тиймээс Шинжааны хүн ам оршин суудаг баян бүрд, үржил шимт голын сав дагуу олон мянган жилийн түүхтэй асар урт суваг бий болжээ. Эдгээрийг түшиглэн Шинжаан-Уйгарт аялал жуучлалын хэд хэдэн бүс байгуулжээ. == Холбоотой утга == {{commons category|Xinjiang}} * [[Зүүнгар нутаг]] * [[Зүүн Туркестан]] ==Зураг== <gallery> Файл:Karakorum-kirguiz-d01.jpg[[Каракорум]] уулын өндөр уулын зам File:Karakorum-carretera-d08.jpg|Каракорумын хөндий File:Westerner on a camel.jpg|VI-VII зууны үед хамаарах тэмээ унасан Бактри хүний баримал File:BuddhaTumshuqXinjiang5thcentury.jpg|Буддагийн баримал. МЭ V зуун File:Central Asian Buddhist Monks.jpeg|Шиньжааны буддын лам нарын хөрөг (агуйн хадны зураг) зүүн гар талаас хүрэн үс, цэнхэр нүдтэй Индо-ари эсвэл Энэтхэг-Иран Дундад азийн Тохар, баруун гар талаас Азийн Монголжуу төрхийн Төвд эсвэл Хятад байж болох ламын зураг 9-10 дугаар зуун <ref>[http://discovermagazine.com/1994/apr/themummiesofxinj359 The Mummies of Xinjiang] ''DISCOVER Magazine''. April 1, 1994.</ref> Файл:Xinjiang nationalities by prefecture 2000.png|Шинжааны хүн ам 2000 онд Файл:Xinjiang.jpg|Засаг захиргааны нэгж Файл:Hyatad.jpg Файл:Хятадын физик газарзүй.gif|Хятадын физик газарзүй Файл:Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь.jpg|Хятадын физик газарзүй, засаг захиргааны хуваарь Файл:Хятад-атлас.jpg Файл:Хятадын атлас-орос хэлээр.jpg|Хятадын атлас-орос хэлээр Файл:Xinjiang1.jpg|Шиньжааны зам тээврийн сүлжээ Файл:Urumqi-d02.jpg|[[Өрөмч хот]] Файл:Urumqi.jpg Файл:UrumqiSouthSta.jpg File:Wind farm xinjiang.jpg|Шинжааны салхины эрчим хүчний үүсгүүр </gallery> ==Эшлэл== {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Шинжаан| ]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Уйгурууд]] mo3gxrn5my24mqbzimefdpy0mw4i3or 10 3236 706859 706166 2022-07-31T16:24:55Z 177.73.98.170 wikitext text/x-wiki {{ombox | type = speedy | style = font-size:95%; | image = [[Image:OOjs UI icon trash-destructive.svg|50px|link=|alt=]] | text = '''Энэ {{pagetype|defaultns=all}} нь Түргэн Устгалд орох шаардлагатай байна'''! Шалтгаан: '''{{{1}}}''' Энэ {{pagetype|defaultns=all}}-ны түргэн устгалыг эсэргүүцэж байгаа бол үүний [[{{NAMESPACE}} talk:{{PAGENAME}}|хэлэлцүүлгийн хуудсанд]] шалтгаанаа бичнэ үү. Энэ {{pagetype|defaultns=all}} нь түргэн устгалд орох ёсгүй нь тодорхой, эсвэл та өөрчлөх гэж байгаа бол энэ мэдэгдэлийг авч хаяна уу. Гэхдээ энэ хуудсыг та өөрөө хийсэн бол мэдэгдэлийг авч хаяж болохгүй. <!-- Устгах эсрэг товчлуур --> {{#tag: inputbox | type=commenttitle default=Маргаантай устгасан hidden=yes preload=Template:Hangon preload page={{#titleparts:{{TALKPAGENAME}}|255}} buttonlabel=Үүнийг хурдан устгахыг эсэргүүц break=no }} <small><span class="sysop-show">''Администраторууд аа, энэ хуудсыг [{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|action=delete}} арилгахынхаа өмнө] энд [[Special:Whatlinkshere/{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|ямар нэгэн юм холбогдож буй эсэх]], болон [{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|action=history}} {{pagetype|defaultns=all}}-ны түүхийг] ([{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|diff=0}} сүүлийн өөрчлөлтийг]) шалгаарай.''</span> <small>Энэ хуудсыг {{#time:H:i, j F Y (e)|{{REVISIONTIMESTAMP}}}} ([{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=purge}} {{time ago|{{REVISIONTIMESTAMP}}}}]) цагт [[{{ns:2}}:{{REVISIONUSER2}}|{{REVISIONUSER2}}]] <small>{{toolbar|1=[[Special:Contributions/{{REVISIONUSER2}}|хувь нэмэр]]|2=[[Special:Log/{{REVISIONUSER2}}|логууд]]}}</small> [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|diff=cur}} хамгийн сүүлд засварласан]</small></small> </div><includeonly>{{{category|[[Ангилал:Устгалд орох хуудсууд|{{PAGENAME}}]]}}}}}</includeonly><noinclude>}}<noinclude> 8y1wtw41t15tyjcjfkk8wn5d3oa123f 706860 706859 2022-07-31T16:25:52Z 177.73.98.170 [[Special:Contributions/177.73.98.170|177.73.98.170]] ([[User talk:177.73.98.170|Яриа]]) хэрэглэгчийн 706859 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki {{ombox | type = speedy | style = font-size:95%; | image = [[Image:OOjs UI icon trash-destructive.svg|50px|link=|alt=]] | text = '''Энэ {{pagetype|defaultns=all}} нь Түргэн Устгалд орох шаардлагатай байна'''! Шалтгаан: '''{{{1}}}''' Энэ {{pagetype|defaultns=all}}-ны түргэн устгалыг эсэргүүцэж байгаа бол үүний [[{{NAMESPACE}} talk:{{PAGENAME}}|хэлэлцүүлгийн хуудсанд]] шалтгаанаа бичнэ үү. Энэ {{pagetype|defaultns=all}} нь түргэн устгалд орох ёсгүй нь тодорхой, эсвэл та өөрчлөх гэж байгаа бол энэ мэдэгдэлийг авч хаяна уу. Гэхдээ энэ хуудсыг та өөрөө хийсэн бол мэдэгдэлийг авч хаяж болохгүй. <!-- Устгах эсрэг товчлуур --> {{#tag: inputbox | type=commenttitle default=Маргаантай устгасан hidden=yes preload=Template:Hangon preload page={{#titleparts:{{TALKPAGENAME}}|255}} buttonlabel=Үүнийг хурдан устгахыг эсэргүүц break=no }} <span class="plainlinks">''Администраторууд аа, энэ хуудсыг [{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|action=delete}} арилгахынхаа өмнө] энд [[Special:Whatlinkshere/{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|ямар нэгэн юм холбогдож буй эсэх]], болон [{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|action=history}} {{pagetype|defaultns=all}}-ны түүхийг] ([{{fullurl:{{NAMESPACE}}:{{PAGENAME}}|diff=0}} сүүлийн өөрчлөлтийг]) шалгаарай.''</span> <small>Энэ хуудсыг {{#time:H:i, j F Y (e)|{{REVISIONTIMESTAMP}}}} ([{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=purge}} {{time ago|{{REVISIONTIMESTAMP}}}}]) цагт [[{{ns:2}}:{{REVISIONUSER2}}|{{REVISIONUSER2}}]] <small>{{toolbar|1=[[Special:Contributions/{{REVISIONUSER2}}|хувь нэмэр]]|2=[[Special:Log/{{REVISIONUSER2}}|логууд]]}}</small> [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|diff=cur}} хамгийн сүүлд засварласан]</small></small> </div><includeonly>{{{category|[[Ангилал:Устгалд орох хуудсууд|{{PAGENAME}}]]}}}}}</includeonly><noinclude>}}<noinclude> dip4cdb28yenblfkc00tcc8i99wodz3 0 3429 706898 702579 2022-07-31T20:44:23Z 95.72.104.206 wikitext text/x-wiki {{Төрийн зүтгэлтэн | овогнэр = Миеэгомбын Энхболд | зураг = Miyeegombyn Enkhbold July 2016.jpg | тайлбар = | алба1 = {{MNG|#}} [[Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын]] дарга | ээлж1 = 2016.07.05 — 2019.01.29 | өмнөх1 = [[Зандаахүүгийн Энхболд]] | дараах1 = [[Гомбожавын Занданшатар]] | алба2 = {{MNG|Ziel=Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}} | ээлж2 = 2006.01.25 — 2007.11.22 (2 жил) | өмнөх2 = [[Цахиагийн Элбэгдорж]] | дараах2 = [[Санжаагийн Баяр]] | алба3 = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}} | ээлж3 = 2005 он—өнөөдөр (+10 жил) | алба4 = [[Улаанбаатар|Нийслэлийн засаг дарга]] | ээлж4 = 1999—2005 он (6 жил) | өмнөх4 = [[Жанлавын Наранцацралт]] | дараах4 = [[Цогтын Батбаяр]] | алба5 = [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Намын дарга]] | ээлж5 = 2005—2007 он (2 жил) | өмнөх5 = [[Намбарын Энхбаяр]] | дараах5 = [[Санжаагийн Баяр]] | алба6 = [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Намын дарга]] | ээлж6 = 2013—2017 он | өмнөх6 = [[Өлзийсайханы Энхтүвшин]] | дараах6 = [[Ухнаагийн Хүрэлсүх]] | төрсөногноо = {{birth date and age|1964|7|19}} | төрсөнгазар = [[Монгол Улс]], [[Улаанбаатар]] | улсорон = {{MNG}} | намэвсэл = [[Монгол Ардын Нам]] | сургууль = [[Монгол Улсын Их Сургууль]] | гэрбүл = эцэг [[Гомбын Миеэгомбо]] | ажилүйл = улс төрч, эдийн засагч | алдарцол = }} '''Миеэгомбын Энхболд''' авилга болон газрын наймааны загалмайлсан эцэг гэдгээр Монголчуудын эчнээ танил.([[1964 он]]ы [[7 сарын 19|долоодугаар сарын 19]]-нд [[Улаанбаатар]] хотод төрсөн) нь [[Монгол Улс|Монголын]] [[улс төр]]ч юм. Тэрээр 2006 оноос 2007 хүртэл [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайдаар]] ажилласан бөгөөд 2007 оны 12-р сараас 2012 оны 8-р сар хүртэл [[Шадар Сайд]]аар ажиллажээ. 2005 оноос 2007 онд [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]ын даргаар, 2008 оноос Улсын Их Хурлын гишүүн, дэд даргаар ажиллаж байв. Тэрээр 2013 оноос хойш [[Монгол Ардын Нам|МАН]]-ыг тэргүүлж 2016 оны Улсын Их Хурлын сонгуульд намаа удирдан ялалт байгуулж, улмаар Улсын Их Хурлын даргаар ажиллаж байсан ч нам доторх зөрчилдөөний улмаас 2017 онд намын дарга, 2019 онд Улсын Их Хурлын даргын албан тушаалаасаа буусан. 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд намаасаа нэр дэвшин өрсөлдсөн ч Ардчилсан намын нэр дэвшигч [[Халтмаагийн Баттулга]]д ялагдсан. == Намтар == === Бага нас === Тэрээр [[1964]] онд [[Улаанбаатар]] хотод төрсөн. 1982 онд Нийслэлийн 10 жилийн [[1 дүгээр сургууль|1 дүгээр дунд сургууль]], 1987 онд [[Монгол Улсын Их Сургууль|Монгол Улсын Их Сургуулийг]] төлөвлөгч-эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн. [[Эдийн засаг|Эдийн засгийн]] ухааны магистр. === Ажил === 1987-1989 онд Улаанбаатар хотын АДХГЗ-ны харьяа Аж Ахуй Үйлчилгээний Удирдах Газарт [[эдийн засаг]]ч, 1989-1991 онд Нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний яаманд мэргэжилтэн, 1991-1992 онд Улаанбаатар хотын АДХГЗ-ны Ахуйн үйлчилгээний хэлтсийн дарга, 1992-1996 онд [[Чингэлтэй дүүрэг|Чингэлтэй дүүргийн]] Засаг даргын орлогч, 1996-1998 онд тус дүүргийн ИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга, 1999-2006 онд [[Засаг дарга|Нийслэлийн Засаг дарга]] бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч, 2006-2007 онд Монгол Улсын [[Ерөнхий сайд]], 2007-2012 онд Монгол Улсын шадар сайд, [[Улсын Онцгой Комисс|Улсын Онцгой Комиссын дарга]], 2012-2016 онд Монгол Улсын Их Хурлын дэд даргаар тус тус ажиллаж байв. Мөн эдгээр үндсэн үүрэгт ажлуудтай хавсран хэд хэдэн сонгуульт ажлуудыг гүйцэтгэж байв. 1999-2005, 2008-2012 онд [[Үндэсний их баяр наадмын зохион байгуулах хороо]]ны даргаар 11 жил ажилласан. Энэ хугацаанд хурдан морины уралдаан нь Яармагийн дэнжид болдог байсныг болиулж, монгол даншиг наадам болдог байсан түүхт Хүй мандлын дэнжид шилжүүлж авто замыг өргөтгөн сайжруулах, шинээр зам, талбай засах, хурдан морины гарааны шинэ төхөөрөмж нэвтрүүлэх, уралдааны морьд, унаач хүүхдүүдийг даатгалд хамруулах, хамгаалалтын хувцас хэрэгслээр хангуулах, наадамчин олны тав тухыг хангах, наадамд амжилт үзүүлсэн бөхчүүд, харваачид, уяачид, унаач хүүхдүүдийн бай шагналыг тэдний хөдөлмөр зүтгэлтэй уялдуулан нэмэгдүүлэх, цолны шинэчлэл хийх зэрэг арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсэн. [[Монголын Үндэсний Олимпын Хороо|Үндэсний Олимпын Хорооны]] гишүүнээр ажиллаж байх хугацаандаа 2008, 2012 оны [[Олимп]]ын их наадамд оролцох Монгол Улсын шигшээ багийн санхүүжилтийн асуудлыг шийдвэрлэх, тамирчдын ахуй хангамж, бэлтгэл хангах нөхцөл байдлыг сайжруулах тал дээр онцгой анхааран, олимпын багийг ахлаж ажилласанаар эдгээр хоёр олимпын их наадамд манай улсын баг тамирчид маш амжилттай оролцсон. 2010 оноос Монголын морин спорт, уяачдын холбооны [[Монголын Морин Спорт Уяачдын Холбоо]] (ММСУХ) ерөнхийлөгчөөр сонгогдон ажиллаж байна. Энэ хугацаанд ММСУХ-г [[Азийн морин уралдааны холбоо]]нд гишүүнээр элсүүлэх ажлыг зохион байгуулж гадаад харилцааг сайжруулах тал дээр онцгой анхааран ажилласан. Мөн уяачдыг үнэмлэхжүүлж тэмдэгтэй болгох, тэдний хөдөлмөр зүтгэлийг төр засгаар үнэлүүлэх Тод манлай уяач Д. Даваахүү уяачдаас анхлан 2013 онд Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар цол хүртсэн, унаач хүүхдүүдийг спортын зэрэг цолооор шагнах 2010 онд 8 унаач хүүхдэд анх удаа спортын дэд мастер цол олгосон, салбар хороодын ажлыг идэвхжүүлэх улс, бүсийн чанартай томоохон уралдаануудыг Засгийн газрын тогтоолоор зохион байгуулдаг болж цэгцэлсэн, хүүхэдгүй морийг тав ухрааж барих, монгол морь, эрлийз морьдыг тусад нь уралдуулах зэрэг ажлуудыг санаачлан зохион байгуулсан. 2013 оны 8-р сарын 9, 10-нд Хүй мандлын дэнжид МОНГОЛ МОРЬ-3000 хурдан морины уралдаан, Түмэн морьтны жагсаалыг амжилттай зохион байгуулж 4249 хурдан морь уралдаж, 11125 морьтон жагссан [[Гиннесийн дээд амжилтын ном]]д бүртгүүлсэн. === Улаанбаатар хотын засаг дарга === М.Энхболд нь нийслэлийн Засаг дарга байх үед хууль бусаар олгогдсон газар болон барилгын зөвшөөрлүүд олширсон. === Монгол Ардын Хувьсгалт Намын дарга === 2005 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Монгол Ардын Хувьсгалт Намаас нэр дэвшин өрсөлдсөн [[Намбарын Энхбаяр|Н. Энхбаяр]] ялсан тул намаасаа түдгэлзсэн байна. Сонгуулийн дараа 2005 оны 6-р сард МАХН-ын 24-р Их хурал хуралдаж намын шинэ даргыг сонгох болоход түүний нэрийг Н.Энхбаяр санал болгон дэвшүүллээ. Мөн [[Цэндийн Нямдорж|Ц. Нямдорж]], [[Чүлтэмийн Улаан|Ч. Улаан]], [[Санжаагийн Баяр|С. Баяр]] нарыг хуралд оролцогчид дотроос нэр дэвшүүлсэн боловч Ц.Нямдорж, Ч.Улаан нар нэрээ татаж авснаар намын даргын төлөөх өрсөлдөөнд С.Баяр, М.Энхболд тунаж үлдсэн юм. Өрсөлдөөн тун ширүүн болж М. Энхболд 50,25 хувиар буюу 29 хүний саналаар ялалт байгуулан Монгол Ардын Хувьсгалт Намын даргаар сонгогджээ <ref>{{cite web | url=http://www.mongolnews.mn/unuudur.php?n=802 | title=АХ намын дvнсгэр мөрөнд цөн тvрлээ | accessdate=2005-06-20}}</ref>. Тэрээр намын даргаар 2 жил орчим хугацаанд ажилласан бөгөөд энэ хугацаанд тус намд олон жигүүр хөдөлгөөн, шинэчлэгч бүлгүүд бий болж, намын шинэчлэл, дотоод ардчиллын тухай ярих болжээ. Эдгээр хөдөлгөөнүүдийн шахалт шаардлагаар намын ээлжит бус их хурлыг хуралдуулахаар болсон юм. Ингээд МАХН-ын 25-р их хурал 2007 оны 10-р сарын 22-30-ны хооронд болж, намын даргын төлөө С. Баяр, М. Энхболд нар дахин өрсөлдөн энэ удаа С. Баяр 56,6 хувийн саналаар ялжээ. Ийнхүү Монголын ууган улстөрийн хүчин, улс төрийн хамгийн том нам болох Монгол Ардын Хувьсгалт Намын дотор шинэчлэл өөрчлөлтийн уур амььсгал орж, нэг хүнийг дээдлэн хуучин захиргааны аргаар удирддаг арга барилыг өөрчлөхөөр зориглон оролдсон төвөгтэй хэцүү ажил нь тухайн үеийн улс төрийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан М.Энхболдыг өөрийг нь намын дарга улмаар Ерөнхий сайдын үүрэгт ажлаас огцроход хүргэсэн юм. === УИХ-ын гишүүн === 2005 оны намар УИХ-ын сонгуулийн 65-р тойрогт нөхөн [[сонгууль]] хийх боллоо. Шалтгаан нь мөн л урьд сонгогдсон гишүүн нь Монгол улсын ерөнхийлөгч болсон явдал байв. Энэ сонгуульд [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]аас шинэ дарга нь, [[Монголын Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намаас]] тухайн үеийн ерөнхий сайд [[Цахиагийн Элбэгдорж|Ц. Элбэгдорж]] нар нэрээ дэвшүүлэв. Гэвч Монгол Ардын Хувьсгалт Намын зүгээс АН-ын нэр дэвшигч Ц. Элбэгдорж нэрээ татахгүй бол засгийн газрыг нь огцруулна хэмээн ил далдаар шахалт үзүүлэх болов. Ингээд Ц. Элбэгдоржийн нэрийг нөхөн сонгуулиас татуулж, үүнийхээ хариуд Их Эвслийн Засгийн газрыг [[Улсын Их Хурал|УИХ-ын]] ээлжит сонгууль хүртэл МАХН-Эх Орон Ардчилал эвслийн хооронд байгуулсан гэрээний дагуу ажиллуулах нөхцөлтэй гэрээ байгуулав. Ийнхүү М.Энхболд УИХ-ын гишүүнээр сонгогдов. 2008, 2012, 2016 оны УИХ-ын сонгуульд М. Энхболд [[Төв аймаг]]т УИХ-ын 14-р тойрогт нэр дэвшин дахин сонгогдсон. === Монгол Улсын Ерөнхий Сайд === Хэдий Ардчилсан нам гэрээний дагуу өөрийн нэр дэвшигчийн нэрийг нөхөн сонгуулиас татуулсан боловч 2006 оны 1 сард МАХН, УИХ дахь Ардчилсан намын [[Мэндсайханы Энхсайхан]] тэргүүтэй цөөн гишүүд, [[Эх Орон Нам]], [[Бүгд Найрамдах Нам (Монгол)|Бүгд Найрамдах Нам]], [[Ард Түмний Нам|Ард Түмний Намд]] Засгийн газарт суудал амлаж байж Ц. Элбэгдоржийн тэргүүлсэн Засгийн газрыг огцруулж, М. Энхболдыг Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар сонгож, "Үндэсний эв нэгдлийн" хэмээх тодотголтой шинэ Засгийн газраа бүрдүүлсэн юм. МАХН-ын 25-р их хурлаар түүнийг намын дарга болон ерөнхий сайдаас огцруулах шийдвэр гарчээ. Тэрээр өөрийг нь залгамжилсан [[Санжаагийн Баяр]], мөн дараагийн [[Сүхбаатарын Батболд]]ын Засгийн газарт Шадар сайдаар ажиллаж байв. ===2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль=== Баттулгатай өрсөлдөн ялагдсан. == Шагналууд == : 1999 онд "[[Алтан гадас одон|Алтангадас]]" одон : 2002 онд Монголын Залуучуудын Холбооны “Next stop” наадмын Оны шилдэг залуу, : 2002 онд МАСЗХ-ны “Алтан сарнай” шагнал, : 2004 онд "[[Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон]]" : 2005 онд МАН-ын "Эх орны төлөө" одон, : 2005 онд Сөүл хотын Хүндэт иргэн, : 2005 онд Улаанбаатар хотын Хүндэт иргэн, : 2006 онд Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн хүндэт медаль, : 2008 онд Төв аймгийн Хүндэт иргэн, : 2011 онд МАН-ын Тусгаар тогтнолын одон, : 2014 онд Монгол Улсын “Манлай уяач” цол : 2014 онд "[[Сүхбаатарын одон]]"-гоор тус тус шагнуулжээ. == Зүүлт == <references/> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө =[[Цахиагийн Элбэгдорж]] |албан_тушаал =[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]] |он =2006 оны 1 сарын 25 - 2007 оны 11 сарын 22 |дараа =[[Санжаагийн Баяр]] }} {{Залгамжлал |өмнө =[[Зандаахүүгийн Энхболд]] |албан_тушаал =[[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурлын дарга]] |он =2016 оны 7 сарын 5 - 2019 оны 1 сарын 29 |дараа =[[Гомбожавын Занданшатар]] }} {{end}} {{NaviBlock |Монгол Улсын Ерөнхий Сайд |Хөтлөгч мөр Улсын Их Хурлын дарга |2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд |Хөтлөгч мөр Монгол Ардын Намын дарга }} {{DEFAULTSORT:Энхболд, Миеэгомбын}} [[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:УИХ-ын дарга]] [[Ангилал:Монгол Ардын Намын дарга]] [[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]] [[Ангилал:Сүхбаатарын одон шагналтан]] [[Ангилал:Улаанбаатарын засаг дарга]] [[Ангилал:Улаанбаатарын хүндэт иргэн]] [[Ангилал:Сөүлийн хүндэт иргэн]] [[Ангилал:Төв аймгийн хүндэт иргэн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1964 онд төрсөн]] d64roa2jhiw6y3i6fzag2rg49blljnq 706899 706898 2022-07-31T20:45:33Z 95.72.104.206 wikitext text/x-wiki {{Төрийн зүтгэлтэн | овогнэр = Миеэгомбын Энхболд | зураг = Miyeegombyn Enkhbold July 2016.jpg | тайлбар = | алба1 = {{MNG|#}} Газрын наймаачин | ээлж1 = 2016.07.05 — 2019.01.29 | өмнөх1 = [[Зандаахүүгийн Энхболд]] | дараах1 = [[Гомбожавын Занданшатар]] | алба2 = {{MNG|Ziel=Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}} | ээлж2 = 2006.01.25 — 2007.11.22 (2 жил) | өмнөх2 = [[Цахиагийн Элбэгдорж]] | дараах2 = [[Санжаагийн Баяр]] | алба3 = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}} | ээлж3 = 2005 он—өнөөдөр (+10 жил) | алба4 = [[Улаанбаатар|Нийслэлийн засаг дарга]] | ээлж4 = 1999—2005 он (6 жил) | өмнөх4 = [[Жанлавын Наранцацралт]] | дараах4 = [[Цогтын Батбаяр]] | алба5 = [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Намын дарга]] | ээлж5 = 2005—2007 он (2 жил) | өмнөх5 = [[Намбарын Энхбаяр]] | дараах5 = [[Санжаагийн Баяр]] | алба6 = [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Намын дарга]] | ээлж6 = 2013—2017 он | өмнөх6 = [[Өлзийсайханы Энхтүвшин]] | дараах6 = [[Ухнаагийн Хүрэлсүх]] | төрсөногноо = {{birth date and age|1964|7|19}} | төрсөнгазар = [[Монгол Улс]], [[Улаанбаатар]] | улсорон = {{MNG}} | намэвсэл = [[Монгол Ардын Нам]] | сургууль = [[Монгол Улсын Их Сургууль]] | гэрбүл = эцэг [[Гомбын Миеэгомбо]] | ажилүйл = улс төрч, эдийн засагч | алдарцол = }} '''Миеэгомбын Энхболд''' авилга болон газрын наймааны загалмайлсан эцэг гэдгээр Монголчуудын эчнээ танил.([[1964 он]]ы [[7 сарын 19|долоодугаар сарын 19]]-нд [[Улаанбаатар]] хотод төрсөн) нь [[Монгол Улс|Монголын]] [[улс төр]]ч юм. Тэрээр 2006 оноос 2007 хүртэл [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайдаар]] ажилласан бөгөөд 2007 оны 12-р сараас 2012 оны 8-р сар хүртэл [[Шадар Сайд]]аар ажиллажээ. 2005 оноос 2007 онд [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]ын даргаар, 2008 оноос Улсын Их Хурлын гишүүн, дэд даргаар ажиллаж байв. Тэрээр 2013 оноос хойш [[Монгол Ардын Нам|МАН]]-ыг тэргүүлж 2016 оны Улсын Их Хурлын сонгуульд намаа удирдан ялалт байгуулж, улмаар Улсын Их Хурлын даргаар ажиллаж байсан ч нам доторх зөрчилдөөний улмаас 2017 онд намын дарга, 2019 онд Улсын Их Хурлын даргын албан тушаалаасаа буусан. 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд намаасаа нэр дэвшин өрсөлдсөн ч Ардчилсан намын нэр дэвшигч [[Халтмаагийн Баттулга]]д ялагдсан. == Намтар == === Бага нас === Тэрээр [[1964]] онд [[Улаанбаатар]] хотод төрсөн. 1982 онд Нийслэлийн 10 жилийн [[1 дүгээр сургууль|1 дүгээр дунд сургууль]], 1987 онд [[Монгол Улсын Их Сургууль|Монгол Улсын Их Сургуулийг]] төлөвлөгч-эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн. [[Эдийн засаг|Эдийн засгийн]] ухааны магистр. === Ажил === 1987-1989 онд Улаанбаатар хотын АДХГЗ-ны харьяа Аж Ахуй Үйлчилгээний Удирдах Газарт [[эдийн засаг]]ч, 1989-1991 онд Нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний яаманд мэргэжилтэн, 1991-1992 онд Улаанбаатар хотын АДХГЗ-ны Ахуйн үйлчилгээний хэлтсийн дарга, 1992-1996 онд [[Чингэлтэй дүүрэг|Чингэлтэй дүүргийн]] Засаг даргын орлогч, 1996-1998 онд тус дүүргийн ИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга, 1999-2006 онд [[Засаг дарга|Нийслэлийн Засаг дарга]] бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч, 2006-2007 онд Монгол Улсын [[Ерөнхий сайд]], 2007-2012 онд Монгол Улсын шадар сайд, [[Улсын Онцгой Комисс|Улсын Онцгой Комиссын дарга]], 2012-2016 онд Монгол Улсын Их Хурлын дэд даргаар тус тус ажиллаж байв. Мөн эдгээр үндсэн үүрэгт ажлуудтай хавсран хэд хэдэн сонгуульт ажлуудыг гүйцэтгэж байв. 1999-2005, 2008-2012 онд [[Үндэсний их баяр наадмын зохион байгуулах хороо]]ны даргаар 11 жил ажилласан. Энэ хугацаанд хурдан морины уралдаан нь Яармагийн дэнжид болдог байсныг болиулж, монгол даншиг наадам болдог байсан түүхт Хүй мандлын дэнжид шилжүүлж авто замыг өргөтгөн сайжруулах, шинээр зам, талбай засах, хурдан морины гарааны шинэ төхөөрөмж нэвтрүүлэх, уралдааны морьд, унаач хүүхдүүдийг даатгалд хамруулах, хамгаалалтын хувцас хэрэгслээр хангуулах, наадамчин олны тав тухыг хангах, наадамд амжилт үзүүлсэн бөхчүүд, харваачид, уяачид, унаач хүүхдүүдийн бай шагналыг тэдний хөдөлмөр зүтгэлтэй уялдуулан нэмэгдүүлэх, цолны шинэчлэл хийх зэрэг арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсэн. [[Монголын Үндэсний Олимпын Хороо|Үндэсний Олимпын Хорооны]] гишүүнээр ажиллаж байх хугацаандаа 2008, 2012 оны [[Олимп]]ын их наадамд оролцох Монгол Улсын шигшээ багийн санхүүжилтийн асуудлыг шийдвэрлэх, тамирчдын ахуй хангамж, бэлтгэл хангах нөхцөл байдлыг сайжруулах тал дээр онцгой анхааран, олимпын багийг ахлаж ажилласанаар эдгээр хоёр олимпын их наадамд манай улсын баг тамирчид маш амжилттай оролцсон. 2010 оноос Монголын морин спорт, уяачдын холбооны [[Монголын Морин Спорт Уяачдын Холбоо]] (ММСУХ) ерөнхийлөгчөөр сонгогдон ажиллаж байна. Энэ хугацаанд ММСУХ-г [[Азийн морин уралдааны холбоо]]нд гишүүнээр элсүүлэх ажлыг зохион байгуулж гадаад харилцааг сайжруулах тал дээр онцгой анхааран ажилласан. Мөн уяачдыг үнэмлэхжүүлж тэмдэгтэй болгох, тэдний хөдөлмөр зүтгэлийг төр засгаар үнэлүүлэх Тод манлай уяач Д. Даваахүү уяачдаас анхлан 2013 онд Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар цол хүртсэн, унаач хүүхдүүдийг спортын зэрэг цолооор шагнах 2010 онд 8 унаач хүүхдэд анх удаа спортын дэд мастер цол олгосон, салбар хороодын ажлыг идэвхжүүлэх улс, бүсийн чанартай томоохон уралдаануудыг Засгийн газрын тогтоолоор зохион байгуулдаг болж цэгцэлсэн, хүүхэдгүй морийг тав ухрааж барих, монгол морь, эрлийз морьдыг тусад нь уралдуулах зэрэг ажлуудыг санаачлан зохион байгуулсан. 2013 оны 8-р сарын 9, 10-нд Хүй мандлын дэнжид МОНГОЛ МОРЬ-3000 хурдан морины уралдаан, Түмэн морьтны жагсаалыг амжилттай зохион байгуулж 4249 хурдан морь уралдаж, 11125 морьтон жагссан [[Гиннесийн дээд амжилтын ном]]д бүртгүүлсэн. === Улаанбаатар хотын засаг дарга === М.Энхболд нь нийслэлийн Засаг дарга байх үед хууль бусаар олгогдсон газар болон барилгын зөвшөөрлүүд олширсон. === Монгол Ардын Хувьсгалт Намын дарга === 2005 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Монгол Ардын Хувьсгалт Намаас нэр дэвшин өрсөлдсөн [[Намбарын Энхбаяр|Н. Энхбаяр]] ялсан тул намаасаа түдгэлзсэн байна. Сонгуулийн дараа 2005 оны 6-р сард МАХН-ын 24-р Их хурал хуралдаж намын шинэ даргыг сонгох болоход түүний нэрийг Н.Энхбаяр санал болгон дэвшүүллээ. Мөн [[Цэндийн Нямдорж|Ц. Нямдорж]], [[Чүлтэмийн Улаан|Ч. Улаан]], [[Санжаагийн Баяр|С. Баяр]] нарыг хуралд оролцогчид дотроос нэр дэвшүүлсэн боловч Ц.Нямдорж, Ч.Улаан нар нэрээ татаж авснаар намын даргын төлөөх өрсөлдөөнд С.Баяр, М.Энхболд тунаж үлдсэн юм. Өрсөлдөөн тун ширүүн болж М. Энхболд 50,25 хувиар буюу 29 хүний саналаар ялалт байгуулан Монгол Ардын Хувьсгалт Намын даргаар сонгогджээ <ref>{{cite web | url=http://www.mongolnews.mn/unuudur.php?n=802 | title=АХ намын дvнсгэр мөрөнд цөн тvрлээ | accessdate=2005-06-20}}</ref>. Тэрээр намын даргаар 2 жил орчим хугацаанд ажилласан бөгөөд энэ хугацаанд тус намд олон жигүүр хөдөлгөөн, шинэчлэгч бүлгүүд бий болж, намын шинэчлэл, дотоод ардчиллын тухай ярих болжээ. Эдгээр хөдөлгөөнүүдийн шахалт шаардлагаар намын ээлжит бус их хурлыг хуралдуулахаар болсон юм. Ингээд МАХН-ын 25-р их хурал 2007 оны 10-р сарын 22-30-ны хооронд болж, намын даргын төлөө С. Баяр, М. Энхболд нар дахин өрсөлдөн энэ удаа С. Баяр 56,6 хувийн саналаар ялжээ. Ийнхүү Монголын ууган улстөрийн хүчин, улс төрийн хамгийн том нам болох Монгол Ардын Хувьсгалт Намын дотор шинэчлэл өөрчлөлтийн уур амььсгал орж, нэг хүнийг дээдлэн хуучин захиргааны аргаар удирддаг арга барилыг өөрчлөхөөр зориглон оролдсон төвөгтэй хэцүү ажил нь тухайн үеийн улс төрийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан М.Энхболдыг өөрийг нь намын дарга улмаар Ерөнхий сайдын үүрэгт ажлаас огцроход хүргэсэн юм. === УИХ-ын гишүүн === 2005 оны намар УИХ-ын сонгуулийн 65-р тойрогт нөхөн [[сонгууль]] хийх боллоо. Шалтгаан нь мөн л урьд сонгогдсон гишүүн нь Монгол улсын ерөнхийлөгч болсон явдал байв. Энэ сонгуульд [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]аас шинэ дарга нь, [[Монголын Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намаас]] тухайн үеийн ерөнхий сайд [[Цахиагийн Элбэгдорж|Ц. Элбэгдорж]] нар нэрээ дэвшүүлэв. Гэвч Монгол Ардын Хувьсгалт Намын зүгээс АН-ын нэр дэвшигч Ц. Элбэгдорж нэрээ татахгүй бол засгийн газрыг нь огцруулна хэмээн ил далдаар шахалт үзүүлэх болов. Ингээд Ц. Элбэгдоржийн нэрийг нөхөн сонгуулиас татуулж, үүнийхээ хариуд Их Эвслийн Засгийн газрыг [[Улсын Их Хурал|УИХ-ын]] ээлжит сонгууль хүртэл МАХН-Эх Орон Ардчилал эвслийн хооронд байгуулсан гэрээний дагуу ажиллуулах нөхцөлтэй гэрээ байгуулав. Ийнхүү М.Энхболд УИХ-ын гишүүнээр сонгогдов. 2008, 2012, 2016 оны УИХ-ын сонгуульд М. Энхболд [[Төв аймаг]]т УИХ-ын 14-р тойрогт нэр дэвшин дахин сонгогдсон. === Монгол Улсын Ерөнхий Сайд === Хэдий Ардчилсан нам гэрээний дагуу өөрийн нэр дэвшигчийн нэрийг нөхөн сонгуулиас татуулсан боловч 2006 оны 1 сард МАХН, УИХ дахь Ардчилсан намын [[Мэндсайханы Энхсайхан]] тэргүүтэй цөөн гишүүд, [[Эх Орон Нам]], [[Бүгд Найрамдах Нам (Монгол)|Бүгд Найрамдах Нам]], [[Ард Түмний Нам|Ард Түмний Намд]] Засгийн газарт суудал амлаж байж Ц. Элбэгдоржийн тэргүүлсэн Засгийн газрыг огцруулж, М. Энхболдыг Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар сонгож, "Үндэсний эв нэгдлийн" хэмээх тодотголтой шинэ Засгийн газраа бүрдүүлсэн юм. МАХН-ын 25-р их хурлаар түүнийг намын дарга болон ерөнхий сайдаас огцруулах шийдвэр гарчээ. Тэрээр өөрийг нь залгамжилсан [[Санжаагийн Баяр]], мөн дараагийн [[Сүхбаатарын Батболд]]ын Засгийн газарт Шадар сайдаар ажиллаж байв. ===2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль=== Баттулгатай өрсөлдөн ялагдсан. == Шагналууд == : 1999 онд "[[Алтан гадас одон|Алтангадас]]" одон : 2002 онд Монголын Залуучуудын Холбооны “Next stop” наадмын Оны шилдэг залуу, : 2002 онд МАСЗХ-ны “Алтан сарнай” шагнал, : 2004 онд "[[Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон]]" : 2005 онд МАН-ын "Эх орны төлөө" одон, : 2005 онд Сөүл хотын Хүндэт иргэн, : 2005 онд Улаанбаатар хотын Хүндэт иргэн, : 2006 онд Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн хүндэт медаль, : 2008 онд Төв аймгийн Хүндэт иргэн, : 2011 онд МАН-ын Тусгаар тогтнолын одон, : 2014 онд Монгол Улсын “Манлай уяач” цол : 2014 онд "[[Сүхбаатарын одон]]"-гоор тус тус шагнуулжээ. == Зүүлт == <references/> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө =[[Цахиагийн Элбэгдорж]] |албан_тушаал =[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]] |он =2006 оны 1 сарын 25 - 2007 оны 11 сарын 22 |дараа =[[Санжаагийн Баяр]] }} {{Залгамжлал |өмнө =[[Зандаахүүгийн Энхболд]] |албан_тушаал =[[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурлын дарга]] |он =2016 оны 7 сарын 5 - 2019 оны 1 сарын 29 |дараа =[[Гомбожавын Занданшатар]] }} {{end}} {{NaviBlock |Монгол Улсын Ерөнхий Сайд |Хөтлөгч мөр Улсын Их Хурлын дарга |2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд |Хөтлөгч мөр Монгол Ардын Намын дарга }} {{DEFAULTSORT:Энхболд, Миеэгомбын}} [[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:УИХ-ын дарга]] [[Ангилал:Монгол Ардын Намын дарга]] [[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]] [[Ангилал:Сүхбаатарын одон шагналтан]] [[Ангилал:Улаанбаатарын засаг дарга]] [[Ангилал:Улаанбаатарын хүндэт иргэн]] [[Ангилал:Сөүлийн хүндэт иргэн]] [[Ангилал:Төв аймгийн хүндэт иргэн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1964 онд төрсөн]] hp12xyhxqiszn864rjvanx9usdg6cu8 706900 706899 2022-07-31T20:46:38Z 95.72.104.206 wikitext text/x-wiki {{Төрийн зүтгэлтэн | овогнэр = Миеэгомбын Энхболд | зураг = Miyeegombyn Enkhbold July 2016.jpg | тайлбар = | алба1 = {{MNG|#}} Газрын наймаачин | ээлж1 = 2016.07.05 — 2019.01.29 | өмнөх1 = [[Зандаахүүгийн Энхболд]] | дараах1 = [[Гомбожавын Занданшатар]] | алба2 = {{MNG|Ziel=Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}} | ээлж2 = 2006.01.25 — 2007.11.22 (2 жил) | өмнөх2 = [[Цахиагийн Элбэгдорж]] | дараах2 = [[Санжаагийн Баяр]] | алба3 = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}} | ээлж3 = 2005 он—өнөөдөр (+10 жил) | алба4 = [[Улаанбаатар|Нийслэлийн засаг дарга]] | ээлж4 = 1999—2005 он (6 жил) | өмнөх4 = [[Жанлавын Наранцацралт]] | дараах4 = [[Цогтын Батбаяр]] | алба5 = [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Намын дарга]] | ээлж5 = 2005—2007 он (2 жил) | өмнөх5 = [[Намбарын Энхбаяр]] | дараах5 = [[Санжаагийн Баяр]] | алба6 = [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Намын дарга]] | ээлж6 = 2013—2017 он | өмнөх6 = [[Өлзийсайханы Энхтүвшин]] | дараах6 = [[Ухнаагийн Хүрэлсүх]] | төрсөногноо = {{birth date and age|1964|7|19}} | төрсөнгазар = [[Монгол Улс]], [[Улаанбаатар]] | улсорон = {{MNG}} | намэвсэл = [[Монгол Ардын Нам]] | сургууль = [[Монгол Улсын Их Сургууль]] | гэрбүл = эцэг [[Гомбын Миеэгомбо]] хятад хүн | ажилүйл = улс төрч, эдийн засагч | алдарцол = }} '''Миеэгомбын Энхболд''' авилга болон газрын наймааны загалмайлсан эцэг гэдгээр Монголчуудын эчнээ танил.([[1964 он]]ы [[7 сарын 19|долоодугаар сарын 19]]-нд [[Улаанбаатар]] хотод төрсөн) нь [[Монгол Улс|Монголын]] [[улс төр]]ч юм. Тэрээр 2006 оноос 2007 хүртэл [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайдаар]] ажилласан бөгөөд 2007 оны 12-р сараас 2012 оны 8-р сар хүртэл [[Шадар Сайд]]аар ажиллажээ. 2005 оноос 2007 онд [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]ын даргаар, 2008 оноос Улсын Их Хурлын гишүүн, дэд даргаар ажиллаж байв. Тэрээр 2013 оноос хойш [[Монгол Ардын Нам|МАН]]-ыг тэргүүлж 2016 оны Улсын Их Хурлын сонгуульд намаа удирдан ялалт байгуулж, улмаар Улсын Их Хурлын даргаар ажиллаж байсан ч нам доторх зөрчилдөөний улмаас 2017 онд намын дарга, 2019 онд Улсын Их Хурлын даргын албан тушаалаасаа буусан. 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд намаасаа нэр дэвшин өрсөлдсөн ч Ардчилсан намын нэр дэвшигч [[Халтмаагийн Баттулга]]д ялагдсан. == Намтар == === Бага нас === Тэрээр [[1964]] онд [[Улаанбаатар]] хотод төрсөн. 1982 онд Нийслэлийн 10 жилийн [[1 дүгээр сургууль|1 дүгээр дунд сургууль]], 1987 онд [[Монгол Улсын Их Сургууль|Монгол Улсын Их Сургуулийг]] төлөвлөгч-эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн. [[Эдийн засаг|Эдийн засгийн]] ухааны магистр. === Ажил === 1987-1989 онд Улаанбаатар хотын АДХГЗ-ны харьяа Аж Ахуй Үйлчилгээний Удирдах Газарт [[эдийн засаг]]ч, 1989-1991 онд Нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний яаманд мэргэжилтэн, 1991-1992 онд Улаанбаатар хотын АДХГЗ-ны Ахуйн үйлчилгээний хэлтсийн дарга, 1992-1996 онд [[Чингэлтэй дүүрэг|Чингэлтэй дүүргийн]] Засаг даргын орлогч, 1996-1998 онд тус дүүргийн ИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга, 1999-2006 онд [[Засаг дарга|Нийслэлийн Засаг дарга]] бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч, 2006-2007 онд Монгол Улсын [[Ерөнхий сайд]], 2007-2012 онд Монгол Улсын шадар сайд, [[Улсын Онцгой Комисс|Улсын Онцгой Комиссын дарга]], 2012-2016 онд Монгол Улсын Их Хурлын дэд даргаар тус тус ажиллаж байв. Мөн эдгээр үндсэн үүрэгт ажлуудтай хавсран хэд хэдэн сонгуульт ажлуудыг гүйцэтгэж байв. 1999-2005, 2008-2012 онд [[Үндэсний их баяр наадмын зохион байгуулах хороо]]ны даргаар 11 жил ажилласан. Энэ хугацаанд хурдан морины уралдаан нь Яармагийн дэнжид болдог байсныг болиулж, монгол даншиг наадам болдог байсан түүхт Хүй мандлын дэнжид шилжүүлж авто замыг өргөтгөн сайжруулах, шинээр зам, талбай засах, хурдан морины гарааны шинэ төхөөрөмж нэвтрүүлэх, уралдааны морьд, унаач хүүхдүүдийг даатгалд хамруулах, хамгаалалтын хувцас хэрэгслээр хангуулах, наадамчин олны тав тухыг хангах, наадамд амжилт үзүүлсэн бөхчүүд, харваачид, уяачид, унаач хүүхдүүдийн бай шагналыг тэдний хөдөлмөр зүтгэлтэй уялдуулан нэмэгдүүлэх, цолны шинэчлэл хийх зэрэг арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсэн. [[Монголын Үндэсний Олимпын Хороо|Үндэсний Олимпын Хорооны]] гишүүнээр ажиллаж байх хугацаандаа 2008, 2012 оны [[Олимп]]ын их наадамд оролцох Монгол Улсын шигшээ багийн санхүүжилтийн асуудлыг шийдвэрлэх, тамирчдын ахуй хангамж, бэлтгэл хангах нөхцөл байдлыг сайжруулах тал дээр онцгой анхааран, олимпын багийг ахлаж ажилласанаар эдгээр хоёр олимпын их наадамд манай улсын баг тамирчид маш амжилттай оролцсон. 2010 оноос Монголын морин спорт, уяачдын холбооны [[Монголын Морин Спорт Уяачдын Холбоо]] (ММСУХ) ерөнхийлөгчөөр сонгогдон ажиллаж байна. Энэ хугацаанд ММСУХ-г [[Азийн морин уралдааны холбоо]]нд гишүүнээр элсүүлэх ажлыг зохион байгуулж гадаад харилцааг сайжруулах тал дээр онцгой анхааран ажилласан. Мөн уяачдыг үнэмлэхжүүлж тэмдэгтэй болгох, тэдний хөдөлмөр зүтгэлийг төр засгаар үнэлүүлэх Тод манлай уяач Д. Даваахүү уяачдаас анхлан 2013 онд Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар цол хүртсэн, унаач хүүхдүүдийг спортын зэрэг цолооор шагнах 2010 онд 8 унаач хүүхдэд анх удаа спортын дэд мастер цол олгосон, салбар хороодын ажлыг идэвхжүүлэх улс, бүсийн чанартай томоохон уралдаануудыг Засгийн газрын тогтоолоор зохион байгуулдаг болж цэгцэлсэн, хүүхэдгүй морийг тав ухрааж барих, монгол морь, эрлийз морьдыг тусад нь уралдуулах зэрэг ажлуудыг санаачлан зохион байгуулсан. 2013 оны 8-р сарын 9, 10-нд Хүй мандлын дэнжид МОНГОЛ МОРЬ-3000 хурдан морины уралдаан, Түмэн морьтны жагсаалыг амжилттай зохион байгуулж 4249 хурдан морь уралдаж, 11125 морьтон жагссан [[Гиннесийн дээд амжилтын ном]]д бүртгүүлсэн. === Улаанбаатар хотын засаг дарга === М.Энхболд нь нийслэлийн Засаг дарга байх үед хууль бусаар олгогдсон газар болон барилгын зөвшөөрлүүд олширсон. === Монгол Ардын Хувьсгалт Намын дарга === 2005 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Монгол Ардын Хувьсгалт Намаас нэр дэвшин өрсөлдсөн [[Намбарын Энхбаяр|Н. Энхбаяр]] ялсан тул намаасаа түдгэлзсэн байна. Сонгуулийн дараа 2005 оны 6-р сард МАХН-ын 24-р Их хурал хуралдаж намын шинэ даргыг сонгох болоход түүний нэрийг Н.Энхбаяр санал болгон дэвшүүллээ. Мөн [[Цэндийн Нямдорж|Ц. Нямдорж]], [[Чүлтэмийн Улаан|Ч. Улаан]], [[Санжаагийн Баяр|С. Баяр]] нарыг хуралд оролцогчид дотроос нэр дэвшүүлсэн боловч Ц.Нямдорж, Ч.Улаан нар нэрээ татаж авснаар намын даргын төлөөх өрсөлдөөнд С.Баяр, М.Энхболд тунаж үлдсэн юм. Өрсөлдөөн тун ширүүн болж М. Энхболд 50,25 хувиар буюу 29 хүний саналаар ялалт байгуулан Монгол Ардын Хувьсгалт Намын даргаар сонгогджээ <ref>{{cite web | url=http://www.mongolnews.mn/unuudur.php?n=802 | title=АХ намын дvнсгэр мөрөнд цөн тvрлээ | accessdate=2005-06-20}}</ref>. Тэрээр намын даргаар 2 жил орчим хугацаанд ажилласан бөгөөд энэ хугацаанд тус намд олон жигүүр хөдөлгөөн, шинэчлэгч бүлгүүд бий болж, намын шинэчлэл, дотоод ардчиллын тухай ярих болжээ. Эдгээр хөдөлгөөнүүдийн шахалт шаардлагаар намын ээлжит бус их хурлыг хуралдуулахаар болсон юм. Ингээд МАХН-ын 25-р их хурал 2007 оны 10-р сарын 22-30-ны хооронд болж, намын даргын төлөө С. Баяр, М. Энхболд нар дахин өрсөлдөн энэ удаа С. Баяр 56,6 хувийн саналаар ялжээ. Ийнхүү Монголын ууган улстөрийн хүчин, улс төрийн хамгийн том нам болох Монгол Ардын Хувьсгалт Намын дотор шинэчлэл өөрчлөлтийн уур амььсгал орж, нэг хүнийг дээдлэн хуучин захиргааны аргаар удирддаг арга барилыг өөрчлөхөөр зориглон оролдсон төвөгтэй хэцүү ажил нь тухайн үеийн улс төрийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан М.Энхболдыг өөрийг нь намын дарга улмаар Ерөнхий сайдын үүрэгт ажлаас огцроход хүргэсэн юм. === УИХ-ын гишүүн === 2005 оны намар УИХ-ын сонгуулийн 65-р тойрогт нөхөн [[сонгууль]] хийх боллоо. Шалтгаан нь мөн л урьд сонгогдсон гишүүн нь Монгол улсын ерөнхийлөгч болсон явдал байв. Энэ сонгуульд [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]аас шинэ дарга нь, [[Монголын Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намаас]] тухайн үеийн ерөнхий сайд [[Цахиагийн Элбэгдорж|Ц. Элбэгдорж]] нар нэрээ дэвшүүлэв. Гэвч Монгол Ардын Хувьсгалт Намын зүгээс АН-ын нэр дэвшигч Ц. Элбэгдорж нэрээ татахгүй бол засгийн газрыг нь огцруулна хэмээн ил далдаар шахалт үзүүлэх болов. Ингээд Ц. Элбэгдоржийн нэрийг нөхөн сонгуулиас татуулж, үүнийхээ хариуд Их Эвслийн Засгийн газрыг [[Улсын Их Хурал|УИХ-ын]] ээлжит сонгууль хүртэл МАХН-Эх Орон Ардчилал эвслийн хооронд байгуулсан гэрээний дагуу ажиллуулах нөхцөлтэй гэрээ байгуулав. Ийнхүү М.Энхболд УИХ-ын гишүүнээр сонгогдов. 2008, 2012, 2016 оны УИХ-ын сонгуульд М. Энхболд [[Төв аймаг]]т УИХ-ын 14-р тойрогт нэр дэвшин дахин сонгогдсон. === Монгол Улсын Ерөнхий Сайд === Хэдий Ардчилсан нам гэрээний дагуу өөрийн нэр дэвшигчийн нэрийг нөхөн сонгуулиас татуулсан боловч 2006 оны 1 сард МАХН, УИХ дахь Ардчилсан намын [[Мэндсайханы Энхсайхан]] тэргүүтэй цөөн гишүүд, [[Эх Орон Нам]], [[Бүгд Найрамдах Нам (Монгол)|Бүгд Найрамдах Нам]], [[Ард Түмний Нам|Ард Түмний Намд]] Засгийн газарт суудал амлаж байж Ц. Элбэгдоржийн тэргүүлсэн Засгийн газрыг огцруулж, М. Энхболдыг Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар сонгож, "Үндэсний эв нэгдлийн" хэмээх тодотголтой шинэ Засгийн газраа бүрдүүлсэн юм. МАХН-ын 25-р их хурлаар түүнийг намын дарга болон ерөнхий сайдаас огцруулах шийдвэр гарчээ. Тэрээр өөрийг нь залгамжилсан [[Санжаагийн Баяр]], мөн дараагийн [[Сүхбаатарын Батболд]]ын Засгийн газарт Шадар сайдаар ажиллаж байв. ===2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль=== Баттулгатай өрсөлдөн ялагдсан. == Шагналууд == : 1999 онд "[[Алтан гадас одон|Алтангадас]]" одон : 2002 онд Монголын Залуучуудын Холбооны “Next stop” наадмын Оны шилдэг залуу, : 2002 онд МАСЗХ-ны “Алтан сарнай” шагнал, : 2004 онд "[[Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон]]" : 2005 онд МАН-ын "Эх орны төлөө" одон, : 2005 онд Сөүл хотын Хүндэт иргэн, : 2005 онд Улаанбаатар хотын Хүндэт иргэн, : 2006 онд Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн хүндэт медаль, : 2008 онд Төв аймгийн Хүндэт иргэн, : 2011 онд МАН-ын Тусгаар тогтнолын одон, : 2014 онд Монгол Улсын “Манлай уяач” цол : 2014 онд "[[Сүхбаатарын одон]]"-гоор тус тус шагнуулжээ. == Зүүлт == <references/> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө =[[Цахиагийн Элбэгдорж]] |албан_тушаал =[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]] |он =2006 оны 1 сарын 25 - 2007 оны 11 сарын 22 |дараа =[[Санжаагийн Баяр]] }} {{Залгамжлал |өмнө =[[Зандаахүүгийн Энхболд]] |албан_тушаал =[[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурлын дарга]] |он =2016 оны 7 сарын 5 - 2019 оны 1 сарын 29 |дараа =[[Гомбожавын Занданшатар]] }} {{end}} {{NaviBlock |Монгол Улсын Ерөнхий Сайд |Хөтлөгч мөр Улсын Их Хурлын дарга |2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд |Хөтлөгч мөр Монгол Ардын Намын дарга }} {{DEFAULTSORT:Энхболд, Миеэгомбын}} [[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:УИХ-ын дарга]] [[Ангилал:Монгол Ардын Намын дарга]] [[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]] [[Ангилал:Сүхбаатарын одон шагналтан]] [[Ангилал:Улаанбаатарын засаг дарга]] [[Ангилал:Улаанбаатарын хүндэт иргэн]] [[Ангилал:Сөүлийн хүндэт иргэн]] [[Ангилал:Төв аймгийн хүндэт иргэн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1964 онд төрсөн]] t0yctyclhb9miyofs1knfbereuproep 0 3919 707000 705194 2022-08-01T11:56:04Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр =中華民國 <span style="color:gray;"><small>^{<small>(</small>хятад<small>)</small>}</small></span> → ''Жунхуа миньгуо'' |албан_ёсны_нэр ='''Бүгд Найрамдах Хятад Улс''' |богино_нэр =Тайвань |эрх_байдал ='''[[орон|тусгаар тогтносон орон]], [[улс|дутуу эрхт улс]]''' |далбааны_зураг =Flag of the Republic of China.svg |сүлдний_зураг =National Emblem of the Republic of China.svg |уриа = |үндэсний_дуулал =хятадаар 中華民國國歌 <br />«[[Тайванийн төрийн дуулал|Бүгд Найрамдах Хятад<br>Улсын төрийн дуулал]]»<br /><center>[[File:National anthem of the Republic of China (Taiwan) 中華民國國歌(演奏版).ogg]]</center> |газрын_зураг =Locator map of the ROC Taiwan.svg |map_caption =Дэлхийн тал бөмбөрцөгт Тайванийг улаанаар |нийслэл_хот =[[Зураг:Emblem of Taipei City.svg|15px]] [[Тайбэй]] (2.6 сая) |хамгийн_том_хот =[[Зураг:New Taipei City seal.svg|14px]] [[Шинэ Тайбэй]] (3.9 сая) |албан_ёсны_хэл =[[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |албан_үсэг = хэцүү ханз |үндэс_язгуур = 98% – [[хятад үндэстэн]]<br /> &nbsp;70% – хокло ястан<br /> &nbsp;14% – хакка ястан<br /> &nbsp;14% – эх газрынхан<br /> 2% – уугуул ард түмэн |үндэс_язгуур_он = 2010 |нутгийн_олон = [[Тайвань#Хүн ам|Тайванийхан]] <br> (Тайвань орныхон) |засаглалын_хэлбэр =[[Ардчилсан дэглэм]], [[нэгдмэл байгууламж|нэгдмэл<br> байгууламж]], ерөнхийлөгчийн<br>[[бүгд найрамдах засаг]]тай |удирдагчийн_цол1 =Ерөнхийлөгч |удирдагчийн_нэр1 =[[Цай Инвэнь]] |удирдагчийн_цол2 =Дэд ерөн. |удирдагчийн_нэр2 = |удирдагчийн_цол3 =Ерөнхий сайд |удирдагчийн_нэр3 = |хууль_тогтоогч =Лифа юань → «Хуулийн газар» |дээд_танхим = |доод_танхим = |түүхэн_утга = Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалаас эхтэй |түүхэн_огноо1 =[[1911]]-[[10 сарын 10|10-10]] |түүхэн_үйл1 =Учаний бослого |түүхэн_огноо2 =[[1912]]-[[1 сарын 1|01-01]] |түүхэн_үйл2 =[[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]] байгуулагдав |түүхэн_огноо3 =[[1949]]-[[12 сарын 7|12-07]] |түүхэн_үйл3 =Төр засаг Тайвань руу нүүсэн |газар_нутаг_км2 =36,191.4 |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс =136 |усны_эзлэх_хувь =10.34 |хүн_амын_тооцоо =23,174,528 |хүн_ам_тооцоолсон_он =2011 |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс =49 |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор = |хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2 =640 |хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс =16 |ДНБ_ХАЧ =[[Америк доллар|$]]824.671 тэрбум<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2010&ey=2010&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=528&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr1.x=92&pr1.y=10|title=Republic of China (Taiwan)|publisher=International Monetary Fund|accessdate=2011-09-20}}</ref> |ДНБ_ХАЧ_он =2010 |ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ =19 |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд =$35,604<ref name=imf2/> |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ =20 |ДНБ_нэрлэсэн =$418.206 тэрбум<ref name=imf2/> |ДНБ_нэрлэсэн_он =2010 |ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ =24 |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд =$18,558<ref name=imf2/> |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ =37 |ХТББИ =34.1 <ref>Regularly check CIA factbook or {{Cite journal|url=http://eng.stat.gov.tw/public/data/dgbas03/bs4/ninews_e/9808/t14e.xls |title= Household Income distribution of major countries}}</ref> |Илтгэлцүүр_он =2008 |Илтгэлцүүр_ангилал =<span style="color:#fc0;">дундаж</span> |Илтгэлцүүр_эрэмбэ = |ХХИ ={{increase}} 0.868*<ref name="HDI-1">Due to its political status, the UN has not calculated an HDI for the ROC. The ROC government calculated its HDI for 2010 to be 0.868, and would rank 18th among countries.</ref><ref name="HDI-2">http://www.dgbas.gov.tw/public/Attachment/11715383471.doc</ref> |ХХИ_он =2010 |ХХИ_ангилал ={{color|green|онц сайн}} |ХХИ_эрэмбэ =18 |Мөнгөн_тэмдэгт =[[Тайваний доллар]] (NT$) |Мөнгөн_тэмдэгт_код =TWD |Цагийн_бүс =Жунюаний цаг | utc_offset = +8 | зуны_цагийн_бүсийн_нэр = | utc_offset_DST = |утас_домэйн = +886 / [[.tw]] |нэр_томъёо = TW, TWN / '''БНХУ''' |газрын_зураг2 = |mapsize2 = 200px |map_caption2 = |тэмдэглэл = }} '''Тайвань''' ({{lang-zh|臺灣}}) буюу '''Бүгд Найрамдах Хятад Улс''' (товчоор '''БНХУ'''; {{lang-zh|中華民國}}) — 1949 оноос хойш [[Дорнод Ази]]йн [[Тайвань арал|Тайвань арлыг]] эзлэн оршиж баруун талаараа [[Тайванийн хоолой]], хойд талаараа [[Дорнод Хятадын тэнгис]], зүүн талаараа [[Филиппиний тэнгис]]ээр хүрээлүүлж, [[Хятад]], [[Япон]]той далайгаар хиллэдэг. Нийслэл нь [[Тайбэй]]. [[Тайвань арал]] буюу барууныханы нэрлэдэгээр Формозa арал дээр анх нутгийн уугуул хүмүүс амьдарч байв. 17-р зууны үед [[Нидерланд]], [[Испани]]д колоничлогчид ирж суурин үүсгэж байлаа. 1662 онд [[Кошинга]] [[хятад үндэстэн|хятад]] ноёныг нь буулган авснаар [[манж]] [[Чин улс]] мэдэлдээ авчээ. 1895 онд [[Япон]]ы мэдэлд шилжээд 1945 онд [[Хятад]]ын мэдэлд ирсэн ч иргэний дайнд коммунист хүчин ялж 1949 онд [[Хятад|БНХАУ]] байгуулагдахад [[Чан Кайши]] тэргүүтэй хөрөнгөтөн, Дундад Иргэн Улс-ын талын хэдэн сая хүн Тайвань руу шилжин суужээ. Энэ үеэс өнөө хүртэлх үеийг '''Бүгд Найрамдах Хятад Улс''' (БНХУ) гэж хэлнэ. [[НҮБ]]-д ДИУ-ын өвийг залган [[Хятад]]ыг төлөөлж байгаад НҮБ-ийн 1971 оны 2758 дугаар тогтоолоор суудлаа БНХАУ-д шилжүүлсэн. [[Хятад|БНХАУ]] нь Тайванийг өөрийн нэг хэсэг гэж үзсээр байгаа. БНХАУ коммунист дэглэмтэй, хөгжиж буй орон бол Тайвань ардчилсан дэглэмтэй, зах зээлийн эдийн засагтай, 20-р зуунд эрчимтэй аж үйлдвэржиж [[Азийн Дөрвөн Бар улс|«Азийн бар улс»]] хэмээн тодотгогджээ. [[Дэлхийн Худалдааны Байгууллага|ДХБ]], [[АПЕК]] зэрэг олон улсын байгууллагын гишүүн. Бүгд Найрамдах Хятад Улс [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ]]-д гишүүнээр элсэхийг олон жилийн турш идэвхтэй эрэлхийлсээр ирсэн төдийгүй бусад олон улсын байгууллагад элсэж байна. 1993 оноос хойш Тайбэй жил бүр НҮБ-д гишүүнээр элсэх хүсэлтээ дипломат холбоотон орнууд болох хэд хэдэн улс орны дэмжлэгтэйгээр илгээдэг. Гэвч эдгээр хүчин чармайлт амжилтанд хүрэхгүй байгаа. Олон улс орон БНХАУ-ын талд (Малави, Коста Рика, Гренада, Либери, Вануату, Чад, Доминика, Сенегал) тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхөөс татгалзаж байгааг харгалзан НҮБ-аар хүлээн зөвшөөрөх магадлал аажмаар буурч байна. [[Зураг:Taiwan relief location map.png|thumb|left|200px|Байр зүйн газрын зураг]] Номхон Далайн баруун хэсэгт оршин, Хятад ба Барууныг холбодог гарц болсон Тайвань нь [[Номхон далай]]н өрнө захад байгаа үндсэн [[Тайвань арал]] болон орчин тойрны Пэнху, Мацу, Лань, Лудао гэх мэт олон жижиг арлын дээрх 36,193 км² газрыг эзлэн оршдог. Эргэн тойрондоо [[Дорнод Хятадын тэнгис]], [[Филиппиний тэнгис]], Лусоны хоолой, [[Өмнөд Хятадын тэнгис]], [[Тайванийн хоолой]]гоор хүрээлэгдэнэ. Тайваний хоолойг 180 км гэтлэхэд [[Хятад]]ын эрэгт хүрч болно. Арлын төв, дорно тал уулархаг бол өрнөд Чянань гэх мэт нам доор газар байна. Юйшань («[[хаш]] уул», д.т.д 3952 м) мэтийн 3500 м давсан өндөр уулстай. Хоёр [[Техтоник хавтан|техтоник хавтны]] зааг дээр байгаа тул [[газар хөдлөлт|газар хөдлөх]] нь элбэг тохионо. Oлон мянган жилийн тэртээгээс Тайваний арал дээр хүн амьдарч байсныг археологийн олдворуудаар судлаачид нэгэнт нотлосон билээ<ref>https://tumurbat.blogspot.com/2012/01/1.html</ref>. == Нийгэм == === Хүн ам зүй === Тайвань орны хүн амын тоо 20-р зуунд 3 саяаас 22 сая болтлоо нэмэгджээ. 2012 онд 23,261,747 хүн ([[Улс орнууд хүн амын тоогоор|бүрэн эрхт улс байсан бол 51-р олон]]) амьдарч байгаагаас 99.6% Тайвань арлын оршин суугчид юмсанжээ. Тайвань нэг хавтгай дөрвөлжин километр газарт 644.5 хүн ноогдох шигүү ([[Улс орнуудын хүн амын нягт сийрэг|бүрэн эрхт улс байсан бол 9-р шигүү суурьшилт]]), хотжсон нутаг болсон. [[Шинэ Тайбэй]] (3,903,745), [[Гаошюн]] (2,772,461), [[Тайжун]] (2,655,456), [[Тайбэй]] (2,635,766), [[Тайнань]] (1,874,724) гэх мэт арлын өрнө эргийн нам доор газрын томоохон хот суурин, тэдгээрийн хүй дүүрэгт анхнаасаа хүн ардууд шавалдан сууж өнөөдөртэй золгосон. [[Зураг:Fo Guang Shan Monastery 12.jpg|thumb|left|Фогуаншань хийдийн гол дугны дотор]] Хүн амын 97.75% нь [[Хятад үндэстэн]], 2.25% (522,942 хүн) нь уугуул ард түмэн гэдэг. Цаашилбал, Хятад дотроо бүх хүн амын 86%-ийг эзлэх «урьд ирсэн» (''бэньшэньнэнь'', 70% нь эх газрын [[Фужянь|Фужяний]] гаралтай [[Хокло ястан]], 15% нь [[Гуандун]] хавиас ирсэн [[Хакка ястан]]), 12%-ийг эзлэх 1945 оноос хойш буюу «хойно ирсэн» (''вайшэньнэнь'') гэж ялгана. Уугуул ард түмнийг дотор нь нэр бүхий 14 яс овог аймагт ялган салгаж бүртгэдэг. Өв соёл, зан заншил, эрх ашгийг нь хамгаалах "Уугуул Иргэдийн Хэргийг Хамгаалах Зөвлөл" гэж байгууллага бий. Яс үндсээ дагаад [[Хятад хэл]] Тайваньд албан ёсоор батлагдаж, [[Буддын шашин]], [[Бомбын шашин]] ард түмний зонхилох итгэл бишрэл болно. Хятад хэлээ хялбар бус, харин [[Ханз үсэг|уламжлалт ханзаар]] бичиж тэмдэглэдэг. Шашны эрх чөлөөтэй тус оронд олон янзын шашны сүм хийдийн тоо 16 мянгаас олон юмсанжээ. === Хот суурин === {{Гол|Тайванийн хотын жагсаалт}} {{columns |col1 = * [[Шинэ Тайбэй]] * [[Гаошюн]] * [[Тайжун]] * [[Тайбэй]] * [[Тайнань]] |col2 = * [[Шиньжү]] * [[Таоюань]] * [[Жилон]] * [[Жунли]] * [[Жяи]] * Хуалиен |col3 = * Жанхуа * Пинжэнь * Пиндун * Бадэ * Янмэй }} == Түүх == {{Хятадын түүх}} [[Зураг:Chiang_Kai-shek_in_full_uniform.jpeg|thumb|150px|1925–1975 оны удирдагч [[Чан Кайши]]]] Нутгийн уугуул иргэд голцуу амьдардаг цөөн хүн амтай Тайвань буюу барууны орнуудын нэрлэдгээр Формоза арлын өмнөд хэсгийг 1624 онд [[Нидерландын Хант Улс|Голланд]]ын колоничлогчид эзэлсэн байна. Үүний дараа 1626 онд [[Испани|Испанийн эзэнт гүрний]] колоничлогчид арлын хойд хэсгийг эзэлж хот суурин газруудыг байгуулж эхэлжээ. Формоза арал дээрх колоничлогчид 16 жилийн турш хоорондоо байлдаж 1642 онд Голландчуудын ялалтаар өндөрлөсөн байна. Тухайн үеийн Хятадыг эрхшээж байсан [[Мин улс]] 1644 онд нуран унасан юм. Ингээд Мин гүрний язгууртан, сэхээтнүүд 1662 оноос эхлэн [[Тайвань арал|Тайвань]]д олноор дүрвэн ирэх болж Голландын колоничлогчдыг арлаас хөөн явуулснаар Тунгийн хаант улсыг байгуулж нийслэлээр өнөөгийн Тайванийн Тайнан хот болгожээ. Харамсалтай нь энэ улс удаан оршин тогтнож чадалгүй 1683 онд Манж [[Чин улс]]ад эзлэгдсэн юм. Манжууд 1887 онд Тайванийг Фужан мужтай нэгтгэж нийслэлийг нь өнөөгийн Тайпей хот болгожээ. Үүнийг өнөөгийн өндөр хөгжсөн Азийн бар улсын эхлэл гэж тайлбарлах нь олонтой. Ингээд 1894-1895 онд үргэлжилсэн Хятад Японы хооронд болсон эхний дайнд Манж Чин улс ялагдаж Шимоносэкийн гэрээгээр Тайвань болон хэд хэдэн арлыг Японы эзэнт гүрэнд өгчээ. Тэд Формоза арлыг 50 жил эрхшээхдээ Тайванийн ард түмнийг маш ихээр дарласан байдаг. Япончууд тэднийг их сургуульд суралцаж, төрийн өндөр алба хашихыг хориглосон бөгөөд энэ хугацаанд Тайваньчууд хэд хэдэн удаа бослого гаргаж байсан ч амжилт олоогүй байна. Тухайлбал 1895, 1907, 1915, 1930 онуудад болсон зэвсэгт бослогууд бүгд амжилтгүй болж тухайн үеийн хүн амынх нь 0,5 хувь буюу 14,000 орчим хүн алагдсан гэж үздэг. Гэсэн хэдий ч Японы дарангуйллын үед өнөөгийн Тайванийн дэд бүтэц, цахилгаан сүлжээ, төмөр зам, метро, цэвэрлэх байгууламж хийгээд боловсролын системийн суурь бий болсон байна. Мөн өмнө нь зөвхөн цагаан будаагаар хязгаарлагддаг байсан газар тариалангийн нэр төрөл өргөжиж дэлхийн элсэн чихрийн хамгийн том нийлүүлэгчдийн нэг болжээ. [[1894]]-[[1895]] онд үргэлжилсэн Хятад Японы хооронд болсон эхний дайнд Манж Чин улс ялагдаж Шимоносэкийн гэрээгээр Тайвань болон хэд хэдэн арлыг [[Японы эзэнт гүрэн]]д өгчээ. [[Япон|Япончууд]] Тайвань аралд дарангуйллаа тогтоож тайваньчуудыг их сургууль, коллежид орохыг нь хязгаарлаж, тэднийг төр засгийн болон улс төрийн албан тушаал хашихыг хориглосон. Япончууд тэднийг их сургуульд суралцаж, төрийн өндөр алба хашихыг хориглосон бөгөөд энэ хугацаанд Тайваньчууд хэд хэдэн удаа бослого гаргаж байсан ч амжилт олоогүй байна. Тухайлбал 1895, 1907, 1915, 1930 онуудад болсон зэвсэгт бослогууд бүгд амжилтгүй болж тухайн үеийн хүн амынх нь 0,5 хувь буюу 14,000 орчим хүн алагдсан гэж үздэг. Гэсэн хэдий ч Японы дарангуйллын үед өнөөгийн Тайванийн дэд бүтэц, цахилгаан сүлжээ, төмөр зам, метро, цэвэрлэх байгууламж хийгээд боловсролын системийн суурь бий болсон байна. Мөн өмнө нь зөвхөн цагаан будаагаар хязгаарлагддаг байсан газар тариалангийн нэр төрөл өргөжиж дэлхийн элсэн чихрийн хамгийн том нийлүүлэгчдийн нэг болжээ. Дэлхийн II дайны үед Тайвань арал нь Японы эзэн хааны армийн өмнө зүгт явуулах цэргийн ажиллагааны хамгийн чухал, стратегийн түшиц газар болж байв. Уг дайнд хэдэн арван мянган Тайваниуд Японы армийн өмнөөс тулалдаж, амь үрэгдсэн байдаг. Харин түүхэнд тод хараар тэмдэглэгдэн үлдсэн, одоо хэрнэ хөндүүртэй байдаг сэдэв нь ойролцоогоор 2000 орчим тайвань эмэгтэйг Японы армийн цэргүүдийг зугаацуулахын тулд бэлгийн боолчлол, мөлжлөгт ашиглаж байжээ. Япончууд 1945 онд уг дайнд ялагдсаныхаа дараа 50 жилийн турш ноёрхсон тус арлыг [[1945]] оны [[10 сарын 25|10 сарын 25-нд]] Хятадад буцаан өгсөн байна. Үүний дараа 300,000 орчим Тайвань иргэдийг өмнө нь Японы талд ажиллаж байсан гэх хэргээр хэлмэгдүүлж, цөллөгт явуулсан байна. Энэхүү Японы эзлэн түрэмгийлэлд Их газрын Хятадууд цус нэгтнүүддээ ямар ч дэмжлэг үзүүлэлгүй дотоод тэмцэлдээ бүх хүчээ тарамдуулж байхад бүх зовлон зүдгүүрийг туулж, дарангуйллын эсрэг Тайваньчууд өөрсдөө бие даан тэмцэж, эрх чөлөөгөө олох гэсэн оролдлогууд хийж байсан. Тиймээс Тайванийн уугуул иргэд тус арал нь Дундад улсын нэг хэсэг байх ямар ч үндэслэлгүй гэж үздэг. [[1949]] оны [[Арванхоёрдугаар сар|арванхоёрдугаар сард]] [[Гоминдан|Гоминданы]] удирдлага засгийн газраа Тайвань (Формоза) арал руу нүүлгэхээр шийдвэрлэснээр зэвсэгт хүчний ихээхэн хэсэг, Гоминданы албан хаагчид, улс төрийн зүтгэлтнүүд, шинжлэх ухаан, соёлын ажилтнууд тийшээ явж нийт 2 сая хүн Тайвань руу нүүжээ. Тэдний тэн хагас нь Чан Кайшигийн цэргүүд байсан. Тэд явахдаа соёлын үнэт зүйл, их хэмжээний үнэт хөрөнгө, нам төрийн архиваа авч гарч чадсан байна. Үнэт эдлэлүүд нь одоо Тайбэйгийн үндэсний музейд хадгалагдаж байна. 1980-аад оны дунд үеэс Тайванд ардчилал болон Гоминданыг шинэчлэх алхам хүчтэй эхэлсэн юм. Тайванийн ардчиллын манлайлагчдын дийлэнх нь АНУ болон Барууны орнуудад боловсрол эзэмшсэн арлын уугуул иргэд байжээ. Ингээд 1988 онд анхны сөрөг хүчин болох Ардчилсан дэвшилт нам байгуулагдаж, 1996 онд анхны ардчилсан сонгуулийг явуулжээ. Мөн энэ онд анхны ардчилсан Үндсэн хуулийг баталснаар өнөөдрийг хүрчээ. Хэдий 1950 онд Хятадын иргэний дайн дууссан ч энэ бүх цаг хугацаанд БНХАУ болон Тайванийн хооронд цусгүй, оюун санаа, улс төрийн дайн үргэлжилсээр байна.<ref>[http://itoim.mn/article/FweWr/17432 Хятадын түүхэн дотоод хагарал Тайванийн аралд хурцадсаар] Itoim.mn Дэлхий 2019 оны 6 сарын 26</ref>. == Төр засаг == === Засгийн газар === Эдүгээ Тайванийн Засгийн Газар өөрийгөө Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн Газар хэмээн нэрийддэг байна. [[1912]] онд Хятадын үндэсний хувьсгалын удирдагч [[Сун Ят Сен]] Бүгд Найрамдах Хятад Улсыг байгуулсан бөгөөд [[1949]] онд тус Бүгд Найрамдах Улсын Засгийн Газар [[Тайвань арал]] руу хөөгдөж, [[Мао Зэдун]] тэргүүтэй коммунистууд их газрын Хятадын төрийн эрхийг авч, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсыг байгуулснаар Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Засгийн Газрын эрх мэдэл нь зөвхөн Тайвань арлаар хязгаарлагдах болж, Дэлхий дахинаа Хятад улсыг төлөөлөх эрх мэдлээ аажмаар алдсан юм. [[Зураг:Presidential_Building,_Taiwan_(0747).JPG|thumb|200px|Ерөнхийлөгчийн ордон]] Бүгд Найрамдах Хятад Улс буюу Тайвань [[1971]] онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]] дахь суудлаа алдаж, түүний орыг эдүгээгийн Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс эзэлжээ. Улмаар [[1979]] онд [[Америкийн Нэгдсэн Улс]] Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улстай Дипломат харилцаа тогтоосноор [[Гоминдан|Гоминданы]] намаар удирдуулсан Бүгд Найрамдах Хятад Улс олон улсын тавцанд Хятадыг төлөөлөх боломжоо алдсан бөгөөд [[1980]]-аад оны дунд үеэс Гоминданы Засгийн Газар бодит байдалтай эвлэрч, арлынхаа хил хязгаарт зохицсон прагматик төрийн бодлого баримтлахыг эрмэлзэх болсон юм. Тайвань нь Үндсэн Хуулийнхаа дагуу нилээд өвөрмөц төрийн бүтэцтэй. Ерөнхийдөө ерөнхийлөгчийн засаглалтай бөгөөд Ерөнхийлөгч, Таван юань, Бүх Ард Түмний Үндэсний Их Хурал гэсэн гурван шатны институцаар дамжуулан төрийн удирдлагаа хэрэгжүүлдэг. Ерөнхийлөгч Үндэсний Их Хурлын удирдлага дор үйл ажиллагаагаа явуулдаг, англиар "Five Branches of National Government" хэмээн нэрлэдэг. Гүйцэтгэх Юань (Executive yuan - засгийн газар), Хууль Зүйн Юань (Legislative Yuan -Heel, Хууль Тогтоох дээд байгууллага), Шүүхийн Юань (Examination Yuan), Хяналтын Юань (Control Yuan) хэмээх таван байгууллага нэгдэж Үндэсний Засгийн Газраа бүрдүүлдэг<ref>https://tumurbat.blogspot.com/2014/08/blog-post.html</ref>. === Ерөнхийлөгч === [[1996]] оноос өмнө Тайваний ерөнхийлөгч нь Үндэсний Их Хурлаас сонгогддог байсан бол мөн оны гуравдугаар сараас эхлэн бүх ард түмний сонгуулиар сонгогддог болжээ. Сонгууль 4 жилд нэг удаа явагддаг. Тайваний өнөөгийн ерөнхийлөгчөөр Гоминьданаас сонгогдсон [[Ма Ин-жоу]] ажиллаж байна. Тайвань 2016 онд анхны эмэгтэй ерөнхийлөгчөө сонгосон бөгөөд тэрээр гадаад бодлогодоо хоёр эргийн харилцаа Хятад-Тайванийн харилцааны өнөөгийн хүрсэн тогтвортой байдлыг цаашид үргэлжлүүлэн бэхжүүлэхийн зэрэгцээ Өмнөд Хятадын тэнгисийн маргаанд шууд оролцохгүй байхаа илэрхийлээд байна. === Орон нутаг === {{Тайвань орны засаг захиргааны хуваарьт газрын зураг}} Бүгд Найрамдах Хятад Улсын нутаг орон таван зэрэгт шатлан хуваагдана. Оройн түвшинд нутгийн ихэнх нь олон хошуу бүхий Тайвань аймагт, үлдсэн хэсэг нь жижиг арлуудын [[Фужянь аймаг]] болон хотжиж нягтарсан [[Тайбэй]], [[Шинэ Тайбэй]], [[Гаошюн]], [[Тайжун]], [[Таоюань]], [[Тайнань]] гэх таван хотод хуваагдан захирагдана. {|class="wikitable" style="text-align:center" |- !Зэрэг!!colspan=5|Засаг захиргааны нэгж !!Нутаг |- ! I | rowspan="2" style="background:#f5c3c4;"| [[улсын хот]] <br>(直轄市 ''zhíxiáshì'') (6) | colspan=4 | <span style="color:gray;"> [[муж]] <br> (省 ''shěng'') (2) </span> | rowspan="2" style="text-align:right;"| 22 |- ! II | style="background:#ceb2cd;"| [[Тайванийн хотын жагсаалт|аймгийн хот]] (3)<br> (市 ''shì'') | colspan="3" style="background:#e3edc3;"| [[шянь]] (13) <br> (縣 ''xiàn'') |- ! III | colspan=2 | [[дүүрэг]] (170) <br>(區 ''qū'') | [[Тайванийн хотын жагсаалт|хошууны хот]] (13)<br>(縣轄市 ''xiànxiáshì'') | [[балгас]] (39)<br> (鎮&nbsp;''zhèn'') | [[сум]] (146)<br> (鄉&nbsp;''xiāng'') | align=right | 368 |- ! IV | colspan=4 | [[гацаа]] <br> (里 ''lǐ'') | [[тосгон]] <br> (村 ''cūn'') | align=right | 7,835 |- ! V | colspan=5 | [[хороо]] (鄰 ''lín'') | align=right | 147,877 |} === Гадаад харилцаа === [[Зураг:RC_(Taiwan).png|thumb|Тайваньтай дипломат (ногоон), дипломат бус (цэнхэр) харилцаатай орнууд]] Түүхэн ба улс төрийн шалтгааны улмаас Тайванийн олон улсын тавцан дахь байр суурь төдий л тогтвортой бус. [[Хятад|БНХАУ]] хүчирхэгжиж, гадаад байр суурь нь бэхжихийн хэрээр дэлхийн улс орнууд БНХАУ-ын "нэг Хятадын бодлого"-ын шахалтанд орж Тайваньтай дипломат харилцаагаа тасалсан буюу шинээр харилцаа тогтоохоос зайлсхийх болсон юм. 1971 онд Тайвань нь [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] гишүүн, НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн байнгын гишүүний байр сууриа алдсан явдал нь гадаад харилцаа, гадаад нэр хүндэд нь хүнд цохилт өгсөн юм. Тиймээс эдүгээ Тайванийн Засгийн газрын зүгээс Олон улсын тавцанд явуулж буй бодлого хийгээд Хятадын нэгдэл, тусгаар тогтнолын талаархи бодлогыг нь НҮБ хийгээд гадаад улс орнууд тэр бүр хүлээн зөвшөөрдөггүй. Өөрөөр хэлбэл Тайвань улс төрийн хувьд олон улсын тавцанд ихээхэн хавчигдмал байдалтай байдаг юм. Гэсэн ч Тайвань эдүгээ Африк, Латин Америкийн 20 гаруй оронтой дипломат харилцаатай, дэлхийн 140 гаруй улс орнуудтай худалдаа, эдийн засаг, соёл шинжлэх ухаан зэрэг салбарт бие даасан харилцаагаа хөгжүүлж буйн дотор дэлхийн тэргүүлэх 20-иод улс орон багтдаг. Тэдгээр улсуудаас 64-т нь төлөөлөгчийн газар, нэгд нь консулын газартай ажээ. Тайбэй хотод гадаадын 44 орны 48 төлөөлөгчийн газар нийгэмлэг, виз эрхэлдэг байгууллага ажилладаг байна. Тайвань нь өөрөө олон улсын 893 төрийн бус байгууллагын идэвхитэй гишүүн юм. '''Дипломат харилцаатай орнууд: (2022 оны байдлаар)''' {| class="wikitable sortable" |1. |Белиз |1989 |- |2. |Ватикан |1942 |- |3. |Гаити |1956 |- |4. |Гватемал |1933 |- |5. |Гондурас |1942 |- |6. |Маршалын Аралууд |1998 |- |7. |Науру |1980 |- |8. |Палау |1999 |- |9. |Парагвай |1957 |- |10. |Сент-Винсент ба Гренадин |1981 |- |11. |Сент-Китс ба Невис |1983 |- |12. |Сент-Люси |1984 |- |13. |Тувалу |1979 |- |14. |Эсватини |1968 |} == Мөн үзэх == * [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]] * [[Тайвань арал]] == Цахим холбоос == * {{commons|台灣}} == Эшлэл == {{лавлах холбоос|2}} {{Ази}} [[Ангилал:Тайвань| ]] [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:Арлын орон]] [[Ангилал:Урьдын Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:Хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй улс]] [[Ангилал:Бүгд Найрамдах Хятад Улс| ]] [[Ангилал:1912 онд байгуулагдсан]] epcqfyn470cwa0hdlq6w7sz4nkykl7c 0 4501 706974 671393 2022-08-01T08:20:13Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Дэлхийн өв |нэр =Эрх чөлөөний хөшөө |зураг =[[Файл:Statueofliberty.JPG|250px]] |зургийн_тайлбар =Эрх чөлөөний хөшөө |улс =[[АНУ]] |төрөл =Соёлын |шалгуур =i, vi |ID =307 |гогцоо = |бүс =[[Америк дахь дэлхийн өвүүд]] |солбицол = |он =1984 |чуулган =9 |сунгалт = |аюул = }} '''Эрх чөлөөний хөшөө''' ([[Англи хэл|Англи]]: ''The Statue of Liberty, бүтэн нэр нь дэлхийг гэрэлтүүлэх эрх чөлөө буюу Liberty Enlightening the World'') нь [[Франц]] улсаас [[АНУ|АНУ-ын]] Тусгаар тогтнолын 100 жилийн ойгоор бэлэг болгон өгсөн, [[Нью Йорк]] хотын "Эрх чөлөө" аралд байрлах бөгөөд Америк болон дэлхийн хамгийн алдартай уран барилгын нэг юм. Хөшөөний сууриас титэм хүртэл 354 шаттай юм. Хөшөөний өндөр 46 метр, доод суурьтайгаа нийлээд 96 метр өндөр ажээ. Уг хөшөөг [[1885]] оны [[6 сарын 17|6 сарын 17-нд]] Францын хөлөг онгоцоор Нью-Йорк хотод авчирчээ. Францын барималч [[Фредерик Бартольди]] бүтээсэн хөшөөг [[1876]] онд [[АНУ-ын тусгаар тогтнол|АНУ-ын тусгаар тогтнолын]] 100 жилийн ойгоор бэлэглэх санаатай байсан ч, амжихгүй байсаар 10 жилийн дараа л бэлэн болгосон гэдэг. Харин уг барималын бамбар барьсан баруун гарын хэсгийг аль эрт хийж, 1876 онд Филадельфид болсон үзэсгэлэнд тавьж байж. Хөшөөний их биеийг [[1884]] онд бүтээж дууссан агаад дийлэнхийг нь хандивын хөрөнгөөр босгожээ. Асар том хөшөөг сүндэрлүүлэхийн тулд Бартольдид мэргэжлийн инженер хэрэгтэй байлаа. Тэрээр [[Эйфелийн цамхаг|Эйфелийн цамхгийг]] үндэслэгч нутаг нэгт [[Гюстав Эйфель|Гюстав Эйфельд]] хандсанаар санасандаа хүрчээ. 1886 оны 10-р сарын 28-нд Эрх чөлөөний хөшөөний албан ёсны нээлтийн ажил болжээ. 1924 онд Эрх чөлөөний хөшөө АНУ-ын үндэсний дурсгалт газар болсон. 1956 онд Бедлоу арлыг Эрх чөлөөний /Либерти/ арал гэж нэрлэж, 1966 онд АНУ-ын түүхэн газруудын үндэсний бүртгэлд оруулсан байна. Одоо энэ нь АНУ-ын Нью-Йорк хотын хамгийн алдартай аялал жуулчлалын газруудын нэг бөгөөд Америкийн Нэгдсэн Улсын хамгийн алдартай бэлгэдлийн нэг юм. Уг бүтээлийг АНУ-ын үндэсний хөшөө гэдэг бөгөөд [[1984]] онд [[дэлхийн өв|ЮНЕСКО-гийн дэлхийн соёлын өвд]] бүртгэж авчээ. == Цахим холбоос == {{Commonscat|Statue of Liberty|Эрх чөлөөний хөшөө}} {{Wiktionary}} * [http://www.statueofliberty.org/ Statue-of-Liberty-Ellis-Island-Stiftung] [[Ангилал:АНУ дахь дэлхийн соёлын өв]] [[Ангилал:АНУ-ын үндэсний бэлгэ тэмдэг]] [[Ангилал:АНУ-ын хөшөө]] [[Ангилал:АНУ-ын уран баримал]] [[Ангилал:Зэс баримал]] [[Ангилал:Historic Civil Engineering Landmark]] [[Ангилал:Нью-Йоркийн музей]] [[Ангилал:1880-аад онд барьсан]] [[Ангилал:1886 он]] [[Ангилал:Францын архитектур]] [[Ангилал:АНУ-Францын харилцаа]] [[Ангилал:Нью-Йоркийн гэрэлт цамхаг]] [[Ангилал:Америк дахь дэлхийн соёлын өв]] [[Ангилал:Эрх чөлөөний хөшөө| ]] 6k6ue5h6ld1lu2kr4n8roeuk1mlm7li 0 4649 706856 706804 2022-07-31T14:39:56Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Засаг захиргааны хуваарь */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг нэрлэж байв. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн хаан урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхачи баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хун тайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг Фүлинг өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. Ү жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд [[Чунжэнь|Чунжэн]] хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Эеэр засагч хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Эеэр засагч хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Эеэр засагч хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Энх амгалангийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Эеэр засагч хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юньнан, Гуйжоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү ''Юн чин ван'' Юнжэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юнжэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв. Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Найралт төв хаан өөд болж түүний хүү ''Бао [[чин ван]]'' Хунли 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба Монголыг гадаад монголын 4 аймаг (Сэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Тагнын Урианхайн]] (5 хошуу болон Хөвсгөлийн овог), Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаанцав, Их зуу 6 чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, [[Уйгурууд|Уйгар]]ыг Шинжааны урд 6 хот, Түвдийн Хашаг,<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_fyvrpygvg1 Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх]</ref> хятадийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Юньян буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Цыши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цышигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цышигийн зээ дүү болох Зайтянь буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Цыши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань|Юньнан]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “[[Боксерын бослого]]” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Цыши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр ''Чунь чин ван'' буюу [[Зайфөн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфөн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд [[Сунь Ятсен|Сүнь Ятсэн]]<nowiki/>ээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сунь Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сунь Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол|Дотоод Монгол]]<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/126 Манж нар Өвөр 49 хошууг “Дотоод засаг” гэдэг нэр томьёогоор илэрхийлдэг байснаа XIX зууны эхнээс “Дотоод засаг”-ийг “Дотоод Монгол” гэдэг нэр томьёогоор илэрхийлэх болов. Энэ үеэс эхлэн энэхүү “Дотоод Монгол” хэмээгч нь монголчуудын өөр зуураа хэрэглэдэг “Өвөр Монгол” гэдэг ойлголттой агуулгын хувьд бараг нийцэх болжээ. Тиймээс “Өвөр Монгол буюу Дотоод Монгол”, “Ар Монгол буюу Гадаад Монгол” хэмээн ямарваа нэгэн ялгаваргүйгээр хэрэглэх болсон бололтой.] Ц.Цэрэндорж, Монголын түүх</ref> - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, [[Хөхнуур]], [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд. # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #Жили, одоогийн [[Хэбэй]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]”-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.<ref name=":2"/> Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. Тэнгэрийн тэтгэсэн хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref name=":2">[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нианы бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хун тайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүлинг (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Шуани (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Юнжэн (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хунли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Юньян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Мяньнин (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | Ижу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зайчунь (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтянь (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] hvg3onkgk6s713sw5qlj73qogz8nhws 706890 706856 2022-07-31T20:11:00Z Бмхүн 59031 /* Манжийн доройтол */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг нэрлэж байв. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн хаан урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхачи баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хун тайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг Фүлинг өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. Ү жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд [[Чунжэнь|Чунжэн]] хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Эеэр засагч хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Эеэр засагч хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Эеэр засагч хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Энх амгалангийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Эеэр засагч хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юньнан, Гуйжоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү ''Юн чин ван'' Юнжэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юнжэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв. Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Найралт төв хаан өөд болж түүний хүү ''Бао [[чин ван]]'' Хунли 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба [[Монгол нутаг|Монгол]] ыг гадаад монголын 4 аймаг (Сэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Тагнын Урианхайн]] (5 хошуу болон Хөвсгөлийн овог), Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаанцав, Их зуу 6 чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, [[Уйгурууд|Уйгар]]ыг Шинжааны урд 6 хот, Түвдийн Хашаг,<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_fyvrpygvg1 Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх]</ref> хятадийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Юньян буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Цыши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цышигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цышигийн зээ дүү болох Зайтянь буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Цыши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань|Юньнан]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “[[Боксерын бослого]]” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Цыши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр ''Чунь чин ван'' буюу [[Зайфөн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфөн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд [[Сунь Ятсен|Сүнь Ятсэн]]<nowiki/>ээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сунь Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сунь Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол|Дотоод Монгол]]<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/126 Манж нар Өвөр 49 хошууг “Дотоод засаг” гэдэг нэр томьёогоор илэрхийлдэг байснаа XIX зууны эхнээс “Дотоод засаг”-ийг “Дотоод Монгол” гэдэг нэр томьёогоор илэрхийлэх болов. Энэ үеэс эхлэн энэхүү “Дотоод Монгол” хэмээгч нь монголчуудын өөр зуураа хэрэглэдэг “Өвөр Монгол” гэдэг ойлголттой агуулгын хувьд бараг нийцэх болжээ. Тиймээс “Өвөр Монгол буюу Дотоод Монгол”, “Ар Монгол буюу Гадаад Монгол” хэмээн ямарваа нэгэн ялгаваргүйгээр хэрэглэх болсон бололтой.] Ц.Цэрэндорж, Монголын түүх</ref> - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, [[Хөхнуур]], [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд. # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #Жили, одоогийн [[Хэбэй]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]”-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.<ref name=":2"/> Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. Тэнгэрийн тэтгэсэн хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref name=":2">[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нианы бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хун тайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүлинг (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Шуани (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Юнжэн (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хунли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Юньян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Мяньнин (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | Ижу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зайчунь (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтянь (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] 2tycd9h7r8gmanvywhxaghnuszd3olw 706891 706890 2022-07-31T20:11:37Z Бмхүн 59031 /* Манжийн доройтол */ wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг нэрлэж байв. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн хаан урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхачи баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хун тайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүүг Фүлинг өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов. Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. Ү жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд [[Чунжэнь|Чунжэн]] хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Эеэр засагч хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Эеэр засагч хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Эеэр засагч хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Энх амгалангийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Эеэр засагч хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юньнан, Гуйжоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү ''Юн чин ван'' Юнжэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юнжэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв. Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Найралт төв хаан өөд болж түүний хүү ''Бао [[чин ван]]'' Хунли 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба [[Монгол нутаг|Монгол]]ыг гадаад монголын 4 аймаг (Сэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Тагнын Урианхайн]] (5 хошуу болон Хөвсгөлийн овог), Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаанцав, Их зуу 6 чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, [[Уйгурууд|Уйгар]]ыг Шинжааны урд 6 хот, Түвдийн Хашаг,<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_fyvrpygvg1 Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх]</ref> хятадийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Юньян буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Цыши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цышигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цышигийн зээ дүү болох Зайтянь буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Цыши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань|Юньнан]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “[[Боксерын бослого]]” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Цыши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр ''Чунь чин ван'' буюу [[Зайфөн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфөн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд [[Сунь Ятсен|Сүнь Ятсэн]]<nowiki/>ээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сунь Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сунь Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол|Дотоод Монгол]]<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/126 Манж нар Өвөр 49 хошууг “Дотоод засаг” гэдэг нэр томьёогоор илэрхийлдэг байснаа XIX зууны эхнээс “Дотоод засаг”-ийг “Дотоод Монгол” гэдэг нэр томьёогоор илэрхийлэх болов. Энэ үеэс эхлэн энэхүү “Дотоод Монгол” хэмээгч нь монголчуудын өөр зуураа хэрэглэдэг “Өвөр Монгол” гэдэг ойлголттой агуулгын хувьд бараг нийцэх болжээ. Тиймээс “Өвөр Монгол буюу Дотоод Монгол”, “Ар Монгол буюу Гадаад Монгол” хэмээн ямарваа нэгэн ялгаваргүйгээр хэрэглэх болсон бололтой.] Ц.Цэрэндорж, Монголын түүх</ref> - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, [[Хөхнуур]], [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд. # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #Жили, одоогийн [[Хэбэй]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]”-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.<ref name=":2"/> Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. Тэнгэрийн тэтгэсэн хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref name=":2">[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нианы бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хун тайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүлинг (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Шуани (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Юнжэн (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хунли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Юньян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Мяньнин (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | Ижу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зайчунь (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтянь (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] t61ed69dfbsrhz0k4o2q7y7agtwudr6 706992 706891 2022-08-01T10:44:06Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}<br />[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]] |албан_ёсны_нэр = '''Дайчин гүрэн''' |богино_нэр = Чин улс |далбааны_зураг = Flag of China (1889–1912).svg |сүлдний_зураг = Seal of Qing dynasty.svg |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}<br />"[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]"<br />("Cup of Solid Gold")<br />{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} |газрын_зураг = Map of Qing dynasty 18c.svg |нийслэл_хот = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912) |хамгийн_том_хот = [[Бээжин]], [[Ханжоу]] |албан_ёсны_хэл = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]] |үндэс_язгуур = [[Манж үндэстэн]] |үндэс_язгуур_он = 1616 он |засаглалын_хэлбэр = [[Хаант засаглал]] |удирдагчийн_цол1 = 1616-1626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Нурхач]] |удирдагчийн_цол2 = 1908-1912 |удирдагчийн_нэр2 = [[Пүи]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 1616-1912 |тогтносон_үйл_явдал1 = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 1616 он |тогтносон_үйл_явдал2 = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон |үйл_явдалын_огноо2 = 1636 он |тогтносон_үйл_явдал3 = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]] |үйл_явдалын_огноо3 = 1644 он |тогтносон_үйл_явдал4 = Манж Да Чин улс мөхсөн нь |үйл_явдалын_огноо4 = [[1912]] оны 1 сар |газар_нутаг_эрэмбэ = 1790 он |газар_нутаг_км2 = 14,700,000 |хүн_амын_тооллого = 140,000,000 |хүн_ам_тооцоолсон_он = 1740 он |хүн_амын_тооллого = 268,238,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 1776 он }} '''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. [[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж, 1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ. Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.<ref>[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]</ref> == Нэр == Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг нэрлэж байв. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.<ref>[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]</ref> Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ. == Түүх == {{Хятадын түүх}} === Үүсэл === [[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн хаан урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхачи баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] "Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох" хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''"Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё"'' гэж ярьдаг байв. Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]<nowiki/>д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ. [[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хун тайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]<ref name=":0">[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]</ref>) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. 1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.<ref name=":0" /> Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]<nowiki/>ыг уулгалан довтолжээ. [[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]] 1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүү Фүлин<nowiki/>г өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов.<ref>[http://m.anews.mn/?nid=21002 Манжийн төрийг залуурдаж явсан монгол гүнж Амирлангуйн түүх]</ref> Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. Ү жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд [[Чунжэнь|Чунжэн]] хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Эеэр засагч хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25 сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна. 1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Эеэр засагч хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Эеэр засагч хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Энх амгалангийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Эеэр засагч хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна. === Чин гүрний алтан эрин === [[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]] [[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юньнан, Гуйжоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуй]]<nowiki/>тан нийлэн бослого гарган тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ. 1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү ''Юн чин ван'' Юнжэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юнжэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв. Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Найралт төв хаан өөд болж түүний хүү ''Бао [[чин ван]]'' Хунли 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. === Манжийн доройтол === [[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]] [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба [[Монгол нутаг|Монгол]]ыг гадаад монголын 4 аймаг (Сэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Тагнын Урианхайн]] (5 хошуу болон Хөвсгөлийн овог), Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаанцав, Их зуу 6 чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, [[Уйгурууд|Уйгар]]ыг Шинжааны урд 6 хот, Түвдийн Хашаг,<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_fyvrpygvg1 Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх]</ref> хятадийг 18 мужид хуваан захирч байв. Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Юньян буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Цыши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цышигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цышигийн зээ дүү болох Зайтянь буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Цыши “хөшигний араас захирагч” байсан байна. 19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань|Юньнан]]д гарсан [[Хмонг ястан|Миао хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу "Гоолингоо"-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.</ref> бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. === Чин гүрний сүүлч үе === [[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]] 19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. Түүхэнд “[[Боксерын бослого]]” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.<ref>[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]</ref> 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Цыши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.<ref>[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]</ref> 19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр ''Чунь чин ван'' буюу [[Зайфөн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфөн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд [[Сунь Ятсен|Сүнь Ятсэн]]<nowiki/>ээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сунь Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сунь Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.<ref>[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: "Монцамэ".</ref> == Засаг төр == === Засаг захиргааны хуваарь === [[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]] Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан. # [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан. # [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]], [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]] # [[Өвөр Монгол|Дотоод Монгол]]<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/126 Манж нар Өвөр 49 хошууг “Дотоод засаг” гэдэг нэр томьёогоор илэрхийлдэг байснаа XIX зууны эхнээс “Дотоод засаг”-ийг “Дотоод Монгол” гэдэг нэр томьёогоор илэрхийлэх болов. Энэ үеэс эхлэн энэхүү “Дотоод Монгол” хэмээгч нь монголчуудын өөр зуураа хэрэглэдэг “Өвөр Монгол” гэдэг ойлголттой агуулгын хувьд бараг нийцэх болжээ. Тиймээс “Өвөр Монгол буюу Дотоод Монгол”, “Ар Монгол буюу Гадаад Монгол” хэмээн ямарваа нэгэн ялгаваргүйгээр хэрэглэх болсон бололтой.] Ц.Цэрэндорж, Монголын түүх</ref> - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]]) # Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, [[Хөхнуур]], [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд. # [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ) # [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан) * Арван найман муж (''Дотор газар'') {{Col-begin}}{{Col-break}} #Жили, одоогийн [[Хэбэй]] #[[Хөнань]] #[[Шаньдун]] #[[Шаньси]] #[[Шэньси]] #[[Ганьсү]] #[[Хүбэй]] #[[Хүнань]] #[[Гуандун]] {{Col-break}} #[[Гуанши]] #[[Сычуань]] #[[Юньнань]] #[[Гуйжоу]] #[[Жянсү]] #[[Жянши]] #[[Жөжян]] #[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан) #[[Аньхүй]] {{Col-end}} * Сүүлд нэмсэн 5 муж {{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}} #[[Шинжаан]] #[[Тайвань]] (1895 он хүртэл) {{Col-break}} # Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]] #[[Гирин]] {{Col-break}} #[[Хармөрөн]] {{Col-end}} === Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь === Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.<ref>[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]</ref> Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]”-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ. ==Нийгэм== Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий #Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон. #Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан #Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан #Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон #Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн. ===Шашин=== [[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]] Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.<ref name=":2"/> Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.<ref>Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.</ref> Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. Тэнгэрийн тэтгэсэн хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.<ref name=":2">[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14</ref> {{Хянах}} [[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв. == Эдийн засаг == {{Гол|Дайчин гүрний зоос}} [[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.<ref name=":1">[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18</ref> Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв. Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нианы бослого ар араасаа гарч байв.<ref name=":1"/> == Хаад == {| class="wikitable" |+ '''Дайчин гүрэн 1616-1912''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол<br>(廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол<br>(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Нурхач|Тайзү]] (太祖) | Гао Хуанди | Нурхач (努爾哈赤) | 1616-1626 | Тэнгэрийн сүлдэт (天命) 1616-1626 |- | [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗) | Вэн Хуанди | Хун тайж (皇太極) | 1626-1643 | Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636<br />Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643 |- | [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖) | Жан Хуанди | Фүлин (福臨) | 1643-1661 | Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661 |- | [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖) | Рен Хуанди | Шуани (玄燁) | 1662-1723 | Энх амгалан (康熙) 1662-1723 |- | [[Найралт төв|Шизон]] (世宗) | Шиан Хуанди | Юнжэн (胤禛) | 1723–1735 | Найралт төв (雍正) 1723–1735 |- | [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗) | Чүн Хуанди | Хунли (弘曆) | 1735–1796 | Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796 |- | [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗) | Руй Хуанди | Юньян (顒琰) | 1796–1820 | Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820 |- | [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗) | Ченг Хуанди | Мяньнин (旻寧) | 1820–1850 | Төр гэрэлт (道光) 1821–1850 |- | [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗) | Шянь Хуанди | Ижу (奕詝) | 1850–1861 | Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861 |- | [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗) | И Хуанди | Зайчунь (載淳) | 1862–1875 | Бүрэн засагч (同治) 1862–1875 |- | [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗) | Жин Хуанди | Зайтянь (載湉) | 1875–1908 | Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908 |- | | Сюнди (逊帝) | [[Пүи]] (溥儀) | 1909–1912 | Хэвт ёс (宣統) 1909–1912 |} ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Ching Dynasty 1892.png Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg </gallery> == Мөн үзэх == * [[Манж үндэстэн]] *[[Зүрчид]] *[[Амбан]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=<nowiki>Мин улс </nowiki><br/> [[Бага хаадын үе]]<br/>[[Зүүнгарын Хаант Улс]] |он=1636-1912 |албан_тушаал=Манж Дайчин улс |дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]<br/> [[Дундад Иргэн Улс]] }} {{end}} ==Эшлэл== <gallery> </gallery> [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Чин улс| ]] [[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:Монголын түүх]] nhldg2nucxscqpsbewcdnikeb9hg4du 0 5421 706938 706325 2022-08-01T00:43:41Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Загвар:Монголын түүх}} '''Монголын түүх''' нь [[монголчууд]]ын нүүдэл ба суурьшлын түүхтэй салшгүй холбоотой. Өнөөгийн [[Монгол Улс]]ын нутаг дэвсгэрт хүн суурьшсан цагаас эхлэн нүүдэлчид (нүүдэлчин соёл иргэншил) эзэгнэн, [[Хүннү улс|Хүннү]], [[Сяньби]] гүрнүүд байгуулагдаж байв. 1190 онд [[Чингис хаан]] тархай бутархай олон монгол аймгийг нэгэн тугийн дор нэгтгэв. [[Их Монгол Улс]] хүчирхэгжсэн үедээ Европын зүүн хагас, Азийн ихэнх газар нутгийг өөрийн мэдэлд оруулсан, хүн төрөлхтний түүхэнд дахин давтагдаагүй асар том газар нутагтай, улсын нутаг дэвсгэр дотроо [[Монголын энхтайван|Монголын энхтайвныг]] бий болгож чадсан хүчирхэг гүрэн байлаа. Хэдийгээр монголчууд дэлхийн түүхэнд тодрон гарч, Ази-Европын хооронд урьд нь байгаагүй [[соёл]], худалдааг шинэ түвшинд авчирсан ч ихэнх монголчууд нүүдлийн амьдралтай хэвээр байсан юм. 1262 онд Их Монгол улс задран [[Алтан Орд|Алтан Ордны улс]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань|Юань улс]] нэртэйгээр дөрвөн том гүрэнд хуваагдан, 16-р зууныг хүртэл өөр хоорондоо дайтах буюу нэгдсээр ирэв. Яг энэ үедээ монголчууд [[Буддын шашин|Буддын шашны]] нөлөөнд автаж эхэлсэн ба түүнээс хойш нэг их удалгүй буюу 17-р зууны сүүлээс эхлэн 18-р зууны дунд гэхэд ихэнх монголчууд [[Чин улс]]ад дагаар орсон байна. 20-р зууны эхэнд 1911 онд Чин улсын задран унах үед Хятад, Төвөд, Монгол гурван улс нэгэн зэрэг тусгаар тогносон байна. Энэ үед монголчууд эхлээд [[Оросын Хаант Улс|Хаант Оросын]] тусламжтайгаар [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]ыг, дараа нь 1924 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Холбоот Улсын]] тусламжтайгаар [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ыг байгуулсан нь дэлхийн түүхэн дэх хоёр дахь [[Социализм|социалист улс]] боллоо. Үүний дараа Зөвлөлт Улстай мөр зэрэгцэн улсаа хөгжүүлж чаджээ. Зүүн Европт гарсан [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|1989 оны хувьсгалууд]] ч монголд улс төрийн өөрчлөлтийг авчирсан ба үр дүнд нь 1992 онд ардчилсан дэглэмтэй үндсэн хуульт, чөлөөт зах зээлийн нийгэмд шилжин орлоо. Төлөвлөгөөт эдийн засгаас чөлөөт эдийн засагт шилжих шилжилт нь ихээхэн асуудлыг дагуулсаар байгаа бөгөөд эдийн засгийн өсөлт зарим жилүүдэд маш өндөр үзүүлэлттэй байхад ч нийт хүн амын гуравны нэг нь ядуу амьдралтай байнa. === Балар эртний үе === Балар эртний үе огторгуй анх үүссэнээс эхлэн бүх үеийг хамааруулж болох ч дэлхий дээр амьдрал үүссэн цаг үеэс эхлүүлэн хамардаг. Эсвэл бүр илүү нарийвчилбал хүн төрлөхтөн үүссэн үеэс эхэлнэ. Түүх судлаачид балар эртний үеийг хуваахдаа чулууны найрлага ба түүний олон улсад танигдсан чулуулга давхаргыг геологийн цаг хугацааны үечлэлтэй хамт ашиглан гурван үед хуваан авч үздэг. Эдгээр гурван үе нь балар эртний үеийн хүмүүсийн цаг үеийг тэдний аж амьдрал эд зүйлсээ хийхдээ голлон ашигладаг материалаар нь нэрлэж дараах гурван цагийн үеүдэд хуваадаг. Үүнд *Чулуун зэвсгийн үе *Хүрэл зэвсгийн үе *Төмөр зэвсгийн үе гэж хуваасан. ===Байгаль уур амьсгал, орчин=== Монгол орны байгаль газар зүйн шинж төрх эрт цагт бусад улс орны адилаар олонтоо хувьсан өөрчилөгдөж байжээ. [[Эрин]], [[галав]] солигдох бүрд нэг бол сэрүүсэж, эсвэл бүр дулаарах, шинэ амьтан, ургамал үүсэх эсхүл мөхөх, шинээр уул нуруу үүсэх, үгүй бол тектоник хөдөлгөөнөөр газрын гадарга доош суух үйл явц тасралтгүй явагдаж байсан нь палеонтологи, геологийн судалгаагаар тогтоогддог. Жишээлбэл одоогийн Төв Оросын нутаг буюу Москвагаас [[Санкт-Петербург]] хүртэлх нутаг элсэн цөл байсан бол Антарктид тив халуун дулаан чийглэг уур амьсгалтай, төрөл бүрийн ургамал, амьтнаар баялаг байжээ. Энэ үйл явц одоо ч үргэлжилсээр байгаа бөгөөд Австрали тивийг зүүн хойд зүгт Хойд Америк руу аажимаар шилжиж буй гэж үздэг. Монголд [[амтосифэйл]], [[заламбдалестес]] тарбозавр зэрэг төрөл бүрийн [[Үлэг гүрвэл|үлэг гүрвэл]], хөхтөн амьтад эрт үед байжээ. Харин Алшад [[алшазавр]], Зүүнгарт [[синраптор]] зэрэг амьтад байжээ. Эртний элсэн манханд дарагдсан амьтны яс аажимаар чулуужин олон сая жил хадгалагдах боломжтой болдог. Иймээс Монгол болон Америкаас үлэг гүрвэлийн олдвор эртний элсэн манхнаас олддог байна. Монгол нутгийн одоогийн цаг уурын шинж төрх нь [[Плейстоцены]] үед бүрэлдэн бий болсон бөгөөд Плейстоцены үед дэлхийн уур амьсгал олонтоо хүйтэрч байв. Гэвч мөстлөгийн үеийн дундуур завсрын шинжтэй дулаан үеүүд ч тохиолдож байжээ. [[Неогений галавын сүүл]], [[Дөрөвдөгч галавын эхээр]] Монголын газрын гадарга дээш өргөгдсөнөөр олон уул нуруунууд үүсчээ. Хянганы нуруу, Гималайн нуруу хоёр үүсэж далайгаас ирэх чийглэг уур амьсгалыг хаасан нь Монголын цаг уур хүйтэрч, эх газрын эрс тэс, хуурай уур амьсгалтай болоход томоохон нөлөө үзүүлсэн юм. Гэвч тэр үед Монгол орон одоогийнхоос илүү чийглэг хур тунадастай байсан ба мөсөн голоос эхтэй олон тооны их устай гол мөрөн урсаж томоохон хэмжээний нуур намаг тогтож байжээ. Одоогоос 100 000-40 000 жилийн хооронд болсон мөстлөгөөр Алтай, Хангай, Хэнтийн нурууны зарим хэсэг, Хөвсгөлийн уулс бүхэлдээ мөсөөр хучигджээ. Харин 40 000 жилийн өмнөөс цаг агаар дулаарч 15000-10000 жилийн өмнө мөстлөгийн үе бүрэн дуусчээ. Төв Ази хахир хатуу, хүйтэн, хуурай уур амьсгалтай болсон нь энэ бүс нутгийн бүх амьтан, ургамалд нөлөөлж халуун, чийглэг орны амьтан, ургамлаас овор хэмжээгээр арай бага, хүйтэн, гандуу нөхцөлд тэсвэртэй болжээ. Ийм хахир хатуу нөхцөлд байдаг Монгол орны мод халуун орныхоос удаан ургадаг нь ой модыг нөхөн төлжихөд ихээхэн хугацаа зарцуулахад хүргэдэг. Төв Ази нь урд зүгийн халуун дулаан бүсээс амьтан, ургамлын аймгийн хувьд ядмаг цөөн төрөлтэй, өвс ургамал нь намхан тачир боловч хойд зүйгт тундр руу дөхөх тутам уур амьсгал бүр илүү хахир хүйтэн болдогоос Умард Ази нь Төв Азиас ч цөөн тооны амьтан, ургамалтай байдаг. Монголд тэмээн хяруул, арслан заан, арслан, сэлмэн соёот бар, хирс зэрэг олон төрлийн амьтан хэдэн арван мянган жилийн өмнө амьдарч байсан ч мөстлөгийн сүүлээр бүгд мөхжээ. Эрдэмтэд Азиас буга, аргаль зэрэг амьтад Умард Америк руу нүүн очсон гэж үздэг. Монгол орон нь [[Монголын тэгш өндөрлөг|Монголын тэгш өндөрлөгт]] оршдог бөгөөд Монголын тэгш өндөрлөг тектоникийн маш алгуур хэдэн сая жил үргэлжилсэн хөдөлгөөнөөр Төв Азид бий болсон юм. Монголын тэгш өндөрлөг нь Төв Азийн бусад хэсэг, Сибириэс илүү өндөр газарт байдаг тул Монголоос эх авч буй бүх гол мөрөн доошоо буюу далай руу чиглэн урсдаг. Иймээс Монголын нутаг нь Төв Ази, Сибирийн бараг бүх том гол мөрний эх болдог бөгөөд Монгол нь Төв, Умард Азийн экологийн аюулгүй байдал, цэвэр усны нөөцийг хадгалах, хамгаалахад маш чухал байр суурьтай стратегийн онцгой бүс нутаг юм. ===Балар эртний хүмүүс=== Монгол орон уснаас цухуйж гарсан хамгийн анхны хуурай газрын нэг тул зарим эрдэмтэн Монгол орон эртний хүн үүссэн өлгий нутаг байж болох тухай таамаг дэвшүүлжээ. Тухайлбал Америкийн эрдэмтэн [[Хенри Осборн]], Р.Эндрьюс хоёр эртний хүн Монголд үүссэн гэж үзэн 1920-иод оны үед Монголын говьд судалгаа хийсэн ч үүнийг батлах нотолгоо олоогүй. Гэвч тэд олон тооны үлэг гүрвэлийн олдвор олсон нь палеонтологийн шинжлэх ухааны томоохон нээлт болжээ. Монгол орны умард, төв хэсэг нь 2 тэрбум гаруй жилийн өмнө үүссэн цагаасаа хойш огт хувираагүй үлдсэн эртний их газрын царцдас буюу "Азийн эртний зулай" гэгддэг. Энэ санааг Польшийн судлаач И.Д.Черский, Австрийн геологич Э.Зюсс, Оросын геологич В.А.Обручев нарын зэрэг эрдэмтэд анх дэвшүүлсэн нь эдүгээгийн геологийн судалгаагаар улам батлагдсаар байна.<ref>[http://www.zaluu.com/read/605af5c]</ref> Монгол оронд 850,000 жилийн тэртээ [[хүн]]ий өвөг амьдарч байжээ.<ref>Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажлын ололт амжилт [http://www.archaeology.mas.ac.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=56&Itemid=64]</ref> Гэвч чулуун зэвсгийн дээд үеийн хүний яс Монголоос ч, Төв Азиас ч бараг олддоггүй бөгөөд зөвхөн хүн амьдарч байсаны гэрч болох чулуун зэвсэг, сууц, хадны сүг зураг л олддог. Үүнийг Төв Азийн хахир хатуу уур амьсгалд хүний яс өгөршин алга болдогтой холбон тайлбарладаг. Баянхонгор аймгийн Нарийн голын дархны газрын чулуун зэвсгүүд баруун хойд Хятадын Сиходоу суурингийн 800,000 жилийн өмнөх дурсгалтай төстэй болохыг эрдэмтэд тогтоосон байна.<ref>[http://archaeology.ucoz.com/mongolyn_arkheologi-2.pdf Монголын археологи]</ref> Ойролцоогоор 6,000 жилийн өмнө эртний өвөг угсаатнууд задрах үед одоогийн бие даасан угсаатан үүсчээ. Энэ үед Алтайн өвөг угсаатнаас монгол, түрэг, тунгусууд, эртний европчуудаас [[герман]], кельтүүд, [[аричууд]] (иран, энэтхэгчүүд), [[славянчууд]] тус тус бие даан гарчээ. [[Хэлний язгуур]] нь үндэстнүүдийн гарлыг тодорхойлдог. Ан агнан амьдарч байсан эртний хүмүүс яваандаа зэрлэг амьтдыг гаршуулах болсноор мал аж ахуй үүсчээ. Эртний хүмүүс хонийг анх МЭӨ 11 000-9 000 жилийн өмнө Баруун Азид, ямааг МЭӨ 8000 жилийн өмнө Иранд, сарлагийг МЭӨ 2500 жилийн өмнө Төвөдөд, морийг МЭӨ 4 000 жилийн өмнө Төв Азид, нэг бөхт тэмээг МЭӨ 4 000 жилийн өмнө Арабт, [[Хоёр бөхт тэмээ]]г МЭӨ 2500 жилийн өмнө Төв Азид зүүн хойд Афган, одоогийн Уйгурын зүүн өмнөд нутагт анх гаршуулан аж ахуйд хэрэглэх болжээ. Морийг гаршуулсан нь нүүдлийн мал аж ахуй үүсэхэд гол нөлөө үзүүлсэн бол харин тэрэг үүссэнээр нүүдлийн мал аж ахуй илүү дэвшилтэт хэлбэрт шилжин орсон бөгөөд үүнийг "сонгодог нүүдлийн мал аж ахуй" гэж нэрлэдэг бөгөөд монголчууд гол төлөөлөгчдийн нэг төдийгүй сүүлчийн голомт нь болоод байгаа билээ. Төв Азийн хөрсний давхарга буюу үржил шимт хэсэг нь маш нимгэн байдаг учир тариалан эрхлэхэд тохиромжгүй байдаг ба хөрсний үржил шимт давхарга нь хамаагүй зузаан байдаг Европ, Зүүн, Зүүн Өмнөд Ази, Баруун Ази, Өмнөд Азийг бодвол Төв Азийн хөрс амархан элэгдэж үржил шимгүй болон цөлжих аюултай байдаг. Ийм учраас Төв Азийнхан эртнээс нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэх болсон байна. Харин хөрсний үржил шим сайтай, бороо хур их ордог Европ, Зүүн, Зүүн Өмнөд Ази, Өмнөд Азийнхан, Бага Азийхан, Кавказчууд, [[Месопотам|Хоёр мөрнийхөн]] тариалангийн аж ахуй эрхэлж гаршуулж тэжээж болохоор амьтан байхгүй Умард Азийнхан, Америкийн уугуул иргэд, Австраличууд, Номхон далайн арлын орнууд анчин түүвэрлэгчид болжээ. МЭӨ 4 000-3 000 жилийн өмнө Амар мөрний хавийн овог аймгууд голчлон ан агнуурын аж ахуй эрхэлж байсан бол түүнээс зүүн зүг байсан монголчууд ба бусад Төв Азийнхан хэдийн газар тариалан, мал аж ахуй эрхэлж байв. Энэ үед Байгал нуурын хавийн аймгуудын зарим нь анчин зарим нь малчин, тариаланчид байсан байна. Угсаатны хамгийн эртний бөгөөд жижиг бүлэг болох овог нь [[балар эртний үе]]д үүссэн ба хүй нэгдлийн байгуулал задарч анхны төр улс байгуулагдаж байх үед овгууд нийлж аймаг бүрдүүлэх болжээ. Дараа нь олон тооны аймгууд нэгдэн нийлснээр угсаатны арай томоохон бүлэг болох ястан бүрэлдэн бий болсон бөгөөд нэг гаралтай ястнууд үндэстнийг бүрэлдүүлдэг. Одоогоос хэдэн мянган жилийн өмнө морийг гаршуулж дараа нь модон тэргийг зохион бүтээж хэрэглэх болсноор хүмүүс нааш цааш нүүдэллэх нь улам ихэсчээ. Тухайлбал Татар аймаг нэг хэсэг Тувад байж байгаад хамгийн сүүлд Буйр нуурт очсон байдаг. Нүүдэлчид ийнхүү байнга нүүж байсан нь ямар аймаг, угсаатан хэзээ, хаана байсныг тогтооход бэрхтэй болгодог. Үүнийг тогтоохын тулд [[археологийн соёл]], [[этнологи]], [[антропологи]], [[соёл судлал]], [[´генетик]]ийн судалгаа, [[түүх]]ийн сурвалж мэдээгээр хөөж үздэг. Увс аймгийн Чандмань уулын соёлыг [[хиргисүүр]]ийн соёлтой холбодог. Чандмань уулын соёлын хүмүүс монголоид, европоид холимог гентэй хүмүүс байсан бөгөөд цэвэр монголоид эсвэл европ гентэй хүн тэдний дунд ховор байжээ.<ref>[archaeology.ucoz.com/mongolyn_arkheologi-2.pdf МОНГОЛЫН АРХЕОЛОГИ, УБ, 2002]</ref> [[Хакас]], өмнөд Красноярскийн хязгаарт байсан [[Тагарын соёл]]ын хүмүүсийг европжуу төрхтэй иран хүмүүс байсан гэдэг ба түрэг гэх хувилбар нь батлагдаагүй. [[Афанасьев]], [[Андроновын соёлыг]] иранчуудынх гэж үздэг. Алтайн угсаатнуудтай гарал нэг фин-угорууд, индианчууд, Сибирийн угсаатнууд эрт цагт Алтайн угсаатнуудын хойд захаар амьдарч байгаад салж нүүжээ. [[Казахстан]]ы хойд нутаг, Уулын Алтай, Украин, [[Төв Орос|Төв Оросын ихэнх буюу зарим нутагт]] эрт цагт фин-угорууд амьдарч байгаад ихэнх нь түрэг, иран, орос, украинд уусан мөхсөн байдаг. Угорууд Уулын Алтай, умард Казахстан, Баруун Сибирийн өмнөд хэсэгт байсан бололтой. Шиньжяньд Төв Азийн бусад нутгаас харьцангуй хожуу буюу 4-5,000 жилийн өмнө хүн суурьшсан бөгөөд баруун, баруун өмнөд, хойд, баруун хойд талаас нь европчууд ба монголоид төрхтэй азийнхан нэгэн зэрэг шахуу нүүн ирсэн ч ази хүмүүс нь европчуудад уусчээ. Тува, Хакасын эрт үеийн угсаатнуудын талаар мэдээ баримт хангалттай бус, самоедь зэрэг монголжуу угсаатнууд байсан бололтой бөгөөд Тува хавиар байсан самоедьчууд эрт болон дундад зууны үед өөр угсаатнуудад (иран, монгол, түрэг) уусчээ. ===Чулуун зэвсгийн үе=== {{гол|Чулуун зэвсгийн үе}} Дэлхийн бүс нутаг, улс орон бүр дэхь чулуун зэвсгийн болон хүрэл, төмөр зэвсгийн үе шатуудын үргэлжилсэн хугацаа, ангилал нь өөр өөр байдаг. ====Доод палеолит==== [[Доод палеолит]]ын үед Монгол нутагт оршин амьдарч байсан хүний хөдөлмөрийн гол зэвсэг нь гилбэр ба мэсэн зэвсэг байсан бөгөөд тэдгээр нь цохих, цавчих, хэрчих, хусах зэрэг олон үйлд хэрэглэгдэж байжээ. Монгол орны доод палеолитийн үе 800,000-100,000 жилийн өмнөх үеийг хамарна. ====Дунд палеолит==== Монгол одоогийн байдлаар [[дунд палеолит]]ийн үеийн хүний оршуулга хараахан илрээгүй байгаа хэдий ч тэрхүү хүмүүсийн эдлэж хэрэглэж байсан ан агнуурын болоод хөдөлмөрийн багаж зэвсгүүд олон тоотойгоор олддог. ====[[Дээд палеолит]]==== Дунд Палеолитоос дээд Палеолитод шилжихэд орчин үеийн хүн буй болсон гэж үздэг. Энэхүү дээд үе нь МЭӨ 40000-15000 жилийн өмнөх үеийг хамрана. Энэхүү үеийн гол онцлог бол эртний хүн сүргүүд задарч тодорхой газар нутагт тархан суурьшиж, овгийн нэгдэл буюу, овгоор амьдрах ёс үүсэж, нийгмийн хөгжлийн давуу тал бий болжээ. ====[[Мезолит]]==== АНУ-ын Калифорнийн их сургуулийн эрдэмтэд ДНК-гийн өөрчлөлтийг судалсны үндсэн дээр чононоос нохой үүсэх явц ойролцоогоор 135 мянган жилийн өмнө явагдсан гэж тогтоосон бол дэлхийн хамгийн эртний буюу 33 мянган жилийн настай нохойн яс Алтайн нуруунаас олдсон байдаг. Мөн Монгол нутагт 12 мянган жилийн тэртээд нохойг гаршуулсан үеийг харуулсан хадны сүг зураг Увс аймгийн Сагил суман дахь Можоогийн хаданд буй. Судлаачид энэ зургийг хүй нэгдлийн буюу Мезолитын үеийн хосгүй үнэт өвийн нэг гэж үздэг. Дэлхийд 500 гаруй төрлийн нохой байдаг. Оросын эрдэмтэн эмэгтэй манай улсад ирж судалгаа хийнгээ аймаг бүрээс монгол ноход сонгон авч Санкт-Петербург хотын ойролцоох төвдөө аваачин үржүүлж байгаа юм билээ. Тэрбээр монгол нохдын цусыг Бельгийн цусны төвд шинжлүүлж үзэхэд чонын ДНК илэрч, монгол нохой чонотой адил үзүүлэлттэй гарсан нь монгол банхар хүмүүний гаршуулсан нохойны анхдагч болохын нэг баталгаа болж байгаа юм. Хятадын зарим эрдэмтэд ч монгол нохой дэлхийн бүх нохойны угшил гэж үздэг.<ref>[http://sonin.mn/news/culture/46800 Ш.Пүрэвсүрэн Хорвоод хосгүй Монгол банхар]</ref> ====Неолит==== Монголын [[неолит]]ын буюу шинэ чулуун зэвсгийн үе нь 12,000-4,000 (7,000-4,000 (?)) жилийн өмнөх үеийг хамарна. Энэ үед мал аж ахуй, дараа нь газар тариалан үүссэнээр хөдөлмөрийн шинэ хуваарь, шинэ соёл иргэншил үүсчээ. ===Хүрэл зэвсгийн үе=== {{гол|Хүрэл зэвсгийн үе}} [[File:Slab Grave culture areal.png|thumb|[[Дөрвөлжин булш]]ны тархалтын хүрээ]] Монгол нутагт хүрлийн үйлдвэрлэл III мянганаас эхэлсэн байна. I үед өргөн дэлгэрч НТӨ I мянганы эх хүртэл үргэлжилжээ. Хүрэл эдлэлд [[зэс]] 90%,[[цагаан тугалга]] 10% ордог байна. Хүрлийг хайлж цутгаж эдлэл хийдэг байжээ. [[Дөрвөлжин булш]]наас болон түүврээр хүрэл [[сүх]], хүрлээр хийсэн [[ооль]], [[хутга]], [[зэв]]үүд, [[дуулга]], [[тогоо]], [[амгай]], [[зуузай]], [[шөвөг]], [[хуруувч]], амьтны дүрстэй тээг товруу, даруулга зэрэг зүйлс олджээ. Ер нь [[хүрэл зэвсэг]] аж ахуй чимэглэлийн зүйлс [[Монгол орон]]д ихээхэн тархмал байдаг. Тиймээс ч Монгол орныг дэлхийн хүрлийн үйлдвэрлэлийн нэг томоохон төв гэж үздэг. Хүрлийн үеийн гол дурсгал болох дөрвөлжин булш, буган чулуу нь аймгийн ахлагч,аймгийн холбооны тэргүүн зэрэг хүндтэй удирдагчдад зориулагджээ. Тийм нүсэр байгууламжийг аймаг хотлоороо бүтээхээс биш ганц нэгэн хүн бүтээх боломжгүй. [[Буган хөшөө]] нь ноёлогч аймгийн сүлд байсан бололтой. Тэгэхээр хүрлийн эхэн үеэс аймаг өрнөлийн үеэс аймгийн холбооны зохион байгуулалттай болжээ. Дөрвөлжин булш нь [[Хүннү]] нарын эртний хэлбэр тэдний өвөгтэй холбогдох дурсгал болохыг эрдэмтэд тогтоожээ. [[Хятад]] сурвалжид тэмдэглэсэн Хүннүгийн өвөг аймгийн анхных нь Хүнью болон Гүй нар юм. НТӨ II мянганы үед Гүй нар монгол нутаг дээр мал маллаж тэрэг хэрэглэн нүүдэллэн амьдарч байсан ажээ. Ху нар VII зууны үеэс намгийн хүрэн хүдрээс "Бух дарах" аргаар бага хэмжээний төмөр ялган авч багаж зэвсэг хийж эхэлжээ, эхэн үедээ төмөр ховор байснаас хүрэл зэвсгийн зарим хэсгийг төмрөөр хийж мөн хүрэл зэвсэгтэй хослуулан хэрэглэж байжээ. Чандманийн булш болон бусад газраас түүврээр сумны зэв чинжаал хутга төмөр сүх шөвөг зэрэг төмөр багаж зэвсгүүд олджээ. Төмөр зэвсэг хэрэглэсний үр дүнд НТӨ IV зууны үеэс Хүннү нар хүчирхэгжин Хүннүгийн морин цэргийн довтолгоонд Хятадын умард хэсгийн улсууд өртөж байжээ. Тэд Хүннүгийн довтолгооноос өөрсдийгөө хамгаалах зорилгоор бэхлэлт хэрэм барьж тэр нь алдарт цагаан хэрэм болсон байна. Эртний Монголын нутагт хүрэл зэвсгийн үед амьдарч байсан овог аймгуудын оюуны соёлын нэг чухал дурсгал бол хадны сүг зураг буюу хадны бичиг болно. [[Археологи]]йн судлаачид хад чулуунаа улаан зосоор зурсан зураг бол хүрэл зэвсгийн үеийн дурсгал гэж тогтоожээ. Монгол нутагт хадны улаан зосон зураг өргөн тархсан байдаг. Зосон зураг дундаас [[Улаанбаатар]] хотын ойролцоох [[Богд хан уул]]ын их бага Тэнгэрийн амны [[хадны сүг зураг]] эрдэмтдийн анхаарлыг ихээр татаж байна. Их бага Тэнгэрийн ам болон Гачууртын адагт байдаг Бичигтийн амны хадан дахь үхэрт хөллөсөн анжисны зураг нь [[төмөр зэвсгийн түрүү үе]] буюу НТӨ VII-III зуунд хамаарахыг эрдэмтэд тодорхойлжээ. Нэлээд олон аймгуудын газар нутгаас нум сумаар ан авлаж байгааг харуулсан хадны сүг зургууд элбэг олддог. Үүнд: [[хүн]], [[морь]], [[тэмээ]], [[янгир]],[[аргаль]], [[буга]], [[бодон гахай]], [[чоно]], [[үнэг]], [[Цагаан зээр|зээр]], [[шонхор]], [[бүргэд]] зэргийг харуулсан байдаг. Хүрлийн үед уран дархчуул чулуугаар хэв хийж гоёл чимэглэл байлдааны жад сэлэм цутгаж үйлвэрлэн гаргаж байжээ. Хүрлийн үеийн хадны сүг зургийг улаан зосоор зурсан зургууд, хад хонхойлон сийлж хийсэн зургууд гэж хуваан үзэж болно. Хүрлийн үйлдвэрлэлийн үеийн нэн чухал олдвор бол хүрэл тогоо юм. Үүнийг ерөнхийд нь 3 хөлт, цөгцөн ёроолт гэж 2 хувааж үздэг. Ийм тогоо [[Төв ази]], Монгол орноос [[Дунай мөрөн]] хүртэлх нутгаас олддог. Цөгцөн ёроолт тогооны жишээ гэвэл: [[1988 он]]д Монголын археологчид [[Ховд аймаг|Ховд]] аймгийн [[Манхан]] сумын Тахилтын хотгорт малтсан Хүн нарын язгууртны том булшнаас олдсон олдвор. Эртний Монгол нутаг дахь бугын дүрст хөшөө нь хүрлийн үеийн гайхамшигт дурсгалын нэг юм. Эртний хүмүүс нь урт гонзгой чулуунд бугын дүрсийг уран дүрслэлээр цохиж сийлэхдээ буганыхаа эвэр, хошуу, хоншоор, хөл, сүүл, их биеийг бодит байдлаар нь дүрсэлсэн байдаг, гол төлөв дөрвөлжин булшны баруун урд буланд босгосон байдаг. Монгол орны Буган чулуун хөшөөний олонх нь [[Архангай]] [[Булган]] [[Хөвсгөл]] [[Баянхонгор]] [[Завхан]] аймгуудын нутагт элбэг тохиолддог. Монгол улсын нутгаас бугын дүрст сийлсэн чулуун хөшөө 550 гаруй олджээ. Энэ хөшөө нь баатар дайчин эрэгтэйчүүдэд зориулсан дурсгал бөгөөд түүнийг өвч бүрэн зэвсэгтэй нь дүрсэлсэн байдаг. Зарим хөшөөний дээд хэсэгт нар сар байдаг. Ер нь нар, сар, галын дүрс нь нүүдэлчдээс суурьшмал Нанхиад зэрэгт дэлгэрсэн гэж түүх сударт бичигдсэн байдаг бөгөөд Төв Азийн унаган гаралтай дүрслэл зүйл юм. Хорвоо ертөнцийн гэрэл гэгээ сайн сайхан амьдрал дэлхийн ертөнцийн нар сар од гараг марал бугыг угалзалсан олон салаат эврээ урт сайхан зоо нуруундаа сунган тавьсан тэнгэр өөд дүүлэн нисэж байгаа бугын дүрст хөшөө бол хүрлийн үеийн хүмүүсийн амьдрал оюуны үнэт соёлын нандин дурсгал гарцаагүй мөн болох нь батлагдаж байна. Энэ нь Монгол нутгийн төв баруун хойт зүүн өмнөд хэсэгт өргөн тархсан байдаг. ===Төмөр зэвсгийн үе=== Монгол орон дахь төмөр зэвсгийн үе нь МЭӨ 1000- МЭӨ III зууныг хамрах ба эхэндээ төмөр ховор байсан тул хүрэл зэвсгийн зарим хэсгийг төмрөөр хийж байв. Монголчуудын эртний өвөг Ху нар МЭӨ VII зуунаас намгийн хүрэн хүдрээс бух дарах аргаар төмөр ялгаруулан авч эхэлжээ. Эхэн үеийн төмөр зэвсгийн гол олдворын тоонд төмөр амгай зэрэг жижиг хэрэглэл ордог бол яваандаа төмрөөр илүү олон төрлийн эдлэлийг хийж сурчээ. "Бух дарах" арга төмөр боловсруулахад чухал үүрэгтэй байсан бөгөөд Өвөрхангай аймгийн Зүүн Баян-Улааны Шар дов уулын оройгоос нуур намгийн хүдрийг бух дарах аргаар хайлуулж төмөр боловсруулж байсан зуухны үлдэгдэл олджээ. Салхинд туугдсан төмрийн үртэс нуур намгийн усанд орон эргийн ёроолд живж яваандаа шавартай хутгалдан хүрэн хүдэр үүсгэдэг. Ийм хүдрийг салхи ихтэй уулын орой дээр аваачин том шавар зуухны дээр хийж гал асаахад ширүүн салхинд галын илч улам хүчтэй болж шавраас төмөр нь хайлан ялгарч зуухны доод хэсэгт тунадаг. Бух дарах аргаас яваандаа илүү боловсронгуй хяс, тулман хөөргөөр хөөргөдөх аргууд гарчээ. ====Сүг зураг, хадны бичээс==== {{гол|Сүг зураг}} Монголын археологичид эртний хүмүүсийн хадан дээр сийлж үлдээсэн сэрээ тамга, онги тамга гэх мэт тамганууд нь Их Монгол Улс, Цагадайн улс зэрэг хожуу үеийн улсуудын тамгатай ижил болохыг тогтоожээ.<ref>Рашаан хад баримтат кино "Semoon" студи</ref> == Эртний түүх == ===Өвөг монголчууд=== *[[Дөрвөлжин булш]]ны соёлын хүмүүс *Хүннүчүүд **[[Сяньюнь]] - хүннүгийн өвөг **[[Хүннү]] Хүннүгийн зонхилох овгууд: * [[Хуянь]] * [[Лань (овог)]]: Зарим сурвалж, судалгааны бүтээлд Чоно гэсэн утгатай хэмээжээ. Бараг Чинос овогтой холбоотой мэт. * [[Луанди]] * [[Сюйбү]] * [[Циолин]] * Цяо * [[Хунюй]] - хүннү (?) * [[Юэбань]], (варвализ) [[Дунху]] угсааны ард түмнүүд * [[Татаби]] (кумоси) * [[Ухуань]] * [[Сяньби]] Сяньби аймгууд: *Сяньби *Ухуань *[[Дуань]] *[[Муюн]] *[[Тугухунь]] *[[Юйвэнь]] *[[Тоба]] *[[Нирун|Нирун:]] [[Умард Хүннү]] улс 93 онд унасны дараа Монголд үлдсэн 100,000 өрх умард хүннүчүүд дагаар орон өөрсдийгөө Сяньби гэж хэлэх болсон.Ингэснээр Монголын нутагт ноёрхлоо тогтоож эхэлсэн. Л.Гумилев нирунчуудын хэлийг хүннү, сяньби хэлний аль алинийх нь шинжийг агуулсан байсан гэж үзжээ. *Монгол шивэй - [[Шивэй]]чүүдээс монгол шивэй зэрэг цөөн тооны аймаг нь монголчуудад хамаарна. ===Хүннү (МЭӨ 209 - МЭ 156)=== {{гол|Хүннү гүрэн}} [[Зураг:Hunnu - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Хүннү]] [[Зураг:Hunnu Empire.jpg|thumb|Хүннү]] [[Хүннү гүрэн|Хүннү гүрнийг]] МЭӨ 209 онд [[Модун шаньюй]] нэгтгэн байгуулсан. Хүннү гүрэн нь богино хугацааны дотор [[Цинь улс|Цинь улсад]] аюул учруулсан хамгийн гол хүчин болсон ба Цинь улсын үед хятадын олон улс бүр тусдаа барьсан [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийг]] хооронд нь холбожээ. Цагаан хэрэм нь жанжин [[Мэнь Тянь|Мэнь Тянийн]] үед 300,000 цэргээр хамгаалагдаж байв. Хамгийн хүчирхэг үедээ баруун зүгт Балхаш нуур, зүүн зүгт [[Хянганы нуруу]], хойд зүгт [[Байгал нуур]], өмнө зүгт [[Цагаан хэрэм]]д тулсан өргөн уудам нутгийг эзлэж байжээ. Хүннү гүрнийг [[Түмэн шаньюй]] үндэслэсэн гэж шууд үзэж болохгүй. Харин түүнээс өмнө хэд хэдэн шаньюй нар байсан тухайд олонх судлаачид санал нэгтэй байдаг. Түүний хүү [[Модун шаньюй]] нь МЭӨ 209 онд эцгийгээ хөнөөж Хүннүгийн 24 аймгуудыг нэгтгэж Хүннү улсыг хүчирхэгжих эхлэлийг тавьжээ. Дараад нь зүүн Монголд байсан гол өрсөлдөгч аймаг болох [[Дунху]] нарыг эзэлжээ. Улмаар [[Цинь улс]]ын баруун аймгуудыг эзлэн өөртөө нэгтгэжээ. Хань улстай байлдсанаас хойш арван жилийн дараа Юэчжи нарыг байлдан эзлээд, МЭӨ 174 онд нас барсан. Түүнээс хойш 100 гаруй жилийн турш Хүннү нар дотоод Азид ноёрхож байсан. Үүнээс хойш Сяньби, Нирун, Жужан, Түрэг, Уйгур улсууд оршин тогтнож байжээ. === Сяньби (93/156-234/IV)=== {{гол|Сяньби}} [[File:Mongolia III.jpg|thumb|Сяньби]] [[Зураг:Sumbe - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Сяньби]] Сүмбэ буюу Сяньби улс нь МЭ 1-р зуунаас хүчирхэгжиж эхлэсэн бөгөөд [[Таньшихуай]]н (156-181 он) үед нэгдсэн улс болжээ. Таньшихуай хааны үед Хүннүгийн захиргаанд байсан газрыг эзэмших болжээ. Сүмбэ нь 167 онд [[Хань улс|Хань улсын]] довтолгооныг няцааж 180 онд Хятадын хойд хэсгийг эзлэн авчээ. Сүмбийн ард нь мал аж ахуйгаас гадна бага хэмжээний газар тариаланг эрхэлж байжээ. Сүмбэ нь III зуунд бутарчээ. Сүмбэ нарын нэгэн хэсэг болох [[Тоба|Тоба аймаг]] нь 386 онд хойд Хятадад [[Тоба Вэй]] улсыг бий болгожээ. [[Тоба Гуй]] хаан нь нүүдэлчдийг нэгтгэж урагш довтолсоор өөрийгөө Хятадын хаанаар өргөмжилжээ. Гэвч тэдгээр нь хожмын манжууд шиг хятад үндэстэн рүү уусан алга болсон ажээ. Тоба Вэй улс 534 онд бутарчээ. Сүмбэ нарын гарал үүслийг [[монгол]] гаралтай, [[тунгус]] гаралтай, эсвэл энэ хоёр үндэстний аль алиных нь овог болно гэсэн 3 ерөнхий таамаг байдаг боловч хэл аялгууны хувьд үнэхээр монгол хэлтэн байсан бололтой. Тэдний нутаглаж байсан газар нь Хянганы нурууны орчмоос Ляодуны хойг хүрч байлаа. === Нирун (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} [[Зураг:Nirun- Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Нирун]] [[Зураг:Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg|thumb|Нирун]] Жужань буюу Нирун улс нь 330-555 оны хооронд Байгал нуураас Говь цөл, Балхаш нуураас Солонгосын хойг хүртэлх нутгийг захирч оршин тогтножээ. 402 онд [[Шэлүнь]] буюу Жарун ширээнд сууж хаан цолыг хэрэглэх болсон ба Шэлүнийн үеэс хойш хүчирхэгжсэн. Нийслэл нь Орхоны хөндийд байршиж Чуну хааны үед Мумэ хотыг байгуулсан байсан. 552 онд Нируны удирдлага доорх түрэг угсаатан бослого гаргаж 555 онд Нирун улсыг мөхөөжээ. Зарим эрдэмтдийн үзэж буйгаар Нируны зарим хэсэг Монголоос гарч VI зууны үед [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] хөндийд хүрээд [[Авар]] улсыг байгуулсан гэж үздэг бол зарим нь аварууд түрэг хүмүүс гэж гэж үздэг. Нируны Монголд үлдсэн хэсэг нь [[Татар]], Хамаг Монгол, Ойрад зэрэг 12-р зууны монгол аймгуудыг бүрэлдүүлжээ. ===Түрэгийн үе (555-840)=== ==== Түрэг улс (555-745)==== {{гол|Түрэг улс}} Түрэгийн хаант улс нь Хятадын [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрэмнээс]] [[Хар тэнгис]] хүртэлх нутгийг өөрийн захиргаандаа оруулжээ. Түрэгүүд нь [[Нирун улс|Жужан улсад]] голдуу дархдын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Хөх Түрэгийн анхны хаан [[Буман хаан|Буман]], жужаны хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч жужанчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн тоомжиргүй хандсан байна. Үүний дээр Амгай хааны охиныг сүйлэхийг гуйхад, эрс гутаан доромжилсноор Нирун улсыг довтлох болсон. Ийнхүү Буман хаан, охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө Тоба нартай холбоо тогтоож, Амгай хааны цэргийг ялаад удалгүй 553 онд таалал төгссөн. Үүний дараа 553-554 онуудын хооронд хоёр хаан солигдож, Мухан хаан болсон. Улмаар [[Умард Ци|Умард Ци улстай]] эвсэж, хоёр этгээдээс нь цэрэг оруулснаар Нирун улсыг мөхөөжээ. Буман өөрийн дүү [[Истеми|Истеми тардушт]] өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч Түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буманы дараагийн хаад ялангуяа [[Мухан]] буюу Буга хааны үед түрэгүүд [[киргиз]], [[кидан|киданчуудыг]] байлдан дагуулж жужаны үлдэгдлийг хойд [[Байгал нуур]] хүртэл элдэн хөөжээ. Мөн Хятадын [[Умард Ци|Чи]], [[Умард Жоу|Жоу]] улсууд 570 оноос Түрэгийн хаанд татвар төлөх болов. Гэвч 589 онд Хятадыг нэгтгэсэн [[Сүй улс|Сүй улсын]] нөлөөгөөр, 590 онд Түрэгийн хаант улс Дорнод Түрэг, Өрнөд Түрэг хоёр хэсэгт хуваагджээ. Ингэснээр хүч нь суларч, 590-609 оныг хүртэл Сүй улсын хараат улс болоход хүрсэн. Өрнөд Түрэг 590-659 оны хооронд оршин тогтнож байгаад 658-659 оны хооронд Тан улсын довтолгоонд өртөн мөхсөн. 670 ба 682 онд тус тус Өрнөд Түрэг ба Дорнод Түрэг дахин бага зэрэг хүчирхэгжсэн ч гэсэн удаан тогтож чадсангүй. 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр [[Уйгур улс|Уйгур]], [[Басмал]], [[Кидан]], [[Тэлэ]] аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг бүрэн мөхөөжээ. ==== Уйгур улс (745-840)==== {{гол|Уйгурын хаант улс}} Уйгурууд 745 онд Пейло хэмээх хааны үед түрэгүүдийн эсрэг бослого гаргаж, Дорнод Түрэгийн хаант улсыг унаган Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Пейлогийн дараа хаан суусан [[Моюнчур]] (747-759)-ын үед Уйгур улс хүчирхэгжижээ. 751 онд [[Орхон гол|Орхон голын хөндийд]] хот байгуулж, [[Хар балгас|Орду балык]] гэж нэрлэсэн. Уйгурын хаант улс нь хамгийн хүчирхэг цагтаа [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] [[Хянганы нуруу]], [[Соёны нуруу|Соёны нуруугаас]] [[Цагаан хэрэм]] хүртэлх газар нутгыг захирч байжээ. 755 онд Тан улс тариаланчдын бослогыг дарахын тулд уйгуруудыг урьж авчирч байжээ. 766 оноос хойш [[Идигинь хаан]] алагдах хүртэл 12 жилийн турш Тан улс Уйгурт алба гувчуур өгөх болжээ. Уйгурууд нь өмнөх нүүдэлчдийгээ бодвол илүү их соёлыг хөгжүүлж [[согд-түрэгийн бичиг|согд-түрэгийн бичгийг]] сайжруулж өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. Уйгурын хаант улс 840 онд Енисейн [[Енисейн киргиз|киргизүүдэд]] цохигдон бутарч, тэдний зарим нь Шиньжаанд очиж, шинэ улс байгуулсан ажээ. Уйгурчууд Монголд байхдаа илүү монголоид төрхтэй байсан ч урагш нүүдэллэн европчуудтай холилдон өөртөө уусгаснаас ихээхэн европжуу холимог төрхтэй болжээ. [[Енисейн киргиз]]үүд 20-иод жил үргэлжилсэн бослогын эцэст 840 онд Уйгур улсын нийслэл Ордубалыкыг довтлон Уйгур улсыг унаган Киргизийн удирдагч [[Ажо]] өөрийн улсыг байгуулжээ. Уйгур улс унаснаар Монгол дахь түрэгийн ноёрхол үндсэндээ төгсгөл болсон гэсэн үзлийг дэлхийн эрдэмтэд дэмждэг бөгөөд киргизийн цэргүүдэд хөөгдсөн уйгурууд богино хугацаанд Монголыг орхин ураш нүүснээр [[Монголын өндөрлөг]]т түрэг угсааны овог аймгууд бараг үлдээгүй байна. Киргизийн цэрэг тэднийг [[Тэнгэр уул]] хүртэл үлдэн хөөж нийслэл Ордубалыкийг тонон дээрэмдсэн байна. Түрэгүүд Монголын өндөрлөгөөс нүүнгүүт урьд нь түрэгийн довтолгоонд шахагдан зүүн зүг нүүсэн монгол овог аймгууд эх нутагтаа эргэн ирж суусан байна. Киргизийн болон дэлхийн зарим түүхчид Уйгур улс унасны дараа Киргизийн хаант улс одоогийн Монгол, Өвөр Монгол, Тува, Хакас, Енисей мөрний сав газар зэрэг хэдэн сая км² нутгийг захирч байгаад 924 онд Кидан улсын довтолгооноор эзэлсэн газраа алдсан гэж үздэг ч энэ үндэслэл муутай юм. Үнэн хэрэг дээрээ Енисейн киргизүүдийн эзэмшил нь төдийлөн их тэлээгүй бөгөөд Тува, Хакас зэрэг Енисей мөрний сав газрын хэдэн зуун мянган км² газрыг л хамарч байжээ. Төв Ази дахь эртний улсуудын түүхийг судлахад эртний Хятадын он тооллын бичгүүдийг ихээхэн ашигладаг ба [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] оршин тогтнож байсан гэх баттай баримт эртний Хятадын түүхийн номнуудад байдаггүй. Түүхчид хятад хэлээрх мэдээллийг уншихдаа алдаа гаргаснаас Киргизийн улс нжлээд том газартай, удаан хугацаанд оршин тогтнож байсан гэсэн алдаатай дүгнэлтэд хүрчээ.<ref name="Ушницкий">[http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1353994860 В.Ушницкий: Кыргызский каганат - кочевая империя или раннее государство?]</ref> <ref name="Ушницкий"/><ref name="Дробышев">[http://www.synologia.ru/a/%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D0%BA%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D0%B9_%D0%B2_%D0%A6%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D0%B8 Дробышев Ю.И. "Политика киданей в Центральной Азии"]</ref><ref name="Азбелев">[http://kronk.spb.ru/mono/5.03.htm П.П. Азбелев. Древние кыргызы. Очерки истории и археологии V.3.Кыргызы и кидани: великодержавие мнимое и подлинное]</ref> Мөн Киргиз улсын удирдагч "инал" гэсэн цолтой байсан ба хан, хаан цол хэрэглэдэггүй байв.<ref name="Азбелев"/> 924 онд Кидан улсын цэрэг Монголын тал нутгийг эзлэхэд Монголд киргизүүд байгаагүй нь Киргиз улс Монголыг захирч байгаагүйг баталдаг.<ref name="Дробышев"/> Хиргисүүд нь нүүдэлчин ард түмэн байсан бөгөөд Ажо хааны 12 хөвүүн нь түүний улсыг авч чадалгүй бутран доройтоход хүргэсэн байна. Киргизүүд [[Хакас]]д төвлөн суурьшиж байжээ. Судрын чуулганд дурдсанаар Уйгурын дараа [[Татар]]ууд хүчирхэгжин Монголын нутагт нөлөөгөө тогтоосон гэдэг тул Түрэгийн үе 840 онд дууссан гэх үндэстэй юм. === Кидан улс === {{гол|Кидан}} [[Файл:Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Кидан]] [[File:Mongolia XI.jpg|thumb|Кидан]] [[Киданчууд]] нь 4, 5-р зууны үед Цагаан хэрмийн хойно нүүдэллэн амьдарч байсан ба үүний улмаас нүүдэлчин ард иргэдээс хамгийн их хятадчлагдсан нь байлаа. 917 онд Киданы тэргүүлэгч [[Амбагян|Елюй Амбагян]] 3 жил тутам тэргүүлэгчийг сонгодог журмыг зөрчин, Киданы хаан ширээг үе улиран залгамжлах болгов. Мөн Киданы хуучин 8 аймгийг үндэс болгож, Кидан улсыг байгуулжээ. Киданчууд нь Солонгос, Манжуур, мөн [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]], [[Туул гол|Туул]], [[Орхон гол|Орхон]] голын хөндийнүүдийг захирч байжээ. Улам хүчирхэгжиж Хятадыг эзэлж эхэлснээр Ляо гүрэн хэмээн нэрийдэх болжээ. Кидан улс нь хоёр янзын амьдралтай иргэдээс тогтож байжээ: хойд талдаа бэлчээрийн [[мал аж ахуй]] эрхэлдэг ард, өмнөд талдаа [[газар тариалан]] эрхэлдэг ард. Энэ 2 хэсэг нь бие биетэйгээ худалдаа наймаа өргөн хийдэг байжээ. Киданчууд нь ханз бүхий киданы их бичиг, цагаан толгой бүхий киданы бага бичиг хэмээх хоёр төрлийн бичигтэй байжээ. [[Киданы их бичиг|Киданы Их бичгийг]] 920 онд Амбагяны ач хүү Лубугу, эрдэмтэн Тулюйбу хоёр хятад бичгээс үлгэр авч зохиожээ. Харин Амбагяны хүү Елюй Тэла (Жүңдүхүн) уйгур бичгээс үлгэрлэн зохиосон бичиг нь [[Киданы бага бичиг|Киданы Бага бичиг]] хэмээн алдаршжээ. Киданчууд [[бөө мөргөл]] шүтэх нь багасаж, Буддын шашныг ихээр шүтэж байв. Кидан улс өмнөд талаараа Хятадын [[Сүн улс|Сүн гүрэнтэй]] [[Шаньси муж|Шаньси мужаар]] хиллэн, 200 орчим жилийн турш зүрчидийн Алтан улс байгуулагдах хүртэл оршин тогтножээ. Хятад, Зүрчидэд цохиулж Бээжинг булаалгасан 100 000 нүүдэлчин киданчууд баруун тийш нүүн 1128 онд [[Кашгар|Кашгарт]] хүрч, тэндээ [[Хар Кидан]]ы хүчирхэг хаант улсыг байгуулжээ. Энэ нүүдэлд суурьшмал киданчууд бараг оролцоогүй. == Дундад зууны үе == === 12-р зууны байдал === {{гол|Дундад зууны монгол аймгууд}} [[Файл:Mongol Empire c.1207.png|thumb]] 12, 13-р зууны эхээр одоогийн Монгол нутагт нэгдсэн захиргаагүй, бие биетэйгээ өрсөлдөгч, биеэ даасан олон монгол аймаг оршин тогнож байжээ. *[[Алтайн нуруу|Алтайн]], [[Хангайн нуруу]]ны дунд '''''[[Найман|Найманы ханлиг]]''''' *Хангайн, [[Хэнтийн нуруу]]ны дундуур Туул-Орхоны сав газарт '''''[[Хэрэйд|Хэрэйдийн ханлиг]]''''' *[[Байгал нуур]]ын урагш Сэлэнгийн ай саваар '''''[[Мэргид]]'''''ийн ханлиг *[[Их Хянганы нуруу]]ны урд хэсэгт '''''[[Хонгирад|Хонгирад аймаг]]''''' *[[Хөлөнбуйр]] нуурын орчим, Хянганы нурууны дунд хэсгээр '''[[Татар]]'''[[Татар|ын ханлиг]] *[[Говь|Говийн урдуур]] '''''[[Онгуд]]''''' аймаг *[[Хэнтийн нуруу|Хэнтийн нурууны]] салбар уулс, [[Гурван голын сав газар|Гурван голын бэлчирт]] '''''[[Хамаг Монгол]]''''' *Хэрлэн голоос өмнө хэсэгт ''[[Олхонууд|'''Олхонууд''']]'' *[[Хөвсгөл нуур|Хөвсгөл нуурын]] зүүн тал, Байгал нуурын урд талд '''''[[Баяд]]'', [[Ойрад|Ойн иргэн]]''' *Байгал нуурын баруун талд [[Хорь Түмэд]] тус тус байлаа. Хожим нь эдгээрээс Хамаг Монгол хүчирхэгжин бусдыгаа захирах болсон юм. Хамаг Монгол [[Боржигин|Боржигин овгийн]] [[Хабул хан]]ы үед нэг хэсэг хүчирхэгжиж байснаа дараагийн хэдэн үедээ дарагджээ. Түүний дараа Тайчуудын [[Амбагай хаан|Амбагай]] хан цолыг авчээ. Амбагай хан охиноо Татарт өгөхөөр явж байхдаа татаруудад олзлогджээ. Татарууд Амбагайг зүрчидэд өгч цаазлуулжээ. Энэ үеэс татаруудад өш хонзонтой болж, [[Хабул хан|Хабул ханы]] хүү Хотула дараа нь Хамаг Монголын ханд өргөмжлөгдөхөд Татарын эсрэг 13 удаа дайтжээ. [[Хутула хан|Хотула ханы]] хожмын удирдагчид нь Хамаг Монголын хан цолгүй байсан нь хүч суларч байсны шинж болно. Хабулын ач [[Есүхэй баатар]] нь 1171 онд татаруудад хорлогдон нас баржээ. Энэ үед түүний хүү [[Тэмүжин]] 9 настай байсан ба Монголын эзэнт гүрнийг үндэслэгч болсон байна. Харин 1189 он хүртэл Хамаг Монгол ямар ч удирдагчгүй, зохион байгуулалт байхгүй байлаа. === Их Монгол Улс === {{гол|Их Монгол Улс}} [[Зураг:Chingghis statue at Dadal sum.JPG|thumb|right|300px|Их Монгол Улсыг үндэслэгч Чингис хааны төрсөн гэгдэх газрын орчмын хөшөө]] [[Зураг:Mongol_Empire_map.gif|thumb|right|300px|Монголын Эзэнт Гүрний өргөжин тэлэлт]] Есүхэй баатар татарчуудад хорлогдсоноос хойш Хамаг Монгол нь захирагчгүй байлаа. Түүний хүү Тэмүжин нь бага насандаа асар их зовлон бэрхшээлийг туулжээ. Түүний эх [[Өэлүн|Өэлүнг]] Мэргидийн Чилэдүгээс эцэг нь авсны өшөөнд мэргидүүд Тэмүжиний эхнэр [[Бөртэ үжин]]г авсан байна. Эхнэрээ аврах гэж Тэмүжин эцгийн анд [[Тоорил хан|Ван хан Тоорил]], өөрийн багын анд [[Жамуха|Жамухын]] тусламжтайгаар Мэргидийг эзэлжээ. Энэ хэрэг явдлаар Хамаг Монгол дотроо Тэмүжиний нөлөө ихээр ихсэж анд Жамухатай өрсөлдөөн эхлэжээ. 1189 онд түүнийг Хамаг Монголын хаанд өргөмжилж, [[Чингис хаан]] нэртэй болжээ. 1206 он хүртэл [[Тайчууд]], [[Жүрхин]], [[Татар]], [[Найман]] гээд Монголын бүх аймгуудыг нэгтгэжээ. Ингэснээр [[Онон гол]]ын орчимд хурилдай зохион байгуулж Их Монгол Улсыг (Ехэ Монггул Улус) 1206 онд зарлан тунхагласан байна. Чингис хаан нь 1206-1227 оны хооронд [[Тангуд]], [[Сартуул]], [[Хар Кидан]], [[Алтан улс|Зүрчидийн Алтан улс]]ыг байлдан дагуулж уртаашаа [[Манжуур]]аас [[Каспийн тэнгис]] хүртэл уудам газар нутгийг эзэлжээ. Түүнийг нас барах үед Монголын эзэнт гүрэнд зүүн хойд Перс, хойд Хятадын хэсэг, [[Сибирь]], дундад Ази багтаж байв. Үр удам нь байлдан дагуулалтыг үргэлжлүүлэн газар нутгаа хоёр дахин томруулжээ. Чингис хаан Их Монгол улсыг дөрвөн хүүдээ хуваан өвлүүлжээ. [[Зүчи]]д [[Уралын нуруу]]наас [[Эрчис мөрөн]] хүртэл газар нутаг, [[Цагадай]]д Эрчисээс [[Балхаш нуур]], [[Төв Ази]], дорнод [[Перс]]ийг, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйд]] [[Зүүнгар]], [[Манжуур]], хойд Хятад, отгон хүү [[Тулуй]]д Монгол ёс заншлаар язгуурын Монгол нутгийг тус тус өвлүүлжээ. Өгэдэй хаан (1229-1241) нь гүрнийг улам тэлж, нийслэл [[Хархорум|Хархорумыг]] байгуулжээ. Түүний удирдлага доор Их Монгол улс нь Чингис хааны эзлэж дуусгаагүй Алтан улсыг эзлэж, баруун Ази, Европ руу улам тэлжээ. Өгэдэй хааныг нас барсны дараа Чингисийн үр удмууд нь нэг талдаа Зүчи, Тулуйн удмынхан нөгөө талдаа Өгэдэй, Цагадайн удмынхан гэж хоёр хуваагджээ. Өгэдэй хааны дараа 1236 оны Их хурилдайгаар түүний хүү [[Гүюг хаан|Гүюгийг]] хаан (1236-1248) ширээнд залжээ. Гүюгийн дараа 1251 онд Тулуйн хүү [[Мөнх хаан|Мөнхийг хаан]] (1251-1259) ширээнд суулгажээ. Мөнх хаан нь өөрийн дүү [[Хүлэгү]]г Персийг дайтахаар явуулж тэрээр 1257-1259 онуудад [[Перс]]ээс гадна [[Багдад]], [[Кавказын нуруу|Кавказ]], [[Сири]] зэрэг улс нутгийг өөрийн эрхшээлдээ оруулжээ. 1260 оны Их хурилдайгаар Мөнхийн дүү [[Аригбөх]]ийг хаан ширээнд залсан боловч ах [[Хубилай]]тай 1261-1266 онд нас барах хүртлээ тэмцэлджээ. [[Хубилай хаан]] Хятадад Юань улсыг (1271-1368) байгуулж өөрийгөө Их хаанд өргөмжлөн Даду буюу одоогийн Бээжинд нийслэллэснээр Их Монгол улсын бутрал түргэсжээ. Их Монгол улс нь: *[[Юань]] улс *[[Ил Хаант Улс]] *[[Алтан Орд]]ны улс *[[Цагадайн улс]] болж хуваагдан бутарчээ. === Улс төрийн бутралын үе === {{гол|Монгол Улс 1368-1691}} [[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|Монгол улсууд 14-17-р зуунд: [[Монгол Улс 1368-1691|Монгол Улс]], [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]] [[Зураг:Mongolia XVII.png|thumb|Монгол орон 17-р зуунд: [[Монгол Улс 1368-1691|Монгол Улс]], [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] Юань гүрнийг эсэргүүцсэн бослого удаа дараалан гарсаар босогчид 1368 онд Дайдуг эзлэн [[Тогоонтөмөр хаан]] Дайду хотоос хөөгдөн [[Юань]] гүрэн үндсэндээ мөхөв. Умар тийш хөөгдсөн монголчууд улсынхаа нэрийг '''Умард Юань улс''' болгон өөрчилж Хятадыг дахин байлдан дагуулах оролдлого хийсэн ч 1390-ээд оноос энэ бодлогоосоо татгалзжээ. 1399 онд Ойрадууд Монголоос салж Дөрвөн Ойрадын бие даасан улс байгуулснаар Монгол хоёр хуваагдаж хоорондоо сөргөлдөн байлдах болжээ. Урьд нь Монголын хаан Ойрадын удирдагчыг алсан явдал нь Ойрадуудыг салан тусгаарлахад нөлөөлжээ. 14-17-р зуунд Зургаан түмэн монгол, Дөрвөн түмэн ойрад хэмээн нэрлэгдэх болсон монголчууд [[Хянганы нуруу]]наас [[Тэнгэр уул]], Сибирээс урагшлаад [[Цагаан хэрэм]] хүртэлх нутагт нутаглаж байв. Эдгээр нь тус тусдаа бие даасан тархай бутархай ханлиг байжээ. Энэ зурвас үеийг Монголын түүхэнд Бага хаадын үе хэмээн нэрлэдэг. Энэ үеийн Монголын түүхэн номуудад улсынхаа нэрийг "Монгол Улс" гэж тэмдэглэсэн байдаг. Юанийн дараа Чингисийн үеийн дөчин түмнээс баруун гарын гурав, зүүн гарын гурван түмэн, Ойрадын дөрвөн түмэн Монголд үлдсэн учир Зургаан түмэн монгол, Дөрвөн түмэн ойрад гэсэн нэр үүсчээ. Энэ үед Монголыг дахин нэгтгэсэн хүн бол [[Батмөнх даян хаан]] юм. Түүний өмнөх [[Мандуул хаан]] угсаа залгамжлах нуган хөвүүнгүй нас барсан тул 33 настай бага хатан [[Мандухай]] нь 7 настай Батмөнхтэй ураглаж, түүний нэр дор монголчуудыг нэгтгэсэн билээ. Ийнхүү улсыг нэгтгэсэн хатныг түүхэнд Мандухай цэцэн хатан хэмээн хүндэтгэн дурсдаг төдийгүй монголчуудын дунд үлгэр домог болон үлджээ. [[Батмөнх даян хаан]]ыг тэнгэрт хальсны дараа Монгол орон дахин хэд хэдэн эзэмшил болон хуваагдав. Батмөнх даян хааны отгон хүү [[Гэрсэнз]] Монгол нутгийн төвд эцгийнхээ язгуурын улсыг залгамжлан, Халхын засаг ноёдын өвөг нь болжээ. [[Халх]] монголчууд хэмээхийн халх гэдэг үгийг эрдэмтэд голчлон "халхавч" гэсэн үгнээс гаралтай гэж үздэг. [[Гэрсэнз]] халхыг долоон хөвгүүндээ хувааж өгснөөр [[Халх|халхын долоон хошуу]] үүсэв. Халхад тус тусдаа эзэмшил бүхий 1586-1620-иод оны хооронд [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан]], [[Засагт хаан|Засагт хан]], [[Сэцэн хан аймаг|Цэцэн хан]] гэсэн цол бүхий гурван хан зэрэг шахам бий болсон. Даян хааныг залгамжлагчдын дотор Баруун түмнийг толгойлогч Алтан хан (1507-1582) ихэд алдартай байв. [[Түмэд|Түмэдийн]] [[Алтан хан]] говиос урагш, Цагаан хэрмээс хойших уудам нутгийг захирч байсан бөгөөд шарын шашин дэлгэрүүлэхэд ихэд хүчин зүтгэсэн. Түмэдийн Алтан хан одоогийн [[Хөх хот|Хөх хотыг]] үүсгэн байгуулсан нь Түмэдийн эдийн засагт ихээхэн ахиц гарсныг илтгэдэг. 17-р зууны үеэс Монголын хааны эрх мэдэл маш суларчээ. Сүүлийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] нь Цахарын Лигдэн нэртэй болсон нь бүх Монголыг бус зөвхөн Цахарыг л удирдлага доороо байлгаж чадсаны шинж юм. Ингэснээр Монгол нь олон ноёдын эзэмшил болон хувирч, цэргийн нэгдсэн хүч гаргаж чадахгүй болжээ. Энэ үеэс зүүн зүгт манжууд хүчирхэгжжээ. 1636 онд одоогийн [[Өвөр Монгол|Өвөр Монгол]] Манжид дагаар оржээ. 1620-иод оноос [[Буриад Орост эзлэгдсэн нь|Буриад Орост эзлэгдэж]] эхэлсэн байна. 1691 онд Халх, 1757 онд [[Зүүнгарын хаант улс]] [[Манж Чин улс]]ын захиргаанд орсноор 1911 он хүртэл 220 жил, (Ойрадыг эзлэгдсэнээс эхлэн тооцвол 153 жил Манжийн захиргаанд байжээ. === Манжийн үе === {{гол|Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон}} [[Зураг:Mongolia during the Manchu rule.png||thumb|Чин Улсын эрхшээл дэх [[Монгол нутаг]]]] Манж Чин улс Монголыг гадаад ертөнцөөс таслах бодлого явуулсны уршгаар Монгол орон дэлхийн хөгжил дэвшлээс хоцрогдсон орон болон хувирсан байдаг. == Орчин үе == ==== Богд Хаант Монгол Улс ==== {{гол|Богд Хаант Монгол Улс}} [[Файл:Olnoo urgugdsun Mongol uls.jpg|thumb|right|200px|Монгол улсын Засаг захиргааны нэгжүүд]] [[File:Mongolia 1915.jpg||thumb|right|200px|1915 он Автономит Монгол улс]] 20-р зууны эхнээс Чин улс Шинэ засгийн бодлого гээч Гадаад Монголыг Хятадад нэгтгэх бодлогыг хэрэгжүүлэх болжээ. Энэхүү бодлогыг эсэргүүцэн 1911 оны зун [[Богд хаан|VIII Богд Жавзандамба]] хутагтад бат оршил өргөх үеэр зөвлөлдөн Манжийн эрхшээлээс ангижрахаар шийдвэрлэсэн Монголын хаад ноёд, дээд лам нар [[Минжиддоржийн Ханддорж|Чин ван Ханддорж]] тэргүүтэй төлөөлөгчдийг 8 сард [[Оросын Хаант Улс|Оросын Хаант Улсын]] [[Санкт-Петербург]] руу илгээжээ. Энд оросууд тусалцаа өгөх болно гэж шийдвэрлэж Монголд эргэн ирэхэд нь Хятадад хувьсгал гарч, Чин улсын нөлөө, эрхшээл багасаж байсныг далимдуулж 1911 оны 12 сард Хүрээний манж амбаныг Бээжин руу буцаажээ. Ингээд 12 сарын 29-нд Богд Жавзандамбыг шашин төрийг хослон баригч хаанд өргөмжилж, албан ёсоор тусгаар тогтнолоо зарлажээ. Богд Хаант Монгол Улсын албан ёсны нэр нь "Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс", "Монгол Улс" юм. 1913 онд Өвөр Монголыг шинээр тусгаар тогтносон Монгол улстай нэгтгэхээр цэргүүдийг явуулсан ч, Хаант Орос, [[Дундад Иргэн Улс]] дарамт шахалт үзүүлснээр цэргүүдээ татжээ. Монгол тусгаар тогтнолоо зарласан ч Хаант Орос, Дундад Иргэн Улсын шахалтад байсаар [[Хиагтын гэрээ|1915 оны Гурван улсын гэрээнд]] Монгол улс ДИУ-ын автономит болж тусгаар тогтнол нь устжээ. ==== Хятадын цэрэг Монголыг эзэлсэн нь ==== Орос дахь Октябрын хувьсгалыг хятадууд ашиглаж Монгол руу цэрэг илгээн 1919 онд Монголын автономийг устгах гэрээг хүчээр зуруулжээ. Энэ нөхцөл байдалд 1921 онд [[Монгол Ардын Нам]] (МАН) байгуулагдаж, [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Орос Улсаас]] тусламж хүсэхээр болжээ. Энэ үеэр [[Барон Унгерн фон Штернберг]] Хүрээг эзэлж, 1921 оны 3 сард Хятадаас тусгаарлаж 7 сарын 6-нд Хаант засгийг байгуулж, хятад цэргүүдийг хөөжээ. Харин 1921 оны 7 сарын 6-нд МАН, Зөвлөлтийн цэргүүдтэй хүч хавсарч Хүрээг эзлэж, шинэ Засгийн газрыг байгуулжээ. Дараагийн хэдэн жилүүдэд ЗОУ-ын нөлөө улам ихэсч, Богд хаан нас барсны дараахан 1924 оны 11 сарын 26-нд Анхны Үндсэн хуулиа баталж [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсыг]] тунхаглажээ. ==== Социализмын үе (1924-1990) ==== {{гол|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс}} [[Зураг:Sukhe-bator.jpg|thumbnail|[[Дамдины Сүхбаатар]]]] Монгол улс хэдийгээр бүрэн тусгаар тогтносон боловч 1921 оны хувьсгалаас хойш 68 жилийн турш ЗХУ-ын нөлөөнд, улс төр, эдийн засгийн хувьд Зөвлөлтийн заавараар тэдний загварыг баримтлан хөгжиж ирсэн. Гэвч түүхийн энэ үед Монголд соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, техник технологийн томоохон өөрчлөлтүүд хийгдсэн байна. 1924 онд Монголын сүүлчийн хаан 8-р Богд Жавзандамба хутагт нас барсан бөгөөд мөн Богдын дүр тодруулахыг хоригложээ. 1924 он 11-р сарын 26-ны өдөр анхдугаар Үндсэн хуулиа баталж Бүгд найрамдах улс болсноор хаант засгаас татгалзаж шашныг төрөөс салгасан юм. Түүнчлэн 1940, 1960 онд Үндсэн хуулийг дахин шинэчлэн баталж байжээ. Энэ нь улс орны тухайн үеийн хөгжил, улс төрийн хүрээнд дэвшүүлсэн зорилтоос хамаарч байжээ. Социализмын үед Соёлын (бүх нийтээр бичиг үсэгтэй болох гэх мэт) довтолгоо, Нэгдэлжих хөдөлгөөн, Атрын аян зэрэг томоохон хөдөлгөөн, аянууд улс орон даяар өрнөж байв. Энэ нь манай орны хүн ам, соёл, амьдрах хэв маяг, эдийн засгийн бүтэц, тогтолцооны хувьд эрс өөрчлөлтүүдийг авч ирсэн билээ. Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс нь ЗХУ-ын нөлөөнд түүний заавраар оршиж байв. 1920 ба 30-аад оны үед Зөвлөлтийн нөлөөллийг эсэргүүцэж, илүү тусгаар тогтносон байдлыг дэмжиж байсан [[Догсомын Бодоо]], [[Солийн Данзан]] нар нь эрх мэдлийн төлөөх тэмцэлд хохирогч болж алагджээ. 1939 онд [[Хорлоогийн Чойбалсан]] удирдагч болжээ. Тэрбээр Зөвлөлтийн шахалтаар хувийн өмчийг хурааж, шашин шүтлэгийг хязгаарлах, зарим иргэдийг үндэслэлгүйгээр баривчлан хэлмэгдүүлэх үйл ажиллагаа явуулжээ. 1937 оноос эхлүүлсэн [[Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)|Их Хэлмэгдүүлэлтэд]] 30,000 гаруй хүн алагджээ. [[Файл:Монголия-Манжго.png|thumb|[[Зөвлөлт-Японы хилийн мөргөлдөөнүүд]]]] БНМАУ нь [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед ЗХУ-ыг бүрэн дэмжиж тусламж илгээж байсан ба 1939 оны [[Халх голын дайн]]д ЗХУ, Монголын хамтарсан хүчин [[Япон]]ы армийг ялжээ. Энэ байлдааны үр дүнд ЗХУ нь Японтой төвийг сахих гэрээнд гарын үсэг зуржээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайны сүүлийн өдрүүдэд БНМАУ ЗХУ-тай хамт Японд дайн зарласан байна. Монгол улс [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]ы үеэр манай удирдлага Өвөр Монголыг өөртөө нэгтгэхийг зорьж байв. 1945 онд [[Иосиф Сталин]], [[Чан Кайши]] нар Японы эсрэг хоорондоо холбоо тогтоож, энэ үед [[Тайвань]] нь Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрчээ. 1949 оны 10 дугаар сарын 1-нд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]] байгуулагдахад 1949 оны 10 сарын 6-нд дахин бие биеэ хүлээн зөвшөөрч дипломат харилцаа тогтоосон байна. 1952 оны 1 дүгээр сарын 26-нд Хорлоогийн Чойбалсан [[Москва]] хотод нас барахад Зөвлөлтийн дэмжлэгээр [[Юмжаагийн Цэдэнбал]]д улсыг удирдах эрх мэдэл шилжив. Энэ үеэс харьцангуй тайван байдал өрнөх болжээ. 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ-ын]] гишүүн болж, өрнөдийн зарим оронтой дипломат харилцаа тогтоох болжээ. Харин яг энэ үед буюу 1960-аад оноос ЗХУ-БНХАУ хоорондын харилцаа муудан тасарч, Монгол нь ЗХУ-ын талыг бүрэн баримтлах болжээ. Ингэснээр ЗХУ-ын оролцоо, нөлөө ихэсчээ. Монголын эдийн засаг 60-аад оноос эрчимтэй хөгжиж бүх нийтээрээ бичиг үсэг тайлагдсан Азийн анхны улс болжээ.1984 онд Ю.Цэдэнбал Москвад айлчилж байхад нь түүний эсрэг эргэлт гарч [[Жамбын Батмөнх]]ийг Монголын удирдагчаар сонгожээ. ===Нэн шинэ түүх (Ойрх түүх)=== === Ардчилсан дэглэм === {{гол|1990 оны Монголын ардчилсан хувьсгал}} [[1989]]-[[1990]] онд [[ЗХУ]] болон [[Дорнод Европ|дорнод Европын]] орнуудад өрнөсөн ардчиллын төлөөх тэмцэл Монгол улсад ч нөлөөлж [[1989]] оны 12 сарын 10-нд Ардчиллын төлөөх анхны цуглаан болж [[Монголын Ардчилсан Холбоо]] байгуулагдсанаа зарлажээ. Үүний дараа шил шилээ даран олон жагсаал цуглаан зохиогдох болж, олон хөдөлгөөн холбоод байгуулагджээ. 1990 оны 3 сарын 7-нд [[Монголын Ардчилсан Холбоо|МоАХ]]-ны зарим гишүүд Монголд анх удаа улс төрийн өлсгөлөн зарлаж, тухайн үед төрийн эрх барьж байсан [[МАХН]]-ын Төв хорооны Улс төрийн товчоог огцрохыг шаардсан байна. Тэдний шаардлагыг эрх баригчид хүлээн авч 3 сарын 9-ний орой Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, Монгол улсад улс төрийн олон намын оролцоо бүхий чөлөөт сонгууль явуулах болжээ. Анхны чөлөөт ардчилсан сонгуулиар байгуулагдсан [[Ардын Их Хурал]] 76 хоног хуралдаж [[1992]] оны 1 сарын 13-нд хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн өмч эзэмших эрхийг баталгаажуулсан шинэ [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хуулийг]] баталснаар Монгол улс ардчиллын замыг эргэлт буцалтгүй сонгосон юм. Монголын ойрх түүхийн буюу нэн шинэ түүхийн үе нь 1990 онд Монголын ардчилсан хувьсгал ялснаас хойш одоо хүртэлх үеийг хамарна. 1989 оны 12-р сарын 03-д Эрдэнэт хотод анхны тайван жагсаал болсон бөгөөд анх 1988 оны 12-рсарын 14-нд ММС удирдах газрын АТК-н жолооч нар ажил хаяж цалин хөлсөө нэмүүлэх тэмцэл хийсэн бөгөөд энэ нь улмаар хувьсах, өөрчлөгдөхийн эхлэл болсон. Харин 1989 оны 12 сарын 6-8-нд, мөн 10-нд Эрдэнэт хотын төвд жагсаал цуглаан болж байсан түүх видео бичлэг байдаг. 1989 оны 12-р сарын 19-д Эрдэнэтэд МоАХ байгуулагдаж 1990 оны 01сарын 19-21-нд гишүүдээ элсүүлж өргөдөл бичүүлэж байсан. Тэр үеийн 5-р микрийн 21-р байрны 6 тоот болон уурхайчин Соёлын ордоны бага зааланд анхны гишүүдээ элсүүлсэн болно. 1989 оны 12 сарын 10-нд [[Монголын Ардчилсан Холбоо]] байгуулагдаснаар ардчилсан хөдөлгөөн эхэлжээ. Удалгүй [[Монголын Ардчилсан Нам]], [[Монголын Социал Демократ Нам]], [[Монголын Үндэсний Дэвшлийн Нам]], [[Монголын Ногоон Нам]], [[Монголын Чөлөөт Хөдөлмөрчдийн Нам]] гэсэн намууд байгуулагджээ. Тэд анх ардчилсан нийгэмд шилжих тухай биш социализмыг сайжруулах уриа дэвшүүлж байсан юм. 1990 оны 3 сарын 7-9-ны хооронд Монголын Ардчилсан Холбооны гишүүд өлсгөлөн зарласнаар МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч нийгмийн улс төрийн тогтолцоог шинэчлэх үйл ажиллагааны эхлэл тавигджээ. 1990 оны 7 сард Монголын анхны ардчилсан сонгууль болж, ардчилал тогтжээ. 1992 онд шинэ Үндсэн хуулийг баталжээ. 1993 оны 6 сарын 6-нд [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|анхны шууд ерөнхийлөгчийн]] сонгууль болж П.Очирбат анхны Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож 1997 онд тэрээр улиран сонгогдсон байна. ==Зураг== <center><gallery> Зураг:Atlas Mongolica.jpg Файл:Mongol atlas.jpg Файл:MongolianLanguages.jpg Файл:Mongolic Lang-map.jpg File:China linguistic map.jpg Файл:Linguistic map of the Mongolic languages.png File:Linguistic map of the Altaic, Turkic and Uralic languages.png Файл:Хятадын хэлний атлас.jpg|Хятадын хэлний атлас Файл:Их, Бага Хянган, Яблоны нуруу, Становын нуруу, Алданы өндөрлөг, Верхояны нуруу.jpg|[[Их Хянган]], [[Бага Хянган]] Файл:Буриад, Эрхүү муж, Өвөр Байгалийн атлас.jpg|Буриад, Эрхүү муж, Өвөр Байгалийн атлас Файл:Алс Дорнодийн физик газарзүйн атлас.jpg|Алс Дорнодийн физик газарзүйн атлас Файл:Баруун, Зүүн Саян, Тагнын нуруу (Танну- Ола) болон Тувагийн бусад уул.png|Зүүн Саян, Тагнын нуруу (Танну- Ола) болон Тувагийн бусад уул Файл:Төв Сибирийн тэгш өндөрлөг, Зүүн Сибирийн уул нурууд.jpg|Төв Сибирийн тэгш өндөрлөг, Зүүн Сибирийн уул нурууд Файл:Оросын физик газарзүйн атлас.jpg|Оросын физик газарзүйн атлас </gallery></center> ==Нэмж унших== *[[Монголын нууц товчоо]] *[[Даяар Монгол]] *[[Нармай Монгол]] *[[Эртний нүүдэлчдийн нүүдлийн тухай домог зүй]] *[[Монгол дахь уран барилгын дурсгалууд]] *[[Монгол ноёдын цол хэргэм]] *[[Нүүдэлчид]] *[[Хүн чулуу]] ==Цахим холбоос == {{commons category|History of Mongolia|Монголын түүх}} {{commons category|Maps of Mongolia|Монголын газрын зураг}} *[https://www.academia.edu/16820034/Монгол_улсын_түүхийн_нэгдүгээр_боть Монгол улсын түүхийн нэгдүгээр боть] 2003 он *[https://www.academia.edu/10529348/Монгол_улсын_түүх._Дэд_боть.PDF Монгол улсын түүх. Дэд боть] *[https://www.academia.edu/12644461/Монгол_улсын_түүх-Гутгаар_боть Монгол улсын түүх-Гутгаар боть] *[https://www.academia.edu/12644806/Монгол_улсын_түүхийн_дөтгөөр_боть Монгол улсын түүхийн дөтгөөр боть] *[http://dn002.share.gogo.mn/download.aspx?fptr=MnUpRueriP58851383707769&secpass=d5407aee977a65851a91ec5b8a8a8e90&twopass=1394648874f8b663488a6c3b453888e84405fda7330399b35e Монголын түүх-ШУТИС] *[http://www.hse.ru/data/2014/03/16/1331735317/Mongolian%20article.pdf Acta Mongolica] *[http://archaeologyinfo.blogspot.com/2013/10/2.html archaeologyinfo.blogspot.com] *[http://mongolian-history-social.blogspot.com/2014/02/blog-post_8708.html Хүрлийн үе] *[http://ochirhistory.sur.mn/lesson.aspx?read=4eb32e8d-875f-4c3f-a7a1-1bd2f20fcc3b Чулуун зэвсгийн үеийн аж ахуй, нийгэм, соёлын асуудал] *[http://www.touristinfocenter.mn/cate1.aspx Байгаль, түүхийн дурсгалт газар] *[http://documents.tips/documents/paleolit.html Палеолит] *[http://bodonguudbatchuka.blogspot.com/2015/08/1996-1997.html Мойлтын ам] *[http://sunnson.blogspot.com/ sunnson.blogspot.com] *[http://www.mglhistory.miniih.com/index.php/home/post/27 Чулуун зэвсгийн үеийн аж ахуй, нийгэм, соёлын асуудал] *[http://www.shudarga.mn/?dazo=news&catid=26&newsid=6212 Монголын чулуун зэвсгийн үе] *[http://aboutsoyol.blogspot.com/2009/12/blog-post.html Монголын соёлын түүх] *[http://www.sonin.mn/news/culture/15698 Монгол орны үлэг гүрвэлүүд] *[http://www.sunselect.mn/mn-MN/link/Page/history_culture Түүх соёлын өвөөс] *[https://books.google.mn/books?id=5JN83EDDLl4C&dq=Historical+Dictionary+of+Mongolia&source=gbs_navlinks_s Alan J. K. Sanders "Historical Dictionary of Mongolia" 2010] *[http://www.mongolnews.mn/i/2123 Үлэг гүрвэл сүйрсэн шалтгаан тодорхой болов] *[http://ikecult.wordpress.com/2012/01/26/%D1%85%D3%A9%D1%80%D1%81%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%B1%D2%AF%D1%82%D1%8D%D1%86-%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B6-%D1%87%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%80/ Хөрсний бүтэц, шинж чанар] *[http://mongol.undesten.mn/wiki/show/name/%D0%A6%D1%8D%D1%80%D0%B4%D0%B8%D0%B9%D0%BD+%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2 Цэрдийн галав] *[http://bayankhongormusei.blog.gogo.mn/read/entry299960 хүрэл төмөр зэвсгийн үеийн зарим дурсгалын талаар] *[http://on-toli.com/modules/medleg/unshih.php?item_id=726 Монгол орны хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үе - Он-Толь] *[http://www.sonin.mn/news/culture/15698 Монгол орны үлэг гүрвэлүүд] *[http://www.sunselect.mn/mn-MN/link/Page/history_culture Түүх соёлын өвөөс] *[http://altaixangai.blogspot.com/2009/03/blog-post_18.html Танилц, Үлэг гүрвэл! (2007 он) ] *[http://www.mongolnews.mn/i/2123 Үлэг гүрвэл сүйрсэн шалтгаан тодорхой болов] *[http://ikecult.wordpress.com/2012/01/26/%D1%85%D3%A9%D1%80%D1%81%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%B1%D2%AF%D1%82%D1%8D%D1%86-%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B6-%D1%87%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%80/ Хөрсний бүтэц, шинж чанар ] *[http://mongol.undesten.mn/wiki/show/name/%D0%A6%D1%8D%D1%80%D0%B4%D0%B8%D0%B9%D0%BD+%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2 Цэрдийн галав] *[http://chinggis_history.blog.gogo.mn/read/entry268453 Н.Мөнхсайхан - Монголын археологи хичээлийн лекц] *[http://books.google.mn/books?id=hG-iQwPn86EC&pg=PA14&lpg=PA14&dq=slab+grave+gansu&source=bl&ots=_d77SlJ-l2&sig=3Xlc3P-X7O68ZAYXaiZN-FN802g&hl=mn&sa=X&ei=daRGU5myK6Ta4wSOkYDgDg&ved=0CBsQ6AEwAA#v=onepage&q=slab%20grave%20gansu&f=false Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang By James A. Millward] *[http://sonin.mn/news/culture/13545 А.Самбуу-Алтан ургийнхны удам Монголын агуу нэгэн угсаа мөн] *[http://www.zamdaan.com/index.php?option=com_content&view=article&id=667%3A2012-01-18-19-53-49&catid=16%3A2009-05-15-19-51-54 Чингис хааны Ү-ДНК ба Монголчууд болон Казакууд] *[http://asubi.mn/knowledge/tuuh-niigem/130/1007190021 МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ҮЕЧЛЭЛ] *[http://books.google.mn/books?id=yglkwD7pKV8C&dq=The+History+of+Central+Asia:+The+Age+of+the+Steppe+Warriors&source=gbs_navlinks_s The History of Central Asia:The Age of the Steppe Warriors] *[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/mongol.html vostlit.info Монголын түүхийн сурвалж бичгүүд - орос хэлээр] *[https://books.google.mn/books?id=5JN83EDDLl4C&dq=hazara+mongolia&source=gbs_navlinks_s Alan J. K. Sanders "Historical Dictionary of Mongolia"] *[http://artyx.ru/books/item/f00/s00/z0000033/index.shtml Ц.Чүлтэм Искусство Монголии с древнейших времен до начала XX века] *[http://www.globalsecurity.org/military/world/mongolia/maps-history.htm Maps] *[https://books.google.com.pk/books?id=CHzGvqRbV_IC&source=gbs_navlinks_s&hl=en The Empire of the Steppes: A History of Central Asia] *[http://royallib.com/book/grusse_rene/imperiya_stepey_attila_chingiz_han_tamerlan.html Груссе Рене - Империя степей. Аттила, Чингиз-хан, Тамерлан] == Эх сурвалж == {{reflist}} {{Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Монголын түүх| ]] [[Ангилал:Морь соёлд]] 1anszz6xhv7fznczlj9o8nafzvbb8fa 706939 706938 2022-08-01T00:44:55Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Орчин үе */ wikitext text/x-wiki {{Загвар:Монголын түүх}} '''Монголын түүх''' нь [[монголчууд]]ын нүүдэл ба суурьшлын түүхтэй салшгүй холбоотой. Өнөөгийн [[Монгол Улс]]ын нутаг дэвсгэрт хүн суурьшсан цагаас эхлэн нүүдэлчид (нүүдэлчин соёл иргэншил) эзэгнэн, [[Хүннү улс|Хүннү]], [[Сяньби]] гүрнүүд байгуулагдаж байв. 1190 онд [[Чингис хаан]] тархай бутархай олон монгол аймгийг нэгэн тугийн дор нэгтгэв. [[Их Монгол Улс]] хүчирхэгжсэн үедээ Европын зүүн хагас, Азийн ихэнх газар нутгийг өөрийн мэдэлд оруулсан, хүн төрөлхтний түүхэнд дахин давтагдаагүй асар том газар нутагтай, улсын нутаг дэвсгэр дотроо [[Монголын энхтайван|Монголын энхтайвныг]] бий болгож чадсан хүчирхэг гүрэн байлаа. Хэдийгээр монголчууд дэлхийн түүхэнд тодрон гарч, Ази-Европын хооронд урьд нь байгаагүй [[соёл]], худалдааг шинэ түвшинд авчирсан ч ихэнх монголчууд нүүдлийн амьдралтай хэвээр байсан юм. 1262 онд Их Монгол улс задран [[Алтан Орд|Алтан Ордны улс]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань|Юань улс]] нэртэйгээр дөрвөн том гүрэнд хуваагдан, 16-р зууныг хүртэл өөр хоорондоо дайтах буюу нэгдсээр ирэв. Яг энэ үедээ монголчууд [[Буддын шашин|Буддын шашны]] нөлөөнд автаж эхэлсэн ба түүнээс хойш нэг их удалгүй буюу 17-р зууны сүүлээс эхлэн 18-р зууны дунд гэхэд ихэнх монголчууд [[Чин улс]]ад дагаар орсон байна. 20-р зууны эхэнд 1911 онд Чин улсын задран унах үед Хятад, Төвөд, Монгол гурван улс нэгэн зэрэг тусгаар тогносон байна. Энэ үед монголчууд эхлээд [[Оросын Хаант Улс|Хаант Оросын]] тусламжтайгаар [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]ыг, дараа нь 1924 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Холбоот Улсын]] тусламжтайгаар [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ыг байгуулсан нь дэлхийн түүхэн дэх хоёр дахь [[Социализм|социалист улс]] боллоо. Үүний дараа Зөвлөлт Улстай мөр зэрэгцэн улсаа хөгжүүлж чаджээ. Зүүн Европт гарсан [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|1989 оны хувьсгалууд]] ч монголд улс төрийн өөрчлөлтийг авчирсан ба үр дүнд нь 1992 онд ардчилсан дэглэмтэй үндсэн хуульт, чөлөөт зах зээлийн нийгэмд шилжин орлоо. Төлөвлөгөөт эдийн засгаас чөлөөт эдийн засагт шилжих шилжилт нь ихээхэн асуудлыг дагуулсаар байгаа бөгөөд эдийн засгийн өсөлт зарим жилүүдэд маш өндөр үзүүлэлттэй байхад ч нийт хүн амын гуравны нэг нь ядуу амьдралтай байнa. === Балар эртний үе === Балар эртний үе огторгуй анх үүссэнээс эхлэн бүх үеийг хамааруулж болох ч дэлхий дээр амьдрал үүссэн цаг үеэс эхлүүлэн хамардаг. Эсвэл бүр илүү нарийвчилбал хүн төрлөхтөн үүссэн үеэс эхэлнэ. Түүх судлаачид балар эртний үеийг хуваахдаа чулууны найрлага ба түүний олон улсад танигдсан чулуулга давхаргыг геологийн цаг хугацааны үечлэлтэй хамт ашиглан гурван үед хуваан авч үздэг. Эдгээр гурван үе нь балар эртний үеийн хүмүүсийн цаг үеийг тэдний аж амьдрал эд зүйлсээ хийхдээ голлон ашигладаг материалаар нь нэрлэж дараах гурван цагийн үеүдэд хуваадаг. Үүнд *Чулуун зэвсгийн үе *Хүрэл зэвсгийн үе *Төмөр зэвсгийн үе гэж хуваасан. ===Байгаль уур амьсгал, орчин=== Монгол орны байгаль газар зүйн шинж төрх эрт цагт бусад улс орны адилаар олонтоо хувьсан өөрчилөгдөж байжээ. [[Эрин]], [[галав]] солигдох бүрд нэг бол сэрүүсэж, эсвэл бүр дулаарах, шинэ амьтан, ургамал үүсэх эсхүл мөхөх, шинээр уул нуруу үүсэх, үгүй бол тектоник хөдөлгөөнөөр газрын гадарга доош суух үйл явц тасралтгүй явагдаж байсан нь палеонтологи, геологийн судалгаагаар тогтоогддог. Жишээлбэл одоогийн Төв Оросын нутаг буюу Москвагаас [[Санкт-Петербург]] хүртэлх нутаг элсэн цөл байсан бол Антарктид тив халуун дулаан чийглэг уур амьсгалтай, төрөл бүрийн ургамал, амьтнаар баялаг байжээ. Энэ үйл явц одоо ч үргэлжилсээр байгаа бөгөөд Австрали тивийг зүүн хойд зүгт Хойд Америк руу аажимаар шилжиж буй гэж үздэг. Монголд [[амтосифэйл]], [[заламбдалестес]] тарбозавр зэрэг төрөл бүрийн [[Үлэг гүрвэл|үлэг гүрвэл]], хөхтөн амьтад эрт үед байжээ. Харин Алшад [[алшазавр]], Зүүнгарт [[синраптор]] зэрэг амьтад байжээ. Эртний элсэн манханд дарагдсан амьтны яс аажимаар чулуужин олон сая жил хадгалагдах боломжтой болдог. Иймээс Монгол болон Америкаас үлэг гүрвэлийн олдвор эртний элсэн манхнаас олддог байна. Монгол нутгийн одоогийн цаг уурын шинж төрх нь [[Плейстоцены]] үед бүрэлдэн бий болсон бөгөөд Плейстоцены үед дэлхийн уур амьсгал олонтоо хүйтэрч байв. Гэвч мөстлөгийн үеийн дундуур завсрын шинжтэй дулаан үеүүд ч тохиолдож байжээ. [[Неогений галавын сүүл]], [[Дөрөвдөгч галавын эхээр]] Монголын газрын гадарга дээш өргөгдсөнөөр олон уул нуруунууд үүсчээ. Хянганы нуруу, Гималайн нуруу хоёр үүсэж далайгаас ирэх чийглэг уур амьсгалыг хаасан нь Монголын цаг уур хүйтэрч, эх газрын эрс тэс, хуурай уур амьсгалтай болоход томоохон нөлөө үзүүлсэн юм. Гэвч тэр үед Монгол орон одоогийнхоос илүү чийглэг хур тунадастай байсан ба мөсөн голоос эхтэй олон тооны их устай гол мөрөн урсаж томоохон хэмжээний нуур намаг тогтож байжээ. Одоогоос 100 000-40 000 жилийн хооронд болсон мөстлөгөөр Алтай, Хангай, Хэнтийн нурууны зарим хэсэг, Хөвсгөлийн уулс бүхэлдээ мөсөөр хучигджээ. Харин 40 000 жилийн өмнөөс цаг агаар дулаарч 15000-10000 жилийн өмнө мөстлөгийн үе бүрэн дуусчээ. Төв Ази хахир хатуу, хүйтэн, хуурай уур амьсгалтай болсон нь энэ бүс нутгийн бүх амьтан, ургамалд нөлөөлж халуун, чийглэг орны амьтан, ургамлаас овор хэмжээгээр арай бага, хүйтэн, гандуу нөхцөлд тэсвэртэй болжээ. Ийм хахир хатуу нөхцөлд байдаг Монгол орны мод халуун орныхоос удаан ургадаг нь ой модыг нөхөн төлжихөд ихээхэн хугацаа зарцуулахад хүргэдэг. Төв Ази нь урд зүгийн халуун дулаан бүсээс амьтан, ургамлын аймгийн хувьд ядмаг цөөн төрөлтэй, өвс ургамал нь намхан тачир боловч хойд зүйгт тундр руу дөхөх тутам уур амьсгал бүр илүү хахир хүйтэн болдогоос Умард Ази нь Төв Азиас ч цөөн тооны амьтан, ургамалтай байдаг. Монголд тэмээн хяруул, арслан заан, арслан, сэлмэн соёот бар, хирс зэрэг олон төрлийн амьтан хэдэн арван мянган жилийн өмнө амьдарч байсан ч мөстлөгийн сүүлээр бүгд мөхжээ. Эрдэмтэд Азиас буга, аргаль зэрэг амьтад Умард Америк руу нүүн очсон гэж үздэг. Монгол орон нь [[Монголын тэгш өндөрлөг|Монголын тэгш өндөрлөгт]] оршдог бөгөөд Монголын тэгш өндөрлөг тектоникийн маш алгуур хэдэн сая жил үргэлжилсэн хөдөлгөөнөөр Төв Азид бий болсон юм. Монголын тэгш өндөрлөг нь Төв Азийн бусад хэсэг, Сибириэс илүү өндөр газарт байдаг тул Монголоос эх авч буй бүх гол мөрөн доошоо буюу далай руу чиглэн урсдаг. Иймээс Монголын нутаг нь Төв Ази, Сибирийн бараг бүх том гол мөрний эх болдог бөгөөд Монгол нь Төв, Умард Азийн экологийн аюулгүй байдал, цэвэр усны нөөцийг хадгалах, хамгаалахад маш чухал байр суурьтай стратегийн онцгой бүс нутаг юм. ===Балар эртний хүмүүс=== Монгол орон уснаас цухуйж гарсан хамгийн анхны хуурай газрын нэг тул зарим эрдэмтэн Монгол орон эртний хүн үүссэн өлгий нутаг байж болох тухай таамаг дэвшүүлжээ. Тухайлбал Америкийн эрдэмтэн [[Хенри Осборн]], Р.Эндрьюс хоёр эртний хүн Монголд үүссэн гэж үзэн 1920-иод оны үед Монголын говьд судалгаа хийсэн ч үүнийг батлах нотолгоо олоогүй. Гэвч тэд олон тооны үлэг гүрвэлийн олдвор олсон нь палеонтологийн шинжлэх ухааны томоохон нээлт болжээ. Монгол орны умард, төв хэсэг нь 2 тэрбум гаруй жилийн өмнө үүссэн цагаасаа хойш огт хувираагүй үлдсэн эртний их газрын царцдас буюу "Азийн эртний зулай" гэгддэг. Энэ санааг Польшийн судлаач И.Д.Черский, Австрийн геологич Э.Зюсс, Оросын геологич В.А.Обручев нарын зэрэг эрдэмтэд анх дэвшүүлсэн нь эдүгээгийн геологийн судалгаагаар улам батлагдсаар байна.<ref>[http://www.zaluu.com/read/605af5c]</ref> Монгол оронд 850,000 жилийн тэртээ [[хүн]]ий өвөг амьдарч байжээ.<ref>Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажлын ололт амжилт [http://www.archaeology.mas.ac.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=56&Itemid=64]</ref> Гэвч чулуун зэвсгийн дээд үеийн хүний яс Монголоос ч, Төв Азиас ч бараг олддоггүй бөгөөд зөвхөн хүн амьдарч байсаны гэрч болох чулуун зэвсэг, сууц, хадны сүг зураг л олддог. Үүнийг Төв Азийн хахир хатуу уур амьсгалд хүний яс өгөршин алга болдогтой холбон тайлбарладаг. Баянхонгор аймгийн Нарийн голын дархны газрын чулуун зэвсгүүд баруун хойд Хятадын Сиходоу суурингийн 800,000 жилийн өмнөх дурсгалтай төстэй болохыг эрдэмтэд тогтоосон байна.<ref>[http://archaeology.ucoz.com/mongolyn_arkheologi-2.pdf Монголын археологи]</ref> Ойролцоогоор 6,000 жилийн өмнө эртний өвөг угсаатнууд задрах үед одоогийн бие даасан угсаатан үүсчээ. Энэ үед Алтайн өвөг угсаатнаас монгол, түрэг, тунгусууд, эртний европчуудаас [[герман]], кельтүүд, [[аричууд]] (иран, энэтхэгчүүд), [[славянчууд]] тус тус бие даан гарчээ. [[Хэлний язгуур]] нь үндэстнүүдийн гарлыг тодорхойлдог. Ан агнан амьдарч байсан эртний хүмүүс яваандаа зэрлэг амьтдыг гаршуулах болсноор мал аж ахуй үүсчээ. Эртний хүмүүс хонийг анх МЭӨ 11 000-9 000 жилийн өмнө Баруун Азид, ямааг МЭӨ 8000 жилийн өмнө Иранд, сарлагийг МЭӨ 2500 жилийн өмнө Төвөдөд, морийг МЭӨ 4 000 жилийн өмнө Төв Азид, нэг бөхт тэмээг МЭӨ 4 000 жилийн өмнө Арабт, [[Хоёр бөхт тэмээ]]г МЭӨ 2500 жилийн өмнө Төв Азид зүүн хойд Афган, одоогийн Уйгурын зүүн өмнөд нутагт анх гаршуулан аж ахуйд хэрэглэх болжээ. Морийг гаршуулсан нь нүүдлийн мал аж ахуй үүсэхэд гол нөлөө үзүүлсэн бол харин тэрэг үүссэнээр нүүдлийн мал аж ахуй илүү дэвшилтэт хэлбэрт шилжин орсон бөгөөд үүнийг "сонгодог нүүдлийн мал аж ахуй" гэж нэрлэдэг бөгөөд монголчууд гол төлөөлөгчдийн нэг төдийгүй сүүлчийн голомт нь болоод байгаа билээ. Төв Азийн хөрсний давхарга буюу үржил шимт хэсэг нь маш нимгэн байдаг учир тариалан эрхлэхэд тохиромжгүй байдаг ба хөрсний үржил шимт давхарга нь хамаагүй зузаан байдаг Европ, Зүүн, Зүүн Өмнөд Ази, Баруун Ази, Өмнөд Азийг бодвол Төв Азийн хөрс амархан элэгдэж үржил шимгүй болон цөлжих аюултай байдаг. Ийм учраас Төв Азийнхан эртнээс нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэх болсон байна. Харин хөрсний үржил шим сайтай, бороо хур их ордог Европ, Зүүн, Зүүн Өмнөд Ази, Өмнөд Азийнхан, Бага Азийхан, Кавказчууд, [[Месопотам|Хоёр мөрнийхөн]] тариалангийн аж ахуй эрхэлж гаршуулж тэжээж болохоор амьтан байхгүй Умард Азийнхан, Америкийн уугуул иргэд, Австраличууд, Номхон далайн арлын орнууд анчин түүвэрлэгчид болжээ. МЭӨ 4 000-3 000 жилийн өмнө Амар мөрний хавийн овог аймгууд голчлон ан агнуурын аж ахуй эрхэлж байсан бол түүнээс зүүн зүг байсан монголчууд ба бусад Төв Азийнхан хэдийн газар тариалан, мал аж ахуй эрхэлж байв. Энэ үед Байгал нуурын хавийн аймгуудын зарим нь анчин зарим нь малчин, тариаланчид байсан байна. Угсаатны хамгийн эртний бөгөөд жижиг бүлэг болох овог нь [[балар эртний үе]]д үүссэн ба хүй нэгдлийн байгуулал задарч анхны төр улс байгуулагдаж байх үед овгууд нийлж аймаг бүрдүүлэх болжээ. Дараа нь олон тооны аймгууд нэгдэн нийлснээр угсаатны арай томоохон бүлэг болох ястан бүрэлдэн бий болсон бөгөөд нэг гаралтай ястнууд үндэстнийг бүрэлдүүлдэг. Одоогоос хэдэн мянган жилийн өмнө морийг гаршуулж дараа нь модон тэргийг зохион бүтээж хэрэглэх болсноор хүмүүс нааш цааш нүүдэллэх нь улам ихэсчээ. Тухайлбал Татар аймаг нэг хэсэг Тувад байж байгаад хамгийн сүүлд Буйр нуурт очсон байдаг. Нүүдэлчид ийнхүү байнга нүүж байсан нь ямар аймаг, угсаатан хэзээ, хаана байсныг тогтооход бэрхтэй болгодог. Үүнийг тогтоохын тулд [[археологийн соёл]], [[этнологи]], [[антропологи]], [[соёл судлал]], [[´генетик]]ийн судалгаа, [[түүх]]ийн сурвалж мэдээгээр хөөж үздэг. Увс аймгийн Чандмань уулын соёлыг [[хиргисүүр]]ийн соёлтой холбодог. Чандмань уулын соёлын хүмүүс монголоид, европоид холимог гентэй хүмүүс байсан бөгөөд цэвэр монголоид эсвэл европ гентэй хүн тэдний дунд ховор байжээ.<ref>[archaeology.ucoz.com/mongolyn_arkheologi-2.pdf МОНГОЛЫН АРХЕОЛОГИ, УБ, 2002]</ref> [[Хакас]], өмнөд Красноярскийн хязгаарт байсан [[Тагарын соёл]]ын хүмүүсийг европжуу төрхтэй иран хүмүүс байсан гэдэг ба түрэг гэх хувилбар нь батлагдаагүй. [[Афанасьев]], [[Андроновын соёлыг]] иранчуудынх гэж үздэг. Алтайн угсаатнуудтай гарал нэг фин-угорууд, индианчууд, Сибирийн угсаатнууд эрт цагт Алтайн угсаатнуудын хойд захаар амьдарч байгаад салж нүүжээ. [[Казахстан]]ы хойд нутаг, Уулын Алтай, Украин, [[Төв Орос|Төв Оросын ихэнх буюу зарим нутагт]] эрт цагт фин-угорууд амьдарч байгаад ихэнх нь түрэг, иран, орос, украинд уусан мөхсөн байдаг. Угорууд Уулын Алтай, умард Казахстан, Баруун Сибирийн өмнөд хэсэгт байсан бололтой. Шиньжяньд Төв Азийн бусад нутгаас харьцангуй хожуу буюу 4-5,000 жилийн өмнө хүн суурьшсан бөгөөд баруун, баруун өмнөд, хойд, баруун хойд талаас нь европчууд ба монголоид төрхтэй азийнхан нэгэн зэрэг шахуу нүүн ирсэн ч ази хүмүүс нь европчуудад уусчээ. Тува, Хакасын эрт үеийн угсаатнуудын талаар мэдээ баримт хангалттай бус, самоедь зэрэг монголжуу угсаатнууд байсан бололтой бөгөөд Тува хавиар байсан самоедьчууд эрт болон дундад зууны үед өөр угсаатнуудад (иран, монгол, түрэг) уусчээ. ===Чулуун зэвсгийн үе=== {{гол|Чулуун зэвсгийн үе}} Дэлхийн бүс нутаг, улс орон бүр дэхь чулуун зэвсгийн болон хүрэл, төмөр зэвсгийн үе шатуудын үргэлжилсэн хугацаа, ангилал нь өөр өөр байдаг. ====Доод палеолит==== [[Доод палеолит]]ын үед Монгол нутагт оршин амьдарч байсан хүний хөдөлмөрийн гол зэвсэг нь гилбэр ба мэсэн зэвсэг байсан бөгөөд тэдгээр нь цохих, цавчих, хэрчих, хусах зэрэг олон үйлд хэрэглэгдэж байжээ. Монгол орны доод палеолитийн үе 800,000-100,000 жилийн өмнөх үеийг хамарна. ====Дунд палеолит==== Монгол одоогийн байдлаар [[дунд палеолит]]ийн үеийн хүний оршуулга хараахан илрээгүй байгаа хэдий ч тэрхүү хүмүүсийн эдлэж хэрэглэж байсан ан агнуурын болоод хөдөлмөрийн багаж зэвсгүүд олон тоотойгоор олддог. ====[[Дээд палеолит]]==== Дунд Палеолитоос дээд Палеолитод шилжихэд орчин үеийн хүн буй болсон гэж үздэг. Энэхүү дээд үе нь МЭӨ 40000-15000 жилийн өмнөх үеийг хамрана. Энэхүү үеийн гол онцлог бол эртний хүн сүргүүд задарч тодорхой газар нутагт тархан суурьшиж, овгийн нэгдэл буюу, овгоор амьдрах ёс үүсэж, нийгмийн хөгжлийн давуу тал бий болжээ. ====[[Мезолит]]==== АНУ-ын Калифорнийн их сургуулийн эрдэмтэд ДНК-гийн өөрчлөлтийг судалсны үндсэн дээр чононоос нохой үүсэх явц ойролцоогоор 135 мянган жилийн өмнө явагдсан гэж тогтоосон бол дэлхийн хамгийн эртний буюу 33 мянган жилийн настай нохойн яс Алтайн нуруунаас олдсон байдаг. Мөн Монгол нутагт 12 мянган жилийн тэртээд нохойг гаршуулсан үеийг харуулсан хадны сүг зураг Увс аймгийн Сагил суман дахь Можоогийн хаданд буй. Судлаачид энэ зургийг хүй нэгдлийн буюу Мезолитын үеийн хосгүй үнэт өвийн нэг гэж үздэг. Дэлхийд 500 гаруй төрлийн нохой байдаг. Оросын эрдэмтэн эмэгтэй манай улсад ирж судалгаа хийнгээ аймаг бүрээс монгол ноход сонгон авч Санкт-Петербург хотын ойролцоох төвдөө аваачин үржүүлж байгаа юм билээ. Тэрбээр монгол нохдын цусыг Бельгийн цусны төвд шинжлүүлж үзэхэд чонын ДНК илэрч, монгол нохой чонотой адил үзүүлэлттэй гарсан нь монгол банхар хүмүүний гаршуулсан нохойны анхдагч болохын нэг баталгаа болж байгаа юм. Хятадын зарим эрдэмтэд ч монгол нохой дэлхийн бүх нохойны угшил гэж үздэг.<ref>[http://sonin.mn/news/culture/46800 Ш.Пүрэвсүрэн Хорвоод хосгүй Монгол банхар]</ref> ====Неолит==== Монголын [[неолит]]ын буюу шинэ чулуун зэвсгийн үе нь 12,000-4,000 (7,000-4,000 (?)) жилийн өмнөх үеийг хамарна. Энэ үед мал аж ахуй, дараа нь газар тариалан үүссэнээр хөдөлмөрийн шинэ хуваарь, шинэ соёл иргэншил үүсчээ. ===Хүрэл зэвсгийн үе=== {{гол|Хүрэл зэвсгийн үе}} [[File:Slab Grave culture areal.png|thumb|[[Дөрвөлжин булш]]ны тархалтын хүрээ]] Монгол нутагт хүрлийн үйлдвэрлэл III мянганаас эхэлсэн байна. I үед өргөн дэлгэрч НТӨ I мянганы эх хүртэл үргэлжилжээ. Хүрэл эдлэлд [[зэс]] 90%,[[цагаан тугалга]] 10% ордог байна. Хүрлийг хайлж цутгаж эдлэл хийдэг байжээ. [[Дөрвөлжин булш]]наас болон түүврээр хүрэл [[сүх]], хүрлээр хийсэн [[ооль]], [[хутга]], [[зэв]]үүд, [[дуулга]], [[тогоо]], [[амгай]], [[зуузай]], [[шөвөг]], [[хуруувч]], амьтны дүрстэй тээг товруу, даруулга зэрэг зүйлс олджээ. Ер нь [[хүрэл зэвсэг]] аж ахуй чимэглэлийн зүйлс [[Монгол орон]]д ихээхэн тархмал байдаг. Тиймээс ч Монгол орныг дэлхийн хүрлийн үйлдвэрлэлийн нэг томоохон төв гэж үздэг. Хүрлийн үеийн гол дурсгал болох дөрвөлжин булш, буган чулуу нь аймгийн ахлагч,аймгийн холбооны тэргүүн зэрэг хүндтэй удирдагчдад зориулагджээ. Тийм нүсэр байгууламжийг аймаг хотлоороо бүтээхээс биш ганц нэгэн хүн бүтээх боломжгүй. [[Буган хөшөө]] нь ноёлогч аймгийн сүлд байсан бололтой. Тэгэхээр хүрлийн эхэн үеэс аймаг өрнөлийн үеэс аймгийн холбооны зохион байгуулалттай болжээ. Дөрвөлжин булш нь [[Хүннү]] нарын эртний хэлбэр тэдний өвөгтэй холбогдох дурсгал болохыг эрдэмтэд тогтоожээ. [[Хятад]] сурвалжид тэмдэглэсэн Хүннүгийн өвөг аймгийн анхных нь Хүнью болон Гүй нар юм. НТӨ II мянганы үед Гүй нар монгол нутаг дээр мал маллаж тэрэг хэрэглэн нүүдэллэн амьдарч байсан ажээ. Ху нар VII зууны үеэс намгийн хүрэн хүдрээс "Бух дарах" аргаар бага хэмжээний төмөр ялган авч багаж зэвсэг хийж эхэлжээ, эхэн үедээ төмөр ховор байснаас хүрэл зэвсгийн зарим хэсгийг төмрөөр хийж мөн хүрэл зэвсэгтэй хослуулан хэрэглэж байжээ. Чандманийн булш болон бусад газраас түүврээр сумны зэв чинжаал хутга төмөр сүх шөвөг зэрэг төмөр багаж зэвсгүүд олджээ. Төмөр зэвсэг хэрэглэсний үр дүнд НТӨ IV зууны үеэс Хүннү нар хүчирхэгжин Хүннүгийн морин цэргийн довтолгоонд Хятадын умард хэсгийн улсууд өртөж байжээ. Тэд Хүннүгийн довтолгооноос өөрсдийгөө хамгаалах зорилгоор бэхлэлт хэрэм барьж тэр нь алдарт цагаан хэрэм болсон байна. Эртний Монголын нутагт хүрэл зэвсгийн үед амьдарч байсан овог аймгуудын оюуны соёлын нэг чухал дурсгал бол хадны сүг зураг буюу хадны бичиг болно. [[Археологи]]йн судлаачид хад чулуунаа улаан зосоор зурсан зураг бол хүрэл зэвсгийн үеийн дурсгал гэж тогтоожээ. Монгол нутагт хадны улаан зосон зураг өргөн тархсан байдаг. Зосон зураг дундаас [[Улаанбаатар]] хотын ойролцоох [[Богд хан уул]]ын их бага Тэнгэрийн амны [[хадны сүг зураг]] эрдэмтдийн анхаарлыг ихээр татаж байна. Их бага Тэнгэрийн ам болон Гачууртын адагт байдаг Бичигтийн амны хадан дахь үхэрт хөллөсөн анжисны зураг нь [[төмөр зэвсгийн түрүү үе]] буюу НТӨ VII-III зуунд хамаарахыг эрдэмтэд тодорхойлжээ. Нэлээд олон аймгуудын газар нутгаас нум сумаар ан авлаж байгааг харуулсан хадны сүг зургууд элбэг олддог. Үүнд: [[хүн]], [[морь]], [[тэмээ]], [[янгир]],[[аргаль]], [[буга]], [[бодон гахай]], [[чоно]], [[үнэг]], [[Цагаан зээр|зээр]], [[шонхор]], [[бүргэд]] зэргийг харуулсан байдаг. Хүрлийн үед уран дархчуул чулуугаар хэв хийж гоёл чимэглэл байлдааны жад сэлэм цутгаж үйлвэрлэн гаргаж байжээ. Хүрлийн үеийн хадны сүг зургийг улаан зосоор зурсан зургууд, хад хонхойлон сийлж хийсэн зургууд гэж хуваан үзэж болно. Хүрлийн үйлдвэрлэлийн үеийн нэн чухал олдвор бол хүрэл тогоо юм. Үүнийг ерөнхийд нь 3 хөлт, цөгцөн ёроолт гэж 2 хувааж үздэг. Ийм тогоо [[Төв ази]], Монгол орноос [[Дунай мөрөн]] хүртэлх нутгаас олддог. Цөгцөн ёроолт тогооны жишээ гэвэл: [[1988 он]]д Монголын археологчид [[Ховд аймаг|Ховд]] аймгийн [[Манхан]] сумын Тахилтын хотгорт малтсан Хүн нарын язгууртны том булшнаас олдсон олдвор. Эртний Монгол нутаг дахь бугын дүрст хөшөө нь хүрлийн үеийн гайхамшигт дурсгалын нэг юм. Эртний хүмүүс нь урт гонзгой чулуунд бугын дүрсийг уран дүрслэлээр цохиж сийлэхдээ буганыхаа эвэр, хошуу, хоншоор, хөл, сүүл, их биеийг бодит байдлаар нь дүрсэлсэн байдаг, гол төлөв дөрвөлжин булшны баруун урд буланд босгосон байдаг. Монгол орны Буган чулуун хөшөөний олонх нь [[Архангай]] [[Булган]] [[Хөвсгөл]] [[Баянхонгор]] [[Завхан]] аймгуудын нутагт элбэг тохиолддог. Монгол улсын нутгаас бугын дүрст сийлсэн чулуун хөшөө 550 гаруй олджээ. Энэ хөшөө нь баатар дайчин эрэгтэйчүүдэд зориулсан дурсгал бөгөөд түүнийг өвч бүрэн зэвсэгтэй нь дүрсэлсэн байдаг. Зарим хөшөөний дээд хэсэгт нар сар байдаг. Ер нь нар, сар, галын дүрс нь нүүдэлчдээс суурьшмал Нанхиад зэрэгт дэлгэрсэн гэж түүх сударт бичигдсэн байдаг бөгөөд Төв Азийн унаган гаралтай дүрслэл зүйл юм. Хорвоо ертөнцийн гэрэл гэгээ сайн сайхан амьдрал дэлхийн ертөнцийн нар сар од гараг марал бугыг угалзалсан олон салаат эврээ урт сайхан зоо нуруундаа сунган тавьсан тэнгэр өөд дүүлэн нисэж байгаа бугын дүрст хөшөө бол хүрлийн үеийн хүмүүсийн амьдрал оюуны үнэт соёлын нандин дурсгал гарцаагүй мөн болох нь батлагдаж байна. Энэ нь Монгол нутгийн төв баруун хойт зүүн өмнөд хэсэгт өргөн тархсан байдаг. ===Төмөр зэвсгийн үе=== Монгол орон дахь төмөр зэвсгийн үе нь МЭӨ 1000- МЭӨ III зууныг хамрах ба эхэндээ төмөр ховор байсан тул хүрэл зэвсгийн зарим хэсгийг төмрөөр хийж байв. Монголчуудын эртний өвөг Ху нар МЭӨ VII зуунаас намгийн хүрэн хүдрээс бух дарах аргаар төмөр ялгаруулан авч эхэлжээ. Эхэн үеийн төмөр зэвсгийн гол олдворын тоонд төмөр амгай зэрэг жижиг хэрэглэл ордог бол яваандаа төмрөөр илүү олон төрлийн эдлэлийг хийж сурчээ. "Бух дарах" арга төмөр боловсруулахад чухал үүрэгтэй байсан бөгөөд Өвөрхангай аймгийн Зүүн Баян-Улааны Шар дов уулын оройгоос нуур намгийн хүдрийг бух дарах аргаар хайлуулж төмөр боловсруулж байсан зуухны үлдэгдэл олджээ. Салхинд туугдсан төмрийн үртэс нуур намгийн усанд орон эргийн ёроолд живж яваандаа шавартай хутгалдан хүрэн хүдэр үүсгэдэг. Ийм хүдрийг салхи ихтэй уулын орой дээр аваачин том шавар зуухны дээр хийж гал асаахад ширүүн салхинд галын илч улам хүчтэй болж шавраас төмөр нь хайлан ялгарч зуухны доод хэсэгт тунадаг. Бух дарах аргаас яваандаа илүү боловсронгуй хяс, тулман хөөргөөр хөөргөдөх аргууд гарчээ. ====Сүг зураг, хадны бичээс==== {{гол|Сүг зураг}} Монголын археологичид эртний хүмүүсийн хадан дээр сийлж үлдээсэн сэрээ тамга, онги тамга гэх мэт тамганууд нь Их Монгол Улс, Цагадайн улс зэрэг хожуу үеийн улсуудын тамгатай ижил болохыг тогтоожээ.<ref>Рашаан хад баримтат кино "Semoon" студи</ref> == Эртний түүх == ===Өвөг монголчууд=== *[[Дөрвөлжин булш]]ны соёлын хүмүүс *Хүннүчүүд **[[Сяньюнь]] - хүннүгийн өвөг **[[Хүннү]] Хүннүгийн зонхилох овгууд: * [[Хуянь]] * [[Лань (овог)]]: Зарим сурвалж, судалгааны бүтээлд Чоно гэсэн утгатай хэмээжээ. Бараг Чинос овогтой холбоотой мэт. * [[Луанди]] * [[Сюйбү]] * [[Циолин]] * Цяо * [[Хунюй]] - хүннү (?) * [[Юэбань]], (варвализ) [[Дунху]] угсааны ард түмнүүд * [[Татаби]] (кумоси) * [[Ухуань]] * [[Сяньби]] Сяньби аймгууд: *Сяньби *Ухуань *[[Дуань]] *[[Муюн]] *[[Тугухунь]] *[[Юйвэнь]] *[[Тоба]] *[[Нирун|Нирун:]] [[Умард Хүннү]] улс 93 онд унасны дараа Монголд үлдсэн 100,000 өрх умард хүннүчүүд дагаар орон өөрсдийгөө Сяньби гэж хэлэх болсон.Ингэснээр Монголын нутагт ноёрхлоо тогтоож эхэлсэн. Л.Гумилев нирунчуудын хэлийг хүннү, сяньби хэлний аль алинийх нь шинжийг агуулсан байсан гэж үзжээ. *Монгол шивэй - [[Шивэй]]чүүдээс монгол шивэй зэрэг цөөн тооны аймаг нь монголчуудад хамаарна. ===Хүннү (МЭӨ 209 - МЭ 156)=== {{гол|Хүннү гүрэн}} [[Зураг:Hunnu - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Хүннү]] [[Зураг:Hunnu Empire.jpg|thumb|Хүннү]] [[Хүннү гүрэн|Хүннү гүрнийг]] МЭӨ 209 онд [[Модун шаньюй]] нэгтгэн байгуулсан. Хүннү гүрэн нь богино хугацааны дотор [[Цинь улс|Цинь улсад]] аюул учруулсан хамгийн гол хүчин болсон ба Цинь улсын үед хятадын олон улс бүр тусдаа барьсан [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийг]] хооронд нь холбожээ. Цагаан хэрэм нь жанжин [[Мэнь Тянь|Мэнь Тянийн]] үед 300,000 цэргээр хамгаалагдаж байв. Хамгийн хүчирхэг үедээ баруун зүгт Балхаш нуур, зүүн зүгт [[Хянганы нуруу]], хойд зүгт [[Байгал нуур]], өмнө зүгт [[Цагаан хэрэм]]д тулсан өргөн уудам нутгийг эзлэж байжээ. Хүннү гүрнийг [[Түмэн шаньюй]] үндэслэсэн гэж шууд үзэж болохгүй. Харин түүнээс өмнө хэд хэдэн шаньюй нар байсан тухайд олонх судлаачид санал нэгтэй байдаг. Түүний хүү [[Модун шаньюй]] нь МЭӨ 209 онд эцгийгээ хөнөөж Хүннүгийн 24 аймгуудыг нэгтгэж Хүннү улсыг хүчирхэгжих эхлэлийг тавьжээ. Дараад нь зүүн Монголд байсан гол өрсөлдөгч аймаг болох [[Дунху]] нарыг эзэлжээ. Улмаар [[Цинь улс]]ын баруун аймгуудыг эзлэн өөртөө нэгтгэжээ. Хань улстай байлдсанаас хойш арван жилийн дараа Юэчжи нарыг байлдан эзлээд, МЭӨ 174 онд нас барсан. Түүнээс хойш 100 гаруй жилийн турш Хүннү нар дотоод Азид ноёрхож байсан. Үүнээс хойш Сяньби, Нирун, Жужан, Түрэг, Уйгур улсууд оршин тогтнож байжээ. === Сяньби (93/156-234/IV)=== {{гол|Сяньби}} [[File:Mongolia III.jpg|thumb|Сяньби]] [[Зураг:Sumbe - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Сяньби]] Сүмбэ буюу Сяньби улс нь МЭ 1-р зуунаас хүчирхэгжиж эхлэсэн бөгөөд [[Таньшихуай]]н (156-181 он) үед нэгдсэн улс болжээ. Таньшихуай хааны үед Хүннүгийн захиргаанд байсан газрыг эзэмших болжээ. Сүмбэ нь 167 онд [[Хань улс|Хань улсын]] довтолгооныг няцааж 180 онд Хятадын хойд хэсгийг эзлэн авчээ. Сүмбийн ард нь мал аж ахуйгаас гадна бага хэмжээний газар тариаланг эрхэлж байжээ. Сүмбэ нь III зуунд бутарчээ. Сүмбэ нарын нэгэн хэсэг болох [[Тоба|Тоба аймаг]] нь 386 онд хойд Хятадад [[Тоба Вэй]] улсыг бий болгожээ. [[Тоба Гуй]] хаан нь нүүдэлчдийг нэгтгэж урагш довтолсоор өөрийгөө Хятадын хаанаар өргөмжилжээ. Гэвч тэдгээр нь хожмын манжууд шиг хятад үндэстэн рүү уусан алга болсон ажээ. Тоба Вэй улс 534 онд бутарчээ. Сүмбэ нарын гарал үүслийг [[монгол]] гаралтай, [[тунгус]] гаралтай, эсвэл энэ хоёр үндэстний аль алиных нь овог болно гэсэн 3 ерөнхий таамаг байдаг боловч хэл аялгууны хувьд үнэхээр монгол хэлтэн байсан бололтой. Тэдний нутаглаж байсан газар нь Хянганы нурууны орчмоос Ляодуны хойг хүрч байлаа. === Нирун (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} [[Зураг:Nirun- Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Нирун]] [[Зураг:Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg|thumb|Нирун]] Жужань буюу Нирун улс нь 330-555 оны хооронд Байгал нуураас Говь цөл, Балхаш нуураас Солонгосын хойг хүртэлх нутгийг захирч оршин тогтножээ. 402 онд [[Шэлүнь]] буюу Жарун ширээнд сууж хаан цолыг хэрэглэх болсон ба Шэлүнийн үеэс хойш хүчирхэгжсэн. Нийслэл нь Орхоны хөндийд байршиж Чуну хааны үед Мумэ хотыг байгуулсан байсан. 552 онд Нируны удирдлага доорх түрэг угсаатан бослого гаргаж 555 онд Нирун улсыг мөхөөжээ. Зарим эрдэмтдийн үзэж буйгаар Нируны зарим хэсэг Монголоос гарч VI зууны үед [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] хөндийд хүрээд [[Авар]] улсыг байгуулсан гэж үздэг бол зарим нь аварууд түрэг хүмүүс гэж гэж үздэг. Нируны Монголд үлдсэн хэсэг нь [[Татар]], Хамаг Монгол, Ойрад зэрэг 12-р зууны монгол аймгуудыг бүрэлдүүлжээ. ===Түрэгийн үе (555-840)=== ==== Түрэг улс (555-745)==== {{гол|Түрэг улс}} Түрэгийн хаант улс нь Хятадын [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрэмнээс]] [[Хар тэнгис]] хүртэлх нутгийг өөрийн захиргаандаа оруулжээ. Түрэгүүд нь [[Нирун улс|Жужан улсад]] голдуу дархдын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Хөх Түрэгийн анхны хаан [[Буман хаан|Буман]], жужаны хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч жужанчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн тоомжиргүй хандсан байна. Үүний дээр Амгай хааны охиныг сүйлэхийг гуйхад, эрс гутаан доромжилсноор Нирун улсыг довтлох болсон. Ийнхүү Буман хаан, охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө Тоба нартай холбоо тогтоож, Амгай хааны цэргийг ялаад удалгүй 553 онд таалал төгссөн. Үүний дараа 553-554 онуудын хооронд хоёр хаан солигдож, Мухан хаан болсон. Улмаар [[Умард Ци|Умард Ци улстай]] эвсэж, хоёр этгээдээс нь цэрэг оруулснаар Нирун улсыг мөхөөжээ. Буман өөрийн дүү [[Истеми|Истеми тардушт]] өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч Түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буманы дараагийн хаад ялангуяа [[Мухан]] буюу Буга хааны үед түрэгүүд [[киргиз]], [[кидан|киданчуудыг]] байлдан дагуулж жужаны үлдэгдлийг хойд [[Байгал нуур]] хүртэл элдэн хөөжээ. Мөн Хятадын [[Умард Ци|Чи]], [[Умард Жоу|Жоу]] улсууд 570 оноос Түрэгийн хаанд татвар төлөх болов. Гэвч 589 онд Хятадыг нэгтгэсэн [[Сүй улс|Сүй улсын]] нөлөөгөөр, 590 онд Түрэгийн хаант улс Дорнод Түрэг, Өрнөд Түрэг хоёр хэсэгт хуваагджээ. Ингэснээр хүч нь суларч, 590-609 оныг хүртэл Сүй улсын хараат улс болоход хүрсэн. Өрнөд Түрэг 590-659 оны хооронд оршин тогтнож байгаад 658-659 оны хооронд Тан улсын довтолгоонд өртөн мөхсөн. 670 ба 682 онд тус тус Өрнөд Түрэг ба Дорнод Түрэг дахин бага зэрэг хүчирхэгжсэн ч гэсэн удаан тогтож чадсангүй. 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр [[Уйгур улс|Уйгур]], [[Басмал]], [[Кидан]], [[Тэлэ]] аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг бүрэн мөхөөжээ. ==== Уйгур улс (745-840)==== {{гол|Уйгурын хаант улс}} Уйгурууд 745 онд Пейло хэмээх хааны үед түрэгүүдийн эсрэг бослого гаргаж, Дорнод Түрэгийн хаант улсыг унаган Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Пейлогийн дараа хаан суусан [[Моюнчур]] (747-759)-ын үед Уйгур улс хүчирхэгжижээ. 751 онд [[Орхон гол|Орхон голын хөндийд]] хот байгуулж, [[Хар балгас|Орду балык]] гэж нэрлэсэн. Уйгурын хаант улс нь хамгийн хүчирхэг цагтаа [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] [[Хянганы нуруу]], [[Соёны нуруу|Соёны нуруугаас]] [[Цагаан хэрэм]] хүртэлх газар нутгыг захирч байжээ. 755 онд Тан улс тариаланчдын бослогыг дарахын тулд уйгуруудыг урьж авчирч байжээ. 766 оноос хойш [[Идигинь хаан]] алагдах хүртэл 12 жилийн турш Тан улс Уйгурт алба гувчуур өгөх болжээ. Уйгурууд нь өмнөх нүүдэлчдийгээ бодвол илүү их соёлыг хөгжүүлж [[согд-түрэгийн бичиг|согд-түрэгийн бичгийг]] сайжруулж өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. Уйгурын хаант улс 840 онд Енисейн [[Енисейн киргиз|киргизүүдэд]] цохигдон бутарч, тэдний зарим нь Шиньжаанд очиж, шинэ улс байгуулсан ажээ. Уйгурчууд Монголд байхдаа илүү монголоид төрхтэй байсан ч урагш нүүдэллэн европчуудтай холилдон өөртөө уусгаснаас ихээхэн европжуу холимог төрхтэй болжээ. [[Енисейн киргиз]]үүд 20-иод жил үргэлжилсэн бослогын эцэст 840 онд Уйгур улсын нийслэл Ордубалыкыг довтлон Уйгур улсыг унаган Киргизийн удирдагч [[Ажо]] өөрийн улсыг байгуулжээ. Уйгур улс унаснаар Монгол дахь түрэгийн ноёрхол үндсэндээ төгсгөл болсон гэсэн үзлийг дэлхийн эрдэмтэд дэмждэг бөгөөд киргизийн цэргүүдэд хөөгдсөн уйгурууд богино хугацаанд Монголыг орхин ураш нүүснээр [[Монголын өндөрлөг]]т түрэг угсааны овог аймгууд бараг үлдээгүй байна. Киргизийн цэрэг тэднийг [[Тэнгэр уул]] хүртэл үлдэн хөөж нийслэл Ордубалыкийг тонон дээрэмдсэн байна. Түрэгүүд Монголын өндөрлөгөөс нүүнгүүт урьд нь түрэгийн довтолгоонд шахагдан зүүн зүг нүүсэн монгол овог аймгууд эх нутагтаа эргэн ирж суусан байна. Киргизийн болон дэлхийн зарим түүхчид Уйгур улс унасны дараа Киргизийн хаант улс одоогийн Монгол, Өвөр Монгол, Тува, Хакас, Енисей мөрний сав газар зэрэг хэдэн сая км² нутгийг захирч байгаад 924 онд Кидан улсын довтолгооноор эзэлсэн газраа алдсан гэж үздэг ч энэ үндэслэл муутай юм. Үнэн хэрэг дээрээ Енисейн киргизүүдийн эзэмшил нь төдийлөн их тэлээгүй бөгөөд Тува, Хакас зэрэг Енисей мөрний сав газрын хэдэн зуун мянган км² газрыг л хамарч байжээ. Төв Ази дахь эртний улсуудын түүхийг судлахад эртний Хятадын он тооллын бичгүүдийг ихээхэн ашигладаг ба [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] оршин тогтнож байсан гэх баттай баримт эртний Хятадын түүхийн номнуудад байдаггүй. Түүхчид хятад хэлээрх мэдээллийг уншихдаа алдаа гаргаснаас Киргизийн улс нжлээд том газартай, удаан хугацаанд оршин тогтнож байсан гэсэн алдаатай дүгнэлтэд хүрчээ.<ref name="Ушницкий">[http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1353994860 В.Ушницкий: Кыргызский каганат - кочевая империя или раннее государство?]</ref> <ref name="Ушницкий"/><ref name="Дробышев">[http://www.synologia.ru/a/%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D0%BA%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D0%B9_%D0%B2_%D0%A6%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D0%B8 Дробышев Ю.И. "Политика киданей в Центральной Азии"]</ref><ref name="Азбелев">[http://kronk.spb.ru/mono/5.03.htm П.П. Азбелев. Древние кыргызы. Очерки истории и археологии V.3.Кыргызы и кидани: великодержавие мнимое и подлинное]</ref> Мөн Киргиз улсын удирдагч "инал" гэсэн цолтой байсан ба хан, хаан цол хэрэглэдэггүй байв.<ref name="Азбелев"/> 924 онд Кидан улсын цэрэг Монголын тал нутгийг эзлэхэд Монголд киргизүүд байгаагүй нь Киргиз улс Монголыг захирч байгаагүйг баталдаг.<ref name="Дробышев"/> Хиргисүүд нь нүүдэлчин ард түмэн байсан бөгөөд Ажо хааны 12 хөвүүн нь түүний улсыг авч чадалгүй бутран доройтоход хүргэсэн байна. Киргизүүд [[Хакас]]д төвлөн суурьшиж байжээ. Судрын чуулганд дурдсанаар Уйгурын дараа [[Татар]]ууд хүчирхэгжин Монголын нутагт нөлөөгөө тогтоосон гэдэг тул Түрэгийн үе 840 онд дууссан гэх үндэстэй юм. === Кидан улс === {{гол|Кидан}} [[Файл:Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Кидан]] [[File:Mongolia XI.jpg|thumb|Кидан]] [[Киданчууд]] нь 4, 5-р зууны үед Цагаан хэрмийн хойно нүүдэллэн амьдарч байсан ба үүний улмаас нүүдэлчин ард иргэдээс хамгийн их хятадчлагдсан нь байлаа. 917 онд Киданы тэргүүлэгч [[Амбагян|Елюй Амбагян]] 3 жил тутам тэргүүлэгчийг сонгодог журмыг зөрчин, Киданы хаан ширээг үе улиран залгамжлах болгов. Мөн Киданы хуучин 8 аймгийг үндэс болгож, Кидан улсыг байгуулжээ. Киданчууд нь Солонгос, Манжуур, мөн [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]], [[Туул гол|Туул]], [[Орхон гол|Орхон]] голын хөндийнүүдийг захирч байжээ. Улам хүчирхэгжиж Хятадыг эзэлж эхэлснээр Ляо гүрэн хэмээн нэрийдэх болжээ. Кидан улс нь хоёр янзын амьдралтай иргэдээс тогтож байжээ: хойд талдаа бэлчээрийн [[мал аж ахуй]] эрхэлдэг ард, өмнөд талдаа [[газар тариалан]] эрхэлдэг ард. Энэ 2 хэсэг нь бие биетэйгээ худалдаа наймаа өргөн хийдэг байжээ. Киданчууд нь ханз бүхий киданы их бичиг, цагаан толгой бүхий киданы бага бичиг хэмээх хоёр төрлийн бичигтэй байжээ. [[Киданы их бичиг|Киданы Их бичгийг]] 920 онд Амбагяны ач хүү Лубугу, эрдэмтэн Тулюйбу хоёр хятад бичгээс үлгэр авч зохиожээ. Харин Амбагяны хүү Елюй Тэла (Жүңдүхүн) уйгур бичгээс үлгэрлэн зохиосон бичиг нь [[Киданы бага бичиг|Киданы Бага бичиг]] хэмээн алдаршжээ. Киданчууд [[бөө мөргөл]] шүтэх нь багасаж, Буддын шашныг ихээр шүтэж байв. Кидан улс өмнөд талаараа Хятадын [[Сүн улс|Сүн гүрэнтэй]] [[Шаньси муж|Шаньси мужаар]] хиллэн, 200 орчим жилийн турш зүрчидийн Алтан улс байгуулагдах хүртэл оршин тогтножээ. Хятад, Зүрчидэд цохиулж Бээжинг булаалгасан 100 000 нүүдэлчин киданчууд баруун тийш нүүн 1128 онд [[Кашгар|Кашгарт]] хүрч, тэндээ [[Хар Кидан]]ы хүчирхэг хаант улсыг байгуулжээ. Энэ нүүдэлд суурьшмал киданчууд бараг оролцоогүй. == Дундад зууны үе == === 12-р зууны байдал === {{гол|Дундад зууны монгол аймгууд}} [[Файл:Mongol Empire c.1207.png|thumb]] 12, 13-р зууны эхээр одоогийн Монгол нутагт нэгдсэн захиргаагүй, бие биетэйгээ өрсөлдөгч, биеэ даасан олон монгол аймаг оршин тогнож байжээ. *[[Алтайн нуруу|Алтайн]], [[Хангайн нуруу]]ны дунд '''''[[Найман|Найманы ханлиг]]''''' *Хангайн, [[Хэнтийн нуруу]]ны дундуур Туул-Орхоны сав газарт '''''[[Хэрэйд|Хэрэйдийн ханлиг]]''''' *[[Байгал нуур]]ын урагш Сэлэнгийн ай саваар '''''[[Мэргид]]'''''ийн ханлиг *[[Их Хянганы нуруу]]ны урд хэсэгт '''''[[Хонгирад|Хонгирад аймаг]]''''' *[[Хөлөнбуйр]] нуурын орчим, Хянганы нурууны дунд хэсгээр '''[[Татар]]'''[[Татар|ын ханлиг]] *[[Говь|Говийн урдуур]] '''''[[Онгуд]]''''' аймаг *[[Хэнтийн нуруу|Хэнтийн нурууны]] салбар уулс, [[Гурван голын сав газар|Гурван голын бэлчирт]] '''''[[Хамаг Монгол]]''''' *Хэрлэн голоос өмнө хэсэгт ''[[Олхонууд|'''Олхонууд''']]'' *[[Хөвсгөл нуур|Хөвсгөл нуурын]] зүүн тал, Байгал нуурын урд талд '''''[[Баяд]]'', [[Ойрад|Ойн иргэн]]''' *Байгал нуурын баруун талд [[Хорь Түмэд]] тус тус байлаа. Хожим нь эдгээрээс Хамаг Монгол хүчирхэгжин бусдыгаа захирах болсон юм. Хамаг Монгол [[Боржигин|Боржигин овгийн]] [[Хабул хан]]ы үед нэг хэсэг хүчирхэгжиж байснаа дараагийн хэдэн үедээ дарагджээ. Түүний дараа Тайчуудын [[Амбагай хаан|Амбагай]] хан цолыг авчээ. Амбагай хан охиноо Татарт өгөхөөр явж байхдаа татаруудад олзлогджээ. Татарууд Амбагайг зүрчидэд өгч цаазлуулжээ. Энэ үеэс татаруудад өш хонзонтой болж, [[Хабул хан|Хабул ханы]] хүү Хотула дараа нь Хамаг Монголын ханд өргөмжлөгдөхөд Татарын эсрэг 13 удаа дайтжээ. [[Хутула хан|Хотула ханы]] хожмын удирдагчид нь Хамаг Монголын хан цолгүй байсан нь хүч суларч байсны шинж болно. Хабулын ач [[Есүхэй баатар]] нь 1171 онд татаруудад хорлогдон нас баржээ. Энэ үед түүний хүү [[Тэмүжин]] 9 настай байсан ба Монголын эзэнт гүрнийг үндэслэгч болсон байна. Харин 1189 он хүртэл Хамаг Монгол ямар ч удирдагчгүй, зохион байгуулалт байхгүй байлаа. === Их Монгол Улс === {{гол|Их Монгол Улс}} [[Зураг:Chingghis statue at Dadal sum.JPG|thumb|right|300px|Их Монгол Улсыг үндэслэгч Чингис хааны төрсөн гэгдэх газрын орчмын хөшөө]] [[Зураг:Mongol_Empire_map.gif|thumb|right|300px|Монголын Эзэнт Гүрний өргөжин тэлэлт]] Есүхэй баатар татарчуудад хорлогдсоноос хойш Хамаг Монгол нь захирагчгүй байлаа. Түүний хүү Тэмүжин нь бага насандаа асар их зовлон бэрхшээлийг туулжээ. Түүний эх [[Өэлүн|Өэлүнг]] Мэргидийн Чилэдүгээс эцэг нь авсны өшөөнд мэргидүүд Тэмүжиний эхнэр [[Бөртэ үжин]]г авсан байна. Эхнэрээ аврах гэж Тэмүжин эцгийн анд [[Тоорил хан|Ван хан Тоорил]], өөрийн багын анд [[Жамуха|Жамухын]] тусламжтайгаар Мэргидийг эзэлжээ. Энэ хэрэг явдлаар Хамаг Монгол дотроо Тэмүжиний нөлөө ихээр ихсэж анд Жамухатай өрсөлдөөн эхлэжээ. 1189 онд түүнийг Хамаг Монголын хаанд өргөмжилж, [[Чингис хаан]] нэртэй болжээ. 1206 он хүртэл [[Тайчууд]], [[Жүрхин]], [[Татар]], [[Найман]] гээд Монголын бүх аймгуудыг нэгтгэжээ. Ингэснээр [[Онон гол]]ын орчимд хурилдай зохион байгуулж Их Монгол Улсыг (Ехэ Монггул Улус) 1206 онд зарлан тунхагласан байна. Чингис хаан нь 1206-1227 оны хооронд [[Тангуд]], [[Сартуул]], [[Хар Кидан]], [[Алтан улс|Зүрчидийн Алтан улс]]ыг байлдан дагуулж уртаашаа [[Манжуур]]аас [[Каспийн тэнгис]] хүртэл уудам газар нутгийг эзэлжээ. Түүнийг нас барах үед Монголын эзэнт гүрэнд зүүн хойд Перс, хойд Хятадын хэсэг, [[Сибирь]], дундад Ази багтаж байв. Үр удам нь байлдан дагуулалтыг үргэлжлүүлэн газар нутгаа хоёр дахин томруулжээ. Чингис хаан Их Монгол улсыг дөрвөн хүүдээ хуваан өвлүүлжээ. [[Зүчи]]д [[Уралын нуруу]]наас [[Эрчис мөрөн]] хүртэл газар нутаг, [[Цагадай]]д Эрчисээс [[Балхаш нуур]], [[Төв Ази]], дорнод [[Перс]]ийг, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйд]] [[Зүүнгар]], [[Манжуур]], хойд Хятад, отгон хүү [[Тулуй]]д Монгол ёс заншлаар язгуурын Монгол нутгийг тус тус өвлүүлжээ. Өгэдэй хаан (1229-1241) нь гүрнийг улам тэлж, нийслэл [[Хархорум|Хархорумыг]] байгуулжээ. Түүний удирдлага доор Их Монгол улс нь Чингис хааны эзлэж дуусгаагүй Алтан улсыг эзлэж, баруун Ази, Европ руу улам тэлжээ. Өгэдэй хааныг нас барсны дараа Чингисийн үр удмууд нь нэг талдаа Зүчи, Тулуйн удмынхан нөгөө талдаа Өгэдэй, Цагадайн удмынхан гэж хоёр хуваагджээ. Өгэдэй хааны дараа 1236 оны Их хурилдайгаар түүний хүү [[Гүюг хаан|Гүюгийг]] хаан (1236-1248) ширээнд залжээ. Гүюгийн дараа 1251 онд Тулуйн хүү [[Мөнх хаан|Мөнхийг хаан]] (1251-1259) ширээнд суулгажээ. Мөнх хаан нь өөрийн дүү [[Хүлэгү]]г Персийг дайтахаар явуулж тэрээр 1257-1259 онуудад [[Перс]]ээс гадна [[Багдад]], [[Кавказын нуруу|Кавказ]], [[Сири]] зэрэг улс нутгийг өөрийн эрхшээлдээ оруулжээ. 1260 оны Их хурилдайгаар Мөнхийн дүү [[Аригбөх]]ийг хаан ширээнд залсан боловч ах [[Хубилай]]тай 1261-1266 онд нас барах хүртлээ тэмцэлджээ. [[Хубилай хаан]] Хятадад Юань улсыг (1271-1368) байгуулж өөрийгөө Их хаанд өргөмжлөн Даду буюу одоогийн Бээжинд нийслэллэснээр Их Монгол улсын бутрал түргэсжээ. Их Монгол улс нь: *[[Юань]] улс *[[Ил Хаант Улс]] *[[Алтан Орд]]ны улс *[[Цагадайн улс]] болж хуваагдан бутарчээ. === Улс төрийн бутралын үе === {{гол|Монгол Улс 1368-1691}} [[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|Монгол улсууд 14-17-р зуунд: [[Монгол Улс 1368-1691|Монгол Улс]], [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]] [[Зураг:Mongolia XVII.png|thumb|Монгол орон 17-р зуунд: [[Монгол Улс 1368-1691|Монгол Улс]], [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] Юань гүрнийг эсэргүүцсэн бослого удаа дараалан гарсаар босогчид 1368 онд Дайдуг эзлэн [[Тогоонтөмөр хаан]] Дайду хотоос хөөгдөн [[Юань]] гүрэн үндсэндээ мөхөв. Умар тийш хөөгдсөн монголчууд улсынхаа нэрийг '''Умард Юань улс''' болгон өөрчилж Хятадыг дахин байлдан дагуулах оролдлого хийсэн ч 1390-ээд оноос энэ бодлогоосоо татгалзжээ. 1399 онд Ойрадууд Монголоос салж Дөрвөн Ойрадын бие даасан улс байгуулснаар Монгол хоёр хуваагдаж хоорондоо сөргөлдөн байлдах болжээ. Урьд нь Монголын хаан Ойрадын удирдагчыг алсан явдал нь Ойрадуудыг салан тусгаарлахад нөлөөлжээ. 14-17-р зуунд Зургаан түмэн монгол, Дөрвөн түмэн ойрад хэмээн нэрлэгдэх болсон монголчууд [[Хянганы нуруу]]наас [[Тэнгэр уул]], Сибирээс урагшлаад [[Цагаан хэрэм]] хүртэлх нутагт нутаглаж байв. Эдгээр нь тус тусдаа бие даасан тархай бутархай ханлиг байжээ. Энэ зурвас үеийг Монголын түүхэнд Бага хаадын үе хэмээн нэрлэдэг. Энэ үеийн Монголын түүхэн номуудад улсынхаа нэрийг "Монгол Улс" гэж тэмдэглэсэн байдаг. Юанийн дараа Чингисийн үеийн дөчин түмнээс баруун гарын гурав, зүүн гарын гурван түмэн, Ойрадын дөрвөн түмэн Монголд үлдсэн учир Зургаан түмэн монгол, Дөрвөн түмэн ойрад гэсэн нэр үүсчээ. Энэ үед Монголыг дахин нэгтгэсэн хүн бол [[Батмөнх даян хаан]] юм. Түүний өмнөх [[Мандуул хаан]] угсаа залгамжлах нуган хөвүүнгүй нас барсан тул 33 настай бага хатан [[Мандухай]] нь 7 настай Батмөнхтэй ураглаж, түүний нэр дор монголчуудыг нэгтгэсэн билээ. Ийнхүү улсыг нэгтгэсэн хатныг түүхэнд Мандухай цэцэн хатан хэмээн хүндэтгэн дурсдаг төдийгүй монголчуудын дунд үлгэр домог болон үлджээ. [[Батмөнх даян хаан]]ыг тэнгэрт хальсны дараа Монгол орон дахин хэд хэдэн эзэмшил болон хуваагдав. Батмөнх даян хааны отгон хүү [[Гэрсэнз]] Монгол нутгийн төвд эцгийнхээ язгуурын улсыг залгамжлан, Халхын засаг ноёдын өвөг нь болжээ. [[Халх]] монголчууд хэмээхийн халх гэдэг үгийг эрдэмтэд голчлон "халхавч" гэсэн үгнээс гаралтай гэж үздэг. [[Гэрсэнз]] халхыг долоон хөвгүүндээ хувааж өгснөөр [[Халх|халхын долоон хошуу]] үүсэв. Халхад тус тусдаа эзэмшил бүхий 1586-1620-иод оны хооронд [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан]], [[Засагт хаан|Засагт хан]], [[Сэцэн хан аймаг|Цэцэн хан]] гэсэн цол бүхий гурван хан зэрэг шахам бий болсон. Даян хааныг залгамжлагчдын дотор Баруун түмнийг толгойлогч Алтан хан (1507-1582) ихэд алдартай байв. [[Түмэд|Түмэдийн]] [[Алтан хан]] говиос урагш, Цагаан хэрмээс хойших уудам нутгийг захирч байсан бөгөөд шарын шашин дэлгэрүүлэхэд ихэд хүчин зүтгэсэн. Түмэдийн Алтан хан одоогийн [[Хөх хот|Хөх хотыг]] үүсгэн байгуулсан нь Түмэдийн эдийн засагт ихээхэн ахиц гарсныг илтгэдэг. 17-р зууны үеэс Монголын хааны эрх мэдэл маш суларчээ. Сүүлийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] нь Цахарын Лигдэн нэртэй болсон нь бүх Монголыг бус зөвхөн Цахарыг л удирдлага доороо байлгаж чадсаны шинж юм. Ингэснээр Монгол нь олон ноёдын эзэмшил болон хувирч, цэргийн нэгдсэн хүч гаргаж чадахгүй болжээ. Энэ үеэс зүүн зүгт манжууд хүчирхэгжжээ. 1636 онд одоогийн [[Өвөр Монгол|Өвөр Монгол]] Манжид дагаар оржээ. 1620-иод оноос [[Буриад Орост эзлэгдсэн нь|Буриад Орост эзлэгдэж]] эхэлсэн байна. 1691 онд Халх, 1757 онд [[Зүүнгарын хаант улс]] [[Манж Чин улс]]ын захиргаанд орсноор 1911 он хүртэл 220 жил, (Ойрадыг эзлэгдсэнээс эхлэн тооцвол 153 жил Манжийн захиргаанд байжээ. === Манжийн үе === {{гол|Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон}} [[Зураг:Mongolia during the Manchu rule.png||thumb|Чин Улсын эрхшээл дэх [[Монгол нутаг]]]] Манж Чин улс Монголыг гадаад ертөнцөөс таслах бодлого явуулсны уршгаар Монгол орон дэлхийн хөгжил дэвшлээс хоцрогдсон орон болон хувирсан байдаг. == Орчин үе == ==== Богд Хаант Монгол Улс ==== {{гол|Богд Хаант Монгол Улс}} [[Файл:Olnoo urgugdsun Mongol uls.jpg|thumb|right|Монгол улсын Засаг захиргааны нэгжүүд]] [[File:Mongolia 1915.jpg||thumb|right|1915 он Автономит Монгол улс]] 20-р зууны эхнээс Чин улс Шинэ засгийн бодлого гээч Гадаад Монголыг Хятадад нэгтгэх бодлогыг хэрэгжүүлэх болжээ. Энэхүү бодлогыг эсэргүүцэн 1911 оны зун [[Богд хаан|VIII Богд Жавзандамба]] хутагтад бат оршил өргөх үеэр зөвлөлдөн Манжийн эрхшээлээс ангижрахаар шийдвэрлэсэн Монголын хаад ноёд, дээд лам нар [[Минжиддоржийн Ханддорж|Чин ван Ханддорж]] тэргүүтэй төлөөлөгчдийг 8 сард [[Оросын Хаант Улс|Оросын Хаант Улсын]] [[Санкт-Петербург]] руу илгээжээ. Энд оросууд тусалцаа өгөх болно гэж шийдвэрлэж Монголд эргэн ирэхэд нь Хятадад хувьсгал гарч, Чин улсын нөлөө, эрхшээл багасаж байсныг далимдуулж 1911 оны 12 сард Хүрээний манж амбаныг Бээжин руу буцаажээ. Ингээд 12 сарын 29-нд Богд Жавзандамбыг шашин төрийг хослон баригч хаанд өргөмжилж, албан ёсоор тусгаар тогтнолоо зарлажээ. Богд Хаант Монгол Улсын албан ёсны нэр нь "Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс", "Монгол Улс" юм. 1913 онд Өвөр Монголыг шинээр тусгаар тогтносон Монгол улстай нэгтгэхээр цэргүүдийг явуулсан ч, Хаант Орос, [[Дундад Иргэн Улс]] дарамт шахалт үзүүлснээр цэргүүдээ татжээ. Монгол тусгаар тогтнолоо зарласан ч Хаант Орос, Дундад Иргэн Улсын шахалтад байсаар [[Хиагтын гэрээ|1915 оны Гурван улсын гэрээнд]] Монгол улс ДИУ-ын автономит болж тусгаар тогтнол нь устжээ. ==== Хятадын цэрэг Монголыг эзэлсэн нь ==== Орос дахь Октябрын хувьсгалыг хятадууд ашиглаж Монгол руу цэрэг илгээн 1919 онд Монголын автономийг устгах гэрээг хүчээр зуруулжээ. Энэ нөхцөл байдалд 1921 онд [[Монгол Ардын Нам]] (МАН) байгуулагдаж, [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Орос Улсаас]] тусламж хүсэхээр болжээ. Энэ үеэр [[Барон Унгерн фон Штернберг]] Хүрээг эзэлж, 1921 оны 3 сард Хятадаас тусгаарлаж 7 сарын 6-нд Хаант засгийг байгуулж, хятад цэргүүдийг хөөжээ. Харин 1921 оны 7 сарын 6-нд МАН, Зөвлөлтийн цэргүүдтэй хүч хавсарч Хүрээг эзлэж, шинэ Засгийн газрыг байгуулжээ. Дараагийн хэдэн жилүүдэд ЗОУ-ын нөлөө улам ихэсч, Богд хаан нас барсны дараахан 1924 оны 11 сарын 26-нд Анхны Үндсэн хуулиа баталж [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсыг]] тунхаглажээ. ==== Социализмын үе (1924-1990) ==== {{гол|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс}} [[Зураг:Sukhe-bator.jpg|thumbnail|[[Дамдины Сүхбаатар]]]] Монгол улс хэдийгээр бүрэн тусгаар тогтносон боловч 1921 оны хувьсгалаас хойш 68 жилийн турш ЗХУ-ын нөлөөнд, улс төр, эдийн засгийн хувьд Зөвлөлтийн заавараар тэдний загварыг баримтлан хөгжиж ирсэн. Гэвч түүхийн энэ үед Монголд соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, техник технологийн томоохон өөрчлөлтүүд хийгдсэн байна. 1924 онд Монголын сүүлчийн хаан 8-р Богд Жавзандамба хутагт нас барсан бөгөөд мөн Богдын дүр тодруулахыг хоригложээ. 1924 он 11-р сарын 26-ны өдөр анхдугаар Үндсэн хуулиа баталж Бүгд найрамдах улс болсноор хаант засгаас татгалзаж шашныг төрөөс салгасан юм. Түүнчлэн 1940, 1960 онд Үндсэн хуулийг дахин шинэчлэн баталж байжээ. Энэ нь улс орны тухайн үеийн хөгжил, улс төрийн хүрээнд дэвшүүлсэн зорилтоос хамаарч байжээ. Социализмын үед Соёлын (бүх нийтээр бичиг үсэгтэй болох гэх мэт) довтолгоо, Нэгдэлжих хөдөлгөөн, Атрын аян зэрэг томоохон хөдөлгөөн, аянууд улс орон даяар өрнөж байв. Энэ нь манай орны хүн ам, соёл, амьдрах хэв маяг, эдийн засгийн бүтэц, тогтолцооны хувьд эрс өөрчлөлтүүдийг авч ирсэн билээ. Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс нь ЗХУ-ын нөлөөнд түүний заавраар оршиж байв. 1920 ба 30-аад оны үед Зөвлөлтийн нөлөөллийг эсэргүүцэж, илүү тусгаар тогтносон байдлыг дэмжиж байсан [[Догсомын Бодоо]], [[Солийн Данзан]] нар нь эрх мэдлийн төлөөх тэмцэлд хохирогч болж алагджээ. 1939 онд [[Хорлоогийн Чойбалсан]] удирдагч болжээ. Тэрбээр Зөвлөлтийн шахалтаар хувийн өмчийг хурааж, шашин шүтлэгийг хязгаарлах, зарим иргэдийг үндэслэлгүйгээр баривчлан хэлмэгдүүлэх үйл ажиллагаа явуулжээ. 1937 оноос эхлүүлсэн [[Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)|Их Хэлмэгдүүлэлтэд]] 30,000 гаруй хүн алагджээ. [[Файл:Монголия-Манжго.png|thumb|[[Зөвлөлт-Японы хилийн мөргөлдөөнүүд]]]] БНМАУ нь [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед ЗХУ-ыг бүрэн дэмжиж тусламж илгээж байсан ба 1939 оны [[Халх голын дайн]]д ЗХУ, Монголын хамтарсан хүчин [[Япон]]ы армийг ялжээ. Энэ байлдааны үр дүнд ЗХУ нь Японтой төвийг сахих гэрээнд гарын үсэг зуржээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайны сүүлийн өдрүүдэд БНМАУ ЗХУ-тай хамт Японд дайн зарласан байна. Монгол улс [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]ы үеэр манай удирдлага Өвөр Монголыг өөртөө нэгтгэхийг зорьж байв. 1945 онд [[Иосиф Сталин]], [[Чан Кайши]] нар Японы эсрэг хоорондоо холбоо тогтоож, энэ үед [[Тайвань]] нь Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрчээ. 1949 оны 10 дугаар сарын 1-нд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]] байгуулагдахад 1949 оны 10 сарын 6-нд дахин бие биеэ хүлээн зөвшөөрч дипломат харилцаа тогтоосон байна. 1952 оны 1 дүгээр сарын 26-нд Хорлоогийн Чойбалсан [[Москва]] хотод нас барахад Зөвлөлтийн дэмжлэгээр [[Юмжаагийн Цэдэнбал]]д улсыг удирдах эрх мэдэл шилжив. Энэ үеэс харьцангуй тайван байдал өрнөх болжээ. 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ-ын]] гишүүн болж, өрнөдийн зарим оронтой дипломат харилцаа тогтоох болжээ. Харин яг энэ үед буюу 1960-аад оноос ЗХУ-БНХАУ хоорондын харилцаа муудан тасарч, Монгол нь ЗХУ-ын талыг бүрэн баримтлах болжээ. Ингэснээр ЗХУ-ын оролцоо, нөлөө ихэсчээ. Монголын эдийн засаг 60-аад оноос эрчимтэй хөгжиж бүх нийтээрээ бичиг үсэг тайлагдсан Азийн анхны улс болжээ.1984 онд Ю.Цэдэнбал Москвад айлчилж байхад нь түүний эсрэг эргэлт гарч [[Жамбын Батмөнх]]ийг Монголын удирдагчаар сонгожээ. ===Нэн шинэ түүх (Ойрх түүх)=== === Ардчилсан дэглэм === {{гол|1990 оны Монголын ардчилсан хувьсгал}} [[1989]]-[[1990]] онд [[ЗХУ]] болон [[Дорнод Европ|дорнод Европын]] орнуудад өрнөсөн ардчиллын төлөөх тэмцэл Монгол улсад ч нөлөөлж [[1989]] оны 12 сарын 10-нд Ардчиллын төлөөх анхны цуглаан болж [[Монголын Ардчилсан Холбоо]] байгуулагдсанаа зарлажээ. Үүний дараа шил шилээ даран олон жагсаал цуглаан зохиогдох болж, олон хөдөлгөөн холбоод байгуулагджээ. 1990 оны 3 сарын 7-нд [[Монголын Ардчилсан Холбоо|МоАХ]]-ны зарим гишүүд Монголд анх удаа улс төрийн өлсгөлөн зарлаж, тухайн үед төрийн эрх барьж байсан [[МАХН]]-ын Төв хорооны Улс төрийн товчоог огцрохыг шаардсан байна. Тэдний шаардлагыг эрх баригчид хүлээн авч 3 сарын 9-ний орой Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, Монгол улсад улс төрийн олон намын оролцоо бүхий чөлөөт сонгууль явуулах болжээ. Анхны чөлөөт ардчилсан сонгуулиар байгуулагдсан [[Ардын Их Хурал]] 76 хоног хуралдаж [[1992]] оны 1 сарын 13-нд хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн өмч эзэмших эрхийг баталгаажуулсан шинэ [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хуулийг]] баталснаар Монгол улс ардчиллын замыг эргэлт буцалтгүй сонгосон юм. Монголын ойрх түүхийн буюу нэн шинэ түүхийн үе нь 1990 онд Монголын ардчилсан хувьсгал ялснаас хойш одоо хүртэлх үеийг хамарна. 1989 оны 12-р сарын 03-д Эрдэнэт хотод анхны тайван жагсаал болсон бөгөөд анх 1988 оны 12-рсарын 14-нд ММС удирдах газрын АТК-н жолооч нар ажил хаяж цалин хөлсөө нэмүүлэх тэмцэл хийсэн бөгөөд энэ нь улмаар хувьсах, өөрчлөгдөхийн эхлэл болсон. Харин 1989 оны 12 сарын 6-8-нд, мөн 10-нд Эрдэнэт хотын төвд жагсаал цуглаан болж байсан түүх видео бичлэг байдаг. 1989 оны 12-р сарын 19-д Эрдэнэтэд МоАХ байгуулагдаж 1990 оны 01сарын 19-21-нд гишүүдээ элсүүлж өргөдөл бичүүлэж байсан. Тэр үеийн 5-р микрийн 21-р байрны 6 тоот болон уурхайчин Соёлын ордоны бага зааланд анхны гишүүдээ элсүүлсэн болно. 1989 оны 12 сарын 10-нд [[Монголын Ардчилсан Холбоо]] байгуулагдаснаар ардчилсан хөдөлгөөн эхэлжээ. Удалгүй [[Монголын Ардчилсан Нам]], [[Монголын Социал Демократ Нам]], [[Монголын Үндэсний Дэвшлийн Нам]], [[Монголын Ногоон Нам]], [[Монголын Чөлөөт Хөдөлмөрчдийн Нам]] гэсэн намууд байгуулагджээ. Тэд анх ардчилсан нийгэмд шилжих тухай биш социализмыг сайжруулах уриа дэвшүүлж байсан юм. 1990 оны 3 сарын 7-9-ны хооронд Монголын Ардчилсан Холбооны гишүүд өлсгөлөн зарласнаар МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч нийгмийн улс төрийн тогтолцоог шинэчлэх үйл ажиллагааны эхлэл тавигджээ. 1990 оны 7 сард Монголын анхны ардчилсан сонгууль болж, ардчилал тогтжээ. 1992 онд шинэ Үндсэн хуулийг баталжээ. 1993 оны 6 сарын 6-нд [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|анхны шууд ерөнхийлөгчийн]] сонгууль болж П.Очирбат анхны Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож 1997 онд тэрээр улиран сонгогдсон байна. ==Зураг== <center><gallery> Зураг:Atlas Mongolica.jpg Файл:Mongol atlas.jpg Файл:MongolianLanguages.jpg Файл:Mongolic Lang-map.jpg File:China linguistic map.jpg Файл:Linguistic map of the Mongolic languages.png File:Linguistic map of the Altaic, Turkic and Uralic languages.png Файл:Хятадын хэлний атлас.jpg|Хятадын хэлний атлас Файл:Их, Бага Хянган, Яблоны нуруу, Становын нуруу, Алданы өндөрлөг, Верхояны нуруу.jpg|[[Их Хянган]], [[Бага Хянган]] Файл:Буриад, Эрхүү муж, Өвөр Байгалийн атлас.jpg|Буриад, Эрхүү муж, Өвөр Байгалийн атлас Файл:Алс Дорнодийн физик газарзүйн атлас.jpg|Алс Дорнодийн физик газарзүйн атлас Файл:Баруун, Зүүн Саян, Тагнын нуруу (Танну- Ола) болон Тувагийн бусад уул.png|Зүүн Саян, Тагнын нуруу (Танну- Ола) болон Тувагийн бусад уул Файл:Төв Сибирийн тэгш өндөрлөг, Зүүн Сибирийн уул нурууд.jpg|Төв Сибирийн тэгш өндөрлөг, Зүүн Сибирийн уул нурууд Файл:Оросын физик газарзүйн атлас.jpg|Оросын физик газарзүйн атлас </gallery></center> ==Нэмж унших== *[[Монголын нууц товчоо]] *[[Даяар Монгол]] *[[Нармай Монгол]] *[[Эртний нүүдэлчдийн нүүдлийн тухай домог зүй]] *[[Монгол дахь уран барилгын дурсгалууд]] *[[Монгол ноёдын цол хэргэм]] *[[Нүүдэлчид]] *[[Хүн чулуу]] ==Цахим холбоос == {{commons category|History of Mongolia|Монголын түүх}} {{commons category|Maps of Mongolia|Монголын газрын зураг}} *[https://www.academia.edu/16820034/Монгол_улсын_түүхийн_нэгдүгээр_боть Монгол улсын түүхийн нэгдүгээр боть] 2003 он *[https://www.academia.edu/10529348/Монгол_улсын_түүх._Дэд_боть.PDF Монгол улсын түүх. Дэд боть] *[https://www.academia.edu/12644461/Монгол_улсын_түүх-Гутгаар_боть Монгол улсын түүх-Гутгаар боть] *[https://www.academia.edu/12644806/Монгол_улсын_түүхийн_дөтгөөр_боть Монгол улсын түүхийн дөтгөөр боть] *[http://dn002.share.gogo.mn/download.aspx?fptr=MnUpRueriP58851383707769&secpass=d5407aee977a65851a91ec5b8a8a8e90&twopass=1394648874f8b663488a6c3b453888e84405fda7330399b35e Монголын түүх-ШУТИС] *[http://www.hse.ru/data/2014/03/16/1331735317/Mongolian%20article.pdf Acta Mongolica] *[http://archaeologyinfo.blogspot.com/2013/10/2.html archaeologyinfo.blogspot.com] *[http://mongolian-history-social.blogspot.com/2014/02/blog-post_8708.html Хүрлийн үе] *[http://ochirhistory.sur.mn/lesson.aspx?read=4eb32e8d-875f-4c3f-a7a1-1bd2f20fcc3b Чулуун зэвсгийн үеийн аж ахуй, нийгэм, соёлын асуудал] *[http://www.touristinfocenter.mn/cate1.aspx Байгаль, түүхийн дурсгалт газар] *[http://documents.tips/documents/paleolit.html Палеолит] *[http://bodonguudbatchuka.blogspot.com/2015/08/1996-1997.html Мойлтын ам] *[http://sunnson.blogspot.com/ sunnson.blogspot.com] *[http://www.mglhistory.miniih.com/index.php/home/post/27 Чулуун зэвсгийн үеийн аж ахуй, нийгэм, соёлын асуудал] *[http://www.shudarga.mn/?dazo=news&catid=26&newsid=6212 Монголын чулуун зэвсгийн үе] *[http://aboutsoyol.blogspot.com/2009/12/blog-post.html Монголын соёлын түүх] *[http://www.sonin.mn/news/culture/15698 Монгол орны үлэг гүрвэлүүд] *[http://www.sunselect.mn/mn-MN/link/Page/history_culture Түүх соёлын өвөөс] *[https://books.google.mn/books?id=5JN83EDDLl4C&dq=Historical+Dictionary+of+Mongolia&source=gbs_navlinks_s Alan J. K. Sanders "Historical Dictionary of Mongolia" 2010] *[http://www.mongolnews.mn/i/2123 Үлэг гүрвэл сүйрсэн шалтгаан тодорхой болов] *[http://ikecult.wordpress.com/2012/01/26/%D1%85%D3%A9%D1%80%D1%81%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%B1%D2%AF%D1%82%D1%8D%D1%86-%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B6-%D1%87%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%80/ Хөрсний бүтэц, шинж чанар] *[http://mongol.undesten.mn/wiki/show/name/%D0%A6%D1%8D%D1%80%D0%B4%D0%B8%D0%B9%D0%BD+%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2 Цэрдийн галав] *[http://bayankhongormusei.blog.gogo.mn/read/entry299960 хүрэл төмөр зэвсгийн үеийн зарим дурсгалын талаар] *[http://on-toli.com/modules/medleg/unshih.php?item_id=726 Монгол орны хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үе - Он-Толь] *[http://www.sonin.mn/news/culture/15698 Монгол орны үлэг гүрвэлүүд] *[http://www.sunselect.mn/mn-MN/link/Page/history_culture Түүх соёлын өвөөс] *[http://altaixangai.blogspot.com/2009/03/blog-post_18.html Танилц, Үлэг гүрвэл! (2007 он) ] *[http://www.mongolnews.mn/i/2123 Үлэг гүрвэл сүйрсэн шалтгаан тодорхой болов] *[http://ikecult.wordpress.com/2012/01/26/%D1%85%D3%A9%D1%80%D1%81%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%B1%D2%AF%D1%82%D1%8D%D1%86-%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B6-%D1%87%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%80/ Хөрсний бүтэц, шинж чанар ] *[http://mongol.undesten.mn/wiki/show/name/%D0%A6%D1%8D%D1%80%D0%B4%D0%B8%D0%B9%D0%BD+%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2 Цэрдийн галав] *[http://chinggis_history.blog.gogo.mn/read/entry268453 Н.Мөнхсайхан - Монголын археологи хичээлийн лекц] *[http://books.google.mn/books?id=hG-iQwPn86EC&pg=PA14&lpg=PA14&dq=slab+grave+gansu&source=bl&ots=_d77SlJ-l2&sig=3Xlc3P-X7O68ZAYXaiZN-FN802g&hl=mn&sa=X&ei=daRGU5myK6Ta4wSOkYDgDg&ved=0CBsQ6AEwAA#v=onepage&q=slab%20grave%20gansu&f=false Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang By James A. Millward] *[http://sonin.mn/news/culture/13545 А.Самбуу-Алтан ургийнхны удам Монголын агуу нэгэн угсаа мөн] *[http://www.zamdaan.com/index.php?option=com_content&view=article&id=667%3A2012-01-18-19-53-49&catid=16%3A2009-05-15-19-51-54 Чингис хааны Ү-ДНК ба Монголчууд болон Казакууд] *[http://asubi.mn/knowledge/tuuh-niigem/130/1007190021 МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ҮЕЧЛЭЛ] *[http://books.google.mn/books?id=yglkwD7pKV8C&dq=The+History+of+Central+Asia:+The+Age+of+the+Steppe+Warriors&source=gbs_navlinks_s The History of Central Asia:The Age of the Steppe Warriors] *[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/mongol.html vostlit.info Монголын түүхийн сурвалж бичгүүд - орос хэлээр] *[https://books.google.mn/books?id=5JN83EDDLl4C&dq=hazara+mongolia&source=gbs_navlinks_s Alan J. K. Sanders "Historical Dictionary of Mongolia"] *[http://artyx.ru/books/item/f00/s00/z0000033/index.shtml Ц.Чүлтэм Искусство Монголии с древнейших времен до начала XX века] *[http://www.globalsecurity.org/military/world/mongolia/maps-history.htm Maps] *[https://books.google.com.pk/books?id=CHzGvqRbV_IC&source=gbs_navlinks_s&hl=en The Empire of the Steppes: A History of Central Asia] *[http://royallib.com/book/grusse_rene/imperiya_stepey_attila_chingiz_han_tamerlan.html Груссе Рене - Империя степей. Аттила, Чингиз-хан, Тамерлан] == Эх сурвалж == {{reflist}} {{Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Монголын түүх| ]] [[Ангилал:Морь соёлд]] e04apvm5f3zaukc22tcfmzy9o6brk5y 706940 706939 2022-08-01T00:50:02Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Орчин үе */ wikitext text/x-wiki {{Загвар:Монголын түүх}} '''Монголын түүх''' нь [[монголчууд]]ын нүүдэл ба суурьшлын түүхтэй салшгүй холбоотой. Өнөөгийн [[Монгол Улс]]ын нутаг дэвсгэрт хүн суурьшсан цагаас эхлэн нүүдэлчид (нүүдэлчин соёл иргэншил) эзэгнэн, [[Хүннү улс|Хүннү]], [[Сяньби]] гүрнүүд байгуулагдаж байв. 1190 онд [[Чингис хаан]] тархай бутархай олон монгол аймгийг нэгэн тугийн дор нэгтгэв. [[Их Монгол Улс]] хүчирхэгжсэн үедээ Европын зүүн хагас, Азийн ихэнх газар нутгийг өөрийн мэдэлд оруулсан, хүн төрөлхтний түүхэнд дахин давтагдаагүй асар том газар нутагтай, улсын нутаг дэвсгэр дотроо [[Монголын энхтайван|Монголын энхтайвныг]] бий болгож чадсан хүчирхэг гүрэн байлаа. Хэдийгээр монголчууд дэлхийн түүхэнд тодрон гарч, Ази-Европын хооронд урьд нь байгаагүй [[соёл]], худалдааг шинэ түвшинд авчирсан ч ихэнх монголчууд нүүдлийн амьдралтай хэвээр байсан юм. 1262 онд Их Монгол улс задран [[Алтан Орд|Алтан Ордны улс]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]], [[Юань|Юань улс]] нэртэйгээр дөрвөн том гүрэнд хуваагдан, 16-р зууныг хүртэл өөр хоорондоо дайтах буюу нэгдсээр ирэв. Яг энэ үедээ монголчууд [[Буддын шашин|Буддын шашны]] нөлөөнд автаж эхэлсэн ба түүнээс хойш нэг их удалгүй буюу 17-р зууны сүүлээс эхлэн 18-р зууны дунд гэхэд ихэнх монголчууд [[Чин улс]]ад дагаар орсон байна. 20-р зууны эхэнд 1911 онд Чин улсын задран унах үед Хятад, Төвөд, Монгол гурван улс нэгэн зэрэг тусгаар тогносон байна. Энэ үед монголчууд эхлээд [[Оросын Хаант Улс|Хаант Оросын]] тусламжтайгаар [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]ыг, дараа нь 1924 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Холбоот Улсын]] тусламжтайгаар [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ыг байгуулсан нь дэлхийн түүхэн дэх хоёр дахь [[Социализм|социалист улс]] боллоо. Үүний дараа Зөвлөлт Улстай мөр зэрэгцэн улсаа хөгжүүлж чаджээ. Зүүн Европт гарсан [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|1989 оны хувьсгалууд]] ч монголд улс төрийн өөрчлөлтийг авчирсан ба үр дүнд нь 1992 онд ардчилсан дэглэмтэй үндсэн хуульт, чөлөөт зах зээлийн нийгэмд шилжин орлоо. Төлөвлөгөөт эдийн засгаас чөлөөт эдийн засагт шилжих шилжилт нь ихээхэн асуудлыг дагуулсаар байгаа бөгөөд эдийн засгийн өсөлт зарим жилүүдэд маш өндөр үзүүлэлттэй байхад ч нийт хүн амын гуравны нэг нь ядуу амьдралтай байнa. === Балар эртний үе === Балар эртний үе огторгуй анх үүссэнээс эхлэн бүх үеийг хамааруулж болох ч дэлхий дээр амьдрал үүссэн цаг үеэс эхлүүлэн хамардаг. Эсвэл бүр илүү нарийвчилбал хүн төрлөхтөн үүссэн үеэс эхэлнэ. Түүх судлаачид балар эртний үеийг хуваахдаа чулууны найрлага ба түүний олон улсад танигдсан чулуулга давхаргыг геологийн цаг хугацааны үечлэлтэй хамт ашиглан гурван үед хуваан авч үздэг. Эдгээр гурван үе нь балар эртний үеийн хүмүүсийн цаг үеийг тэдний аж амьдрал эд зүйлсээ хийхдээ голлон ашигладаг материалаар нь нэрлэж дараах гурван цагийн үеүдэд хуваадаг. Үүнд *Чулуун зэвсгийн үе *Хүрэл зэвсгийн үе *Төмөр зэвсгийн үе гэж хуваасан. ===Байгаль уур амьсгал, орчин=== Монгол орны байгаль газар зүйн шинж төрх эрт цагт бусад улс орны адилаар олонтоо хувьсан өөрчилөгдөж байжээ. [[Эрин]], [[галав]] солигдох бүрд нэг бол сэрүүсэж, эсвэл бүр дулаарах, шинэ амьтан, ургамал үүсэх эсхүл мөхөх, шинээр уул нуруу үүсэх, үгүй бол тектоник хөдөлгөөнөөр газрын гадарга доош суух үйл явц тасралтгүй явагдаж байсан нь палеонтологи, геологийн судалгаагаар тогтоогддог. Жишээлбэл одоогийн Төв Оросын нутаг буюу Москвагаас [[Санкт-Петербург]] хүртэлх нутаг элсэн цөл байсан бол Антарктид тив халуун дулаан чийглэг уур амьсгалтай, төрөл бүрийн ургамал, амьтнаар баялаг байжээ. Энэ үйл явц одоо ч үргэлжилсээр байгаа бөгөөд Австрали тивийг зүүн хойд зүгт Хойд Америк руу аажимаар шилжиж буй гэж үздэг. Монголд [[амтосифэйл]], [[заламбдалестес]] тарбозавр зэрэг төрөл бүрийн [[Үлэг гүрвэл|үлэг гүрвэл]], хөхтөн амьтад эрт үед байжээ. Харин Алшад [[алшазавр]], Зүүнгарт [[синраптор]] зэрэг амьтад байжээ. Эртний элсэн манханд дарагдсан амьтны яс аажимаар чулуужин олон сая жил хадгалагдах боломжтой болдог. Иймээс Монгол болон Америкаас үлэг гүрвэлийн олдвор эртний элсэн манхнаас олддог байна. Монгол нутгийн одоогийн цаг уурын шинж төрх нь [[Плейстоцены]] үед бүрэлдэн бий болсон бөгөөд Плейстоцены үед дэлхийн уур амьсгал олонтоо хүйтэрч байв. Гэвч мөстлөгийн үеийн дундуур завсрын шинжтэй дулаан үеүүд ч тохиолдож байжээ. [[Неогений галавын сүүл]], [[Дөрөвдөгч галавын эхээр]] Монголын газрын гадарга дээш өргөгдсөнөөр олон уул нуруунууд үүсчээ. Хянганы нуруу, Гималайн нуруу хоёр үүсэж далайгаас ирэх чийглэг уур амьсгалыг хаасан нь Монголын цаг уур хүйтэрч, эх газрын эрс тэс, хуурай уур амьсгалтай болоход томоохон нөлөө үзүүлсэн юм. Гэвч тэр үед Монгол орон одоогийнхоос илүү чийглэг хур тунадастай байсан ба мөсөн голоос эхтэй олон тооны их устай гол мөрөн урсаж томоохон хэмжээний нуур намаг тогтож байжээ. Одоогоос 100 000-40 000 жилийн хооронд болсон мөстлөгөөр Алтай, Хангай, Хэнтийн нурууны зарим хэсэг, Хөвсгөлийн уулс бүхэлдээ мөсөөр хучигджээ. Харин 40 000 жилийн өмнөөс цаг агаар дулаарч 15000-10000 жилийн өмнө мөстлөгийн үе бүрэн дуусчээ. Төв Ази хахир хатуу, хүйтэн, хуурай уур амьсгалтай болсон нь энэ бүс нутгийн бүх амьтан, ургамалд нөлөөлж халуун, чийглэг орны амьтан, ургамлаас овор хэмжээгээр арай бага, хүйтэн, гандуу нөхцөлд тэсвэртэй болжээ. Ийм хахир хатуу нөхцөлд байдаг Монгол орны мод халуун орныхоос удаан ургадаг нь ой модыг нөхөн төлжихөд ихээхэн хугацаа зарцуулахад хүргэдэг. Төв Ази нь урд зүгийн халуун дулаан бүсээс амьтан, ургамлын аймгийн хувьд ядмаг цөөн төрөлтэй, өвс ургамал нь намхан тачир боловч хойд зүйгт тундр руу дөхөх тутам уур амьсгал бүр илүү хахир хүйтэн болдогоос Умард Ази нь Төв Азиас ч цөөн тооны амьтан, ургамалтай байдаг. Монголд тэмээн хяруул, арслан заан, арслан, сэлмэн соёот бар, хирс зэрэг олон төрлийн амьтан хэдэн арван мянган жилийн өмнө амьдарч байсан ч мөстлөгийн сүүлээр бүгд мөхжээ. Эрдэмтэд Азиас буга, аргаль зэрэг амьтад Умард Америк руу нүүн очсон гэж үздэг. Монгол орон нь [[Монголын тэгш өндөрлөг|Монголын тэгш өндөрлөгт]] оршдог бөгөөд Монголын тэгш өндөрлөг тектоникийн маш алгуур хэдэн сая жил үргэлжилсэн хөдөлгөөнөөр Төв Азид бий болсон юм. Монголын тэгш өндөрлөг нь Төв Азийн бусад хэсэг, Сибириэс илүү өндөр газарт байдаг тул Монголоос эх авч буй бүх гол мөрөн доошоо буюу далай руу чиглэн урсдаг. Иймээс Монголын нутаг нь Төв Ази, Сибирийн бараг бүх том гол мөрний эх болдог бөгөөд Монгол нь Төв, Умард Азийн экологийн аюулгүй байдал, цэвэр усны нөөцийг хадгалах, хамгаалахад маш чухал байр суурьтай стратегийн онцгой бүс нутаг юм. ===Балар эртний хүмүүс=== Монгол орон уснаас цухуйж гарсан хамгийн анхны хуурай газрын нэг тул зарим эрдэмтэн Монгол орон эртний хүн үүссэн өлгий нутаг байж болох тухай таамаг дэвшүүлжээ. Тухайлбал Америкийн эрдэмтэн [[Хенри Осборн]], Р.Эндрьюс хоёр эртний хүн Монголд үүссэн гэж үзэн 1920-иод оны үед Монголын говьд судалгаа хийсэн ч үүнийг батлах нотолгоо олоогүй. Гэвч тэд олон тооны үлэг гүрвэлийн олдвор олсон нь палеонтологийн шинжлэх ухааны томоохон нээлт болжээ. Монгол орны умард, төв хэсэг нь 2 тэрбум гаруй жилийн өмнө үүссэн цагаасаа хойш огт хувираагүй үлдсэн эртний их газрын царцдас буюу "Азийн эртний зулай" гэгддэг. Энэ санааг Польшийн судлаач И.Д.Черский, Австрийн геологич Э.Зюсс, Оросын геологич В.А.Обручев нарын зэрэг эрдэмтэд анх дэвшүүлсэн нь эдүгээгийн геологийн судалгаагаар улам батлагдсаар байна.<ref>[http://www.zaluu.com/read/605af5c]</ref> Монгол оронд 850,000 жилийн тэртээ [[хүн]]ий өвөг амьдарч байжээ.<ref>Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажлын ололт амжилт [http://www.archaeology.mas.ac.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=56&Itemid=64]</ref> Гэвч чулуун зэвсгийн дээд үеийн хүний яс Монголоос ч, Төв Азиас ч бараг олддоггүй бөгөөд зөвхөн хүн амьдарч байсаны гэрч болох чулуун зэвсэг, сууц, хадны сүг зураг л олддог. Үүнийг Төв Азийн хахир хатуу уур амьсгалд хүний яс өгөршин алга болдогтой холбон тайлбарладаг. Баянхонгор аймгийн Нарийн голын дархны газрын чулуун зэвсгүүд баруун хойд Хятадын Сиходоу суурингийн 800,000 жилийн өмнөх дурсгалтай төстэй болохыг эрдэмтэд тогтоосон байна.<ref>[http://archaeology.ucoz.com/mongolyn_arkheologi-2.pdf Монголын археологи]</ref> Ойролцоогоор 6,000 жилийн өмнө эртний өвөг угсаатнууд задрах үед одоогийн бие даасан угсаатан үүсчээ. Энэ үед Алтайн өвөг угсаатнаас монгол, түрэг, тунгусууд, эртний европчуудаас [[герман]], кельтүүд, [[аричууд]] (иран, энэтхэгчүүд), [[славянчууд]] тус тус бие даан гарчээ. [[Хэлний язгуур]] нь үндэстнүүдийн гарлыг тодорхойлдог. Ан агнан амьдарч байсан эртний хүмүүс яваандаа зэрлэг амьтдыг гаршуулах болсноор мал аж ахуй үүсчээ. Эртний хүмүүс хонийг анх МЭӨ 11 000-9 000 жилийн өмнө Баруун Азид, ямааг МЭӨ 8000 жилийн өмнө Иранд, сарлагийг МЭӨ 2500 жилийн өмнө Төвөдөд, морийг МЭӨ 4 000 жилийн өмнө Төв Азид, нэг бөхт тэмээг МЭӨ 4 000 жилийн өмнө Арабт, [[Хоёр бөхт тэмээ]]г МЭӨ 2500 жилийн өмнө Төв Азид зүүн хойд Афган, одоогийн Уйгурын зүүн өмнөд нутагт анх гаршуулан аж ахуйд хэрэглэх болжээ. Морийг гаршуулсан нь нүүдлийн мал аж ахуй үүсэхэд гол нөлөө үзүүлсэн бол харин тэрэг үүссэнээр нүүдлийн мал аж ахуй илүү дэвшилтэт хэлбэрт шилжин орсон бөгөөд үүнийг "сонгодог нүүдлийн мал аж ахуй" гэж нэрлэдэг бөгөөд монголчууд гол төлөөлөгчдийн нэг төдийгүй сүүлчийн голомт нь болоод байгаа билээ. Төв Азийн хөрсний давхарга буюу үржил шимт хэсэг нь маш нимгэн байдаг учир тариалан эрхлэхэд тохиромжгүй байдаг ба хөрсний үржил шимт давхарга нь хамаагүй зузаан байдаг Европ, Зүүн, Зүүн Өмнөд Ази, Баруун Ази, Өмнөд Азийг бодвол Төв Азийн хөрс амархан элэгдэж үржил шимгүй болон цөлжих аюултай байдаг. Ийм учраас Төв Азийнхан эртнээс нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэх болсон байна. Харин хөрсний үржил шим сайтай, бороо хур их ордог Европ, Зүүн, Зүүн Өмнөд Ази, Өмнөд Азийнхан, Бага Азийхан, Кавказчууд, [[Месопотам|Хоёр мөрнийхөн]] тариалангийн аж ахуй эрхэлж гаршуулж тэжээж болохоор амьтан байхгүй Умард Азийнхан, Америкийн уугуул иргэд, Австраличууд, Номхон далайн арлын орнууд анчин түүвэрлэгчид болжээ. МЭӨ 4 000-3 000 жилийн өмнө Амар мөрний хавийн овог аймгууд голчлон ан агнуурын аж ахуй эрхэлж байсан бол түүнээс зүүн зүг байсан монголчууд ба бусад Төв Азийнхан хэдийн газар тариалан, мал аж ахуй эрхэлж байв. Энэ үед Байгал нуурын хавийн аймгуудын зарим нь анчин зарим нь малчин, тариаланчид байсан байна. Угсаатны хамгийн эртний бөгөөд жижиг бүлэг болох овог нь [[балар эртний үе]]д үүссэн ба хүй нэгдлийн байгуулал задарч анхны төр улс байгуулагдаж байх үед овгууд нийлж аймаг бүрдүүлэх болжээ. Дараа нь олон тооны аймгууд нэгдэн нийлснээр угсаатны арай томоохон бүлэг болох ястан бүрэлдэн бий болсон бөгөөд нэг гаралтай ястнууд үндэстнийг бүрэлдүүлдэг. Одоогоос хэдэн мянган жилийн өмнө морийг гаршуулж дараа нь модон тэргийг зохион бүтээж хэрэглэх болсноор хүмүүс нааш цааш нүүдэллэх нь улам ихэсчээ. Тухайлбал Татар аймаг нэг хэсэг Тувад байж байгаад хамгийн сүүлд Буйр нуурт очсон байдаг. Нүүдэлчид ийнхүү байнга нүүж байсан нь ямар аймаг, угсаатан хэзээ, хаана байсныг тогтооход бэрхтэй болгодог. Үүнийг тогтоохын тулд [[археологийн соёл]], [[этнологи]], [[антропологи]], [[соёл судлал]], [[´генетик]]ийн судалгаа, [[түүх]]ийн сурвалж мэдээгээр хөөж үздэг. Увс аймгийн Чандмань уулын соёлыг [[хиргисүүр]]ийн соёлтой холбодог. Чандмань уулын соёлын хүмүүс монголоид, европоид холимог гентэй хүмүүс байсан бөгөөд цэвэр монголоид эсвэл европ гентэй хүн тэдний дунд ховор байжээ.<ref>[archaeology.ucoz.com/mongolyn_arkheologi-2.pdf МОНГОЛЫН АРХЕОЛОГИ, УБ, 2002]</ref> [[Хакас]], өмнөд Красноярскийн хязгаарт байсан [[Тагарын соёл]]ын хүмүүсийг европжуу төрхтэй иран хүмүүс байсан гэдэг ба түрэг гэх хувилбар нь батлагдаагүй. [[Афанасьев]], [[Андроновын соёлыг]] иранчуудынх гэж үздэг. Алтайн угсаатнуудтай гарал нэг фин-угорууд, индианчууд, Сибирийн угсаатнууд эрт цагт Алтайн угсаатнуудын хойд захаар амьдарч байгаад салж нүүжээ. [[Казахстан]]ы хойд нутаг, Уулын Алтай, Украин, [[Төв Орос|Төв Оросын ихэнх буюу зарим нутагт]] эрт цагт фин-угорууд амьдарч байгаад ихэнх нь түрэг, иран, орос, украинд уусан мөхсөн байдаг. Угорууд Уулын Алтай, умард Казахстан, Баруун Сибирийн өмнөд хэсэгт байсан бололтой. Шиньжяньд Төв Азийн бусад нутгаас харьцангуй хожуу буюу 4-5,000 жилийн өмнө хүн суурьшсан бөгөөд баруун, баруун өмнөд, хойд, баруун хойд талаас нь европчууд ба монголоид төрхтэй азийнхан нэгэн зэрэг шахуу нүүн ирсэн ч ази хүмүүс нь европчуудад уусчээ. Тува, Хакасын эрт үеийн угсаатнуудын талаар мэдээ баримт хангалттай бус, самоедь зэрэг монголжуу угсаатнууд байсан бололтой бөгөөд Тува хавиар байсан самоедьчууд эрт болон дундад зууны үед өөр угсаатнуудад (иран, монгол, түрэг) уусчээ. ===Чулуун зэвсгийн үе=== {{гол|Чулуун зэвсгийн үе}} Дэлхийн бүс нутаг, улс орон бүр дэхь чулуун зэвсгийн болон хүрэл, төмөр зэвсгийн үе шатуудын үргэлжилсэн хугацаа, ангилал нь өөр өөр байдаг. ====Доод палеолит==== [[Доод палеолит]]ын үед Монгол нутагт оршин амьдарч байсан хүний хөдөлмөрийн гол зэвсэг нь гилбэр ба мэсэн зэвсэг байсан бөгөөд тэдгээр нь цохих, цавчих, хэрчих, хусах зэрэг олон үйлд хэрэглэгдэж байжээ. Монгол орны доод палеолитийн үе 800,000-100,000 жилийн өмнөх үеийг хамарна. ====Дунд палеолит==== Монгол одоогийн байдлаар [[дунд палеолит]]ийн үеийн хүний оршуулга хараахан илрээгүй байгаа хэдий ч тэрхүү хүмүүсийн эдлэж хэрэглэж байсан ан агнуурын болоод хөдөлмөрийн багаж зэвсгүүд олон тоотойгоор олддог. ====[[Дээд палеолит]]==== Дунд Палеолитоос дээд Палеолитод шилжихэд орчин үеийн хүн буй болсон гэж үздэг. Энэхүү дээд үе нь МЭӨ 40000-15000 жилийн өмнөх үеийг хамрана. Энэхүү үеийн гол онцлог бол эртний хүн сүргүүд задарч тодорхой газар нутагт тархан суурьшиж, овгийн нэгдэл буюу, овгоор амьдрах ёс үүсэж, нийгмийн хөгжлийн давуу тал бий болжээ. ====[[Мезолит]]==== АНУ-ын Калифорнийн их сургуулийн эрдэмтэд ДНК-гийн өөрчлөлтийг судалсны үндсэн дээр чононоос нохой үүсэх явц ойролцоогоор 135 мянган жилийн өмнө явагдсан гэж тогтоосон бол дэлхийн хамгийн эртний буюу 33 мянган жилийн настай нохойн яс Алтайн нуруунаас олдсон байдаг. Мөн Монгол нутагт 12 мянган жилийн тэртээд нохойг гаршуулсан үеийг харуулсан хадны сүг зураг Увс аймгийн Сагил суман дахь Можоогийн хаданд буй. Судлаачид энэ зургийг хүй нэгдлийн буюу Мезолитын үеийн хосгүй үнэт өвийн нэг гэж үздэг. Дэлхийд 500 гаруй төрлийн нохой байдаг. Оросын эрдэмтэн эмэгтэй манай улсад ирж судалгаа хийнгээ аймаг бүрээс монгол ноход сонгон авч Санкт-Петербург хотын ойролцоох төвдөө аваачин үржүүлж байгаа юм билээ. Тэрбээр монгол нохдын цусыг Бельгийн цусны төвд шинжлүүлж үзэхэд чонын ДНК илэрч, монгол нохой чонотой адил үзүүлэлттэй гарсан нь монгол банхар хүмүүний гаршуулсан нохойны анхдагч болохын нэг баталгаа болж байгаа юм. Хятадын зарим эрдэмтэд ч монгол нохой дэлхийн бүх нохойны угшил гэж үздэг.<ref>[http://sonin.mn/news/culture/46800 Ш.Пүрэвсүрэн Хорвоод хосгүй Монгол банхар]</ref> ====Неолит==== Монголын [[неолит]]ын буюу шинэ чулуун зэвсгийн үе нь 12,000-4,000 (7,000-4,000 (?)) жилийн өмнөх үеийг хамарна. Энэ үед мал аж ахуй, дараа нь газар тариалан үүссэнээр хөдөлмөрийн шинэ хуваарь, шинэ соёл иргэншил үүсчээ. ===Хүрэл зэвсгийн үе=== {{гол|Хүрэл зэвсгийн үе}} [[File:Slab Grave culture areal.png|thumb|[[Дөрвөлжин булш]]ны тархалтын хүрээ]] Монгол нутагт хүрлийн үйлдвэрлэл III мянганаас эхэлсэн байна. I үед өргөн дэлгэрч НТӨ I мянганы эх хүртэл үргэлжилжээ. Хүрэл эдлэлд [[зэс]] 90%,[[цагаан тугалга]] 10% ордог байна. Хүрлийг хайлж цутгаж эдлэл хийдэг байжээ. [[Дөрвөлжин булш]]наас болон түүврээр хүрэл [[сүх]], хүрлээр хийсэн [[ооль]], [[хутга]], [[зэв]]үүд, [[дуулга]], [[тогоо]], [[амгай]], [[зуузай]], [[шөвөг]], [[хуруувч]], амьтны дүрстэй тээг товруу, даруулга зэрэг зүйлс олджээ. Ер нь [[хүрэл зэвсэг]] аж ахуй чимэглэлийн зүйлс [[Монгол орон]]д ихээхэн тархмал байдаг. Тиймээс ч Монгол орныг дэлхийн хүрлийн үйлдвэрлэлийн нэг томоохон төв гэж үздэг. Хүрлийн үеийн гол дурсгал болох дөрвөлжин булш, буган чулуу нь аймгийн ахлагч,аймгийн холбооны тэргүүн зэрэг хүндтэй удирдагчдад зориулагджээ. Тийм нүсэр байгууламжийг аймаг хотлоороо бүтээхээс биш ганц нэгэн хүн бүтээх боломжгүй. [[Буган хөшөө]] нь ноёлогч аймгийн сүлд байсан бололтой. Тэгэхээр хүрлийн эхэн үеэс аймаг өрнөлийн үеэс аймгийн холбооны зохион байгуулалттай болжээ. Дөрвөлжин булш нь [[Хүннү]] нарын эртний хэлбэр тэдний өвөгтэй холбогдох дурсгал болохыг эрдэмтэд тогтоожээ. [[Хятад]] сурвалжид тэмдэглэсэн Хүннүгийн өвөг аймгийн анхных нь Хүнью болон Гүй нар юм. НТӨ II мянганы үед Гүй нар монгол нутаг дээр мал маллаж тэрэг хэрэглэн нүүдэллэн амьдарч байсан ажээ. Ху нар VII зууны үеэс намгийн хүрэн хүдрээс "Бух дарах" аргаар бага хэмжээний төмөр ялган авч багаж зэвсэг хийж эхэлжээ, эхэн үедээ төмөр ховор байснаас хүрэл зэвсгийн зарим хэсгийг төмрөөр хийж мөн хүрэл зэвсэгтэй хослуулан хэрэглэж байжээ. Чандманийн булш болон бусад газраас түүврээр сумны зэв чинжаал хутга төмөр сүх шөвөг зэрэг төмөр багаж зэвсгүүд олджээ. Төмөр зэвсэг хэрэглэсний үр дүнд НТӨ IV зууны үеэс Хүннү нар хүчирхэгжин Хүннүгийн морин цэргийн довтолгоонд Хятадын умард хэсгийн улсууд өртөж байжээ. Тэд Хүннүгийн довтолгооноос өөрсдийгөө хамгаалах зорилгоор бэхлэлт хэрэм барьж тэр нь алдарт цагаан хэрэм болсон байна. Эртний Монголын нутагт хүрэл зэвсгийн үед амьдарч байсан овог аймгуудын оюуны соёлын нэг чухал дурсгал бол хадны сүг зураг буюу хадны бичиг болно. [[Археологи]]йн судлаачид хад чулуунаа улаан зосоор зурсан зураг бол хүрэл зэвсгийн үеийн дурсгал гэж тогтоожээ. Монгол нутагт хадны улаан зосон зураг өргөн тархсан байдаг. Зосон зураг дундаас [[Улаанбаатар]] хотын ойролцоох [[Богд хан уул]]ын их бага Тэнгэрийн амны [[хадны сүг зураг]] эрдэмтдийн анхаарлыг ихээр татаж байна. Их бага Тэнгэрийн ам болон Гачууртын адагт байдаг Бичигтийн амны хадан дахь үхэрт хөллөсөн анжисны зураг нь [[төмөр зэвсгийн түрүү үе]] буюу НТӨ VII-III зуунд хамаарахыг эрдэмтэд тодорхойлжээ. Нэлээд олон аймгуудын газар нутгаас нум сумаар ан авлаж байгааг харуулсан хадны сүг зургууд элбэг олддог. Үүнд: [[хүн]], [[морь]], [[тэмээ]], [[янгир]],[[аргаль]], [[буга]], [[бодон гахай]], [[чоно]], [[үнэг]], [[Цагаан зээр|зээр]], [[шонхор]], [[бүргэд]] зэргийг харуулсан байдаг. Хүрлийн үед уран дархчуул чулуугаар хэв хийж гоёл чимэглэл байлдааны жад сэлэм цутгаж үйлвэрлэн гаргаж байжээ. Хүрлийн үеийн хадны сүг зургийг улаан зосоор зурсан зургууд, хад хонхойлон сийлж хийсэн зургууд гэж хуваан үзэж болно. Хүрлийн үйлдвэрлэлийн үеийн нэн чухал олдвор бол хүрэл тогоо юм. Үүнийг ерөнхийд нь 3 хөлт, цөгцөн ёроолт гэж 2 хувааж үздэг. Ийм тогоо [[Төв ази]], Монгол орноос [[Дунай мөрөн]] хүртэлх нутгаас олддог. Цөгцөн ёроолт тогооны жишээ гэвэл: [[1988 он]]д Монголын археологчид [[Ховд аймаг|Ховд]] аймгийн [[Манхан]] сумын Тахилтын хотгорт малтсан Хүн нарын язгууртны том булшнаас олдсон олдвор. Эртний Монгол нутаг дахь бугын дүрст хөшөө нь хүрлийн үеийн гайхамшигт дурсгалын нэг юм. Эртний хүмүүс нь урт гонзгой чулуунд бугын дүрсийг уран дүрслэлээр цохиж сийлэхдээ буганыхаа эвэр, хошуу, хоншоор, хөл, сүүл, их биеийг бодит байдлаар нь дүрсэлсэн байдаг, гол төлөв дөрвөлжин булшны баруун урд буланд босгосон байдаг. Монгол орны Буган чулуун хөшөөний олонх нь [[Архангай]] [[Булган]] [[Хөвсгөл]] [[Баянхонгор]] [[Завхан]] аймгуудын нутагт элбэг тохиолддог. Монгол улсын нутгаас бугын дүрст сийлсэн чулуун хөшөө 550 гаруй олджээ. Энэ хөшөө нь баатар дайчин эрэгтэйчүүдэд зориулсан дурсгал бөгөөд түүнийг өвч бүрэн зэвсэгтэй нь дүрсэлсэн байдаг. Зарим хөшөөний дээд хэсэгт нар сар байдаг. Ер нь нар, сар, галын дүрс нь нүүдэлчдээс суурьшмал Нанхиад зэрэгт дэлгэрсэн гэж түүх сударт бичигдсэн байдаг бөгөөд Төв Азийн унаган гаралтай дүрслэл зүйл юм. Хорвоо ертөнцийн гэрэл гэгээ сайн сайхан амьдрал дэлхийн ертөнцийн нар сар од гараг марал бугыг угалзалсан олон салаат эврээ урт сайхан зоо нуруундаа сунган тавьсан тэнгэр өөд дүүлэн нисэж байгаа бугын дүрст хөшөө бол хүрлийн үеийн хүмүүсийн амьдрал оюуны үнэт соёлын нандин дурсгал гарцаагүй мөн болох нь батлагдаж байна. Энэ нь Монгол нутгийн төв баруун хойт зүүн өмнөд хэсэгт өргөн тархсан байдаг. ===Төмөр зэвсгийн үе=== Монгол орон дахь төмөр зэвсгийн үе нь МЭӨ 1000- МЭӨ III зууныг хамрах ба эхэндээ төмөр ховор байсан тул хүрэл зэвсгийн зарим хэсгийг төмрөөр хийж байв. Монголчуудын эртний өвөг Ху нар МЭӨ VII зуунаас намгийн хүрэн хүдрээс бух дарах аргаар төмөр ялгаруулан авч эхэлжээ. Эхэн үеийн төмөр зэвсгийн гол олдворын тоонд төмөр амгай зэрэг жижиг хэрэглэл ордог бол яваандаа төмрөөр илүү олон төрлийн эдлэлийг хийж сурчээ. "Бух дарах" арга төмөр боловсруулахад чухал үүрэгтэй байсан бөгөөд Өвөрхангай аймгийн Зүүн Баян-Улааны Шар дов уулын оройгоос нуур намгийн хүдрийг бух дарах аргаар хайлуулж төмөр боловсруулж байсан зуухны үлдэгдэл олджээ. Салхинд туугдсан төмрийн үртэс нуур намгийн усанд орон эргийн ёроолд живж яваандаа шавартай хутгалдан хүрэн хүдэр үүсгэдэг. Ийм хүдрийг салхи ихтэй уулын орой дээр аваачин том шавар зуухны дээр хийж гал асаахад ширүүн салхинд галын илч улам хүчтэй болж шавраас төмөр нь хайлан ялгарч зуухны доод хэсэгт тунадаг. Бух дарах аргаас яваандаа илүү боловсронгуй хяс, тулман хөөргөөр хөөргөдөх аргууд гарчээ. ====Сүг зураг, хадны бичээс==== {{гол|Сүг зураг}} Монголын археологичид эртний хүмүүсийн хадан дээр сийлж үлдээсэн сэрээ тамга, онги тамга гэх мэт тамганууд нь Их Монгол Улс, Цагадайн улс зэрэг хожуу үеийн улсуудын тамгатай ижил болохыг тогтоожээ.<ref>Рашаан хад баримтат кино "Semoon" студи</ref> == Эртний түүх == ===Өвөг монголчууд=== *[[Дөрвөлжин булш]]ны соёлын хүмүүс *Хүннүчүүд **[[Сяньюнь]] - хүннүгийн өвөг **[[Хүннү]] Хүннүгийн зонхилох овгууд: * [[Хуянь]] * [[Лань (овог)]]: Зарим сурвалж, судалгааны бүтээлд Чоно гэсэн утгатай хэмээжээ. Бараг Чинос овогтой холбоотой мэт. * [[Луанди]] * [[Сюйбү]] * [[Циолин]] * Цяо * [[Хунюй]] - хүннү (?) * [[Юэбань]], (варвализ) [[Дунху]] угсааны ард түмнүүд * [[Татаби]] (кумоси) * [[Ухуань]] * [[Сяньби]] Сяньби аймгууд: *Сяньби *Ухуань *[[Дуань]] *[[Муюн]] *[[Тугухунь]] *[[Юйвэнь]] *[[Тоба]] *[[Нирун|Нирун:]] [[Умард Хүннү]] улс 93 онд унасны дараа Монголд үлдсэн 100,000 өрх умард хүннүчүүд дагаар орон өөрсдийгөө Сяньби гэж хэлэх болсон.Ингэснээр Монголын нутагт ноёрхлоо тогтоож эхэлсэн. Л.Гумилев нирунчуудын хэлийг хүннү, сяньби хэлний аль алинийх нь шинжийг агуулсан байсан гэж үзжээ. *Монгол шивэй - [[Шивэй]]чүүдээс монгол шивэй зэрэг цөөн тооны аймаг нь монголчуудад хамаарна. ===Хүннү (МЭӨ 209 - МЭ 156)=== {{гол|Хүннү гүрэн}} [[Зураг:Hunnu - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Хүннү]] [[Зураг:Hunnu Empire.jpg|thumb|Хүннү]] [[Хүннү гүрэн|Хүннү гүрнийг]] МЭӨ 209 онд [[Модун шаньюй]] нэгтгэн байгуулсан. Хүннү гүрэн нь богино хугацааны дотор [[Цинь улс|Цинь улсад]] аюул учруулсан хамгийн гол хүчин болсон ба Цинь улсын үед хятадын олон улс бүр тусдаа барьсан [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийг]] хооронд нь холбожээ. Цагаан хэрэм нь жанжин [[Мэнь Тянь|Мэнь Тянийн]] үед 300,000 цэргээр хамгаалагдаж байв. Хамгийн хүчирхэг үедээ баруун зүгт Балхаш нуур, зүүн зүгт [[Хянганы нуруу]], хойд зүгт [[Байгал нуур]], өмнө зүгт [[Цагаан хэрэм]]д тулсан өргөн уудам нутгийг эзлэж байжээ. Хүннү гүрнийг [[Түмэн шаньюй]] үндэслэсэн гэж шууд үзэж болохгүй. Харин түүнээс өмнө хэд хэдэн шаньюй нар байсан тухайд олонх судлаачид санал нэгтэй байдаг. Түүний хүү [[Модун шаньюй]] нь МЭӨ 209 онд эцгийгээ хөнөөж Хүннүгийн 24 аймгуудыг нэгтгэж Хүннү улсыг хүчирхэгжих эхлэлийг тавьжээ. Дараад нь зүүн Монголд байсан гол өрсөлдөгч аймаг болох [[Дунху]] нарыг эзэлжээ. Улмаар [[Цинь улс]]ын баруун аймгуудыг эзлэн өөртөө нэгтгэжээ. Хань улстай байлдсанаас хойш арван жилийн дараа Юэчжи нарыг байлдан эзлээд, МЭӨ 174 онд нас барсан. Түүнээс хойш 100 гаруй жилийн турш Хүннү нар дотоод Азид ноёрхож байсан. Үүнээс хойш Сяньби, Нирун, Жужан, Түрэг, Уйгур улсууд оршин тогтнож байжээ. === Сяньби (93/156-234/IV)=== {{гол|Сяньби}} [[File:Mongolia III.jpg|thumb|Сяньби]] [[Зураг:Sumbe - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Сяньби]] Сүмбэ буюу Сяньби улс нь МЭ 1-р зуунаас хүчирхэгжиж эхлэсэн бөгөөд [[Таньшихуай]]н (156-181 он) үед нэгдсэн улс болжээ. Таньшихуай хааны үед Хүннүгийн захиргаанд байсан газрыг эзэмших болжээ. Сүмбэ нь 167 онд [[Хань улс|Хань улсын]] довтолгооныг няцааж 180 онд Хятадын хойд хэсгийг эзлэн авчээ. Сүмбийн ард нь мал аж ахуйгаас гадна бага хэмжээний газар тариаланг эрхэлж байжээ. Сүмбэ нь III зуунд бутарчээ. Сүмбэ нарын нэгэн хэсэг болох [[Тоба|Тоба аймаг]] нь 386 онд хойд Хятадад [[Тоба Вэй]] улсыг бий болгожээ. [[Тоба Гуй]] хаан нь нүүдэлчдийг нэгтгэж урагш довтолсоор өөрийгөө Хятадын хаанаар өргөмжилжээ. Гэвч тэдгээр нь хожмын манжууд шиг хятад үндэстэн рүү уусан алга болсон ажээ. Тоба Вэй улс 534 онд бутарчээ. Сүмбэ нарын гарал үүслийг [[монгол]] гаралтай, [[тунгус]] гаралтай, эсвэл энэ хоёр үндэстний аль алиных нь овог болно гэсэн 3 ерөнхий таамаг байдаг боловч хэл аялгууны хувьд үнэхээр монгол хэлтэн байсан бололтой. Тэдний нутаглаж байсан газар нь Хянганы нурууны орчмоос Ляодуны хойг хүрч байлаа. === Нирун (330-555)=== {{гол|Нирун улс}} [[Зураг:Nirun- Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Нирун]] [[Зураг:Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg|thumb|Нирун]] Жужань буюу Нирун улс нь 330-555 оны хооронд Байгал нуураас Говь цөл, Балхаш нуураас Солонгосын хойг хүртэлх нутгийг захирч оршин тогтножээ. 402 онд [[Шэлүнь]] буюу Жарун ширээнд сууж хаан цолыг хэрэглэх болсон ба Шэлүнийн үеэс хойш хүчирхэгжсэн. Нийслэл нь Орхоны хөндийд байршиж Чуну хааны үед Мумэ хотыг байгуулсан байсан. 552 онд Нируны удирдлага доорх түрэг угсаатан бослого гаргаж 555 онд Нирун улсыг мөхөөжээ. Зарим эрдэмтдийн үзэж буйгаар Нируны зарим хэсэг Монголоос гарч VI зууны үед [[Ижил мөрөн|Ижил мөрний]] хөндийд хүрээд [[Авар]] улсыг байгуулсан гэж үздэг бол зарим нь аварууд түрэг хүмүүс гэж гэж үздэг. Нируны Монголд үлдсэн хэсэг нь [[Татар]], Хамаг Монгол, Ойрад зэрэг 12-р зууны монгол аймгуудыг бүрэлдүүлжээ. ===Түрэгийн үе (555-840)=== ==== Түрэг улс (555-745)==== {{гол|Түрэг улс}} Түрэгийн хаант улс нь Хятадын [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрэмнээс]] [[Хар тэнгис]] хүртэлх нутгийг өөрийн захиргаандаа оруулжээ. Түрэгүүд нь [[Нирун улс|Жужан улсад]] голдуу дархдын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Хөх Түрэгийн анхны хаан [[Буман хаан|Буман]], жужаны хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч жужанчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн тоомжиргүй хандсан байна. Үүний дээр Амгай хааны охиныг сүйлэхийг гуйхад, эрс гутаан доромжилсноор Нирун улсыг довтлох болсон. Ийнхүү Буман хаан, охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө Тоба нартай холбоо тогтоож, Амгай хааны цэргийг ялаад удалгүй 553 онд таалал төгссөн. Үүний дараа 553-554 онуудын хооронд хоёр хаан солигдож, Мухан хаан болсон. Улмаар [[Умард Ци|Умард Ци улстай]] эвсэж, хоёр этгээдээс нь цэрэг оруулснаар Нирун улсыг мөхөөжээ. Буман өөрийн дүү [[Истеми|Истеми тардушт]] өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч Түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буманы дараагийн хаад ялангуяа [[Мухан]] буюу Буга хааны үед түрэгүүд [[киргиз]], [[кидан|киданчуудыг]] байлдан дагуулж жужаны үлдэгдлийг хойд [[Байгал нуур]] хүртэл элдэн хөөжээ. Мөн Хятадын [[Умард Ци|Чи]], [[Умард Жоу|Жоу]] улсууд 570 оноос Түрэгийн хаанд татвар төлөх болов. Гэвч 589 онд Хятадыг нэгтгэсэн [[Сүй улс|Сүй улсын]] нөлөөгөөр, 590 онд Түрэгийн хаант улс Дорнод Түрэг, Өрнөд Түрэг хоёр хэсэгт хуваагджээ. Ингэснээр хүч нь суларч, 590-609 оныг хүртэл Сүй улсын хараат улс болоход хүрсэн. Өрнөд Түрэг 590-659 оны хооронд оршин тогтнож байгаад 658-659 оны хооронд Тан улсын довтолгоонд өртөн мөхсөн. 670 ба 682 онд тус тус Өрнөд Түрэг ба Дорнод Түрэг дахин бага зэрэг хүчирхэгжсэн ч гэсэн удаан тогтож чадсангүй. 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр [[Уйгур улс|Уйгур]], [[Басмал]], [[Кидан]], [[Тэлэ]] аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг бүрэн мөхөөжээ. ==== Уйгур улс (745-840)==== {{гол|Уйгурын хаант улс}} Уйгурууд 745 онд Пейло хэмээх хааны үед түрэгүүдийн эсрэг бослого гаргаж, Дорнод Түрэгийн хаант улсыг унаган Уйгурын хаант улсыг байгуулжээ. Пейлогийн дараа хаан суусан [[Моюнчур]] (747-759)-ын үед Уйгур улс хүчирхэгжижээ. 751 онд [[Орхон гол|Орхон голын хөндийд]] хот байгуулж, [[Хар балгас|Орду балык]] гэж нэрлэсэн. Уйгурын хаант улс нь хамгийн хүчирхэг цагтаа [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] [[Хянганы нуруу]], [[Соёны нуруу|Соёны нуруугаас]] [[Цагаан хэрэм]] хүртэлх газар нутгыг захирч байжээ. 755 онд Тан улс тариаланчдын бослогыг дарахын тулд уйгуруудыг урьж авчирч байжээ. 766 оноос хойш [[Идигинь хаан]] алагдах хүртэл 12 жилийн турш Тан улс Уйгурт алба гувчуур өгөх болжээ. Уйгурууд нь өмнөх нүүдэлчдийгээ бодвол илүү их соёлыг хөгжүүлж [[согд-түрэгийн бичиг|согд-түрэгийн бичгийг]] сайжруулж өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ. Уйгурын хаант улс 840 онд Енисейн [[Енисейн киргиз|киргизүүдэд]] цохигдон бутарч, тэдний зарим нь Шиньжаанд очиж, шинэ улс байгуулсан ажээ. Уйгурчууд Монголд байхдаа илүү монголоид төрхтэй байсан ч урагш нүүдэллэн европчуудтай холилдон өөртөө уусгаснаас ихээхэн европжуу холимог төрхтэй болжээ. [[Енисейн киргиз]]үүд 20-иод жил үргэлжилсэн бослогын эцэст 840 онд Уйгур улсын нийслэл Ордубалыкыг довтлон Уйгур улсыг унаган Киргизийн удирдагч [[Ажо]] өөрийн улсыг байгуулжээ. Уйгур улс унаснаар Монгол дахь түрэгийн ноёрхол үндсэндээ төгсгөл болсон гэсэн үзлийг дэлхийн эрдэмтэд дэмждэг бөгөөд киргизийн цэргүүдэд хөөгдсөн уйгурууд богино хугацаанд Монголыг орхин ураш нүүснээр [[Монголын өндөрлөг]]т түрэг угсааны овог аймгууд бараг үлдээгүй байна. Киргизийн цэрэг тэднийг [[Тэнгэр уул]] хүртэл үлдэн хөөж нийслэл Ордубалыкийг тонон дээрэмдсэн байна. Түрэгүүд Монголын өндөрлөгөөс нүүнгүүт урьд нь түрэгийн довтолгоонд шахагдан зүүн зүг нүүсэн монгол овог аймгууд эх нутагтаа эргэн ирж суусан байна. Киргизийн болон дэлхийн зарим түүхчид Уйгур улс унасны дараа Киргизийн хаант улс одоогийн Монгол, Өвөр Монгол, Тува, Хакас, Енисей мөрний сав газар зэрэг хэдэн сая км² нутгийг захирч байгаад 924 онд Кидан улсын довтолгооноор эзэлсэн газраа алдсан гэж үздэг ч энэ үндэслэл муутай юм. Үнэн хэрэг дээрээ Енисейн киргизүүдийн эзэмшил нь төдийлөн их тэлээгүй бөгөөд Тува, Хакас зэрэг Енисей мөрний сав газрын хэдэн зуун мянган км² газрыг л хамарч байжээ. Төв Ази дахь эртний улсуудын түүхийг судлахад эртний Хятадын он тооллын бичгүүдийг ихээхэн ашигладаг ба [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] оршин тогтнож байсан гэх баттай баримт эртний Хятадын түүхийн номнуудад байдаггүй. Түүхчид хятад хэлээрх мэдээллийг уншихдаа алдаа гаргаснаас Киргизийн улс нжлээд том газартай, удаан хугацаанд оршин тогтнож байсан гэсэн алдаатай дүгнэлтэд хүрчээ.<ref name="Ушницкий">[http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1353994860 В.Ушницкий: Кыргызский каганат - кочевая империя или раннее государство?]</ref> <ref name="Ушницкий"/><ref name="Дробышев">[http://www.synologia.ru/a/%D0%9F%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D0%BA%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D0%B9_%D0%B2_%D0%A6%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%90%D0%B7%D0%B8%D0%B8 Дробышев Ю.И. "Политика киданей в Центральной Азии"]</ref><ref name="Азбелев">[http://kronk.spb.ru/mono/5.03.htm П.П. Азбелев. Древние кыргызы. Очерки истории и археологии V.3.Кыргызы и кидани: великодержавие мнимое и подлинное]</ref> Мөн Киргиз улсын удирдагч "инал" гэсэн цолтой байсан ба хан, хаан цол хэрэглэдэггүй байв.<ref name="Азбелев"/> 924 онд Кидан улсын цэрэг Монголын тал нутгийг эзлэхэд Монголд киргизүүд байгаагүй нь Киргиз улс Монголыг захирч байгаагүйг баталдаг.<ref name="Дробышев"/> Хиргисүүд нь нүүдэлчин ард түмэн байсан бөгөөд Ажо хааны 12 хөвүүн нь түүний улсыг авч чадалгүй бутран доройтоход хүргэсэн байна. Киргизүүд [[Хакас]]д төвлөн суурьшиж байжээ. Судрын чуулганд дурдсанаар Уйгурын дараа [[Татар]]ууд хүчирхэгжин Монголын нутагт нөлөөгөө тогтоосон гэдэг тул Түрэгийн үе 840 онд дууссан гэх үндэстэй юм. === Кидан улс === {{гол|Кидан}} [[Файл:Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Кидан]] [[File:Mongolia XI.jpg|thumb|Кидан]] [[Киданчууд]] нь 4, 5-р зууны үед Цагаан хэрмийн хойно нүүдэллэн амьдарч байсан ба үүний улмаас нүүдэлчин ард иргэдээс хамгийн их хятадчлагдсан нь байлаа. 917 онд Киданы тэргүүлэгч [[Амбагян|Елюй Амбагян]] 3 жил тутам тэргүүлэгчийг сонгодог журмыг зөрчин, Киданы хаан ширээг үе улиран залгамжлах болгов. Мөн Киданы хуучин 8 аймгийг үндэс болгож, Кидан улсыг байгуулжээ. Киданчууд нь Солонгос, Манжуур, мөн [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]], [[Туул гол|Туул]], [[Орхон гол|Орхон]] голын хөндийнүүдийг захирч байжээ. Улам хүчирхэгжиж Хятадыг эзэлж эхэлснээр Ляо гүрэн хэмээн нэрийдэх болжээ. Кидан улс нь хоёр янзын амьдралтай иргэдээс тогтож байжээ: хойд талдаа бэлчээрийн [[мал аж ахуй]] эрхэлдэг ард, өмнөд талдаа [[газар тариалан]] эрхэлдэг ард. Энэ 2 хэсэг нь бие биетэйгээ худалдаа наймаа өргөн хийдэг байжээ. Киданчууд нь ханз бүхий киданы их бичиг, цагаан толгой бүхий киданы бага бичиг хэмээх хоёр төрлийн бичигтэй байжээ. [[Киданы их бичиг|Киданы Их бичгийг]] 920 онд Амбагяны ач хүү Лубугу, эрдэмтэн Тулюйбу хоёр хятад бичгээс үлгэр авч зохиожээ. Харин Амбагяны хүү Елюй Тэла (Жүңдүхүн) уйгур бичгээс үлгэрлэн зохиосон бичиг нь [[Киданы бага бичиг|Киданы Бага бичиг]] хэмээн алдаршжээ. Киданчууд [[бөө мөргөл]] шүтэх нь багасаж, Буддын шашныг ихээр шүтэж байв. Кидан улс өмнөд талаараа Хятадын [[Сүн улс|Сүн гүрэнтэй]] [[Шаньси муж|Шаньси мужаар]] хиллэн, 200 орчим жилийн турш зүрчидийн Алтан улс байгуулагдах хүртэл оршин тогтножээ. Хятад, Зүрчидэд цохиулж Бээжинг булаалгасан 100 000 нүүдэлчин киданчууд баруун тийш нүүн 1128 онд [[Кашгар|Кашгарт]] хүрч, тэндээ [[Хар Кидан]]ы хүчирхэг хаант улсыг байгуулжээ. Энэ нүүдэлд суурьшмал киданчууд бараг оролцоогүй. == Дундад зууны үе == === 12-р зууны байдал === {{гол|Дундад зууны монгол аймгууд}} [[Файл:Mongol Empire c.1207.png|thumb]] 12, 13-р зууны эхээр одоогийн Монгол нутагт нэгдсэн захиргаагүй, бие биетэйгээ өрсөлдөгч, биеэ даасан олон монгол аймаг оршин тогнож байжээ. *[[Алтайн нуруу|Алтайн]], [[Хангайн нуруу]]ны дунд '''''[[Найман|Найманы ханлиг]]''''' *Хангайн, [[Хэнтийн нуруу]]ны дундуур Туул-Орхоны сав газарт '''''[[Хэрэйд|Хэрэйдийн ханлиг]]''''' *[[Байгал нуур]]ын урагш Сэлэнгийн ай саваар '''''[[Мэргид]]'''''ийн ханлиг *[[Их Хянганы нуруу]]ны урд хэсэгт '''''[[Хонгирад|Хонгирад аймаг]]''''' *[[Хөлөнбуйр]] нуурын орчим, Хянганы нурууны дунд хэсгээр '''[[Татар]]'''[[Татар|ын ханлиг]] *[[Говь|Говийн урдуур]] '''''[[Онгуд]]''''' аймаг *[[Хэнтийн нуруу|Хэнтийн нурууны]] салбар уулс, [[Гурван голын сав газар|Гурван голын бэлчирт]] '''''[[Хамаг Монгол]]''''' *Хэрлэн голоос өмнө хэсэгт ''[[Олхонууд|'''Олхонууд''']]'' *[[Хөвсгөл нуур|Хөвсгөл нуурын]] зүүн тал, Байгал нуурын урд талд '''''[[Баяд]]'', [[Ойрад|Ойн иргэн]]''' *Байгал нуурын баруун талд [[Хорь Түмэд]] тус тус байлаа. Хожим нь эдгээрээс Хамаг Монгол хүчирхэгжин бусдыгаа захирах болсон юм. Хамаг Монгол [[Боржигин|Боржигин овгийн]] [[Хабул хан]]ы үед нэг хэсэг хүчирхэгжиж байснаа дараагийн хэдэн үедээ дарагджээ. Түүний дараа Тайчуудын [[Амбагай хаан|Амбагай]] хан цолыг авчээ. Амбагай хан охиноо Татарт өгөхөөр явж байхдаа татаруудад олзлогджээ. Татарууд Амбагайг зүрчидэд өгч цаазлуулжээ. Энэ үеэс татаруудад өш хонзонтой болж, [[Хабул хан|Хабул ханы]] хүү Хотула дараа нь Хамаг Монголын ханд өргөмжлөгдөхөд Татарын эсрэг 13 удаа дайтжээ. [[Хутула хан|Хотула ханы]] хожмын удирдагчид нь Хамаг Монголын хан цолгүй байсан нь хүч суларч байсны шинж болно. Хабулын ач [[Есүхэй баатар]] нь 1171 онд татаруудад хорлогдон нас баржээ. Энэ үед түүний хүү [[Тэмүжин]] 9 настай байсан ба Монголын эзэнт гүрнийг үндэслэгч болсон байна. Харин 1189 он хүртэл Хамаг Монгол ямар ч удирдагчгүй, зохион байгуулалт байхгүй байлаа. === Их Монгол Улс === {{гол|Их Монгол Улс}} [[Зураг:Chingghis statue at Dadal sum.JPG|thumb|right|300px|Их Монгол Улсыг үндэслэгч Чингис хааны төрсөн гэгдэх газрын орчмын хөшөө]] [[Зураг:Mongol_Empire_map.gif|thumb|right|300px|Монголын Эзэнт Гүрний өргөжин тэлэлт]] Есүхэй баатар татарчуудад хорлогдсоноос хойш Хамаг Монгол нь захирагчгүй байлаа. Түүний хүү Тэмүжин нь бага насандаа асар их зовлон бэрхшээлийг туулжээ. Түүний эх [[Өэлүн|Өэлүнг]] Мэргидийн Чилэдүгээс эцэг нь авсны өшөөнд мэргидүүд Тэмүжиний эхнэр [[Бөртэ үжин]]г авсан байна. Эхнэрээ аврах гэж Тэмүжин эцгийн анд [[Тоорил хан|Ван хан Тоорил]], өөрийн багын анд [[Жамуха|Жамухын]] тусламжтайгаар Мэргидийг эзэлжээ. Энэ хэрэг явдлаар Хамаг Монгол дотроо Тэмүжиний нөлөө ихээр ихсэж анд Жамухатай өрсөлдөөн эхлэжээ. 1189 онд түүнийг Хамаг Монголын хаанд өргөмжилж, [[Чингис хаан]] нэртэй болжээ. 1206 он хүртэл [[Тайчууд]], [[Жүрхин]], [[Татар]], [[Найман]] гээд Монголын бүх аймгуудыг нэгтгэжээ. Ингэснээр [[Онон гол]]ын орчимд хурилдай зохион байгуулж Их Монгол Улсыг (Ехэ Монггул Улус) 1206 онд зарлан тунхагласан байна. Чингис хаан нь 1206-1227 оны хооронд [[Тангуд]], [[Сартуул]], [[Хар Кидан]], [[Алтан улс|Зүрчидийн Алтан улс]]ыг байлдан дагуулж уртаашаа [[Манжуур]]аас [[Каспийн тэнгис]] хүртэл уудам газар нутгийг эзэлжээ. Түүнийг нас барах үед Монголын эзэнт гүрэнд зүүн хойд Перс, хойд Хятадын хэсэг, [[Сибирь]], дундад Ази багтаж байв. Үр удам нь байлдан дагуулалтыг үргэлжлүүлэн газар нутгаа хоёр дахин томруулжээ. Чингис хаан Их Монгол улсыг дөрвөн хүүдээ хуваан өвлүүлжээ. [[Зүчи]]д [[Уралын нуруу]]наас [[Эрчис мөрөн]] хүртэл газар нутаг, [[Цагадай]]д Эрчисээс [[Балхаш нуур]], [[Төв Ази]], дорнод [[Перс]]ийг, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйд]] [[Зүүнгар]], [[Манжуур]], хойд Хятад, отгон хүү [[Тулуй]]д Монгол ёс заншлаар язгуурын Монгол нутгийг тус тус өвлүүлжээ. Өгэдэй хаан (1229-1241) нь гүрнийг улам тэлж, нийслэл [[Хархорум|Хархорумыг]] байгуулжээ. Түүний удирдлага доор Их Монгол улс нь Чингис хааны эзлэж дуусгаагүй Алтан улсыг эзлэж, баруун Ази, Европ руу улам тэлжээ. Өгэдэй хааныг нас барсны дараа Чингисийн үр удмууд нь нэг талдаа Зүчи, Тулуйн удмынхан нөгөө талдаа Өгэдэй, Цагадайн удмынхан гэж хоёр хуваагджээ. Өгэдэй хааны дараа 1236 оны Их хурилдайгаар түүний хүү [[Гүюг хаан|Гүюгийг]] хаан (1236-1248) ширээнд залжээ. Гүюгийн дараа 1251 онд Тулуйн хүү [[Мөнх хаан|Мөнхийг хаан]] (1251-1259) ширээнд суулгажээ. Мөнх хаан нь өөрийн дүү [[Хүлэгү]]г Персийг дайтахаар явуулж тэрээр 1257-1259 онуудад [[Перс]]ээс гадна [[Багдад]], [[Кавказын нуруу|Кавказ]], [[Сири]] зэрэг улс нутгийг өөрийн эрхшээлдээ оруулжээ. 1260 оны Их хурилдайгаар Мөнхийн дүү [[Аригбөх]]ийг хаан ширээнд залсан боловч ах [[Хубилай]]тай 1261-1266 онд нас барах хүртлээ тэмцэлджээ. [[Хубилай хаан]] Хятадад Юань улсыг (1271-1368) байгуулж өөрийгөө Их хаанд өргөмжлөн Даду буюу одоогийн Бээжинд нийслэллэснээр Их Монгол улсын бутрал түргэсжээ. Их Монгол улс нь: *[[Юань]] улс *[[Ил Хаант Улс]] *[[Алтан Орд]]ны улс *[[Цагадайн улс]] болж хуваагдан бутарчээ. === Улс төрийн бутралын үе === {{гол|Монгол Улс 1368-1691}} [[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|Монгол улсууд 14-17-р зуунд: [[Монгол Улс 1368-1691|Монгол Улс]], [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]] [[Зураг:Mongolia XVII.png|thumb|Монгол орон 17-р зуунд: [[Монгол Улс 1368-1691|Монгол Улс]], [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] Юань гүрнийг эсэргүүцсэн бослого удаа дараалан гарсаар босогчид 1368 онд Дайдуг эзлэн [[Тогоонтөмөр хаан]] Дайду хотоос хөөгдөн [[Юань]] гүрэн үндсэндээ мөхөв. Умар тийш хөөгдсөн монголчууд улсынхаа нэрийг '''Умард Юань улс''' болгон өөрчилж Хятадыг дахин байлдан дагуулах оролдлого хийсэн ч 1390-ээд оноос энэ бодлогоосоо татгалзжээ. 1399 онд Ойрадууд Монголоос салж Дөрвөн Ойрадын бие даасан улс байгуулснаар Монгол хоёр хуваагдаж хоорондоо сөргөлдөн байлдах болжээ. Урьд нь Монголын хаан Ойрадын удирдагчыг алсан явдал нь Ойрадуудыг салан тусгаарлахад нөлөөлжээ. 14-17-р зуунд Зургаан түмэн монгол, Дөрвөн түмэн ойрад хэмээн нэрлэгдэх болсон монголчууд [[Хянганы нуруу]]наас [[Тэнгэр уул]], Сибирээс урагшлаад [[Цагаан хэрэм]] хүртэлх нутагт нутаглаж байв. Эдгээр нь тус тусдаа бие даасан тархай бутархай ханлиг байжээ. Энэ зурвас үеийг Монголын түүхэнд Бага хаадын үе хэмээн нэрлэдэг. Энэ үеийн Монголын түүхэн номуудад улсынхаа нэрийг "Монгол Улс" гэж тэмдэглэсэн байдаг. Юанийн дараа Чингисийн үеийн дөчин түмнээс баруун гарын гурав, зүүн гарын гурван түмэн, Ойрадын дөрвөн түмэн Монголд үлдсэн учир Зургаан түмэн монгол, Дөрвөн түмэн ойрад гэсэн нэр үүсчээ. Энэ үед Монголыг дахин нэгтгэсэн хүн бол [[Батмөнх даян хаан]] юм. Түүний өмнөх [[Мандуул хаан]] угсаа залгамжлах нуган хөвүүнгүй нас барсан тул 33 настай бага хатан [[Мандухай]] нь 7 настай Батмөнхтэй ураглаж, түүний нэр дор монголчуудыг нэгтгэсэн билээ. Ийнхүү улсыг нэгтгэсэн хатныг түүхэнд Мандухай цэцэн хатан хэмээн хүндэтгэн дурсдаг төдийгүй монголчуудын дунд үлгэр домог болон үлджээ. [[Батмөнх даян хаан]]ыг тэнгэрт хальсны дараа Монгол орон дахин хэд хэдэн эзэмшил болон хуваагдав. Батмөнх даян хааны отгон хүү [[Гэрсэнз]] Монгол нутгийн төвд эцгийнхээ язгуурын улсыг залгамжлан, Халхын засаг ноёдын өвөг нь болжээ. [[Халх]] монголчууд хэмээхийн халх гэдэг үгийг эрдэмтэд голчлон "халхавч" гэсэн үгнээс гаралтай гэж үздэг. [[Гэрсэнз]] халхыг долоон хөвгүүндээ хувааж өгснөөр [[Халх|халхын долоон хошуу]] үүсэв. Халхад тус тусдаа эзэмшил бүхий 1586-1620-иод оны хооронд [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан]], [[Засагт хаан|Засагт хан]], [[Сэцэн хан аймаг|Цэцэн хан]] гэсэн цол бүхий гурван хан зэрэг шахам бий болсон. Даян хааныг залгамжлагчдын дотор Баруун түмнийг толгойлогч Алтан хан (1507-1582) ихэд алдартай байв. [[Түмэд|Түмэдийн]] [[Алтан хан]] говиос урагш, Цагаан хэрмээс хойших уудам нутгийг захирч байсан бөгөөд шарын шашин дэлгэрүүлэхэд ихэд хүчин зүтгэсэн. Түмэдийн Алтан хан одоогийн [[Хөх хот|Хөх хотыг]] үүсгэн байгуулсан нь Түмэдийн эдийн засагт ихээхэн ахиц гарсныг илтгэдэг. 17-р зууны үеэс Монголын хааны эрх мэдэл маш суларчээ. Сүүлийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] нь Цахарын Лигдэн нэртэй болсон нь бүх Монголыг бус зөвхөн Цахарыг л удирдлага доороо байлгаж чадсаны шинж юм. Ингэснээр Монгол нь олон ноёдын эзэмшил болон хувирч, цэргийн нэгдсэн хүч гаргаж чадахгүй болжээ. Энэ үеэс зүүн зүгт манжууд хүчирхэгжжээ. 1636 онд одоогийн [[Өвөр Монгол|Өвөр Монгол]] Манжид дагаар оржээ. 1620-иод оноос [[Буриад Орост эзлэгдсэн нь|Буриад Орост эзлэгдэж]] эхэлсэн байна. 1691 онд Халх, 1757 онд [[Зүүнгарын хаант улс]] [[Манж Чин улс]]ын захиргаанд орсноор 1911 он хүртэл 220 жил, (Ойрадыг эзлэгдсэнээс эхлэн тооцвол 153 жил Манжийн захиргаанд байжээ. === Манжийн үе === {{гол|Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон}} [[Зураг:Mongolia during the Manchu rule.png||thumb|Чин Улсын эрхшээл дэх [[Монгол нутаг]]]] Манж Чин улс Монголыг гадаад ертөнцөөс таслах бодлого явуулсны уршгаар Монгол орон дэлхийн хөгжил дэвшлээс хоцрогдсон орон болон хувирсан байдаг. == Орчин үе == ==== Богд Хаант Монгол Улс ==== {{гол|Богд Хаант Монгол Улс}} [[Файл:Olnoo urgugdsun Mongol uls.jpg|thumb|right|Монгол улсын Засаг захиргааны нэгжүүд]] [[File:Mongolia 1915.jpg||thumb|right|1915 онд Автономит Монгол улс]] 20-р зууны эхнээс Чин улс Шинэ засгийн бодлого гээч Гадаад Монголыг Хятадад нэгтгэх бодлогыг хэрэгжүүлэх болжээ. Энэхүү бодлогыг эсэргүүцэн 1911 оны зун [[Богд хаан|VIII Богд Жавзандамба]] хутагтад бат оршил өргөх үеэр зөвлөлдөн Манжийн эрхшээлээс ангижрахаар шийдвэрлэсэн Монголын хаад ноёд, дээд лам нар [[Минжиддоржийн Ханддорж|Чин ван Ханддорж]] тэргүүтэй төлөөлөгчдийг 8 сард [[Оросын Хаант Улс|Оросын Хаант Улсын]] [[Санкт-Петербург]] руу илгээжээ. Энд оросууд тусалцаа өгөх болно гэж шийдвэрлэж Монголд эргэн ирэхэд нь Хятадад хувьсгал гарч, Чин улсын нөлөө, эрхшээл багасаж байсныг далимдуулж 1911 оны 12 сард Хүрээний манж амбаныг Бээжин руу буцаажээ. Ингээд 12 сарын 29-нд Богд Жавзандамбыг шашин төрийг хослон баригч хаанд өргөмжилж, албан ёсоор тусгаар тогтнолоо зарлажээ. Богд Хаант Монгол Улсын албан ёсны нэр нь "Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс", "Монгол Улс" юм. 1913 онд Өвөр Монголыг шинээр тусгаар тогтносон Монгол улстай нэгтгэхээр цэргүүдийг явуулсан ч, Хаант Орос, [[Дундад Иргэн Улс]] дарамт шахалт үзүүлснээр цэргүүдээ татжээ. Монгол тусгаар тогтнолоо зарласан ч Хаант Орос, Дундад Иргэн Улсын шахалтад байсаар [[Хиагтын гэрээ|1915 оны Гурван улсын гэрээнд]] Монгол улс ДИУ-ын автономит болж тусгаар тогтнол нь устжээ. ==== Хятадын цэрэг Монголыг эзэлсэн нь ==== Орос дахь Октябрын хувьсгалыг хятадууд ашиглаж Монгол руу цэрэг илгээн 1919 онд Монголын автономийг устгах гэрээг хүчээр зуруулжээ. Энэ нөхцөл байдалд 1921 онд [[Монгол Ардын Нам]] (МАН) байгуулагдаж, [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Орос Улсаас]] тусламж хүсэхээр болжээ. Энэ үеэр [[Барон Унгерн фон Штернберг]] Хүрээг эзэлж, 1921 оны 3 сард Хятадаас тусгаарлаж 7 сарын 6-нд Хаант засгийг байгуулж, хятад цэргүүдийг хөөжээ. Харин 1921 оны 7 сарын 6-нд МАН, Зөвлөлтийн цэргүүдтэй хүч хавсарч Хүрээг эзлэж, шинэ Засгийн газрыг байгуулжээ. Дараагийн хэдэн жилүүдэд ЗОУ-ын нөлөө улам ихэсч, Богд хаан нас барсны дараахан 1924 оны 11 сарын 26-нд Анхны Үндсэн хуулиа баталж [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсыг]] тунхаглажээ. ==== Социализмын үе (1924-1990) ==== {{гол|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс}} [[Зураг:Sukhe-bator.jpg|thumbnail|[[Дамдины Сүхбаатар]]]] Монгол улс хэдийгээр бүрэн тусгаар тогтносон боловч 1921 оны хувьсгалаас хойш 68 жилийн турш ЗХУ-ын нөлөөнд, улс төр, эдийн засгийн хувьд Зөвлөлтийн заавараар тэдний загварыг баримтлан хөгжиж ирсэн. Гэвч түүхийн энэ үед Монголд соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан, техник технологийн томоохон өөрчлөлтүүд хийгдсэн байна. 1924 онд Монголын сүүлчийн хаан 8-р Богд Жавзандамба хутагт нас барсан бөгөөд мөн Богдын дүр тодруулахыг хоригложээ. 1924 он 11-р сарын 26-ны өдөр анхдугаар Үндсэн хуулиа баталж Бүгд найрамдах улс болсноор хаант засгаас татгалзаж шашныг төрөөс салгасан юм. Түүнчлэн 1940, 1960 онд Үндсэн хуулийг дахин шинэчлэн баталж байжээ. Энэ нь улс орны тухайн үеийн хөгжил, улс төрийн хүрээнд дэвшүүлсэн зорилтоос хамаарч байжээ. Социализмын үед Соёлын (бүх нийтээр бичиг үсэгтэй болох гэх мэт) довтолгоо, Нэгдэлжих хөдөлгөөн, Атрын аян зэрэг томоохон хөдөлгөөн, аянууд улс орон даяар өрнөж байв. Энэ нь манай орны хүн ам, соёл, амьдрах хэв маяг, эдийн засгийн бүтэц, тогтолцооны хувьд эрс өөрчлөлтүүдийг авч ирсэн билээ. Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс нь ЗХУ-ын нөлөөнд түүний заавраар оршиж байв. 1920 ба 30-аад оны үед Зөвлөлтийн нөлөөллийг эсэргүүцэж, илүү тусгаар тогтносон байдлыг дэмжиж байсан [[Догсомын Бодоо]], [[Солийн Данзан]] нар нь эрх мэдлийн төлөөх тэмцэлд хохирогч болж алагджээ. 1939 онд [[Хорлоогийн Чойбалсан]] удирдагч болжээ. Тэрбээр Зөвлөлтийн шахалтаар хувийн өмчийг хурааж, шашин шүтлэгийг хязгаарлах, зарим иргэдийг үндэслэлгүйгээр баривчлан хэлмэгдүүлэх үйл ажиллагаа явуулжээ. 1937 оноос эхлүүлсэн [[Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)|Их Хэлмэгдүүлэлтэд]] 30,000 гаруй хүн алагджээ. [[Файл:Монголия-Манжго.png|thumb|[[Зөвлөлт-Японы хилийн мөргөлдөөнүүд]]]] БНМАУ нь [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед ЗХУ-ыг бүрэн дэмжиж тусламж илгээж байсан ба 1939 оны [[Халх голын дайн]]д ЗХУ, Монголын хамтарсан хүчин [[Япон]]ы армийг ялжээ. Энэ байлдааны үр дүнд ЗХУ нь Японтой төвийг сахих гэрээнд гарын үсэг зуржээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайны сүүлийн өдрүүдэд БНМАУ ЗХУ-тай хамт Японд дайн зарласан байна. Монгол улс [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]ы үеэр манай удирдлага Өвөр Монголыг өөртөө нэгтгэхийг зорьж байв. 1945 онд [[Иосиф Сталин]], [[Чан Кайши]] нар Японы эсрэг хоорондоо холбоо тогтоож, энэ үед [[Тайвань]] нь Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрчээ. 1949 оны 10 дугаар сарын 1-нд [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]] байгуулагдахад 1949 оны 10 сарын 6-нд дахин бие биеэ хүлээн зөвшөөрч дипломат харилцаа тогтоосон байна. 1952 оны 1 дүгээр сарын 26-нд Хорлоогийн Чойбалсан [[Москва]] хотод нас барахад Зөвлөлтийн дэмжлэгээр [[Юмжаагийн Цэдэнбал]]д улсыг удирдах эрх мэдэл шилжив. Энэ үеэс харьцангуй тайван байдал өрнөх болжээ. 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ-ын]] гишүүн болж, өрнөдийн зарим оронтой дипломат харилцаа тогтоох болжээ. Харин яг энэ үед буюу 1960-аад оноос ЗХУ-БНХАУ хоорондын харилцаа муудан тасарч, Монгол нь ЗХУ-ын талыг бүрэн баримтлах болжээ. Ингэснээр ЗХУ-ын оролцоо, нөлөө ихэсчээ. Монголын эдийн засаг 60-аад оноос эрчимтэй хөгжиж бүх нийтээрээ бичиг үсэг тайлагдсан Азийн анхны улс болжээ.1984 онд Ю.Цэдэнбал Москвад айлчилж байхад нь түүний эсрэг эргэлт гарч [[Жамбын Батмөнх]]ийг Монголын удирдагчаар сонгожээ. ===Нэн шинэ түүх (Ойрх түүх)=== === Ардчилсан дэглэм === {{гол|1990 оны Монголын ардчилсан хувьсгал}} [[1989]]-[[1990]] онд [[ЗХУ]] болон [[Дорнод Европ|дорнод Европын]] орнуудад өрнөсөн ардчиллын төлөөх тэмцэл Монгол улсад ч нөлөөлж [[1989]] оны 12 сарын 10-нд Ардчиллын төлөөх анхны цуглаан болж [[Монголын Ардчилсан Холбоо]] байгуулагдсанаа зарлажээ. Үүний дараа шил шилээ даран олон жагсаал цуглаан зохиогдох болж, олон хөдөлгөөн холбоод байгуулагджээ. 1990 оны 3 сарын 7-нд [[Монголын Ардчилсан Холбоо|МоАХ]]-ны зарим гишүүд Монголд анх удаа улс төрийн өлсгөлөн зарлаж, тухайн үед төрийн эрх барьж байсан [[МАХН]]-ын Төв хорооны Улс төрийн товчоог огцрохыг шаардсан байна. Тэдний шаардлагыг эрх баригчид хүлээн авч 3 сарын 9-ний орой Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, Монгол улсад улс төрийн олон намын оролцоо бүхий чөлөөт сонгууль явуулах болжээ. Анхны чөлөөт ардчилсан сонгуулиар байгуулагдсан [[Ардын Их Хурал]] 76 хоног хуралдаж [[1992]] оны 1 сарын 13-нд хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн өмч эзэмших эрхийг баталгаажуулсан шинэ [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хуулийг]] баталснаар Монгол улс ардчиллын замыг эргэлт буцалтгүй сонгосон юм. Монголын ойрх түүхийн буюу нэн шинэ түүхийн үе нь 1990 онд Монголын ардчилсан хувьсгал ялснаас хойш одоо хүртэлх үеийг хамарна. 1989 оны 12-р сарын 03-д Эрдэнэт хотод анхны тайван жагсаал болсон бөгөөд анх 1988 оны 12-рсарын 14-нд ММС удирдах газрын АТК-н жолооч нар ажил хаяж цалин хөлсөө нэмүүлэх тэмцэл хийсэн бөгөөд энэ нь улмаар хувьсах, өөрчлөгдөхийн эхлэл болсон. Харин 1989 оны 12 сарын 6-8-нд, мөн 10-нд Эрдэнэт хотын төвд жагсаал цуглаан болж байсан түүх видео бичлэг байдаг. 1989 оны 12-р сарын 19-д Эрдэнэтэд МоАХ байгуулагдаж 1990 оны 01сарын 19-21-нд гишүүдээ элсүүлж өргөдөл бичүүлэж байсан. Тэр үеийн 5-р микрийн 21-р байрны 6 тоот болон уурхайчин Соёлын ордоны бага зааланд анхны гишүүдээ элсүүлсэн болно. 1989 оны 12 сарын 10-нд [[Монголын Ардчилсан Холбоо]] байгуулагдаснаар ардчилсан хөдөлгөөн эхэлжээ. Удалгүй [[Монголын Ардчилсан Нам]], [[Монголын Социал Демократ Нам]], [[Монголын Үндэсний Дэвшлийн Нам]], [[Монголын Ногоон Нам]], [[Монголын Чөлөөт Хөдөлмөрчдийн Нам]] гэсэн намууд байгуулагджээ. Тэд анх ардчилсан нийгэмд шилжих тухай биш социализмыг сайжруулах уриа дэвшүүлж байсан юм. 1990 оны 3 сарын 7-9-ны хооронд Монголын Ардчилсан Холбооны гишүүд өлсгөлөн зарласнаар МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч нийгмийн улс төрийн тогтолцоог шинэчлэх үйл ажиллагааны эхлэл тавигджээ. 1990 оны 7 сард Монголын анхны ардчилсан сонгууль болж, ардчилал тогтжээ. 1992 онд шинэ Үндсэн хуулийг баталжээ. 1993 оны 6 сарын 6-нд [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|анхны шууд ерөнхийлөгчийн]] сонгууль болж П.Очирбат анхны Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож 1997 онд тэрээр улиран сонгогдсон байна. ==Зураг== <center><gallery> Зураг:Atlas Mongolica.jpg Файл:Mongol atlas.jpg Файл:MongolianLanguages.jpg Файл:Mongolic Lang-map.jpg File:China linguistic map.jpg Файл:Linguistic map of the Mongolic languages.png File:Linguistic map of the Altaic, Turkic and Uralic languages.png Файл:Хятадын хэлний атлас.jpg|Хятадын хэлний атлас Файл:Их, Бага Хянган, Яблоны нуруу, Становын нуруу, Алданы өндөрлөг, Верхояны нуруу.jpg|[[Их Хянган]], [[Бага Хянган]] Файл:Буриад, Эрхүү муж, Өвөр Байгалийн атлас.jpg|Буриад, Эрхүү муж, Өвөр Байгалийн атлас Файл:Алс Дорнодийн физик газарзүйн атлас.jpg|Алс Дорнодийн физик газарзүйн атлас Файл:Баруун, Зүүн Саян, Тагнын нуруу (Танну- Ола) болон Тувагийн бусад уул.png|Зүүн Саян, Тагнын нуруу (Танну- Ола) болон Тувагийн бусад уул Файл:Төв Сибирийн тэгш өндөрлөг, Зүүн Сибирийн уул нурууд.jpg|Төв Сибирийн тэгш өндөрлөг, Зүүн Сибирийн уул нурууд Файл:Оросын физик газарзүйн атлас.jpg|Оросын физик газарзүйн атлас </gallery></center> ==Нэмж унших== *[[Монголын нууц товчоо]] *[[Даяар Монгол]] *[[Нармай Монгол]] *[[Эртний нүүдэлчдийн нүүдлийн тухай домог зүй]] *[[Монгол дахь уран барилгын дурсгалууд]] *[[Монгол ноёдын цол хэргэм]] *[[Нүүдэлчид]] *[[Хүн чулуу]] ==Цахим холбоос == {{commons category|History of Mongolia|Монголын түүх}} {{commons category|Maps of Mongolia|Монголын газрын зураг}} *[https://www.academia.edu/16820034/Монгол_улсын_түүхийн_нэгдүгээр_боть Монгол улсын түүхийн нэгдүгээр боть] 2003 он *[https://www.academia.edu/10529348/Монгол_улсын_түүх._Дэд_боть.PDF Монгол улсын түүх. Дэд боть] *[https://www.academia.edu/12644461/Монгол_улсын_түүх-Гутгаар_боть Монгол улсын түүх-Гутгаар боть] *[https://www.academia.edu/12644806/Монгол_улсын_түүхийн_дөтгөөр_боть Монгол улсын түүхийн дөтгөөр боть] *[http://dn002.share.gogo.mn/download.aspx?fptr=MnUpRueriP58851383707769&secpass=d5407aee977a65851a91ec5b8a8a8e90&twopass=1394648874f8b663488a6c3b453888e84405fda7330399b35e Монголын түүх-ШУТИС] *[http://www.hse.ru/data/2014/03/16/1331735317/Mongolian%20article.pdf Acta Mongolica] *[http://archaeologyinfo.blogspot.com/2013/10/2.html archaeologyinfo.blogspot.com] *[http://mongolian-history-social.blogspot.com/2014/02/blog-post_8708.html Хүрлийн үе] *[http://ochirhistory.sur.mn/lesson.aspx?read=4eb32e8d-875f-4c3f-a7a1-1bd2f20fcc3b Чулуун зэвсгийн үеийн аж ахуй, нийгэм, соёлын асуудал] *[http://www.touristinfocenter.mn/cate1.aspx Байгаль, түүхийн дурсгалт газар] *[http://documents.tips/documents/paleolit.html Палеолит] *[http://bodonguudbatchuka.blogspot.com/2015/08/1996-1997.html Мойлтын ам] *[http://sunnson.blogspot.com/ sunnson.blogspot.com] *[http://www.mglhistory.miniih.com/index.php/home/post/27 Чулуун зэвсгийн үеийн аж ахуй, нийгэм, соёлын асуудал] *[http://www.shudarga.mn/?dazo=news&catid=26&newsid=6212 Монголын чулуун зэвсгийн үе] *[http://aboutsoyol.blogspot.com/2009/12/blog-post.html Монголын соёлын түүх] *[http://www.sonin.mn/news/culture/15698 Монгол орны үлэг гүрвэлүүд] *[http://www.sunselect.mn/mn-MN/link/Page/history_culture Түүх соёлын өвөөс] *[https://books.google.mn/books?id=5JN83EDDLl4C&dq=Historical+Dictionary+of+Mongolia&source=gbs_navlinks_s Alan J. K. Sanders "Historical Dictionary of Mongolia" 2010] *[http://www.mongolnews.mn/i/2123 Үлэг гүрвэл сүйрсэн шалтгаан тодорхой болов] *[http://ikecult.wordpress.com/2012/01/26/%D1%85%D3%A9%D1%80%D1%81%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%B1%D2%AF%D1%82%D1%8D%D1%86-%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B6-%D1%87%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%80/ Хөрсний бүтэц, шинж чанар] *[http://mongol.undesten.mn/wiki/show/name/%D0%A6%D1%8D%D1%80%D0%B4%D0%B8%D0%B9%D0%BD+%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2 Цэрдийн галав] *[http://bayankhongormusei.blog.gogo.mn/read/entry299960 хүрэл төмөр зэвсгийн үеийн зарим дурсгалын талаар] *[http://on-toli.com/modules/medleg/unshih.php?item_id=726 Монгол орны хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үе - Он-Толь] *[http://www.sonin.mn/news/culture/15698 Монгол орны үлэг гүрвэлүүд] *[http://www.sunselect.mn/mn-MN/link/Page/history_culture Түүх соёлын өвөөс] *[http://altaixangai.blogspot.com/2009/03/blog-post_18.html Танилц, Үлэг гүрвэл! (2007 он) ] *[http://www.mongolnews.mn/i/2123 Үлэг гүрвэл сүйрсэн шалтгаан тодорхой болов] *[http://ikecult.wordpress.com/2012/01/26/%D1%85%D3%A9%D1%80%D1%81%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%B1%D2%AF%D1%82%D1%8D%D1%86-%D1%88%D0%B8%D0%BD%D0%B6-%D1%87%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%80/ Хөрсний бүтэц, шинж чанар ] *[http://mongol.undesten.mn/wiki/show/name/%D0%A6%D1%8D%D1%80%D0%B4%D0%B8%D0%B9%D0%BD+%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B2 Цэрдийн галав] *[http://chinggis_history.blog.gogo.mn/read/entry268453 Н.Мөнхсайхан - Монголын археологи хичээлийн лекц] *[http://books.google.mn/books?id=hG-iQwPn86EC&pg=PA14&lpg=PA14&dq=slab+grave+gansu&source=bl&ots=_d77SlJ-l2&sig=3Xlc3P-X7O68ZAYXaiZN-FN802g&hl=mn&sa=X&ei=daRGU5myK6Ta4wSOkYDgDg&ved=0CBsQ6AEwAA#v=onepage&q=slab%20grave%20gansu&f=false Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang By James A. Millward] *[http://sonin.mn/news/culture/13545 А.Самбуу-Алтан ургийнхны удам Монголын агуу нэгэн угсаа мөн] *[http://www.zamdaan.com/index.php?option=com_content&view=article&id=667%3A2012-01-18-19-53-49&catid=16%3A2009-05-15-19-51-54 Чингис хааны Ү-ДНК ба Монголчууд болон Казакууд] *[http://asubi.mn/knowledge/tuuh-niigem/130/1007190021 МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН ҮЕЧЛЭЛ] *[http://books.google.mn/books?id=yglkwD7pKV8C&dq=The+History+of+Central+Asia:+The+Age+of+the+Steppe+Warriors&source=gbs_navlinks_s The History of Central Asia:The Age of the Steppe Warriors] *[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/mongol.html vostlit.info Монголын түүхийн сурвалж бичгүүд - орос хэлээр] *[https://books.google.mn/books?id=5JN83EDDLl4C&dq=hazara+mongolia&source=gbs_navlinks_s Alan J. K. Sanders "Historical Dictionary of Mongolia"] *[http://artyx.ru/books/item/f00/s00/z0000033/index.shtml Ц.Чүлтэм Искусство Монголии с древнейших времен до начала XX века] *[http://www.globalsecurity.org/military/world/mongolia/maps-history.htm Maps] *[https://books.google.com.pk/books?id=CHzGvqRbV_IC&source=gbs_navlinks_s&hl=en The Empire of the Steppes: A History of Central Asia] *[http://royallib.com/book/grusse_rene/imperiya_stepey_attila_chingiz_han_tamerlan.html Груссе Рене - Империя степей. Аттила, Чингиз-хан, Тамерлан] == Эх сурвалж == {{reflist}} {{Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Монголын түүх| ]] [[Ангилал:Морь соёлд]] 0xahudh7gcwvq9vgu9u7rju4u2bo1v7 0 10706 707001 697902 2022-08-01T11:57:01Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Зураг:Alexander Graham Bell.jpg|thumb|200px|Александр Грэхэм Беллийн хөрөг. 1910 он]] '''Александр Грэхэм Белл''' ({{lang-en|Alexander Graham Bell}}, [[1847]] оны [[3 сарын 3]] - [[1922]] оны [[8 сарын 2]]) америкийн алдартай [[эрдэмтэн]], [[зохион бүтээгч]], шинийг санаачлагч байсан бөгөөд анхны [[Харилцуур утас|телефон утсыг]] зохион бүтээсэн хүн юм. Беллийн эцэг, өвөг эцэг нь бүгд хэл яриа сайжруулахтай холбогдолтой ажил хийдэг байснаас гадна, түүний ээж, эхнэр хоёр сонсголгүй байсан нь Беллийг энэ чиглэлээр судалгааны ажлаа чиглүүлэхэд нөлөөлсөн гэдэг. Сонсгол, ярианы аппаратыг сайжруулах чиглэлээр хийж байсан судалгааныхаа хүрээнд тэрээр телефон утас зохион бүтээсэн бөгөөд [[1876]] онд [[АНУ]]-ын патентын албанаас телефон утасныхаа патентыг авчээ. Телефон утаснаас гадна өөр олон чиглэлээр судалгаа, зохион бүтээх ажил хийсэн бөгөөд [[1888 он|1888]] онд тэрээр [[Америкийн Үндэсний Газар зүйн Нийгэмлэг]]ийг үндэслэгч гишүүдийн анхны гишүүдийн нэг болж байжээ. АНУ-ын теле-холбооны салбарын хөгжлийг тодорхойлсон «American Telephone and Telegraph Company» («AT&T») компанийг үндэслэгч. == Намтар == Александр Белл 1847 оны гуравдугаар сарын 3-нд Шотландын Эдинбург хотод төржээ. Тэрээр хэл ярианы заслын эмч, уран илтгэгч багш нарын гэр бүлээс гаралтай. Түүний өвөг эцэг Александр Белл театрт жүжигчнээр ажилладаг байсан бөгөөд заримдаа суфлёр /жүжгийн үгээ мартсан жүжигчинд хэлж өгдөг туслах/ хийх шаардлагатай болдог байжээ. Цаг хугацаа өнгөрөхөд тэрээр дуудлагын асуудлыг мэргэжлийн түвшинд шийдэж, 1836 онд Александр Белл («Stammering and Other Impediments of Speech») "Хэлний гацаа ба бусад ярианы саад бэрхшээлүүд" номыг хэвлүүлсэн бөгөөд зарим сонин түүнийг хэл ярианы профессор («Professor of Elocution» /Хэл ярианы профессор/) гэж мөн нэрлэдэг байсан ажээ. Түүний эцэг Мелвилл Белл 1849 онд «Ярианы болон уран ярианы шинэ тайлбар» (A New Elucidation Of The Principles Of Speech And Elocution) ном гаргасан байна. 1860 онд маш их амжилт олсон «Уран илтгэлийн Стандарт» (The Standard Elocutionist) ном хэвлүүлжээ. XIX зууны эцэс гэхэд 168 удаа АНУ, Их Британид дахин хэвлэгдэж номны 250 мянган хуулбар гарч байжээ. Мелвилл хүний ярианы төрөл бүрийн авиа цуглуулж түүнийг яаж дуудах аргын тухай нарийн тэмдэглэл хийж «Үзэгдэхүйц яриа» (Visible Speech: The Science Of Universal Alphabetics) хэмээх 1867 онд хэвлүүлсэн номондоо нэгтгэн оруулжээ. 1843 онд эцэг Мелвилл Белл өөрийн ирээдүйн эхнэр, хөлөг онгоцны мэс засалчийн охин, захиалгаар зураг зурдаг Элиза Грейс Саймондс (Eliza Grace Symonds)-той танилцсан байна. Тэрээр ирээдүйн нөхрөөсөө 10 насаар эгч байсан бөгөөд сонсгол муутай байсан тул сонсголын тусгай "хоолой" байнга хэрэглэх шаардлагатай байжээ. 1844 оны 7-р сарын 19-нд тэд гэрлэж гурван хүүтэй болжээ: 1845 онд тэдний ууган хүү Мелвилл Жеймс (Mellville James), 1847 онд Александр Белл (Alexander Graham), 1848 онд гурав дахь хүү Эдвард (Edward Charles) нар мэндэлжээ. Тэрсхэн ах дүү гурав эхлээд гэрийн боловсрол эзэмшиж байгаад 10 нас хүрээд Макларены (Maclaren’s Hamilton Place Academy) хувийн сургуульд орж 11 хүрэхэд нь тэднийг эцэг нь Шотландын хамгийн сайн сургууль болох Эдинбургийн Хааны дээд сургуульд (Edinburgh’s Royal High School) оруулжээ. Сургуульд Александр Белл гялалзсан амжилт үзүүлээгүй байна. 1870 онд ах Мервилл сүрьегээр нас барсан тул цаг агаар таарахгүй байсан тул 7-р сарын 21-нд Беллийнхэн гэр бүлээрээ усан онгоцонд суугаад "Шинэ Ертөнц" буюу Америк тив рүү явжээ. Тэдний гэр бүл [[Канад]]<nowiki/>ад очоод эцэг Мелвилл Белл өөртөө болон Александрт ямар нэгэн ажил олохыг хичээсэн боловч эхний хэдэн сар ажил олдохгүй хэцүү байжээ. Тэрээр 1871 оны 3-р сард Бостоны дүлий хүмүүсийн сургуулиас багшийн орон тоо гарч санал болгосон хариу иртэл тэрээр эргэн тойрныхоо бүх боловсролын байгууллагуудад удаан хугацааны турш өргөдөл бичиж байв. "Үзэгдэхүйц яриа" систем үр дүнгээ өгч, 1871 оны 11-р сард Бостоны сонинууд Александр Беллийн дүлий хүний боловсролын салбарт гаргасан амжилтын талаар бичиж эхлэв. 1872 онд тэрээр [[Бостон]]<nowiki/>ы их сургуулийн уран илтгэлийн сургуулийн "дууны физиологи ба уран чадвар"-ын профессор (professor of Vocal Physiology and Elocution, Oratory School ) болсон нь их дээд сургуулийн дипломгүй 26 настай залуугийн хувьд ахадсан өндөр цол байв. Александр Белл мультиплекс телеграф дээр ажиллаж байсан боловч туршилт амжилтгүй болж, түүний шинэ бүтээлийг хэн ч сонирхсонгүй байжээ. 1875 оны өвөл Александр Белл цахилгаан утасныхаа патентыг авахаар Вашингтонд иржээ. Энэ үеэр тэрээр 1875 оны 4-р сарын 6-нд АНУ-ын №161,739 патентыг (Белл, Хаббард, Сандерс нарын нэр дээр хамт олгосон) хүлээн авсан боловч түүнээс ямар ч ашиг хүртээгүй байна. Энэ удаагийн аялалын үеэр агуу физикч [[Жозеф Хэнри]]<nowiki/>тэй уулзаж чаджээ. Сонирхолтой яриа өрнүүлэх явцад Александр Белл алдарт физикчэд цахилгаан ашиглан дуу авиа дамжуулах тухай санаагаа хэлж, тэр ч байтугай туршиж үзүүлжээ. Ноён Хэнри түүнд энэ чиглэлийн шинжлэх ухааны ажил, тэр байтугай Германы Филипп Рейсийн утасны аппаратын тухай ярьж өгчээ. 1876 ​​оны 3-р сарын 7-нд Александр Беллийн 174465 дугаартай патентыг өгсөн бөгөөд энэ нь түүхэн дэх хамгийн үнэтэй патент гэж хүлээн зөвшөөрөгдөх болсон. 1876 ​​оны 3-р сарын 10-нд Александр Белл, Томас Ватсон нар шингэн дамжуулагчтай туршилт хийж байв. Домогт өгүүлснээр тэд өөр өөр өрөөнд орж Александр Белл санамсаргүйгээр өмдөн дээрээ батерейны хүчил асгаж, чангаар хашгирч нөгөөх нь дууг нь сонссон байна. 1876 оны 5-р сарын 10-нд тэрээр телефон утасныхаа ажиллагааг Америкийн Урлаг, шинжлэх ухааны Академид (American Academy of Arts and Sciences) танилцуулав. Танилцуулга амжилттай болж нээлтийг алга ташилтаар хүлээн авчээ. Тэр дороо Александр Беллын лекцийг сонсох сонирхогчид олноор гарч иржээ. 1876 оны 5-р сарын 25-нд өөрийн зохион бүтээлээ Массачусетсийн Технологийн дээд сургуульд (Massachusetts Institute of Technology) үзүүлэхэд маш их амжилт хүлээн авчээ. == Цахим холбоос == {{Commons|Alexander Graham Bell}} {{DEFAULTSORT:Белл, Александр Грэхэм}} [[Ангилал:Александр Грэхэм Белл| ]] [[Ангилал:Цахилгаан техникийн бизнесмен]] [[Ангилал:АНУ-ын зохион бүтээгч]] [[Ангилал:Евгеникч]] [[Ангилал:Үндэсний Газар зүйн Нийгэмлэг]] [[Ангилал:19-р зууны Леопольдинагийн гишүүн]] [[Ангилал:АНУ-ын Урлаг ба Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]] [[Ангилал:АНУ-ын Үндэсний Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]] [[Ангилал:АНУ-ын Гүн Ухааны Нийгэмлэгийн гишүүн]] [[Ангилал:АНУ-ын хүн]] [[Ангилал:Их Британичууд]] [[Ангилал:1847 онд төрсөн]] [[Ангилал:1922 онд өнгөрсөн]] enwxkhn9q5pmc2sn82pdp2rj9f074ry 0 10805 706945 700347 2022-08-01T01:37:01Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Их Алтан Улс |conventional_long_name =Их Жин Улс |common_name = Алтан Улс |continent = Ази |region = Зүүн Хойд Ази |country = Зүрчид |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 1115 |year_end = 1234 |event_start = Агуда хаан Их Ляо Улсыг унагаж байгуулсан улс |event_end = Алтан Улс мөхөв |date_start = |date_event1 = |event1 = |date_event2 = |event2 = |date_event3 = |event3 = |p1 = [[Ляо Улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Сүн улс|Умард Сүн]] |s1 = [[Их Монгол Улс]] |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =JinmapAD1200.png |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Хуэйнин, 1115–1152) <br>Жүндү ([[Бээжин]], 1153–1214) <br>[[Кайфэн]] (1214–1232) |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Зүрчид хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Хятад}}<br>{{flag|Орос}} }} [[Зураг:Map of China 1142.jpg|thumb|1142 онд Алтан улс (шар), [[Өмнөд Сүн улс]] (улаан), [[Тангуд улс]] (бор)]] '''Алтан улс''' (<small>[[Зүрчин хэл|зүрчин.]]</small> ''Анчун гүрүн'', {{lang-zh|金朝}} ''Жинь чао'', хоёул "алтан улс" хэмээх утгатай, {{lang-ru|Зцин}}), тодорхойгоор '''[[Зүрчид]]ийн Алтан улс''' хэмээх нь 1125-1234 онуудад өдгөөгийн зүүн умард [[Хятад]]ад оршин тогтнож байсан [[Зүрчид|Зүрчин]] угсааны [[Ванянь]] овогт [[Агуда]]гийн үндэслэн байгуулсан улс юм. 17-р зуунд [[Чин улс]]ыг байгуулсан [[Манж]] нарын өвөг дээдэс нь энэ Жүрчид болно. == Түүх == [[12-р зуун]]д умард Хятад болон [[Монгол]]ын нутагт ноёрхож байсан [[Хидан Улс]]ын мэдэлд зарим Зүрчид овгийнхон байснаас гадна [[Хар мөрөн|Хар мөрний]] умардад суугчид нь тусгаар байжээ. 1099 оноос тэдний дотроос нүүдэлчин аймгуудаа нэгтгэн цэрэг зэвсэг хуралдуулсан Агуда хэмээх баатар тодорч, Кидан улстай удаа дараа байлдан дийлээд 1114 онд өөрийн биеийг хаанд өргөмжилж, улсын нэрийг Алтан хэмээжээ.<ref>А. Амар. Монголын товч түүх: 86-р тал. Улаанбаатар хот 1989</ref> Түүнээс хойш Кидан улстай удаа дараалан байлдаж, эцэстээ [[Умард Сүн улс]]тай эвсэн Кидан улсыг дайлсаар 1125 онд Сүн улсын цэргээс урьтан Кидан улсыг мөхөөж баруун зүг дутаалгаснаар [[Манжуур]] газар орныг нэгтгэжээ. 1123 онд Агуда нас барсны дараа түүний хүү Үчимэ ор сууж, Сүн улстай эвдрээд удаа дараа байлджээ. 1127 онд нийслэл [[Кайфэн|Бяньжин]] хотыг эвдэж, эцэг хүү хоёр хааныг хэдэн мянган ард иргэд, эд эрдэнэс, улсын тамга зэргийг хамт олзлон одсоноор [[Өмнөд Сүн улс]]ын үеийг дуусгажээ. Харин Сүн улс умард нутгаа алдаж, өмнөх хааны 9-р хүү [[Өмнөд Сүн улс]]ын хаан болжээ. 1135 онд Алтан улсын хаан Си Цзуныг хаан өргөмжлөх ёслолд [[Хабул хаан]] уригдан оролцсон ба түүнийг буцахад нь замаас нь баривчлахыг оролдсон мэдээ бий. Энэ үйл явдлаас үүдэн хоёр орны харилцаа хурцдаж хэд хэдэн удаа дайтжээ. Түүнээс хойш арав илүү жил байлдаж, 1141 оны хэлэлцээрээр Хуай мөрний өмнөдийг Сүн, умардыг Алтан улсынх гэж тохиролцжээ. 1142 онд Амбагай хааныг залгамжилсан Хотула хаан түүний өшөөг авахаар Алтан улсыг довтолсон ч тодорхой үр дүнд хүрч чадсангүй. 1206 онд [[Чингис хаан]] улсаа байгуулсны дараа 1211 онд эцэг өвгөдийн гэрээсийг биелүүлэхээр цэргийн хүчээр довтлон орсон нь Алтан улстай хийсэн 23 жилийн дайны эхлэл болов. Хоёр замаар их цэрэг хөдөлгөн нэгийг нь Чингис хаан, нөгөөг нь Мухулай, Зэв нар удирджээ. Алтан улсын зарим мужийг эзлэн авахад найрамдахыг хүсч, их хэмжээний эд агуурсаар өргөл өгчээ. Гэвч Алтан улс амласан ам, хэлсэн үгэндээ хүрээгүй тул 1213, 1214 онд Чингис хаан Алтан улсад дахин их цэрэг оруулж, 1215 онд нийслэл Жүндү (Бээжин) хот болон зарим чухал газруудыг эзлэв. 1217 оны 8 дугаар сард үлдсэн газар нутгийг эзлэх үүргийг Мухулайд даалгаж, нутагтаа буцаж ирэв. 1234 онд Өгөдэй хаан, Чингис хааны гэрээсийг биелүүлж, Алтан улсыг бүрмөсөн эзлэн авснаар Алтан улс мөхжээ. ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Serven Khaalga Jurchen inscription.jpg|Хэнтий аймаг, Баянхутаг сум, Сэрээн Хаалга (1196) бичээс Файл:Kin Dynasty (1115-1234) fresco in Ch'ung-fu Temple, Shuo-chou 1.jpg|Шаньси Буддын шашны ханын Файл:Ussuriysk-Stone-Tortoise-3815.jpg|Уссурийск-Чулуун яст мэлхий </gallery> == Лавлах бичиг == {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Хидан Улс]]<br>[[Сүн улс|Умард Сүн Улс]] |он=1115-1234 |албан_тушаал=Алтан улс |дараа=[[Их Монгол Улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Алтан улс| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] g2slwjqnp4702ob4x891ck9lnq7ml65 706948 706945 2022-08-01T01:43:53Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Их Алтан Улс |conventional_long_name =Их Жин Улс |common_name = Алтан Улс |continent = Ази |region = Зүүн Хойд Ази |country = Зүрчид |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 1115 |year_end = 1234 |event_start = Агуда хаан Их Ляо Улсыг унагаж байгуулсан улс |event_end = Алтан Улс мөхөв |date_start = |date_event1 = |event1 = |date_event2 = |event2 = |date_event3 = |event3 = |p1 = [[Ляо Улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Сүн улс|Умард Сүн]] |s1 = [[Их Монгол Улс]] |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =JinmapAD1200.png |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Хуэйнин, 1115–1152) <br>Жүндү ([[Бээжин]], 1153–1214) <br>[[Кайфэн]] (1214–1232) |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Зүрчид хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Хятад}}<br>{{flag|Орос}} }} [[Зураг:Map of China 1142.jpg|thumb|1142 онд Алтан улс (шар), [[Өмнөд Сүн улс]] (улаан), [[Тангуд улс]] (бор)]] '''Алтан улс''' (<small>[[Зүрчин хэл|зүрчин.]]</small> ''Анчун гүрүн'', {{lang-zh|金朝}} ''Жинь чао'', хоёул "алтан улс" хэмээх утгатай, {{lang-ru|Зцин}}), тодорхойгоор '''[[Зүрчид]]ийн Алтан улс''' хэмээх нь 1125-1234 онуудад өдгөөгийн зүүн умард [[Хятад]]ад оршин тогтнож байсан [[Зүрчид|Зүрчин]] угсааны [[Ванянь]] овогт [[Агуда]]гийн үндэслэн байгуулсан улс юм. 17-р зуунд [[Чин улс]]ыг байгуулсан [[Манж]] нарын өвөг дээдэс нь энэ Жүрчид болно. == Түүх == [[12-р зуун]]д умард Хятад болон [[Монгол]]ын нутагт ноёрхож байсан [[Хидан Улс]]ын мэдэлд зарим Зүрчид овгийнхон байснаас гадна [[Хар мөрөн|Хар мөрний]] умардад суугчид нь тусгаар байжээ. 1099 оноос тэдний дотроос нүүдэлчин аймгуудаа нэгтгэн цэрэг зэвсэг хуралдуулсан Агуда хэмээх баатар тодорч, Хидан Улстай удаа дараа байлдан дийлээд 1114 онд өөрийн биеийг хаанд өргөмжилж, улсын нэрийг Алтан хэмээжээ.<ref>А. Амар. Монголын товч түүх: 86-р тал. Улаанбаатар хот 1989</ref> Түүнээс хойш Хидан Улстай удаа дараалан байлдаж, эцэстээ [[Умард Сүн улс]]тай эвсэн Хидан Улсыг дайлсаар 1125 онд Сүн улсын цэргээс урьтан Хидан Улсыг мөхөөж баруун зүг дутаалгаснаар [[Манжуур]] газар орныг нэгтгэжээ. 1123 онд Агуда нас барсны дараа түүний хүү Үчимэ ор сууж, Сүн улстай эвдрээд удаа дараа байлджээ. 1127 онд нийслэл [[Кайфэн|Бяньжин]] хотыг эвдэж, эцэг хүү хоёр хааныг хэдэн мянган ард иргэд, эд эрдэнэс, улсын тамга зэргийг хамт олзлон одсоноор [[Өмнөд Сүн улс]]ын үеийг дуусгажээ. Харин Сүн улс умард нутгаа алдаж, өмнөх хааны 9-р хүү [[Өмнөд Сүн улс]]ын хаан болжээ. 1135 онд Алтан улсын хаан Си Цзуныг хаан өргөмжлөх ёслолд [[Хабул хаан]] уригдан оролцсон ба түүнийг буцахад нь замаас нь баривчлахыг оролдсон мэдээ бий. Энэ үйл явдлаас үүдэн хоёр орны харилцаа хурцдаж хэд хэдэн удаа дайтжээ. Түүнээс хойш арав илүү жил байлдаж, 1141 оны хэлэлцээрээр Хуай мөрний өмнөдийг Сүн, умардыг Алтан улсынх гэж тохиролцжээ. 1142 онд Амбагай хааныг залгамжилсан Хотула хаан түүний өшөөг авахаар Алтан улсыг довтолсон ч тодорхой үр дүнд хүрч чадсангүй. 1206 онд [[Чингис хаан]] улсаа байгуулсны дараа 1211 онд эцэг өвгөдийн гэрээсийг биелүүлэхээр цэргийн хүчээр довтлон орсон нь Алтан улстай хийсэн 23 жилийн дайны эхлэл болов. Хоёр замаар их цэрэг хөдөлгөн нэгийг нь Чингис хаан, нөгөөг нь Мухулай, Зэв нар удирджээ. Алтан улсын зарим мужийг эзлэн авахад найрамдахыг хүсч, их хэмжээний эд агуурсаар өргөл өгчээ. Гэвч Алтан улс амласан ам, хэлсэн үгэндээ хүрээгүй тул 1213, 1214 онд Чингис хаан Алтан улсад дахин их цэрэг оруулж, 1215 онд нийслэл Жүндү (Бээжин) хот болон зарим чухал газруудыг эзлэв. 1217 оны 8 дугаар сард үлдсэн газар нутгийг эзлэх үүргийг Мухулайд даалгаж, нутагтаа буцаж ирэв. 1234 онд Өгөдэй хаан, Чингис хааны гэрээсийг биелүүлж, Алтан улсыг бүрмөсөн эзлэн авснаар Алтан улс мөхжээ. ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Serven Khaalga Jurchen inscription.jpg|Хэнтий аймаг, Баянхутаг сум, Сэрээн Хаалга (1196) бичээс Файл:Kin Dynasty (1115-1234) fresco in Ch'ung-fu Temple, Shuo-chou 1.jpg|Шаньси Буддын шашны ханын Файл:Ussuriysk-Stone-Tortoise-3815.jpg|Уссурийск-Чулуун яст мэлхий </gallery> == Лавлах бичиг == {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Хидан Улс]]<br>[[Сүн улс|Умард Сүн Улс]] |он=1115-1234 |албан_тушаал=Алтан улс |дараа=[[Их Монгол Улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Алтан улс| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] qaun79jmwbatl0nuud2rovci4bkd108 706987 706948 2022-08-01T09:54:34Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Их Алтан Улс |conventional_long_name =Их Жин Улс |common_name = Алтан Улс |continent = Ази |region = Зүүн Хойд Ази |country = Зүрчид |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 1115 |year_end = 1234 |event_start = Агуда хаан Их Ляо Улсыг унагаж байгуулсан улс |event_end = Алтан Улс мөхөв |date_start = |date_event1 = |event1 = |date_event2 = |event2 = |date_event3 = |event3 = |p1 = [[Ляо Улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Сүн улс|Умард Сүн]] |s1 = [[Их Монгол Улс]] |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =JinmapAD1200.png |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Хуэйнин, 1115–1152) <br>Жүндү ([[Бээжин]], 1153–1214) <br>[[Кайфэн]] (1214–1232) |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Зүрчид хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Хятад}}<br>{{flag|Орос}} }} [[Зураг:Map of China 1142.jpg|thumb|1142 онд Алтан улс (шар), [[Өмнөд Сүн улс]] (улаан), [[Тангуд улс]] (бор)]] '''Алтан улс''' (<small>[[Зүрчин хэл|зүрчин.]]</small> ''Анчун гүрүн'', {{lang-zh|金朝}} ''Жинь чао'', хоёул "алтан улс" хэмээх утгатай, {{lang-ru|Зцин}}), тодорхойгоор '''[[Зүрчид]]ийн Алтан улс''' хэмээх нь 1125-1234 онуудад өдгөөгийн зүүн умард [[Хятад]]ад оршин тогтнож байсан [[Зүрчид|Зүрчин]] угсааны [[Ванянь]] овогт [[Агуда]]гийн үндэслэн байгуулсан улс юм. 17-р зуунд [[Чин улс]]ыг байгуулсан [[Манж]] нарын өвөг дээдэс нь энэ Жүрчид болно. == Түүх == [[12-р зуун]]д умард Хятад болон [[Монгол]]ын нутагт ноёрхож байсан [[Хидан Улс]]ын мэдэлд зарим Зүрчид овгийнхон байснаас гадна [[Хар мөрөн|Хар мөрний]] умардад суугчид нь тусгаар байжээ. 1099 оноос тэдний дотроос нүүдэлчин аймгуудаа нэгтгэн цэрэг зэвсэг хуралдуулсан Агуда хэмээх баатар тодорч, Хидан Улстай удаа дараа байлдан дийлээд 1114 онд өөрийн биеийг хаанд өргөмжилж, улсын нэрийг Алтан хэмээжээ.<ref>А. Амар. Монголын товч түүх: 86-р тал. Улаанбаатар хот 1989</ref> Түүнээс хойш Хидан Улстай удаа дараалан байлдаж, эцэстээ [[Умард Сүн улс]]тай эвсэн Хидан Улсыг дайлсаар 1125 онд Сүн улсын цэргээс урьтан Хидан Улсыг мөхөөж баруун зүг дутаалгаснаар [[Манжуур]] газар орныг нэгтгэжээ. 1123 онд Агуда нас барсны дараа түүний хүү Үчимэ ор сууж, Сүн улстай эвдрээд удаа дараа байлджээ. 1127 онд нийслэл [[Кайфэн|Бяньжин]] хотыг эвдэж, эцэг хүү хоёр хааныг хэдэн мянган ард иргэд, эд эрдэнэс, улсын тамга зэргийг хамт олзлон одсоноор Умард Сүн улсын үеийг дуусгажээ. Харин Сүн улс умард нутгаа алдаж, өмнөх хааны 9-р хүү [[Өмнөд Сүн улс]]ын хаан болжээ. 1135 онд Алтан улсын хаан Си Цзуныг хаан өргөмжлөх ёслолд [[Хабул хаан]] уригдан оролцсон ба түүнийг буцахад нь замаас нь баривчлахыг оролдсон мэдээ бий. Энэ үйл явдлаас үүдэн хоёр орны харилцаа хурцдаж хэд хэдэн удаа дайтжээ. Түүнээс хойш арав илүү жил байлдаж, 1141 оны хэлэлцээрээр Хуай мөрний өмнөдийг Сүн, умардыг Алтан улсынх гэж тохиролцжээ. 1142 онд Амбагай хааныг залгамжилсан Хотула хаан түүний өшөөг авахаар Алтан улсыг довтолсон ч тодорхой үр дүнд хүрч чадсангүй. 1206 онд [[Чингис хаан]] улсаа байгуулсны дараа 1211 онд эцэг өвгөдийн гэрээсийг биелүүлэхээр цэргийн хүчээр довтлон орсон нь Алтан улстай хийсэн 23 жилийн дайны эхлэл болов. Хоёр замаар их цэрэг хөдөлгөн нэгийг нь Чингис хаан, нөгөөг нь Мухулай, Зэв нар удирджээ. Алтан улсын зарим мужийг эзлэн авахад найрамдахыг хүсч, их хэмжээний эд агуурсаар өргөл өгчээ. Гэвч Алтан улс амласан ам, хэлсэн үгэндээ хүрээгүй тул 1213, 1214 онд Чингис хаан Алтан улсад дахин их цэрэг оруулж, 1215 онд нийслэл Жүндү (Бээжин) хот болон зарим чухал газруудыг эзлэв. 1217 оны 8 дугаар сард үлдсэн газар нутгийг эзлэх үүргийг Мухулайд даалгаж, нутагтаа буцаж ирэв. 1234 онд Өгөдэй хаан, Чингис хааны гэрээсийг биелүүлж, Алтан улсыг бүрмөсөн эзлэн авснаар Алтан улс мөхжээ. ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Serven Khaalga Jurchen inscription.jpg|Хэнтий аймаг, Баянхутаг сум, Сэрээн Хаалга (1196) бичээс Файл:Kin Dynasty (1115-1234) fresco in Ch'ung-fu Temple, Shuo-chou 1.jpg|Шаньси Буддын шашны ханын Файл:Ussuriysk-Stone-Tortoise-3815.jpg|Уссурийск-Чулуун яст мэлхий </gallery> == Лавлах бичиг == {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Хидан Улс]]<br>[[Сүн улс|Умард Сүн Улс]] |он=1115-1234 |албан_тушаал=Алтан улс |дараа=[[Их Монгол Улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Алтан улс| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] 5c91wqlpr49pxttq3pj8bwp9o7l6s4x 0 12355 706843 687049 2022-07-31T13:23:10Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Засаг захиргааны нэгжүүд */ wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Ордос хот<br/>[[Image:Ordus.svg|15px|ᠣᠷᠳᠤᠰ]][[File:Hot.svg|17px|ᠬᠣᠲᠠ]] |ямар_янзын_нутаг = аймгийн энтэй хот |анхаарах_нэр = {{хэл-хят1|鄂尔多斯市}} — è'ěrduōsī shì |image_skyline = StatueInOrdos.jpg |image_caption = Ордос хотод боссон хөшөө |image_map = China Inner Mongolia Ordos.svg |map_caption = Хятад болон Өвөр Монгол орон дахь Ордос (улаан) |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = Муж, орон |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын ӨЗО]] |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = Аймаг, тойрог |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = '''Ордос хот''' |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = Хошуу, шянь (8) |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = [[Ордос хот#Засаг захиргааны хуваарь|1 дүүрэг, 7 хошуу]] |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Захирг. байр |нутгийн_төв = Дуншэн дүүрэгт байдаг |газар_нутаг = 86,752 км² |газрын_байц = д.т.д. 850-2,149 м |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 1,940,653 хүн |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = 22 хүн/км² |ард_түмэн = 88.2% - [[Хятад үндэстэн|хятад]], 11.4% - [[Монгол үндэстэн|монгол]] |цугаараа = Ордосынхон |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = Чунчингийн цаг |utc_offset = +8 |утасны_томъёо = +86 477 |шуудангийн_томъёо = 017000 |автомашин_дугаар = 蒙K |website = [http://www.ordos.gov.cn/ ordos.gov.cn] (хятадаар) |тэмдэглэл = }} '''Ордос''' ([[Монгол бичиг]]: [[Зураг:Ordus.svg|15px]] ''Ордос'', [[Хятад хэл|Хятад ханз]]: 鄂尔多斯) нь [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] баруун өмнөд хэсэгт орших, аймгийн зэрэглэлтэй хот юм. 2001 оны 2 сарын 26-нд Их Зуу аймгийн суурин дээр байгуулагдсан. 86,752 км² газар нутаг нь [[Ордосын цөл]]ийн ихэнх хэсгийг эзлэн оршино. Зүүн талаараа ӨМӨЗО-ны [[Хөх хот]], зүүн хойд талаараа [[Бугат]], хойд талаараа [[Баяннуур]], баруун хойд талаараа [[Алшаа аймаг|Алшаа]], баруун талаараа [[Ухай]], мөн баруун өмнө талаараа [[Нинься]] муж, өмнө талаараа [[Шэньси]] болон [[Шаньси]] мужуудтай хиллэнэ. 2004 оны эцсийн байдлаар 1.36 сая хүн амтай. == Газарзүй == Ордосын газар нутгийн зүүн хэсгээр дов толгодтой, баруун болон төв хэсгээр тэгш өндөрлөг, өмнөд болон хойд хэсгээр элсэрхэг цөл, өмнөд хэсгээр [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] хөндий оршино. Хамгийн өндөр цэг нь далайн түвшнээс дээш 2,149 метр өргөгдсөн бол хамгийн нам цэг нь д.т.дээш 850 метр юм. Жилийн хур тунадасны дундаж хэмжээ нутгийн зүүн хэсгээр 300-400 мм, баруун хэсгээр 190-350 мм болно. == Засаг захиргааны нэгжүүд == Ордос хот нь 2 дүүрэг, 7 хошуунд хуваагдана: {| border=1 style="border-collapse: collapse;" |-bgcolor=cccccc ! Нэр ! Газар нутгийн хэмжээ ! Хүн ам (2004 оны байдлаар) ! Засаг захиргааны төв |- |[[Хиа багш дүүрэг]] (康巴什区) |352 км² |200,000 | |- |[[Донгшенг дүүрэг]] (东胜区) |2,137 км² |230,000 | |- |[[Далт хошуу]] (达拉特旗) |8,192 км² |330,000 |[[Шулиньжао]] (树林召镇) |- |[[Зүүнгар хошуу]] (准格尔旗) |7,535 км² |270,000 |[[Суэжиаван]] (薛家湾镇) |- |[[Отгийн өмнөд хошуу]] (鄂托克前旗) |12,318 км² |70,000 |[[Олзог]] (敖勒召其镇) |- |[[Отог хошуу]] (鄂托克旗) |20,064 км² |90.000 |[[Улаан (Отог)|Улаан]] (乌兰镇) |- |[[Хангин хошуу]] (杭锦旗) |18,903 км² |130,000 |[[Шинь (Хангин)|Шинь]] (锡尼镇) |- |[[Өөшин хошуу]] (乌审旗) |11,645 км² |100,000 |[[Галуут]] (嘎鲁图镇) |- |[[Эзэн Хороо хошуу]] (伊金霍洛旗) |5,958 км² |140,000 |[[Алтанширээ]] (阿勒腾席热镇) |} ==Ард түмэн== 2000 оны хүн амын тооллогын дүнгээр: {| class= wikitable |- ! [[Хятадын ард түмэн|Ард түмэн]] ! Хүний тоо ! Эзлэх хувь |- | [[Хятад үндэстэн]] | 1,207,971 | 88.19% |- | [[Монгол үндэстэн]] | 155,845 | 11.38% |- | [[Манж үндэстэн]] | 2,905 | 0.21% |- | [[Хотон үндэстэн]] | 1,861 | 0.14% |- | [[Төвөд үндэстэн]] | 1,023 | 0.07% |-style="background: #f0f0f0;" | Бүх ард түмэн || 1,369,766 || 100.0% |- |} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Ordos City|Ордос}} {{Өвөр Монгол}} [[Ангилал:Ордос| ]] [[Ангилал:Өвөр Монголын суурин]] [[Ангилал:Хятадын дүүрэггүй хот]] [[Ангилал:Саятан хот]] 6qdrfogm7vbv1ehsxnl7y79gb8m6dwj 706844 706843 2022-07-31T13:24:23Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Ордос хот<br/>[[Image:Ordus.svg|15px|ᠣᠷᠳᠤᠰ]][[File:Hot.svg|17px|ᠬᠣᠲᠠ]] |ямар_янзын_нутаг = аймгийн энтэй хот |анхаарах_нэр = {{хэл-хят1|鄂尔多斯市}} — è'ěrduōsī shì |image_skyline = StatueInOrdos.jpg |image_caption = Ордос хотод боссон хөшөө |image_map = China Inner Mongolia Ordos.svg |map_caption = Хятад болон Өвөр Монгол орон дахь Ордос (улаан) |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = Муж, орон |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын ӨЗО]] |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = Аймаг, тойрог |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = '''Ордос хот''' |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = Хошуу, шянь (8) |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = [[Ордос хот#Засаг захиргааны хуваарь|2 дүүрэг, 7 хошуу]] |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Захирг. байр |нутгийн_төв = Дуншэн дүүрэгт байдаг |газар_нутаг = 86,752 км² |газрын_байц = д.т.д. 850-2,149 м |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 1,940,653 хүн |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = 22 хүн/км² |ард_түмэн = 88.2% - [[Хятад үндэстэн|хятад]], 11.4% - [[Монгол үндэстэн|монгол]] |цугаараа = Ордосынхон |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = Чунчингийн цаг |utc_offset = +8 |утасны_томъёо = +86 477 |шуудангийн_томъёо = 017000 |автомашин_дугаар = 蒙K |website = [http://www.ordos.gov.cn/ ordos.gov.cn] (хятадаар) |тэмдэглэл = }} '''Ордос''' ([[Монгол бичиг]]: [[Зураг:Ordus.svg|15px]] ''Ордос'', [[Хятад хэл|Хятад ханз]]: 鄂尔多斯) нь [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] баруун өмнөд хэсэгт орших, аймгийн зэрэглэлтэй хот юм. 2001 оны 2 сарын 26-нд Их Зуу аймгийн суурин дээр байгуулагдсан. 86,752 км² газар нутаг нь [[Ордосын цөл]]ийн ихэнх хэсгийг эзлэн оршино. Зүүн талаараа ӨМӨЗО-ны [[Хөх хот]], зүүн хойд талаараа [[Бугат]], хойд талаараа [[Баяннуур]], баруун хойд талаараа [[Алшаа аймаг|Алшаа]], баруун талаараа [[Ухай]], мөн баруун өмнө талаараа [[Нинься]] муж, өмнө талаараа [[Шэньси]] болон [[Шаньси]] мужуудтай хиллэнэ. 2004 оны эцсийн байдлаар 1.36 сая хүн амтай. == Газарзүй == Ордосын газар нутгийн зүүн хэсгээр дов толгодтой, баруун болон төв хэсгээр тэгш өндөрлөг, өмнөд болон хойд хэсгээр элсэрхэг цөл, өмнөд хэсгээр [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] хөндий оршино. Хамгийн өндөр цэг нь далайн түвшнээс дээш 2,149 метр өргөгдсөн бол хамгийн нам цэг нь д.т.дээш 850 метр юм. Жилийн хур тунадасны дундаж хэмжээ нутгийн зүүн хэсгээр 300-400 мм, баруун хэсгээр 190-350 мм болно. == Засаг захиргааны нэгжүүд == Ордос хот нь 2 дүүрэг, 7 хошуунд хуваагдана: {| border=1 style="border-collapse: collapse;" |-bgcolor=cccccc ! Нэр ! Газар нутгийн хэмжээ ! Хүн ам (2004 оны байдлаар) ! Засаг захиргааны төв |- |[[Хиа багш дүүрэг]] (康巴什区) |352 км² |200,000 | |- |[[Донгшенг дүүрэг]] (东胜区) |2,137 км² |230,000 | |- |[[Далт хошуу]] (达拉特旗) |8,192 км² |330,000 |[[Шулиньжао]] (树林召镇) |- |[[Зүүнгар хошуу]] (准格尔旗) |7,535 км² |270,000 |[[Суэжиаван]] (薛家湾镇) |- |[[Отгийн өмнөд хошуу]] (鄂托克前旗) |12,318 км² |70,000 |[[Олзог]] (敖勒召其镇) |- |[[Отог хошуу]] (鄂托克旗) |20,064 км² |90.000 |[[Улаан (Отог)|Улаан]] (乌兰镇) |- |[[Хангин хошуу]] (杭锦旗) |18,903 км² |130,000 |[[Шинь (Хангин)|Шинь]] (锡尼镇) |- |[[Өөшин хошуу]] (乌审旗) |11,645 км² |100,000 |[[Галуут]] (嘎鲁图镇) |- |[[Эзэн Хороо хошуу]] (伊金霍洛旗) |5,958 км² |140,000 |[[Алтанширээ]] (阿勒腾席热镇) |} ==Ард түмэн== 2000 оны хүн амын тооллогын дүнгээр: {| class= wikitable |- ! [[Хятадын ард түмэн|Ард түмэн]] ! Хүний тоо ! Эзлэх хувь |- | [[Хятад үндэстэн]] | 1,207,971 | 88.19% |- | [[Монгол үндэстэн]] | 155,845 | 11.38% |- | [[Манж үндэстэн]] | 2,905 | 0.21% |- | [[Хотон үндэстэн]] | 1,861 | 0.14% |- | [[Төвөд үндэстэн]] | 1,023 | 0.07% |-style="background: #f0f0f0;" | Бүх ард түмэн || 1,369,766 || 100.0% |- |} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Ordos City|Ордос}} {{Өвөр Монгол}} [[Ангилал:Ордос| ]] [[Ангилал:Өвөр Монголын суурин]] [[Ангилал:Хятадын дүүрэггүй хот]] [[Ангилал:Саятан хот]] 4phenam9oxwbb1glahev6sqpql1dunz 706845 706844 2022-07-31T13:25:07Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Ордос хот<br/>[[Image:Ordus.svg|15px|ᠣᠷᠳᠤᠰ]][[File:Hot.svg|17px|ᠬᠣᠲᠠ]] |ямар_янзын_нутаг = аймгийн энтэй хот |анхаарах_нэр = {{хэл-хят1|鄂尔多斯市}} — è'ěrduōsī shì |image_skyline = StatueInOrdos.jpg |image_caption = Ордос хотод боссон хөшөө |image_map = China Inner Mongolia Ordos.svg |map_caption = Хятад болон Өвөр Монгол орон дахь Ордос (улаан) |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = Муж, орон |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын ӨЗО]] |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = Аймаг, тойрог |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = '''Ордос хот''' |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = Хошуу, шянь (9) |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = [[Ордос хот#Засаг захиргааны хуваарь|2 дүүрэг, 7 хошуу]] |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Захирг. байр |нутгийн_төв = Дуншэн дүүрэгт байдаг |газар_нутаг = 86,752 км² |газрын_байц = д.т.д. 850-2,149 м |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 1,940,653 хүн |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = 22 хүн/км² |ард_түмэн = 88.2% - [[Хятад үндэстэн|хятад]], 11.4% - [[Монгол үндэстэн|монгол]] |цугаараа = Ордосынхон |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = Чунчингийн цаг |utc_offset = +8 |утасны_томъёо = +86 477 |шуудангийн_томъёо = 017000 |автомашин_дугаар = 蒙K |website = [http://www.ordos.gov.cn/ ordos.gov.cn] (хятадаар) |тэмдэглэл = }} '''Ордос''' ([[Монгол бичиг]]: [[Зураг:Ordus.svg|15px]] ''Ордос'', [[Хятад хэл|Хятад ханз]]: 鄂尔多斯) нь [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] баруун өмнөд хэсэгт орших, аймгийн зэрэглэлтэй хот юм. 2001 оны 2 сарын 26-нд Их Зуу аймгийн суурин дээр байгуулагдсан. 86,752 км² газар нутаг нь [[Ордосын цөл]]ийн ихэнх хэсгийг эзлэн оршино. Зүүн талаараа ӨМӨЗО-ны [[Хөх хот]], зүүн хойд талаараа [[Бугат]], хойд талаараа [[Баяннуур]], баруун хойд талаараа [[Алшаа аймаг|Алшаа]], баруун талаараа [[Ухай]], мөн баруун өмнө талаараа [[Нинься]] муж, өмнө талаараа [[Шэньси]] болон [[Шаньси]] мужуудтай хиллэнэ. 2004 оны эцсийн байдлаар 1.36 сая хүн амтай. == Газарзүй == Ордосын газар нутгийн зүүн хэсгээр дов толгодтой, баруун болон төв хэсгээр тэгш өндөрлөг, өмнөд болон хойд хэсгээр элсэрхэг цөл, өмнөд хэсгээр [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] хөндий оршино. Хамгийн өндөр цэг нь далайн түвшнээс дээш 2,149 метр өргөгдсөн бол хамгийн нам цэг нь д.т.дээш 850 метр юм. Жилийн хур тунадасны дундаж хэмжээ нутгийн зүүн хэсгээр 300-400 мм, баруун хэсгээр 190-350 мм болно. == Засаг захиргааны нэгжүүд == Ордос хот нь 2 дүүрэг, 7 хошуунд хуваагдана: {| border=1 style="border-collapse: collapse;" |-bgcolor=cccccc ! Нэр ! Газар нутгийн хэмжээ ! Хүн ам (2004 оны байдлаар) ! Засаг захиргааны төв |- |[[Хиа багш дүүрэг]] (康巴什区) |352 км² |200,000 | |- |[[Донгшенг дүүрэг]] (东胜区) |2,137 км² |230,000 | |- |[[Далт хошуу]] (达拉特旗) |8,192 км² |330,000 |[[Шулиньжао]] (树林召镇) |- |[[Зүүнгар хошуу]] (准格尔旗) |7,535 км² |270,000 |[[Суэжиаван]] (薛家湾镇) |- |[[Отгийн өмнөд хошуу]] (鄂托克前旗) |12,318 км² |70,000 |[[Олзог]] (敖勒召其镇) |- |[[Отог хошуу]] (鄂托克旗) |20,064 км² |90.000 |[[Улаан (Отог)|Улаан]] (乌兰镇) |- |[[Хангин хошуу]] (杭锦旗) |18,903 км² |130,000 |[[Шинь (Хангин)|Шинь]] (锡尼镇) |- |[[Өөшин хошуу]] (乌审旗) |11,645 км² |100,000 |[[Галуут]] (嘎鲁图镇) |- |[[Эзэн Хороо хошуу]] (伊金霍洛旗) |5,958 км² |140,000 |[[Алтанширээ]] (阿勒腾席热镇) |} ==Ард түмэн== 2000 оны хүн амын тооллогын дүнгээр: {| class= wikitable |- ! [[Хятадын ард түмэн|Ард түмэн]] ! Хүний тоо ! Эзлэх хувь |- | [[Хятад үндэстэн]] | 1,207,971 | 88.19% |- | [[Монгол үндэстэн]] | 155,845 | 11.38% |- | [[Манж үндэстэн]] | 2,905 | 0.21% |- | [[Хотон үндэстэн]] | 1,861 | 0.14% |- | [[Төвөд үндэстэн]] | 1,023 | 0.07% |-style="background: #f0f0f0;" | Бүх ард түмэн || 1,369,766 || 100.0% |- |} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Ordos City|Ордос}} {{Өвөр Монгол}} [[Ангилал:Ордос| ]] [[Ангилал:Өвөр Монголын суурин]] [[Ангилал:Хятадын дүүрэггүй хот]] [[Ангилал:Саятан хот]] p2xpmlawzvstgoappx3ewxhrzgx0lwi 0 12520 706933 706286 2022-07-31T23:38:14Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Алтан хан |title = '''Түмэдийн Мянган алтан хүрднийг эргүүлэгч Чакраварди сэцэн хаан, Шүнь-и ван (順義王) ''' |image = [[Файл:Altan Khan.jpg|200px]] |caption = |reign = 1542-1582 |coronation = |suc-type = |full name = Анда? |lang1 = |name1 = |predecessor = байхгүй |successor = [[Сэнгэдүүрэн хан|Сэнгэдүүрэн]] |heir = |crown prince = |queen = [[Жүнхэн хатан]] |consort = |spouse = |issue = [[Сэнгэдүүрэн хан]], Буян тайж, Төвөд тайж, Бинтү тайж, Баарин тайж, Будашири тайж, |royal house = [[Боржигин]] |royal anthem = |royal motto = |father = [[Барсболд хаан]] |mother = [[Бодон хатан]] |temple name = |era date = |date of birth = 1507 оны 12 сар<ref>Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.15</ref> |place of birth = |date of death = 1581 оны 12 сар<ref>[[Чакраварди Алтан ханы тууж|Чакраварди Алтан ханы туужид]] ''"...Цагаан могой жилийн хөхлөр сарын 19-нөө барс өдөрт Хан эзэн далан таван насандаа тахиа цагт...тэнгэрийн газраа өөд болсон"'' гэж бичжээ.</ref><ref>Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.63</ref> |place of death = [[Шар мөрөн (Хатан гол)|Хатан гол]] |buried = Харагуна ханы өлгөд онголов<ref>Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.66</ref> |}} [[Түмэд]]ийн '''Алтан хан''' ([[1507]] - [[1582]]) нь Түмэдийн захирагч бөгөөд Монголын баруун түмэнг удирдаж байсан алтан ургийн хан юм. Тэрээр [[Батмөнх Даян хаан]]ы ач, [[Барсболд хаан]]ы хоёр дахь хүү төдийгүй Мөнгөн хэмээх ихэр охин дүүтэй. Жинхэнэ нэрийг нь '''Анд''' гэдэг. Түүний ах [[Гүнбилиг]] нь [[Ордос]]ыг захирч байжээ. Ах нь 1542 онд нас нөгчсөний дараа Алтан Баруун түмэнг ерөнхийд нь удирдах болж, "Түшээт сэцэн хан" цолтой болсон байна. [[Цахар]]т сууж байсан [[Боди Алаг хаан]] 1547 онд нас барахад, түүний орыг залгасан Дарайсун Гүдэн хаанд Алтан шахалт үзүүлсээр "Гэгээн хан" цолтой болж чаджээ. Түүний захирч байсан Ордос буюу [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] эрэг хавь нь [[Ойрад]], [[Хятад]], [[Төвд]]тэй харилцах зангилаа болж байсныхаа хувьд түүний нэр нөлөөг ихэсгэж байснаас гадна янз бүрийн соёлуудтай харьцах боломжийг олгож байв. Тэрээр одоогийн [[Өвөр Монгол]]ын нийслэл [[Хөх хот]]ыг үндэслэн байгуулсан юм. Мөн тэрээр [[Төвөдийн Буддын шашин|Төвөдийн Буддын шашныг]] Монголд нэвтрэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэснээрээ [[Монголын түүх]]энд үлдсэн. Монголын анхны Буддын сүм хийд болох Тэгчин Чонхорыг Хөх хотод чухам Алтан хан байгуулсан аж. Мөн 1586 онд [[Абтай сайн хан]]ы дэмжлэгтэйгээр хуучин [[Их Монгол Улс]]ын нийслэл [[Хархорум]]ын ойролцоо [[Эрдэнэ-Зуу хийд]]ийг байгуулжээ. Цэрэг зэвсгийн хувьд Алтан хан нь [[Мин улс]]ыг сандаргах хүчтэй байв. Тэрээр 1529, 1530, 1542 онуудад Хятад руу довтолж ихээхэн олзтой буцаж байсан бөгөөд 1550 онд [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийг]] давж, [[Бээжин]]д нэвтэрч зарим дүүргүүдийг шатааж тухайн үед хориотой хотодоо суугаа хаанд нь бичиг хүргүүлж буулт хийлгэж тохиролцоонд хүрч байжээ.Өөрийн харьят харьцангуй цөөн цэргийг удирдан Нангиадуутай байлдах бүртээ ялалт байгуулж байсныг нь бодоход цэрэг дайны эрдэмд гаргууд нэгэн байжээ. Түүний цэрэг тухайн үеийн нийт монголын цэргийн хүчний дөрөвний нэгд ч хүрэхгүй байсан билээ. Алтан хаан бээжинг эзэлсэн боловч тохиролцоонд сайн хүрээгүй мөртлөө нутгийн зүг жолоо залсан нь одоо хүртэл тодорхойгүй байдаг. Магадгүй өөрийн цөөн цэргээр уран аргаар ялалт байгуулсан болхоор хэт цөөхөн цэрэгтэйгээ мэдэгдэхээс болгоомжилж мөн давуу талаа удаан хадгалж чадахгүйгээ өөрөө сайн мэдэж байсан болхоор тийм шийдвэр гаргасан байх. Хятадын хаан 1571 онд түүнтэй найрамдлын гэрээ байгуулж, адуугаар торго дурдан сольж авах наймааг зөвшөөрч байсан түүхтэй. Түүний хийсэн удаа дараагийн амжилттай довтолгоо нь цаашид Мин улсыг уналтанд хүргэж, Манж нарт ялагдах гол урьдаж нөхцөлийг бүрдүүлжээ. 1582 онд Алтан хан таалал төгсөхөд түүнийг хүү [[Сэнгэ Дүүрэн]] нь залгамжилжээ. Мөн ач хүү Ёндонжамц нь [[4-р Далай лам]]аар тодорч байсан түүхтэй. == Гэр бүл == * Эцэг: [[Барсболд хаан|'''Барсболд сайн алаг хаан''']] * Эх: [[Бодон хатан]] === Ах дүүс === # '''[[Гүнбилэг жонон|Гүнбилиг мэргэн жонон]]''' # '''[[Лабуг тайж]]''' # '''[[Баясхал хүндлэн хан]]''' # '''[[Нарийн тайж]]''' # '''[[Будадарадун тайж]]''' # '''Мөнгөн авхай''': Алтан ханы ихэр === Хатад === # [[Жүнхэн хатан]] # [[Молан хатан]]: Барсболд сайн алаг жононгийн гутгаар гэргий байсан. Эцэг юүгээн өөд болсны дараа Алтан хаан авсан.<ref>Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.159</ref> авсан ажгуу .Төвөд тайжийг төрүүлсэн.<ref>Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.159</ref> === Хөвгүүд === # [[Сэнгэдүүрэн хан]] # [[Баян баатар тайж]] # [[Төвөд тайж]] # [[Галт ноён]] # [[Бинт илдэн тайж]] # [[Далад хөлөг тайж]] # [[Будашири тайж]], 1569 онд Жүнхэн хатнаас төрсөн. # [[Гончиг тайж]] # [[Жамц тайж]] ===Охид=== # Манзушири авхай<ref>Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.29</ref>, 1568 оны шар луу жилд Ойрадын Хиргуд отогийн Жигэхэн агагийн хүү Бөхүүдэйд соёрхов. # Сүмбэр авхай<ref>Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.29</ref>, 1568 оны шар луу жилд Ойрадын Хиргуд отгийн Жигэхэн агагийн хүү Эхэй чинсанд соёрхов. {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Түмэд|Түмэдийн алтан хүрднийг эргүүлэгч Чакраварди сэцэн хаан]] |он=1542—1581 он |өмнө=байхгүй |дараа=[[Сэнгэдүүрэн хан]] }} {{end}} == Эшлэл == [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын хангууд]] [[Ангилал:Төвдийн Буддизм]] 6brwl1v859lepdjlusumhzzjy68u0dz 706964 706933 2022-08-01T06:10:30Z Megzer 20491 /* Хатад */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Алтан хан |title = '''Түмэдийн Мянган алтан хүрднийг эргүүлэгч Чакраварди сэцэн хаан, Шүнь-и ван (順義王) ''' |image = [[Файл:Altan Khan.jpg|200px]] |caption = |reign = 1542-1582 |coronation = |suc-type = |full name = Анда? |lang1 = |name1 = |predecessor = байхгүй |successor = [[Сэнгэдүүрэн хан|Сэнгэдүүрэн]] |heir = |crown prince = |queen = [[Жүнхэн хатан]] |consort = |spouse = |issue = [[Сэнгэдүүрэн хан]], Буян тайж, Төвөд тайж, Бинтү тайж, Баарин тайж, Будашири тайж, |royal house = [[Боржигин]] |royal anthem = |royal motto = |father = [[Барсболд хаан]] |mother = [[Бодон хатан]] |temple name = |era date = |date of birth = 1507 оны 12 сар<ref>Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.15</ref> |place of birth = |date of death = 1581 оны 12 сар<ref>[[Чакраварди Алтан ханы тууж|Чакраварди Алтан ханы туужид]] ''"...Цагаан могой жилийн хөхлөр сарын 19-нөө барс өдөрт Хан эзэн далан таван насандаа тахиа цагт...тэнгэрийн газраа өөд болсон"'' гэж бичжээ.</ref><ref>Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.63</ref> |place of death = [[Шар мөрөн (Хатан гол)|Хатан гол]] |buried = Харагуна ханы өлгөд онголов<ref>Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.66</ref> |}} [[Түмэд]]ийн '''Алтан хан''' ([[1507]] - [[1582]]) нь Түмэдийн захирагч бөгөөд Монголын баруун түмэнг удирдаж байсан алтан ургийн хан юм. Тэрээр [[Батмөнх Даян хаан]]ы ач, [[Барсболд хаан]]ы хоёр дахь хүү төдийгүй Мөнгөн хэмээх ихэр охин дүүтэй. Жинхэнэ нэрийг нь '''Анд''' гэдэг. Түүний ах [[Гүнбилиг]] нь [[Ордос]]ыг захирч байжээ. Ах нь 1542 онд нас нөгчсөний дараа Алтан Баруун түмэнг ерөнхийд нь удирдах болж, "Түшээт сэцэн хан" цолтой болсон байна. [[Цахар]]т сууж байсан [[Боди Алаг хаан]] 1547 онд нас барахад, түүний орыг залгасан Дарайсун Гүдэн хаанд Алтан шахалт үзүүлсээр "Гэгээн хан" цолтой болж чаджээ. Түүний захирч байсан Ордос буюу [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] эрэг хавь нь [[Ойрад]], [[Хятад]], [[Төвд]]тэй харилцах зангилаа болж байсныхаа хувьд түүний нэр нөлөөг ихэсгэж байснаас гадна янз бүрийн соёлуудтай харьцах боломжийг олгож байв. Тэрээр одоогийн [[Өвөр Монгол]]ын нийслэл [[Хөх хот]]ыг үндэслэн байгуулсан юм. Мөн тэрээр [[Төвөдийн Буддын шашин|Төвөдийн Буддын шашныг]] Монголд нэвтрэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэснээрээ [[Монголын түүх]]энд үлдсэн. Монголын анхны Буддын сүм хийд болох Тэгчин Чонхорыг Хөх хотод чухам Алтан хан байгуулсан аж. Мөн 1586 онд [[Абтай сайн хан]]ы дэмжлэгтэйгээр хуучин [[Их Монгол Улс]]ын нийслэл [[Хархорум]]ын ойролцоо [[Эрдэнэ-Зуу хийд]]ийг байгуулжээ. Цэрэг зэвсгийн хувьд Алтан хан нь [[Мин улс]]ыг сандаргах хүчтэй байв. Тэрээр 1529, 1530, 1542 онуудад Хятад руу довтолж ихээхэн олзтой буцаж байсан бөгөөд 1550 онд [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийг]] давж, [[Бээжин]]д нэвтэрч зарим дүүргүүдийг шатааж тухайн үед хориотой хотодоо суугаа хаанд нь бичиг хүргүүлж буулт хийлгэж тохиролцоонд хүрч байжээ.Өөрийн харьят харьцангуй цөөн цэргийг удирдан Нангиадуутай байлдах бүртээ ялалт байгуулж байсныг нь бодоход цэрэг дайны эрдэмд гаргууд нэгэн байжээ. Түүний цэрэг тухайн үеийн нийт монголын цэргийн хүчний дөрөвний нэгд ч хүрэхгүй байсан билээ. Алтан хаан бээжинг эзэлсэн боловч тохиролцоонд сайн хүрээгүй мөртлөө нутгийн зүг жолоо залсан нь одоо хүртэл тодорхойгүй байдаг. Магадгүй өөрийн цөөн цэргээр уран аргаар ялалт байгуулсан болхоор хэт цөөхөн цэрэгтэйгээ мэдэгдэхээс болгоомжилж мөн давуу талаа удаан хадгалж чадахгүйгээ өөрөө сайн мэдэж байсан болхоор тийм шийдвэр гаргасан байх. Хятадын хаан 1571 онд түүнтэй найрамдлын гэрээ байгуулж, адуугаар торго дурдан сольж авах наймааг зөвшөөрч байсан түүхтэй. Түүний хийсэн удаа дараагийн амжилттай довтолгоо нь цаашид Мин улсыг уналтанд хүргэж, Манж нарт ялагдах гол урьдаж нөхцөлийг бүрдүүлжээ. 1582 онд Алтан хан таалал төгсөхөд түүнийг хүү [[Сэнгэ Дүүрэн]] нь залгамжилжээ. Мөн ач хүү Ёндонжамц нь [[4-р Далай лам]]аар тодорч байсан түүхтэй. == Гэр бүл == * Эцэг: [[Барсболд хаан|'''Барсболд сайн алаг хаан''']] * Эх: [[Бодон хатан]] === Ах дүүс === # '''[[Гүнбилэг жонон|Гүнбилиг мэргэн жонон]]''' # '''[[Лабуг тайж]]''' # '''[[Баясхал хүндлэн хан]]''' # '''[[Нарийн тайж]]''' # '''[[Будадарадун тайж]]''' # '''Мөнгөн авхай''': Алтан ханы ихэр === Хатад === # [[Жүнхэн хатан]] # [[Молан хатан]]: Барсболд сайн алаг жононгийн гутгаар гэргий байсан. Эцэг юүгээн өөд болсны дараа Алтан хаан авсан.<ref>Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.159</ref> Төвөд тайжийг төрүүлсэн.<ref>Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.159</ref> === Хөвгүүд === # [[Сэнгэдүүрэн хан]] # [[Баян баатар тайж]] # [[Төвөд тайж]] # [[Галт ноён]] # [[Бинт илдэн тайж]] # [[Далад хөлөг тайж]] # [[Будашири тайж]], 1569 онд Жүнхэн хатнаас төрсөн. # [[Гончиг тайж]] # [[Жамц тайж]] ===Охид=== # Манзушири авхай<ref>Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.29</ref>, 1568 оны шар луу жилд Ойрадын Хиргуд отогийн Жигэхэн агагийн хүү Бөхүүдэйд соёрхов. # Сүмбэр авхай<ref>Чакраварди Алтан Ханы Тууж. УБ., 2006.т.29</ref>, 1568 оны шар луу жилд Ойрадын Хиргуд отгийн Жигэхэн агагийн хүү Эхэй чинсанд соёрхов. {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Түмэд|Түмэдийн алтан хүрднийг эргүүлэгч Чакраварди сэцэн хаан]] |он=1542—1581 он |өмнө=байхгүй |дараа=[[Сэнгэдүүрэн хан]] }} {{end}} == Эшлэл == [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын хангууд]] [[Ангилал:Төвдийн Буддизм]] 8owb3hjhhb6dah81bq7l2sldl8n0rwx 0 13795 706963 689788 2022-08-01T06:08:44Z 2A04:CEC0:10F0:B24D:D8CE:B64E:8B46:B999 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | color = pink | name = Аргаль | status = NT | image= Argali Stuffed specimen.jpg | status_system = iucn3.1 | status_ref = | regnum = [[Амьтан]] | phylum = [[Хөвчтөн]] | classis = [[Хөхтөн]] | ordo = [[Салаа туурайтан]] | familia = [[Bovidae]] | subfamilia = [[Caprinae]] | genus = ''[[Ovis]]'' | species = '''''O. ammon''''' | binomial = ''Ovis ammon'' | binomial_authority = ([[Карл Линней]], 1758) }} '''Аргаль''' нь [[Төв Ази]]йн ([[Гималайн нуруу]], [[Төвөд]], [[Алтайн нуруу]]) уулархаг, өндөр бүс нутгаар амьдардаг хамгийн том зэрлэг хонь юм. Өндөр нь 120 см, 140 кг хүртэл жинтэй байх ба биеийн урт 1.8 м хүрнэ. Эр нь маш том угалзалсан эвэртэй бөгөөд 190 см хүртэл урт байдаг аж. Эм нь бас эвэртэй ч жижигхэн байна. Аргаль, угалз бол хонины зэрлэг өвөг бөгөөд өдгөө дэлхийд нэн ховордсон амьтны нэг юм. Аргаль Ховд аймгийн Цамбагарав, Байтагийн уул, Мянган угалзтын нуруу, Увсын Хархираа, Түргэний уулс, Говь-Алтайн Хар азарга, Хантайширын нуруу, Бурхан буудай уул, Хангай, Хэнтийн  нурууны салбар уулсаар элбэг тархан амьдардаг зэрлэг хонь юм. Биеийн ерөнхий төрхөөр Монгол хоньтой адил, төстэй боловч байгалийн нөхцөлд зохицож хөл нь өндөр нарийхан цэгцгэр, үс, ноос нь тачир, ширүүн, годгор жижиг сүүлтэй болжээ. Эр нь том, эм нь арай багавтар биетэй, эрийг нь угалз, эмийг нь аргаль гэнэ. Угалзын эвэр нь сүрлэг том бөгөөд нэг биш удаа олон улсын яармаг үзэсгэлэнгээс эврийнхээ урт, бүдүүний хэмжээгээр алтан медаль авч байсан түүхтэй. Угалзын биеийн жин нь 200 кг, Цээжний өргөн нь 115-120 см, Эврийн урт нь 160-180 см, түүнээс ч урт байх нь буй. Аргал нь таана, багалуур, хялгана, элбэгтэй уулын бэл, толгод, хад асгатай уулаар голлон бэлчээрлэдэг. Аргаль нь долоон сар орчим хээлээ тээж, 4,5 дугаар сард хургалах бөгөөд ихэрлэх нь нэн ховор. Монгол улсад нэн ховор амьтны нэг аргаль угалз мөн бөгөөд дархан цаазтай болгож төрийн бодлогоор аргаль угалзын тоо толгойг өсгөхийг зорьж байна. [[Ангилал:Эвэртэн]] 0zdmaf7bg8d6w3ez8dnqb3y9jcxamwz 0 15778 706901 701948 2022-07-31T20:47:32Z 202.9.46.15 Догшин худагт ... Говь оос гаралтай wikitext text/x-wiki :{{About|орчин үеийн монгол овгуудын тухай|Дундад зууны овог аймгуудын талаар|Дундад зууны монгол аймгууд}} Энэхүү жагсаалт нь орчин үеийн Монголын овог аймгуудын жагсаалт болно. == А == #[[Авга нар]] #[[Авга тайж]] #[[Авгас]] #[[Авгачуул]] #[[Авгайчууд]] #[[Авхайнхан]] #[[Авьнай]] #[[Агьтын цагаан гэр]] #[[Адуучин]] #[[Алагчууд]] #[[Алтанхан]] #[[Амбагайт]] #[[Анга]] #[[Андагай]] #[[Ар тогоруутан]] #[[Аргалчийнхан]] #[[Асуд]] #[[Аягачин]] #[[Алаг адуу]] #[[Анчин]] #[[Ашбагад]] == Б == #[[Бааж]] #[[Баатууд]] #[[Баарин]] #[[Бага тугтан]] #[[Бага хотгойд]] #[[Бага шарнууд]] #[[Багтаамал]] #[[Байлгас]] #[[Балигч]] #[[Барга]] #[[Барнууд]] #[[Барлагууд]] #[[Бархай]] #[[Батнай]] #[[Башгид]] #[[Баягид, баягууд]] #[[Баяд]] #[[Бичээч]] #[[Бодон]] #[[Бодонгууд]] #[[Боовтон]] #[[Боржигин]] #[[Борлууд]] #[[Борогчууд]] #[[Бошго]] #[[Бохог]] #[[Бугус]] #[[Булгадар]] #[[Бүргэд овог|Бүргэд]] #[[Бүрд]] #[[Бүрдүүд]] #[[Бөөрдөн]] #[[Бурдууд]] #[[Бутангууд]] #[[Бууч]] #[[Бэсүд]] #[[Баяжих]] == В == #[[Вангаахан]] == Г == #[[Газарч]] #Гарьд #[[Галзууд]] #[[Галууд]] #[[Горлос|Горлууд]] #[[Говь Түшээ]] #[[Гөлгөд]] #[[Гучид]] #[[Гуулин]] #[[Гурван Сайхан]] #[[Гуртааш]] #[[Гүнийхэн]] #[[Гэхтэр]] #[[Гэхэрмид]] #[[Гэлэнгүүд]] #[[Гэрүүд]] #[[Гэрсүүд]] == Д == #[[Давдан]] #[[Дайртан]] #[[Дархад]] #[[Дархан овог|Дархан]] #[[Дархчуул]] #[[Долоон]] #[[Долоон сувай]] #[[Дотно]] #[[Дөрвөд]] #[[Дөчин дөрөв]] #[[Дураал]] #[[Дуутан]] #[[Дууч]] #[[Даржаа]] #Дээд чоно #Догшин Худагт # == Ж == #[[Жалавч]] #[[Жалайр]] #[[Жаран]] #[[Жарууд]] #[[Жас нар]] #[[Жонгоор]] #[[Жүрхин]] #[[Жиндүү]] == З == #[[Засгууд]] #[[Загасан]] #[[Заргачин]] #[[Зууд]] #[[Зуутраг]] #[[Зүрчид]] #[[Зэлмэн]] #[[Зээрднүүд]] #[[Захирагч]] 10.Замбага == И == #Их Монгол #[[Ихирэс]] #[[Их тугтан]] #[[Их хотгойд]] #[[Их шарнууд]] #[[Илжигэн]] #[[Индэр]] == М == #[[Марлан]] #[[Мангуд]] #[[Модон хиргис]] #[[Монголмууд]] #Монгол #[[Мудар]] #[[Мэргид]] #[[Мээрэн]] #[[Мэхээрчин]] #[[Мянгад]] #[[Мянган]] #[[Мөнх-Тойн]] #Мэргэн #[[Могол]] == Н == #[[Найман]] #[[Намиад]] #[[Намнаач]] #[[Наяа]] #[[Ноёгидай]] #[[Ноён]] #[[Номчин]] #[[Нохойнхон]] #[[Нумчин]] #[[Нүцгэд]] #[[Нэрээд]] #[[Ногоон Оройт]] #[[Ноосойнхон]] == О == #[[Онгиуд]] #[[Оготор]] #[[Ойгорууд]] #[[Оймууд]] #[[Олхунуд]] #[[Онгууд, Онход]] #[[Орууд]] #[[Орцос]] #[[Ордос]] #[[Орчид]] #[[Ончуул]] #Олонгол #[[Овсгоохон]] == Ө == #[[Өвөр тогоруутан]] #[[Өлчир]] #[[Өндөрийнхэн]] #[[Өөлд]] #[[Өвөөн]] #[[Өрлүүд]] == С == #[[Савар]] #Савартангууд #[[Салаа]] #Сайгууд #[[Сартуул]] #Сахлагууд #[[Соён, Соёд]] #[[Солоон, Солонгод]] #[[Сөнид]] #[[Сумчин]] #[[Сээрдэн]] #[[Cэнгэлдэр]] #[[Суурь]] == Т == #[[Таваг зааныхан]] #[[Тавнан]] #[[Тавлаа]] #[[Тайжийнхан]] #[[Тайчууд]] #[[Тайжууд]] #[[Тангач]] #[[Тангуд]] #[[Тандылар]] #[[Таргуд]] #Тариачин #[[Татар]] #Такианар (Тахианар) #[[Товсон]] #[[Тогооч]] #[[Тогоруутан овог|Тогоруутан]] #[[Тодно]] #[[Томой]] #[[Тонгорууд]] #[[Тоос]] #[[Торгууд]] #[[Тува нар]] #[[Тугчин]] #[[Тулам]] #[[Түмт]] #[[Түмэд]] #[[Тэлэнгэд]] #[[Тэрт]] #Тольтон Бургууд #[[Таваглаа]] == У == #[[Улаагчин]] #[[Улаандай]] #[[Уйгур]] #[[Уух]] #[[Уушгийнхан]] #[[Уушин]] #[[Урианхан]] #[[Уулар]] #[[ Уран]] #[[Ухайдай]] == Ү == #[[Үхэр онход]] #[[Үжиэд (Өзөөд)]] #[[Үзэмчин]] #[[Үнэгийнхэн]] #[[Үхэр болдуу]] #[[Үжиэд (Өзөөд)|Үзээн]] == Х == #[[Хаасууд]] #[[Хавхчин]] #[[Хавханас]] #[[Хавчууд]] #[[Хавчигууд]] #[[Хадай]] #[[Халбин]] #[[Халиуд]] #[[Халиучин]] #[[Халт вангаахан]] #[[Халх овогтон]] #[[Ханд]] #[[Хар гэрүүд]] #[[Хар намиад]] #[[Хар орцос]] #[[Хар үхэрт]] #[[Хар хиргис]] #[[Хар ямаат]] #Харагчууд #[[Харгана овогтон]] #[[Харгиуд]] #[[Харидал]] #[[Хариад]] #[[Харнүд]] #[[Харнууд]] #[[Харцага]] #[[Харчу]] #[[Харчин]] #[[Харуулч]] #[[Хасагууд]] #[[Хатаамад]] #[[Хатагин]] #[[Хиа нар]] #[[Хиад]] #[[Киргиз]] #[[Хишигт]] #[[Хойд (овог)]] #[[Хонгоодор]] #[[Хонгирад]] #[[Хондого]] #[[Хонин хотгойд]] #[[Хонин Онход]] #[[Хорхой нүдтэн]] #[[Хорхойнхон]] #[[Хорь түмэд]] #[[Хорчин, Хортон]] #[[Хотгойд]] #[[Хотдууд]] #[[Хотон]] #[[Хошууд]] #[[Хөвдүүд]] #[[Хөх нохойнхон]] #[[Хөх нуур]] #[[Хөхий]] #[[Хөх хайрхан]] #[[Хөхнүүд]] #[[Хөхчин, Хөхнүүд]] #[[Хөшүүр]] #[[Хуасай]] #[[Худай]] #[[Худууд]] #[[Хурниад]] #[[Хуулар]] #[[Хуушан]] #[[Хурамши]] #[[Хүнхээрийнхэн]] #[[Хүнхүрээ]] #[[Хүрд]] #[[Хэрдэг]] #[[Хэрэйд]] #[[Хэрээд]] == Ц == #[[Цаатан]] #[[Цагаан гэрүүд]] #[[Цагаан тугтан]] #[[Цагаан шувуу]] #[[Цагаанууд]] #[[Цагаагчууд|Цагаагчууд (Цагаачууд)]] #[[Цахар]] #[[Цогнууд]] #Цогтчууд #[[Цоохор]] #[[Цонгол]] #[[Цорос]] #[[Цувдаг]] #[[Цэлх]] == Ч == #[[Чонос]] #[[Цорос|Чорос]] #[[Чойвал]] #[[Чулуу]] #[[Чулуун]] #Чуухтай == Ш == #[[Шаазган]] #[[Шавагууд]] #[[Шалбууртийнхан]] #[[Шангас]] #[[Шангуучин]] #[[Шандивууд]] #[[Шар хиргис]] #[[Шарайд]] #[[Шаргууд]] #[[Шарнууд]] #[[Шархаших]] #[[Шуудай нар]] #[[Шүүлэнхэн]] #[[Шар бүрд]] == Э == #[[Эгүс]] #[[Элжигэн|Элжигин]] #[[Эмээлт]] #[[Ээмдээ]] #Эзэн #эрхэт == Ю == #[[Юншээбүү]] == Я == #[[Ямааныхан]] #[[Ямаат]] #[[Ямаатынхан]] #[[Ямбат]] #[[Яргай]] [[Ангилал:Монгол овог аймаг| ]] k6l1r2w99zqrc7wu3h3g4x21dyxyo76 0 17942 706990 706680 2022-08-01T10:32:47Z 103.253.26.146 /* Хөвгүүд */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Хуньтайж |title = Хожуу Алтан улсын хаан (1626-1636) <br> [[Чин улс]]ын [[хаан]] (1636-1643) |image = [[Файл:清 佚名 《清太宗崇德皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = | succession = Хожуу Алтан улсын хаан | reign = 1626.10.20 – 1643.09.21 <br> (17 жил, 2-р хаан) | predecessor = [[Нурхач]] | successor = [[Эеэр засагч]] |date of birth = {{birth date|1592|11|28}} |place of birth = |date of death = {{death date and age1|1643|9|21|1592|11|28}} |place of death = |place of burial= |father = Нурхач |mother = Шяоцигао |queen = |issue = |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = '''Хожуу Алтан улс''' <br>(1626-1636) <br>[[манж хэл|манж]]: Абка-и суре <br>[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сэцэн <br>[[хятад хэл|хятад]]: Тяньцун <br> '''Чин улс''' <br>(1636-1643) <br>[[манж хэл|манж]]: Вэсихун эрдэмунгэ <br>[[монгол хэл|монгол]]: Дээд эрдэмт <br>[[хятад хэл|хятад]]: Чундө }} '''Хуньтайж''' [сэцэн] (1592-1643; 51 насласан) — 1626-1643 онд төр барьсан [[Чин улс]]ын хоёрдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. == Нэр == Хааны төрсөн нэр тодорхойгүй. '''''Хун тайж''''' (Hong Taiji, {{IPA-all|hɔŋˈtaiːji|}}) гэсэн нэрс бий.<ref>[https://en.dpm.org.cn/EXPLORE/ming-qing/2015-02-06/19.html The Reign of the Tiancong-Chongde Emperor (Hong Taiji) (approx. 1627-1643)] The Palace Museum.</ref> Хун тайж гэдэг ба түүхийн судар бичгүүдэд голдуу ''Богд хаан'' буюу ''Абахай сэцэн'' хэмээх нэрээр дурдагддаг, [[Орос хэл|Орос]]оор ''Амбагай'' гэж галигласан нэр.<ref>[https://www.jstor.org/stable/41928201 The Problem "Abahai" Hong Taiji: A Definitive Answer to an Old Question?] JSTOR</ref> Хоёр өөр оны цолтой. Тухайлбал 1626-1636 оны Хожуу Алтан улсын '''''Тэнгэрийн сэцэн''''', манжаар ''Абка-и суре'', хятадаар ''Тяньцун'', 1636-1643 оны Чин улсын '''''Дээд эрдэмт''''', манжаар ''Вэсихун эрдэмунгэ'', хятадаар ''Чундө'', хааны цолыг ''Чин Тайзун'' гэдэг. == Бага нас == [[Файл:Жуубичиг.png|300px|thumb|left|Дээд Эрдэмт хаанаас Мин улсын цэргийн албанд байсан олон монгол ноёдод өгсөн бичиг (1640)]] [[Файл:1636 invasion of Korea.png|thumb|right|1636 онд [[Манж-Солонгосын хоёрдугаар дайн]]]] Манж нар улсаа байгуулсны дараа [[Мин улс]]ыг эзлэх бодлого явуулж бай Гэвч энэ бодлогод нь [[Монгол]]чууд тээг болох болжээ. Монголын Их хаан [[Лигдэн хаан]] нийт Монголчуудыг нэгтгэх төрийн бодлого явуулж байсан ба түүний эсрэг өмнөд Монголын ноёд тэмцэлдэж байв. Өмнөд Монголын ноёд Лигдэнг эсэргүүцэхийн төлөө Нурхачийн үеэс Манжтай холбоотон болох бодлого барьж байлаа. Харин Нурхачи Лигдэнг дарж, өмнөд Монголын ноёдыг өөртөө дагаар оруулах бодлого барьж байсан юм. Абахай сэцэн хаан Нурхачийн бодлогыг үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ Монголын талаарх түүний бодлогыг улам боловсронгуй болгожээ. Жишээ нь: Нурхачи хааны үед Манжтай холбоотон болсон Монгол ноёдын ихэнхи хэсэг нь холбоотны тангарагаасаа няцаж, урвах явдал их гардаг байжээ. Харин Абахай сэцэн хаан Монгол ноёдыг тавьсан тангарагтаа үнэнч байхыг шаардаж, тангарагаа зөрчвөл шийтгэж байхаар болсон ажээ. Үүний үр дүнд Манж, Монголын цэрэг Лигдэн болон Мин улсын эсрэг довтлох явдал тогтмол болов. Хожуу Алтан улсын Нурхачи хааны үед Лигдэн Мин улстай холбоотны гэрээ байгуулж, Мин улсын хилийг Манжийн довтолгооноос хамгаалах болсон ба үүнийхээ төлөөсөнд Мин улсаас жил бүр 13000 лан мөнгө авдаг байсан ажээ. Абахай сэцний үед Манж нарын Мин улс руу хийх довтолгоон ширүүссэн тул Мин улс Лигдэнд жил бүр 81000 лан мөнгө өгдөг боллоо. 1630-аад онд Абахай сэцэн хаан өмнөд Монголын зарим ноёдтой хамтран Лигдэнгийн эсрэг тэмцсэн бөгөөд улмаар 1632 онд Лигдэнг довтлоход Лигдэн Хөх нуур руу ухарчээ. Манжийн цэрэг Лигдэнг нэхэж, Түмэдийн нутагт байсан Байшин (одоогийн [[Хөх хот]]) хотыг шатаасан байна. Лигдэн хаан Хөх нуур руу ухарч яваад 1634 онд нас баржээ. Түүний эхнэр, хүүхэд, харъяат албатыг Манж нар хураан авч, захиргаандаа оруулав. Түүний дараа 1636 онд өмнөд Монголын 16 аймгийн ноёд чуулган нийлж, Манжийн хаан Абахай сэцэнтэй Монголын хаанд өргөмжилсөн байна. Абахай сэцэн Хожуу Алтан улсын нэрийг [[Чин улс|Чин]] хэмээн өөрчилж, Тэнгэрийн сэцний хэмээх оны цолоо Дээд эрдэмтийн хэмээн халжээ. 1643 онд Дээд эрдэмт хаан нас баржээ. Зарим эх сурвалжид түүнийг хордуулсан гэдэг ажээ. Тэрээр албан ёсны гурван хатантай байсан бөгөөд тэдгээр нь бүгд Монгол хүмүүс байжээ. == Гэр бүл == ===Эцэг эх=== Эцэг:[[Нурхач|Нурхач баатар]] Эх:Шиао Ци Гао хатан ===Хатад, татвар=== # '''[[Боржигин Жэржэр]]''' (1600-1649),Хорчины Мангус тайжын охин. 1614 онд хааны ордонд орж, 1636 онд их хатан болсон. 1643 онд бэлбэсэн хатан болсон. Хожим нь Шиаодуаньвэнь хатан гэж нэхэн өргөмжлсөн. Дээд эрдэмт хааны 2,3,8 дугаар охидыг нь төрүүлсэн. # '''Боржигин Бумбутай''' (1613–1688), Хорчины Зайсан тайжын охин. Боржигин Жэржэрийн үеэл. 1625 онд Дээд эрдэмт хаантай ураг барилдаж, 1636 онд Юнфу ордны Жуан татвард өргөмжлүүлсэн. 1643 онд түүний хүү [[Эеэр засагч|Фулин]], хаан сууснаар бэлбэсэн их хатан болжээ. 4,5,7-р охидыг нь төрүүлж өгсөн. # Боржигин Харжүл (?-1641), Зайсан тайжын охин. Бумбутай хатны эгч. 1634 онд гэрлэж, 1636 онд Гуаньсуй ордны Чэнь татвард өргөмжлөгдсөн. Дээд эрдэмт хааны хайрт хатны нэг байсан. 1637 онд нэг хүү төрөөл, удалгүй эндсэн. # '''Боржигин Намужун''',(?-1674), Хорчин аймгийн хүн. өмнө нь Лигдэн хутагт хааны их хатан байсан. 1634 онд Лигдэн хааны нас барж, манж цэрэгт олзлогдсны дараа Манжийн хаан өөрийн хатан болгосон. Монголын түүхэн сурвалж бичигт Нагнан тайху гэдэг. 1636 онд Линьжи ордны эрхэм татвар болжээ. Тэрээр түүнд Бөмбөгөр хэмээх хүү, 11-р охиныг нь төрүүлсэн. Өмнөх хүү Абунайг нь манжийн хаан өргөмөл хүүгээ болгож, Абутай гэж нэрлэсэн. # '''Боржигин Бадамжав''' (?-1667), Лигдэн хааны бага хатан байсан. Манжид олзлогдоод хааны татвар болжээ. 1636 онд Яньчин ордны татвар хатнаар өргөмжлөгдсөн. Хүүхэд төрүүлээгүй. # '''Ниохуру овогт Нэгдүгээр татвар''' Манжийн хааны анхны хатан. Иду ноёны охин. Лобохойг төрүүлсэн. # '''Уланара овогт хоёрдугаар татвар''', Хүүгэ, Лүгэ, нэг охин төрүүлсэн. # '''Иэхэнара овогт татвар''' # '''Боржигин овогт татвар''' # '''Нара овогт татвар''' # '''Хилэй овогт татвар''' # '''Янжа овогт татвар''' # '''Иргэн Гиоро овогт татвар''' # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', Түсэ агийг төрүүлсэн. # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', 12-р гэгэг төрүүлсэн. # ===Хөвгүүд=== # Хүүгэ 豪格 (1609–1648), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лүгэ 洛格 (1611–1621), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лобохой 洛博會 (1611–1617), Ниохуру овогт хатнаас мэндэлсэн. # Ибусу 葉布舒 (1627–1690), Янжа овогт татвар эмээс төрсөн. # Шосэ 碩塞 (1628–1655), Иэхэнара овогт татвар эмээс төрсөн. # Гүсэ 高塞 (1637–1670), Нара овогт татвар эмээс төрсөн. # Цаншу 常舒 (1637–1699), Иргэн гиоро овгийн татвар эмээс төрсөн. # Нэр нь тодорхойгүй 8-р агь (1637–1638), Гуаньсуй ордны Чэнь татвар Боржигин Харжол хатнаас төрсөн. # [[Эеэр засагч|Фүлин]] 福臨 (1638–1661), Боржигин Бумбутай хатнаас төрсөн. # Түүсэ 韜塞 (1639–1695), Нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн. # Бөмбөгөр 博穆博果爾 (1642–1656), Линьжи ордны эрхэм татвар, Боржигин Намужун хатнаас төрсөн. ===Охид=== # '''Аухан гүрүн гүнж''' (敖漢)(1621–1654); 1633 онд Монголын Банди тайжтай гэрлэсэн.[44] # '''Вэньжуан гүрүн гүнж'''(靖端長公主), жинхэнэ нэр нь Маката (馬喀塔) (1625–1663); 1635 онд Чахарын [[Эжэй хаан|Эжэй хантай]] гэрлэсэн. 1661 онд Эжэй ханы дүү '''Абунайтай''' гэрлэсэн. # '''Жиндуань гүрүн гүнж''' (靖端長公主) (1628–1686); 1639 онд Хорчины Житатай тайжтай гэрлэсэн. # '''Юнму гүрүн гүнж''' (雍穆長公主), жинхэнэ нэр Яту (雅圖) (1629–1678); 1641 онд үеэл Биртахартай гэрлэсэн. # '''Шухуй гүрүн гүнж''' (淑慧長公主), жинхэнэ нэр Ату (阿圖) (1632–1700) # Гүрүн гүнж (1633–1649), Хорчины Цэвээн тайжтай гэрлэсэн. # '''Шүжэ гүрүн гүнж''' (淑哲長公主) (1633–1648) # '''Юн ань гүрүн гүнж''' (永安長公主) (1634–1692) # 9-р гэг (1635–1652). # 10-р гэг (1635–1661). # '''Дуаньшүнь гүрүн гүнж'''(端順長公主) (1636–1650). # 12-р гэг (1637–1678). # 13-р гэг (1638–1657). # '''Кэчүнь гүрүн гүнж''' (和碩恪純長公主) (1642–1704/5)Чахарын Хилэй 奇壘 овгийн татвар эмээс төрсөн. У Сан Гүйн хүү У Иншиунтай 1653 онд гэрлэсэн. 1673 онд У Ин Шиун алуулсан. == Лавлах холбоос == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1626—1643 он |өмнө=[[Нурхач]] |дараа=[[Эеэр засагч]] }} {{end}} [[Ангилал:1592 онд төрсөн]] [[Ангилал:1643 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] lechi9ju0rqawlko7avhdvbite59qmo 706998 706990 2022-08-01T11:04:29Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Хуньтайж |title = Хожуу Алтан улсын хаан (1626-1636) <br> [[Чин улс]]ын [[хаан]] (1636-1643) |image = [[Файл:清 佚名 《清太宗崇德皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = | succession = Хожуу Алтан улсын хаан | reign = 1626.10.20 – 1643.09.21 <br> (17 жил, 2-р хаан) | predecessor = [[Нурхач]] | successor = [[Эеэр засагч]] |date of birth = {{birth date|1592|11|28}} |place of birth = |date of death = {{death date and age1|1643|9|21|1592|11|28}} |place of death = |place of burial= |father = Нурхач |mother = Шяоцигао |queen = |issue = |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = '''Хожуу Алтан улс''' <br>(1626-1636) <br>[[манж хэл|манж]]: Абка-и суре <br>[[монгол хэл|монгол]]: Тэнгэрийн сэцэн <br>[[хятад хэл|хятад]]: Тяньцун <br> '''Чин улс''' <br>(1636-1643) <br>[[манж хэл|манж]]: Вэсихун эрдэмунгэ <br>[[монгол хэл|монгол]]: Дээд эрдэмт <br>[[хятад хэл|хятад]]: Чундө }} '''Хуньтайж''' [сэцэн] (1592-1643; 51 насласан) — 1626-1643 онд төр барьсан [[Чин улс]]ын хоёрдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. == Нэр == Хааны төрсөн нэр тодорхойгүй. '''''Хун тайж''''' (Hong Taiji, {{IPA-all|hɔŋˈtaiːji|}}) гэсэн нэрс бий.<ref>[https://en.dpm.org.cn/EXPLORE/ming-qing/2015-02-06/19.html The Reign of the Tiancong-Chongde Emperor (Hong Taiji) (approx. 1627-1643)] The Palace Museum.</ref> Хун тайж гэдэг ба түүхийн судар бичгүүдэд голдуу ''Богд хаан'' буюу ''Абахай сэцэн'' хэмээх нэрээр дурдагддаг, [[Орос хэл|Орос]]оор ''Амбагай'' гэж галигласан нэр.<ref>[https://www.jstor.org/stable/41928201 The Problem "Abahai" Hong Taiji: A Definitive Answer to an Old Question?] JSTOR</ref> Хоёр өөр оны цолтой. Тухайлбал 1626-1636 оны Хожуу Алтан улсын '''''Тэнгэрийн сэцэн''''', манжаар ''Абка-и суре'', хятадаар ''Тяньцун'', 1636-1643 оны Чин улсын '''''Дээд эрдэмт''''', манжаар ''Вэсихун эрдэмунгэ'', хятадаар ''Чундө'', хааны цолыг ''Чин Тайзун'' гэдэг. == Бага нас == [[Файл:Жуубичиг.png|300px|thumb|left|Дээд Эрдэмт хаанаас Мин улсын цэргийн албанд байсан олон монгол ноёдод өгсөн бичиг (1640)]] [[Файл:1636 invasion of Korea.png|thumb|right|1636 онд [[Манж-Солонгосын хоёрдугаар дайн]]]] Манж нар улсаа байгуулсны дараа [[Мин улс]]ыг эзлэх бодлого явуулж бай Гэвч энэ бодлогод нь [[Монгол]]чууд тээг болох болжээ. Монголын Их хаан [[Лигдэн хаан]] нийт Монголчуудыг нэгтгэх төрийн бодлого явуулж байсан ба түүний эсрэг өмнөд Монголын ноёд тэмцэлдэж байв. Өмнөд Монголын ноёд Лигдэнг эсэргүүцэхийн төлөө Нурхачийн үеэс Манжтай холбоотон болох бодлого барьж байлаа. Харин Нурхачи Лигдэнг дарж, өмнөд Монголын ноёдыг өөртөө дагаар оруулах бодлого барьж байсан юм. Абахай сэцэн хаан Нурхачийн бодлогыг үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ Монголын талаарх түүний бодлогыг улам боловсронгуй болгожээ. Жишээ нь: Нурхачи хааны үед Манжтай холбоотон болсон Монгол ноёдын ихэнхи хэсэг нь холбоотны тангарагаасаа няцаж, урвах явдал их гардаг байжээ. Харин Абахай сэцэн хаан Монгол ноёдыг тавьсан тангарагтаа үнэнч байхыг шаардаж, тангарагаа зөрчвөл шийтгэж байхаар болсон ажээ. Үүний үр дүнд Манж, Монголын цэрэг Лигдэн болон Мин улсын эсрэг довтлох явдал тогтмол болов. Хожуу Алтан улсын Нурхачи хааны үед Лигдэн Мин улстай холбоотны гэрээ байгуулж, Мин улсын хилийг Манжийн довтолгооноос хамгаалах болсон ба үүнийхээ төлөөсөнд Мин улсаас жил бүр 13000 лан мөнгө авдаг байсан ажээ. Абахай сэцний үед Манж нарын Мин улс руу хийх довтолгоон ширүүссэн тул Мин улс Лигдэнд жил бүр 81000 лан мөнгө өгдөг боллоо. 1630-аад онд Абахай сэцэн хаан өмнөд Монголын зарим ноёдтой хамтран Лигдэнгийн эсрэг тэмцсэн бөгөөд улмаар 1632 онд Лигдэнг довтлоход Лигдэн Хөх нуур руу ухарчээ. Манжийн цэрэг Лигдэнг нэхэж, Түмэдийн нутагт байсан Байшин (одоогийн [[Хөх хот]]) хотыг шатаасан байна. Лигдэн хаан Хөх нуур руу ухарч яваад 1634 онд нас баржээ. Түүний эхнэр, хүүхэд, харъяат албатыг Манж нар хураан авч, захиргаандаа оруулав. Түүний дараа 1636 онд өмнөд Монголын 16 аймгийн ноёд чуулган нийлж, Манжийн хаан Абахай сэцэнтэй Монголын хаанд өргөмжилсөн байна. Абахай сэцэн Хожуу Алтан улсын нэрийг [[Чин улс|Чин]] хэмээн өөрчилж, Тэнгэрийн сэцний хэмээх оны цолоо Дээд эрдэмтийн хэмээн халжээ. 1643 онд Дээд эрдэмт хаан нас баржээ. Зарим эх сурвалжид түүнийг хордуулсан гэдэг ажээ. Тэрээр албан ёсны гурван хатантай байсан бөгөөд тэдгээр нь бүгд Монгол хүмүүс байжээ. == Гэр бүл == ===Эцэг эх=== Эцэг:[[Нурхач|Нурхач баатар]] Эх:Шиао Ци Гао хатан ===Хатад, татвар=== # '''[[Боржигин Жэржэр]]''' (1600-1649),Хорчины Мангус тайжын охин. 1614 онд хааны ордонд орж, 1636 онд их хатан болсон. 1643 онд бэлбэсэн хатан болсон. Хожим нь Шиаодуаньвэнь хатан гэж нэхэн өргөмжлсөн. Дээд эрдэмт хааны 2,3,8 дугаар охидыг нь төрүүлсэн. # '''Боржигин Бумбутай''' (1613–1688), Хорчины Зайсан тайжын охин. Боржигин Жэржэрийн үеэл. 1625 онд Дээд эрдэмт хаантай ураг барилдаж, 1636 онд Юнфу ордны Жуан татвард өргөмжлүүлсэн. 1643 онд түүний хүү [[Эеэр засагч|Фүлин]], хаан сууснаар бэлбэсэн их хатан болжээ. 4,5,7-р охидыг нь төрүүлж өгсөн. # Боржигин Харжүл (?-1641), Зайсан тайжын охин. Бумбутай хатны эгч. 1634 онд гэрлэж, 1636 онд Гуаньсуй ордны Чэнь татвард өргөмжлөгдсөн. Дээд эрдэмт хааны хайрт хатны нэг байсан. 1637 онд нэг хүү төрөөл, удалгүй эндсэн. # '''Боржигин Намужун''',(?-1674), Хорчин аймгийн хүн. өмнө нь Лигдэн хутагт хааны их хатан байсан. 1634 онд Лигдэн хааны нас барж, манж цэрэгт олзлогдсны дараа Манжийн хаан өөрийн хатан болгосон. Монголын түүхэн сурвалж бичигт Нагнан тайху гэдэг. 1636 онд Линьжи ордны эрхэм татвар болжээ. Тэрээр түүнд Бөмбөгөр хэмээх хүү, 11-р охиныг нь төрүүлсэн. Өмнөх хүү Абунайг нь манжийн хаан өргөмөл хүүгээ болгож, Абутай гэж нэрлэсэн. # '''Боржигин Бадамжав''' (?-1667), Лигдэн хааны бага хатан байсан. Манжид олзлогдоод хааны татвар болжээ. 1636 онд Яньчин ордны татвар хатнаар өргөмжлөгдсөн. Хүүхэд төрүүлээгүй. # '''Ниохуру овогт Нэгдүгээр татвар''' Манжийн хааны анхны хатан. Иду ноёны охин. Лобохойг төрүүлсэн. # '''Уланара овогт хоёрдугаар татвар''', Хүүгэ, Лүгэ, нэг охин төрүүлсэн. # '''Иэхэнара овогт татвар''' # '''Боржигин овогт татвар''' # '''Нара овогт татвар''' # '''Хилэй овогт татвар''' # '''Янжа овогт татвар''' # '''Иргэн Гиоро овогт татвар''' # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', Түсэ агийг төрүүлсэн. # '''Овог нь тодорхойгүй татвар''', 12-р гэгэг төрүүлсэн. # ===Хөвгүүд=== # Хүүгэ 豪格 (1609–1648), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лүгэ 洛格 (1611–1621), Уланара овогт хатнаас мэндэлсэн. # Лобохой 洛博會 (1611–1617), Ниохуру овогт хатнаас мэндэлсэн. # Ибусу 葉布舒 (1627–1690), Янжа овогт татвар эмээс төрсөн. # Шосэ 碩塞 (1628–1655), Иэхэнара овогт татвар эмээс төрсөн. # Гүсэ 高塞 (1637–1670), Нара овогт татвар эмээс төрсөн. # Цаншу 常舒 (1637–1699), Иргэн гиоро овгийн татвар эмээс төрсөн. # Нэр нь тодорхойгүй 8-р агь (1637–1638), Гуаньсуй ордны Чэнь татвар Боржигин Харжол хатнаас төрсөн. # [[Эеэр засагч|Фүлин]] 福臨 (1638–1661), Боржигин Бумбутай хатнаас төрсөн. # Түүсэ 韜塞 (1639–1695), Нэр нь тодорхойгүй татвар эмээс төрсөн. # Бөмбөгөр 博穆博果爾 (1642–1656), Линьжи ордны эрхэм татвар, Боржигин Намужун хатнаас төрсөн. ===Охид=== # '''Аухан гүрүн гүнж''' (敖漢)(1621–1654); 1633 онд Монголын Банди тайжтай гэрлэсэн.[44] # '''Вэньжуан гүрүн гүнж'''(靖端長公主), жинхэнэ нэр нь Маката (馬喀塔) (1625–1663); 1635 онд Чахарын [[Эжэй хаан|Эжэй хантай]] гэрлэсэн. 1661 онд Эжэй ханы дүү '''Абунайтай''' гэрлэсэн. # '''Жиндуань гүрүн гүнж''' (靖端長公主) (1628–1686); 1639 онд Хорчины Житатай тайжтай гэрлэсэн. # '''Юнму гүрүн гүнж''' (雍穆長公主), жинхэнэ нэр Яту (雅圖) (1629–1678); 1641 онд үеэл Биртахартай гэрлэсэн. # '''Шухуй гүрүн гүнж''' (淑慧長公主), жинхэнэ нэр Ату (阿圖) (1632–1700) # Гүрүн гүнж (1633–1649), Хорчины Цэвээн тайжтай гэрлэсэн. # '''Шүжэ гүрүн гүнж''' (淑哲長公主) (1633–1648) # '''Юн ань гүрүн гүнж''' (永安長公主) (1634–1692) # 9-р гэг (1635–1652). # 10-р гэг (1635–1661). # '''Дуаньшүнь гүрүн гүнж'''(端順長公主) (1636–1650). # 12-р гэг (1637–1678). # 13-р гэг (1638–1657). # '''Кэчүнь гүрүн гүнж''' (和碩恪純長公主) (1642–1704/5)Чахарын Хилэй 奇壘 овгийн татвар эмээс төрсөн. У Сан Гүйн хүү У Иншиунтай 1653 онд гэрлэсэн. 1673 онд У Ин Шиун алуулсан. == Лавлах холбоос == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1626—1643 он |өмнө=[[Нурхач]] |дараа=[[Эеэр засагч]] }} {{end}} [[Ангилал:1592 онд төрсөн]] [[Ангилал:1643 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] r3i1rowh4658hiai5z7rof7emb46nyz 0 18473 706872 700371 2022-07-31T18:51:54Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki [[Зураг:KaraKhitaiAD1200.png|thumb|300px|Хар Хидан улс. 1200 оны орчим]] '''Хар Хидан''' буюу '''Баруун''' (хожуу) '''Ляо''' — [[Төв Ази]]д төвлөсөн, [[монгол угсаатан|монгол угсааны]] [[Киданчууд|кидан үндэстний]] байгуулсан [[хан]]т [[улс]] байв. Хятадын хойд нутагт төвлөсөн [[Ляо Улс]]ыг зүрчидийн [[Алтан улс]] цохин мөхөөхөд үлдэгдэл нь баруун одож [[Елюй Даши]] 1124 онд Хар Хидан улсыг үүсгэжээ. 1218 онд найманы [[Хүчлүг]]ийг байхад [[Их Монгол Улс]]ын цэрэг дайлан эзэлснээр мөхсөн. [[Тэнгэр уул]], [[Долоон усан]], Эмил гол, [[Тарвагатайн нуруу]]гаар нутаглаж, [[Баласагун]] орчим нийслэл тогтож байв. == Түүх == {{Загвар:Монголчуудын түүх}} Зөрчидийн [[Алтан улс]] хятадын [[Сүн улс]]тай холбоолон Хидан [[Ляо Улс]]ыг удаа дараа уулгалсаар мөхөөсөн. Аргагүйдэн Елюй Даши үлдсэн ноёд, албатыг авч баруун одон 1124 онд “Гүр хаан” цол өргөмжлөгдөж Хар Хиданулсыг үндэслэв. “[[Гүр хан|Гүр хаан]]” гэдэг нь Жувейнийн тайлбарласнаар “хаадын хаан” гэсэн утгатай ажээ. Гүр хааны захиргаанд Долоон улсын өмнөд хэсэг, Нульжины хязгаар, Сырдарья мөрний сав газар орж байв. 1134 онд [[Хар ханы улс]]ыг довтлон [[Баласагун]]ыг эзэлж нийслэл болгон суув. 1137, 1141 онд киданчууд [[харлуг]]тай холбоолон [[Катваны тулалдаан|Катван]] гэдэг газар Баруун хар хан болон [[сельжук]]ийн цэргийг дийлж, [[Хорезм]]ыг уулгалан улсаа батжуулжээ. 1151–1161 онд Дашийн хүү Илия, 1161–1177 онд охин Пусувань төр барив. Улс дотоодын самуунтай болж, эцэст нь [[Найман]] аймгийн [[Хүчлүг]] ханхүү гүр ханыг түлхэн хан ширээнд суужээ. Хүчүлүгийн Хар Хиданд очсон үйл явдал нь Хар Хиданы уналттай давхцсаныг энд бас дурдах хэрэгтэй. Хар Хиданы хараат улсуудад шил шилээ дарсан бослого хөдөлгөөнүүд өрнөж байв. Гүр хаан энэ үед төрийн хэргийг мэдэхээсээ илүүтэйгээр баяр цэнгэл, ан гөрөө хөөцөлдөх болж, төрийн хэргийг огоорч эхэлсэн нь Хүчүлүгт сайхан далим болсон байна. Ингээд Хүчүлүг өөрийн талын хүмүүсийг цуглуулж эхэлжээ. Хар Хиданы язгууртнуудын дунд хов хутгаж эхэлсэн Хүчүлүг Найман аймгийн тарж бутарсан ноёдыг ч хурааж татаж авахаа мартаагүй байв. Хүчүлүг ийнхүү Хар Хиданд хүчирхэг болсон нь монголчуудад бодит аюул байсан юм. Хүчүлүг Хар Хидан улсын Гүр хаанд дагаар оров. Дагаар орохдоо Несторианы урсгалаас татгалзаж, шарын шашинд орсон гэдэг. Хүчүлүг ийнхүү Харлаг, Уйгураар дайрч 1208 онд Хар Хидан хүрчээ. Хүчүлүг өөрийгөө аюултай байдалд оруулахгүйн тулд өөрийн оронд нэгэн нөхрөө Гүр хаантай уулзуулаад, өөрөө гадаа хөтчийн дүрээр хүлээж байв. Эрсдэлгүй гэж тооцсоны эцэст өөрөө биеэр орж уулзаж байсан гэдэг. Хүчүлүг Гүр хааны охин Хунхутай гэрлэснээр Гүр хааны итгэлт хүн нь болжээ. Ингээд 1211 онд Хүчүлүг хадам аавынхаа нэрийг барин Самаркандад нэр хүндтэй болж Хорезм Шахтай Монголчуудын эсрэг холбоо тогтоосноор Чингис хааны байгуулсан Их Монгол улсын баруун-өмнөд хил аюултай байдалд орсон байна.<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_rxsemdc5j1/al Чингис хааны аюулт дайсан Хүчүлүг Хар Хиданы хаант улсыг самарсан нь] tolgoilogch.</ref> [[Чингис хаан]]ы төрд халтай учир [[Их Монгол Улс]]ын цэрэг 1218 онд Хүчлүгийг дайлан дарж, газар нутгийг хураан авчээ. 1218-1220 оны орчимд Хар Хидан улс нь Их Монгол Улсын бүрэлдэхүүнд орж харьяат иргэд нь хаяа нийлэн сууж байсан казах, узбек, ногай, каракалпак, башкир зэрэг угсаатны бүлгүүдтэй холилдон аажимдаа ууссан байна. 1224 онд Хожуу Баруун Ляо улс байгуулагдсан ч 1306 он гэхэд мөхсөн байна.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/179 Баруун Ляо улс] Монголын түүх (Н.Ганбат).</ref> == Таван гүр хан == * [[Елюй Даши]] (1124—1143) * [[Табуян]] (1143—1151) * [[Елюй Илия]] (1151—1161) * [[Елюй Пусувань]] (1161—1177) * [[Елюй Жулху]] (1177—1211) * [[Хүчлүг]] (1211—1218) ==Мөн үзэх== *[[Монголын түүх]] == Зургийн цомог == <gallery> File:Genghis Khan empire-en.svg|Монголын байлдан дагуулалт Файл:2554103938672651905.jpg|[[Их Монгол Улс]], Хар Хидан, [[Тангуд улс]], [[Алтан улс]], [[Сүн улс]], [[Төвд]], [[Дали улс]] </gallery> [[Ангилал:Эртний Монгол|06]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Киргизийн түүх]] [[Ангилал:Кидан]] [[Ангилал:Хант улс]] dkxqj45lpketxeib0iplcuo2ymmpwc4 706873 706872 2022-07-31T18:53:29Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki [[Зураг:KaraKhitaiAD1200.png|thumb|300px|Хар Хидан улс. 1200 оны орчим]] '''Хар Хидан''' буюу '''Баруун''' (хожуу) '''Ляо''' — [[Төв Ази]]д төвлөсөн, [[монгол угсаатан|монгол угсааны]] [[Киданчууд|кидан үндэстний]] байгуулсан [[хан]]т [[улс]] байв. Хятадын хойд нутагт төвлөсөн [[Ляо Улс]]ыг зүрчидийн [[Алтан улс]] цохин мөхөөхөд үлдэгдэл нь баруун одож [[Елюй Даши]] 1124 онд Хар Хидан улсыг үүсгэжээ. 1218 онд найманы [[Хүчлүг]]ийг байхад [[Их Монгол Улс]]ын цэрэг дайлан эзэлснээр мөхсөн. [[Тэнгэр уул]], [[Долоон усан]], Эмил гол, [[Тарвагатайн нуруу]]гаар нутаглаж, [[Баласагун]] орчим нийслэл тогтож байв. == Түүх == {{Загвар:Монголчуудын түүх}} Зөрчидийн [[Алтан улс]] хятадын [[Сүн улс]]тай холбоолон Хидан [[Ляо Улс]]ыг удаа дараа уулгалсаар мөхөөсөн. Аргагүйдэн Елюй Даши үлдсэн ноёд, албатыг авч баруун одон 1124 онд “Гүр хаан” цол өргөмжлөгдөж Хар Хиданулсыг үндэслэв. “[[Гүр хан|Гүр хаан]]” гэдэг нь Жувейнийн тайлбарласнаар “хаадын хаан” гэсэн утгатай ажээ. Гүр хааны захиргаанд Долоон улсын өмнөд хэсэг, Нульжины хязгаар, Сырдарья мөрний сав газар орж байв. 1134 онд [[Хар ханы улс]]ыг довтлон [[Баласагун]]ыг эзэлж нийслэл болгон суув. 1137, 1141 онд киданчууд [[харлуг]]тай холбоолон [[Катваны тулалдаан|Катван]] гэдэг газар Баруун хар хан болон [[сельжук]]ийн цэргийг дийлж, [[Хорезм]]ыг уулгалан улсаа батжуулжээ. 1151–1161 онд Дашийн хүү Илия, 1161–1177 онд охин Пусувань төр барив. Улс дотоодын самуунтай болж, эцэст нь [[Найман]] аймгийн [[Хүчлүг]] ханхүү гүр ханыг түлхэн хан ширээнд суужээ. Хүчүлүгийн Хар Хиданд очсон үйл явдал нь Хар Хиданы уналттай давхцсаныг энд бас дурдах хэрэгтэй. Хар Хиданы хараат улсуудад шил шилээ дарсан бослого хөдөлгөөнүүд өрнөж байв. Гүр хаан энэ үед төрийн хэргийг мэдэхээсээ илүүтэйгээр баяр цэнгэл, ан гөрөө хөөцөлдөх болж, төрийн хэргийг огоорч эхэлсэн нь Хүчүлүгт сайхан далим болсон байна. Ингээд Хүчүлүг өөрийн талын хүмүүсийг цуглуулж эхэлжээ. Хар Хиданы язгууртнуудын дунд хов хутгаж эхэлсэн Хүчүлүг Найман аймгийн тарж бутарсан ноёдыг ч хурааж татаж авахаа мартаагүй байв. Хүчүлүг ийнхүү Хар Хиданд хүчирхэг болсон нь монголчуудад бодит аюул байсан юм. Хүчүлүг Хар Хидан улсын Гүр хаанд дагаар оров. Дагаар орохдоо Несторианы урсгалаас татгалзаж, шарын шашинд орсон гэдэг. Хүчүлүг ийнхүү Харлаг, Уйгураар дайрч 1208 онд Хар Хидан хүрчээ. Хүчүлүг өөрийгөө аюултай байдалд оруулахгүйн тулд өөрийн оронд нэгэн нөхрөө Гүр хаантай уулзуулаад, өөрөө гадаа хөтчийн дүрээр хүлээж байв. Эрсдэлгүй гэж тооцсоны эцэст өөрөө биеэр орж уулзаж байсан гэдэг. Хүчүлүг Гүр хааны охин Хунхутай гэрлэснээр Гүр хааны итгэлт хүн нь болжээ. Ингээд 1211 онд Хүчүлүг хадам аавынхаа нэрийг барин Самаркандад нэр хүндтэй болж Хорезм Шахтай Монголчуудын эсрэг холбоо тогтоосноор Чингис хааны байгуулсан Их Монгол улсын баруун-өмнөд хил аюултай байдалд орсон байна.<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_rxsemdc5j1/al Чингис хааны аюулт дайсан Хүчүлүг Хар Хиданы хаант улсыг самарсан нь] tolgoilogch.</ref> [[Чингис хаан]]ы төрд халтай учир [[Их Монгол Улс]]ын цэрэг 1218 онд Хүчлүгийг дайлан дарж, газар нутгийг хураан авчээ. 1218-1220 оны орчимд Хар Хидан улс нь Их Монгол Улсын бүрэлдэхүүнд орж харьяат иргэд нь хаяа нийлэн сууж байсан казах, узбек, ногай, каракалпак, башкир зэрэг угсаатны бүлгүүдтэй холилдон аажимдаа ууссан байна. 1224 онд Хожуу Баруун Ляо улс байгуулагдсан ч 1306 он гэхэд мөхсөн байна.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/179 Баруун Ляо улс] Монголын түүх (Н.Ганбат).</ref> == Таван гүр хан == * [[Елюй Даши]] (1124—1143) * [[Табуян]] (1143—1151) * [[Елюй Илия]] (1151—1161) * [[Елюй Пусувань]] (1161—1177) * [[Елюй Жулху]] (1177—1211) * [[Хүчлүг]] (1211—1218) == Зургийн цомог == <gallery> File:Genghis Khan empire-en.svg|Монголын байлдан дагуулалт Файл:2554103938672651905.jpg|[[Их Монгол Улс]], Хар Хидан, [[Тангуд улс]], [[Алтан улс]], [[Сүн улс]], [[Төвд]], [[Дали улс]] </gallery> ==Мөн үзэх== *[[Монголын түүх]] == Зүүлт == {{лавлах холбоос}} [[Ангилал:Эртний Монгол|06]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Киргизийн түүх]] [[Ангилал:Кидан]] [[Ангилал:Хант улс]] l6y45i02tgr2l3mkztgzo8hnkfm9inp 706874 706873 2022-07-31T18:56:47Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki [[Зураг:KaraKhitaiAD1200.png|thumb|300px|Хар Хидан улс. 1200 оны орчим]] '''Хар Хидан'''<ref name="0"/> буюу '''Баруун''' (хожуу) '''Ляо'''<ref name="1"/> — [[Төв Ази]]д төвлөсөн, [[монгол угсаатан|монгол угсааны]] [[Киданчууд|кидан үндэстний]] байгуулсан [[хан]]т [[улс]] байв. Хятадын хойд нутагт төвлөсөн [[Ляо Улс]]ыг зүрчидийн [[Алтан улс]] цохин мөхөөхөд үлдэгдэл нь баруун одож [[Елюй Даши]] 1124 онд Хар Хидан улсыг үүсгэжээ. 1218 онд найманы [[Хүчлүг]]ийг байхад [[Их Монгол Улс]]ын цэрэг дайлан эзэлснээр мөхсөн. [[Тэнгэр уул]], [[Долоон усан]], Эмил гол, [[Тарвагатайн нуруу]]гаар нутаглаж, [[Баласагун]] орчим нийслэл тогтож байв. == Түүх == {{Загвар:Монголчуудын түүх}} Зөрчидийн [[Алтан улс]] хятадын [[Сүн улс]]тай холбоолон Хидан [[Ляо Улс]]ыг удаа дараа уулгалсаар мөхөөсөн. Аргагүйдэн Елюй Даши үлдсэн ноёд, албатыг авч баруун одон 1124 онд “Гүр хаан” цол өргөмжлөгдөж Хар Хиданулсыг үндэслэв. “[[Гүр хан|Гүр хаан]]” гэдэг нь Жувейнийн тайлбарласнаар “хаадын хаан” гэсэн утгатай ажээ. Гүр хааны захиргаанд Долоон улсын өмнөд хэсэг, Нульжины хязгаар, Сырдарья мөрний сав газар орж байв. 1134 онд [[Хар ханы улс]]ыг довтлон [[Баласагун]]ыг эзэлж нийслэл болгон суув. 1137, 1141 онд киданчууд [[харлуг]]тай холбоолон [[Катваны тулалдаан|Катван]] гэдэг газар Баруун хар хан болон [[сельжук]]ийн цэргийг дийлж, [[Хорезм]]ыг уулгалан улсаа батжуулжээ. 1151–1161 онд Дашийн хүү Илия, 1161–1177 онд охин Пусувань төр барив. Улс дотоодын самуунтай болж, эцэст нь [[Найман]] аймгийн [[Хүчлүг]] ханхүү гүр ханыг түлхэн хан ширээнд суужээ. Хүчүлүгийн Хар Хиданд очсон үйл явдал нь Хар Хиданы уналттай давхцсаныг энд бас дурдах хэрэгтэй. Хар Хиданы хараат улсуудад шил шилээ дарсан бослого хөдөлгөөнүүд өрнөж байв. Гүр хаан энэ үед төрийн хэргийг мэдэхээсээ илүүтэйгээр баяр цэнгэл, ан гөрөө хөөцөлдөх болж, төрийн хэргийг огоорч эхэлсэн нь Хүчүлүгт сайхан далим болсон байна. Ингээд Хүчүлүг өөрийн талын хүмүүсийг цуглуулж эхэлжээ. Хар Хиданы язгууртнуудын дунд хов хутгаж эхэлсэн Хүчүлүг Найман аймгийн тарж бутарсан ноёдыг ч хурааж татаж авахаа мартаагүй байв. Хүчүлүг ийнхүү Хар Хиданд хүчирхэг болсон нь монголчуудад бодит аюул байсан юм. Хүчүлүг Хар Хидан улсын Гүр хаанд дагаар оров. Дагаар орохдоо Несторианы урсгалаас татгалзаж, шарын шашинд орсон гэдэг. Хүчүлүг ийнхүү Харлаг, Уйгураар дайрч 1208 онд Хар Хидан хүрчээ. Хүчүлүг өөрийгөө аюултай байдалд оруулахгүйн тулд өөрийн оронд нэгэн нөхрөө Гүр хаантай уулзуулаад, өөрөө гадаа хөтчийн дүрээр хүлээж байв. Эрсдэлгүй гэж тооцсоны эцэст өөрөө биеэр орж уулзаж байсан гэдэг. Хүчүлүг Гүр хааны охин Хунхутай гэрлэснээр Гүр хааны итгэлт хүн нь болжээ. Ингээд 1211 онд Хүчүлүг хадам аавынхаа нэрийг барин Самаркандад нэр хүндтэй болж Хорезм Шахтай Монголчуудын эсрэг холбоо тогтоосноор Чингис хааны байгуулсан Их Монгол улсын баруун-өмнөд хил аюултай байдалд орсон байна.<ref name="0">[https://www.tolgoilogch.mn/_rxsemdc5j1/al Чингис хааны аюулт дайсан Хүчүлүг Хар Хиданы хаант улсыг самарсан нь] tolgoilogch.</ref> [[Чингис хаан]]ы төрд халтай учир [[Их Монгол Улс]]ын цэрэг 1218 онд Хүчлүгийг дайлан дарж, газар нутгийг хураан авчээ. 1218-1220 оны орчимд Хар Хидан улс нь Их Монгол Улсын бүрэлдэхүүнд орж харьяат иргэд нь хаяа нийлэн сууж байсан казах, узбек, ногай, каракалпак, башкир зэрэг угсаатны бүлгүүдтэй холилдон аажимдаа ууссан байна. 1224 онд Хожуу Баруун Ляо улс байгуулагдсан ч 1306 он гэхэд мөхсөн байна.<ref name="1">[https://mongoltoli.mn/history/h/179 Баруун Ляо улс] Монголын түүх (Н.Ганбат).</ref> == Таван гүр хан == * [[Елюй Даши]] (1124—1143) * [[Табуян]] (1143—1151) * [[Елюй Илия]] (1151—1161) * [[Елюй Пусувань]] (1161—1177) * [[Елюй Жулху]] (1177—1211) * [[Хүчлүг]] (1211—1218) == Зургийн цомог == <gallery> File:Genghis Khan empire-en.svg|Монголын байлдан дагуулалт Файл:2554103938672651905.jpg|[[Их Монгол Улс]], Хар Хидан, [[Тангуд улс]], [[Алтан улс]], [[Сүн улс]], [[Төвд]], [[Дали улс]] </gallery> ==Мөн үзэх== *[[Монголын түүх]] == Зүүлт == {{лавлах холбоос}} [[Ангилал:Эртний Монгол|06]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Киргизийн түүх]] [[Ангилал:Кидан]] [[Ангилал:Хант улс]] c4hlh3x4qi0rfy2jrjp35tzd86mt48v 706875 706874 2022-07-31T19:02:16Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki [[Зураг:KaraKhitaiAD1200.png|thumb|300px|Хар Хидан улс. 1200 оны орчим]] '''Хар Хидан'''<ref name="Хар Хидан" /> буюу '''Баруун''' (хожуу) '''Ляо'''<ref name="Ляо" /> — [[Төв Ази]]д төвлөсөн, [[монгол угсаатан|монгол угсааны]] [[Киданчууд|кидан үндэстний]] байгуулсан [[хан]]т [[улс]] байв. Хятадын хойд нутагт төвлөсөн [[Ляо Улс]]ыг зүрчидийн [[Алтан улс]] цохин мөхөөхөд үлдэгдэл нь баруун одож [[Елюй Даши]] 1124 онд Хар Хидан улсыг үүсгэжээ. 1218 онд найманы [[Хүчлүг]]ийг байхад [[Их Монгол Улс]]ын цэрэг дайлан эзэлснээр мөхсөн. [[Тэнгэр уул]], [[Долоон усан]], Эмил гол, [[Тарвагатайн нуруу]]гаар нутаглаж, [[Баласагун]] орчим нийслэл тогтож байв. == Түүх == {{Загвар:Монголчуудын түүх}} Зөрчидийн [[Алтан улс]] хятадын [[Сүн улс]]тай холбоолон Хидан [[Ляо Улс]]ыг удаа дараа уулгалсаар мөхөөсөн. Аргагүйдэн Елюй Даши үлдсэн ноёд, албатыг авч баруун одон 1124 онд “Гүр хаан” цол өргөмжлөгдөж Хар Хиданулсыг үндэслэв. “[[Гүр хан|Гүр хаан]]” гэдэг нь Жувейнийн тайлбарласнаар “хаадын хаан” гэсэн утгатай ажээ. Гүр хааны захиргаанд Долоон улсын өмнөд хэсэг, Нульжины хязгаар, Сырдарья мөрний сав газар орж байв. 1134 онд [[Хар ханы улс]]ыг довтлон [[Баласагун]]ыг эзэлж нийслэл болгон суув. 1137, 1141 онд киданчууд [[харлуг]]тай холбоолон [[Катваны тулалдаан|Катван]] гэдэг газар Баруун хар хан болон [[сельжук]]ийн цэргийг дийлж, [[Хорезм]]ыг уулгалан улсаа батжуулжээ. 1151–1161 онд Дашийн хүү Илия, 1161–1177 онд охин Пусувань төр барив. Улс дотоодын самуунтай болж, эцэст нь [[Найман]] аймгийн [[Хүчлүг]] ханхүү гүр ханыг түлхэн хан ширээнд суужээ. Хүчүлүгийн Хар Хиданд очсон үйл явдал нь Хар Хиданы уналттай давхцсаныг энд бас дурдах хэрэгтэй. Хар Хиданы хараат улсуудад шил шилээ дарсан бослого хөдөлгөөнүүд өрнөж байв. Гүр хаан энэ үед төрийн хэргийг мэдэхээсээ илүүтэйгээр баяр цэнгэл, ан гөрөө хөөцөлдөх болж, төрийн хэргийг огоорч эхэлсэн нь Хүчүлүгт сайхан далим болсон байна. Ингээд Хүчүлүг өөрийн талын хүмүүсийг цуглуулж эхэлжээ. Хар Хиданы язгууртнуудын дунд хов хутгаж эхэлсэн Хүчүлүг Найман аймгийн тарж бутарсан ноёдыг ч хурааж татаж авахаа мартаагүй байв. Хүчүлүг ийнхүү Хар Хиданд хүчирхэг болсон нь монголчуудад бодит аюул байсан юм. Хүчүлүг Хар Хидан улсын Гүр хаанд дагаар оров. Дагаар орохдоо Несторианы урсгалаас татгалзаж, шарын шашинд орсон гэдэг. Хүчүлүг ийнхүү Харлаг, Уйгураар дайрч 1208 онд Хар Хидан хүрчээ. Хүчүлүг өөрийгөө аюултай байдалд оруулахгүйн тулд өөрийн оронд нэгэн нөхрөө Гүр хаантай уулзуулаад, өөрөө гадаа хөтчийн дүрээр хүлээж байв. Эрсдэлгүй гэж тооцсоны эцэст өөрөө биеэр орж уулзаж байсан гэдэг. Хүчүлүг Гүр хааны охин Хунхутай гэрлэснээр Гүр хааны итгэлт хүн нь болжээ. Ингээд 1211 онд Хүчүлүг хадам аавынхаа нэрийг барин Самаркандад нэр хүндтэй болж Хорезм Шахтай Монголчуудын эсрэг холбоо тогтоосноор Чингис хааны байгуулсан Их Монгол улсын баруун-өмнөд хил аюултай байдалд орсон байна.<ref name="Хар Хидан">[https://www.tolgoilogch.mn/_rxsemdc5j1/al Чингис хааны аюулт дайсан Хүчүлүг Хар Хиданы хаант улсыг самарсан нь] tolgoilogch.</ref> [[Чингис хаан]]ы төрд халтай учир [[Их Монгол Улс]]ын цэрэг 1218 онд Хүчлүгийг дайлан дарж, газар нутгийг хураан авчээ. 1218-1220 оны орчимд Хар Хидан улс нь Их Монгол Улсын бүрэлдэхүүнд орж харьяат иргэд нь хаяа нийлэн сууж байсан казах, узбек, ногай, каракалпак, башкир зэрэг угсаатны бүлгүүдтэй холилдон аажимдаа ууссан байна. 1224 онд Хожуу Баруун Ляо улс байгуулагдсан ч 1306 он гэхэд мөхсөн байна.<ref name="Ляо">[https://mongoltoli.mn/history/h/179 Баруун Ляо улс] Монголын түүх (Н.Ганбат).</ref> == Таван гүр хан == * [[Елюй Даши]] (1124—1143) * [[Табуян]] (1143—1151) * [[Елюй Илия]] (1151—1161) * [[Елюй Пусувань]] (1161—1177) * [[Елюй Жулху]] (1177—1211) * [[Хүчлүг]] (1211—1218) == Зургийн цомог == <gallery> File:Genghis Khan empire-en.svg|Монголын байлдан дагуулалт Файл:2554103938672651905.jpg|[[Их Монгол Улс]], Хар Хидан, [[Тангуд улс]], [[Алтан улс]], [[Сүн улс]], [[Төвд]], [[Дали улс]] </gallery> ==Мөн үзэх== *[[Монголын түүх]] == Зүүлт == {{лавлах холбоос}} [[Ангилал:Эртний Монгол|06]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Киргизийн түүх]] [[Ангилал:Кидан]] [[Ангилал:Хант улс]] 1kojnn0iym0hgaw6f3womdcbfg6y6gv 706876 706875 2022-07-31T19:04:33Z Бмхүн 59031 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:KaraKhitaiAD1200.png|thumb|300px|Хар Хидан улс. 1200 оны орчим]] '''Хар Хидан'''<ref name="Хар Хидан" /> буюу '''Баруун''' (хожуу) '''Ляо'''<ref name="Ляо" /> — [[Төв Ази]]д төвлөсөн, [[монгол угсаатан|монгол угсааны]] [[Киданчууд|кидан үндэстний]] байгуулсан [[хан]]т [[улс]] байв. Хятадын хойд нутагт төвлөсөн [[Ляо Улс]]ыг зүрчидийн [[Алтан улс]] цохин мөхөөхөд үлдэгдэл нь баруун одож [[Елюй Даши]] 1124 онд Хар Хидан улсыг үүсгэжээ. 1218 онд найманы [[Хүчлүг]]ийг байхад [[Их Монгол Улс]]ын цэрэг дайлан эзэлснээр мөхсөн. [[Тэнгэр уул]], [[Долоон усан]], Эмил гол, [[Тарвагатайн нуруу]]гаар нутаглаж, [[Баласагун]] орчим нийслэл тогтож байв. == Түүх == {{Загвар:Монголчуудын түүх}} Зөрчидийн [[Алтан улс]] хятадын [[Сүн улс]]тай холбоолон Хидан [[Ляо Улс]]ыг удаа дараа уулгалсаар мөхөөсөн. Аргагүйдэн Елюй Даши үлдсэн ноёд, албатыг авч баруун одон 1124 онд “Гүр хаан” цол өргөмжлөгдөж Хар Хиданулсыг үндэслэв. “[[Гүр хан|Гүр хаан]]” гэдэг нь Жувейнийн тайлбарласнаар “хаадын хаан” гэсэн утгатай ажээ. Гүр хааны захиргаанд Долоон улсын өмнөд хэсэг, Нульжины хязгаар, Сырдарья мөрний сав газар орж байв. 1134 онд [[Хар ханы улс]]ыг довтлон [[Баласагун]]ыг эзэлж нийслэл болгон суув. 1137, 1141 онд киданчууд [[харлуг]]тай холбоолон [[Катваны тулалдаан|Катван]] гэдэг газар Баруун хар хан болон [[сельжук]]ийн цэргийг дийлж, [[Хорезм]]ыг уулгалан улсаа батжуулжээ. 1151–1161 онд Дашийн хүү Илия, 1161–1177 онд охин Пусувань төр барив. Улс дотоодын самуунтай болж, эцэст нь [[Найман]] аймгийн [[Хүчлүг]] ханхүү гүр ханыг түлхэн хан ширээнд суужээ. Хүчүлүгийн Хар Хиданд очсон үйл явдал нь Хар Хиданы уналттай давхцсаныг энд бас дурдах хэрэгтэй. Хар Хиданы хараат улсуудад шил шилээ дарсан бослого хөдөлгөөнүүд өрнөж байв. Гүр хаан энэ үед төрийн хэргийг мэдэхээсээ илүүтэйгээр баяр цэнгэл, ан гөрөө хөөцөлдөх болж, төрийн хэргийг огоорч эхэлсэн нь Хүчүлүгт сайхан далим болсон байна. Ингээд Хүчүлүг өөрийн талын хүмүүсийг цуглуулж эхэлжээ. Хар Хиданы язгууртнуудын дунд хов хутгаж эхэлсэн Хүчүлүг Найман аймгийн тарж бутарсан ноёдыг ч хурааж татаж авахаа мартаагүй байв. Хүчүлүг ийнхүү Хар Хиданд хүчирхэг болсон нь монголчуудад бодит аюул байсан юм. Хүчүлүг Хар Хидан улсын Гүр хаанд дагаар оров. Дагаар орохдоо Несторианы урсгалаас татгалзаж, шарын шашинд орсон гэдэг. Хүчүлүг ийнхүү Харлаг, [[Уйгурууд|Уйгур]]аар дайрч 1208 онд Хар Хидан хүрчээ. Хүчүлүг өөрийгөө аюултай байдалд оруулахгүйн тулд өөрийн оронд нэгэн нөхрөө Гүр хаантай уулзуулаад, өөрөө гадаа хөтчийн дүрээр хүлээж байв. Эрсдэлгүй гэж тооцсоны эцэст өөрөө биеэр орж уулзаж байсан гэдэг. Хүчүлүг Гүр хааны охин Хунхутай гэрлэснээр Гүр хааны итгэлт хүн нь болжээ. Ингээд 1211 онд Хүчүлүг хадам аавынхаа нэрийг барин Самаркандад нэр хүндтэй болж Хорезм Шахтай Монголчуудын эсрэг холбоо тогтоосноор Чингис хааны байгуулсан Их Монгол улсын баруун-өмнөд хил аюултай байдалд орсон байна.<ref name="Хар Хидан">[https://www.tolgoilogch.mn/_rxsemdc5j1/al Чингис хааны аюулт дайсан Хүчүлүг Хар Хиданы хаант улсыг самарсан нь] tolgoilogch.</ref> [[Чингис хаан]]ы төрд халтай учир [[Их Монгол Улс]]ын цэрэг 1218 онд Хүчлүгийг дайлан дарж, газар нутгийг хураан авчээ. 1218-1220 оны орчимд Хар Хидан улс нь Их Монгол Улсын бүрэлдэхүүнд орж харьяат иргэд нь хаяа нийлэн сууж байсан казах, узбек, ногай, каракалпак, башкир зэрэг угсаатны бүлгүүдтэй холилдон аажимдаа ууссан байна. 1224 онд Хожуу Баруун Ляо улс байгуулагдсан ч 1306 он гэхэд мөхсөн байна.<ref name="Ляо">[https://mongoltoli.mn/history/h/179 Баруун Ляо улс] Монголын түүх (Н.Ганбат).</ref> == Таван гүр хан == * [[Елюй Даши]] (1124—1143) * [[Табуян]] (1143—1151) * [[Елюй Илия]] (1151—1161) * [[Елюй Пусувань]] (1161—1177) * [[Елюй Жулху]] (1177—1211) * [[Хүчлүг]] (1211—1218) == Зургийн цомог == <gallery> File:Genghis Khan empire-en.svg|Монголын байлдан дагуулалт Файл:2554103938672651905.jpg|[[Их Монгол Улс]], Хар Хидан, [[Тангуд улс]], [[Алтан улс]], [[Сүн улс]], [[Төвд]], [[Дали улс]] </gallery> ==Мөн үзэх== *[[Монголын түүх]] == Зүүлт == {{лавлах холбоос}} [[Ангилал:Эртний Монгол|06]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Киргизийн түүх]] [[Ангилал:Кидан]] [[Ангилал:Хант улс]] 2s87uixn8463gp0u9anx4xn2fluaem3 706877 706876 2022-07-31T19:05:23Z Бмхүн 59031 Бмхүн moved page [[Хар Кидан]] to [[Хар Хидан]] wikitext text/x-wiki [[Зураг:KaraKhitaiAD1200.png|thumb|300px|Хар Хидан улс. 1200 оны орчим]] '''Хар Хидан'''<ref name="Хар Хидан" /> буюу '''Баруун''' (хожуу) '''Ляо'''<ref name="Ляо" /> — [[Төв Ази]]д төвлөсөн, [[монгол угсаатан|монгол угсааны]] [[Киданчууд|кидан үндэстний]] байгуулсан [[хан]]т [[улс]] байв. Хятадын хойд нутагт төвлөсөн [[Ляо Улс]]ыг зүрчидийн [[Алтан улс]] цохин мөхөөхөд үлдэгдэл нь баруун одож [[Елюй Даши]] 1124 онд Хар Хидан улсыг үүсгэжээ. 1218 онд найманы [[Хүчлүг]]ийг байхад [[Их Монгол Улс]]ын цэрэг дайлан эзэлснээр мөхсөн. [[Тэнгэр уул]], [[Долоон усан]], Эмил гол, [[Тарвагатайн нуруу]]гаар нутаглаж, [[Баласагун]] орчим нийслэл тогтож байв. == Түүх == {{Загвар:Монголчуудын түүх}} Зөрчидийн [[Алтан улс]] хятадын [[Сүн улс]]тай холбоолон Хидан [[Ляо Улс]]ыг удаа дараа уулгалсаар мөхөөсөн. Аргагүйдэн Елюй Даши үлдсэн ноёд, албатыг авч баруун одон 1124 онд “Гүр хаан” цол өргөмжлөгдөж Хар Хиданулсыг үндэслэв. “[[Гүр хан|Гүр хаан]]” гэдэг нь Жувейнийн тайлбарласнаар “хаадын хаан” гэсэн утгатай ажээ. Гүр хааны захиргаанд Долоон улсын өмнөд хэсэг, Нульжины хязгаар, Сырдарья мөрний сав газар орж байв. 1134 онд [[Хар ханы улс]]ыг довтлон [[Баласагун]]ыг эзэлж нийслэл болгон суув. 1137, 1141 онд киданчууд [[харлуг]]тай холбоолон [[Катваны тулалдаан|Катван]] гэдэг газар Баруун хар хан болон [[сельжук]]ийн цэргийг дийлж, [[Хорезм]]ыг уулгалан улсаа батжуулжээ. 1151–1161 онд Дашийн хүү Илия, 1161–1177 онд охин Пусувань төр барив. Улс дотоодын самуунтай болж, эцэст нь [[Найман]] аймгийн [[Хүчлүг]] ханхүү гүр ханыг түлхэн хан ширээнд суужээ. Хүчүлүгийн Хар Хиданд очсон үйл явдал нь Хар Хиданы уналттай давхцсаныг энд бас дурдах хэрэгтэй. Хар Хиданы хараат улсуудад шил шилээ дарсан бослого хөдөлгөөнүүд өрнөж байв. Гүр хаан энэ үед төрийн хэргийг мэдэхээсээ илүүтэйгээр баяр цэнгэл, ан гөрөө хөөцөлдөх болж, төрийн хэргийг огоорч эхэлсэн нь Хүчүлүгт сайхан далим болсон байна. Ингээд Хүчүлүг өөрийн талын хүмүүсийг цуглуулж эхэлжээ. Хар Хиданы язгууртнуудын дунд хов хутгаж эхэлсэн Хүчүлүг Найман аймгийн тарж бутарсан ноёдыг ч хурааж татаж авахаа мартаагүй байв. Хүчүлүг ийнхүү Хар Хиданд хүчирхэг болсон нь монголчуудад бодит аюул байсан юм. Хүчүлүг Хар Хидан улсын Гүр хаанд дагаар оров. Дагаар орохдоо Несторианы урсгалаас татгалзаж, шарын шашинд орсон гэдэг. Хүчүлүг ийнхүү Харлаг, [[Уйгурууд|Уйгур]]аар дайрч 1208 онд Хар Хидан хүрчээ. Хүчүлүг өөрийгөө аюултай байдалд оруулахгүйн тулд өөрийн оронд нэгэн нөхрөө Гүр хаантай уулзуулаад, өөрөө гадаа хөтчийн дүрээр хүлээж байв. Эрсдэлгүй гэж тооцсоны эцэст өөрөө биеэр орж уулзаж байсан гэдэг. Хүчүлүг Гүр хааны охин Хунхутай гэрлэснээр Гүр хааны итгэлт хүн нь болжээ. Ингээд 1211 онд Хүчүлүг хадам аавынхаа нэрийг барин Самаркандад нэр хүндтэй болж Хорезм Шахтай Монголчуудын эсрэг холбоо тогтоосноор Чингис хааны байгуулсан Их Монгол улсын баруун-өмнөд хил аюултай байдалд орсон байна.<ref name="Хар Хидан">[https://www.tolgoilogch.mn/_rxsemdc5j1/al Чингис хааны аюулт дайсан Хүчүлүг Хар Хиданы хаант улсыг самарсан нь] tolgoilogch.</ref> [[Чингис хаан]]ы төрд халтай учир [[Их Монгол Улс]]ын цэрэг 1218 онд Хүчлүгийг дайлан дарж, газар нутгийг хураан авчээ. 1218-1220 оны орчимд Хар Хидан улс нь Их Монгол Улсын бүрэлдэхүүнд орж харьяат иргэд нь хаяа нийлэн сууж байсан казах, узбек, ногай, каракалпак, башкир зэрэг угсаатны бүлгүүдтэй холилдон аажимдаа ууссан байна. 1224 онд Хожуу Баруун Ляо улс байгуулагдсан ч 1306 он гэхэд мөхсөн байна.<ref name="Ляо">[https://mongoltoli.mn/history/h/179 Баруун Ляо улс] Монголын түүх (Н.Ганбат).</ref> == Таван гүр хан == * [[Елюй Даши]] (1124—1143) * [[Табуян]] (1143—1151) * [[Елюй Илия]] (1151—1161) * [[Елюй Пусувань]] (1161—1177) * [[Елюй Жулху]] (1177—1211) * [[Хүчлүг]] (1211—1218) == Зургийн цомог == <gallery> File:Genghis Khan empire-en.svg|Монголын байлдан дагуулалт Файл:2554103938672651905.jpg|[[Их Монгол Улс]], Хар Хидан, [[Тангуд улс]], [[Алтан улс]], [[Сүн улс]], [[Төвд]], [[Дали улс]] </gallery> ==Мөн үзэх== *[[Монголын түүх]] == Зүүлт == {{лавлах холбоос}} [[Ангилал:Эртний Монгол|06]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Киргизийн түүх]] [[Ангилал:Кидан]] [[Ангилал:Хант улс]] 2s87uixn8463gp0u9anx4xn2fluaem3 706881 706877 2022-07-31T19:29:23Z Бмхүн 59031 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:KaraKhitaiAD1200.png|thumb|300px|Хар Хидан улс. 1200 оны орчим]] '''Хар Хидан'''<ref name="Хар Хидан" /> буюу '''Баруун''' (хожуу) '''Ляо'''<ref name="Ляо" /> — [[Төв Ази]]д төвлөсөн, [[монгол угсаатан|монгол угсааны]] [[Киданчууд|кидан үндэстний]] байгуулсан [[хан]]т [[улс]] байв. Хятадын хойд нутагт төвлөсөн [[Ляо Улс]]ыг зүрчидийн [[Алтан улс]] цохин мөхөөхөд үлдэгдэл нь баруун одож [[Елюй Даши]] 1124 онд Хар Хидан улсыг үүсгэжээ. 1218 онд найманы [[Хүчлүг]]ийг байхад [[Их Монгол Улс]]ын цэрэг дайлан эзэлснээр мөхсөн. [[Тэнгэр уул]], [[Долоон усан]], Эмил гол, [[Тарвагатайн нуруу]]гаар нутаглаж, [[Баласагун]] орчим нийслэл тогтож байв. == Түүх == {{Загвар:Монголчуудын түүх}} Зөрчидийн [[Алтан улс]] хятадын [[Сүн улс]]тай холбоолон Хидан [[Ляо Улс]]ыг удаа дараа уулгалсаар мөхөөсөн. Аргагүйдэн Елюй Даши үлдсэн ноёд, албатыг авч баруун одон 1124 онд “Гүр хаан” цол өргөмжлөгдөж Хар Хиданулсыг үндэслэв. “[[Гүр хан|Гүр хаан]]” гэдэг нь Жувейнийн тайлбарласнаар “хаадын хаан” гэсэн утгатай ажээ. Гүр хааны захиргаанд Долоон улсын өмнөд хэсэг, Нульжины хязгаар, Сырдарья мөрний сав газар орж байв. 1134 онд [[Хар ханы улс]]ыг довтлон [[Баласагун]]ыг эзэлж нийслэл болгон суув. 1137, 1141 онд киданчууд [[харлуг]]тай холбоолон [[Катваны тулалдаан|Катван]] гэдэг газар Баруун хар хан болон [[сельжук]]ийн цэргийг дийлж, [[Хорезм]]ыг уулгалан улсаа батжуулжээ. 1151–1161 онд Дашийн хүү Илия, 1161–1177 онд охин Пусувань төр барив. Улс дотоодын самуунтай болж, эцэст нь [[Найман]] аймгийн [[Хүчүлүг]] ханхүү гүр хааныг түлхэн хан ширээнд суужээ. Хүчүлүгийн Хар Хиданд очсон үйл явдал нь Хар Хиданы уналттай давхцсаныг энд бас дурдах хэрэгтэй. Хар Хиданы хараат улсуудад шил шилээ дарсан бослого хөдөлгөөнүүд өрнөж байв. Гүр хаан энэ үед төрийн хэргийг мэдэхээсээ илүүтэйгээр баяр цэнгэл, ан гөрөө хөөцөлдөх болж, төрийн хэргийг огоорч эхэлсэн нь Хүчүлүгт сайхан далим болсон байна. Ингээд Хүчүлүг өөрийн талын хүмүүсийг цуглуулж эхэлжээ. Хар Хиданы язгууртнуудын дунд хов хутгаж эхэлсэн Хүчүлүг Найман аймгийн тарж бутарсан ноёдыг ч хурааж татаж авахаа мартаагүй байв. Хүчүлүг ийнхүү Хар Хиданд хүчирхэг болсон нь монголчуудад бодит аюул байсан юм. Хүчүлүг Хар Хидан улсын Гүр хаанд дагаар оров. Дагаар орохдоо Несторианы урсгалаас татгалзаж, шарын шашинд орсон гэдэг. Хүчүлүг ийнхүү Харлаг, [[Уйгурууд|Уйгур]]аар дайрч 1208 онд Хар Хидан хүрчээ. Хүчүлүг өөрийгөө аюултай байдалд оруулахгүйн тулд өөрийн оронд нэгэн нөхрөө Гүр хаантай уулзуулаад, өөрөө гадаа хөтчийн дүрээр хүлээж байв. Эрсдэлгүй гэж тооцсоны эцэст өөрөө биеэр орж уулзаж байсан гэдэг. Хүчүлүг Гүр хааны охин Хунхутай гэрлэснээр Гүр хааны итгэлт хүн нь болжээ. Ингээд 1211 онд Хүчүлүг хадам аавынхаа нэрийг барин Самаркандад нэр хүндтэй болж Хорезм Шахтай Монголчуудын эсрэг холбоо тогтоосноор Чингис хааны байгуулсан Их Монгол улсын баруун-өмнөд хил аюултай байдалд орсон байна.<ref name="Хар Хидан">[https://www.tolgoilogch.mn/_rxsemdc5j1/al Чингис хааны аюулт дайсан Хүчүлүг Хар Хиданы хаант улсыг самарсан нь] tolgoilogch.</ref> [[Чингис хаан]]ы төрд халтай учир [[Их Монгол Улс]]ын цэрэг 1218 онд Хүчлүгийг дайлан дарж, газар нутгийг хураан авчээ. 1218-1220 оны орчимд Хар Хидан улс нь Их Монгол Улсын бүрэлдэхүүнд орж харьяат иргэд нь хаяа нийлэн сууж байсан казах, узбек, ногай, каракалпак, башкир зэрэг угсаатны бүлгүүдтэй холилдон аажимдаа ууссан байна. 1224 онд Хожуу Баруун Ляо улс байгуулагдсан ч 1306 он гэхэд мөхсөн байна.<ref name="Ляо">[https://mongoltoli.mn/history/h/179 Баруун Ляо улс] Монголын түүх (Н.Ганбат).</ref> == Таван гүр хан == * [[Елюй Даши]] (1124—1143) * [[Табуян]] (1143—1151) * [[Елюй Илия]] (1151—1161) * [[Елюй Пусувань]] (1161—1177) * [[Елюй Жулху]] (1177—1211) * [[Хүчлүг]] (1211—1218) == Зургийн цомог == <gallery> File:Genghis Khan empire-en.svg|Монголын байлдан дагуулалт Файл:2554103938672651905.jpg|[[Их Монгол Улс]], Хар Хидан, [[Тангуд улс]], [[Алтан улс]], [[Сүн улс]], [[Төвд]], [[Дали улс]] </gallery> ==Мөн үзэх== *[[Монголын түүх]] == Зүүлт == {{лавлах холбоос}} [[Ангилал:Эртний Монгол|06]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Киргизийн түүх]] [[Ангилал:Кидан]] [[Ангилал:Хант улс]] ifgkjpxzcmrxhyogfgh3gh9wid4rid6 0 19370 706861 700368 2022-07-31T16:34:27Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |албан_ёсны_нэр = Цагадайн хант улс |богино_нэр = |далбааны_зураг = |газрын_зураг = ChagataiKhanate1300.png |нийслэл_хот = [[Алмалиг]] хот, '''Харш''' |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Монгол хэл]], [[Түрэг хэлний бүлэг|Түрэг хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = [[Хант улс|Хаант Улс]] |оршин_тогтнолын_утга = 1225-14-р зууны дунд үе |тогтносон_үйл_явдал1 = Цагаадайн Улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 1225 |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Цагадай|Цагаадай хаан]] таалал төгсөв |үйл_явдалын_огноо2 = 1242 |тогтносон_үйл_явдал3 = Цагаадайн Хаант Улс, Мавернахрстан, Моголстан болж хуваагдав |үйл_явдалын_огноо3 = |Тогтносон_үйл_явдал4 = [[Мавернахрстан]] мөхөв |үйл_явдлын_огноо4 = 1370 |Тогтносон_үйл_явдал5 = [[Моголистан|Моголстан]] мөхөв |үйл_явдлын_огноо5 = 1680 |удирдагчийн_цол1 = [[Цагадай|Цагадай хаан]] |удирдагчийн_нэр1 = 1225-1242 |удирдагчийн_цол2 = [[Алгуй|Алгуй хан]] |удирдагчийн_нэр2 = 1263-1266 |хууль_тогтоогч = |дээд_танхим = |доод_танхим = |газар_нутаг_км2 = 1310-1350 онд 3,500,000 км² (1,351,358 sq mi) |хүн_амын_тооцоо = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |тэмдэглэл = }} {{Загвар:Монголчуудын түүх}} '''Цагаадайн Улс''' [[Их Монгол Улс]]ын залгамжилсан дөрвөн [[Монголчууд|Монгол]]ын хант улсын нэгэн байв. [[Чингис хаан]]ы цэрэг 1219-1225 оны хооронд [[Дундад Ази]]д төвлөн байсан [[Сартуул улс]]ыг байлдан дагуулж мөхөөж газар нутаг хүн ардыг нь харъяандаа оруулсан. Чингис хаан амьд ахуйдаа дөрвөн их хүүдээ улсаа хуваан өвлүүлэхээр заасан байдаг. Цагаадайд өвлүүлсэн улсад өнөөгийн [[Казахстан]], [[Узбекистан]]ы дорно бие, [[Киргиз]], [[Тажикистан]] бүхэлдээ, [[Шинжаан]]ы өрнө бие багтаж байжээ. [[Мөнх хаан]]ыг нас барсны дараа Их Монгол Улс [[Алтан Орд|Зүчийн]], Цагаадайн, [[Ил Хан|Хүлэгийн]], [[Юань улс|Их хааны]] дөрвөн тусгаар улсад хуваагджээ. 1326 онд [[Ислам]] шашин Цагаадайн улсын үндсэн шашин болжээ. 1347 оноос тус улс, [[Могулистан]], [[Мавереннахр]] гэх хоёр хэсэг болон хуваагдсан. Гэвч 17-р зуун хүртэл Цагаадайн удмын улс хант улс оршин тогтносоор байсан билээ. == Үүсэл == === Судлаачдын үзэл баримтлал === [[Чингис хаан]] амьд сэрүүндээ дөрвөн хөвгүүндээ газар нутаг хувааж өгсөн гэдэг. Цагадайд чухам ямар газар нутаг өгсөн талаар судлаачдын санал их зөрөөтөй байна. Цагадайн эзэмшил газар хийгээд орд өргөөгийн талаар хамгийн анхны мэдээ бол [[Чан Чунь бумба|Чан Чунь бомбын]] тэмдэглэл юм. Тэрээр 1222 онд Чингис хаантай уулзахаар Дундад Ази руу одохдоо болон 1223 онд түүнтэй уулзаад буцахдаа Цагадайн өргөөгөөр дайран өнгөрсөн тухай тэмдэглэсэн байна. Энэ үед '''Цагадайн өргөө Или голоос урагш байрлаж байв'''. <ref>Бартольд 1963 a:460 </ref> [[Г.В.Вернадский|Г.В.Вернадскийн]] үзэж буйгаар Чингис хаан, Цагадайд '''“Или голын саваар төвлөрсөн хуучин Хар Киданы газар нутгийг”''' хувь болгон олгожээ.<ref>Вернадский 2001:52 </ref> '''Цагадай “эцгийгээ нас барсны дараа эзэгнэл нутагтаа байх болж түүнд нь Уйгурын нутаг, Хара Киданы хуучин эзэмшил, Мавераннахр багтаж байлаа”'''<ref>Саундерс 1992: 82 </ref> хэмээн [[Ж.Ж.Саундерс]] өгүүлжээ. В.В.Бартольд бичихдээ: “Чингис хааны нөгөө хоёр хүү болох Цагадай, Өгөдэй нарт чухам хэзээ хувь олгосон тухай бидэнд мэдээ хараахан алга. Тэдний хувь газрын тухай хамгийн эртний мэдээ сэлтийг бид энэ нутгаар 1221 онд очихдоо,1223 онд буцахдаа дайран өнгөрсөн Чан Чуний тэмдэглэлээс олж үзэж болно. Цагадайн орд энэ үед Илийн урд биед байрлаж байв” гэжээ. Сурвалжийн мэдээ мөшгөвөөс [[Алтан товч|Лу. “Алтан товч]]”-д: '''“Цагадайг сартагчны газарт салгав”''' гэжээ.<ref>Алтан товч 1990: 137 </ref> Мөн тэнд '''“Цагадай эзний үр (хөвгүүд) зүүн зах нь Хэмил (Хамил) буй. Баруун зах нь Бургари (Болгар), Сэмисгин Самурхан (Самарканд), эд агсу (хүртэл) захачлан түмэн хот мэдэн эзлэв”''' гэжээ.<ref>Алтан товч 1990: 147 </ref>. Дээрх мэдээг тулгуурлан үзвээс Чингис хаан, Цагадайд хувь болгож [[Или|Или голын сав]], [[Долоон гол]], [[Кашгар|Кашгарын]] нутаг дэвгэр буюу хуучин Хар Киданы нутаг дэвсгэрийг таслан өгчээ. [[Хар Кидан|Хар Киданчууд]] 936 оноос 1122 он хүртэл [[Бээжин|Бээжинг]] захирч байгаад 1128 онд зүрчдийн “Алтан хаанд” хөөгдөн Бээжингээс зугтан гарч Тэнгэр уулын баруунтаа очсон байна. Хэдийгээр тэд хятадын соёл иргэншлийг өвлөж авсан ч шинэ нутгийн түрэгүүд тэдэнтэй хоршин амьдрах болов. Тэгэхдээ тэдний нэг хэсэг, тухайлбал [[Долоон гол]] хавийнх нь [[Бөө|бөө мөргөлтөн]], зарим нь [[несториан]], [[Ислам|лалын шашинтан]], харин [[Кашгар]], [[Яркенд]], [[Хотан тойрог|Хотаны]] оршин суугчид толгой дараалан [[Ислам|мусульманчууд]] байсан аж. 1229 онд эцгийнхээ их орд суусан [[Өгэдэй хаан]], [[Зүрчид|зүрчидийн]] [[Алтан улс]] руу дайн хийж эзлээд 1236 онд “ Хятадын нутгийг ноёд болон хааны ах дүү нартаа хуваан эзэмшүүлэв. …[[Цагадай|Цагадайд]] [[Тайюань|Тай-юань-фү]], [[Гүюг хаан|Гүюгт]] [[Да минь фү|Да-минь-фү]], … Цагадайд '''Даньцзинь'''… өгчээ. Хаан газар сайгүй дарга нарыг тодруулж, тухайн нутагт орлого цуглуулах түшмэдийг тавьжээ. Тэнд хаадын зарлиггүйгээр хэн ч газрын түрээс авах, цэрэг татахыг зүрхэлдэггүй байлаа” хэмээн [[Н.Я.Бичурин]] бичжээ.<ref>Бичурин 1829:126 </ref> Цагадайн эзэмшилд орсон Тай юань фу гэдэг нь [[Шаньси муж|Шаньси]] мужийн [[Тайюань|Тай-юань-фу]] хот, [[Даньцзинь]] гэдэг нь [[Шэньси муж|Шенси мужийн]] зүүн урд байх [[Нинь цянь жоу|Нинь-цянь-чжэу]] хот мөн.<ref>Хаадын сан 2000: 56 </ref> [[Рашид ад Дин|Рашид-ад-Дины]] “[[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] "'''Цагадайн эзэмшил газар бол Найманы аймгийн нутаг байсан Алтайн уулнаас Жейхун (Сыр-дарья) мөрөн хүртэл нутаг болно"''' хэмээжээ.<ref>Рашид-ад-Дин т.II:94 </ref> Энэ мэдээгээр Цагадайн улсын бүрэлдэхүүнд Хар-Киданы нутгаас гадна [[Сырдарья|Сыр-дарья]] болон [[Амударья|Аму-дарья]] мөрний хоорондох сав газар буюу Мавераннахр багтаж байгаа билээ. Гэхдээ Мавераннахрын баруун хэсэг буюу хоёр мөрний адаг [[Зүчи|Зүчийн]] эзэмшилд багтах ажээ. Чингис хаан, Мавераннахрын захирагчаар [[Махмуд Ялавач|Махмуд Ялавачийг]] томилсон нь эл газар нутаг их хааны мэдэлд байсан гэсэн үг юм. Тийм ч учраас Рашид-ад-Дин дараах нэгэн сонирхолтой мэдээг иш татсан байна. '''“Өгөдэй хааны үед их хааны зарлигаар Ялавачийн мэдэлд байсан Мавераннахрын зарим мужийг Цагадай өөр хэн нэгэнд шилжүүлэн өгөх тухай зарлиг буулгасан гэдэг. Ялавач энэ нөхцөл байдлыг хаанд танилцуулав. Хаан, Цагадайгаас энэ тухай лавлан асуусан зарлиг илгээж хариу бичиж илгээхийг тушаасан байна. Цагадай: ”Би бодлогогүй ёс алдлаа, хариу болгож бичих зүйл ч алга. Гэвч хаан намайг заавал хариул гэж зарлигдсан учир ийнхүү бичив” хэмээн хариулжээ. Хаанд энэ нь ихэд таалагдсан учир тэрээр түүнийг уучилж тэр нутгийг Цагадайд инж болгон өгөв”''' гэжээ.<ref>Рашид-ад-дин т. II:102 </ref> Энд өгүүлж буй инж гэдэг нь алтан ургийнханы дунд өгөлцөх эзэмшил газрын хэлбэр бололтой. [[Файл:Chagatai_Khanate_map_en.svg|thumb|center|700px|Цагаадайн улсын хангуудын ургийн хэлхээс]] Ийнхүү Өгөдэй хааны үед Цагадайн улсын газар нутагт Мавераннахрын зарим муж харъяалагдах болсон байна. Энэ байдал цаашид Цагадайн болон Зүчийн удмыхны хооронд газар нутгийн маргаан гарахад нөлөөлжээ. Цагадайн улс хэмээн түүхэнд алдаршсан энэхүү улсын байгуулагдсан талаар он цагийн талаар судлаачид санал зөрөөтэй байдаг ажээ. Тухайлбал, [[Ш.Бира]] '''“Үнэн хэрэг дээрээ чухамхүү Алугу хан л Цагадайн Монгол хант улсыг байгуулсан ажээ. Тэрээр Төв Азийг бүхэлд нь өөрийн эрхшээлд авч, Цагадайн хуучин эзэмшил нутгийг өргөтгөн тэлжээ”''' гэсэн байна.<ref>Бира 2001:439 </ref> Гэтэл [[В.В.Бартольд]] '''“Цагадайн хант улсыг жинхэнэ үндэслэн байгуулагч нь Дува хан”''' хэмээн тэмдэглэжээ. Бидний бодлоор Цагадайн улс чухамдаа Цагадайг амьд сэрүүн байх үед бүрэлдэн тогтсон билээ. Цагадайгаас хойш, Цагадайн ахмад хөвгүүн Мүтүгэний 4 дүгээр хүү [[Хара Хүлэгү|Хар Хүлэг]] тус улсын төрийг барьж байв. Цагадайн нь эзэмшил нутаг, улс иргэнээ ач хүү Хар Хүлэгдээ залгамжлуулахаар гэрээслэсэн ажээ. Хар Хүлэгийн хатан нь [[Ургана|Эргэнэ]] бөгөөд [[Мубарак шах|Мубарек шахын]] эх юм. == Түүнийг залгамжлагчдын үйл ажиллагаа == 1229 онд Өгэдэйг хаан ширээнд залах [[Их Хуралдай|Их хуралдайд]] Цагадай отгон дүү [[Тулуй|Толуйн]] хамт чухал үүрэг гүйцэтгэв. Өгэдэйн хаанчлалын үед Цагадайн нэр хүнд өндөр байсан төдийгүй Толуйг нас барснаас хойш улам ч дээшилжээ. Өгэдэй хааныг 13 жил төр барихад түүний өмөг түшиг болж байсан Цагадай их хааны ахын хувьд, “Их засаг” хуулийг гарамгай мэдэх хүний хувьд [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсыг]] бэхжүүлэх үйлсэд бүхий л оюун ухаан, зүрх сэтгэлээ зориулсан юм. Өгэдэй хааныг тэнгэрт хальсанаас хойш хэдхэн сарын дараа 1242 оны эхээр Цагадай өөд болжээ. === 1260-1280-аад он === [[Алгуй]] 1263 оноос [[Аригбөх|Аригбөхийн]] нөлөөнөөс гарч бие даах бодлого баримтлаж эхэлжээ. Аригбөх Цагадайн улсаас авахуулхаар илгээсэн элч нарыг Алгуй удаан хугацаагаар саатуулж улмаар ноёдын зөвлөлгөөнөөр хэлэлцэн тэдгээр элч нарыг бүгдийг нь алж хороож байжээ. Тэрбээр хожим нь Мавераннахраас Алтан ордны цэргүүдийг шахан гаргаж газар нутгаа тэлсэн ажээ. Алгуйг нас барахад Эргэнэ хатан ноёдыг ятгаж өөрийн хүү [[Мубарак шах|Мубарек шахыг]] их хааны зөвшөөрөлгүй Цагадайн улсын эзэн суулгажээ. Мубарек шах Цагадайн удмынхан дотроос хамгийн түрүүнд лалын шашинд орсон юм. Мүтүгэний гуравдугаар хүү Есөндува бөгөөд тэрбээр Мөөмэн, Басар (Ясаур), [[Барак (Цагадайн улс)|Борак]] (Борог) хэмээх гурван хөвүүнтэй байв. Мөөмэн нь архинд хэтэрхий орсон, хэсэж зугаалах нь дэндсэн нүгэлтэй нэгэн байв гэж Рашид-ад-Дин тэмдэглэсэн байна.<ref>Рашид-ад-Дин т.II:91 </ref> [[Есөндува|Есөндувагийн]] хоёрдугаар хүү Басар нь [[Ил Хаант Улс|Ил Хаант Улсад]] сайдаар очижээ. Тэрбээр удалгүй амь үрэгдсэн ажээ. Есөндувагийн гуравдугаар хөвүүн [[Барак (Цагадайн улс)|Борак]] билээ. Борак нь [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] дэргэд өсч өндийж, албан үүргээ гаргууд сайн биелүүлж байжээ. Цагадайн улсын эзнээр Хар Хүлэгийн ганц хөвүүн Мубарек шах байсан үед Хубилай хаан Цагадайн улсын толгойд Боракийг суулгах зарлиг гарган явуулжээ. Борак Цагадайн улсад очиж, арга заль хэрэглэж, Мубарек шахыг зайлуулан, тэнд эзэн суужээ. Цагадайн улсын хил хязгаар нь Өгэдэй хааны ач хүү [[Хайду|Хайдугийн]] эзэмшил нутагтай хиллэдэг байв. Борак, Хайдугийн нутгийн хэсэг газрыг эзлэн авч Хайдугийн цэрэгтэй хэд хэдэн удаа тулалджээ. Гэсэн хэдий ч удалгүй Өгэдэй хааны удмын Кипчак ноён тэр хоёрын дунд зуучилж эвлэрүүлжээ. Борак Хайду хоёр анд бололцож бие биеэ хүндэтгэдэг болжээ. Хожим хойно энэ хоёрын үр хүүхдүүд нэг нэгнээ “анд” гэж нэрлэдэг байсан гэж Рашид-ад-Дин өгүүлжээ. [Рашид-ад-Дин, мөн тэнд].Боракийг нас барсны дараа Цагадайн дөрөвдүгээр аөвүүн Сарабаны хүү Никпей Цагадайн улсын хаан ширээнд суужээ. Алгуй Цагадайн улсын хаан байх үедээ Алтан ордны мэдэлд байсан Мавераннахрыг эзлүүлэхээр Никпейд 5 мянган цэрэг захируулан явуулжээ. Никпейтэй хамт Учачар ноён, Хабаш Амидын хүү Сулейман-бэхийг хамт илгээн тухайн зорилгыг гүйцэлдүүлж байв. Никпей 1271-1272 онд хаан суужээ. [[Бүри|Бүрийн]] хөвүүн '''Хадагсэцэний''' хүү [[Бөхтөмөр|'''Бөхтөмөр''']] (Туга-Темюр) [[Никпей|'''Никпейн''']] оронд хаан ширээг залгамжлав. Бөхтөмөр хаан суугаад төдийлөн удалгүй арьсны хомхруу өвчтэй болсон гэнэ. Түүний толгойны бүх үс халцран унаад, энэ өвчнөөсөө болж өөд болжээ.<ref>Рашид-ад-Дин т.II :100</ref> === 1280-1320-иод он хүртэлх үе === Цагадайн улсын улс төрийн байдал 1282 онд хаан ширээнд суусан Боракийн хүү [[Дува|Дувагийн]] үеээс ихэд тогтворжсон. Дувагийн зургаан хүү Цагадайн улсын хаан ширээг залгамжилжээ.Дува ханы төр барьсан хугацааны талаар эрдэмтдийн санал зөрөөтэй байдаг. В.В.Бартольд түүнийг 1282 оноос төр барьсан гэж үздэг ажээ.<ref>Бартольд 1963 б:70 </ref> К.Э.Босфорт түүнийг 1291 оноос хаан суусан гэжээ.<ref>Босфорт 1971:197 </ref> Дува 1307 онд нугас тархи нь хавдан саа өвчин дайрсны улмаас тэнгэрт хальжээ.<ref>Бартольд 1963 б:73 </ref> Өөрөөр хэлбэл Дува 25 жил Цагадайн улсын төрийн жолоог атгаж байжээ. [[Дува|Дува хан]] өмнөх хаадын үед байнга гарч байсан язгууртан ноёдын хоорондын дайн самууныг намжааж, улс орноо төвхинүүлэв гэж Махмуд ибн Валид онцлон тэмдэглэжээ.<ref>Пищулина 1983:44 </ref> Дува хан улс төрийн дотоод байдлаа тогтворжуулж чадсан хэдий ч улс төрийн гадаад байдал нь төдийлэн тайван бус байв. Дува нь [[Хайду]] ханы хамтран зүтгэгч байсан төдийгүй Монголын нутаг дэвсгэр дээр болсон Хубилайн эсрэг зэвсэгт тэмцэлд биечлэн оролцож явжээ. Түүнээс гадна [[Бат хан|Бат хааны]] ах [[Орд|Ордын]] удмын Баян хантай Дува, Хайду хоёр 18 удаа тулалдаж байсан гэж В.В.Бартольд тэмдэглэжээ.<ref>Бартольд 1963 б:70 </ref> Хубилай хааны ач хүү [[Өлзийт Төмөр хаан|Төмөр хаанд]] Баян хан элч зарж Хайду Дува нарын эсрэг холбоо байгуулж цэрэглэн цохих санал дэвшүүлжээ. Гэвч Төмөр хаан хатан эхийн зөвлөснөөр тодорхой хариу өгөөгүй байна. 1301 онд Хайду Юань улсын цэрэгтэй тулалдаж яваад амь үрэгдсэн ба Дува энэ тулалдаанд хүнд шарх олж “насан турш эдгэрэхгүй өвчтэй болжээ”.<ref>Бартольд мөн тэнд </ref> Гэлээ хэдүй ч Дува хан идэвхитэй үйл ажиллагаа өрнүүлж Монголын эзэнт гүрний хэмжээнд дөрвөн улсыг холбооны хэлбэрээр нэгтгэж худалдаа арилжаа хөгжүүлж тогтмол харилцаа холбоог тогтоох санал дэвшүүлэн, түүнийгээ хэрэгжүүлэх гэж хөөцөлдөж байжээ. Тусгаар улсуудын тэргүүн нар нь эзэнт гүрний их хааны билэгдлийн удирдлагын дор бие биетэйгээ эвтэй найртай аж төрөх ёстой бөгөөд худалдаа наймаагаа бүх Монгол гүрний хэмжээнд явуулна гэжээ. Дува хан энэхүү төлөвлөгөөг Юань улсын их хаан Өлзийт (Төмөр) зөвшөөрч, өөрийн элчийг Дундад Азид томилон явуулжээ. 1304 онд уг элчийн хамт Дува хааны элч Эл хаант улс, Алтан ордны улсын хаадуудад уг төлөвлөгөөг танилцуулжээ. Тэд төлөвлөгөөг дэмжиж, түүнийг хэрэгжүүлэх талаар хэлэлцээр байгуулсан авч тэр нь биелсэнгүй. Учир нь 1305 онд Хайду ноёны хүү Чапарын цэрэг Цагадайн улсын нутаг Мавераннахрт довтлон дайн өдөөжээ. Дува хан Чапарт элч илгээн “Эвгүй явдлын учрыг ярьж шийдье” гэжээ. Үүний дагуу Ташкентэд уулзалт хийхээр болсон боловч Өгэдэй, Цагадай нарын үр ач нар хоорондоо тулалдаж Дува Чапарыг буулган авсан байна. Дуваг нас барахад түүний орыг хөвгүүн Кунжик залгамжилсан боловч тун удалгүй 1308 онд нас нөхчижээ. Хаан ширээг Бүрийн ач Талику эзлэн авав. Тэрбээр лалын шашинтан байсан бөгөөд Дувагийн үр хүүхдүүд түүний эсрэг хуйвалдаан зохиож Кебек 1310 онд түүний амь насанд нь халджээ.Кебек тэр жилдээ ноёдын чуулган хийж, өөрийн ах Эсэнбөхийг хаан ширээнд өргөмжлөв. [[Эсэнбөх|Эсэнбөхийн]] хаанчлалын үед Цагадайн улсын дотоод байдал тогтвортой байсан боловч гадагш хийсэн аян дайн түүнд сөргөөр нөлөөлжээ. Юань улсын хилийн цэрэгтэй тулалдснаас дайн дэгдэж, Юань улсын [[Чунхур]] ноёноор удирдуулсан цэргүүд Эсэнбөхийн өвөл, зуны ордыг эзлэн сүйтгэжээ. [[Юань улс|Юань улсын]] [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] эсрэг холбоо байгуулах зорилгоор Алтан ордны хаан [[Өзбег|Өзбектэй]] хийсэн хэлэлцээр нь төдийлэн амжилтанд хүрээгүй аж. Эл хаант улстай холбоо тогтоох оролдлого нь мөн бүтэлгүйтэв. Бартольдын тооцоогоор Эсэнбөх 1318 оны үед нас барсан бололтой. Цагадайн улсын түүхэнд нэрээ мөнхрүүлсэн тоотой хэдэн хаадын нэг болох Кебек 1318-1326 оны хооронд төр барьж байв. Арабын жуулчин Ибн Баттута 1333 онд Дундад Ази, Цагадайн улсаар аялахдаа Кебек ханы талаар сонссон зүйлээ бичиж үлдээжээ. Кебек бөө мөргөлтөн байсан бөгөөд улс орондоо шудрага байдал тогтоохын төлөө, лалын шашинтныг энэрч хамгаалхын төлөө, албат нарынхаа аятай байдлын төлөө тэмцэж байлаа. Тэр үед Цагадайн улсын нийслэл нь Нахшеб байв. Нахшеб хотоос холгүй газарт Кебек өөртөө тусгай орд байгуулжээ. Уг ордыг Карши (харш) гэж нэрлэдэг байв. Кебек нь Цагадайн улсын хаад дотроос анх удаа улсынхаа хэмжээгээр хэрэглэх мөнгөн зоосыг өөрийн нэрийн өмнөөс цутган гаргажээ. Энэхүү зоосыг түүний нэрээр кебекүүд хэмээн нэрлэж байв. Энэ нэр нь орос хэлэнд сунжирсаар “копейка” болон хувирсан гэж зарим судлаачид үздэг аж. [Хаадын сан 2000 а:205].Зарим түүхчдийн үзэж буйгаар Кебек өөрийн үхлээр нас нөхчсөн аж. Харин Ибн Батуттагийн тэмдэглэснээр Кебек өөрийн дүү Тармаширинд алагдсан гэдэг.Кебек, Тармаширин нарын хооронд Дува ханы өөр хоёр хүү [[Илжигдэй]], Дурра-Төмөр нар хэдхэн сарын хугацаагаар төр барьж байв. Илжигдэйн үед Цагадайн улсад католик шашны суртал ухуулга дэлгэрч Фома Мангазола хэмээх доминикан ёсны гэлэн шашны үйл ажиллагааг өрнүүлж байв. 1329 онд гэлэнг Авиньон руу нутаг буцахад пап лам түүнийг Цагадайн улсын хамбаар томилон буцаан явуулжээ. === Цагадайн улсын мөхөл === [[Файл:Chagatai Khanate (1490).png|thumb|right|1490-ээд оны үеийн Цагаадайн Улсын эзмшлийг ойролцоогоор тэмдэглэсэн нь, 16-р зууны эхээр энэ газар нутаг нь хоёр хуваагджээ.]] 1326 оны сүүлээр Цагадайн улсын хаан ширээг [[Тармаширин]] эзлэн авав. Тэрээр 1334 он хүртэл хаанчилжээ. Нахшеб хотын ойролцоо Тармаширинтэй [[Ибн Батутта]] дайралджээ. Тармаширин нь лалын шашин шүтэж суурин амьдралыг илүүд үзэж байсан бөгөөд мусульманчууд түүнийг Ала ад-Дин гэж нэрлэдэг байв. Түүний нүүдэлчин ардынхаа уламжлал ёс заншлаас хэтэрхий тасарч холдлоо хэмээн зарим хан хөвүүд дургүйцэн бослого гарган халджээ. Уг бослогыг Дурра-Төмөр ханы хүү [[Бузан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрээр Тармаширинийг хаан ширээнээс зайлуулж амийг нь хөнөөсөн ажээ.Бузаны тухай Ибн-Батутта өгүүлэхдээ түүнийг лалынханд дургүй харин загалмайтнууд болон еврей нарт их талтай байсан учир тэдэнд сүм хийдээ сэргээн босгох боломж олгосон гэжээ.<ref>Бартольд 1963 б:76 </ref> Бузан хэдхэн сар төр бариад мөн 1334 ондоо хаан ширээг Дувагийн ач [[Чанши|Женкшид]] тавьж өгчээ. [[Чанши|Чанши хан]] [[Буддын шашин|бурхны шашинтан]] байсан бөгөөд 1332 онд Төвтөмөр хаанд 172 олзны орос хүмүүсийг илгээснийхээ төлөө мөнгөн шагнал хүртэж байжээ. Чанши ханы орд нь [[Алмалиг|Алмалигт]] байсан бөгөөд католик шашны лам нар тус хотын ойролцоо газар худалдан авч сүм дуган бариулжээ. Чанши ханыг 1338 онд түүний дүү [[Есөнтөмөр хан|Есөнтөмөр]] амь насыг нь бүрэлгэх замаар төрийн эргэлт хийжээ. Есөнтөмөр удалгүй сэтгэл санаагаар унаж, ахынхаа үхэлд өөрийн эхийг буруутгажээ. Түүний дараа Цагадайн улсын хаан ширээг Өгэдэй хааны удмын [[Али султан]] булаан авч загалмайт шашинтны эсрэг аллага хядлага явуулжээ. Энэ аллагын үеэр католик шашны бүх лам нар амь үрэгджээ. Али султаны дараа [[Кунжик|Кунжиг]] ханы ач [[Муххамед Пулад|Мухаммед Пулад]] хан болж, түүний орыг Ясаурын хүү [[Казань хан|Казан]] эзлэв. Казан дайн самуунд доройтсон хант төрийг бэхжүүлэхийн төлөө тэмцэж яваад 1346 онд [[Казаган эмир|Казаган ноёны]] гарт амь үрэгджээ. Түүний дараагийн хаадууд ёс төдий төр барьж байсан бөгөөд төрийн бодит эрх мэдэл монгол, түрэг ноёдын гарт оржээ. Цагадайн улсад 1241 оноос хойш 1370 онд [[Доголон Төмөр]] төрийн эрхэнд гарч ирэх үе хүртэл нийтдээ 25 хаан төр барьсан гэж судлаачид үздэг.<ref>Босворт 1971:197 </ref> Гэвч Мавераннахрт Цагадайн угсааны Казан ханы дараа 1346 онд Өгэдэйн удмын хан [[Данишменж]] 2 жил төрийн эрхийг булаан авч барьж байв. Түүний дараа 1370 он хүртэл 22 жилийн турш бодит эрх мэдэлгүй болж, монгол, түрэг угсааны ноёдын гар хурууны тоглоомын хүүхэлдэй болсон [[Баян Кули|Баян-Кули]], '''Төмөр шах''' нар ээлж дараалан хаан ширээнд сууж байв. Харин Моголистанд 1348 онд төрийн эрхэнд гарч ирсэн 18 настай [[Төглөгтөмөр|Төглөгтөмөрийг]] Дува ханы ач хэмээн зарлаж хаан ширээнд өргөмжилжээ. Туглагтөмөрийн эх нь Дува ханы хүү Эмиль-Хожагийн эхнэр байгаад түүний нас барахад хоёр дахь нөхрийн гэрт бие давхар очсон хэмээн үздэг байна.<ref>Бартольд 1963 б:79-80 </ref> Өөрөөр хэлбэл, Төглөгтөмөр Цагадайн удмын хаан гэхэд ихэд эргэлзээтэй учир зарим судлаачид түүний Цагадайн улсын хаан гэж үздэггүй байна. Зарим судлаачид Цагадайн угсааны сүүлчийн хан Казан гэж үздэг байна. Бидний бодлоор Цагадайн улс 1370 онд Доголон Төмөрийн дайны хөлд мөхсөн бололтой. Гэвч Цагадайн улсын үлдэц болсон хэсэг бусаг нүүдэлчид орон нутагтаа оршсоор байжээ. == Хаад == # [[Цагадай]] 1226-[[1242]] # [[Хара Хүлэгү]] 1242-1246 d. [[1252]] # [[Есөнмөнх]] 1246-1252 # Хархүлэгү (дахин суусан) 1252 # [[Мубарак шах]] 1252-1260 #* [[Ургана]] хатан (засаг баригч) 1252-1260 # [[Алгуй]] 1260-1266 # Мубарак шах (дахин суусан) 1266 # [[Барак (Цагадайн улс)|Барак]] 1266-1270 # [[Никпей]] 1270-1272? # [[Бөхтөмөр]] ?1272-1287 # [[Дува]] 1287-1307 # [[Кунжик]] 1306-1308 # [[Талику]] 1308-1309 # [[Кебек]] 1309 d. 1325 # [[Эсэнбөх]] 1309-?1318 # Кебек (дахин суусан) ?1318-1325 # [[Илжигдэй]] 1325-1329 # [[Дува Төмөр]] 1329-1330 # [[Тармаширин]] 1331-1334 # [[Бузан]] 1334-1335 # [[Чанши]] 1335-1338 # [[Есөнтөмөр хан|Есөнтөмөр]] 1338-?1342 # [[Али султан]] 1342 # [[Муххамед Пулад]] 1342-1343 # [[Казань хан|Казань]] 1343-1346 # [[Данишменж]] 1346-1348 ''Цагадайн улс нь баруун (Мавренахр), зүүн [[Могулистан]]<nowiki/>гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан.'' === Маврэнахрстаны хаад === # [[Баян Кули]] (1348-1358) # Төмөр шах (1358) # Туглугтөмөр(Могулистанд 1348-1363) (1358-1363) # Ильяс хожа (Могулистанд 1363-1368) (1363 -1368) # Адил султан (1363) # Кабул шах (1364-1370) ''1370 оноос Цагадайн улсын хаад нь Доголон Төмөрийн тоглоомын хаад байв.'' # Сюргатмишь (1370-1388) # II Султан Махмуд (1388-1402) == Засаг захиргаа, төрийн бодлого, алба татвар == Чингис хаан Дундад Азийг эзлэж авмагц гурван хөвүүддээ эзлэсэн орны нутгийг хувааж өгсөн нь угтаа дайны хөлд нирвэгдсэн эдгээр газар орныг эзний ёсоор хандаж өөд татах зорилго агуулж байв. Цагадайд оногдсон харлугийн хуучин газар нутаг монголчуудад дагаар орсон учир дайнд төдийлэн нирвэгдээгүй аж. Дайны халуун мөрөөр явсан Чань-Чүнь бумбо Цагадайн газар нутгаар дайран өнгөрөхдөө эвдрэл сүйрлийн тухай огт өгүүлээгүй байна.<ref>Си юй цзи 1866 :304,336-337</ref> Эзлэгдсэн газар орныг аль болох оновчтой захирахын тулд Чингис хаан тухайн орон нутгийн онцлогийг сайн мэдэх хүнийг захирагчаар томилж монгол даргач нарыг түүний мэдэлд өгдөг байв. Энэ бодлогыг түүний үе залгамжлагчид ч хатуу баримталсаар ирсэн билээ. Жишээлбэл, Рашид ад-дины мэдээлснээр, Аму-дарьяа мөрнөөс өмнө тийш монголын эзлэсэн газар, өөрөөр хэлбэл, Хорасан, Ираныг уйгар гаралтай Куркузэд захируулсан бөгөөд тэр нь Хорасан, Мазендараны хэргийг хөтөлж цэгцэлсэн аж. Мөнхүү зохиогчийн мэдээгээр, Хойд Хятадыг захирах үүрэг хуучин Чингис хаанаас Мавераннахрт тавьсан захирагч Сахиб Махмуд Ялавачид оногдов. Түүний хүү Масуд-бек Мавераннахр, Дорнод Туркестан, Уйгарын захирагчийн албыг насан өөд болтолоо хашиж байв. [Рашид-ад-дин т.I :142, т.II :46]. Түүнчлэн Монголын хаад Дундад Ази, Дорнод Туркестанд төрийн алба хаалгахаар монгол, хятад хүмүүсийг томилон явуулж байв. [Бартольд 1963 а:543].Ийнхүү, монгол хаадын төрийн бодлого нь тухайн газар орны аж ахуйн онцлогийг сайн мэдэх хүмүүсийг томилон ажиллуулахад оршиж байв. Зарим судлаачдын үзэж буйгаар “гадаадыхныг монголчууд албандаа татан оролцуулдаг байсан нь нүүдэлчид өөрсдөө соёлоор дорой, эзлэгдсэн ард түмнийг удирдах арга туршлагагүйгээр тайлбарлагдана” гэжээ. [Кутлуков 1984: 102]. Бидний үзэж буйгаар захирагч гэдэг нь нэгд, гүйцэтгэх тушаалтан хоёрт, тэрээр дан ганцаараа бүх асуудлыг шийдэж байгаагүй. Захирагчийн дэргэд байсан монгол даргач нар түүнийг хянах үүрэгтэй байв. Гуравт, монголчууд эзлэгдсэн орнуудад орон нутгийн засаг захиргааг орон нутгийн язгууртанд үлдээдэг байсан ахул, тэдний дэргэд монгол түшмэл-захирагч заавал тавьдаг ажээ. Тэдгээрийн гол үүрэг нь: 1/ хүн амын тооллого явуулна, 2/ орон нутгийн хүн амаас цэрэг эрс татна, 3/ өртөө шуудан зохион байгуулна, 4/ алба гувчуур хураана, 5/ ордонд алба, албан татвар хүргүүлнэ, 6/ орон нутгийн засаг захиргааг хянана. [Бартольд 1963 а:468]. Өөрөөр хэлбэл, захирагч бол монголын төрийн зүтгэлтэн, их хааны зарлиг шийдвэрийг тухайн газар нутагт хэрэгжүүлэгч албан тушаалтан юм. Эзлэгдсэн оронд захирагчаар харь хүнийг томилон ажиллуулж байсан нь тухайн албан тушаалд томилон ажиллуулах чадвартай монгол тушмэл байгаагүйгээс бус харин энэ байдал нь эзлэгдсэн орны талаар явуулж байсан монгол төрийн бодлоготой шууд холбоотой юм. Монголын хаадууд эзэлж авсан орнуудын нийгэм эдийн засгийн бүтцийг нь тухай бүрд эвдэж ард түмэнд нь өөрийн засаг захиргааны тогтолцоог хүчээр тулгаж байгаагүй бөгөөд үүнийг зугуухан шат дараалалтай хийж байсныг онцлон тэмдэглүүштэй. Эзлэгдсэн орны ард түмнийг юуны өмнө оюун санаагаар нь барьж байхыг илүүд үзэж байсан тул тухайн ард түмний сэтгэл санаанд бүх юм хэвийн, өвөг дээдсийн хуучин уламжлал заншлаар явагдаж байна гэдгийг ойлгуулах нь чухал байлаа. Иймээс тухайн ард түмний ахуй амьдралыг сайн мэддэг бөгөөд монгол хаадууд өөрийн итгэл найдварыг бүрэн хүлээсэн хүнийг захирагчаар томилон ажиллуулж байв. 1241 онд Махмуд Ялавачийг Хойд Хятадын захирагчаар томилон ажиллуулахад түүний хүү Масуд-бек өөрийн төрсөн нутагтаа үлдэж Дундад Азиа захирах болсон билээ. [Рашид-ад-дин, т.II:140]. Аль ч талаар бодсон харь хүнийг тухайн нутгийн захирагчаар ажиллуулах нь монголын төрд илүү ашигтай байж таарна. Махмуд Ялавачийн хувьд тэрээр Чингис хааны итгэлийг олсон монголын төрд үнэнчээр зүтгэж байсан харь гаралтай төрийн зүтгэлтэн байсан тул Монголын их хаадууд түүнд болон түүний үр хүүхдүүдэд бүрэн итгэж тэднийг Мавераннахр, Дорнод Туркестаны захирагчаар үе улируулан томилж байв.Их Монгол улсын үед эдгээр захирагч нар их хааны төлөө, Эзэнт гүрний үед тэд нар тухайн улсын ханы төлөө алба гувчуур татах үндсэн үүрэг хүлээж байв. Цагадайн улсын нийгэм эдийн засгийн байгууллыг тодорхойлоход тус улсын газрын харилцааны хэлбэрүүдийг авч үзэх хэрэгтэй юм. Монголчуудын үеийн Дундад Азийн газрын харилцааны ангилалыг анх А.Ю.Якубовский санал болгосон аж. [История народов Узбекистана 1950: 233-234]. Үүнд: 1/. Мильк - дивани буюу улсын газрын өмч мөн энд ханы хувь газар – инж (инджу) багтана; 2/. Мульк буюу феодалын болзолгүй газрын өмч; 3/. Вакф буюу лалын шашны сүм хийдийн газрын өмч багтадаг байна. Судлаачид энэхүү ангилалыг ерөнхийд нь хүлээн зөвшөөрч газрын харилцааны дөрөвдөх хэлбэрийг нэмж оруулжээ: 4/. Мильк буюу тариачдын газрын эзэмшил. [Гафуров 1972: 465]. Ингээд Дундад Азийг ерөнхийд нь багтааж байсан Цагадайн улсад газрын харилцааны үндсэн дөрвөн хэлбэр байсан гэж судлаачид үздэг аж. Мильк - дивани буюу улсын газрын өмч. Монголын байлдан дагууллын өмнөх үеийн Дундад Азийн түүхээс үзэхэд Хорезм шах Мухаммед өөртөө үнэнчээр зүтгэж, цэргийн гавъяа байгуулсан нүүдэлчин язгууртануудад улсын газрын сангаас шагнал болгон газар таслан өгч байв. Энэхүү шагналын газрыг икта гэдэг аж. Иктаг тодорхой хугацатайгаар цэргийн алба залгуулах болзолтой олгож байсан тул болзолт газрын эзэмшилд хамаарна. Энэхүү газрын эзэмшил нь Их Монголын улсын мянганы эзэмшил газартай уг утгаараа адил төстэй юм. Мянганы ноёд “тухайн мянганы газрыг бүрэн гүйцэд өмчлөгч бус харин хагас эрхтэй өмчлөгч төдий бөгөөд мянганы ноён харъяат мянганаа үе улиран эзэмших боловч түүнийгээ бутлан хувааж бусдад шилжүүлэх, наймаалах эрхгүй байсан юм” хэмээн монголын нэрт түүхч Ш.Нацагдорж тэмдэглэжээ. [Нацагдорж 1978: 60].Мянганы ноёны адил икта эзэмшигч цэргийн болон засаг захиргааны алба хаах болзолтой бөгөөд үүнийхээ төлөө тухайн газрыг эзэмшиж байжээ. Иктаг мянганы нутгийн нэгэн адил тухайн газарт оршин суух иргэдтэй нь хамт өгдөг байсан нь газар эзэмшигчдээс тариачид хараат болох байдлыг улам дэлгэрүүлж байжээ. Цагадайн улсын газар нутгийн суурьшмал хэсэг нь болох Мавераннахр их хааны мэдэлд байсан ахул нүүдэлчин хэсэг болох Долоон гол Или голын сав газрын дээд эзэн нь Цагадай болон түүний ургийнхан байв. Тиймээс Цагадайн улсын дивани газарт зөвхөн Мавераннахр харъяалагдаж байсан гэж үзэж болох юм. Цагадайн улс болон Эл хаадын үеийн Персид улсын газрын сан ихээхэн хорогдсон гэсэн И.П.Петрушевскийн дүгнэлттэй бид санал нэг байна. Учир нь улсын газрын сангаас икта болон соёрхолын газрыг таслан өгч байсан бөгөөд уг санг арвижуулах эх үүсвэр сүүлдээ бараг үгүй болсон тул дээрх дүгнэлт бодит байдалтай нийцсэн аж. Улсын газрыг тариачдад бутарган мильк болгон эзэмшүүлдэг байв. Эдгээр тариачид улсын сан диванид татвар төлдөг байв. Их Монгол улсын үед Цагадайн ургийнханы эзэмшил газрыг инджу хэмээн нэрлэж байжээ. [Рашид-ад-дин т.II:102]. Харин Эзэнт гүрний үед инджу болон улсын дивани газар нь утга нэг болж нэгдсэн бололтой. Инджу газрын орлогыг Цагадайн орд өргөөний зардалд зарцуулж байсан ахул дивани газрын орлогыг Их хааны цэрэг захиргааны хэрэгцээнд зарцуулагдаж байв. [Петрушевский 1960: 240].Монголчуудын үед иктаг соёрхол хэмээн нэрлэх болсон гэж судлаачид үздэг. [Петрушевский 1960:274, Гафуров 1972:466]. Өөрөөр хэлбэл, ХIV зууны II хагасаас икта нь болзолт эзэмшлээс болзолгүй эзэмшил - соёрхол - болон хувирснаар Цагадайн улсын томоохон соёрхолын газрын эздийн гарт газар тариалангийн талбай болон уудам билчээр нутаг төвлөрөх болжээ. Улмаар эдгээр монгол түрэг угсааны том газрын эзэд эдийн засгийн эрх мэдлээс гадна засаг захиргааны болон шүүн таслах эрх бүхий болов. [Абдураимов 1961 :11]. Газрын эздийн эдгээр давуу эрх нь Цагадайн улс унаснаас хойш ХVII зуун хүртэл Дундад Азид хадгалагдсаар байжээ. [Абдураимов мөн тэнд]. Эрдэмтэн А.М.Беленицкийн тэмдэглэснээр Дундад Азид соёрхолын газар Доголон Төмөрийн үед хамгийн өргөн дэлгэрсэн аж. [Беленицкий 1941:46]. Мульк хэмээх нэр томъёо нь хүй нэгдлийн тариачдын газрын эзэмшил болон феодал ноёдын болзолгүй газрын өмчийн хэлбэрийг тодорхойлох аж. [Петрушевский 1960:251]. Энэхүү газрын хэлбэрийн талаар сурвалжийн мэдээ тун хомс тул судлаачид Ираны жишгээр тоймлон үздэг байна. Мулькийн эзэд улсад татвар төлдөг байсан бөгөөд энэхүү татвар нь газрын татвар болох хараджаас хавьгүй хөнгөн ердөө ургацын 1/10 хувьтай тэнцэж байв. Монголын ноёрхолын үеийн Дундад Азид зарим “чөлөөт мульк”-ууд улсын газрын татвараас бүрэн чөлөөлөгдсөн байжээ. [Петрушевский 1960:.255-256]. Мульк-ийн эзэд уг газраа үе дамжин өмчлөхөөс гадна хүн амтай нь цуг наймаалах, бэлэглэх эрхтэй байв. Хүй нэгдлийн газрын эзэмшил болох мульк эзэмшигч тариачид ямар ч болзолгүйгээр уг газраа үе дамжин эзэмшиж байжээ. Цагадайн улсын газрын харилцааны гурав дахь хэлбэр болох вакф буюу лалын шашны сүм хийдийн газрын өмчийн талаар сурвалжийн мэдээ харьцангүй илүү байдаг тул энэ талаар хийсэн судалгаа ч нэлээд байдаг. Энэ талаар судалгаа хийсэн эрдэмтэд монголын ноёрхолын үед Дундад Азид сүм хийдийн эзэмшил газар урьд үетэй харьцуулахад өргөн дэлгэрснийг санал нэгтэй хүлээн зөвшөөрч байна. [Петрушевский 1960:280]. Хорезмын хаант улсын төр нь хүчирхэг нүүдэлчин цэргийн язгууртануудад тулгуурласан цэрэг иргэний шинжтэй төр байсан тул шашны санваартангуудын нийгмийн байр суурь сул дорой байв. [Артемов 2000 :267]. Монголын байлдан дагууллын дараа Дундад Азийн орнуудын төрийн тогтолцоо өөрчлөгдөж улмаар лалын шашны санвартангууд нийгмийн байр сууриа үлэмж дээшлүүлэх таатай нөхцөл бүрджээ. Чингис хаанаас эхлэн монгол хаадын төрийн бодлогын чухал нэг хэсэг бол эзлэгдсэн орнуудын ард түмнийг эвээр засах буюу оюун санаагаар нь захирах бодлогыг тууштай хэрэгжүүлж ирэв. Үүний хүрээнд лам нарыг хөхүүлэн дэмжиж тэд нарыг аливаа алба татвараас чөлөөлдөг явдал байлаа. Сурвалжийн мэдээгээр хамгийн анх Чингис хаанаас ийм хөнгөлөлт авсан хүн бол Даосын бумбо Чань-Чүнь арш билээ. [Си юй Цзи 1866:335]. Судлаачдын үзэж буйгаар Чингис хаан 1222 онд мөн лалын шашны “бүх санваартан, тухайлбал, Имам, Кадисыг бүх төрлийн алба гувчуураас чөлөөлж, тэдний үе залгамжлах эрхийг баталгаажуулж, шашны асуудлыг эрхлэх сайдын тушаалыг бий болгосон” ажээ. [Саундерс 1992:71]. Үүнээс гадна Мөнх хааны эх загалмайт шашинтай Сорхогтани-бэх 1000 мөнгөн лан хандивлан өгч Бухар хотноо лалын шашны сүмийн сургууль бариулж мөн уг сүмийн харьяа эзэмшил газар – вакф - худалдан авхуулжээ. Энэ сүмийн захирагчаар Сейф-ул-ислам Бохарзийг томилов. [Рашид-ад-дин т. II:128]. Сорхогтани-бэх 1252 онд насан өөд болтлоо энэ сүмээр дамжуулан мусульман ядуус гүйлагчдад буян үйлдэж хоол хүнс, хувцас хунар байнга түгээж байжээ. Сайфид-дин Бохарзи уг сүм болон сүмийн эзэмшил газраа үе дамжин захирч байсан бөгөөд түүний ач хүү Яхьи Бохарзи 1326 оны 8 сарын 1-нд уг эзэмшилдээ нэмж Бухар хотын зүүн хэсэгт орших 100 кв.км талбай бүхий 11 тосгон болон 18 боол хулалдаж авсан тухай баримт бичиг олджээ. [Чехович 1965:33]. Яагаад жижиг газрын эздүүд өөрийн газраа вакф болгон худалдах болов оо? гэсэн асуулт үүнээс урган гарч байгаа юм. Учир нь уг газрыг худалдан авсан сүм хуучин эзэнд үеийн үед уг газрын орлогын тодорхой хувийг олгох үүрэг хүлээсэн байв. [Чехович 1959:157]. Вакф болгосон газар болон ард иргэдийг худалдахгүй, бэлэглэхгүй бөгөөд үеийн үед уг сүмийн эзэмшилд байх агаад хоёр талын үйлдсэн баримт бичигт тусгасан ёсоор орлого зарлагаа хувиарлаж байх ёстой аж. [Чехович 1959:153]. Өөрөөр хэлбэл, сүм хийдийн эзэмшил газар вакф аливаа алба татвараас бүрэн чөлөөлөгдсөн байсан учир жижиг газрын эзэд улсын татвараас зайлсхийж өөрийн газраа дуртайяа вакф болгож байсан бололтой. Чингэхдээ өөрийн хөдөлмөрөөр олж байсан ашиг нь сүмээс авах ашигтай ойролцоо байсан болов уу. Эс тэгвээс газраа вакф болгох ашиггүй юм. Үүнээс гадна 1299 оны вакфын баримт бичигт Бухар хотын умард хэсэгт том газрын эзэн томоохон сууринг худалдаж аваад сүм хийд шинээр бариулж тосгон байгуулж хамгийн гол нь тэндээ хэд хэдэн нэхмэлийн газар байгуулсан тухай тусгасан байна. [Бухарский вакф 1979:8]. === Алба, татвар === Дээрх хоёр баримтаас үзэхэд монголчуудын үед Дундад Азид шашны байгууллагын эзэмшил газар эрчимтэй өргөжин тэлж лалын шашны санваартангуудын нийгмийн байр суурь үлэмж дээшилж байсныг гэрчилж байна. Жишээлбэл, ХIII зуунд Дундад Азийн санваартан Сейфид-дин Бохарзи анх удаа “шейх ал-олам” буюу дэлхийн шейх цолыг монгол хаадын ивээлээр хүртсэн аж. [Чехович 1965:9]. И.П.Петрушевскийн тэмдэглэснээр “вакфын түүхэн үүрэг жингийн худалдаа болон гар үйлдвэрийн төв болсон зах зээлтэй нягт холбоо бүхий феодал ангийн онцгой бүлэг болох мусульман лам нарын орлогын үндсэн эх сурвалж болж байсанд оршино” гэжээ. [Петрушевский 1960:249]. Милькийг зөвхөн чөлөөт тариачид эзэмшиж байсан бөгөөд монголын ноёрхолын үед эдгээр эзэмшил газруудыг том газрын эзэд болон сүм хийдийн эзэмшилд шилжиж эрс цөөрөх хандлага давамгайлах болов. [Петрушевский 1955:100]. Гэвч энэ хандлага нь феодалын газар эзэмшлийн хэлбэрийн цаашдын хөгжлийн зүй ёсны үр дагавар байсныг онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй юм. [Петрушевский 1955: 102-103].Газаргүй болсон тариачид түрээслэгч болохоос гадна том газрын эзний хувь нийлүүлэгч издольщик болж байв. Гэвч хувь нийлүүлэгч нь үнэн хэрэгтээ “үе дамжсан феодалын хараат байдлын нэгэн хэлбэр” юм. [Петрушевский 1960:286]. О.Д.Чеховичийн хийсэн судалгаагаар вакфын эзэмшил газрыг “музоре” нар харин милк газрыг "кедивар" ”хэмээх тариачид тус тус боловруулж байв. [Чехович 1959: 149]. Гэвч эдгээр кедивар, музоре нарын нийгмийн байр суурийг тодорхойлох баримт бичиг хараахан олдоогүй байна. Тиймээс тэд нарыг эрх чөлөөтэй аль эсвэл хамжлага байсан эсэхийг тодорхойлох боломжгүй аж. [Чехович 1959:155].Дундад Азийн бүх хүн амд оногдуулсан Их Монголын улсын нэгдсэн татварыг “купчур” хэмээн нэрлэдэг байв. 1229 онд Өгэдэй хаан улсын нэгдсэн алба татварын хууль гаргаж ард иргэдээс авах татварын хэмжээг хуульчлан тогтоожээ. [Мункуев 1965 a :137]. 100 толгой малаас нижгээд малыг авахаар тогтов. [Рашид-ад-дин т.II: 36]. 1233 онд улсын албан татварын хуулинд шинээр нэмэлт өөрчлөлт оруулжээ. Тэр нэмэлт ёсоор адуу, үхэр, хонь тус бүр 100 толгой бүхий өрхөөс нэжгээд морь, үхэр, хонийг татварлан авах болон адуу, үхэр, хонь тус бүр 10 толгой өрхөөс тус бүр ч мөн адил нэжгээд морь, үхэр, хонь татварлан авахаар заасан байна. Ялангуяа худалдаа, арилжаа эрхлэгчдээс авах гаалийн татварыг чангатгасан хууль бас тогтоожээ. [Далай 1994:148-149]. Өгэдэй хаан эзэлсэн орны ардуудаас татварлах алба татварын хэмжээг Хятадын хүн амаас өрхөөр бодож, Дундад Азийн зэрэг баруун зүгийн орнуудаас эрийн тоогоор бодож авах журмыг тогтоожээ. [МУ-ын түүх. II боть :166].“Албаны хэмжээ нь сайн чанарын тарианы му тутмаас 3 жин, дунд тарианы му тутмаас 2 жин хагас, дорд тарианы нэг му тутмаас 2 жин тус тус хураах, ус оруулсан сайн тарианы нэг му тутмаас 5 жин тариа авахаар тогтоосон байна. Худалдааны зүйлээс гааль хураахдаа орлогын 1/30 авах, дарсны худалдаанаас 40 жин архи тутмаас нэг лан хураахаар тус тус тогтоосон байна. Энэ нь хятад иргэдээс авч байсан татварын хэмжээ бөгөөд Дундад Азийн орнуудаас мөн үүний нэгэн адил албан татвар авч байсан байна”. [МУ-ын түүх II боть: 166]. Өгэдэй хааны энэхүү хуулийн тухай мэдээ сэлт Дундад Азийн сурвалж бичигт тэр бүр тусгаагүй тул судлаачид гол төлөв Мөнх хааны хуулийн татварын заалтыг Жүвейнийн бүтээлд өгүүлсэн ёсоор авч үздэг байна. [Петрушевский 1960:115].Мөнх хааны алба татварын хуулийн заалтын ёсоор Дундад Азийн нүүдэлчин ард иргэдээс 100 толгой адуу, үхэр, хонь тус бүрээс нэжгээдийг, суурьшмал хэсгийн хүн амаас хөрөнгө чинээгээр авахаар тогтоов. “Баян чинээлэг ард иргэдээс нэг жилийн гувчуур 15 динар, ядуу доройгоос 1 динар” авхаар тогтжээ. [Якубовский 1936:114].Монголын ноёрхолын үед Дундад Азид купчур, калан, тагар, тамга зэрэг албан татвар шинээр орж ирсэн байна. [История таджикского народа 1964:310].Б.Д.Греков, А.Ю.Якубовский нар газрын татвар хараджийг монголчуудын үед калан хэмээн нэрлэх болсон гэж үздэг байна. [Греков, Якубовский 1950:111]. Газрын татвар харадж төлөхөөс гадна тариачдаас гаргуулж байсан тагар хэмээх бүтээгдэхүүний татвар нь монгол цэргийн хангамжинд зориулагдсан татвар байжээ. [Агаджанов 2000: 411].Тамга хэмээх татварыг гар урчуудаас авч байсан байна. [История таджикского народа 1964:308]. Дээрх алба татваруудын хэмжээ маргаантай хэвээр байна. Дээрх тогтмол татвараас гадна онцгой үед авдаг нэмэлт татварууд байснаас дайны үед авч байсан ашиг хэмээх бүтээгдэхүүний татварыг Цагадайн улсын бүх хүн амаас авч байсан гэж Б.А.Ахмедов тэмдэглэсэн байна. Энэ татварын хэмжээ нь тухайн нөхцөл байдлаас хамаарч байсан аж. [Ахмедов 1965:95]. === Нийгмийн давхрага === Цагадайн улсын нийгмийн бүтцийг бүхэлд нь авч үзэхэд нийгмийн дээд давхаргад Цагадайн удмынхан багтаж байв. Удаах байранд монгол түрэг угсааны түмний болон мянганы ноёд. Эдгээр ноёдын адил давуу эрх эдэлж байсан лалын шашны хутагт хувилгаад энд бас хамаарна. Удаах байранд монгол түрэг угсааны нүүдлийн болон суурьшмал хэсгийн сурвалжит язгууртнууд. Тэгээд худалдаачид гар урчууд, тэдний дараа тариачид орж байв. Нийгмийн давхаргын доод хэсэгт боолчууд орж байв. ХIV зууны 20-иод онд Монголын эзэнт гүрний хэмжээнд улс төрийн байдал ерөнхийдээ төгтворжиж эдийн засаг, олон улсын худалдаа хөгжих таатай нөхцөл бүрдэв. Энэ үед пап ламын засгийн газар нь Алтан Ордны улс болон Цагадайн улсад худалдааны болон шашны үйл ажиллагаа өрнуулах тухай стратеги төлөвлөгөө боловсруулжээ. Уг төлөвлөгөөнд Тана-Сарай-Ургенч-Ханбалык гэсэн Алтан Ордны улс, Цагадайн улсын нутгаар дайран өнгөрч Европ Хятадыг холбосон олон улсын төв замд гол анхаарлаа хандуулсан байна. Учир нь энэ замыг шаардлагатай үед Энэтхэг орох нөөц зам болгон ашиглах боломжтой гэж тооцоолж байжээ. [После Марко Поло 1968:106].ХIҮ зууны 20-иод онд Ил хаадын улсад сууж байсан Венеци улсын консул Марко да Молин засгийн газартаа мэдээлэхдээ Иранд худалдаа зогсонги байдалд ороод байна, Ираны зам харгуй төдийлөн аюулгүй бус байна тэр байтугай Тебризд гадаадын худалдаачдад халдаж байгаа тухай өгүүлсэн байна. [После Марко Поло 1968:106].Венецийн худалдаачид Энэтхэг, Хятад руу Персийн нутгаар бус Цагадайн улс, Памир болон Гиндукушийн нуруугаар явах зам эрэлхийлэх болсон аж. Ингээд папын засгийн газар болон Европын худалдаачид энэ үеээс эхлэн Цагадайн улсыг эдийн засаг, шашны талаас ихэд сонирхож эхэлсэн байна. Энэ үед Цагадайн улсад Дува хааны хөвгүүд Элжигдэй болон Дурратөмөр нар (1326-1329) төр төр барьж байв. [Бартольд 1964 a:76]. Бусад улсуудыг бодвол Цагадайн улсын дотоод байдал төдийлөн тайван байсангүй. Мавераннахр болон Долоон голын нутгийн феодал ноёд өвөр хоорондоо байнга дайсагнаж тус улсын “бараг нийслэл” Алмалигт үе үе ордны эргэлт болж байлаа. [После Марко Поло1968:119]. === Шашин шүтлэг === Пап лам XXII Иоанн доминикан ёсны гэлэн Томмазо Мангазолыг Самарканд хотын хамбаар томилон 1328 онд захидлын хамт Цагадайн улсын Элжигдэй хан руу илгээжээ. Гэлэн Томмазо Мангазол хэрэг зорилгоо амжилттай биелүүлж Цагадайн улсад шашны төлөөний газрыг нээж байр сууриа бэхжүүлж чадсан ажээ. Дува ханы ач хүү Джэнкши ханы үед (1334-1338) Алмалиг хот нь Дундад Ази дахь загалмайтны шашны номлолын төв болон хувирчээ. Несториан шашинтай байж болзошгүй Карасмон, Юханан хоёр пап ламын илгээсэн хамбад Алмалигийн ойролцоо эдлэн газрыг өргөл болгон барихад тэрбээр тэндээ тун удалгүй загалмайтны шашны сүмийн барилга бариулжээ. Энэ үеэс хойш Алмалигт Бургундийн хамба лам Ришар, Александр хотоос ирсэн ах дүү гэлэн Франциск болон Раймунд Руф болон Испанийн ламтан Пасхалий нар үзэгдэх болжээ. [Бартольд1964 a: 62-63]. Ханы бие чилээрхэхэд эдгээр лам нар түүнийг анагаахад тэрээр талархан өөрийн долоон настай хүүг загалмайлах зөвшөөрөл өгчээ. Папын засгийн газар нь тухайн үед папын өргөө байрлаж байсан Авиньон хот Ханбалык хот хоёрын хооронд байнгын харилцаа холбоо тогтоох оролдлого хийж байв. Хятад дахь загалмайтны шашны сүмийн хамба лам Монтекорвиног нас барахад пап лам XXII Иоанн шинэ хамба лам Николайг илгээсэн байна. Ламтан Цагадайн улсад ирж Джэнкши ханд бараалхахад хан түүнийг ихэд найрсаг хүлээн авсан байна. Гэвч тэрээр Хятад хүрч чадалгүй буцжээ. Алмалиг хот улс төрийн амьдралын гол төвд оршиж байсан учир 1339 онд болсон ээлжит үймээний хөлд лам нар амь үрэгджээ. Цагадайн улсын хан ширээнд санаархаж байсан Өгэдэйн удмын Али-султан Джэнкши ханыг хан ширээнээс унагаж амь насанд нь хортойгоор халдав. Төрийн эргэлт хийх энэ үед загалмайт шашны хамба Ришар тэргүүтэй гэлэн, лам нарыг бүгдийг нь хүйс тэмтэрсэн эмгэнэлт хэрэг гарчээ. Пасхалий ламтан энэ аймшигт үйл явдлын өмнөхөн пап ламд Цагадайн улс болон Алтан Ордны улсын талаар сонирхолтой мэдээ агуулсан захидал илгээсэн байжээ. Гэвч 1339 оны төрийн эргэлт нь төдөлгүй дарагдаж Али-султаныг хан ширээнээс зайлуулж дараа жил нь Алмалигт ирсэн Мариньолли ламтан шашны төвөө бүрэн сэргээж чадав. 1338 оны 5-р сарын 31-нд Тогоонтөмөр хааны төлөөлөгчид Авиньон хотноо хүрэлцэн ирэхэд тэд нарыг пап лам ХII Бенедикт (1334-1342) хүлээн авч уулзжээ. Их хааны хүсэлтийн дагуу пап лам Ханбалык руу францискан гэлэн ёсны ламтан Джовани Мариньолли тэргүүтэй шашны төлөөлөгчдийг илгээхээр тогтжээ. Эдгээр төлөөлөгчдийн зорилго нь гагцхүү Ханбалык хүрэх төдийгүй зам зуураа Алтан ордны хан Узбек (1312-1341), Цагадайн улсын хан болон түүний загалмайт шашинт хоёр зөвлөх (Карасмон, Юханон) нарт захидал дамжуулж өгөхөд оршиж байлаа. Мариньолли ламтан эдгээр бүх зорилгоо амжилттай биелүүлээд 1353 онд Европ руу буцжээ. Иймд, Эл хант улсын улс төрийн дотоод байдал тогтворгүй болоход папын засгийн газар Хятад хүрэх худалдааны нөөц замыг Цагадайн улсын нутгаар өртөөлөн өнгөрөөх арга замыг эрэлхийлэн тус улсад элч төлөөлөгч илгээж байжээ. Гэвч Цагадайн улсад XIV зууны дунд үед улс төрийн зөрчил тэмцэл дэгдэж папын засгийн газар тэрхүү санаачилгаа орхиход хүрчээ. =Мөн үзэх= * [[Их Монгол Улс]] * [[Цагадай]] * [[Хайду]] * [[Алтан Орд]] * [[Ил Хаант Улс]] =Эшлэл= *[http://forum-eurasica.ru/uploads/monthly_10_2015/post-464-0-80663700-1444922930.jpg Шиньжаанаас олдсон Цагадайн улсын монгол хэл дээрхи захидал. Японы эрдэмтэн Дай Матсуи англи руу хөрвүүлжээ.] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Цагаадайн улс| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Киргизийн түүх]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Узбекистаны түүх]] [[Ангилал:Хант улс]] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] lcgs5deizejjmla44ejb6yeeyuso6w7 706862 706861 2022-07-31T16:36:38Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |албан_ёсны_нэр = Цагадайн хант улс |богино_нэр = |далбааны_зураг = |газрын_зураг = ChagataiKhanate1300.png |нийслэл_хот = [[Алмалиг]] хот, '''Харш''' |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Монгол хэл]], [[Түрэг хэлний бүлэг|Түрэг хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = [[Хант улс|Хаант Улс]] |оршин_тогтнолын_утга = 1225-14-р зууны дунд үе |тогтносон_үйл_явдал1 = Цагаадайн Улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 1225 |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Цагадай|Цагаадай хаан]] таалал төгсөв |үйл_явдалын_огноо2 = 1242 |тогтносон_үйл_явдал3 = Цагаадайн Хаант Улс, Мавернахрстан, Моголстан болж хуваагдав |үйл_явдалын_огноо3 = |Тогтносон_үйл_явдал4 = [[Мавернахрстан]] мөхөв |үйл_явдлын_огноо4 = 1370 |Тогтносон_үйл_явдал5 = [[Моголистан|Моголстан]] мөхөв |үйл_явдлын_огноо5 = 1680 |удирдагчийн_цол1 = [[Цагадай|Цагадай хаан]] |удирдагчийн_нэр1 = 1225-1242 |удирдагчийн_цол2 = [[Алгуй|Алгуй хан]] |удирдагчийн_нэр2 = 1263-1266 |хууль_тогтоогч = |дээд_танхим = |доод_танхим = |газар_нутаг_км2 = 1310-1350 онд 3,500,000 км² (1,351,358 sq mi) |хүн_амын_тооцоо = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |тэмдэглэл = }} {{Загвар:Монголчуудын түүх}} '''Цагаадайн Улс''' [[Их Монгол Улс]]ын залгамжилсан дөрвөн [[Монголчууд|Монгол]]ын хант улсын нэгэн байв. [[Чингис хаан]]ы цэрэг 1219-1225 оны хооронд [[Дундад Ази]]д төвлөн байсан [[Сартуул улс]]ыг байлдан дагуулж мөхөөж газар нутаг хүн ардыг нь харъяандаа оруулсан. Чингис хаан амьд ахуйдаа дөрвөн их хүүдээ улсаа хуваан өвлүүлэхээр заасан байдаг. Цагаадайд өвлүүлсэн улсад өнөөгийн [[Казахстан]], [[Узбекистан]]ы дорно бие, [[Киргиз]], [[Тажикистан]] бүхэлдээ, [[Шинжаан]]ы өрнө бие багтаж байжээ. [[Мөнх хаан]]ыг нас барсны дараа Их Монгол Улс [[Алтан Орд|Зүчийн]], Цагаадайн, [[Ил Хан|Хүлэгийн]], [[Юань улс|Их хааны]] дөрвөн тусгаар улсад хуваагджээ. 1326 онд [[Ислам]] шашин Цагаадайн улсын үндсэн шашин болжээ. 1347 оноос тус улс, [[Могулистан]], [[Мавереннахр]] гэх хоёр хэсэг болон хуваагдсан. Гэвч 17-р зуун хүртэл Цагаадайн удмын улс хант улс оршин тогтносоор байсан билээ. == Үүсэл == === Судлаачдын үзэл баримтлал === [[Чингис хаан]] амьд сэрүүндээ дөрвөн хөвгүүндээ газар нутаг хувааж өгсөн гэдэг. Цагадайд чухам ямар газар нутаг өгсөн талаар судлаачдын санал их зөрөөтөй байна. Цагадайн эзэмшил газар хийгээд орд өргөөгийн талаар хамгийн анхны мэдээ бол [[Чан Чунь бумба|Чан Чунь бомбын]] тэмдэглэл юм. Тэрээр 1222 онд Чингис хаантай уулзахаар Дундад Ази руу одохдоо болон 1223 онд түүнтэй уулзаад буцахдаа Цагадайн өргөөгөөр дайран өнгөрсөн тухай тэмдэглэсэн байна. Энэ үед '''Цагадайн өргөө Или голоос урагш байрлаж байв'''. <ref>Бартольд 1963 a:460 </ref> [[Г.В.Вернадский|Г.В.Вернадскийн]] үзэж буйгаар Чингис хаан, Цагадайд '''“Или голын саваар төвлөрсөн хуучин Хар Киданы газар нутгийг”''' хувь болгон олгожээ.<ref>Вернадский 2001:52 </ref> '''Цагадай “эцгийгээ нас барсны дараа эзэгнэл нутагтаа байх болж түүнд нь Уйгурын нутаг, Хара Киданы хуучин эзэмшил, Мавереннахр багтаж байлаа”'''<ref>Саундерс 1992: 82 </ref> хэмээн [[Ж.Ж.Саундерс]] өгүүлжээ. В.В.Бартольд бичихдээ: “Чингис хааны нөгөө хоёр хүү болох Цагадай, Өгөдэй нарт чухам хэзээ хувь олгосон тухай бидэнд мэдээ хараахан алга. Тэдний хувь газрын тухай хамгийн эртний мэдээ сэлтийг бид энэ нутгаар 1221 онд очихдоо,1223 онд буцахдаа дайран өнгөрсөн Чан Чуний тэмдэглэлээс олж үзэж болно. Цагадайн орд энэ үед Илийн урд биед байрлаж байв” гэжээ. Сурвалжийн мэдээ мөшгөвөөс [[Алтан товч|Лу. “Алтан товч]]”-д: '''“Цагадайг сартагчны газарт салгав”''' гэжээ.<ref>Алтан товч 1990: 137 </ref> Мөн тэнд '''“Цагадай эзний үр (хөвгүүд) зүүн зах нь Хэмил (Хамил) буй. Баруун зах нь Бургари (Болгар), Сэмисгин Самурхан (Самарканд), эд агсу (хүртэл) захачлан түмэн хот мэдэн эзлэв”''' гэжээ.<ref>Алтан товч 1990: 147 </ref>. Дээрх мэдээг тулгуурлан үзвээс Чингис хаан, Цагадайд хувь болгож [[Или|Или голын сав]], [[Долоон гол]], [[Кашгар|Кашгарын]] нутаг дэвгэр буюу хуучин Хар Киданы нутаг дэвсгэрийг таслан өгчээ. [[Хар Кидан|Хар Киданчууд]] 936 оноос 1122 он хүртэл [[Бээжин|Бээжинг]] захирч байгаад 1128 онд зүрчдийн “Алтан хаанд” хөөгдөн Бээжингээс зугтан гарч Тэнгэр уулын баруунтаа очсон байна. Хэдийгээр тэд хятадын соёл иргэншлийг өвлөж авсан ч шинэ нутгийн түрэгүүд тэдэнтэй хоршин амьдрах болов. Тэгэхдээ тэдний нэг хэсэг, тухайлбал [[Долоон гол]] хавийнх нь [[Бөө|бөө мөргөлтөн]], зарим нь [[несториан]], [[Ислам|лалын шашинтан]], харин [[Кашгар]], [[Яркенд]], [[Хотан тойрог|Хотаны]] оршин суугчид толгой дараалан [[Ислам|мусульманчууд]] байсан аж. 1229 онд эцгийнхээ их орд суусан [[Өгэдэй хаан]], [[Зүрчид|зүрчидийн]] [[Алтан улс]] руу дайн хийж эзлээд 1236 онд “ Хятадын нутгийг ноёд болон хааны ах дүү нартаа хуваан эзэмшүүлэв. …[[Цагадай|Цагадайд]] [[Тайюань|Тай-юань-фү]], [[Гүюг хаан|Гүюгт]] [[Да минь фү|Да-минь-фү]], … Цагадайд '''Даньцзинь'''… өгчээ. Хаан газар сайгүй дарга нарыг тодруулж, тухайн нутагт орлого цуглуулах түшмэдийг тавьжээ. Тэнд хаадын зарлиггүйгээр хэн ч газрын түрээс авах, цэрэг татахыг зүрхэлдэггүй байлаа” хэмээн [[Н.Я.Бичурин]] бичжээ.<ref>Бичурин 1829:126 </ref> Цагадайн эзэмшилд орсон Тай юань фу гэдэг нь [[Шаньси муж|Шаньси]] мужийн [[Тайюань|Тай-юань-фу]] хот, [[Даньцзинь]] гэдэг нь [[Шэньси муж|Шенси мужийн]] зүүн урд байх [[Нинь цянь жоу|Нинь-цянь-чжэу]] хот мөн.<ref>Хаадын сан 2000: 56 </ref> [[Рашид ад Дин|Рашид-ад-Дины]] “[[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] "'''Цагадайн эзэмшил газар бол Найманы аймгийн нутаг байсан Алтайн уулнаас Жейхун (Сыр-дарья) мөрөн хүртэл нутаг болно"''' хэмээжээ.<ref>Рашид-ад-Дин т.II:94 </ref> Энэ мэдээгээр Цагадайн улсын бүрэлдэхүүнд Хар-Киданы нутгаас гадна [[Сырдарья|Сыр-дарья]] болон [[Амударья|Аму-дарья]] мөрний хоорондох сав газар буюу Мавереннахр багтаж байгаа билээ. Гэхдээ Мавереннахрын баруун хэсэг буюу хоёр мөрний адаг [[Зүчи|Зүчийн]] эзэмшилд багтах ажээ. Чингис хаан, Мавереннахрын захирагчаар [[Махмуд Ялавач|Махмуд Ялавачийг]] томилсон нь эл газар нутаг их хааны мэдэлд байсан гэсэн үг юм. Тийм ч учраас Рашид-ад-Дин дараах нэгэн сонирхолтой мэдээг иш татсан байна. '''“Өгөдэй хааны үед их хааны зарлигаар Ялавачийн мэдэлд байсан Мавереннахрын зарим мужийг Цагадай өөр хэн нэгэнд шилжүүлэн өгөх тухай зарлиг буулгасан гэдэг. Ялавач энэ нөхцөл байдлыг хаанд танилцуулав. Хаан, Цагадайгаас энэ тухай лавлан асуусан зарлиг илгээж хариу бичиж илгээхийг тушаасан байна. Цагадай: ”Би бодлогогүй ёс алдлаа, хариу болгож бичих зүйл ч алга. Гэвч хаан намайг заавал хариул гэж зарлигдсан учир ийнхүү бичив” хэмээн хариулжээ. Хаанд энэ нь ихэд таалагдсан учир тэрээр түүнийг уучилж тэр нутгийг Цагадайд инж болгон өгөв”''' гэжээ.<ref>Рашид-ад-дин т. II:102 </ref> Энд өгүүлж буй инж гэдэг нь алтан ургийнханы дунд өгөлцөх эзэмшил газрын хэлбэр бололтой. [[Файл:Chagatai_Khanate_map_en.svg|thumb|center|700px|Цагаадайн улсын хангуудын ургийн хэлхээс]] Ийнхүү Өгөдэй хааны үед Цагадайн улсын газар нутагт Мавереннахрын зарим муж харъяалагдах болсон байна. Энэ байдал цаашид Цагадайн болон Зүчийн удмыхны хооронд газар нутгийн маргаан гарахад нөлөөлжээ. Цагадайн улс хэмээн түүхэнд алдаршсан энэхүү улсын байгуулагдсан талаар он цагийн талаар судлаачид санал зөрөөтэй байдаг ажээ. Тухайлбал, [[Ш.Бира]] '''“Үнэн хэрэг дээрээ чухамхүү Алугу хан л Цагадайн Монгол хант улсыг байгуулсан ажээ. Тэрээр Төв Азийг бүхэлд нь өөрийн эрхшээлд авч, Цагадайн хуучин эзэмшил нутгийг өргөтгөн тэлжээ”''' гэсэн байна.<ref>Бира 2001:439 </ref> Гэтэл [[В.В.Бартольд]] '''“Цагадайн хант улсыг жинхэнэ үндэслэн байгуулагч нь Дува хан”''' хэмээн тэмдэглэжээ. Бидний бодлоор Цагадайн улс чухамдаа Цагадайг амьд сэрүүн байх үед бүрэлдэн тогтсон билээ. Цагадайгаас хойш, Цагадайн ахмад хөвгүүн Мүтүгэний 4 дүгээр хүү [[Хара Хүлэгү|Хар Хүлэг]] тус улсын төрийг барьж байв. Цагадайн нь эзэмшил нутаг, улс иргэнээ ач хүү Хар Хүлэгдээ залгамжлуулахаар гэрээслэсэн ажээ. Хар Хүлэгийн хатан нь [[Ургана|Эргэнэ]] бөгөөд [[Мубарак шах|Мубарек шахын]] эх юм. == Түүнийг залгамжлагчдын үйл ажиллагаа == 1229 онд Өгэдэйг хаан ширээнд залах [[Их Хуралдай|Их хуралдайд]] Цагадай отгон дүү [[Тулуй|Толуйн]] хамт чухал үүрэг гүйцэтгэв. Өгэдэйн хаанчлалын үед Цагадайн нэр хүнд өндөр байсан төдийгүй Толуйг нас барснаас хойш улам ч дээшилжээ. Өгэдэй хааныг 13 жил төр барихад түүний өмөг түшиг болж байсан Цагадай их хааны ахын хувьд, “Их засаг” хуулийг гарамгай мэдэх хүний хувьд [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсыг]] бэхжүүлэх үйлсэд бүхий л оюун ухаан, зүрх сэтгэлээ зориулсан юм. Өгэдэй хааныг тэнгэрт хальсанаас хойш хэдхэн сарын дараа 1242 оны эхээр Цагадай өөд болжээ. === 1260-1280-аад он === [[Алгуй]] 1263 оноос [[Аригбөх|Аригбөхийн]] нөлөөнөөс гарч бие даах бодлого баримтлаж эхэлжээ. Аригбөх Цагадайн улсаас авахуулхаар илгээсэн элч нарыг Алгуй удаан хугацаагаар саатуулж улмаар ноёдын зөвлөлгөөнөөр хэлэлцэн тэдгээр элч нарыг бүгдийг нь алж хороож байжээ. Тэрбээр хожим нь Мавереннахраас Алтан ордны цэргүүдийг шахан гаргаж газар нутгаа тэлсэн ажээ. Алгуйг нас барахад Эргэнэ хатан ноёдыг ятгаж өөрийн хүү [[Мубарак шах|Мубарек шахыг]] их хааны зөвшөөрөлгүй Цагадайн улсын эзэн суулгажээ. Мубарек шах Цагадайн удмынхан дотроос хамгийн түрүүнд лалын шашинд орсон юм. Мүтүгэний гуравдугаар хүү Есөндува бөгөөд тэрбээр Мөөмэн, Басар (Ясаур), [[Барак (Цагадайн улс)|Борак]] (Борог) хэмээх гурван хөвүүнтэй байв. Мөөмэн нь архинд хэтэрхий орсон, хэсэж зугаалах нь дэндсэн нүгэлтэй нэгэн байв гэж Рашид-ад-Дин тэмдэглэсэн байна.<ref>Рашид-ад-Дин т.II:91 </ref> [[Есөндува|Есөндувагийн]] хоёрдугаар хүү Басар нь [[Ил Хаант Улс|Ил Хаант Улсад]] сайдаар очижээ. Тэрбээр удалгүй амь үрэгдсэн ажээ. Есөндувагийн гуравдугаар хөвүүн [[Барак (Цагадайн улс)|Борак]] билээ. Борак нь [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] дэргэд өсч өндийж, албан үүргээ гаргууд сайн биелүүлж байжээ. Цагадайн улсын эзнээр Хар Хүлэгийн ганц хөвүүн Мубарек шах байсан үед Хубилай хаан Цагадайн улсын толгойд Боракийг суулгах зарлиг гарган явуулжээ. Борак Цагадайн улсад очиж, арга заль хэрэглэж, Мубарек шахыг зайлуулан, тэнд эзэн суужээ. Цагадайн улсын хил хязгаар нь Өгэдэй хааны ач хүү [[Хайду|Хайдугийн]] эзэмшил нутагтай хиллэдэг байв. Борак, Хайдугийн нутгийн хэсэг газрыг эзлэн авч Хайдугийн цэрэгтэй хэд хэдэн удаа тулалджээ. Гэсэн хэдий ч удалгүй Өгэдэй хааны удмын Кипчак ноён тэр хоёрын дунд зуучилж эвлэрүүлжээ. Борак Хайду хоёр анд бололцож бие биеэ хүндэтгэдэг болжээ. Хожим хойно энэ хоёрын үр хүүхдүүд нэг нэгнээ “анд” гэж нэрлэдэг байсан гэж Рашид-ад-Дин өгүүлжээ. [Рашид-ад-Дин, мөн тэнд].Боракийг нас барсны дараа Цагадайн дөрөвдүгээр аөвүүн Сарабаны хүү Никпей Цагадайн улсын хаан ширээнд суужээ. Алгуй Цагадайн улсын хаан байх үедээ Алтан ордны мэдэлд байсан Мавереннахрыг эзлүүлэхээр Никпейд 5 мянган цэрэг захируулан явуулжээ. Никпейтэй хамт Учачар ноён, Хабаш Амидын хүү Сулейман-бэхийг хамт илгээн тухайн зорилгыг гүйцэлдүүлж байв. Никпей 1271-1272 онд хаан суужээ. [[Бүри|Бүрийн]] хөвүүн '''Хадагсэцэний''' хүү [[Бөхтөмөр|'''Бөхтөмөр''']] (Туга-Темюр) [[Никпей|'''Никпейн''']] оронд хаан ширээг залгамжлав. Бөхтөмөр хаан суугаад төдийлөн удалгүй арьсны хомхруу өвчтэй болсон гэнэ. Түүний толгойны бүх үс халцран унаад, энэ өвчнөөсөө болж өөд болжээ.<ref>Рашид-ад-Дин т.II :100</ref> === 1280-1320-иод он хүртэлх үе === Цагадайн улсын улс төрийн байдал 1282 онд хаан ширээнд суусан Боракийн хүү [[Дува|Дувагийн]] үеээс ихэд тогтворжсон. Дувагийн зургаан хүү Цагадайн улсын хаан ширээг залгамжилжээ.Дува ханы төр барьсан хугацааны талаар эрдэмтдийн санал зөрөөтэй байдаг. В.В.Бартольд түүнийг 1282 оноос төр барьсан гэж үздэг ажээ.<ref>Бартольд 1963 б:70 </ref> К.Э.Босфорт түүнийг 1291 оноос хаан суусан гэжээ.<ref>Босфорт 1971:197 </ref> Дува 1307 онд нугас тархи нь хавдан саа өвчин дайрсны улмаас тэнгэрт хальжээ.<ref>Бартольд 1963 б:73 </ref> Өөрөөр хэлбэл Дува 25 жил Цагадайн улсын төрийн жолоог атгаж байжээ. [[Дува|Дува хан]] өмнөх хаадын үед байнга гарч байсан язгууртан ноёдын хоорондын дайн самууныг намжааж, улс орноо төвхинүүлэв гэж Махмуд ибн Валид онцлон тэмдэглэжээ.<ref>Пищулина 1983:44 </ref> Дува хан улс төрийн дотоод байдлаа тогтворжуулж чадсан хэдий ч улс төрийн гадаад байдал нь төдийлэн тайван бус байв. Дува нь [[Хайду]] ханы хамтран зүтгэгч байсан төдийгүй Монголын нутаг дэвсгэр дээр болсон Хубилайн эсрэг зэвсэгт тэмцэлд биечлэн оролцож явжээ. Түүнээс гадна [[Бат хан|Бат хааны]] ах [[Орд|Ордын]] удмын Баян хантай Дува, Хайду хоёр 18 удаа тулалдаж байсан гэж В.В.Бартольд тэмдэглэжээ.<ref>Бартольд 1963 б:70 </ref> Хубилай хааны ач хүү [[Өлзийт Төмөр хаан|Төмөр хаанд]] Баян хан элч зарж Хайду Дува нарын эсрэг холбоо байгуулж цэрэглэн цохих санал дэвшүүлжээ. Гэвч Төмөр хаан хатан эхийн зөвлөснөөр тодорхой хариу өгөөгүй байна. 1301 онд Хайду Юань улсын цэрэгтэй тулалдаж яваад амь үрэгдсэн ба Дува энэ тулалдаанд хүнд шарх олж “насан турш эдгэрэхгүй өвчтэй болжээ”.<ref>Бартольд мөн тэнд </ref> Гэлээ хэдүй ч Дува хан идэвхитэй үйл ажиллагаа өрнүүлж Монголын эзэнт гүрний хэмжээнд дөрвөн улсыг холбооны хэлбэрээр нэгтгэж худалдаа арилжаа хөгжүүлж тогтмол харилцаа холбоог тогтоох санал дэвшүүлэн, түүнийгээ хэрэгжүүлэх гэж хөөцөлдөж байжээ. Тусгаар улсуудын тэргүүн нар нь эзэнт гүрний их хааны билэгдлийн удирдлагын дор бие биетэйгээ эвтэй найртай аж төрөх ёстой бөгөөд худалдаа наймаагаа бүх Монгол гүрний хэмжээнд явуулна гэжээ. Дува хан энэхүү төлөвлөгөөг Юань улсын их хаан Өлзийт (Төмөр) зөвшөөрч, өөрийн элчийг Дундад Азид томилон явуулжээ. 1304 онд уг элчийн хамт Дува хааны элч Эл хаант улс, Алтан ордны улсын хаадуудад уг төлөвлөгөөг танилцуулжээ. Тэд төлөвлөгөөг дэмжиж, түүнийг хэрэгжүүлэх талаар хэлэлцээр байгуулсан авч тэр нь биелсэнгүй. Учир нь 1305 онд Хайду ноёны хүү Чапарын цэрэг Цагадайн улсын нутаг Мавереннахрт довтлон дайн өдөөжээ. Дува хан Чапарт элч илгээн “Эвгүй явдлын учрыг ярьж шийдье” гэжээ. Үүний дагуу Ташкентэд уулзалт хийхээр болсон боловч Өгэдэй, Цагадай нарын үр ач нар хоорондоо тулалдаж Дува Чапарыг буулган авсан байна. Дуваг нас барахад түүний орыг хөвгүүн Кунжик залгамжилсан боловч тун удалгүй 1308 онд нас нөхчижээ. Хаан ширээг Бүрийн ач Талику эзлэн авав. Тэрбээр лалын шашинтан байсан бөгөөд Дувагийн үр хүүхдүүд түүний эсрэг хуйвалдаан зохиож Кебек 1310 онд түүний амь насанд нь халджээ.Кебек тэр жилдээ ноёдын чуулган хийж, өөрийн ах Эсэнбөхийг хаан ширээнд өргөмжлөв. [[Эсэнбөх|Эсэнбөхийн]] хаанчлалын үед Цагадайн улсын дотоод байдал тогтвортой байсан боловч гадагш хийсэн аян дайн түүнд сөргөөр нөлөөлжээ. Юань улсын хилийн цэрэгтэй тулалдснаас дайн дэгдэж, Юань улсын [[Чунхур]] ноёноор удирдуулсан цэргүүд Эсэнбөхийн өвөл, зуны ордыг эзлэн сүйтгэжээ. [[Юань улс|Юань улсын]] [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] эсрэг холбоо байгуулах зорилгоор Алтан ордны хаан [[Өзбег|Өзбектэй]] хийсэн хэлэлцээр нь төдийлэн амжилтанд хүрээгүй аж. Эл хаант улстай холбоо тогтоох оролдлого нь мөн бүтэлгүйтэв. Бартольдын тооцоогоор Эсэнбөх 1318 оны үед нас барсан бололтой. Цагадайн улсын түүхэнд нэрээ мөнхрүүлсэн тоотой хэдэн хаадын нэг болох Кебек 1318-1326 оны хооронд төр барьж байв. Арабын жуулчин Ибн Баттута 1333 онд Дундад Ази, Цагадайн улсаар аялахдаа Кебек ханы талаар сонссон зүйлээ бичиж үлдээжээ. Кебек бөө мөргөлтөн байсан бөгөөд улс орондоо шудрага байдал тогтоохын төлөө, лалын шашинтныг энэрч хамгаалхын төлөө, албат нарынхаа аятай байдлын төлөө тэмцэж байлаа. Тэр үед Цагадайн улсын нийслэл нь Нахшеб байв. Нахшеб хотоос холгүй газарт Кебек өөртөө тусгай орд байгуулжээ. Уг ордыг Карши (харш) гэж нэрлэдэг байв. Кебек нь Цагадайн улсын хаад дотроос анх удаа улсынхаа хэмжээгээр хэрэглэх мөнгөн зоосыг өөрийн нэрийн өмнөөс цутган гаргажээ. Энэхүү зоосыг түүний нэрээр кебекүүд хэмээн нэрлэж байв. Энэ нэр нь орос хэлэнд сунжирсаар “копейка” болон хувирсан гэж зарим судлаачид үздэг аж. [Хаадын сан 2000 а:205].Зарим түүхчдийн үзэж буйгаар Кебек өөрийн үхлээр нас нөхчсөн аж. Харин Ибн Батуттагийн тэмдэглэснээр Кебек өөрийн дүү Тармаширинд алагдсан гэдэг.Кебек, Тармаширин нарын хооронд Дува ханы өөр хоёр хүү [[Илжигдэй]], Дурра-Төмөр нар хэдхэн сарын хугацаагаар төр барьж байв. Илжигдэйн үед Цагадайн улсад католик шашны суртал ухуулга дэлгэрч Фома Мангазола хэмээх доминикан ёсны гэлэн шашны үйл ажиллагааг өрнүүлж байв. 1329 онд гэлэнг Авиньон руу нутаг буцахад пап лам түүнийг Цагадайн улсын хамбаар томилон буцаан явуулжээ. === Цагадайн улсын мөхөл === [[Файл:Chagatai Khanate (1490).png|thumb|right|1490-ээд оны үеийн Цагаадайн Улсын эзмшлийг ойролцоогоор тэмдэглэсэн нь, 16-р зууны эхээр энэ газар нутаг нь хоёр хуваагджээ.]] 1326 оны сүүлээр Цагадайн улсын хаан ширээг [[Тармаширин]] эзлэн авав. Тэрээр 1334 он хүртэл хаанчилжээ. Нахшеб хотын ойролцоо Тармаширинтэй [[Ибн Батутта]] дайралджээ. Тармаширин нь лалын шашин шүтэж суурин амьдралыг илүүд үзэж байсан бөгөөд мусульманчууд түүнийг Ала ад-Дин гэж нэрлэдэг байв. Түүний нүүдэлчин ардынхаа уламжлал ёс заншлаас хэтэрхий тасарч холдлоо хэмээн зарим хан хөвүүд дургүйцэн бослого гарган халджээ. Уг бослогыг Дурра-Төмөр ханы хүү [[Бузан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрээр Тармаширинийг хаан ширээнээс зайлуулж амийг нь хөнөөсөн ажээ.Бузаны тухай Ибн-Батутта өгүүлэхдээ түүнийг лалынханд дургүй харин загалмайтнууд болон еврей нарт их талтай байсан учир тэдэнд сүм хийдээ сэргээн босгох боломж олгосон гэжээ.<ref>Бартольд 1963 б:76 </ref> Бузан хэдхэн сар төр бариад мөн 1334 ондоо хаан ширээг Дувагийн ач [[Чанши|Женкшид]] тавьж өгчээ. [[Чанши|Чанши хан]] [[Буддын шашин|бурхны шашинтан]] байсан бөгөөд 1332 онд Төвтөмөр хаанд 172 олзны орос хүмүүсийг илгээснийхээ төлөө мөнгөн шагнал хүртэж байжээ. Чанши ханы орд нь [[Алмалиг|Алмалигт]] байсан бөгөөд католик шашны лам нар тус хотын ойролцоо газар худалдан авч сүм дуган бариулжээ. Чанши ханыг 1338 онд түүний дүү [[Есөнтөмөр хан|Есөнтөмөр]] амь насыг нь бүрэлгэх замаар төрийн эргэлт хийжээ. Есөнтөмөр удалгүй сэтгэл санаагаар унаж, ахынхаа үхэлд өөрийн эхийг буруутгажээ. Түүний дараа Цагадайн улсын хаан ширээг Өгэдэй хааны удмын [[Али султан]] булаан авч загалмайт шашинтны эсрэг аллага хядлага явуулжээ. Энэ аллагын үеэр католик шашны бүх лам нар амь үрэгджээ. Али султаны дараа [[Кунжик|Кунжиг]] ханы ач [[Муххамед Пулад|Мухаммед Пулад]] хан болж, түүний орыг Ясаурын хүү [[Казань хан|Казан]] эзлэв. Казан дайн самуунд доройтсон хант төрийг бэхжүүлэхийн төлөө тэмцэж яваад 1346 онд [[Казаган эмир|Казаган ноёны]] гарт амь үрэгджээ. Түүний дараагийн хаадууд ёс төдий төр барьж байсан бөгөөд төрийн бодит эрх мэдэл монгол, түрэг ноёдын гарт оржээ. Цагадайн улсад 1241 оноос хойш 1370 онд [[Доголон Төмөр]] төрийн эрхэнд гарч ирэх үе хүртэл нийтдээ 25 хаан төр барьсан гэж судлаачид үздэг.<ref>Босворт 1971:197 </ref> Гэвч Мавереннахрт Цагадайн угсааны Казан ханы дараа 1346 онд Өгэдэйн удмын хан [[Данишменж]] 2 жил төрийн эрхийг булаан авч барьж байв. Түүний дараа 1370 он хүртэл 22 жилийн турш бодит эрх мэдэлгүй болж, монгол, түрэг угсааны ноёдын гар хурууны тоглоомын хүүхэлдэй болсон [[Баян Кули|Баян-Кули]], '''Төмөр шах''' нар ээлж дараалан хаан ширээнд сууж байв. Харин Моголистанд 1348 онд төрийн эрхэнд гарч ирсэн 18 настай [[Төглөгтөмөр|Төглөгтөмөрийг]] Дува ханы ач хэмээн зарлаж хаан ширээнд өргөмжилжээ. Туглагтөмөрийн эх нь Дува ханы хүү Эмиль-Хожагийн эхнэр байгаад түүний нас барахад хоёр дахь нөхрийн гэрт бие давхар очсон хэмээн үздэг байна.<ref>Бартольд 1963 б:79-80 </ref> Өөрөөр хэлбэл, Төглөгтөмөр Цагадайн удмын хаан гэхэд ихэд эргэлзээтэй учир зарим судлаачид түүний Цагадайн улсын хаан гэж үздэггүй байна. Зарим судлаачид Цагадайн угсааны сүүлчийн хан Казан гэж үздэг байна. Бидний бодлоор Цагадайн улс 1370 онд Доголон Төмөрийн дайны хөлд мөхсөн бололтой. Гэвч Цагадайн улсын үлдэц болсон хэсэг бусаг нүүдэлчид орон нутагтаа оршсоор байжээ. == Хаад == # [[Цагадай]] 1226-[[1242]] # [[Хара Хүлэгү]] 1242-1246 d. [[1252]] # [[Есөнмөнх]] 1246-1252 # Хархүлэгү (дахин суусан) 1252 # [[Мубарак шах]] 1252-1260 #* [[Ургана]] хатан (засаг баригч) 1252-1260 # [[Алгуй]] 1260-1266 # Мубарак шах (дахин суусан) 1266 # [[Барак (Цагадайн улс)|Барак]] 1266-1270 # [[Никпей]] 1270-1272? # [[Бөхтөмөр]] ?1272-1287 # [[Дува]] 1287-1307 # [[Кунжик]] 1306-1308 # [[Талику]] 1308-1309 # [[Кебек]] 1309 d. 1325 # [[Эсэнбөх]] 1309-?1318 # Кебек (дахин суусан) ?1318-1325 # [[Илжигдэй]] 1325-1329 # [[Дува Төмөр]] 1329-1330 # [[Тармаширин]] 1331-1334 # [[Бузан]] 1334-1335 # [[Чанши]] 1335-1338 # [[Есөнтөмөр хан|Есөнтөмөр]] 1338-?1342 # [[Али султан]] 1342 # [[Муххамед Пулад]] 1342-1343 # [[Казань хан|Казань]] 1343-1346 # [[Данишменж]] 1346-1348 ''Цагадайн улс нь баруун (Мавренахр), зүүн [[Могулистан]]<nowiki/>гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан.'' === Маврэнахрстаны хаад === # [[Баян Кули]] (1348-1358) # Төмөр шах (1358) # Туглугтөмөр(Могулистанд 1348-1363) (1358-1363) # Ильяс хожа (Могулистанд 1363-1368) (1363 -1368) # Адил султан (1363) # Кабул шах (1364-1370) ''1370 оноос Цагадайн улсын хаад нь Доголон Төмөрийн тоглоомын хаад байв.'' # Сюргатмишь (1370-1388) # II Султан Махмуд (1388-1402) == Засаг захиргаа, төрийн бодлого, алба татвар == Чингис хаан Дундад Азийг эзлэж авмагц гурван хөвүүддээ эзлэсэн орны нутгийг хувааж өгсөн нь угтаа дайны хөлд нирвэгдсэн эдгээр газар орныг эзний ёсоор хандаж өөд татах зорилго агуулж байв. Цагадайд оногдсон харлугийн хуучин газар нутаг монголчуудад дагаар орсон учир дайнд төдийлэн нирвэгдээгүй аж. Дайны халуун мөрөөр явсан Чань-Чүнь бумбо Цагадайн газар нутгаар дайран өнгөрөхдөө эвдрэл сүйрлийн тухай огт өгүүлээгүй байна.<ref>Си юй цзи 1866 :304,336-337</ref> Эзлэгдсэн газар орныг аль болох оновчтой захирахын тулд Чингис хаан тухайн орон нутгийн онцлогийг сайн мэдэх хүнийг захирагчаар томилж монгол даргач нарыг түүний мэдэлд өгдөг байв. Энэ бодлогыг түүний үе залгамжлагчид ч хатуу баримталсаар ирсэн билээ. Жишээлбэл, Рашид ад-дины мэдээлснээр, Аму-дарьяа мөрнөөс өмнө тийш монголын эзлэсэн газар, өөрөөр хэлбэл, Хорасан, Ираныг уйгар гаралтай Куркузэд захируулсан бөгөөд тэр нь Хорасан, Мазендараны хэргийг хөтөлж цэгцэлсэн аж. Мөнхүү зохиогчийн мэдээгээр, Хойд Хятадыг захирах үүрэг хуучин Чингис хаанаас Мавереннахрт тавьсан захирагч Сахиб Махмуд Ялавачид оногдов. Түүний хүү Масуд-бек Мавереннахр, Дорнод Туркестан, Уйгарын захирагчийн албыг насан өөд болтолоо хашиж байв. [Рашид-ад-дин т.I :142, т.II :46]. Түүнчлэн Монголын хаад Дундад Ази, Дорнод Туркестанд төрийн алба хаалгахаар монгол, хятад хүмүүсийг томилон явуулж байв. [Бартольд 1963 а:543].Ийнхүү, монгол хаадын төрийн бодлого нь тухайн газар орны аж ахуйн онцлогийг сайн мэдэх хүмүүсийг томилон ажиллуулахад оршиж байв. Зарим судлаачдын үзэж буйгаар “гадаадыхныг монголчууд албандаа татан оролцуулдаг байсан нь нүүдэлчид өөрсдөө соёлоор дорой, эзлэгдсэн ард түмнийг удирдах арга туршлагагүйгээр тайлбарлагдана” гэжээ. [Кутлуков 1984: 102]. Бидний үзэж буйгаар захирагч гэдэг нь нэгд, гүйцэтгэх тушаалтан хоёрт, тэрээр дан ганцаараа бүх асуудлыг шийдэж байгаагүй. Захирагчийн дэргэд байсан монгол даргач нар түүнийг хянах үүрэгтэй байв. Гуравт, монголчууд эзлэгдсэн орнуудад орон нутгийн засаг захиргааг орон нутгийн язгууртанд үлдээдэг байсан ахул, тэдний дэргэд монгол түшмэл-захирагч заавал тавьдаг ажээ. Тэдгээрийн гол үүрэг нь: 1/ хүн амын тооллого явуулна, 2/ орон нутгийн хүн амаас цэрэг эрс татна, 3/ өртөө шуудан зохион байгуулна, 4/ алба гувчуур хураана, 5/ ордонд алба, албан татвар хүргүүлнэ, 6/ орон нутгийн засаг захиргааг хянана. [Бартольд 1963 а:468]. Өөрөөр хэлбэл, захирагч бол монголын төрийн зүтгэлтэн, их хааны зарлиг шийдвэрийг тухайн газар нутагт хэрэгжүүлэгч албан тушаалтан юм. Эзлэгдсэн оронд захирагчаар харь хүнийг томилон ажиллуулж байсан нь тухайн албан тушаалд томилон ажиллуулах чадвартай монгол тушмэл байгаагүйгээс бус харин энэ байдал нь эзлэгдсэн орны талаар явуулж байсан монгол төрийн бодлоготой шууд холбоотой юм. Монголын хаадууд эзэлж авсан орнуудын нийгэм эдийн засгийн бүтцийг нь тухай бүрд эвдэж ард түмэнд нь өөрийн засаг захиргааны тогтолцоог хүчээр тулгаж байгаагүй бөгөөд үүнийг зугуухан шат дараалалтай хийж байсныг онцлон тэмдэглүүштэй. Эзлэгдсэн орны ард түмнийг юуны өмнө оюун санаагаар нь барьж байхыг илүүд үзэж байсан тул тухайн ард түмний сэтгэл санаанд бүх юм хэвийн, өвөг дээдсийн хуучин уламжлал заншлаар явагдаж байна гэдгийг ойлгуулах нь чухал байлаа. Иймээс тухайн ард түмний ахуй амьдралыг сайн мэддэг бөгөөд монгол хаадууд өөрийн итгэл найдварыг бүрэн хүлээсэн хүнийг захирагчаар томилон ажиллуулж байв. 1241 онд Махмуд Ялавачийг Хойд Хятадын захирагчаар томилон ажиллуулахад түүний хүү Масуд-бек өөрийн төрсөн нутагтаа үлдэж Дундад Азиа захирах болсон билээ. [Рашид-ад-дин, т.II:140]. Аль ч талаар бодсон харь хүнийг тухайн нутгийн захирагчаар ажиллуулах нь монголын төрд илүү ашигтай байж таарна. Махмуд Ялавачийн хувьд тэрээр Чингис хааны итгэлийг олсон монголын төрд үнэнчээр зүтгэж байсан харь гаралтай төрийн зүтгэлтэн байсан тул Монголын их хаадууд түүнд болон түүний үр хүүхдүүдэд бүрэн итгэж тэднийг Мавереннахр, Дорнод Туркестаны захирагчаар үе улируулан томилж байв.Их Монгол улсын үед эдгээр захирагч нар их хааны төлөө, Эзэнт гүрний үед тэд нар тухайн улсын ханы төлөө алба гувчуур татах үндсэн үүрэг хүлээж байв. Цагадайн улсын нийгэм эдийн засгийн байгууллыг тодорхойлоход тус улсын газрын харилцааны хэлбэрүүдийг авч үзэх хэрэгтэй юм. Монголчуудын үеийн Дундад Азийн газрын харилцааны ангилалыг анх А.Ю.Якубовский санал болгосон аж. [История народов Узбекистана 1950: 233-234]. Үүнд: 1/. Мильк - дивани буюу улсын газрын өмч мөн энд ханы хувь газар – инж (инджу) багтана; 2/. Мульк буюу феодалын болзолгүй газрын өмч; 3/. Вакф буюу лалын шашны сүм хийдийн газрын өмч багтадаг байна. Судлаачид энэхүү ангилалыг ерөнхийд нь хүлээн зөвшөөрч газрын харилцааны дөрөвдөх хэлбэрийг нэмж оруулжээ: 4/. Мильк буюу тариачдын газрын эзэмшил. [Гафуров 1972: 465]. Ингээд Дундад Азийг ерөнхийд нь багтааж байсан Цагадайн улсад газрын харилцааны үндсэн дөрвөн хэлбэр байсан гэж судлаачид үздэг аж. Мильк - дивани буюу улсын газрын өмч. Монголын байлдан дагууллын өмнөх үеийн Дундад Азийн түүхээс үзэхэд Хорезм шах Мухаммед өөртөө үнэнчээр зүтгэж, цэргийн гавъяа байгуулсан нүүдэлчин язгууртануудад улсын газрын сангаас шагнал болгон газар таслан өгч байв. Энэхүү шагналын газрыг икта гэдэг аж. Иктаг тодорхой хугацатайгаар цэргийн алба залгуулах болзолтой олгож байсан тул болзолт газрын эзэмшилд хамаарна. Энэхүү газрын эзэмшил нь Их Монголын улсын мянганы эзэмшил газартай уг утгаараа адил төстэй юм. Мянганы ноёд “тухайн мянганы газрыг бүрэн гүйцэд өмчлөгч бус харин хагас эрхтэй өмчлөгч төдий бөгөөд мянганы ноён харъяат мянганаа үе улиран эзэмших боловч түүнийгээ бутлан хувааж бусдад шилжүүлэх, наймаалах эрхгүй байсан юм” хэмээн монголын нэрт түүхч Ш.Нацагдорж тэмдэглэжээ. [Нацагдорж 1978: 60].Мянганы ноёны адил икта эзэмшигч цэргийн болон засаг захиргааны алба хаах болзолтой бөгөөд үүнийхээ төлөө тухайн газрыг эзэмшиж байжээ. Иктаг мянганы нутгийн нэгэн адил тухайн газарт оршин суух иргэдтэй нь хамт өгдөг байсан нь газар эзэмшигчдээс тариачид хараат болох байдлыг улам дэлгэрүүлж байжээ. Цагадайн улсын газар нутгийн суурьшмал хэсэг нь болох Мавереннахр их хааны мэдэлд байсан ахул нүүдэлчин хэсэг болох Долоон гол Или голын сав газрын дээд эзэн нь Цагадай болон түүний ургийнхан байв. Тиймээс Цагадайн улсын дивани газарт зөвхөн Мавереннахр харъяалагдаж байсан гэж үзэж болох юм. Цагадайн улс болон Эл хаадын үеийн Персид улсын газрын сан ихээхэн хорогдсон гэсэн И.П.Петрушевскийн дүгнэлттэй бид санал нэг байна. Учир нь улсын газрын сангаас икта болон соёрхолын газрыг таслан өгч байсан бөгөөд уг санг арвижуулах эх үүсвэр сүүлдээ бараг үгүй болсон тул дээрх дүгнэлт бодит байдалтай нийцсэн аж. Улсын газрыг тариачдад бутарган мильк болгон эзэмшүүлдэг байв. Эдгээр тариачид улсын сан диванид татвар төлдөг байв. Их Монгол улсын үед Цагадайн ургийнханы эзэмшил газрыг инджу хэмээн нэрлэж байжээ. [Рашид-ад-дин т.II:102]. Харин Эзэнт гүрний үед инджу болон улсын дивани газар нь утга нэг болж нэгдсэн бололтой. Инджу газрын орлогыг Цагадайн орд өргөөний зардалд зарцуулж байсан ахул дивани газрын орлогыг Их хааны цэрэг захиргааны хэрэгцээнд зарцуулагдаж байв. [Петрушевский 1960: 240].Монголчуудын үед иктаг соёрхол хэмээн нэрлэх болсон гэж судлаачид үздэг. [Петрушевский 1960:274, Гафуров 1972:466]. Өөрөөр хэлбэл, ХIV зууны II хагасаас икта нь болзолт эзэмшлээс болзолгүй эзэмшил - соёрхол - болон хувирснаар Цагадайн улсын томоохон соёрхолын газрын эздийн гарт газар тариалангийн талбай болон уудам билчээр нутаг төвлөрөх болжээ. Улмаар эдгээр монгол түрэг угсааны том газрын эзэд эдийн засгийн эрх мэдлээс гадна засаг захиргааны болон шүүн таслах эрх бүхий болов. [Абдураимов 1961 :11]. Газрын эздийн эдгээр давуу эрх нь Цагадайн улс унаснаас хойш ХVII зуун хүртэл Дундад Азид хадгалагдсаар байжээ. [Абдураимов мөн тэнд]. Эрдэмтэн А.М.Беленицкийн тэмдэглэснээр Дундад Азид соёрхолын газар Доголон Төмөрийн үед хамгийн өргөн дэлгэрсэн аж. [Беленицкий 1941:46]. Мульк хэмээх нэр томъёо нь хүй нэгдлийн тариачдын газрын эзэмшил болон феодал ноёдын болзолгүй газрын өмчийн хэлбэрийг тодорхойлох аж. [Петрушевский 1960:251]. Энэхүү газрын хэлбэрийн талаар сурвалжийн мэдээ тун хомс тул судлаачид Ираны жишгээр тоймлон үздэг байна. Мулькийн эзэд улсад татвар төлдөг байсан бөгөөд энэхүү татвар нь газрын татвар болох хараджаас хавьгүй хөнгөн ердөө ургацын 1/10 хувьтай тэнцэж байв. Монголын ноёрхолын үеийн Дундад Азид зарим “чөлөөт мульк”-ууд улсын газрын татвараас бүрэн чөлөөлөгдсөн байжээ. [Петрушевский 1960:.255-256]. Мульк-ийн эзэд уг газраа үе дамжин өмчлөхөөс гадна хүн амтай нь цуг наймаалах, бэлэглэх эрхтэй байв. Хүй нэгдлийн газрын эзэмшил болох мульк эзэмшигч тариачид ямар ч болзолгүйгээр уг газраа үе дамжин эзэмшиж байжээ. Цагадайн улсын газрын харилцааны гурав дахь хэлбэр болох вакф буюу лалын шашны сүм хийдийн газрын өмчийн талаар сурвалжийн мэдээ харьцангүй илүү байдаг тул энэ талаар хийсэн судалгаа ч нэлээд байдаг. Энэ талаар судалгаа хийсэн эрдэмтэд монголын ноёрхолын үед Дундад Азид сүм хийдийн эзэмшил газар урьд үетэй харьцуулахад өргөн дэлгэрснийг санал нэгтэй хүлээн зөвшөөрч байна. [Петрушевский 1960:280]. Хорезмын хаант улсын төр нь хүчирхэг нүүдэлчин цэргийн язгууртануудад тулгуурласан цэрэг иргэний шинжтэй төр байсан тул шашны санваартангуудын нийгмийн байр суурь сул дорой байв. [Артемов 2000 :267]. Монголын байлдан дагууллын дараа Дундад Азийн орнуудын төрийн тогтолцоо өөрчлөгдөж улмаар лалын шашны санвартангууд нийгмийн байр сууриа үлэмж дээшлүүлэх таатай нөхцөл бүрджээ. Чингис хаанаас эхлэн монгол хаадын төрийн бодлогын чухал нэг хэсэг бол эзлэгдсэн орнуудын ард түмнийг эвээр засах буюу оюун санаагаар нь захирах бодлогыг тууштай хэрэгжүүлж ирэв. Үүний хүрээнд лам нарыг хөхүүлэн дэмжиж тэд нарыг аливаа алба татвараас чөлөөлдөг явдал байлаа. Сурвалжийн мэдээгээр хамгийн анх Чингис хаанаас ийм хөнгөлөлт авсан хүн бол Даосын бумбо Чань-Чүнь арш билээ. [Си юй Цзи 1866:335]. Судлаачдын үзэж буйгаар Чингис хаан 1222 онд мөн лалын шашны “бүх санваартан, тухайлбал, Имам, Кадисыг бүх төрлийн алба гувчуураас чөлөөлж, тэдний үе залгамжлах эрхийг баталгаажуулж, шашны асуудлыг эрхлэх сайдын тушаалыг бий болгосон” ажээ. [Саундерс 1992:71]. Үүнээс гадна Мөнх хааны эх загалмайт шашинтай Сорхогтани-бэх 1000 мөнгөн лан хандивлан өгч Бухар хотноо лалын шашны сүмийн сургууль бариулж мөн уг сүмийн харьяа эзэмшил газар – вакф - худалдан авхуулжээ. Энэ сүмийн захирагчаар Сейф-ул-ислам Бохарзийг томилов. [Рашид-ад-дин т. II:128]. Сорхогтани-бэх 1252 онд насан өөд болтлоо энэ сүмээр дамжуулан мусульман ядуус гүйлагчдад буян үйлдэж хоол хүнс, хувцас хунар байнга түгээж байжээ. Сайфид-дин Бохарзи уг сүм болон сүмийн эзэмшил газраа үе дамжин захирч байсан бөгөөд түүний ач хүү Яхьи Бохарзи 1326 оны 8 сарын 1-нд уг эзэмшилдээ нэмж Бухар хотын зүүн хэсэгт орших 100 кв.км талбай бүхий 11 тосгон болон 18 боол хулалдаж авсан тухай баримт бичиг олджээ. [Чехович 1965:33]. Яагаад жижиг газрын эздүүд өөрийн газраа вакф болгон худалдах болов оо? гэсэн асуулт үүнээс урган гарч байгаа юм. Учир нь уг газрыг худалдан авсан сүм хуучин эзэнд үеийн үед уг газрын орлогын тодорхой хувийг олгох үүрэг хүлээсэн байв. [Чехович 1959:157]. Вакф болгосон газар болон ард иргэдийг худалдахгүй, бэлэглэхгүй бөгөөд үеийн үед уг сүмийн эзэмшилд байх агаад хоёр талын үйлдсэн баримт бичигт тусгасан ёсоор орлого зарлагаа хувиарлаж байх ёстой аж. [Чехович 1959:153]. Өөрөөр хэлбэл, сүм хийдийн эзэмшил газар вакф аливаа алба татвараас бүрэн чөлөөлөгдсөн байсан учир жижиг газрын эзэд улсын татвараас зайлсхийж өөрийн газраа дуртайяа вакф болгож байсан бололтой. Чингэхдээ өөрийн хөдөлмөрөөр олж байсан ашиг нь сүмээс авах ашигтай ойролцоо байсан болов уу. Эс тэгвээс газраа вакф болгох ашиггүй юм. Үүнээс гадна 1299 оны вакфын баримт бичигт Бухар хотын умард хэсэгт том газрын эзэн томоохон сууринг худалдаж аваад сүм хийд шинээр бариулж тосгон байгуулж хамгийн гол нь тэндээ хэд хэдэн нэхмэлийн газар байгуулсан тухай тусгасан байна. [Бухарский вакф 1979:8]. === Алба, татвар === Дээрх хоёр баримтаас үзэхэд монголчуудын үед Дундад Азид шашны байгууллагын эзэмшил газар эрчимтэй өргөжин тэлж лалын шашны санваартангуудын нийгмийн байр суурь үлэмж дээшилж байсныг гэрчилж байна. Жишээлбэл, ХIII зуунд Дундад Азийн санваартан Сейфид-дин Бохарзи анх удаа “шейх ал-олам” буюу дэлхийн шейх цолыг монгол хаадын ивээлээр хүртсэн аж. [Чехович 1965:9]. И.П.Петрушевскийн тэмдэглэснээр “вакфын түүхэн үүрэг жингийн худалдаа болон гар үйлдвэрийн төв болсон зах зээлтэй нягт холбоо бүхий феодал ангийн онцгой бүлэг болох мусульман лам нарын орлогын үндсэн эх сурвалж болж байсанд оршино” гэжээ. [Петрушевский 1960:249]. Милькийг зөвхөн чөлөөт тариачид эзэмшиж байсан бөгөөд монголын ноёрхолын үед эдгээр эзэмшил газруудыг том газрын эзэд болон сүм хийдийн эзэмшилд шилжиж эрс цөөрөх хандлага давамгайлах болов. [Петрушевский 1955:100]. Гэвч энэ хандлага нь феодалын газар эзэмшлийн хэлбэрийн цаашдын хөгжлийн зүй ёсны үр дагавар байсныг онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй юм. [Петрушевский 1955: 102-103].Газаргүй болсон тариачид түрээслэгч болохоос гадна том газрын эзний хувь нийлүүлэгч издольщик болж байв. Гэвч хувь нийлүүлэгч нь үнэн хэрэгтээ “үе дамжсан феодалын хараат байдлын нэгэн хэлбэр” юм. [Петрушевский 1960:286]. О.Д.Чеховичийн хийсэн судалгаагаар вакфын эзэмшил газрыг “музоре” нар харин милк газрыг "кедивар" ”хэмээх тариачид тус тус боловруулж байв. [Чехович 1959: 149]. Гэвч эдгээр кедивар, музоре нарын нийгмийн байр суурийг тодорхойлох баримт бичиг хараахан олдоогүй байна. Тиймээс тэд нарыг эрх чөлөөтэй аль эсвэл хамжлага байсан эсэхийг тодорхойлох боломжгүй аж. [Чехович 1959:155].Дундад Азийн бүх хүн амд оногдуулсан Их Монголын улсын нэгдсэн татварыг “купчур” хэмээн нэрлэдэг байв. 1229 онд Өгэдэй хаан улсын нэгдсэн алба татварын хууль гаргаж ард иргэдээс авах татварын хэмжээг хуульчлан тогтоожээ. [Мункуев 1965 a :137]. 100 толгой малаас нижгээд малыг авахаар тогтов. [Рашид-ад-дин т.II: 36]. 1233 онд улсын албан татварын хуулинд шинээр нэмэлт өөрчлөлт оруулжээ. Тэр нэмэлт ёсоор адуу, үхэр, хонь тус бүр 100 толгой бүхий өрхөөс нэжгээд морь, үхэр, хонийг татварлан авах болон адуу, үхэр, хонь тус бүр 10 толгой өрхөөс тус бүр ч мөн адил нэжгээд морь, үхэр, хонь татварлан авахаар заасан байна. Ялангуяа худалдаа, арилжаа эрхлэгчдээс авах гаалийн татварыг чангатгасан хууль бас тогтоожээ. [Далай 1994:148-149]. Өгэдэй хаан эзэлсэн орны ардуудаас татварлах алба татварын хэмжээг Хятадын хүн амаас өрхөөр бодож, Дундад Азийн зэрэг баруун зүгийн орнуудаас эрийн тоогоор бодож авах журмыг тогтоожээ. [МУ-ын түүх. II боть :166].“Албаны хэмжээ нь сайн чанарын тарианы му тутмаас 3 жин, дунд тарианы му тутмаас 2 жин хагас, дорд тарианы нэг му тутмаас 2 жин тус тус хураах, ус оруулсан сайн тарианы нэг му тутмаас 5 жин тариа авахаар тогтоосон байна. Худалдааны зүйлээс гааль хураахдаа орлогын 1/30 авах, дарсны худалдаанаас 40 жин архи тутмаас нэг лан хураахаар тус тус тогтоосон байна. Энэ нь хятад иргэдээс авч байсан татварын хэмжээ бөгөөд Дундад Азийн орнуудаас мөн үүний нэгэн адил албан татвар авч байсан байна”. [МУ-ын түүх II боть: 166]. Өгэдэй хааны энэхүү хуулийн тухай мэдээ сэлт Дундад Азийн сурвалж бичигт тэр бүр тусгаагүй тул судлаачид гол төлөв Мөнх хааны хуулийн татварын заалтыг Жүвейнийн бүтээлд өгүүлсэн ёсоор авч үздэг байна. [Петрушевский 1960:115].Мөнх хааны алба татварын хуулийн заалтын ёсоор Дундад Азийн нүүдэлчин ард иргэдээс 100 толгой адуу, үхэр, хонь тус бүрээс нэжгээдийг, суурьшмал хэсгийн хүн амаас хөрөнгө чинээгээр авахаар тогтоов. “Баян чинээлэг ард иргэдээс нэг жилийн гувчуур 15 динар, ядуу доройгоос 1 динар” авхаар тогтжээ. [Якубовский 1936:114].Монголын ноёрхолын үед Дундад Азид купчур, калан, тагар, тамга зэрэг албан татвар шинээр орж ирсэн байна. [История таджикского народа 1964:310].Б.Д.Греков, А.Ю.Якубовский нар газрын татвар хараджийг монголчуудын үед калан хэмээн нэрлэх болсон гэж үздэг байна. [Греков, Якубовский 1950:111]. Газрын татвар харадж төлөхөөс гадна тариачдаас гаргуулж байсан тагар хэмээх бүтээгдэхүүний татвар нь монгол цэргийн хангамжинд зориулагдсан татвар байжээ. [Агаджанов 2000: 411].Тамга хэмээх татварыг гар урчуудаас авч байсан байна. [История таджикского народа 1964:308]. Дээрх алба татваруудын хэмжээ маргаантай хэвээр байна. Дээрх тогтмол татвараас гадна онцгой үед авдаг нэмэлт татварууд байснаас дайны үед авч байсан ашиг хэмээх бүтээгдэхүүний татварыг Цагадайн улсын бүх хүн амаас авч байсан гэж Б.А.Ахмедов тэмдэглэсэн байна. Энэ татварын хэмжээ нь тухайн нөхцөл байдлаас хамаарч байсан аж. [Ахмедов 1965:95]. === Нийгмийн давхрага === Цагадайн улсын нийгмийн бүтцийг бүхэлд нь авч үзэхэд нийгмийн дээд давхаргад Цагадайн удмынхан багтаж байв. Удаах байранд монгол түрэг угсааны түмний болон мянганы ноёд. Эдгээр ноёдын адил давуу эрх эдэлж байсан лалын шашны хутагт хувилгаад энд бас хамаарна. Удаах байранд монгол түрэг угсааны нүүдлийн болон суурьшмал хэсгийн сурвалжит язгууртнууд. Тэгээд худалдаачид гар урчууд, тэдний дараа тариачид орж байв. Нийгмийн давхаргын доод хэсэгт боолчууд орж байв. ХIV зууны 20-иод онд Монголын эзэнт гүрний хэмжээнд улс төрийн байдал ерөнхийдээ төгтворжиж эдийн засаг, олон улсын худалдаа хөгжих таатай нөхцөл бүрдэв. Энэ үед пап ламын засгийн газар нь Алтан Ордны улс болон Цагадайн улсад худалдааны болон шашны үйл ажиллагаа өрнуулах тухай стратеги төлөвлөгөө боловсруулжээ. Уг төлөвлөгөөнд Тана-Сарай-Ургенч-Ханбалык гэсэн Алтан Ордны улс, Цагадайн улсын нутгаар дайран өнгөрч Европ Хятадыг холбосон олон улсын төв замд гол анхаарлаа хандуулсан байна. Учир нь энэ замыг шаардлагатай үед Энэтхэг орох нөөц зам болгон ашиглах боломжтой гэж тооцоолж байжээ. [После Марко Поло 1968:106].ХIҮ зууны 20-иод онд Ил хаадын улсад сууж байсан Венеци улсын консул Марко да Молин засгийн газартаа мэдээлэхдээ Иранд худалдаа зогсонги байдалд ороод байна, Ираны зам харгуй төдийлөн аюулгүй бус байна тэр байтугай Тебризд гадаадын худалдаачдад халдаж байгаа тухай өгүүлсэн байна. [После Марко Поло 1968:106].Венецийн худалдаачид Энэтхэг, Хятад руу Персийн нутгаар бус Цагадайн улс, Памир болон Гиндукушийн нуруугаар явах зам эрэлхийлэх болсон аж. Ингээд папын засгийн газар болон Европын худалдаачид энэ үеээс эхлэн Цагадайн улсыг эдийн засаг, шашны талаас ихэд сонирхож эхэлсэн байна. Энэ үед Цагадайн улсад Дува хааны хөвгүүд Элжигдэй болон Дурратөмөр нар (1326-1329) төр төр барьж байв. [Бартольд 1964 a:76]. Бусад улсуудыг бодвол Цагадайн улсын дотоод байдал төдийлөн тайван байсангүй. Мавереннахр болон Долоон голын нутгийн феодал ноёд өвөр хоорондоо байнга дайсагнаж тус улсын “бараг нийслэл” Алмалигт үе үе ордны эргэлт болж байлаа. [После Марко Поло1968:119]. === Шашин шүтлэг === Пап лам XXII Иоанн доминикан ёсны гэлэн Томмазо Мангазолыг Самарканд хотын хамбаар томилон 1328 онд захидлын хамт Цагадайн улсын Элжигдэй хан руу илгээжээ. Гэлэн Томмазо Мангазол хэрэг зорилгоо амжилттай биелүүлж Цагадайн улсад шашны төлөөний газрыг нээж байр сууриа бэхжүүлж чадсан ажээ. Дува ханы ач хүү Джэнкши ханы үед (1334-1338) Алмалиг хот нь Дундад Ази дахь загалмайтны шашны номлолын төв болон хувирчээ. Несториан шашинтай байж болзошгүй Карасмон, Юханан хоёр пап ламын илгээсэн хамбад Алмалигийн ойролцоо эдлэн газрыг өргөл болгон барихад тэрбээр тэндээ тун удалгүй загалмайтны шашны сүмийн барилга бариулжээ. Энэ үеэс хойш Алмалигт Бургундийн хамба лам Ришар, Александр хотоос ирсэн ах дүү гэлэн Франциск болон Раймунд Руф болон Испанийн ламтан Пасхалий нар үзэгдэх болжээ. [Бартольд1964 a: 62-63]. Ханы бие чилээрхэхэд эдгээр лам нар түүнийг анагаахад тэрээр талархан өөрийн долоон настай хүүг загалмайлах зөвшөөрөл өгчээ. Папын засгийн газар нь тухайн үед папын өргөө байрлаж байсан Авиньон хот Ханбалык хот хоёрын хооронд байнгын харилцаа холбоо тогтоох оролдлого хийж байв. Хятад дахь загалмайтны шашны сүмийн хамба лам Монтекорвиног нас барахад пап лам XXII Иоанн шинэ хамба лам Николайг илгээсэн байна. Ламтан Цагадайн улсад ирж Джэнкши ханд бараалхахад хан түүнийг ихэд найрсаг хүлээн авсан байна. Гэвч тэрээр Хятад хүрч чадалгүй буцжээ. Алмалиг хот улс төрийн амьдралын гол төвд оршиж байсан учир 1339 онд болсон ээлжит үймээний хөлд лам нар амь үрэгджээ. Цагадайн улсын хан ширээнд санаархаж байсан Өгэдэйн удмын Али-султан Джэнкши ханыг хан ширээнээс унагаж амь насанд нь хортойгоор халдав. Төрийн эргэлт хийх энэ үед загалмайт шашны хамба Ришар тэргүүтэй гэлэн, лам нарыг бүгдийг нь хүйс тэмтэрсэн эмгэнэлт хэрэг гарчээ. Пасхалий ламтан энэ аймшигт үйл явдлын өмнөхөн пап ламд Цагадайн улс болон Алтан Ордны улсын талаар сонирхолтой мэдээ агуулсан захидал илгээсэн байжээ. Гэвч 1339 оны төрийн эргэлт нь төдөлгүй дарагдаж Али-султаныг хан ширээнээс зайлуулж дараа жил нь Алмалигт ирсэн Мариньолли ламтан шашны төвөө бүрэн сэргээж чадав. 1338 оны 5-р сарын 31-нд Тогоонтөмөр хааны төлөөлөгчид Авиньон хотноо хүрэлцэн ирэхэд тэд нарыг пап лам ХII Бенедикт (1334-1342) хүлээн авч уулзжээ. Их хааны хүсэлтийн дагуу пап лам Ханбалык руу францискан гэлэн ёсны ламтан Джовани Мариньолли тэргүүтэй шашны төлөөлөгчдийг илгээхээр тогтжээ. Эдгээр төлөөлөгчдийн зорилго нь гагцхүү Ханбалык хүрэх төдийгүй зам зуураа Алтан ордны хан Узбек (1312-1341), Цагадайн улсын хан болон түүний загалмайт шашинт хоёр зөвлөх (Карасмон, Юханон) нарт захидал дамжуулж өгөхөд оршиж байлаа. Мариньолли ламтан эдгээр бүх зорилгоо амжилттай биелүүлээд 1353 онд Европ руу буцжээ. Иймд, Эл хант улсын улс төрийн дотоод байдал тогтворгүй болоход папын засгийн газар Хятад хүрэх худалдааны нөөц замыг Цагадайн улсын нутгаар өртөөлөн өнгөрөөх арга замыг эрэлхийлэн тус улсад элч төлөөлөгч илгээж байжээ. Гэвч Цагадайн улсад XIV зууны дунд үед улс төрийн зөрчил тэмцэл дэгдэж папын засгийн газар тэрхүү санаачилгаа орхиход хүрчээ. =Мөн үзэх= * [[Их Монгол Улс]] * [[Цагадай]] * [[Хайду]] * [[Алтан Орд]] * [[Ил Хаант Улс]] =Эшлэл= *[http://forum-eurasica.ru/uploads/monthly_10_2015/post-464-0-80663700-1444922930.jpg Шиньжаанаас олдсон Цагадайн улсын монгол хэл дээрхи захидал. Японы эрдэмтэн Дай Матсуи англи руу хөрвүүлжээ.] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Цагаадайн улс| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Киргизийн түүх]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Узбекистаны түүх]] [[Ангилал:Хант улс]] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] nzk9vxt4bo8joepwh52g32ew9vw9i00 706865 706862 2022-07-31T17:26:04Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |албан_ёсны_нэр = Цагадайн хант улс |богино_нэр = |далбааны_зураг = |газрын_зураг = ChagataiKhanate1300.png |нийслэл_хот = [[Алмалиг]] хот, '''Харш''' |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Монгол хэл]], [[Түрэг хэлний бүлэг|Түрэг хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = [[Хант улс|Хаант Улс]] |оршин_тогтнолын_утга = 1225-14-р зууны дунд үе |тогтносон_үйл_явдал1 = Цагаадайн Улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 1225 |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Цагадай|Цагаадай хаан]] таалал төгсөв |үйл_явдалын_огноо2 = 1242 |тогтносон_үйл_явдал3 = Цагаадайн Хаант Улс, Мавернахр, Моголстан болж хуваагдав |үйл_явдалын_огноо3 = 1370 |Тогтносон_үйл_явдал4 = [[Мавернахрстан]] мөхөв |үйл_явдлын_огноо4 = 1370 |Тогтносон_үйл_явдал5 = [[Моголистан|Моголстан]] мөхөв |үйл_явдлын_огноо5 = 1680 |удирдагчийн_цол1 = [[Цагадай|Цагадай хаан]] |удирдагчийн_нэр1 = 1225-1242 |удирдагчийн_цол2 = [[Алгуй|Алгуй хан]] |удирдагчийн_нэр2 = 1263-1266 |хууль_тогтоогч = |дээд_танхим = |доод_танхим = |газар_нутаг_км2 = 1310-1350 онд 3,500,000 км² (1,351,358 sq mi) |хүн_амын_тооцоо = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |тэмдэглэл = }} {{Загвар:Монголчуудын түүх}} '''Цагаадайн Улс''' [[Их Монгол Улс]]ын залгамжилсан дөрвөн [[Монголчууд|Монгол]]ын хант улсын нэгэн байв. [[Чингис хаан]]ы цэрэг 1219-1225 оны хооронд [[Дундад Ази]]д төвлөн байсан [[Сартуул улс]]ыг байлдан дагуулж мөхөөж газар нутаг хүн ардыг нь харъяандаа оруулсан. Чингис хаан амьд ахуйдаа дөрвөн их хүүдээ улсаа хуваан өвлүүлэхээр заасан байдаг. Цагаадайд өвлүүлсэн улсад өнөөгийн [[Казахстан]], [[Узбекистан]]ы дорно бие, [[Киргиз]], [[Тажикистан]] бүхэлдээ, [[Шинжаан]]ы өрнө бие багтаж байжээ. [[Мөнх хаан]]ыг нас барсны дараа Их Монгол Улс [[Алтан Орд|Зүчийн]], Цагаадайн, [[Ил Хан|Хүлэгийн]], [[Юань улс|Их хааны]] дөрвөн тусгаар улсад хуваагджээ. 1326 онд [[Ислам]] шашин Цагаадайн улсын үндсэн шашин болжээ. 1347 оноос тус улс, [[Могулистан]], [[Мавереннахр]] гэх хоёр хэсэг болон хуваагдсан. Гэвч 17-р зуун хүртэл Цагаадайн удмын улс хант улс оршин тогтносоор байсан билээ. == Үүсэл == === Судлаачдын үзэл баримтлал === [[Чингис хаан]] амьд сэрүүндээ дөрвөн хөвгүүндээ газар нутаг хувааж өгсөн гэдэг. Цагадайд чухам ямар газар нутаг өгсөн талаар судлаачдын санал их зөрөөтөй байна. Цагадайн эзэмшил газар хийгээд орд өргөөгийн талаар хамгийн анхны мэдээ бол [[Чан Чунь бумба|Чан Чунь бомбын]] тэмдэглэл юм. Тэрээр 1222 онд Чингис хаантай уулзахаар Дундад Ази руу одохдоо болон 1223 онд түүнтэй уулзаад буцахдаа Цагадайн өргөөгөөр дайран өнгөрсөн тухай тэмдэглэсэн байна. Энэ үед '''Цагадайн өргөө Или голоос урагш байрлаж байв'''. <ref>Бартольд 1963 a:460 </ref> [[Г.В.Вернадский|Г.В.Вернадскийн]] үзэж буйгаар Чингис хаан, Цагадайд '''“Или голын саваар төвлөрсөн хуучин Хар Киданы газар нутгийг”''' хувь болгон олгожээ.<ref>Вернадский 2001:52 </ref> '''Цагадай “эцгийгээ нас барсны дараа эзэгнэл нутагтаа байх болж түүнд нь Уйгурын нутаг, Хара Киданы хуучин эзэмшил, Мавереннахр багтаж байлаа”'''<ref>Саундерс 1992: 82 </ref> хэмээн [[Ж.Ж.Саундерс]] өгүүлжээ. В.В.Бартольд бичихдээ: “Чингис хааны нөгөө хоёр хүү болох Цагадай, Өгөдэй нарт чухам хэзээ хувь олгосон тухай бидэнд мэдээ хараахан алга. Тэдний хувь газрын тухай хамгийн эртний мэдээ сэлтийг бид энэ нутгаар 1221 онд очихдоо,1223 онд буцахдаа дайран өнгөрсөн Чан Чуний тэмдэглэлээс олж үзэж болно. Цагадайн орд энэ үед Илийн урд биед байрлаж байв” гэжээ. Сурвалжийн мэдээ мөшгөвөөс [[Алтан товч|Лу. “Алтан товч]]”-д: '''“Цагадайг сартагчны газарт салгав”''' гэжээ.<ref>Алтан товч 1990: 137 </ref> Мөн тэнд '''“Цагадай эзний үр (хөвгүүд) зүүн зах нь Хэмил (Хамил) буй. Баруун зах нь Бургари (Болгар), Сэмисгин Самурхан (Самарканд), эд агсу (хүртэл) захачлан түмэн хот мэдэн эзлэв”''' гэжээ.<ref>Алтан товч 1990: 147 </ref>. Дээрх мэдээг тулгуурлан үзвээс Чингис хаан, Цагадайд хувь болгож [[Или|Или голын сав]], [[Долоон гол]], [[Кашгар|Кашгарын]] нутаг дэвгэр буюу хуучин Хар Киданы нутаг дэвсгэрийг таслан өгчээ. [[Хар Кидан|Хар Киданчууд]] 936 оноос 1122 он хүртэл [[Бээжин|Бээжинг]] захирч байгаад 1128 онд зүрчдийн “Алтан хаанд” хөөгдөн Бээжингээс зугтан гарч Тэнгэр уулын баруунтаа очсон байна. Хэдийгээр тэд хятадын соёл иргэншлийг өвлөж авсан ч шинэ нутгийн түрэгүүд тэдэнтэй хоршин амьдрах болов. Тэгэхдээ тэдний нэг хэсэг, тухайлбал [[Долоон гол]] хавийнх нь [[Бөө|бөө мөргөлтөн]], зарим нь [[несториан]], [[Ислам|лалын шашинтан]], харин [[Кашгар]], [[Яркенд]], [[Хотан тойрог|Хотаны]] оршин суугчид толгой дараалан [[Ислам|мусульманчууд]] байсан аж. 1229 онд эцгийнхээ их орд суусан [[Өгэдэй хаан]], [[Зүрчид|зүрчидийн]] [[Алтан улс]] руу дайн хийж эзлээд 1236 онд “ Хятадын нутгийг ноёд болон хааны ах дүү нартаа хуваан эзэмшүүлэв. …[[Цагадай|Цагадайд]] [[Тайюань|Тай-юань-фү]], [[Гүюг хаан|Гүюгт]] [[Да минь фү|Да-минь-фү]], … Цагадайд '''Даньцзинь'''… өгчээ. Хаан газар сайгүй дарга нарыг тодруулж, тухайн нутагт орлого цуглуулах түшмэдийг тавьжээ. Тэнд хаадын зарлиггүйгээр хэн ч газрын түрээс авах, цэрэг татахыг зүрхэлдэггүй байлаа” хэмээн [[Н.Я.Бичурин]] бичжээ.<ref>Бичурин 1829:126 </ref> Цагадайн эзэмшилд орсон Тай юань фу гэдэг нь [[Шаньси муж|Шаньси]] мужийн [[Тайюань|Тай-юань-фу]] хот, [[Даньцзинь]] гэдэг нь [[Шэньси муж|Шенси мужийн]] зүүн урд байх [[Нинь цянь жоу|Нинь-цянь-чжэу]] хот мөн.<ref>Хаадын сан 2000: 56 </ref> [[Рашид ад Дин|Рашид-ад-Дины]] “[[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] "'''Цагадайн эзэмшил газар бол Найманы аймгийн нутаг байсан Алтайн уулнаас Жейхун (Сыр-дарья) мөрөн хүртэл нутаг болно"''' хэмээжээ.<ref>Рашид-ад-Дин т.II:94 </ref> Энэ мэдээгээр Цагадайн улсын бүрэлдэхүүнд Хар-Киданы нутгаас гадна [[Сырдарья|Сыр-дарья]] болон [[Амударья|Аму-дарья]] мөрний хоорондох сав газар буюу Мавереннахр багтаж байгаа билээ. Гэхдээ Мавереннахрын баруун хэсэг буюу хоёр мөрний адаг [[Зүчи|Зүчийн]] эзэмшилд багтах ажээ. Чингис хаан, Мавереннахрын захирагчаар [[Махмуд Ялавач|Махмуд Ялавачийг]] томилсон нь эл газар нутаг их хааны мэдэлд байсан гэсэн үг юм. Тийм ч учраас Рашид-ад-Дин дараах нэгэн сонирхолтой мэдээг иш татсан байна. '''“Өгөдэй хааны үед их хааны зарлигаар Ялавачийн мэдэлд байсан Мавереннахрын зарим мужийг Цагадай өөр хэн нэгэнд шилжүүлэн өгөх тухай зарлиг буулгасан гэдэг. Ялавач энэ нөхцөл байдлыг хаанд танилцуулав. Хаан, Цагадайгаас энэ тухай лавлан асуусан зарлиг илгээж хариу бичиж илгээхийг тушаасан байна. Цагадай: ”Би бодлогогүй ёс алдлаа, хариу болгож бичих зүйл ч алга. Гэвч хаан намайг заавал хариул гэж зарлигдсан учир ийнхүү бичив” хэмээн хариулжээ. Хаанд энэ нь ихэд таалагдсан учир тэрээр түүнийг уучилж тэр нутгийг Цагадайд инж болгон өгөв”''' гэжээ.<ref>Рашид-ад-дин т. II:102 </ref> Энд өгүүлж буй инж гэдэг нь алтан ургийнханы дунд өгөлцөх эзэмшил газрын хэлбэр бололтой. [[Файл:Chagatai_Khanate_map_en.svg|thumb|center|700px|Цагаадайн улсын хангуудын ургийн хэлхээс]] Ийнхүү Өгөдэй хааны үед Цагадайн улсын газар нутагт Мавереннахрын зарим муж харъяалагдах болсон байна. Энэ байдал цаашид Цагадайн болон Зүчийн удмыхны хооронд газар нутгийн маргаан гарахад нөлөөлжээ. Цагадайн улс хэмээн түүхэнд алдаршсан энэхүү улсын байгуулагдсан талаар он цагийн талаар судлаачид санал зөрөөтэй байдаг ажээ. Тухайлбал, [[Ш.Бира]] '''“Үнэн хэрэг дээрээ чухамхүү Алугу хан л Цагадайн Монгол хант улсыг байгуулсан ажээ. Тэрээр Төв Азийг бүхэлд нь өөрийн эрхшээлд авч, Цагадайн хуучин эзэмшил нутгийг өргөтгөн тэлжээ”''' гэсэн байна.<ref>Бира 2001:439 </ref> Гэтэл [[В.В.Бартольд]] '''“Цагадайн хант улсыг жинхэнэ үндэслэн байгуулагч нь Дува хан”''' хэмээн тэмдэглэжээ. Бидний бодлоор Цагадайн улс чухамдаа Цагадайг амьд сэрүүн байх үед бүрэлдэн тогтсон билээ. Цагадайгаас хойш, Цагадайн ахмад хөвгүүн Мүтүгэний 4 дүгээр хүү [[Хара Хүлэгү|Хар Хүлэг]] тус улсын төрийг барьж байв. Цагадайн нь эзэмшил нутаг, улс иргэнээ ач хүү Хар Хүлэгдээ залгамжлуулахаар гэрээслэсэн ажээ. Хар Хүлэгийн хатан нь [[Ургана|Эргэнэ]] бөгөөд [[Мубарак шах|Мубарек шахын]] эх юм. == Түүнийг залгамжлагчдын үйл ажиллагаа == 1229 онд Өгэдэйг хаан ширээнд залах [[Их Хуралдай|Их хуралдайд]] Цагадай отгон дүү [[Тулуй|Толуйн]] хамт чухал үүрэг гүйцэтгэв. Өгэдэйн хаанчлалын үед Цагадайн нэр хүнд өндөр байсан төдийгүй Толуйг нас барснаас хойш улам ч дээшилжээ. Өгэдэй хааныг 13 жил төр барихад түүний өмөг түшиг болж байсан Цагадай их хааны ахын хувьд, “Их засаг” хуулийг гарамгай мэдэх хүний хувьд [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсыг]] бэхжүүлэх үйлсэд бүхий л оюун ухаан, зүрх сэтгэлээ зориулсан юм. Өгэдэй хааныг тэнгэрт хальсанаас хойш хэдхэн сарын дараа 1242 оны эхээр Цагадай өөд болжээ. === 1260-1280-аад он === [[Алгуй]] 1263 оноос [[Аригбөх|Аригбөхийн]] нөлөөнөөс гарч бие даах бодлого баримтлаж эхэлжээ. Аригбөх Цагадайн улсаас авахуулхаар илгээсэн элч нарыг Алгуй удаан хугацаагаар саатуулж улмаар ноёдын зөвлөлгөөнөөр хэлэлцэн тэдгээр элч нарыг бүгдийг нь алж хороож байжээ. Тэрбээр хожим нь Мавереннахраас Алтан ордны цэргүүдийг шахан гаргаж газар нутгаа тэлсэн ажээ. Алгуйг нас барахад Эргэнэ хатан ноёдыг ятгаж өөрийн хүү [[Мубарак шах|Мубарек шахыг]] их хааны зөвшөөрөлгүй Цагадайн улсын эзэн суулгажээ. Мубарек шах Цагадайн удмынхан дотроос хамгийн түрүүнд лалын шашинд орсон юм. Мүтүгэний гуравдугаар хүү Есөндува бөгөөд тэрбээр Мөөмэн, Басар (Ясаур), [[Барак (Цагадайн улс)|Борак]] (Борог) хэмээх гурван хөвүүнтэй байв. Мөөмэн нь архинд хэтэрхий орсон, хэсэж зугаалах нь дэндсэн нүгэлтэй нэгэн байв гэж Рашид-ад-Дин тэмдэглэсэн байна.<ref>Рашид-ад-Дин т.II:91 </ref> [[Есөндува|Есөндувагийн]] хоёрдугаар хүү Басар нь [[Ил Хаант Улс|Ил Хаант Улсад]] сайдаар очижээ. Тэрбээр удалгүй амь үрэгдсэн ажээ. Есөндувагийн гуравдугаар хөвүүн [[Барак (Цагадайн улс)|Борак]] билээ. Борак нь [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] дэргэд өсч өндийж, албан үүргээ гаргууд сайн биелүүлж байжээ. Цагадайн улсын эзнээр Хар Хүлэгийн ганц хөвүүн Мубарек шах байсан үед Хубилай хаан Цагадайн улсын толгойд Боракийг суулгах зарлиг гарган явуулжээ. Борак Цагадайн улсад очиж, арга заль хэрэглэж, Мубарек шахыг зайлуулан, тэнд эзэн суужээ. Цагадайн улсын хил хязгаар нь Өгэдэй хааны ач хүү [[Хайду|Хайдугийн]] эзэмшил нутагтай хиллэдэг байв. Борак, Хайдугийн нутгийн хэсэг газрыг эзлэн авч Хайдугийн цэрэгтэй хэд хэдэн удаа тулалджээ. Гэсэн хэдий ч удалгүй Өгэдэй хааны удмын Кипчак ноён тэр хоёрын дунд зуучилж эвлэрүүлжээ. Борак Хайду хоёр анд бололцож бие биеэ хүндэтгэдэг болжээ. Хожим хойно энэ хоёрын үр хүүхдүүд нэг нэгнээ “анд” гэж нэрлэдэг байсан гэж Рашид-ад-Дин өгүүлжээ. [Рашид-ад-Дин, мөн тэнд].Боракийг нас барсны дараа Цагадайн дөрөвдүгээр аөвүүн Сарабаны хүү Никпей Цагадайн улсын хаан ширээнд суужээ. Алгуй Цагадайн улсын хаан байх үедээ Алтан ордны мэдэлд байсан Мавереннахрыг эзлүүлэхээр Никпейд 5 мянган цэрэг захируулан явуулжээ. Никпейтэй хамт Учачар ноён, Хабаш Амидын хүү Сулейман-бэхийг хамт илгээн тухайн зорилгыг гүйцэлдүүлж байв. Никпей 1271-1272 онд хаан суужээ. [[Бүри|Бүрийн]] хөвүүн '''Хадагсэцэний''' хүү [[Бөхтөмөр|'''Бөхтөмөр''']] (Туга-Темюр) [[Никпей|'''Никпейн''']] оронд хаан ширээг залгамжлав. Бөхтөмөр хаан суугаад төдийлөн удалгүй арьсны хомхруу өвчтэй болсон гэнэ. Түүний толгойны бүх үс халцран унаад, энэ өвчнөөсөө болж өөд болжээ.<ref>Рашид-ад-Дин т.II :100</ref> === 1280-1320-иод он хүртэлх үе === Цагадайн улсын улс төрийн байдал 1282 онд хаан ширээнд суусан Боракийн хүү [[Дува|Дувагийн]] үеээс ихэд тогтворжсон. Дувагийн зургаан хүү Цагадайн улсын хаан ширээг залгамжилжээ.Дува ханы төр барьсан хугацааны талаар эрдэмтдийн санал зөрөөтэй байдаг. В.В.Бартольд түүнийг 1282 оноос төр барьсан гэж үздэг ажээ.<ref>Бартольд 1963 б:70 </ref> К.Э.Босфорт түүнийг 1291 оноос хаан суусан гэжээ.<ref>Босфорт 1971:197 </ref> Дува 1307 онд нугас тархи нь хавдан саа өвчин дайрсны улмаас тэнгэрт хальжээ.<ref>Бартольд 1963 б:73 </ref> Өөрөөр хэлбэл Дува 25 жил Цагадайн улсын төрийн жолоог атгаж байжээ. [[Дува|Дува хан]] өмнөх хаадын үед байнга гарч байсан язгууртан ноёдын хоорондын дайн самууныг намжааж, улс орноо төвхинүүлэв гэж Махмуд ибн Валид онцлон тэмдэглэжээ.<ref>Пищулина 1983:44 </ref> Дува хан улс төрийн дотоод байдлаа тогтворжуулж чадсан хэдий ч улс төрийн гадаад байдал нь төдийлэн тайван бус байв. Дува нь [[Хайду]] ханы хамтран зүтгэгч байсан төдийгүй Монголын нутаг дэвсгэр дээр болсон Хубилайн эсрэг зэвсэгт тэмцэлд биечлэн оролцож явжээ. Түүнээс гадна [[Бат хан|Бат хааны]] ах [[Орд|Ордын]] удмын Баян хантай Дува, Хайду хоёр 18 удаа тулалдаж байсан гэж В.В.Бартольд тэмдэглэжээ.<ref>Бартольд 1963 б:70 </ref> Хубилай хааны ач хүү [[Өлзийт Төмөр хаан|Төмөр хаанд]] Баян хан элч зарж Хайду Дува нарын эсрэг холбоо байгуулж цэрэглэн цохих санал дэвшүүлжээ. Гэвч Төмөр хаан хатан эхийн зөвлөснөөр тодорхой хариу өгөөгүй байна. 1301 онд Хайду Юань улсын цэрэгтэй тулалдаж яваад амь үрэгдсэн ба Дува энэ тулалдаанд хүнд шарх олж “насан турш эдгэрэхгүй өвчтэй болжээ”.<ref>Бартольд мөн тэнд </ref> Гэлээ хэдүй ч Дува хан идэвхитэй үйл ажиллагаа өрнүүлж Монголын эзэнт гүрний хэмжээнд дөрвөн улсыг холбооны хэлбэрээр нэгтгэж худалдаа арилжаа хөгжүүлж тогтмол харилцаа холбоог тогтоох санал дэвшүүлэн, түүнийгээ хэрэгжүүлэх гэж хөөцөлдөж байжээ. Тусгаар улсуудын тэргүүн нар нь эзэнт гүрний их хааны билэгдлийн удирдлагын дор бие биетэйгээ эвтэй найртай аж төрөх ёстой бөгөөд худалдаа наймаагаа бүх Монгол гүрний хэмжээнд явуулна гэжээ. Дува хан энэхүү төлөвлөгөөг Юань улсын их хаан Өлзийт (Төмөр) зөвшөөрч, өөрийн элчийг Дундад Азид томилон явуулжээ. 1304 онд уг элчийн хамт Дува хааны элч Эл хаант улс, Алтан ордны улсын хаадуудад уг төлөвлөгөөг танилцуулжээ. Тэд төлөвлөгөөг дэмжиж, түүнийг хэрэгжүүлэх талаар хэлэлцээр байгуулсан авч тэр нь биелсэнгүй. Учир нь 1305 онд Хайду ноёны хүү Чапарын цэрэг Цагадайн улсын нутаг Мавереннахрт довтлон дайн өдөөжээ. Дува хан Чапарт элч илгээн “Эвгүй явдлын учрыг ярьж шийдье” гэжээ. Үүний дагуу Ташкентэд уулзалт хийхээр болсон боловч Өгэдэй, Цагадай нарын үр ач нар хоорондоо тулалдаж Дува Чапарыг буулган авсан байна. Дуваг нас барахад түүний орыг хөвгүүн Кунжик залгамжилсан боловч тун удалгүй 1308 онд нас нөхчижээ. Хаан ширээг Бүрийн ач Талику эзлэн авав. Тэрбээр лалын шашинтан байсан бөгөөд Дувагийн үр хүүхдүүд түүний эсрэг хуйвалдаан зохиож Кебек 1310 онд түүний амь насанд нь халджээ.Кебек тэр жилдээ ноёдын чуулган хийж, өөрийн ах Эсэнбөхийг хаан ширээнд өргөмжлөв. [[Эсэнбөх|Эсэнбөхийн]] хаанчлалын үед Цагадайн улсын дотоод байдал тогтвортой байсан боловч гадагш хийсэн аян дайн түүнд сөргөөр нөлөөлжээ. Юань улсын хилийн цэрэгтэй тулалдснаас дайн дэгдэж, Юань улсын [[Чунхур]] ноёноор удирдуулсан цэргүүд Эсэнбөхийн өвөл, зуны ордыг эзлэн сүйтгэжээ. [[Юань улс|Юань улсын]] [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] эсрэг холбоо байгуулах зорилгоор Алтан ордны хаан [[Өзбег|Өзбектэй]] хийсэн хэлэлцээр нь төдийлэн амжилтанд хүрээгүй аж. Эл хаант улстай холбоо тогтоох оролдлого нь мөн бүтэлгүйтэв. Бартольдын тооцоогоор Эсэнбөх 1318 оны үед нас барсан бололтой. Цагадайн улсын түүхэнд нэрээ мөнхрүүлсэн тоотой хэдэн хаадын нэг болох Кебек 1318-1326 оны хооронд төр барьж байв. Арабын жуулчин Ибн Баттута 1333 онд Дундад Ази, Цагадайн улсаар аялахдаа Кебек ханы талаар сонссон зүйлээ бичиж үлдээжээ. Кебек бөө мөргөлтөн байсан бөгөөд улс орондоо шудрага байдал тогтоохын төлөө, лалын шашинтныг энэрч хамгаалхын төлөө, албат нарынхаа аятай байдлын төлөө тэмцэж байлаа. Тэр үед Цагадайн улсын нийслэл нь Нахшеб байв. Нахшеб хотоос холгүй газарт Кебек өөртөө тусгай орд байгуулжээ. Уг ордыг Карши (харш) гэж нэрлэдэг байв. Кебек нь Цагадайн улсын хаад дотроос анх удаа улсынхаа хэмжээгээр хэрэглэх мөнгөн зоосыг өөрийн нэрийн өмнөөс цутган гаргажээ. Энэхүү зоосыг түүний нэрээр кебекүүд хэмээн нэрлэж байв. Энэ нэр нь орос хэлэнд сунжирсаар “копейка” болон хувирсан гэж зарим судлаачид үздэг аж. [Хаадын сан 2000 а:205].Зарим түүхчдийн үзэж буйгаар Кебек өөрийн үхлээр нас нөхчсөн аж. Харин Ибн Батуттагийн тэмдэглэснээр Кебек өөрийн дүү Тармаширинд алагдсан гэдэг.Кебек, Тармаширин нарын хооронд Дува ханы өөр хоёр хүү [[Илжигдэй]], Дурра-Төмөр нар хэдхэн сарын хугацаагаар төр барьж байв. Илжигдэйн үед Цагадайн улсад католик шашны суртал ухуулга дэлгэрч Фома Мангазола хэмээх доминикан ёсны гэлэн шашны үйл ажиллагааг өрнүүлж байв. 1329 онд гэлэнг Авиньон руу нутаг буцахад пап лам түүнийг Цагадайн улсын хамбаар томилон буцаан явуулжээ. === Цагадайн улсын мөхөл === [[Файл:Chagatai Khanate (1490).png|thumb|right|1490-ээд оны үеийн Цагаадайн Улсын эзмшлийг ойролцоогоор тэмдэглэсэн нь, 16-р зууны эхээр энэ газар нутаг нь хоёр хуваагджээ.]] 1326 оны сүүлээр Цагадайн улсын хаан ширээг [[Тармаширин]] эзлэн авав. Тэрээр 1334 он хүртэл хаанчилжээ. Нахшеб хотын ойролцоо Тармаширинтэй [[Ибн Батутта]] дайралджээ. Тармаширин нь лалын шашин шүтэж суурин амьдралыг илүүд үзэж байсан бөгөөд мусульманчууд түүнийг Ала ад-Дин гэж нэрлэдэг байв. Түүний нүүдэлчин ардынхаа уламжлал ёс заншлаас хэтэрхий тасарч холдлоо хэмээн зарим хан хөвүүд дургүйцэн бослого гарган халджээ. Уг бослогыг Дурра-Төмөр ханы хүү [[Бузан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрээр Тармаширинийг хаан ширээнээс зайлуулж амийг нь хөнөөсөн ажээ.Бузаны тухай Ибн-Батутта өгүүлэхдээ түүнийг лалынханд дургүй харин загалмайтнууд болон еврей нарт их талтай байсан учир тэдэнд сүм хийдээ сэргээн босгох боломж олгосон гэжээ.<ref>Бартольд 1963 б:76 </ref> Бузан хэдхэн сар төр бариад мөн 1334 ондоо хаан ширээг Дувагийн ач [[Чанши|Женкшид]] тавьж өгчээ. [[Чанши|Чанши хан]] [[Буддын шашин|бурхны шашинтан]] байсан бөгөөд 1332 онд Төвтөмөр хаанд 172 олзны орос хүмүүсийг илгээснийхээ төлөө мөнгөн шагнал хүртэж байжээ. Чанши ханы орд нь [[Алмалиг|Алмалигт]] байсан бөгөөд католик шашны лам нар тус хотын ойролцоо газар худалдан авч сүм дуган бариулжээ. Чанши ханыг 1338 онд түүний дүү [[Есөнтөмөр хан|Есөнтөмөр]] амь насыг нь бүрэлгэх замаар төрийн эргэлт хийжээ. Есөнтөмөр удалгүй сэтгэл санаагаар унаж, ахынхаа үхэлд өөрийн эхийг буруутгажээ. Түүний дараа Цагадайн улсын хаан ширээг Өгэдэй хааны удмын [[Али султан]] булаан авч загалмайт шашинтны эсрэг аллага хядлага явуулжээ. Энэ аллагын үеэр католик шашны бүх лам нар амь үрэгджээ. Али султаны дараа [[Кунжик|Кунжиг]] ханы ач [[Муххамед Пулад|Мухаммед Пулад]] хан болж, түүний орыг Ясаурын хүү [[Казань хан|Казан]] эзлэв. Казан дайн самуунд доройтсон хант төрийг бэхжүүлэхийн төлөө тэмцэж яваад 1346 онд [[Казаган эмир|Казаган ноёны]] гарт амь үрэгджээ. Түүний дараагийн хаадууд ёс төдий төр барьж байсан бөгөөд төрийн бодит эрх мэдэл монгол, түрэг ноёдын гарт оржээ. Цагадайн улсад 1241 оноос хойш 1370 онд [[Доголон Төмөр]] төрийн эрхэнд гарч ирэх үе хүртэл нийтдээ 25 хаан төр барьсан гэж судлаачид үздэг.<ref>Босворт 1971:197 </ref> Гэвч Мавереннахрт Цагадайн угсааны Казан ханы дараа 1346 онд Өгэдэйн удмын хан [[Данишменж]] 2 жил төрийн эрхийг булаан авч барьж байв. Түүний дараа 1370 он хүртэл 22 жилийн турш бодит эрх мэдэлгүй болж, монгол, түрэг угсааны ноёдын гар хурууны тоглоомын хүүхэлдэй болсон [[Баян Кули|Баян-Кули]], '''Төмөр шах''' нар ээлж дараалан хаан ширээнд сууж байв. Харин Моголистанд 1348 онд төрийн эрхэнд гарч ирсэн 18 настай [[Төглөгтөмөр|Төглөгтөмөрийг]] Дува ханы ач хэмээн зарлаж хаан ширээнд өргөмжилжээ. Туглагтөмөрийн эх нь Дува ханы хүү Эмиль-Хожагийн эхнэр байгаад түүний нас барахад хоёр дахь нөхрийн гэрт бие давхар очсон хэмээн үздэг байна.<ref>Бартольд 1963 б:79-80 </ref> Өөрөөр хэлбэл, Төглөгтөмөр Цагадайн удмын хаан гэхэд ихэд эргэлзээтэй учир зарим судлаачид түүний Цагадайн улсын хаан гэж үздэггүй байна. Зарим судлаачид Цагадайн угсааны сүүлчийн хан Казан гэж үздэг байна. Бидний бодлоор Цагадайн улс 1370 онд Доголон Төмөрийн дайны хөлд мөхсөн бололтой. Гэвч Цагадайн улсын үлдэц болсон хэсэг бусаг нүүдэлчид орон нутагтаа оршсоор байжээ. == Хаад == # [[Цагадай]] 1226-[[1242]] # [[Хара Хүлэгү]] 1242-1246 d. [[1252]] # [[Есөнмөнх]] 1246-1252 # Хархүлэгү (дахин суусан) 1252 # [[Мубарак шах]] 1252-1260 #* [[Ургана]] хатан (засаг баригч) 1252-1260 # [[Алгуй]] 1260-1266 # Мубарак шах (дахин суусан) 1266 # [[Барак (Цагадайн улс)|Барак]] 1266-1270 # [[Никпей]] 1270-1272? # [[Бөхтөмөр]] ?1272-1287 # [[Дува]] 1287-1307 # [[Кунжик]] 1306-1308 # [[Талику]] 1308-1309 # [[Кебек]] 1309 d. 1325 # [[Эсэнбөх]] 1309-?1318 # Кебек (дахин суусан) ?1318-1325 # [[Илжигдэй]] 1325-1329 # [[Дува Төмөр]] 1329-1330 # [[Тармаширин]] 1331-1334 # [[Бузан]] 1334-1335 # [[Чанши]] 1335-1338 # [[Есөнтөмөр хан|Есөнтөмөр]] 1338-?1342 # [[Али султан]] 1342 # [[Муххамед Пулад]] 1342-1343 # [[Казань хан|Казань]] 1343-1346 # [[Данишменж]] 1346-1348 ''Цагадайн улс нь баруун (Мавренахр), зүүн [[Могулистан]]<nowiki/>гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан.'' === Маврэнахрстаны хаад === # [[Баян Кули]] (1348-1358) # Төмөр шах (1358) # Туглугтөмөр(Могулистанд 1348-1363) (1358-1363) # Ильяс хожа (Могулистанд 1363-1368) (1363 -1368) # Адил султан (1363) # Кабул шах (1364-1370) ''1370 оноос Цагадайн улсын хаад нь Доголон Төмөрийн тоглоомын хаад байв.'' # Сюргатмишь (1370-1388) # II Султан Махмуд (1388-1402) == Засаг захиргаа, төрийн бодлого, алба татвар == Чингис хаан Дундад Азийг эзлэж авмагц гурван хөвүүддээ эзлэсэн орны нутгийг хувааж өгсөн нь угтаа дайны хөлд нирвэгдсэн эдгээр газар орныг эзний ёсоор хандаж өөд татах зорилго агуулж байв. Цагадайд оногдсон харлугийн хуучин газар нутаг монголчуудад дагаар орсон учир дайнд төдийлэн нирвэгдээгүй аж. Дайны халуун мөрөөр явсан Чань-Чүнь бумбо Цагадайн газар нутгаар дайран өнгөрөхдөө эвдрэл сүйрлийн тухай огт өгүүлээгүй байна.<ref>Си юй цзи 1866 :304,336-337</ref> Эзлэгдсэн газар орныг аль болох оновчтой захирахын тулд Чингис хаан тухайн орон нутгийн онцлогийг сайн мэдэх хүнийг захирагчаар томилж монгол даргач нарыг түүний мэдэлд өгдөг байв. Энэ бодлогыг түүний үе залгамжлагчид ч хатуу баримталсаар ирсэн билээ. Жишээлбэл, Рашид ад-дины мэдээлснээр, Аму-дарьяа мөрнөөс өмнө тийш монголын эзлэсэн газар, өөрөөр хэлбэл, Хорасан, Ираныг уйгар гаралтай Куркузэд захируулсан бөгөөд тэр нь Хорасан, Мазендараны хэргийг хөтөлж цэгцэлсэн аж. Мөнхүү зохиогчийн мэдээгээр, Хойд Хятадыг захирах үүрэг хуучин Чингис хаанаас Мавереннахрт тавьсан захирагч Сахиб Махмуд Ялавачид оногдов. Түүний хүү Масуд-бек Мавереннахр, Дорнод Туркестан, Уйгарын захирагчийн албыг насан өөд болтолоо хашиж байв. [Рашид-ад-дин т.I :142, т.II :46]. Түүнчлэн Монголын хаад Дундад Ази, Дорнод Туркестанд төрийн алба хаалгахаар монгол, хятад хүмүүсийг томилон явуулж байв. [Бартольд 1963 а:543].Ийнхүү, монгол хаадын төрийн бодлого нь тухайн газар орны аж ахуйн онцлогийг сайн мэдэх хүмүүсийг томилон ажиллуулахад оршиж байв. Зарим судлаачдын үзэж буйгаар “гадаадыхныг монголчууд албандаа татан оролцуулдаг байсан нь нүүдэлчид өөрсдөө соёлоор дорой, эзлэгдсэн ард түмнийг удирдах арга туршлагагүйгээр тайлбарлагдана” гэжээ. [Кутлуков 1984: 102]. Бидний үзэж буйгаар захирагч гэдэг нь нэгд, гүйцэтгэх тушаалтан хоёрт, тэрээр дан ганцаараа бүх асуудлыг шийдэж байгаагүй. Захирагчийн дэргэд байсан монгол даргач нар түүнийг хянах үүрэгтэй байв. Гуравт, монголчууд эзлэгдсэн орнуудад орон нутгийн засаг захиргааг орон нутгийн язгууртанд үлдээдэг байсан ахул, тэдний дэргэд монгол түшмэл-захирагч заавал тавьдаг ажээ. Тэдгээрийн гол үүрэг нь: 1/ хүн амын тооллого явуулна, 2/ орон нутгийн хүн амаас цэрэг эрс татна, 3/ өртөө шуудан зохион байгуулна, 4/ алба гувчуур хураана, 5/ ордонд алба, албан татвар хүргүүлнэ, 6/ орон нутгийн засаг захиргааг хянана. [Бартольд 1963 а:468]. Өөрөөр хэлбэл, захирагч бол монголын төрийн зүтгэлтэн, их хааны зарлиг шийдвэрийг тухайн газар нутагт хэрэгжүүлэгч албан тушаалтан юм. Эзлэгдсэн оронд захирагчаар харь хүнийг томилон ажиллуулж байсан нь тухайн албан тушаалд томилон ажиллуулах чадвартай монгол тушмэл байгаагүйгээс бус харин энэ байдал нь эзлэгдсэн орны талаар явуулж байсан монгол төрийн бодлоготой шууд холбоотой юм. Монголын хаадууд эзэлж авсан орнуудын нийгэм эдийн засгийн бүтцийг нь тухай бүрд эвдэж ард түмэнд нь өөрийн засаг захиргааны тогтолцоог хүчээр тулгаж байгаагүй бөгөөд үүнийг зугуухан шат дараалалтай хийж байсныг онцлон тэмдэглүүштэй. Эзлэгдсэн орны ард түмнийг юуны өмнө оюун санаагаар нь барьж байхыг илүүд үзэж байсан тул тухайн ард түмний сэтгэл санаанд бүх юм хэвийн, өвөг дээдсийн хуучин уламжлал заншлаар явагдаж байна гэдгийг ойлгуулах нь чухал байлаа. Иймээс тухайн ард түмний ахуй амьдралыг сайн мэддэг бөгөөд монгол хаадууд өөрийн итгэл найдварыг бүрэн хүлээсэн хүнийг захирагчаар томилон ажиллуулж байв. 1241 онд Махмуд Ялавачийг Хойд Хятадын захирагчаар томилон ажиллуулахад түүний хүү Масуд-бек өөрийн төрсөн нутагтаа үлдэж Дундад Азиа захирах болсон билээ. [Рашид-ад-дин, т.II:140]. Аль ч талаар бодсон харь хүнийг тухайн нутгийн захирагчаар ажиллуулах нь монголын төрд илүү ашигтай байж таарна. Махмуд Ялавачийн хувьд тэрээр Чингис хааны итгэлийг олсон монголын төрд үнэнчээр зүтгэж байсан харь гаралтай төрийн зүтгэлтэн байсан тул Монголын их хаадууд түүнд болон түүний үр хүүхдүүдэд бүрэн итгэж тэднийг Мавереннахр, Дорнод Туркестаны захирагчаар үе улируулан томилж байв.Их Монгол улсын үед эдгээр захирагч нар их хааны төлөө, Эзэнт гүрний үед тэд нар тухайн улсын ханы төлөө алба гувчуур татах үндсэн үүрэг хүлээж байв. Цагадайн улсын нийгэм эдийн засгийн байгууллыг тодорхойлоход тус улсын газрын харилцааны хэлбэрүүдийг авч үзэх хэрэгтэй юм. Монголчуудын үеийн Дундад Азийн газрын харилцааны ангилалыг анх А.Ю.Якубовский санал болгосон аж. [История народов Узбекистана 1950: 233-234]. Үүнд: 1/. Мильк - дивани буюу улсын газрын өмч мөн энд ханы хувь газар – инж (инджу) багтана; 2/. Мульк буюу феодалын болзолгүй газрын өмч; 3/. Вакф буюу лалын шашны сүм хийдийн газрын өмч багтадаг байна. Судлаачид энэхүү ангилалыг ерөнхийд нь хүлээн зөвшөөрч газрын харилцааны дөрөвдөх хэлбэрийг нэмж оруулжээ: 4/. Мильк буюу тариачдын газрын эзэмшил. [Гафуров 1972: 465]. Ингээд Дундад Азийг ерөнхийд нь багтааж байсан Цагадайн улсад газрын харилцааны үндсэн дөрвөн хэлбэр байсан гэж судлаачид үздэг аж. Мильк - дивани буюу улсын газрын өмч. Монголын байлдан дагууллын өмнөх үеийн Дундад Азийн түүхээс үзэхэд Хорезм шах Мухаммед өөртөө үнэнчээр зүтгэж, цэргийн гавъяа байгуулсан нүүдэлчин язгууртануудад улсын газрын сангаас шагнал болгон газар таслан өгч байв. Энэхүү шагналын газрыг икта гэдэг аж. Иктаг тодорхой хугацатайгаар цэргийн алба залгуулах болзолтой олгож байсан тул болзолт газрын эзэмшилд хамаарна. Энэхүү газрын эзэмшил нь Их Монголын улсын мянганы эзэмшил газартай уг утгаараа адил төстэй юм. Мянганы ноёд “тухайн мянганы газрыг бүрэн гүйцэд өмчлөгч бус харин хагас эрхтэй өмчлөгч төдий бөгөөд мянганы ноён харъяат мянганаа үе улиран эзэмших боловч түүнийгээ бутлан хувааж бусдад шилжүүлэх, наймаалах эрхгүй байсан юм” хэмээн монголын нэрт түүхч Ш.Нацагдорж тэмдэглэжээ. [Нацагдорж 1978: 60].Мянганы ноёны адил икта эзэмшигч цэргийн болон засаг захиргааны алба хаах болзолтой бөгөөд үүнийхээ төлөө тухайн газрыг эзэмшиж байжээ. Иктаг мянганы нутгийн нэгэн адил тухайн газарт оршин суух иргэдтэй нь хамт өгдөг байсан нь газар эзэмшигчдээс тариачид хараат болох байдлыг улам дэлгэрүүлж байжээ. Цагадайн улсын газар нутгийн суурьшмал хэсэг нь болох Мавереннахр их хааны мэдэлд байсан ахул нүүдэлчин хэсэг болох Долоон гол Или голын сав газрын дээд эзэн нь Цагадай болон түүний ургийнхан байв. Тиймээс Цагадайн улсын дивани газарт зөвхөн Мавереннахр харъяалагдаж байсан гэж үзэж болох юм. Цагадайн улс болон Эл хаадын үеийн Персид улсын газрын сан ихээхэн хорогдсон гэсэн И.П.Петрушевскийн дүгнэлттэй бид санал нэг байна. Учир нь улсын газрын сангаас икта болон соёрхолын газрыг таслан өгч байсан бөгөөд уг санг арвижуулах эх үүсвэр сүүлдээ бараг үгүй болсон тул дээрх дүгнэлт бодит байдалтай нийцсэн аж. Улсын газрыг тариачдад бутарган мильк болгон эзэмшүүлдэг байв. Эдгээр тариачид улсын сан диванид татвар төлдөг байв. Их Монгол улсын үед Цагадайн ургийнханы эзэмшил газрыг инджу хэмээн нэрлэж байжээ. [Рашид-ад-дин т.II:102]. Харин Эзэнт гүрний үед инджу болон улсын дивани газар нь утга нэг болж нэгдсэн бололтой. Инджу газрын орлогыг Цагадайн орд өргөөний зардалд зарцуулж байсан ахул дивани газрын орлогыг Их хааны цэрэг захиргааны хэрэгцээнд зарцуулагдаж байв. [Петрушевский 1960: 240].Монголчуудын үед иктаг соёрхол хэмээн нэрлэх болсон гэж судлаачид үздэг. [Петрушевский 1960:274, Гафуров 1972:466]. Өөрөөр хэлбэл, ХIV зууны II хагасаас икта нь болзолт эзэмшлээс болзолгүй эзэмшил - соёрхол - болон хувирснаар Цагадайн улсын томоохон соёрхолын газрын эздийн гарт газар тариалангийн талбай болон уудам билчээр нутаг төвлөрөх болжээ. Улмаар эдгээр монгол түрэг угсааны том газрын эзэд эдийн засгийн эрх мэдлээс гадна засаг захиргааны болон шүүн таслах эрх бүхий болов. [Абдураимов 1961 :11]. Газрын эздийн эдгээр давуу эрх нь Цагадайн улс унаснаас хойш ХVII зуун хүртэл Дундад Азид хадгалагдсаар байжээ. [Абдураимов мөн тэнд]. Эрдэмтэн А.М.Беленицкийн тэмдэглэснээр Дундад Азид соёрхолын газар Доголон Төмөрийн үед хамгийн өргөн дэлгэрсэн аж. [Беленицкий 1941:46]. Мульк хэмээх нэр томъёо нь хүй нэгдлийн тариачдын газрын эзэмшил болон феодал ноёдын болзолгүй газрын өмчийн хэлбэрийг тодорхойлох аж. [Петрушевский 1960:251]. Энэхүү газрын хэлбэрийн талаар сурвалжийн мэдээ тун хомс тул судлаачид Ираны жишгээр тоймлон үздэг байна. Мулькийн эзэд улсад татвар төлдөг байсан бөгөөд энэхүү татвар нь газрын татвар болох хараджаас хавьгүй хөнгөн ердөө ургацын 1/10 хувьтай тэнцэж байв. Монголын ноёрхолын үеийн Дундад Азид зарим “чөлөөт мульк”-ууд улсын газрын татвараас бүрэн чөлөөлөгдсөн байжээ. [Петрушевский 1960:.255-256]. Мульк-ийн эзэд уг газраа үе дамжин өмчлөхөөс гадна хүн амтай нь цуг наймаалах, бэлэглэх эрхтэй байв. Хүй нэгдлийн газрын эзэмшил болох мульк эзэмшигч тариачид ямар ч болзолгүйгээр уг газраа үе дамжин эзэмшиж байжээ. Цагадайн улсын газрын харилцааны гурав дахь хэлбэр болох вакф буюу лалын шашны сүм хийдийн газрын өмчийн талаар сурвалжийн мэдээ харьцангүй илүү байдаг тул энэ талаар хийсэн судалгаа ч нэлээд байдаг. Энэ талаар судалгаа хийсэн эрдэмтэд монголын ноёрхолын үед Дундад Азид сүм хийдийн эзэмшил газар урьд үетэй харьцуулахад өргөн дэлгэрснийг санал нэгтэй хүлээн зөвшөөрч байна. [Петрушевский 1960:280]. Хорезмын хаант улсын төр нь хүчирхэг нүүдэлчин цэргийн язгууртануудад тулгуурласан цэрэг иргэний шинжтэй төр байсан тул шашны санваартангуудын нийгмийн байр суурь сул дорой байв. [Артемов 2000 :267]. Монголын байлдан дагууллын дараа Дундад Азийн орнуудын төрийн тогтолцоо өөрчлөгдөж улмаар лалын шашны санвартангууд нийгмийн байр сууриа үлэмж дээшлүүлэх таатай нөхцөл бүрджээ. Чингис хаанаас эхлэн монгол хаадын төрийн бодлогын чухал нэг хэсэг бол эзлэгдсэн орнуудын ард түмнийг эвээр засах буюу оюун санаагаар нь захирах бодлогыг тууштай хэрэгжүүлж ирэв. Үүний хүрээнд лам нарыг хөхүүлэн дэмжиж тэд нарыг аливаа алба татвараас чөлөөлдөг явдал байлаа. Сурвалжийн мэдээгээр хамгийн анх Чингис хаанаас ийм хөнгөлөлт авсан хүн бол Даосын бумбо Чань-Чүнь арш билээ. [Си юй Цзи 1866:335]. Судлаачдын үзэж буйгаар Чингис хаан 1222 онд мөн лалын шашны “бүх санваартан, тухайлбал, Имам, Кадисыг бүх төрлийн алба гувчуураас чөлөөлж, тэдний үе залгамжлах эрхийг баталгаажуулж, шашны асуудлыг эрхлэх сайдын тушаалыг бий болгосон” ажээ. [Саундерс 1992:71]. Үүнээс гадна Мөнх хааны эх загалмайт шашинтай Сорхогтани-бэх 1000 мөнгөн лан хандивлан өгч Бухар хотноо лалын шашны сүмийн сургууль бариулж мөн уг сүмийн харьяа эзэмшил газар – вакф - худалдан авхуулжээ. Энэ сүмийн захирагчаар Сейф-ул-ислам Бохарзийг томилов. [Рашид-ад-дин т. II:128]. Сорхогтани-бэх 1252 онд насан өөд болтлоо энэ сүмээр дамжуулан мусульман ядуус гүйлагчдад буян үйлдэж хоол хүнс, хувцас хунар байнга түгээж байжээ. Сайфид-дин Бохарзи уг сүм болон сүмийн эзэмшил газраа үе дамжин захирч байсан бөгөөд түүний ач хүү Яхьи Бохарзи 1326 оны 8 сарын 1-нд уг эзэмшилдээ нэмж Бухар хотын зүүн хэсэгт орших 100 кв.км талбай бүхий 11 тосгон болон 18 боол хулалдаж авсан тухай баримт бичиг олджээ. [Чехович 1965:33]. Яагаад жижиг газрын эздүүд өөрийн газраа вакф болгон худалдах болов оо? гэсэн асуулт үүнээс урган гарч байгаа юм. Учир нь уг газрыг худалдан авсан сүм хуучин эзэнд үеийн үед уг газрын орлогын тодорхой хувийг олгох үүрэг хүлээсэн байв. [Чехович 1959:157]. Вакф болгосон газар болон ард иргэдийг худалдахгүй, бэлэглэхгүй бөгөөд үеийн үед уг сүмийн эзэмшилд байх агаад хоёр талын үйлдсэн баримт бичигт тусгасан ёсоор орлого зарлагаа хувиарлаж байх ёстой аж. [Чехович 1959:153]. Өөрөөр хэлбэл, сүм хийдийн эзэмшил газар вакф аливаа алба татвараас бүрэн чөлөөлөгдсөн байсан учир жижиг газрын эзэд улсын татвараас зайлсхийж өөрийн газраа дуртайяа вакф болгож байсан бололтой. Чингэхдээ өөрийн хөдөлмөрөөр олж байсан ашиг нь сүмээс авах ашигтай ойролцоо байсан болов уу. Эс тэгвээс газраа вакф болгох ашиггүй юм. Үүнээс гадна 1299 оны вакфын баримт бичигт Бухар хотын умард хэсэгт том газрын эзэн томоохон сууринг худалдаж аваад сүм хийд шинээр бариулж тосгон байгуулж хамгийн гол нь тэндээ хэд хэдэн нэхмэлийн газар байгуулсан тухай тусгасан байна. [Бухарский вакф 1979:8]. === Алба, татвар === Дээрх хоёр баримтаас үзэхэд монголчуудын үед Дундад Азид шашны байгууллагын эзэмшил газар эрчимтэй өргөжин тэлж лалын шашны санваартангуудын нийгмийн байр суурь үлэмж дээшилж байсныг гэрчилж байна. Жишээлбэл, ХIII зуунд Дундад Азийн санваартан Сейфид-дин Бохарзи анх удаа “шейх ал-олам” буюу дэлхийн шейх цолыг монгол хаадын ивээлээр хүртсэн аж. [Чехович 1965:9]. И.П.Петрушевскийн тэмдэглэснээр “вакфын түүхэн үүрэг жингийн худалдаа болон гар үйлдвэрийн төв болсон зах зээлтэй нягт холбоо бүхий феодал ангийн онцгой бүлэг болох мусульман лам нарын орлогын үндсэн эх сурвалж болж байсанд оршино” гэжээ. [Петрушевский 1960:249]. Милькийг зөвхөн чөлөөт тариачид эзэмшиж байсан бөгөөд монголын ноёрхолын үед эдгээр эзэмшил газруудыг том газрын эзэд болон сүм хийдийн эзэмшилд шилжиж эрс цөөрөх хандлага давамгайлах болов. [Петрушевский 1955:100]. Гэвч энэ хандлага нь феодалын газар эзэмшлийн хэлбэрийн цаашдын хөгжлийн зүй ёсны үр дагавар байсныг онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй юм. [Петрушевский 1955: 102-103].Газаргүй болсон тариачид түрээслэгч болохоос гадна том газрын эзний хувь нийлүүлэгч издольщик болж байв. Гэвч хувь нийлүүлэгч нь үнэн хэрэгтээ “үе дамжсан феодалын хараат байдлын нэгэн хэлбэр” юм. [Петрушевский 1960:286]. О.Д.Чеховичийн хийсэн судалгаагаар вакфын эзэмшил газрыг “музоре” нар харин милк газрыг "кедивар" ”хэмээх тариачид тус тус боловруулж байв. [Чехович 1959: 149]. Гэвч эдгээр кедивар, музоре нарын нийгмийн байр суурийг тодорхойлох баримт бичиг хараахан олдоогүй байна. Тиймээс тэд нарыг эрх чөлөөтэй аль эсвэл хамжлага байсан эсэхийг тодорхойлох боломжгүй аж. [Чехович 1959:155].Дундад Азийн бүх хүн амд оногдуулсан Их Монголын улсын нэгдсэн татварыг “купчур” хэмээн нэрлэдэг байв. 1229 онд Өгэдэй хаан улсын нэгдсэн алба татварын хууль гаргаж ард иргэдээс авах татварын хэмжээг хуульчлан тогтоожээ. [Мункуев 1965 a :137]. 100 толгой малаас нижгээд малыг авахаар тогтов. [Рашид-ад-дин т.II: 36]. 1233 онд улсын албан татварын хуулинд шинээр нэмэлт өөрчлөлт оруулжээ. Тэр нэмэлт ёсоор адуу, үхэр, хонь тус бүр 100 толгой бүхий өрхөөс нэжгээд морь, үхэр, хонийг татварлан авах болон адуу, үхэр, хонь тус бүр 10 толгой өрхөөс тус бүр ч мөн адил нэжгээд морь, үхэр, хонь татварлан авахаар заасан байна. Ялангуяа худалдаа, арилжаа эрхлэгчдээс авах гаалийн татварыг чангатгасан хууль бас тогтоожээ. [Далай 1994:148-149]. Өгэдэй хаан эзэлсэн орны ардуудаас татварлах алба татварын хэмжээг Хятадын хүн амаас өрхөөр бодож, Дундад Азийн зэрэг баруун зүгийн орнуудаас эрийн тоогоор бодож авах журмыг тогтоожээ. [МУ-ын түүх. II боть :166].“Албаны хэмжээ нь сайн чанарын тарианы му тутмаас 3 жин, дунд тарианы му тутмаас 2 жин хагас, дорд тарианы нэг му тутмаас 2 жин тус тус хураах, ус оруулсан сайн тарианы нэг му тутмаас 5 жин тариа авахаар тогтоосон байна. Худалдааны зүйлээс гааль хураахдаа орлогын 1/30 авах, дарсны худалдаанаас 40 жин архи тутмаас нэг лан хураахаар тус тус тогтоосон байна. Энэ нь хятад иргэдээс авч байсан татварын хэмжээ бөгөөд Дундад Азийн орнуудаас мөн үүний нэгэн адил албан татвар авч байсан байна”. [МУ-ын түүх II боть: 166]. Өгэдэй хааны энэхүү хуулийн тухай мэдээ сэлт Дундад Азийн сурвалж бичигт тэр бүр тусгаагүй тул судлаачид гол төлөв Мөнх хааны хуулийн татварын заалтыг Жүвейнийн бүтээлд өгүүлсэн ёсоор авч үздэг байна. [Петрушевский 1960:115].Мөнх хааны алба татварын хуулийн заалтын ёсоор Дундад Азийн нүүдэлчин ард иргэдээс 100 толгой адуу, үхэр, хонь тус бүрээс нэжгээдийг, суурьшмал хэсгийн хүн амаас хөрөнгө чинээгээр авахаар тогтоов. “Баян чинээлэг ард иргэдээс нэг жилийн гувчуур 15 динар, ядуу доройгоос 1 динар” авхаар тогтжээ. [Якубовский 1936:114].Монголын ноёрхолын үед Дундад Азид купчур, калан, тагар, тамга зэрэг албан татвар шинээр орж ирсэн байна. [История таджикского народа 1964:310].Б.Д.Греков, А.Ю.Якубовский нар газрын татвар хараджийг монголчуудын үед калан хэмээн нэрлэх болсон гэж үздэг байна. [Греков, Якубовский 1950:111]. Газрын татвар харадж төлөхөөс гадна тариачдаас гаргуулж байсан тагар хэмээх бүтээгдэхүүний татвар нь монгол цэргийн хангамжинд зориулагдсан татвар байжээ. [Агаджанов 2000: 411].Тамга хэмээх татварыг гар урчуудаас авч байсан байна. [История таджикского народа 1964:308]. Дээрх алба татваруудын хэмжээ маргаантай хэвээр байна. Дээрх тогтмол татвараас гадна онцгой үед авдаг нэмэлт татварууд байснаас дайны үед авч байсан ашиг хэмээх бүтээгдэхүүний татварыг Цагадайн улсын бүх хүн амаас авч байсан гэж Б.А.Ахмедов тэмдэглэсэн байна. Энэ татварын хэмжээ нь тухайн нөхцөл байдлаас хамаарч байсан аж. [Ахмедов 1965:95]. === Нийгмийн давхрага === Цагадайн улсын нийгмийн бүтцийг бүхэлд нь авч үзэхэд нийгмийн дээд давхаргад Цагадайн удмынхан багтаж байв. Удаах байранд монгол түрэг угсааны түмний болон мянганы ноёд. Эдгээр ноёдын адил давуу эрх эдэлж байсан лалын шашны хутагт хувилгаад энд бас хамаарна. Удаах байранд монгол түрэг угсааны нүүдлийн болон суурьшмал хэсгийн сурвалжит язгууртнууд. Тэгээд худалдаачид гар урчууд, тэдний дараа тариачид орж байв. Нийгмийн давхаргын доод хэсэгт боолчууд орж байв. ХIV зууны 20-иод онд Монголын эзэнт гүрний хэмжээнд улс төрийн байдал ерөнхийдээ төгтворжиж эдийн засаг, олон улсын худалдаа хөгжих таатай нөхцөл бүрдэв. Энэ үед пап ламын засгийн газар нь Алтан Ордны улс болон Цагадайн улсад худалдааны болон шашны үйл ажиллагаа өрнуулах тухай стратеги төлөвлөгөө боловсруулжээ. Уг төлөвлөгөөнд Тана-Сарай-Ургенч-Ханбалык гэсэн Алтан Ордны улс, Цагадайн улсын нутгаар дайран өнгөрч Европ Хятадыг холбосон олон улсын төв замд гол анхаарлаа хандуулсан байна. Учир нь энэ замыг шаардлагатай үед Энэтхэг орох нөөц зам болгон ашиглах боломжтой гэж тооцоолж байжээ. [После Марко Поло 1968:106].ХIҮ зууны 20-иод онд Ил хаадын улсад сууж байсан Венеци улсын консул Марко да Молин засгийн газартаа мэдээлэхдээ Иранд худалдаа зогсонги байдалд ороод байна, Ираны зам харгуй төдийлөн аюулгүй бус байна тэр байтугай Тебризд гадаадын худалдаачдад халдаж байгаа тухай өгүүлсэн байна. [После Марко Поло 1968:106].Венецийн худалдаачид Энэтхэг, Хятад руу Персийн нутгаар бус Цагадайн улс, Памир болон Гиндукушийн нуруугаар явах зам эрэлхийлэх болсон аж. Ингээд папын засгийн газар болон Европын худалдаачид энэ үеээс эхлэн Цагадайн улсыг эдийн засаг, шашны талаас ихэд сонирхож эхэлсэн байна. Энэ үед Цагадайн улсад Дува хааны хөвгүүд Элжигдэй болон Дурратөмөр нар (1326-1329) төр төр барьж байв. [Бартольд 1964 a:76]. Бусад улсуудыг бодвол Цагадайн улсын дотоод байдал төдийлөн тайван байсангүй. Мавереннахр болон Долоон голын нутгийн феодал ноёд өвөр хоорондоо байнга дайсагнаж тус улсын “бараг нийслэл” Алмалигт үе үе ордны эргэлт болж байлаа. [После Марко Поло1968:119]. === Шашин шүтлэг === Пап лам XXII Иоанн доминикан ёсны гэлэн Томмазо Мангазолыг Самарканд хотын хамбаар томилон 1328 онд захидлын хамт Цагадайн улсын Элжигдэй хан руу илгээжээ. Гэлэн Томмазо Мангазол хэрэг зорилгоо амжилттай биелүүлж Цагадайн улсад шашны төлөөний газрыг нээж байр сууриа бэхжүүлж чадсан ажээ. Дува ханы ач хүү Джэнкши ханы үед (1334-1338) Алмалиг хот нь Дундад Ази дахь загалмайтны шашны номлолын төв болон хувирчээ. Несториан шашинтай байж болзошгүй Карасмон, Юханан хоёр пап ламын илгээсэн хамбад Алмалигийн ойролцоо эдлэн газрыг өргөл болгон барихад тэрбээр тэндээ тун удалгүй загалмайтны шашны сүмийн барилга бариулжээ. Энэ үеэс хойш Алмалигт Бургундийн хамба лам Ришар, Александр хотоос ирсэн ах дүү гэлэн Франциск болон Раймунд Руф болон Испанийн ламтан Пасхалий нар үзэгдэх болжээ. [Бартольд1964 a: 62-63]. Ханы бие чилээрхэхэд эдгээр лам нар түүнийг анагаахад тэрээр талархан өөрийн долоон настай хүүг загалмайлах зөвшөөрөл өгчээ. Папын засгийн газар нь тухайн үед папын өргөө байрлаж байсан Авиньон хот Ханбалык хот хоёрын хооронд байнгын харилцаа холбоо тогтоох оролдлого хийж байв. Хятад дахь загалмайтны шашны сүмийн хамба лам Монтекорвиног нас барахад пап лам XXII Иоанн шинэ хамба лам Николайг илгээсэн байна. Ламтан Цагадайн улсад ирж Джэнкши ханд бараалхахад хан түүнийг ихэд найрсаг хүлээн авсан байна. Гэвч тэрээр Хятад хүрч чадалгүй буцжээ. Алмалиг хот улс төрийн амьдралын гол төвд оршиж байсан учир 1339 онд болсон ээлжит үймээний хөлд лам нар амь үрэгджээ. Цагадайн улсын хан ширээнд санаархаж байсан Өгэдэйн удмын Али-султан Джэнкши ханыг хан ширээнээс унагаж амь насанд нь хортойгоор халдав. Төрийн эргэлт хийх энэ үед загалмайт шашны хамба Ришар тэргүүтэй гэлэн, лам нарыг бүгдийг нь хүйс тэмтэрсэн эмгэнэлт хэрэг гарчээ. Пасхалий ламтан энэ аймшигт үйл явдлын өмнөхөн пап ламд Цагадайн улс болон Алтан Ордны улсын талаар сонирхолтой мэдээ агуулсан захидал илгээсэн байжээ. Гэвч 1339 оны төрийн эргэлт нь төдөлгүй дарагдаж Али-султаныг хан ширээнээс зайлуулж дараа жил нь Алмалигт ирсэн Мариньолли ламтан шашны төвөө бүрэн сэргээж чадав. 1338 оны 5-р сарын 31-нд Тогоонтөмөр хааны төлөөлөгчид Авиньон хотноо хүрэлцэн ирэхэд тэд нарыг пап лам ХII Бенедикт (1334-1342) хүлээн авч уулзжээ. Их хааны хүсэлтийн дагуу пап лам Ханбалык руу францискан гэлэн ёсны ламтан Джовани Мариньолли тэргүүтэй шашны төлөөлөгчдийг илгээхээр тогтжээ. Эдгээр төлөөлөгчдийн зорилго нь гагцхүү Ханбалык хүрэх төдийгүй зам зуураа Алтан ордны хан Узбек (1312-1341), Цагадайн улсын хан болон түүний загалмайт шашинт хоёр зөвлөх (Карасмон, Юханон) нарт захидал дамжуулж өгөхөд оршиж байлаа. Мариньолли ламтан эдгээр бүх зорилгоо амжилттай биелүүлээд 1353 онд Европ руу буцжээ. Иймд, Эл хант улсын улс төрийн дотоод байдал тогтворгүй болоход папын засгийн газар Хятад хүрэх худалдааны нөөц замыг Цагадайн улсын нутгаар өртөөлөн өнгөрөөх арга замыг эрэлхийлэн тус улсад элч төлөөлөгч илгээж байжээ. Гэвч Цагадайн улсад XIV зууны дунд үед улс төрийн зөрчил тэмцэл дэгдэж папын засгийн газар тэрхүү санаачилгаа орхиход хүрчээ. =Мөн үзэх= * [[Их Монгол Улс]] * [[Цагадай]] * [[Хайду]] * [[Алтан Орд]] * [[Ил Хаант Улс]] =Эшлэл= *[http://forum-eurasica.ru/uploads/monthly_10_2015/post-464-0-80663700-1444922930.jpg Шиньжаанаас олдсон Цагадайн улсын монгол хэл дээрхи захидал. Японы эрдэмтэн Дай Матсуи англи руу хөрвүүлжээ.] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Цагаадайн улс| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Киргизийн түүх]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Узбекистаны түүх]] [[Ангилал:Хант улс]] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] jek6ie3z19s0507li9yd7o9wmwi9x36 706866 706865 2022-07-31T17:27:00Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |албан_ёсны_нэр = Цагадайн хант улс |богино_нэр = |далбааны_зураг = |газрын_зураг = ChagataiKhanate1300.png |нийслэл_хот = [[Алмалиг]] хот, '''Харш''' |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Монгол хэл]], [[Түрэг хэлний бүлэг|Түрэг хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = Монгол |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = [[Хант улс|Хаант Улс]] |оршин_тогтнолын_утга = 1225-14-р зууны дунд үе |тогтносон_үйл_явдал1 = Цагаадайн Улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 1225 |тогтносон_үйл_явдал2 = [[Цагадай|Цагаадай хаан]] таалал төгсөв |үйл_явдалын_огноо2 = 1242 |тогтносон_үйл_явдал3 = Цагаадайн Хаант Улс, Мавернахр, Моголстан болж хуваагдав |үйл_явдалын_огноо3 = 1347 |Тогтносон_үйл_явдал4 = [[Мавернахрстан]] мөхөв |үйл_явдлын_огноо4 = 1370 |Тогтносон_үйл_явдал5 = [[Моголистан|Моголстан]] мөхөв |үйл_явдлын_огноо5 = 1680 |удирдагчийн_цол1 = [[Цагадай|Цагадай хаан]] |удирдагчийн_нэр1 = 1225-1242 |удирдагчийн_цол2 = [[Алгуй|Алгуй хан]] |удирдагчийн_нэр2 = 1263-1266 |хууль_тогтоогч = |дээд_танхим = |доод_танхим = |газар_нутаг_км2 = 1310-1350 онд 3,500,000 км² (1,351,358 sq mi) |хүн_амын_тооцоо = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |тэмдэглэл = }} {{Загвар:Монголчуудын түүх}} '''Цагаадайн Улс''' [[Их Монгол Улс]]ын залгамжилсан дөрвөн [[Монголчууд|Монгол]]ын хант улсын нэгэн байв. [[Чингис хаан]]ы цэрэг 1219-1225 оны хооронд [[Дундад Ази]]д төвлөн байсан [[Сартуул улс]]ыг байлдан дагуулж мөхөөж газар нутаг хүн ардыг нь харъяандаа оруулсан. Чингис хаан амьд ахуйдаа дөрвөн их хүүдээ улсаа хуваан өвлүүлэхээр заасан байдаг. Цагаадайд өвлүүлсэн улсад өнөөгийн [[Казахстан]], [[Узбекистан]]ы дорно бие, [[Киргиз]], [[Тажикистан]] бүхэлдээ, [[Шинжаан]]ы өрнө бие багтаж байжээ. [[Мөнх хаан]]ыг нас барсны дараа Их Монгол Улс [[Алтан Орд|Зүчийн]], Цагаадайн, [[Ил Хан|Хүлэгийн]], [[Юань улс|Их хааны]] дөрвөн тусгаар улсад хуваагджээ. 1326 онд [[Ислам]] шашин Цагаадайн улсын үндсэн шашин болжээ. 1347 оноос тус улс, [[Могулистан]], [[Мавереннахр]] гэх хоёр хэсэг болон хуваагдсан. Гэвч 17-р зуун хүртэл Цагаадайн удмын улс хант улс оршин тогтносоор байсан билээ. == Үүсэл == === Судлаачдын үзэл баримтлал === [[Чингис хаан]] амьд сэрүүндээ дөрвөн хөвгүүндээ газар нутаг хувааж өгсөн гэдэг. Цагадайд чухам ямар газар нутаг өгсөн талаар судлаачдын санал их зөрөөтөй байна. Цагадайн эзэмшил газар хийгээд орд өргөөгийн талаар хамгийн анхны мэдээ бол [[Чан Чунь бумба|Чан Чунь бомбын]] тэмдэглэл юм. Тэрээр 1222 онд Чингис хаантай уулзахаар Дундад Ази руу одохдоо болон 1223 онд түүнтэй уулзаад буцахдаа Цагадайн өргөөгөөр дайран өнгөрсөн тухай тэмдэглэсэн байна. Энэ үед '''Цагадайн өргөө Или голоос урагш байрлаж байв'''. <ref>Бартольд 1963 a:460 </ref> [[Г.В.Вернадский|Г.В.Вернадскийн]] үзэж буйгаар Чингис хаан, Цагадайд '''“Или голын саваар төвлөрсөн хуучин Хар Киданы газар нутгийг”''' хувь болгон олгожээ.<ref>Вернадский 2001:52 </ref> '''Цагадай “эцгийгээ нас барсны дараа эзэгнэл нутагтаа байх болж түүнд нь Уйгурын нутаг, Хара Киданы хуучин эзэмшил, Мавереннахр багтаж байлаа”'''<ref>Саундерс 1992: 82 </ref> хэмээн [[Ж.Ж.Саундерс]] өгүүлжээ. В.В.Бартольд бичихдээ: “Чингис хааны нөгөө хоёр хүү болох Цагадай, Өгөдэй нарт чухам хэзээ хувь олгосон тухай бидэнд мэдээ хараахан алга. Тэдний хувь газрын тухай хамгийн эртний мэдээ сэлтийг бид энэ нутгаар 1221 онд очихдоо,1223 онд буцахдаа дайран өнгөрсөн Чан Чуний тэмдэглэлээс олж үзэж болно. Цагадайн орд энэ үед Илийн урд биед байрлаж байв” гэжээ. Сурвалжийн мэдээ мөшгөвөөс [[Алтан товч|Лу. “Алтан товч]]”-д: '''“Цагадайг сартагчны газарт салгав”''' гэжээ.<ref>Алтан товч 1990: 137 </ref> Мөн тэнд '''“Цагадай эзний үр (хөвгүүд) зүүн зах нь Хэмил (Хамил) буй. Баруун зах нь Бургари (Болгар), Сэмисгин Самурхан (Самарканд), эд агсу (хүртэл) захачлан түмэн хот мэдэн эзлэв”''' гэжээ.<ref>Алтан товч 1990: 147 </ref>. Дээрх мэдээг тулгуурлан үзвээс Чингис хаан, Цагадайд хувь болгож [[Или|Или голын сав]], [[Долоон гол]], [[Кашгар|Кашгарын]] нутаг дэвгэр буюу хуучин Хар Киданы нутаг дэвсгэрийг таслан өгчээ. [[Хар Кидан|Хар Киданчууд]] 936 оноос 1122 он хүртэл [[Бээжин|Бээжинг]] захирч байгаад 1128 онд зүрчдийн “Алтан хаанд” хөөгдөн Бээжингээс зугтан гарч Тэнгэр уулын баруунтаа очсон байна. Хэдийгээр тэд хятадын соёл иргэншлийг өвлөж авсан ч шинэ нутгийн түрэгүүд тэдэнтэй хоршин амьдрах болов. Тэгэхдээ тэдний нэг хэсэг, тухайлбал [[Долоон гол]] хавийнх нь [[Бөө|бөө мөргөлтөн]], зарим нь [[несториан]], [[Ислам|лалын шашинтан]], харин [[Кашгар]], [[Яркенд]], [[Хотан тойрог|Хотаны]] оршин суугчид толгой дараалан [[Ислам|мусульманчууд]] байсан аж. 1229 онд эцгийнхээ их орд суусан [[Өгэдэй хаан]], [[Зүрчид|зүрчидийн]] [[Алтан улс]] руу дайн хийж эзлээд 1236 онд “ Хятадын нутгийг ноёд болон хааны ах дүү нартаа хуваан эзэмшүүлэв. …[[Цагадай|Цагадайд]] [[Тайюань|Тай-юань-фү]], [[Гүюг хаан|Гүюгт]] [[Да минь фү|Да-минь-фү]], … Цагадайд '''Даньцзинь'''… өгчээ. Хаан газар сайгүй дарга нарыг тодруулж, тухайн нутагт орлого цуглуулах түшмэдийг тавьжээ. Тэнд хаадын зарлиггүйгээр хэн ч газрын түрээс авах, цэрэг татахыг зүрхэлдэггүй байлаа” хэмээн [[Н.Я.Бичурин]] бичжээ.<ref>Бичурин 1829:126 </ref> Цагадайн эзэмшилд орсон Тай юань фу гэдэг нь [[Шаньси муж|Шаньси]] мужийн [[Тайюань|Тай-юань-фу]] хот, [[Даньцзинь]] гэдэг нь [[Шэньси муж|Шенси мужийн]] зүүн урд байх [[Нинь цянь жоу|Нинь-цянь-чжэу]] хот мөн.<ref>Хаадын сан 2000: 56 </ref> [[Рашид ад Дин|Рашид-ад-Дины]] “[[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] "'''Цагадайн эзэмшил газар бол Найманы аймгийн нутаг байсан Алтайн уулнаас Жейхун (Сыр-дарья) мөрөн хүртэл нутаг болно"''' хэмээжээ.<ref>Рашид-ад-Дин т.II:94 </ref> Энэ мэдээгээр Цагадайн улсын бүрэлдэхүүнд Хар-Киданы нутгаас гадна [[Сырдарья|Сыр-дарья]] болон [[Амударья|Аму-дарья]] мөрний хоорондох сав газар буюу Мавереннахр багтаж байгаа билээ. Гэхдээ Мавереннахрын баруун хэсэг буюу хоёр мөрний адаг [[Зүчи|Зүчийн]] эзэмшилд багтах ажээ. Чингис хаан, Мавереннахрын захирагчаар [[Махмуд Ялавач|Махмуд Ялавачийг]] томилсон нь эл газар нутаг их хааны мэдэлд байсан гэсэн үг юм. Тийм ч учраас Рашид-ад-Дин дараах нэгэн сонирхолтой мэдээг иш татсан байна. '''“Өгөдэй хааны үед их хааны зарлигаар Ялавачийн мэдэлд байсан Мавереннахрын зарим мужийг Цагадай өөр хэн нэгэнд шилжүүлэн өгөх тухай зарлиг буулгасан гэдэг. Ялавач энэ нөхцөл байдлыг хаанд танилцуулав. Хаан, Цагадайгаас энэ тухай лавлан асуусан зарлиг илгээж хариу бичиж илгээхийг тушаасан байна. Цагадай: ”Би бодлогогүй ёс алдлаа, хариу болгож бичих зүйл ч алга. Гэвч хаан намайг заавал хариул гэж зарлигдсан учир ийнхүү бичив” хэмээн хариулжээ. Хаанд энэ нь ихэд таалагдсан учир тэрээр түүнийг уучилж тэр нутгийг Цагадайд инж болгон өгөв”''' гэжээ.<ref>Рашид-ад-дин т. II:102 </ref> Энд өгүүлж буй инж гэдэг нь алтан ургийнханы дунд өгөлцөх эзэмшил газрын хэлбэр бололтой. [[Файл:Chagatai_Khanate_map_en.svg|thumb|center|700px|Цагаадайн улсын хангуудын ургийн хэлхээс]] Ийнхүү Өгөдэй хааны үед Цагадайн улсын газар нутагт Мавереннахрын зарим муж харъяалагдах болсон байна. Энэ байдал цаашид Цагадайн болон Зүчийн удмыхны хооронд газар нутгийн маргаан гарахад нөлөөлжээ. Цагадайн улс хэмээн түүхэнд алдаршсан энэхүү улсын байгуулагдсан талаар он цагийн талаар судлаачид санал зөрөөтэй байдаг ажээ. Тухайлбал, [[Ш.Бира]] '''“Үнэн хэрэг дээрээ чухамхүү Алугу хан л Цагадайн Монгол хант улсыг байгуулсан ажээ. Тэрээр Төв Азийг бүхэлд нь өөрийн эрхшээлд авч, Цагадайн хуучин эзэмшил нутгийг өргөтгөн тэлжээ”''' гэсэн байна.<ref>Бира 2001:439 </ref> Гэтэл [[В.В.Бартольд]] '''“Цагадайн хант улсыг жинхэнэ үндэслэн байгуулагч нь Дува хан”''' хэмээн тэмдэглэжээ. Бидний бодлоор Цагадайн улс чухамдаа Цагадайг амьд сэрүүн байх үед бүрэлдэн тогтсон билээ. Цагадайгаас хойш, Цагадайн ахмад хөвгүүн Мүтүгэний 4 дүгээр хүү [[Хара Хүлэгү|Хар Хүлэг]] тус улсын төрийг барьж байв. Цагадайн нь эзэмшил нутаг, улс иргэнээ ач хүү Хар Хүлэгдээ залгамжлуулахаар гэрээслэсэн ажээ. Хар Хүлэгийн хатан нь [[Ургана|Эргэнэ]] бөгөөд [[Мубарак шах|Мубарек шахын]] эх юм. == Түүнийг залгамжлагчдын үйл ажиллагаа == 1229 онд Өгэдэйг хаан ширээнд залах [[Их Хуралдай|Их хуралдайд]] Цагадай отгон дүү [[Тулуй|Толуйн]] хамт чухал үүрэг гүйцэтгэв. Өгэдэйн хаанчлалын үед Цагадайн нэр хүнд өндөр байсан төдийгүй Толуйг нас барснаас хойш улам ч дээшилжээ. Өгэдэй хааныг 13 жил төр барихад түүний өмөг түшиг болж байсан Цагадай их хааны ахын хувьд, “Их засаг” хуулийг гарамгай мэдэх хүний хувьд [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсыг]] бэхжүүлэх үйлсэд бүхий л оюун ухаан, зүрх сэтгэлээ зориулсан юм. Өгэдэй хааныг тэнгэрт хальсанаас хойш хэдхэн сарын дараа 1242 оны эхээр Цагадай өөд болжээ. === 1260-1280-аад он === [[Алгуй]] 1263 оноос [[Аригбөх|Аригбөхийн]] нөлөөнөөс гарч бие даах бодлого баримтлаж эхэлжээ. Аригбөх Цагадайн улсаас авахуулхаар илгээсэн элч нарыг Алгуй удаан хугацаагаар саатуулж улмаар ноёдын зөвлөлгөөнөөр хэлэлцэн тэдгээр элч нарыг бүгдийг нь алж хороож байжээ. Тэрбээр хожим нь Мавереннахраас Алтан ордны цэргүүдийг шахан гаргаж газар нутгаа тэлсэн ажээ. Алгуйг нас барахад Эргэнэ хатан ноёдыг ятгаж өөрийн хүү [[Мубарак шах|Мубарек шахыг]] их хааны зөвшөөрөлгүй Цагадайн улсын эзэн суулгажээ. Мубарек шах Цагадайн удмынхан дотроос хамгийн түрүүнд лалын шашинд орсон юм. Мүтүгэний гуравдугаар хүү Есөндува бөгөөд тэрбээр Мөөмэн, Басар (Ясаур), [[Барак (Цагадайн улс)|Борак]] (Борог) хэмээх гурван хөвүүнтэй байв. Мөөмэн нь архинд хэтэрхий орсон, хэсэж зугаалах нь дэндсэн нүгэлтэй нэгэн байв гэж Рашид-ад-Дин тэмдэглэсэн байна.<ref>Рашид-ад-Дин т.II:91 </ref> [[Есөндува|Есөндувагийн]] хоёрдугаар хүү Басар нь [[Ил Хаант Улс|Ил Хаант Улсад]] сайдаар очижээ. Тэрбээр удалгүй амь үрэгдсэн ажээ. Есөндувагийн гуравдугаар хөвүүн [[Барак (Цагадайн улс)|Борак]] билээ. Борак нь [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] дэргэд өсч өндийж, албан үүргээ гаргууд сайн биелүүлж байжээ. Цагадайн улсын эзнээр Хар Хүлэгийн ганц хөвүүн Мубарек шах байсан үед Хубилай хаан Цагадайн улсын толгойд Боракийг суулгах зарлиг гарган явуулжээ. Борак Цагадайн улсад очиж, арга заль хэрэглэж, Мубарек шахыг зайлуулан, тэнд эзэн суужээ. Цагадайн улсын хил хязгаар нь Өгэдэй хааны ач хүү [[Хайду|Хайдугийн]] эзэмшил нутагтай хиллэдэг байв. Борак, Хайдугийн нутгийн хэсэг газрыг эзлэн авч Хайдугийн цэрэгтэй хэд хэдэн удаа тулалджээ. Гэсэн хэдий ч удалгүй Өгэдэй хааны удмын Кипчак ноён тэр хоёрын дунд зуучилж эвлэрүүлжээ. Борак Хайду хоёр анд бололцож бие биеэ хүндэтгэдэг болжээ. Хожим хойно энэ хоёрын үр хүүхдүүд нэг нэгнээ “анд” гэж нэрлэдэг байсан гэж Рашид-ад-Дин өгүүлжээ. [Рашид-ад-Дин, мөн тэнд].Боракийг нас барсны дараа Цагадайн дөрөвдүгээр аөвүүн Сарабаны хүү Никпей Цагадайн улсын хаан ширээнд суужээ. Алгуй Цагадайн улсын хаан байх үедээ Алтан ордны мэдэлд байсан Мавереннахрыг эзлүүлэхээр Никпейд 5 мянган цэрэг захируулан явуулжээ. Никпейтэй хамт Учачар ноён, Хабаш Амидын хүү Сулейман-бэхийг хамт илгээн тухайн зорилгыг гүйцэлдүүлж байв. Никпей 1271-1272 онд хаан суужээ. [[Бүри|Бүрийн]] хөвүүн '''Хадагсэцэний''' хүү [[Бөхтөмөр|'''Бөхтөмөр''']] (Туга-Темюр) [[Никпей|'''Никпейн''']] оронд хаан ширээг залгамжлав. Бөхтөмөр хаан суугаад төдийлөн удалгүй арьсны хомхруу өвчтэй болсон гэнэ. Түүний толгойны бүх үс халцран унаад, энэ өвчнөөсөө болж өөд болжээ.<ref>Рашид-ад-Дин т.II :100</ref> === 1280-1320-иод он хүртэлх үе === Цагадайн улсын улс төрийн байдал 1282 онд хаан ширээнд суусан Боракийн хүү [[Дува|Дувагийн]] үеээс ихэд тогтворжсон. Дувагийн зургаан хүү Цагадайн улсын хаан ширээг залгамжилжээ.Дува ханы төр барьсан хугацааны талаар эрдэмтдийн санал зөрөөтэй байдаг. В.В.Бартольд түүнийг 1282 оноос төр барьсан гэж үздэг ажээ.<ref>Бартольд 1963 б:70 </ref> К.Э.Босфорт түүнийг 1291 оноос хаан суусан гэжээ.<ref>Босфорт 1971:197 </ref> Дува 1307 онд нугас тархи нь хавдан саа өвчин дайрсны улмаас тэнгэрт хальжээ.<ref>Бартольд 1963 б:73 </ref> Өөрөөр хэлбэл Дува 25 жил Цагадайн улсын төрийн жолоог атгаж байжээ. [[Дува|Дува хан]] өмнөх хаадын үед байнга гарч байсан язгууртан ноёдын хоорондын дайн самууныг намжааж, улс орноо төвхинүүлэв гэж Махмуд ибн Валид онцлон тэмдэглэжээ.<ref>Пищулина 1983:44 </ref> Дува хан улс төрийн дотоод байдлаа тогтворжуулж чадсан хэдий ч улс төрийн гадаад байдал нь төдийлэн тайван бус байв. Дува нь [[Хайду]] ханы хамтран зүтгэгч байсан төдийгүй Монголын нутаг дэвсгэр дээр болсон Хубилайн эсрэг зэвсэгт тэмцэлд биечлэн оролцож явжээ. Түүнээс гадна [[Бат хан|Бат хааны]] ах [[Орд|Ордын]] удмын Баян хантай Дува, Хайду хоёр 18 удаа тулалдаж байсан гэж В.В.Бартольд тэмдэглэжээ.<ref>Бартольд 1963 б:70 </ref> Хубилай хааны ач хүү [[Өлзийт Төмөр хаан|Төмөр хаанд]] Баян хан элч зарж Хайду Дува нарын эсрэг холбоо байгуулж цэрэглэн цохих санал дэвшүүлжээ. Гэвч Төмөр хаан хатан эхийн зөвлөснөөр тодорхой хариу өгөөгүй байна. 1301 онд Хайду Юань улсын цэрэгтэй тулалдаж яваад амь үрэгдсэн ба Дува энэ тулалдаанд хүнд шарх олж “насан турш эдгэрэхгүй өвчтэй болжээ”.<ref>Бартольд мөн тэнд </ref> Гэлээ хэдүй ч Дува хан идэвхитэй үйл ажиллагаа өрнүүлж Монголын эзэнт гүрний хэмжээнд дөрвөн улсыг холбооны хэлбэрээр нэгтгэж худалдаа арилжаа хөгжүүлж тогтмол харилцаа холбоог тогтоох санал дэвшүүлэн, түүнийгээ хэрэгжүүлэх гэж хөөцөлдөж байжээ. Тусгаар улсуудын тэргүүн нар нь эзэнт гүрний их хааны билэгдлийн удирдлагын дор бие биетэйгээ эвтэй найртай аж төрөх ёстой бөгөөд худалдаа наймаагаа бүх Монгол гүрний хэмжээнд явуулна гэжээ. Дува хан энэхүү төлөвлөгөөг Юань улсын их хаан Өлзийт (Төмөр) зөвшөөрч, өөрийн элчийг Дундад Азид томилон явуулжээ. 1304 онд уг элчийн хамт Дува хааны элч Эл хаант улс, Алтан ордны улсын хаадуудад уг төлөвлөгөөг танилцуулжээ. Тэд төлөвлөгөөг дэмжиж, түүнийг хэрэгжүүлэх талаар хэлэлцээр байгуулсан авч тэр нь биелсэнгүй. Учир нь 1305 онд Хайду ноёны хүү Чапарын цэрэг Цагадайн улсын нутаг Мавереннахрт довтлон дайн өдөөжээ. Дува хан Чапарт элч илгээн “Эвгүй явдлын учрыг ярьж шийдье” гэжээ. Үүний дагуу Ташкентэд уулзалт хийхээр болсон боловч Өгэдэй, Цагадай нарын үр ач нар хоорондоо тулалдаж Дува Чапарыг буулган авсан байна. Дуваг нас барахад түүний орыг хөвгүүн Кунжик залгамжилсан боловч тун удалгүй 1308 онд нас нөхчижээ. Хаан ширээг Бүрийн ач Талику эзлэн авав. Тэрбээр лалын шашинтан байсан бөгөөд Дувагийн үр хүүхдүүд түүний эсрэг хуйвалдаан зохиож Кебек 1310 онд түүний амь насанд нь халджээ.Кебек тэр жилдээ ноёдын чуулган хийж, өөрийн ах Эсэнбөхийг хаан ширээнд өргөмжлөв. [[Эсэнбөх|Эсэнбөхийн]] хаанчлалын үед Цагадайн улсын дотоод байдал тогтвортой байсан боловч гадагш хийсэн аян дайн түүнд сөргөөр нөлөөлжээ. Юань улсын хилийн цэрэгтэй тулалдснаас дайн дэгдэж, Юань улсын [[Чунхур]] ноёноор удирдуулсан цэргүүд Эсэнбөхийн өвөл, зуны ордыг эзлэн сүйтгэжээ. [[Юань улс|Юань улсын]] [[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] эсрэг холбоо байгуулах зорилгоор Алтан ордны хаан [[Өзбег|Өзбектэй]] хийсэн хэлэлцээр нь төдийлэн амжилтанд хүрээгүй аж. Эл хаант улстай холбоо тогтоох оролдлого нь мөн бүтэлгүйтэв. Бартольдын тооцоогоор Эсэнбөх 1318 оны үед нас барсан бололтой. Цагадайн улсын түүхэнд нэрээ мөнхрүүлсэн тоотой хэдэн хаадын нэг болох Кебек 1318-1326 оны хооронд төр барьж байв. Арабын жуулчин Ибн Баттута 1333 онд Дундад Ази, Цагадайн улсаар аялахдаа Кебек ханы талаар сонссон зүйлээ бичиж үлдээжээ. Кебек бөө мөргөлтөн байсан бөгөөд улс орондоо шудрага байдал тогтоохын төлөө, лалын шашинтныг энэрч хамгаалхын төлөө, албат нарынхаа аятай байдлын төлөө тэмцэж байлаа. Тэр үед Цагадайн улсын нийслэл нь Нахшеб байв. Нахшеб хотоос холгүй газарт Кебек өөртөө тусгай орд байгуулжээ. Уг ордыг Карши (харш) гэж нэрлэдэг байв. Кебек нь Цагадайн улсын хаад дотроос анх удаа улсынхаа хэмжээгээр хэрэглэх мөнгөн зоосыг өөрийн нэрийн өмнөөс цутган гаргажээ. Энэхүү зоосыг түүний нэрээр кебекүүд хэмээн нэрлэж байв. Энэ нэр нь орос хэлэнд сунжирсаар “копейка” болон хувирсан гэж зарим судлаачид үздэг аж. [Хаадын сан 2000 а:205].Зарим түүхчдийн үзэж буйгаар Кебек өөрийн үхлээр нас нөхчсөн аж. Харин Ибн Батуттагийн тэмдэглэснээр Кебек өөрийн дүү Тармаширинд алагдсан гэдэг.Кебек, Тармаширин нарын хооронд Дува ханы өөр хоёр хүү [[Илжигдэй]], Дурра-Төмөр нар хэдхэн сарын хугацаагаар төр барьж байв. Илжигдэйн үед Цагадайн улсад католик шашны суртал ухуулга дэлгэрч Фома Мангазола хэмээх доминикан ёсны гэлэн шашны үйл ажиллагааг өрнүүлж байв. 1329 онд гэлэнг Авиньон руу нутаг буцахад пап лам түүнийг Цагадайн улсын хамбаар томилон буцаан явуулжээ. === Цагадайн улсын мөхөл === [[Файл:Chagatai Khanate (1490).png|thumb|right|1490-ээд оны үеийн Цагаадайн Улсын эзмшлийг ойролцоогоор тэмдэглэсэн нь, 16-р зууны эхээр энэ газар нутаг нь хоёр хуваагджээ.]] 1326 оны сүүлээр Цагадайн улсын хаан ширээг [[Тармаширин]] эзлэн авав. Тэрээр 1334 он хүртэл хаанчилжээ. Нахшеб хотын ойролцоо Тармаширинтэй [[Ибн Батутта]] дайралджээ. Тармаширин нь лалын шашин шүтэж суурин амьдралыг илүүд үзэж байсан бөгөөд мусульманчууд түүнийг Ала ад-Дин гэж нэрлэдэг байв. Түүний нүүдэлчин ардынхаа уламжлал ёс заншлаас хэтэрхий тасарч холдлоо хэмээн зарим хан хөвүүд дургүйцэн бослого гарган халджээ. Уг бослогыг Дурра-Төмөр ханы хүү [[Бузан]] удирдаж байсан бөгөөд тэрээр Тармаширинийг хаан ширээнээс зайлуулж амийг нь хөнөөсөн ажээ.Бузаны тухай Ибн-Батутта өгүүлэхдээ түүнийг лалынханд дургүй харин загалмайтнууд болон еврей нарт их талтай байсан учир тэдэнд сүм хийдээ сэргээн босгох боломж олгосон гэжээ.<ref>Бартольд 1963 б:76 </ref> Бузан хэдхэн сар төр бариад мөн 1334 ондоо хаан ширээг Дувагийн ач [[Чанши|Женкшид]] тавьж өгчээ. [[Чанши|Чанши хан]] [[Буддын шашин|бурхны шашинтан]] байсан бөгөөд 1332 онд Төвтөмөр хаанд 172 олзны орос хүмүүсийг илгээснийхээ төлөө мөнгөн шагнал хүртэж байжээ. Чанши ханы орд нь [[Алмалиг|Алмалигт]] байсан бөгөөд католик шашны лам нар тус хотын ойролцоо газар худалдан авч сүм дуган бариулжээ. Чанши ханыг 1338 онд түүний дүү [[Есөнтөмөр хан|Есөнтөмөр]] амь насыг нь бүрэлгэх замаар төрийн эргэлт хийжээ. Есөнтөмөр удалгүй сэтгэл санаагаар унаж, ахынхаа үхэлд өөрийн эхийг буруутгажээ. Түүний дараа Цагадайн улсын хаан ширээг Өгэдэй хааны удмын [[Али султан]] булаан авч загалмайт шашинтны эсрэг аллага хядлага явуулжээ. Энэ аллагын үеэр католик шашны бүх лам нар амь үрэгджээ. Али султаны дараа [[Кунжик|Кунжиг]] ханы ач [[Муххамед Пулад|Мухаммед Пулад]] хан болж, түүний орыг Ясаурын хүү [[Казань хан|Казан]] эзлэв. Казан дайн самуунд доройтсон хант төрийг бэхжүүлэхийн төлөө тэмцэж яваад 1346 онд [[Казаган эмир|Казаган ноёны]] гарт амь үрэгджээ. Түүний дараагийн хаадууд ёс төдий төр барьж байсан бөгөөд төрийн бодит эрх мэдэл монгол, түрэг ноёдын гарт оржээ. Цагадайн улсад 1241 оноос хойш 1370 онд [[Доголон Төмөр]] төрийн эрхэнд гарч ирэх үе хүртэл нийтдээ 25 хаан төр барьсан гэж судлаачид үздэг.<ref>Босворт 1971:197 </ref> Гэвч Мавереннахрт Цагадайн угсааны Казан ханы дараа 1346 онд Өгэдэйн удмын хан [[Данишменж]] 2 жил төрийн эрхийг булаан авч барьж байв. Түүний дараа 1370 он хүртэл 22 жилийн турш бодит эрх мэдэлгүй болж, монгол, түрэг угсааны ноёдын гар хурууны тоглоомын хүүхэлдэй болсон [[Баян Кули|Баян-Кули]], '''Төмөр шах''' нар ээлж дараалан хаан ширээнд сууж байв. Харин Моголистанд 1348 онд төрийн эрхэнд гарч ирсэн 18 настай [[Төглөгтөмөр|Төглөгтөмөрийг]] Дува ханы ач хэмээн зарлаж хаан ширээнд өргөмжилжээ. Туглагтөмөрийн эх нь Дува ханы хүү Эмиль-Хожагийн эхнэр байгаад түүний нас барахад хоёр дахь нөхрийн гэрт бие давхар очсон хэмээн үздэг байна.<ref>Бартольд 1963 б:79-80 </ref> Өөрөөр хэлбэл, Төглөгтөмөр Цагадайн удмын хаан гэхэд ихэд эргэлзээтэй учир зарим судлаачид түүний Цагадайн улсын хаан гэж үздэггүй байна. Зарим судлаачид Цагадайн угсааны сүүлчийн хан Казан гэж үздэг байна. Бидний бодлоор Цагадайн улс 1370 онд Доголон Төмөрийн дайны хөлд мөхсөн бололтой. Гэвч Цагадайн улсын үлдэц болсон хэсэг бусаг нүүдэлчид орон нутагтаа оршсоор байжээ. == Хаад == # [[Цагадай]] 1226-[[1242]] # [[Хара Хүлэгү]] 1242-1246 d. [[1252]] # [[Есөнмөнх]] 1246-1252 # Хархүлэгү (дахин суусан) 1252 # [[Мубарак шах]] 1252-1260 #* [[Ургана]] хатан (засаг баригч) 1252-1260 # [[Алгуй]] 1260-1266 # Мубарак шах (дахин суусан) 1266 # [[Барак (Цагадайн улс)|Барак]] 1266-1270 # [[Никпей]] 1270-1272? # [[Бөхтөмөр]] ?1272-1287 # [[Дува]] 1287-1307 # [[Кунжик]] 1306-1308 # [[Талику]] 1308-1309 # [[Кебек]] 1309 d. 1325 # [[Эсэнбөх]] 1309-?1318 # Кебек (дахин суусан) ?1318-1325 # [[Илжигдэй]] 1325-1329 # [[Дува Төмөр]] 1329-1330 # [[Тармаширин]] 1331-1334 # [[Бузан]] 1334-1335 # [[Чанши]] 1335-1338 # [[Есөнтөмөр хан|Есөнтөмөр]] 1338-?1342 # [[Али султан]] 1342 # [[Муххамед Пулад]] 1342-1343 # [[Казань хан|Казань]] 1343-1346 # [[Данишменж]] 1346-1348 ''Цагадайн улс нь баруун (Мавренахр), зүүн [[Могулистан]]<nowiki/>гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан.'' === Маврэнахрстаны хаад === # [[Баян Кули]] (1348-1358) # Төмөр шах (1358) # Туглугтөмөр(Могулистанд 1348-1363) (1358-1363) # Ильяс хожа (Могулистанд 1363-1368) (1363 -1368) # Адил султан (1363) # Кабул шах (1364-1370) ''1370 оноос Цагадайн улсын хаад нь Доголон Төмөрийн тоглоомын хаад байв.'' # Сюргатмишь (1370-1388) # II Султан Махмуд (1388-1402) == Засаг захиргаа, төрийн бодлого, алба татвар == Чингис хаан Дундад Азийг эзлэж авмагц гурван хөвүүддээ эзлэсэн орны нутгийг хувааж өгсөн нь угтаа дайны хөлд нирвэгдсэн эдгээр газар орныг эзний ёсоор хандаж өөд татах зорилго агуулж байв. Цагадайд оногдсон харлугийн хуучин газар нутаг монголчуудад дагаар орсон учир дайнд төдийлэн нирвэгдээгүй аж. Дайны халуун мөрөөр явсан Чань-Чүнь бумбо Цагадайн газар нутгаар дайран өнгөрөхдөө эвдрэл сүйрлийн тухай огт өгүүлээгүй байна.<ref>Си юй цзи 1866 :304,336-337</ref> Эзлэгдсэн газар орныг аль болох оновчтой захирахын тулд Чингис хаан тухайн орон нутгийн онцлогийг сайн мэдэх хүнийг захирагчаар томилж монгол даргач нарыг түүний мэдэлд өгдөг байв. Энэ бодлогыг түүний үе залгамжлагчид ч хатуу баримталсаар ирсэн билээ. Жишээлбэл, Рашид ад-дины мэдээлснээр, Аму-дарьяа мөрнөөс өмнө тийш монголын эзлэсэн газар, өөрөөр хэлбэл, Хорасан, Ираныг уйгар гаралтай Куркузэд захируулсан бөгөөд тэр нь Хорасан, Мазендараны хэргийг хөтөлж цэгцэлсэн аж. Мөнхүү зохиогчийн мэдээгээр, Хойд Хятадыг захирах үүрэг хуучин Чингис хаанаас Мавереннахрт тавьсан захирагч Сахиб Махмуд Ялавачид оногдов. Түүний хүү Масуд-бек Мавереннахр, Дорнод Туркестан, Уйгарын захирагчийн албыг насан өөд болтолоо хашиж байв. [Рашид-ад-дин т.I :142, т.II :46]. Түүнчлэн Монголын хаад Дундад Ази, Дорнод Туркестанд төрийн алба хаалгахаар монгол, хятад хүмүүсийг томилон явуулж байв. [Бартольд 1963 а:543].Ийнхүү, монгол хаадын төрийн бодлого нь тухайн газар орны аж ахуйн онцлогийг сайн мэдэх хүмүүсийг томилон ажиллуулахад оршиж байв. Зарим судлаачдын үзэж буйгаар “гадаадыхныг монголчууд албандаа татан оролцуулдаг байсан нь нүүдэлчид өөрсдөө соёлоор дорой, эзлэгдсэн ард түмнийг удирдах арга туршлагагүйгээр тайлбарлагдана” гэжээ. [Кутлуков 1984: 102]. Бидний үзэж буйгаар захирагч гэдэг нь нэгд, гүйцэтгэх тушаалтан хоёрт, тэрээр дан ганцаараа бүх асуудлыг шийдэж байгаагүй. Захирагчийн дэргэд байсан монгол даргач нар түүнийг хянах үүрэгтэй байв. Гуравт, монголчууд эзлэгдсэн орнуудад орон нутгийн засаг захиргааг орон нутгийн язгууртанд үлдээдэг байсан ахул, тэдний дэргэд монгол түшмэл-захирагч заавал тавьдаг ажээ. Тэдгээрийн гол үүрэг нь: 1/ хүн амын тооллого явуулна, 2/ орон нутгийн хүн амаас цэрэг эрс татна, 3/ өртөө шуудан зохион байгуулна, 4/ алба гувчуур хураана, 5/ ордонд алба, албан татвар хүргүүлнэ, 6/ орон нутгийн засаг захиргааг хянана. [Бартольд 1963 а:468]. Өөрөөр хэлбэл, захирагч бол монголын төрийн зүтгэлтэн, их хааны зарлиг шийдвэрийг тухайн газар нутагт хэрэгжүүлэгч албан тушаалтан юм. Эзлэгдсэн оронд захирагчаар харь хүнийг томилон ажиллуулж байсан нь тухайн албан тушаалд томилон ажиллуулах чадвартай монгол тушмэл байгаагүйгээс бус харин энэ байдал нь эзлэгдсэн орны талаар явуулж байсан монгол төрийн бодлоготой шууд холбоотой юм. Монголын хаадууд эзэлж авсан орнуудын нийгэм эдийн засгийн бүтцийг нь тухай бүрд эвдэж ард түмэнд нь өөрийн засаг захиргааны тогтолцоог хүчээр тулгаж байгаагүй бөгөөд үүнийг зугуухан шат дараалалтай хийж байсныг онцлон тэмдэглүүштэй. Эзлэгдсэн орны ард түмнийг юуны өмнө оюун санаагаар нь барьж байхыг илүүд үзэж байсан тул тухайн ард түмний сэтгэл санаанд бүх юм хэвийн, өвөг дээдсийн хуучин уламжлал заншлаар явагдаж байна гэдгийг ойлгуулах нь чухал байлаа. Иймээс тухайн ард түмний ахуй амьдралыг сайн мэддэг бөгөөд монгол хаадууд өөрийн итгэл найдварыг бүрэн хүлээсэн хүнийг захирагчаар томилон ажиллуулж байв. 1241 онд Махмуд Ялавачийг Хойд Хятадын захирагчаар томилон ажиллуулахад түүний хүү Масуд-бек өөрийн төрсөн нутагтаа үлдэж Дундад Азиа захирах болсон билээ. [Рашид-ад-дин, т.II:140]. Аль ч талаар бодсон харь хүнийг тухайн нутгийн захирагчаар ажиллуулах нь монголын төрд илүү ашигтай байж таарна. Махмуд Ялавачийн хувьд тэрээр Чингис хааны итгэлийг олсон монголын төрд үнэнчээр зүтгэж байсан харь гаралтай төрийн зүтгэлтэн байсан тул Монголын их хаадууд түүнд болон түүний үр хүүхдүүдэд бүрэн итгэж тэднийг Мавереннахр, Дорнод Туркестаны захирагчаар үе улируулан томилж байв.Их Монгол улсын үед эдгээр захирагч нар их хааны төлөө, Эзэнт гүрний үед тэд нар тухайн улсын ханы төлөө алба гувчуур татах үндсэн үүрэг хүлээж байв. Цагадайн улсын нийгэм эдийн засгийн байгууллыг тодорхойлоход тус улсын газрын харилцааны хэлбэрүүдийг авч үзэх хэрэгтэй юм. Монголчуудын үеийн Дундад Азийн газрын харилцааны ангилалыг анх А.Ю.Якубовский санал болгосон аж. [История народов Узбекистана 1950: 233-234]. Үүнд: 1/. Мильк - дивани буюу улсын газрын өмч мөн энд ханы хувь газар – инж (инджу) багтана; 2/. Мульк буюу феодалын болзолгүй газрын өмч; 3/. Вакф буюу лалын шашны сүм хийдийн газрын өмч багтадаг байна. Судлаачид энэхүү ангилалыг ерөнхийд нь хүлээн зөвшөөрч газрын харилцааны дөрөвдөх хэлбэрийг нэмж оруулжээ: 4/. Мильк буюу тариачдын газрын эзэмшил. [Гафуров 1972: 465]. Ингээд Дундад Азийг ерөнхийд нь багтааж байсан Цагадайн улсад газрын харилцааны үндсэн дөрвөн хэлбэр байсан гэж судлаачид үздэг аж. Мильк - дивани буюу улсын газрын өмч. Монголын байлдан дагууллын өмнөх үеийн Дундад Азийн түүхээс үзэхэд Хорезм шах Мухаммед өөртөө үнэнчээр зүтгэж, цэргийн гавъяа байгуулсан нүүдэлчин язгууртануудад улсын газрын сангаас шагнал болгон газар таслан өгч байв. Энэхүү шагналын газрыг икта гэдэг аж. Иктаг тодорхой хугацатайгаар цэргийн алба залгуулах болзолтой олгож байсан тул болзолт газрын эзэмшилд хамаарна. Энэхүү газрын эзэмшил нь Их Монголын улсын мянганы эзэмшил газартай уг утгаараа адил төстэй юм. Мянганы ноёд “тухайн мянганы газрыг бүрэн гүйцэд өмчлөгч бус харин хагас эрхтэй өмчлөгч төдий бөгөөд мянганы ноён харъяат мянганаа үе улиран эзэмших боловч түүнийгээ бутлан хувааж бусдад шилжүүлэх, наймаалах эрхгүй байсан юм” хэмээн монголын нэрт түүхч Ш.Нацагдорж тэмдэглэжээ. [Нацагдорж 1978: 60].Мянганы ноёны адил икта эзэмшигч цэргийн болон засаг захиргааны алба хаах болзолтой бөгөөд үүнийхээ төлөө тухайн газрыг эзэмшиж байжээ. Иктаг мянганы нутгийн нэгэн адил тухайн газарт оршин суух иргэдтэй нь хамт өгдөг байсан нь газар эзэмшигчдээс тариачид хараат болох байдлыг улам дэлгэрүүлж байжээ. Цагадайн улсын газар нутгийн суурьшмал хэсэг нь болох Мавереннахр их хааны мэдэлд байсан ахул нүүдэлчин хэсэг болох Долоон гол Или голын сав газрын дээд эзэн нь Цагадай болон түүний ургийнхан байв. Тиймээс Цагадайн улсын дивани газарт зөвхөн Мавереннахр харъяалагдаж байсан гэж үзэж болох юм. Цагадайн улс болон Эл хаадын үеийн Персид улсын газрын сан ихээхэн хорогдсон гэсэн И.П.Петрушевскийн дүгнэлттэй бид санал нэг байна. Учир нь улсын газрын сангаас икта болон соёрхолын газрыг таслан өгч байсан бөгөөд уг санг арвижуулах эх үүсвэр сүүлдээ бараг үгүй болсон тул дээрх дүгнэлт бодит байдалтай нийцсэн аж. Улсын газрыг тариачдад бутарган мильк болгон эзэмшүүлдэг байв. Эдгээр тариачид улсын сан диванид татвар төлдөг байв. Их Монгол улсын үед Цагадайн ургийнханы эзэмшил газрыг инджу хэмээн нэрлэж байжээ. [Рашид-ад-дин т.II:102]. Харин Эзэнт гүрний үед инджу болон улсын дивани газар нь утга нэг болж нэгдсэн бололтой. Инджу газрын орлогыг Цагадайн орд өргөөний зардалд зарцуулж байсан ахул дивани газрын орлогыг Их хааны цэрэг захиргааны хэрэгцээнд зарцуулагдаж байв. [Петрушевский 1960: 240].Монголчуудын үед иктаг соёрхол хэмээн нэрлэх болсон гэж судлаачид үздэг. [Петрушевский 1960:274, Гафуров 1972:466]. Өөрөөр хэлбэл, ХIV зууны II хагасаас икта нь болзолт эзэмшлээс болзолгүй эзэмшил - соёрхол - болон хувирснаар Цагадайн улсын томоохон соёрхолын газрын эздийн гарт газар тариалангийн талбай болон уудам билчээр нутаг төвлөрөх болжээ. Улмаар эдгээр монгол түрэг угсааны том газрын эзэд эдийн засгийн эрх мэдлээс гадна засаг захиргааны болон шүүн таслах эрх бүхий болов. [Абдураимов 1961 :11]. Газрын эздийн эдгээр давуу эрх нь Цагадайн улс унаснаас хойш ХVII зуун хүртэл Дундад Азид хадгалагдсаар байжээ. [Абдураимов мөн тэнд]. Эрдэмтэн А.М.Беленицкийн тэмдэглэснээр Дундад Азид соёрхолын газар Доголон Төмөрийн үед хамгийн өргөн дэлгэрсэн аж. [Беленицкий 1941:46]. Мульк хэмээх нэр томъёо нь хүй нэгдлийн тариачдын газрын эзэмшил болон феодал ноёдын болзолгүй газрын өмчийн хэлбэрийг тодорхойлох аж. [Петрушевский 1960:251]. Энэхүү газрын хэлбэрийн талаар сурвалжийн мэдээ тун хомс тул судлаачид Ираны жишгээр тоймлон үздэг байна. Мулькийн эзэд улсад татвар төлдөг байсан бөгөөд энэхүү татвар нь газрын татвар болох хараджаас хавьгүй хөнгөн ердөө ургацын 1/10 хувьтай тэнцэж байв. Монголын ноёрхолын үеийн Дундад Азид зарим “чөлөөт мульк”-ууд улсын газрын татвараас бүрэн чөлөөлөгдсөн байжээ. [Петрушевский 1960:.255-256]. Мульк-ийн эзэд уг газраа үе дамжин өмчлөхөөс гадна хүн амтай нь цуг наймаалах, бэлэглэх эрхтэй байв. Хүй нэгдлийн газрын эзэмшил болох мульк эзэмшигч тариачид ямар ч болзолгүйгээр уг газраа үе дамжин эзэмшиж байжээ. Цагадайн улсын газрын харилцааны гурав дахь хэлбэр болох вакф буюу лалын шашны сүм хийдийн газрын өмчийн талаар сурвалжийн мэдээ харьцангүй илүү байдаг тул энэ талаар хийсэн судалгаа ч нэлээд байдаг. Энэ талаар судалгаа хийсэн эрдэмтэд монголын ноёрхолын үед Дундад Азид сүм хийдийн эзэмшил газар урьд үетэй харьцуулахад өргөн дэлгэрснийг санал нэгтэй хүлээн зөвшөөрч байна. [Петрушевский 1960:280]. Хорезмын хаант улсын төр нь хүчирхэг нүүдэлчин цэргийн язгууртануудад тулгуурласан цэрэг иргэний шинжтэй төр байсан тул шашны санваартангуудын нийгмийн байр суурь сул дорой байв. [Артемов 2000 :267]. Монголын байлдан дагууллын дараа Дундад Азийн орнуудын төрийн тогтолцоо өөрчлөгдөж улмаар лалын шашны санвартангууд нийгмийн байр сууриа үлэмж дээшлүүлэх таатай нөхцөл бүрджээ. Чингис хаанаас эхлэн монгол хаадын төрийн бодлогын чухал нэг хэсэг бол эзлэгдсэн орнуудын ард түмнийг эвээр засах буюу оюун санаагаар нь захирах бодлогыг тууштай хэрэгжүүлж ирэв. Үүний хүрээнд лам нарыг хөхүүлэн дэмжиж тэд нарыг аливаа алба татвараас чөлөөлдөг явдал байлаа. Сурвалжийн мэдээгээр хамгийн анх Чингис хаанаас ийм хөнгөлөлт авсан хүн бол Даосын бумбо Чань-Чүнь арш билээ. [Си юй Цзи 1866:335]. Судлаачдын үзэж буйгаар Чингис хаан 1222 онд мөн лалын шашны “бүх санваартан, тухайлбал, Имам, Кадисыг бүх төрлийн алба гувчуураас чөлөөлж, тэдний үе залгамжлах эрхийг баталгаажуулж, шашны асуудлыг эрхлэх сайдын тушаалыг бий болгосон” ажээ. [Саундерс 1992:71]. Үүнээс гадна Мөнх хааны эх загалмайт шашинтай Сорхогтани-бэх 1000 мөнгөн лан хандивлан өгч Бухар хотноо лалын шашны сүмийн сургууль бариулж мөн уг сүмийн харьяа эзэмшил газар – вакф - худалдан авхуулжээ. Энэ сүмийн захирагчаар Сейф-ул-ислам Бохарзийг томилов. [Рашид-ад-дин т. II:128]. Сорхогтани-бэх 1252 онд насан өөд болтлоо энэ сүмээр дамжуулан мусульман ядуус гүйлагчдад буян үйлдэж хоол хүнс, хувцас хунар байнга түгээж байжээ. Сайфид-дин Бохарзи уг сүм болон сүмийн эзэмшил газраа үе дамжин захирч байсан бөгөөд түүний ач хүү Яхьи Бохарзи 1326 оны 8 сарын 1-нд уг эзэмшилдээ нэмж Бухар хотын зүүн хэсэгт орших 100 кв.км талбай бүхий 11 тосгон болон 18 боол хулалдаж авсан тухай баримт бичиг олджээ. [Чехович 1965:33]. Яагаад жижиг газрын эздүүд өөрийн газраа вакф болгон худалдах болов оо? гэсэн асуулт үүнээс урган гарч байгаа юм. Учир нь уг газрыг худалдан авсан сүм хуучин эзэнд үеийн үед уг газрын орлогын тодорхой хувийг олгох үүрэг хүлээсэн байв. [Чехович 1959:157]. Вакф болгосон газар болон ард иргэдийг худалдахгүй, бэлэглэхгүй бөгөөд үеийн үед уг сүмийн эзэмшилд байх агаад хоёр талын үйлдсэн баримт бичигт тусгасан ёсоор орлого зарлагаа хувиарлаж байх ёстой аж. [Чехович 1959:153]. Өөрөөр хэлбэл, сүм хийдийн эзэмшил газар вакф аливаа алба татвараас бүрэн чөлөөлөгдсөн байсан учир жижиг газрын эзэд улсын татвараас зайлсхийж өөрийн газраа дуртайяа вакф болгож байсан бололтой. Чингэхдээ өөрийн хөдөлмөрөөр олж байсан ашиг нь сүмээс авах ашигтай ойролцоо байсан болов уу. Эс тэгвээс газраа вакф болгох ашиггүй юм. Үүнээс гадна 1299 оны вакфын баримт бичигт Бухар хотын умард хэсэгт том газрын эзэн томоохон сууринг худалдаж аваад сүм хийд шинээр бариулж тосгон байгуулж хамгийн гол нь тэндээ хэд хэдэн нэхмэлийн газар байгуулсан тухай тусгасан байна. [Бухарский вакф 1979:8]. === Алба, татвар === Дээрх хоёр баримтаас үзэхэд монголчуудын үед Дундад Азид шашны байгууллагын эзэмшил газар эрчимтэй өргөжин тэлж лалын шашны санваартангуудын нийгмийн байр суурь үлэмж дээшилж байсныг гэрчилж байна. Жишээлбэл, ХIII зуунд Дундад Азийн санваартан Сейфид-дин Бохарзи анх удаа “шейх ал-олам” буюу дэлхийн шейх цолыг монгол хаадын ивээлээр хүртсэн аж. [Чехович 1965:9]. И.П.Петрушевскийн тэмдэглэснээр “вакфын түүхэн үүрэг жингийн худалдаа болон гар үйлдвэрийн төв болсон зах зээлтэй нягт холбоо бүхий феодал ангийн онцгой бүлэг болох мусульман лам нарын орлогын үндсэн эх сурвалж болж байсанд оршино” гэжээ. [Петрушевский 1960:249]. Милькийг зөвхөн чөлөөт тариачид эзэмшиж байсан бөгөөд монголын ноёрхолын үед эдгээр эзэмшил газруудыг том газрын эзэд болон сүм хийдийн эзэмшилд шилжиж эрс цөөрөх хандлага давамгайлах болов. [Петрушевский 1955:100]. Гэвч энэ хандлага нь феодалын газар эзэмшлийн хэлбэрийн цаашдын хөгжлийн зүй ёсны үр дагавар байсныг онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй юм. [Петрушевский 1955: 102-103].Газаргүй болсон тариачид түрээслэгч болохоос гадна том газрын эзний хувь нийлүүлэгч издольщик болж байв. Гэвч хувь нийлүүлэгч нь үнэн хэрэгтээ “үе дамжсан феодалын хараат байдлын нэгэн хэлбэр” юм. [Петрушевский 1960:286]. О.Д.Чеховичийн хийсэн судалгаагаар вакфын эзэмшил газрыг “музоре” нар харин милк газрыг "кедивар" ”хэмээх тариачид тус тус боловруулж байв. [Чехович 1959: 149]. Гэвч эдгээр кедивар, музоре нарын нийгмийн байр суурийг тодорхойлох баримт бичиг хараахан олдоогүй байна. Тиймээс тэд нарыг эрх чөлөөтэй аль эсвэл хамжлага байсан эсэхийг тодорхойлох боломжгүй аж. [Чехович 1959:155].Дундад Азийн бүх хүн амд оногдуулсан Их Монголын улсын нэгдсэн татварыг “купчур” хэмээн нэрлэдэг байв. 1229 онд Өгэдэй хаан улсын нэгдсэн алба татварын хууль гаргаж ард иргэдээс авах татварын хэмжээг хуульчлан тогтоожээ. [Мункуев 1965 a :137]. 100 толгой малаас нижгээд малыг авахаар тогтов. [Рашид-ад-дин т.II: 36]. 1233 онд улсын албан татварын хуулинд шинээр нэмэлт өөрчлөлт оруулжээ. Тэр нэмэлт ёсоор адуу, үхэр, хонь тус бүр 100 толгой бүхий өрхөөс нэжгээд морь, үхэр, хонийг татварлан авах болон адуу, үхэр, хонь тус бүр 10 толгой өрхөөс тус бүр ч мөн адил нэжгээд морь, үхэр, хонь татварлан авахаар заасан байна. Ялангуяа худалдаа, арилжаа эрхлэгчдээс авах гаалийн татварыг чангатгасан хууль бас тогтоожээ. [Далай 1994:148-149]. Өгэдэй хаан эзэлсэн орны ардуудаас татварлах алба татварын хэмжээг Хятадын хүн амаас өрхөөр бодож, Дундад Азийн зэрэг баруун зүгийн орнуудаас эрийн тоогоор бодож авах журмыг тогтоожээ. [МУ-ын түүх. II боть :166].“Албаны хэмжээ нь сайн чанарын тарианы му тутмаас 3 жин, дунд тарианы му тутмаас 2 жин хагас, дорд тарианы нэг му тутмаас 2 жин тус тус хураах, ус оруулсан сайн тарианы нэг му тутмаас 5 жин тариа авахаар тогтоосон байна. Худалдааны зүйлээс гааль хураахдаа орлогын 1/30 авах, дарсны худалдаанаас 40 жин архи тутмаас нэг лан хураахаар тус тус тогтоосон байна. Энэ нь хятад иргэдээс авч байсан татварын хэмжээ бөгөөд Дундад Азийн орнуудаас мөн үүний нэгэн адил албан татвар авч байсан байна”. [МУ-ын түүх II боть: 166]. Өгэдэй хааны энэхүү хуулийн тухай мэдээ сэлт Дундад Азийн сурвалж бичигт тэр бүр тусгаагүй тул судлаачид гол төлөв Мөнх хааны хуулийн татварын заалтыг Жүвейнийн бүтээлд өгүүлсэн ёсоор авч үздэг байна. [Петрушевский 1960:115].Мөнх хааны алба татварын хуулийн заалтын ёсоор Дундад Азийн нүүдэлчин ард иргэдээс 100 толгой адуу, үхэр, хонь тус бүрээс нэжгээдийг, суурьшмал хэсгийн хүн амаас хөрөнгө чинээгээр авахаар тогтоов. “Баян чинээлэг ард иргэдээс нэг жилийн гувчуур 15 динар, ядуу доройгоос 1 динар” авхаар тогтжээ. [Якубовский 1936:114].Монголын ноёрхолын үед Дундад Азид купчур, калан, тагар, тамга зэрэг албан татвар шинээр орж ирсэн байна. [История таджикского народа 1964:310].Б.Д.Греков, А.Ю.Якубовский нар газрын татвар хараджийг монголчуудын үед калан хэмээн нэрлэх болсон гэж үздэг байна. [Греков, Якубовский 1950:111]. Газрын татвар харадж төлөхөөс гадна тариачдаас гаргуулж байсан тагар хэмээх бүтээгдэхүүний татвар нь монгол цэргийн хангамжинд зориулагдсан татвар байжээ. [Агаджанов 2000: 411].Тамга хэмээх татварыг гар урчуудаас авч байсан байна. [История таджикского народа 1964:308]. Дээрх алба татваруудын хэмжээ маргаантай хэвээр байна. Дээрх тогтмол татвараас гадна онцгой үед авдаг нэмэлт татварууд байснаас дайны үед авч байсан ашиг хэмээх бүтээгдэхүүний татварыг Цагадайн улсын бүх хүн амаас авч байсан гэж Б.А.Ахмедов тэмдэглэсэн байна. Энэ татварын хэмжээ нь тухайн нөхцөл байдлаас хамаарч байсан аж. [Ахмедов 1965:95]. === Нийгмийн давхрага === Цагадайн улсын нийгмийн бүтцийг бүхэлд нь авч үзэхэд нийгмийн дээд давхаргад Цагадайн удмынхан багтаж байв. Удаах байранд монгол түрэг угсааны түмний болон мянганы ноёд. Эдгээр ноёдын адил давуу эрх эдэлж байсан лалын шашны хутагт хувилгаад энд бас хамаарна. Удаах байранд монгол түрэг угсааны нүүдлийн болон суурьшмал хэсгийн сурвалжит язгууртнууд. Тэгээд худалдаачид гар урчууд, тэдний дараа тариачид орж байв. Нийгмийн давхаргын доод хэсэгт боолчууд орж байв. ХIV зууны 20-иод онд Монголын эзэнт гүрний хэмжээнд улс төрийн байдал ерөнхийдээ төгтворжиж эдийн засаг, олон улсын худалдаа хөгжих таатай нөхцөл бүрдэв. Энэ үед пап ламын засгийн газар нь Алтан Ордны улс болон Цагадайн улсад худалдааны болон шашны үйл ажиллагаа өрнуулах тухай стратеги төлөвлөгөө боловсруулжээ. Уг төлөвлөгөөнд Тана-Сарай-Ургенч-Ханбалык гэсэн Алтан Ордны улс, Цагадайн улсын нутгаар дайран өнгөрч Европ Хятадыг холбосон олон улсын төв замд гол анхаарлаа хандуулсан байна. Учир нь энэ замыг шаардлагатай үед Энэтхэг орох нөөц зам болгон ашиглах боломжтой гэж тооцоолж байжээ. [После Марко Поло 1968:106].ХIҮ зууны 20-иод онд Ил хаадын улсад сууж байсан Венеци улсын консул Марко да Молин засгийн газартаа мэдээлэхдээ Иранд худалдаа зогсонги байдалд ороод байна, Ираны зам харгуй төдийлөн аюулгүй бус байна тэр байтугай Тебризд гадаадын худалдаачдад халдаж байгаа тухай өгүүлсэн байна. [После Марко Поло 1968:106].Венецийн худалдаачид Энэтхэг, Хятад руу Персийн нутгаар бус Цагадайн улс, Памир болон Гиндукушийн нуруугаар явах зам эрэлхийлэх болсон аж. Ингээд папын засгийн газар болон Европын худалдаачид энэ үеээс эхлэн Цагадайн улсыг эдийн засаг, шашны талаас ихэд сонирхож эхэлсэн байна. Энэ үед Цагадайн улсад Дува хааны хөвгүүд Элжигдэй болон Дурратөмөр нар (1326-1329) төр төр барьж байв. [Бартольд 1964 a:76]. Бусад улсуудыг бодвол Цагадайн улсын дотоод байдал төдийлөн тайван байсангүй. Мавереннахр болон Долоон голын нутгийн феодал ноёд өвөр хоорондоо байнга дайсагнаж тус улсын “бараг нийслэл” Алмалигт үе үе ордны эргэлт болж байлаа. [После Марко Поло1968:119]. === Шашин шүтлэг === Пап лам XXII Иоанн доминикан ёсны гэлэн Томмазо Мангазолыг Самарканд хотын хамбаар томилон 1328 онд захидлын хамт Цагадайн улсын Элжигдэй хан руу илгээжээ. Гэлэн Томмазо Мангазол хэрэг зорилгоо амжилттай биелүүлж Цагадайн улсад шашны төлөөний газрыг нээж байр сууриа бэхжүүлж чадсан ажээ. Дува ханы ач хүү Джэнкши ханы үед (1334-1338) Алмалиг хот нь Дундад Ази дахь загалмайтны шашны номлолын төв болон хувирчээ. Несториан шашинтай байж болзошгүй Карасмон, Юханан хоёр пап ламын илгээсэн хамбад Алмалигийн ойролцоо эдлэн газрыг өргөл болгон барихад тэрбээр тэндээ тун удалгүй загалмайтны шашны сүмийн барилга бариулжээ. Энэ үеэс хойш Алмалигт Бургундийн хамба лам Ришар, Александр хотоос ирсэн ах дүү гэлэн Франциск болон Раймунд Руф болон Испанийн ламтан Пасхалий нар үзэгдэх болжээ. [Бартольд1964 a: 62-63]. Ханы бие чилээрхэхэд эдгээр лам нар түүнийг анагаахад тэрээр талархан өөрийн долоон настай хүүг загалмайлах зөвшөөрөл өгчээ. Папын засгийн газар нь тухайн үед папын өргөө байрлаж байсан Авиньон хот Ханбалык хот хоёрын хооронд байнгын харилцаа холбоо тогтоох оролдлого хийж байв. Хятад дахь загалмайтны шашны сүмийн хамба лам Монтекорвиног нас барахад пап лам XXII Иоанн шинэ хамба лам Николайг илгээсэн байна. Ламтан Цагадайн улсад ирж Джэнкши ханд бараалхахад хан түүнийг ихэд найрсаг хүлээн авсан байна. Гэвч тэрээр Хятад хүрч чадалгүй буцжээ. Алмалиг хот улс төрийн амьдралын гол төвд оршиж байсан учир 1339 онд болсон ээлжит үймээний хөлд лам нар амь үрэгджээ. Цагадайн улсын хан ширээнд санаархаж байсан Өгэдэйн удмын Али-султан Джэнкши ханыг хан ширээнээс унагаж амь насанд нь хортойгоор халдав. Төрийн эргэлт хийх энэ үед загалмайт шашны хамба Ришар тэргүүтэй гэлэн, лам нарыг бүгдийг нь хүйс тэмтэрсэн эмгэнэлт хэрэг гарчээ. Пасхалий ламтан энэ аймшигт үйл явдлын өмнөхөн пап ламд Цагадайн улс болон Алтан Ордны улсын талаар сонирхолтой мэдээ агуулсан захидал илгээсэн байжээ. Гэвч 1339 оны төрийн эргэлт нь төдөлгүй дарагдаж Али-султаныг хан ширээнээс зайлуулж дараа жил нь Алмалигт ирсэн Мариньолли ламтан шашны төвөө бүрэн сэргээж чадав. 1338 оны 5-р сарын 31-нд Тогоонтөмөр хааны төлөөлөгчид Авиньон хотноо хүрэлцэн ирэхэд тэд нарыг пап лам ХII Бенедикт (1334-1342) хүлээн авч уулзжээ. Их хааны хүсэлтийн дагуу пап лам Ханбалык руу францискан гэлэн ёсны ламтан Джовани Мариньолли тэргүүтэй шашны төлөөлөгчдийг илгээхээр тогтжээ. Эдгээр төлөөлөгчдийн зорилго нь гагцхүү Ханбалык хүрэх төдийгүй зам зуураа Алтан ордны хан Узбек (1312-1341), Цагадайн улсын хан болон түүний загалмайт шашинт хоёр зөвлөх (Карасмон, Юханон) нарт захидал дамжуулж өгөхөд оршиж байлаа. Мариньолли ламтан эдгээр бүх зорилгоо амжилттай биелүүлээд 1353 онд Европ руу буцжээ. Иймд, Эл хант улсын улс төрийн дотоод байдал тогтворгүй болоход папын засгийн газар Хятад хүрэх худалдааны нөөц замыг Цагадайн улсын нутгаар өртөөлөн өнгөрөөх арга замыг эрэлхийлэн тус улсад элч төлөөлөгч илгээж байжээ. Гэвч Цагадайн улсад XIV зууны дунд үед улс төрийн зөрчил тэмцэл дэгдэж папын засгийн газар тэрхүү санаачилгаа орхиход хүрчээ. =Мөн үзэх= * [[Их Монгол Улс]] * [[Цагадай]] * [[Хайду]] * [[Алтан Орд]] * [[Ил Хаант Улс]] =Эшлэл= *[http://forum-eurasica.ru/uploads/monthly_10_2015/post-464-0-80663700-1444922930.jpg Шиньжаанаас олдсон Цагадайн улсын монгол хэл дээрхи захидал. Японы эрдэмтэн Дай Матсуи англи руу хөрвүүлжээ.] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Цагаадайн улс| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Киргизийн түүх]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Узбекистаны түүх]] [[Ангилал:Хант улс]] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] hl99t9igv0o43jylb5kd0lhtk8500gi 0 19628 706867 700278 2022-07-31T17:28:27Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Зураг */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |conventional_long_name = Моголистан |common_name = |continent = |region = |status = |government_type = |capital = |religion = бөө шүтлэг хожим нь лалын суннит урсгал |common_languages = [[Монгол хэл]]<br>[[Цагадайн хэл]] |status = [[хант улс]] |year_start = 1347 |year_end = 1462 |event_start = Моголистан [[Цагаадайн улс]]аас салав |date_start = |event1 = |date_event1 = 1347 |event2 = |date_event2 = |event3 = |date_event3 = |event_end = Моголистан Баруун Моголистан, Зүүн Моголистан гэсэн хоёр хэсэг болж бутрав |year_end = 1462 |leader1 = Туглугтөмөр |year_leader1 = 1347-1363 |leader2 = Иляс Хожа |year_leader2 = 1363–1368 |leader3 = Эсэнбука II |year_leader3 = 1429–1462 |title_leader = хан |year_start = 1347 |year_end = 1462 |stat_area1 = |today = {{flag|Киргиз}}<br>{{flag|Хятад}}<br>{{flag|Узбекистан}}<br>{{flag|Тажикистан}}<br>{{flag|Казахстан}} }} {{Монголчуудын түүх}} '''Моголистан''' бол 1346 онд [[Цагадайн улс]]аас салан тусгаар болсон монгол угсааны улс юм. Моголистан нь Цагадайн улсын зүүн хэсгийн газар нутаг бөгөөд Моголистаныг нүүдэлчин монголчууд удирдаж байсан тул суурин иргэд давамгайлсан Цагадайн улсын баруун хэсэг болох [[Мавереннахр]]аас 14-р зууны дундуур тусгаарлажээ. Мөн Жетийн улс, [[уйгур хэл]]<nowiki/>ээр Мамлакат-и Могулийе гэж нэрлэдэг. Моголистан улс нь одоогийн [[Шиньжян - Уйгурын өөртөө засах орон|Шиньжаан]], зүүн өмнөд [[Казахстан]]ыг захирч байгаад 17-р зуунд Зүүнгарын Галдан Бошигт хаан эзлэгджээ. Барууны түүх судлалд -«Зүүн Цагаадайн хаант улс» гэж тэмдэглэдэг байна. [[Балхаш]] нуураас зүүн тийш Тэнгэр уулын дагуух нутаг Моголистаны шууд удирдлаганд байв. Харин монгол удирдагчдын шууд удирдлаганд байдаггүй байв. Моголистаний ноёлох анги болох нүүдэлчин монголчууд тал хээр нутагт голлон төвлөрч байсан ба могол ноёд монгол ноёдын адил өргөөгөө байнга шилжүүлэн нүүлгэдэг байжээ. Өмнөд Шиньжаан цөлөрхөг газар байсан тул могол ноёдийн өргөө тэнд байрладаггүй байв. Харин Ойрад хойд Шиньжаанийг эзэлж Моголистаныг тасралтгүй довтлох болсон тул нийслэлээ урагш шилжүүлж өмнөд Шиньжаанийг шууд удирдах болжээ. Мөн тэд Узбекистаны [[Ташкент]], [[Ферган]]ы хөндий, [[Бадахшан]] мужийн зарим хэсгийг нэг хэсэг захирч байжээ. Моголистан гэсэн нэр нь "могол" (монгол), "стан" (газар орон, улс) буюу "монгол улс", "монголчуудын орон" гэсэн утгатай учир нь эндхийн монголчууд Цагадайн баруун хэсгийн монголчуудтай харьцуулахад монгол хэл, нүүдэлчин уламжлал, соёлоо илүү хадгалж үлдсэн байв. Моголистанчууд лалын шашинд орсоноор аажимаар хэл соёлоо алдаж 18-р зууны үед одоогийн уйгаруудын дунд бүрэн уусчээ. Моголистан буюу могол гэсэн нэр нь хэд хэдэн утгатай. Явцуу утгаараа Моголистаны буюу Цагадайн улсын зүүн хэсгийн нүүдэлчин монголчуудыг могол, моголистанчууд гэж нэрлэдэг. Мөн монгол болон хүн амын ихэнх хэсэг болох түрэг иргэдийг хамтад нь могол, моголистанчууд гэж нэрлэдэг. 15-р зууны дундуур монгол, түрэг гаралтай аймаг холилдсон казахууд [[Долоон ус]]анд нүүн ирж тэндхийн монгол, түрэг аймгуудтай холилдон 1465 онд [[:en:Kazakh Khanate|Казахын хант улс]]ыг байгуулан аажимаар газар нутгаа тэлсэн нь одоогийн [[Казахстан]] улсын үндэс болжээ. Харин Долоон усанд байсан моголчууд казахын [[:en:Great jüz|Их ордын]] бүрэлдэхүүнд орон ууссан ба одоогийн Их орд нь үндсэндээ баруун Моголистанчууд буюу Долоон усны моголчуудаас (монголын [[:en:Dughlats|дулат]]/долоод, [[жалайр]] г.м аймаг болон түрэг овог аймгууд) бүрджээ. Чингис хаан Ил Тарвагатай, Кашгараас Трансоксани (одоогийн Узбекстан, Туркменистан) хүртэлх одоогийн Төв Азийн станууд болон Ираны хойд хэсгийг Цагаадайд өвлөн үлдээснээр Цагаадайн мэдэлд Их Монгол улсын бүрэлдэхүүнд байж байгаад Мөнх хааны дараагаар Их Монгол улс задарахад Эрчис мөрнөөс Афганы Газни хот Трансоксаноос Таримын хөндий хүртэл газар нутагтай, Цагаадайн удмын Монгол удирдлагатай Цагаадайн улс гэгдэн 1346 онд Газан хааныг өнгөрсний хойно баруун (Трансоксани) зүүн (Могулистан) (хожим барууныг нь Кашгар зүүнийг нь Уйгарстан гэх болсон) хэсэгт хуваагдах хүртэл оршин тогножээ. XIV зуунд Монголын эзэнт гүрэн задрахад Шиньжаан Моголистаны (зарим гадны түүхчид Цагаадайн улсыг 1500 онд мөхсөн гэх нь бий) бүрэлдэхүүнд оржээ. Согдоос дам авсан уйгар бичгийг Монголын эзэнт гүрэн төрийн бичгээ болгожээ. Цагаадайн улсын талаар илүү тодруулахад тус улсын газар нутаг нь өнөөгийн [[Узбекистан]] бүхэлдээ, Казахстаны өмнөд хэсэг, [[Афганистан]]ы хойд ба өмнөд хэсэг, өнөөгийн Тажикстан, Кыргызстан бүхэлдээ багтаж байлаа. Түрэгүүд амьдардаг хэсгийг нь [[Туркестан]] гэж нэрлэдэг Баруун хэсгийг караунасчууд голлон хэд хэдэн аймгийн толгойлогчид мэдэн захирч ёс төдий хан тодруулдаг байв. Зүүн хэсгийг нь буюу Моголистаныг 1347-1363 он хүртэл [[Төглөгтөмөр|Төглөг Төмөр]] анх захиран Монголчуудын дунд эрх мэдлээ нэмэгдүүлэн лалын шашныг жөгжүүлж, 1360-1361 онуудад хоёронтоо баруун хэсгийг нэгтгэх оролдлого хийсэн боловч баруун хэсгийн аймгуудын удирдагчдыг бүрэн захиргаандаа оруулж чадахгүй байсаар 1363 онд өөд болсноор моголчууд Мавераннарыг (Трансоксани) орхин гарч Трансоксанийг Караунасын Амир Хусейн хяналтандаа авчээ. Доголон Төмөр өөрийгөө Чингис хааны хойчис хэмээн зарлаж, Цагадайн улсыг сэргээхээр Амир Хусейнтай тэмцэлдэж эхлэн 1366 онд Хусейн болон Сербедар нарыг бут цохин Самаркандыг авч, 1369 онд Трансоксанид ноёрхолоо тогтоон 1370 онд Эмир гэгдэн Цагаадайг улсыг залгамжлан 30 гаран жил байлдан дагуулал хийж, Афганд Хератын, Персэд Ширазын, Иракт Багдадын, Энэтхэгт Дэлийн, Сирид Дамаскусын захирагчдыг байлдан дарж газар нутгаа тэлжээ. Тэрээр Оттомон Түрэгийг Ангорт цохисны дараа Монголын эзэнт гүрнийг дахин байгуулах зорилгоор Хятадын Мин улсыг дайлахаар явах замдаа 1405 онд өөд болж, түүний байгуулсан эзэнт гүрэн 1447 он хүртэл түүний хүү Хератад нийслэлсэн Шах Рукийн захиргаан дор оршин байв. Цагаадайн улсын зүүн хэсгийг Цагаадайн удмынхан захирсаар зарим үед Төмрийн удмынхантай найрамдаж холбоолох, зарим үед байлдах зэргээр 17-р зуун хүрч Уйгарын Апаг Хожа болон түүний удмын Хожижануудын шашны дэглэмд байр сууриа алдсан юм. Цагаадайн хаант улсын үед Харханлигийн соёл тэргүүлэн исламын соёл хүчирхэгжин Харахожагийн буддистууд лалын шашинд орцгоосон бөгөөд ноёрхогч ангийг Моголчууд, суурин хүмүүс, худалдаачдыг Сартууд, тариачдыг Таранчууд гэдэг байв. Энэ нэршил Турфан Кашгараас гадна Трансоксанид ч гэсэн Төмөрийнхөн эсвэл Цагаадайн удмынханы хэн нь төр барихаас үл шалтгаалан адилхан байв. Одоогийн Узбек болон Уйгарт одоог хүртэл энэ ойлголт хүчтэй байдаг байна. 15-р зууны эхэн үед Вэйс хан (1418—1421, 1425—1428) Ойрадтай 61 удаа тулалдаж 1 ялалт байгуулж 2 удаа олзлогджээ. Тэр эхний удаа олзлогдохдоо их хэмжээний золиос төлж чөлөөлөгджээ. Түүнийг хоёр дахь удаагаа олзлогдоход Ойрадын ноён Эсэн тайш "Энэ удаад би чамайг зүгээр явуулахгүй. Чи надад эгч Махтум-ханимаа золиосонд өгөх ёстой" гэжээ. Ингээд Вэйс хан шаардлагийг нь биелүүлж дахин олзноос ангижирсан байна.<ref>[http://books.google.mn/books?id=dIAGAwAAQBAJ&pg=PA193&lpg=PA193&dq=%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B+%D0%BF%D0%BE+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2+XV-XVIII+%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D0%BE%D0%B2+%D0%BE%D0%BD+%D0%B2%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8C+%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BF%D0%B5%D0%BB+%D0%BC%D0%B0%D1%85%D1%82%D1%83%D0%BC+%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BC&source=bl&ots=R8NWdvC-IO&sig=w06QcyDTWdcGTkgpM5jupNStJuI&hl=mn&sa=X&ei=UYEtU_zQNsfloAS0z4CwCQ&ved=0CBsQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false С.К. Ибрагимов. Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков]</ref> 1428 онд моголчуудын дунд зөрчил үүсч Вэйс хан алагджээ. Моголистан нь XIV-XV зууны үед нүүдлийн соёл иргэншил давамгайлсан газар нутаг байсан бөгөөд XVI зууны үед суурин соёл иргэншилд шилжиж, [[Ислам]]ын шашныг шүтэх болжээ. Моголистаны баруун талаас Казахууд, зүүн талаас Ойрадууд довтлох болсон тул Моголистаны Султан Саид хаан өмнө зүг рүү нүүж, Яркенд хотод нийслэллэж, улсаа [[Яркендын хант улс]] хэмээн нэрийдэх болжээ. Хожим нь энэ улс Кашгарын хант улс нэртэй болсон ба мөн Могул, Саид гэсэн нэрээр нэрлэгдэж байв. Моголистан нь 1346 оноос хойш нэгдмэл байдлаар 100-аад жил оршин тогтнож байгаад Яркендын хант улс зэрэг хэд хэдэн хэсэгт хуваагдан бутарчээ. Моголистан, Яркендын хант улсыг Цагадай хаанаас гаралтай Туглугтөмөрийн угсааныхан захирч байсан учир Цагадайн улсыг 1696 он хүртэл оршин тогтнож байсан гэж үздэг. Гэвч 14-р зуунд Цагадайн улс бүхэлдээ [[Төмөрийн улс]]ад эзлэгдсэн учир Моголистан, Яркендын хант улс нь Цагадайн улсын үргэлжлэл байсан эсэх нь маргаантай байдаг. Моголистанаас задран гарсан улсуудын нэг болох Цагадайн удмын [[Хамилийн хант улс]] 1930 он хүртэл Шиньжааны зүүн хойд нутаг дахь [[Хамил тойрог]]т оршин тогтнож байв. ==Ишлэл== {{Reflist}} ==Мөн үзэх== *[[:en:Mirza Muhammad Haidar Dughlat|Mirza Muhammad Haidar Dughlat]] ==Зураг== <gallery> File:Badakhshan.svg|Бадахшан File:Fergana valley topo political.png|[[Памир]]ийн уулан дахь Ферганы хөндий File:Ферганская долина.png|Ферганы хөндий File:Семиреченская область 1900.svg|Семиречье буюу [[Долоон ус]] муж. 1900 он </gallery> == Гадаад холбоос == *[http://www.vostlit.info/haupt-Dateien/index-Dateien/H.phtml?id=2062ХАЙДАР, МИРЗА МУХАММАД, Тарих-и Рашиди] *[http://www.kazakhistory.ru/post27.php Образование казахского государства] *[http://www.angelfire.com/on/paksoy/ozkaz.html Z. V. Togan: The Origins of the Kazaks and the Ozbeks] *[http://vlib.iue.it/carrie/cec/ozkaz.shtml Происхождение казахов и узбеков] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Моголистан| ]] [[Ангилал:Шинжааны түүх]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] dx9g02dbgws6juya09mtaofodwmw9cs 706868 706867 2022-07-31T17:40:35Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |conventional_long_name = Зүүн Цагадайн хант улс<br> Моголистан |continent = |image_map = Moghulistan.PNG |image_map_caption = 1450 онд Моголистан |capital = Алмалиг хот |religion = бөө шүтлэг хожим нь лалын суннит урсгал |common_languages = [[Монгол хэл]]<br>[[Цагадайн хэл]] |status = [[хант улс]] |year_start = 1347 |year_end = 1462 |event_start = Моголистан [[Цагаадайн улс]]аас салав |date_start = |event1 = |date_event1 = 1347 |event2 = |date_event2 = |event3 = |date_event3 = |event_end = Моголистан Баруун Моголистан, Зүүн Моголистан гэсэн хоёр хэсэг болж бутрав |year_end = 1462 |leader1 = Туглугтөмөр |year_leader1 = 1347-1363 |leader2 = Иляс Хожа |year_leader2 = 1363–1368 |leader3 = Эсэнбука II |year_leader3 = 1429–1462 |title_leader = хан |year_start = 1347 |year_end = 1462 |stat_area1 = |today = {{flag|Киргиз}}<br>{{flag|Хятад}}<br>{{flag|Узбекистан}}<br>{{flag|Тажикистан}}<br>{{flag|Казахстан}} }} {{Монголчуудын түүх}} '''Моголистан''' бол 1346 онд [[Цагадайн улс]]аас салан тусгаар болсон монгол угсааны улс юм. Моголистан нь Цагадайн улсын зүүн хэсгийн газар нутаг бөгөөд Моголистаныг нүүдэлчин монголчууд удирдаж байсан тул суурин иргэд давамгайлсан Цагадайн улсын баруун хэсэг болох [[Мавереннахр]]аас 14-р зууны дундуур тусгаарлажээ. Мөн Жетийн улс, [[уйгур хэл]]<nowiki/>ээр Мамлакат-и Могулийе гэж нэрлэдэг. Моголистан улс нь одоогийн [[Шиньжян - Уйгурын өөртөө засах орон|Шиньжаан]], зүүн өмнөд [[Казахстан]]ыг захирч байгаад 17-р зуунд Зүүнгарын Галдан Бошигт хаан эзлэгджээ. Барууны түүх судлалд -«Зүүн Цагаадайн хаант улс» гэж тэмдэглэдэг байна. [[Балхаш]] нуураас зүүн тийш Тэнгэр уулын дагуух нутаг Моголистаны шууд удирдлаганд байв. Харин монгол удирдагчдын шууд удирдлаганд байдаггүй байв. Моголистаний ноёлох анги болох нүүдэлчин монголчууд тал хээр нутагт голлон төвлөрч байсан ба могол ноёд монгол ноёдын адил өргөөгөө байнга шилжүүлэн нүүлгэдэг байжээ. Өмнөд Шиньжаан цөлөрхөг газар байсан тул могол ноёдийн өргөө тэнд байрладаггүй байв. Харин Ойрад хойд Шиньжаанийг эзэлж Моголистаныг тасралтгүй довтлох болсон тул нийслэлээ урагш шилжүүлж өмнөд Шиньжаанийг шууд удирдах болжээ. Мөн тэд Узбекистаны [[Ташкент]], [[Ферган]]ы хөндий, [[Бадахшан]] мужийн зарим хэсгийг нэг хэсэг захирч байжээ. Моголистан гэсэн нэр нь "могол" (монгол), "стан" (газар орон, улс) буюу "монгол улс", "монголчуудын орон" гэсэн утгатай учир нь эндхийн монголчууд Цагадайн баруун хэсгийн монголчуудтай харьцуулахад монгол хэл, нүүдэлчин уламжлал, соёлоо илүү хадгалж үлдсэн байв. == Түүх == Моголистанчууд лалын шашинд орсоноор аажимаар хэл соёлоо алдаж 18-р зууны үед одоогийн уйгаруудын дунд бүрэн уусчээ. Моголистан буюу могол гэсэн нэр нь хэд хэдэн утгатай. Явцуу утгаараа Моголистаны буюу Цагадайн улсын зүүн хэсгийн нүүдэлчин монголчуудыг могол, моголистанчууд гэж нэрлэдэг. Мөн монгол болон хүн амын ихэнх хэсэг болох түрэг иргэдийг хамтад нь могол, моголистанчууд гэж нэрлэдэг. 15-р зууны дундуур монгол, түрэг гаралтай аймаг холилдсон казахууд [[Долоон ус]]анд нүүн ирж тэндхийн монгол, түрэг аймгуудтай холилдон 1465 онд [[:en:Kazakh Khanate|Казахын хант улс]]ыг байгуулан аажимаар газар нутгаа тэлсэн нь одоогийн [[Казахстан]] улсын үндэс болжээ. Харин Долоон усанд байсан моголчууд казахын [[:en:Great jüz|Их ордын]] бүрэлдэхүүнд орон ууссан ба одоогийн Их орд нь үндсэндээ баруун Моголистанчууд буюу Долоон усны моголчуудаас (монголын [[:en:Dughlats|дулат]]/долоод, [[жалайр]] г.м аймаг болон түрэг овог аймгууд) бүрджээ. Чингис хаан Ил Тарвагатай, Кашгараас Трансоксани (одоогийн Узбекстан, Туркменистан) хүртэлх одоогийн Төв Азийн станууд болон Ираны хойд хэсгийг Цагаадайд өвлөн үлдээснээр Цагаадайн мэдэлд Их Монгол улсын бүрэлдэхүүнд байж байгаад Мөнх хааны дараагаар Их Монгол улс задарахад Эрчис мөрнөөс Афганы Газни хот Трансоксаноос Таримын хөндий хүртэл газар нутагтай, Цагаадайн удмын Монгол удирдлагатай Цагаадайн улс гэгдэн 1346 онд Газан хааныг өнгөрсний хойно баруун (Трансоксани) зүүн (Могулистан) (хожим барууныг нь Кашгар зүүнийг нь Уйгарстан гэх болсон) хэсэгт хуваагдах хүртэл оршин тогножээ. XIV зуунд Монголын эзэнт гүрэн задрахад Шиньжаан Моголистаны (зарим гадны түүхчид Цагаадайн улсыг 1500 онд мөхсөн гэх нь бий) бүрэлдэхүүнд оржээ. Согдоос дам авсан уйгар бичгийг Монголын эзэнт гүрэн төрийн бичгээ болгожээ. Цагаадайн улсын талаар илүү тодруулахад тус улсын газар нутаг нь өнөөгийн [[Узбекистан]] бүхэлдээ, Казахстаны өмнөд хэсэг, [[Афганистан]]ы хойд ба өмнөд хэсэг, өнөөгийн Тажикстан, Кыргызстан бүхэлдээ багтаж байлаа. Түрэгүүд амьдардаг хэсгийг нь [[Туркестан]] гэж нэрлэдэг Баруун хэсгийг караунасчууд голлон хэд хэдэн аймгийн толгойлогчид мэдэн захирч ёс төдий хан тодруулдаг байв. Зүүн хэсгийг нь буюу Моголистаныг 1347-1363 он хүртэл [[Төглөгтөмөр|Төглөг Төмөр]] анх захиран Монголчуудын дунд эрх мэдлээ нэмэгдүүлэн лалын шашныг жөгжүүлж, 1360-1361 онуудад хоёронтоо баруун хэсгийг нэгтгэх оролдлого хийсэн боловч баруун хэсгийн аймгуудын удирдагчдыг бүрэн захиргаандаа оруулж чадахгүй байсаар 1363 онд өөд болсноор моголчууд Мавераннарыг (Трансоксани) орхин гарч Трансоксанийг Караунасын Амир Хусейн хяналтандаа авчээ. Доголон Төмөр өөрийгөө Чингис хааны хойчис хэмээн зарлаж, Цагадайн улсыг сэргээхээр Амир Хусейнтай тэмцэлдэж эхлэн 1366 онд Хусейн болон Сербедар нарыг бут цохин Самаркандыг авч, 1369 онд Трансоксанид ноёрхолоо тогтоон 1370 онд Эмир гэгдэн Цагаадайг улсыг залгамжлан 30 гаран жил байлдан дагуулал хийж, Афганд Хератын, Персэд Ширазын, Иракт Багдадын, Энэтхэгт Дэлийн, Сирид Дамаскусын захирагчдыг байлдан дарж газар нутгаа тэлжээ. Тэрээр Оттомон Түрэгийг Ангорт цохисны дараа Монголын эзэнт гүрнийг дахин байгуулах зорилгоор Хятадын Мин улсыг дайлахаар явах замдаа 1405 онд өөд болж, түүний байгуулсан эзэнт гүрэн 1447 он хүртэл түүний хүү Хератад нийслэлсэн Шах Рукийн захиргаан дор оршин байв. Цагаадайн улсын зүүн хэсгийг Цагаадайн удмынхан захирсаар зарим үед Төмрийн удмынхантай найрамдаж холбоолох, зарим үед байлдах зэргээр 17-р зуун хүрч Уйгарын Апаг Хожа болон түүний удмын Хожижануудын шашны дэглэмд байр сууриа алдсан юм. Цагаадайн хаант улсын үед Харханлигийн соёл тэргүүлэн исламын соёл хүчирхэгжин Харахожагийн буддистууд лалын шашинд орцгоосон бөгөөд ноёрхогч ангийг Моголчууд, суурин хүмүүс, худалдаачдыг Сартууд, тариачдыг Таранчууд гэдэг байв. Энэ нэршил Турфан Кашгараас гадна Трансоксанид ч гэсэн Төмөрийнхөн эсвэл Цагаадайн удмынханы хэн нь төр барихаас үл шалтгаалан адилхан байв. Одоогийн Узбек болон Уйгарт одоог хүртэл энэ ойлголт хүчтэй байдаг байна. 15-р зууны эхэн үед Вэйс хан (1418—1421, 1425—1428) Ойрадтай 61 удаа тулалдаж 1 ялалт байгуулж 2 удаа олзлогджээ. Тэр эхний удаа олзлогдохдоо их хэмжээний золиос төлж чөлөөлөгджээ. Түүнийг хоёр дахь удаагаа олзлогдоход Ойрадын ноён Эсэн тайш "Энэ удаад би чамайг зүгээр явуулахгүй. Чи надад эгч Махтум-ханимаа золиосонд өгөх ёстой" гэжээ. Ингээд Вэйс хан шаардлагийг нь биелүүлж дахин олзноос ангижирсан байна.<ref>[http://books.google.mn/books?id=dIAGAwAAQBAJ&pg=PA193&lpg=PA193&dq=%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B+%D0%BF%D0%BE+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D1%85%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B2+XV-XVIII+%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D0%BE%D0%B2+%D0%BE%D0%BD+%D0%B2%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%8C+%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BF%D0%B5%D0%BB+%D0%BC%D0%B0%D1%85%D1%82%D1%83%D0%BC+%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BC&source=bl&ots=R8NWdvC-IO&sig=w06QcyDTWdcGTkgpM5jupNStJuI&hl=mn&sa=X&ei=UYEtU_zQNsfloAS0z4CwCQ&ved=0CBsQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false С.К. Ибрагимов. Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков]</ref> 1428 онд моголчуудын дунд зөрчил үүсч Вэйс хан алагджээ. Моголистан нь XIV-XV зууны үед нүүдлийн соёл иргэншил давамгайлсан газар нутаг байсан бөгөөд XVI зууны үед суурин соёл иргэншилд шилжиж, [[Ислам]]ын шашныг шүтэх болжээ. Моголистаны баруун талаас Казахууд, зүүн талаас Ойрадууд довтлох болсон тул Моголистаны Султан Саид хаан өмнө зүг рүү нүүж, Яркенд хотод нийслэллэж, улсаа [[Яркендын хант улс]] хэмээн нэрийдэх болжээ. Хожим нь энэ улс Кашгарын хант улс нэртэй болсон ба мөн Могул, Саид гэсэн нэрээр нэрлэгдэж байв. Моголистан нь 1346 оноос хойш нэгдмэл байдлаар 100-аад жил оршин тогтнож байгаад Яркендын хант улс зэрэг хэд хэдэн хэсэгт хуваагдан бутарчээ. Моголистан, Яркендын хант улсыг Цагадай хаанаас гаралтай Туглугтөмөрийн угсааныхан захирч байсан учир Цагадайн улсыг 1696 он хүртэл оршин тогтнож байсан гэж үздэг. Гэвч 14-р зуунд Цагадайн улс бүхэлдээ [[Төмөрийн улс]]ад эзлэгдсэн учир Моголистан, Яркендын хант улс нь Цагадайн улсын үргэлжлэл байсан эсэх нь маргаантай байдаг. Моголистанаас задран гарсан улсуудын нэг болох Цагадайн удмын [[Хамилийн хант улс]] 1930 он хүртэл Шиньжааны зүүн хойд нутаг дахь [[Хамил тойрог]]т оршин тогтнож байв. ==Ишлэл== {{Reflist}} ==Мөн үзэх== *[[:en:Mirza Muhammad Haidar Dughlat|Mirza Muhammad Haidar Dughlat]] ==Зураг== <gallery> File:Badakhshan.svg|Бадахшан File:Fergana valley topo political.png|[[Памир]]ийн уулан дахь Ферганы хөндий File:Ферганская долина.png|Ферганы хөндий File:Семиреченская область 1900.svg|Семиречье буюу [[Долоон ус]] муж. 1900 он </gallery> == Гадаад холбоос == *[http://www.vostlit.info/haupt-Dateien/index-Dateien/H.phtml?id=2062ХАЙДАР, МИРЗА МУХАММАД, Тарих-и Рашиди] *[http://www.kazakhistory.ru/post27.php Образование казахского государства] *[http://www.angelfire.com/on/paksoy/ozkaz.html Z. V. Togan: The Origins of the Kazaks and the Ozbeks] *[http://vlib.iue.it/carrie/cec/ozkaz.shtml Происхождение казахов и узбеков] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Моголистан| ]] [[Ангилал:Шинжааны түүх]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] e3bd5kuru7xe3pjeou9dnw5po52md61 0 20570 706880 706418 2022-07-31T19:19:54Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Хидан Улс |conventional_long_name =Их Ляо Улс<br>[[Зураг:契丹國.png|60px]] |common_name = Хидан Улс, Ляо Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = эрт үе |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 907 |year_end = 1125 |event_start = [[Амбагян|Елюй Амбагян]], Киданы ханлигийн илижин буюу хан болов. |event_end = Их Ляо Улс мөхөв. |date_start = |date_event1 = 916 |event1 = Елюй Амбагян, Киданы аймгуудыг нэгтгээд Хидан Улсын их хаан болов. |date_event2 = |event2 = |date_event3 = 1125 |event3 = |p1 = [[Тан улс]] |flag_p2 = |p2 = [[Бохай улс]] |p3 = [[Зүбү|Гучин Татар]] |s1 = [[Алтан улс]] |flag_s1 = |s2 = [[Хар Хидан]] |flag_s2 = |s3 = [[Хамаг Монгол]] |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Kidan - Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital =Шаньжин (Линьхуан ордон)<ref>Одоогийн Баарин зүүн хошууны нутагт байсан</ref> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Кидан хэл]], [[Хятад хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]], хожим [[Буддын шашин]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} [[Зураг:Mongolia XI.jpg|thumb|Хидан Улс]] [[Файл:KhitanAD1000.png|thumb|Хидан улс, 1000 оны үед]] [[Зураг:Kidan.png|thumb|Хидан улс, 1096 оны үед]] [[Файл:1000 on.jpg|thumb|1000 он]] '''Хидан Улс'''<ref>[https://catalog.msue.edu.mn/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=71307 Монголын эртний түүх судлал Ред Далай Ч.]</ref> буюу бүрнээрээ Ляо Улс, X-XII зууны үеийн Зүүн хойд Азид оршин тогтнож байжээ. '''[[Киданчууд|Кидан үндэстэн]]''' нь анх [[Лууха гол]]ын баруун талаар, [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний]] умард саваар (Ордосын [[Шар мөрөн]] биш) нутаглаж байсан бололтой бөгөөд яваандаа Шар тэнгисийн эрэг хүртэлх нутагт тархан суужээ. Тэд [[Сяньби]] нарын адил [[дорнод ху]] нарын удам байсан ба тэдний ихэнх нь өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос [[Алтайн нуруу|Алтайгаас]] зүүн тийш [[Хэрлэн гол]]ын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ. == Удам гарвал == [[Киданчууд|Кидан үндэстэн]] уг удмын хувьд [[дунху]] аймгийн [[сяньби]] нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг [[Монгол]]чууд гэж үздэг. Хэл судлалын талаар хийсэн судалгаагаар ч монгол хэлтэн байсан нь нотлогдсон. Кидан нарын 100 үг тутмаас 70 нь Монгол үг байдаг. Жишээ нь: Боули-Боол, шава-шувуу, ике-их, найхэ-нохой, толи-туулай гэх мэт. Тан улсын сударт Кидан нарын аж ахуй, үг хэл зан заншил нь Монголын [[шивэй]] нартай адил гэсэн байдаг. [[Антропологи]]йн судалгаагаар Монгол төрхтөн болохыг нь судалжээ. Кидан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. == Түүх== {{Монголын түүх}} [[Файл:SancaiPlateLiaoX-XII.JPG|left|thumb|Кидан гүрний үеийн [[Санкай]] таваг, X-XII зуун.]] Киданчуудын дунд овгийн байгуулал задарч цэргийн ардчиллын шатанд шилжих үйл явц явагдаж байжээ. Тухайлбал: III-IV зууны үед овгийн ахлагч болон найман аймаг холбооны тэргүүлэгчийг сонгож Да-Хэ гэж нэрлэдэг, тэр нь бусад долоон аймгийн тэргүүлэгчдийг захирдаг бөгөөд гэрийх нь өмнө туг хэнгэрэг байрлуулдаг байжээ. Энэхүү Да-хэ гэдэг нэр нь цаашдаа эрх барих овог аймгийн нэр болсон байна. Кидан нар * Хэв хуулиар нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг> * Хүрээ нүүдэл хийдэг * Овог дотрооо гэрлэхийг цээрлэдэг байсан нь овгийн ёст байдлыг илрэл байв. [[Файл:Liao Dynasty - Guan Yin statue.jpg|thumb|200px|left|Кидан гүрний үеийн Гуань Инь-ий өнгө хослосон модон сийлбэр; Хятад улс, (М.Э 907-1125)]] V зууны сүүлчийн хагасаас VII зууны эхэн хүртэл [[Тоба]]гийн [[Тоба Вэй|Их Вэй улс]] ба [[Түрэг]]ийн хаант улсын харьяанд байжээ. Харин 648 онд [[Нанхиад]]ын Тан улсад дагаар орж 682 он хүртэл түүний харьяанд найман муж болон захирагдаж байв. 699 онд Түрэгт эзлэгдэн харьяалагдах болсон боловч харьцангуй биеэ даасан байдалтай байв. Энэ үеэс кидан нарын дунд төр улсын эх үүсгэл тавигдсан байна. Тухайлбал: Торгон цэрэг, Харцгай цэрэг гэсэн 2 төрлийн цэрэг эртэй болсон, сайн, түшмэл, зонхилогчид зэрэг албан тушаал бий болсон, албаны хэрэгт уналга, хөсөг залгуулах үүрэгтнүүд бий болж түүгээр мөнгөн, модон, загасны дүрсэн пайзтан түшмэлүүд "зар" бичигтэй зорчиж байв. Пайзны бичиг нь "угтуул" гэсэн үгтэй бол цэрэг дайчлах хэргээр явдаг, "довтлон морилох" гэсэн үгтэй бол алба татвар хураагч нар байдаг байв. Газар эдэлбэрийн хуультай болж, газрыг # Язгуурын эдэлбэр газар # Тариа ногооны # Бэлчээрийн # Ан гөрөөний # Хүүр оршуулгын гэсэн хэлбэрүүдээр эзэмшүүлэх болсон. Албан татвар нь # Боомтын # Давсны, Архины онцгой албан татвар гэх мэт нэртэй байв. [[Файл:Asia_1025ad.jpg|thumb|left|200px|Ази тив 1025 оны үед]] [[Файл:Liao_dynasty_furniture.jpg|thumb|right|200px|Газар доороос олдсон Киданы үеийн гэрийн тавилга]] [[Файл:FuneraryMaskLiao10thcentury.jpg|thumb|left|300xp|Киданы оршуулгын баг, X зуун.]][[Файл:LiaoDynastySancaiLuohanCirca1000.jpg|thumb|Кидан гүрний үеийн шаазан бурхан.]] Нанхиад айл өрхийг "олзлогдогсод" гэдэг, [[Монгол]] улсын биш нүүдэлчдийг "буруу хэлтэй" гэдэг байлаа. Нанхиадуудаас торго, бөс даавуу, цай, эм тан, цагаан хүдэр, цагаан шаазгайгаар алба авдаг байжээ. Үүнийгээ "алба" гэдэг, гар урчуудаас "түрээс", худалдаачдаас худалдааны "гааль" хэмээн нэрлэдэг байв. Хууль цаазын түшмэлтэй болж ялт хүнийг газар гянданд хорих болсон. VIII зууны дунд үеэс Киданууд аль нэг улсад харьяалагдахаа больж гадаад байдлаа бэхжүүлэн хүчирхэгжиж 8 аймаг 38 болтлоо өссөн байв. Энэ үед Киданчууд тэргүүнээ [[хан]] гэх болжээ. Киданчууд VIII-IX зууны үед олзны хүнийг боол болгож аж ахуйн ажилд ашигладаг байв. 907 онд Елюй овгийн [[Амбагян]] ханд өргөмжлөгдсөнөөр улсаа Кидан гүрэн гэж нэрлэснээр язгууртны эрх мэдэл нэмэгдэж, засаг төрийн байгууллагууд байгуулагдсан ба нүүдэлчин иргэдээ захирах умард өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваан захирчээ. Энэ үеийн Нанхиад орон "Таван ус, арван ханлиг-ийн үе" хэмээн нэрлэгдсэн төр засаглалтай байсан боловч Кидан нарыг хүчирхэгжихэд саад хийж чадсангүйгээр барахгүй Нанхиадын урвагч түшмэлүүд Киданы язгууртнуудад зулгуйдан нөлөөлж, Киданы төр ёсоо бэхжүүлэхэд түлхэж болжээ. Тухайлбал [[Хань Яньхуй]] гэгч Амбагян ханы албан ёсны зөвлөгч нь болж хот байгуулах, орд харш цоглох, суурьшмал иргэдэд газар олгож тариа тариулах, цааз хууль, түшмэдийн зэрэг дэв тогтоох хэрэгт тус дэм үзүүлжээ. Амбагян хан 907 оноос хойш нийт есөн жил [[төр]] барьж Киданы ханг гурван жилд нэг удаа сонгох цаг хугацааг зөрчөөд зогсоогүй хан ширээг залгамжлах ёсыг бий болгосон нь Нанхиад зөвлөхтэй холбоотой байв. 922 оны үед улсын цэргийн ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50000 хүнтэй их цэрэг байгуулжээ. 923 оноос Киданы гадаад байдал үлэмж бэхжин Азийн бусад улсуудтай харилцаа тогтоосон байна. 923 онд [[Персийн эзэнт гүрэн|Перс улс]]аас, 924 онд [[Солонгос]]ын гурван хаант улсын нэг [[Силла улс]]аас Хидан Улсад элч ирж байжээ. 923-924 онд Зүүн далай ([[Шар тэнгис]])-гаас [[Алтайн нуруу|Алтайн уулс]], [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээс]] [[Хэрлэн гол|Хэрлэн]] хүртэл нутгийг эрхэндээ оруулсан байна. 924 онд Дорнод тэнгисийн захын [[Бохай улс]]ыг эрхшээлдээ оруулж түүнийг [[Дорнод Дан]] хэмээ түшмэг улс болгож жил бүр 150000 [[бөс бараа]], 1000 [[морь|мориор]] алба бариулж байв. Хятад нар Нанхиад орны төв хэсэгт довтлон 938 онд [[Бээжин]] хотыг эзлэн авчээ. Ийнхүү Кидан нар [[Нанхиад]] орны төв болон зүүн хойт хэсгийг бүхэлд нь эрхшээлдээ оруулснаас хойш тэдгээр нутгийн соёл иргэншил бүхэлдээ [[Кидан гүрнийх|Кидан]] болж түүхэнд тэмдэглэгджээ. Киданчууд 10-р зууны үед [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]ыг эзэлж байсан байж болох юм. <ref name="Гусейнов">[http://www.turkist.org/2011/03/nikolai-huseinov-kyrgyz-kaqanat.html Николай Гусейнов "Кыргызский каганат - тюркское государство на Енисее"]</ref> Харин 1005 оны үед өмнөт нутгийн [[Сүн улс]]тай найрамдсаны дараа хүлгийн жолоо, зэвсгийн үзүүрийг [[Солонгос]], [[Уйгур]], [[Тангуд]] зэрэг газар орнуудад хандуулжээ. XI зууны дунд үед Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд нийслэл хот-5, [[чжоу]]-6, бэхлэлт хот-150, [[сянь]] хошуу-200, овог аймаг-5000, хараат улс-60 байв гэсэн мэдээ байдаг. Хидан Улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөрийн хэл заншил, амьдралы ахуйтай эрээвэр, хураавар аймаг угсаатан багтаж агсан нь ирээдүйн хувь тавиланд нь сайнаар нөлөөлөөгүй нь мэдээж. Кидан гүрний төрийн захиргааны тогтолцоо гурван хэлбэртэй байв. Үүнд # 3000 цэрэг гаргах үүрэгтэй Их аймаг, өөрөөр Киданы гол аймгууд # 1000 гаргах үүрэгтэй Бага аймгууд # Эзлэгдсэн хараат аймгуудын захиргаа зэрэг болно. Их аймаг бүрийг Илижин (эл эзэн) толгойлж түүний дор зүүн баруун [[зайсан]], [[тайш]], [[сыту]] тушаалтан нар захирч байжээ. Эзлэгдсэн олон аймаг, улс ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дунд үеэс улам хүчтэй болж XII зууны эхэн үеэс зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хамниган угсааны [[зүрчид|зүрчид аймаг]] 1113 онд бослого гаргаж өөрийн нутаг Кидан гүрний зарим нутгийг ч эзлэн авч 1115 онд [[Алтан улс]]ыг байгуулжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Сүн улстай хүч хавсран Кидан гүрнийг хоёр этгээдээс нь хаввсайдан газар нутгийг нь жилээс жилд эзлэн танасаар 200 гаруй жил тогтносон Кидан гүрнийг мөхөөжээ. Киданы нэг хэсэг нь тэдний хаан угсааны [[Елюй Даши]]йн захиргаан доор баруун тийш зайлан одож [[Иран]] газар орныг байлдан эзлээд 1124 онд биеэ [[Гүр хан]]д өргөмжилжээ. Елюй Дашийг улсыг [[Хар Кидан|Баруун Ляо]] гэдэг ба [[Араб]], [[Перс]] сударт Кара Китай, Монголоор Хар Кидан гэдэг. ==Мөн үзэх== [[Сяньби]]йн олон аймгийн нэг нь [[Шар мөрөн]], [[Лууха гол]] орчмоор нутаглах болсон нь [[Кидан үндэстэн|Киданчууд]] байлаа . [[Кидан]] аймгууд [[хятад]] -ын [[Тан улс|Тан (618-907) он]] улс болон [[Түрэг]] ийн захиргаанд орж зарим үед [[биеэ]] даасан байдлаа хадгалан оршин тогтнож байв == Аж ахуй == [[Файл:MongolHuntersSong.jpg|thumb|250px|Сүн гүрний үеийн бүтээл "Бүргэд агнаж байгаа Хиданчууд"]] Кидан гүрний хүн ам нь нүүдэлчин, суурьшмал, хоёр янзын амьдралтай ард иргэд байжээ. Баруун хойд талын нүүдэлчдийн амь зуулга нь мал аж ахуй , газар тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа арилжаа болж байв. X-XI зуунд малын тоо толгой ихэд өссөн байна. Үүнд дээрмийн дайны олз, эзлэгдсэн аймаг угсаатнаас авдаг алба татвар нөлөөлсөн гэж үзэж болно. Ийнхүү Киданы малын тоо нэмэгдсэнээр улсын мал сүргийн хэргийг эрхлэх "Адууны сүргийн" яам байгуулагджээ. Албан татвартай холбоотойгоор малыг тоолж дансалдаг байв. Харин жирийн ардууд малаа албаны тооноос нууж дарах явдал гардаг байв. Киданы язгууртнууд ан гөрөөг голдуу зугаа цэнгэлийн хэлбэрээр хийх болсон байна. 1041 онд Цаазтай газарт хийгсдийг ял шийтгэх тухай зарлиг гарчээ. Хидан Улсад тарианы хэсргийг эрхэлсэн байгууллага, тариаланг элдэв сүйдлээс хамгаалах хууль байжээ. Кидан нар төмөр хошуутай анжисыг үхрээр зүтгүүлэн газар хагалж, суваг татан тариалнгаа усалдаг,хар будаа, монгол амуу хоёрыг голчлон хийлгэдэг байв. X-XI зууны үед Киданд нэхэх, ээрэх ажлыг улсаас зориуд удирдах урчуудын яам байгуулжээ. 940 онд хааны зарлигаар тусгай түшмэл гарган хүн ардад нэхэх, ээрэх сургалт явуулсан байна. Киданд төмөрлөгийн хүдэр хайлуулан төмөрлөгөөр аж ахуйн багаж зэвсэг, цэрэг дайны зэр зэвсэг хийж байснаас гадна зоос, бурхан цутгах цутгуур урлан дэлгэрч байв. Зоос, төмрийн ажил эрхэлсэн байгууллага байв. Мөн чулуугаар урлах талаар ихэд нэрд гарчээ. Киданы бүрэлдэхүүнд багтаж байсан далайн эргийхэн хөлөг онгоц хийх, барилга, гүүр барих зэрэг ажлыг чадамгай хийж байсан нь Киданы түүхэнд бичигдэж байлаа. X-XI зууны үед Кидан нүүдэлчин, суурьшмал иргэдийн хооронд худалдаалах үүрэгтэй худалдааны газрууд ажиллаж байснаас гадна муж, тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны ажиллаж байснаас гадна муж тосгон, гацаанд хүртэл худалдааны газар бий болжээ. Барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан таацуулах явдал байв. Гадагш гаргах худалдаалахдаа [[сувд]], [[булга]], [[хэрэм]], [[хэрмян загас]]ны арьс, мал аж ахуйн түүхий эдийг гаргадаг байсан ба давсыг зөвхөн хаан мэдэж борлуулдаг байсан. == Соёл == [[Файл:Tianning Pagoda 1.JPG|thumb|right|200px|1119-1120 оны үед баригдсан Pagoda Tianning хийд.]] Кидан нар [[Хятад]], [[Солонгос]], [[Дундад Ази]]йн улсуудтай зах нийлж, [[улс төр]], [[эдийн засаг]], соёлын харилцаатай байсан нь тэдгээр улсын эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан нь нүүдэлчдийн соёл, суурьшмал иргэдийн хосолсон өвөрмөц соёл нутагшиж байв. 920 онд "Их Бичиг"-ийг [[Амбагян]]ы ач хүү [[Лубугу]] эрдэмтэн [[Тулюйгу]] ханз үсгээр үлгэрлэн зохиосон байна. "Бага Бичиг" Амбагяны хүү [[Елюй Тэла]] [[Уйгур бичиг|Уйгур бичгийг]] үндэслэн тус тус зохиожээ. Кидан нар түүхийн тэмдэглэл туурвиж хойч үедээ сурвалж болгожээ. "Морилон саатсаны тэмдэглэл", "Гурван сайдын замын тэмдэглэл", "Хаант төрийн тэмдэглэл" 70 боть гэх мэт түүхийг улсын сударч хэмээх албан тушаалтан эзэмшиж байв. Киданд Эрдмийн [[Хятад]], [[Монгол]] хоёр хүрээлж байсан ба түүнд "Улсыг мөчих" гэдэг нэртэй шалгалт өгч зэрэг горилдог байжээ. Кидан нар төрөлх хэлээрээ бичсэн утга зохиолтой байжээ. Жишээ нь: Елюй Амбагяны ач хүү [[Луньсянь]] "Цэцэрлэгт хүрээлэн" хэмээх уран зохиолын цоморлиг эмхэтгэн зохиожээ. Мөн Цэнгэлдэх шүлэг, Засах шүлэг, Гэрэлт хөшөө Пайлуурын шүлэг, Угсаатны шүлэг гэх мэт олон төрөр шүлэг зохиодог, дуу зохиож хоолой нийлүүлэн дуулцгаана. Хааны ордонд дуу хуур, ший янгууны ажил эрхэлсэн "Хэнгэрэг бишгүүрийн эзэн" албан тушаалтан байв. Мөн үндэсний цаг тооны бичиг зохиодог "Тэнгэрийн улирлын үзэх түшмэл" ажиллаж байжээ. Түүхт хүмүүс, бурхны болон байгалийн зураг зурах уран зураачидтай, өөрийн нутгийн газрын зурагтай байсан гэдэг. [[Өвөр Монгол|ӨМӨЗО]]-ны Барин овогт Киданы үед баригдсан чулуун гүүр одоо ч ашиглагдсаар байна. XI зуунд Кидан гүрэнд Дарь хийдэг болж улмаар галт зэвсэг туршиж байсан мэдээ бий. "Нөхөр, эхнэрийн ёс" гэдэг гэр бүлийн дүрэм, журам тогтоож мөрдөж байв. Кидан нар 5-н Хятад сургууль байгуулж хүүхдүүдийг бичиг ном сургадаг болсон бөгөөд 995 онд Солонгосоос арван залуу ирүүлж монгол хэлэнд сургаж байсан байна. Киданы хот суурины үлдэгдэл манай нутагт байдаг. [[Булган|Булган аймгийн]] [[Дашинчилэн сум]]ын нутаг Чин толгойд Киданы Чжень Чжоу байсан. Тэнд Киданы 20000 дарангуй цэрэг хуарагнаж байжээ. Мөн энэ хотод Нанхиад бол Зүрчидийн 700 гаруй өрхийг цөллөгийн журмаар авчирч суулгаж байсан гэдэг. Мөн энэ сумын Хар бухын голын хөвөөнд Хадаасан толгойн дэргэд Киданы хотын үлдэгдэл байдаг. Эдүгээ түүнийг Хар бухын эсвэл Хадаасаны балгас байдаг. 1970 онд хийсэн малтлагаар Монголын бичиг, соёлын үнэт дурсгал "Үйсэн ном" олдсон юм. Энэ номонд шашин судар буддагийн мэрэг төлөг, хорио цээр, сүнс орших байр, шанзагны сан, халхын хошууд (Гэрсэнзийн 18 хууль эрхэмтнүүд) багтсан байдаг. Үүнээс үзэхэд Киданы үеийн энэ хот XVII зууны үе хүртэл Монголын улс төрийн амьдралд оршин тогтнож байсан нь тодорхой байна. [[File:Bars Hota Mongolia.jpg|thumb|left|Хэрлэн барс хотын цамхаг]] [[Файл:Cernuschi Museum 20060812 099.jpg|thumb|right|200px|Киданы үеийн Хойд Чүй загвараар хийгдсэн гантиган Амитаба Будда]] [[Дорнод|Дорнод аймгийн]] [[Цагаан-Овоо сум]]ын нутаг дахь [[Хэрлэн Барс]] гэдэг хааш хаашаагаа 1800 метр талбай эзэлсэн хотын үлдэгдэл нь [[Хэрлэн Барс|Киданы Дун Чен хот]] байсныг тогтоожээ. Киданы зан зашлаас зарим нэгийг нь авч үзвэл: * Кидан нар бусдын нутагт довтлохдоо өвөг дээдсийн сүнсэнд "Нүгэл наминчлах өргөл" үйлдэж түүндээ хэн нэгэн хэрэгтэн ялтан хүнийг 1000 сумаар хавж алдаг. Дайснаа дараад ирэхдээ нөгөө сүнсэндээ "Талархлын өргөл" үйлдэж олзлон авчирсан хүмүүсийн нэгийг нь алдаг байжээ. * Гавьяа байгуулсан гэж үнэлэгдсэн хүмүүсийг хэдэн зуун айл өрхөөр шагнадаг. * Хулгайч нарыг хонь, үхэр, тэмээ, будаа, тариагаар торгодог байснаас гадна жил бүрийн 5-р сарын 13-15 ны хооронд хулгайлахыг зөвшөөрдөг байжээ. Тэр үед хулгай хийж чадсан хүнийг шийтгэдэггүй байв. 1115 онд Киданы харъяат зүрчидүүд Алтан улс байгуулан хятадын Сүн улстай хамтран 10 жил тасралтгүй довтолсноор 1125 онд Хидан Улс унажээ. Кидан унасны дараа Алтан улс үргэлжүүлэн Сүн улсыг довтолж хойд хэсгийг нь эзэлснээр хойд нутгаа алдсан Сүн улс Өмнөд Сүн улс (1127-1279) гэж нэрлэгдэх болжээ. == Киданы эзэн хаад == {| class="wikitable" |+ '''Хидан гүрэн 907-1125''' |- ! style="background: #efefef;" | Өвгөдийн сүмийн цол (廟號 miàohào) ! style="background: #efefef;" | Нэхэн өргөмжилсөн цол(諡號 shìhào) ! style="background: #efefef;" | Өөрийн нэр ! style="background: #efefef;" | Хаанчлалын үе ! style="background: #efefef;" | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) |- | [[Амбагян|Тайзү]] (太祖 Tàizǔ) | Шэн Тянь Хуанди | Еэлү Абаожи (耶律阿保機 Yēlǜ Ābǎojī) | 907-926 | Шэнси (神冊 Shéncè) 916-922<br />Тяньзан (天贊 Tiānzàn) 922-926<br />Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 926 |- | [[Яогу|Tайзон]] (太宗 Tàizōng) | Шао Ву Хуанди | Еэлү Дэгуан (耶律德光 Yēlǜ Déguāng) | 926-947 | Тяншянь (天顯 Tiānxiǎn) 927-938<br />Хуйтон (會同 Huìtóng) 938-947<br />Датон (大同 Dàtóng) 947 |- | [[Шизун]] (世宗 Shìzōng) | Тянь Шоу Хуанди | Еэлү Руань (耶律阮 Yēlǜ Ruǎn) | 947-951 | Тяньлү (天祿 Tiānlù) 947-951 |- | [[Музонг]] (穆宗 Mùzōng) | | Еэлү Жин (耶律璟 Yēlǜ Jǐng) | 951-969 | Еингли (應曆 Yìnglì) 951-969 |- | [[Жиньзон]] (景宗 Jǐngzōng) | | Еэлү Шань (耶律賢 Yēlǜ Xián) | 969-982 | Баонинь (保寧 Bǎoníng) 969-979<br />Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 979-982 |- | [[Шэньзон]] (聖宗 Shèngzōng) | Вэн Вү Да Шао Хуан Хуанди | Еэлү Лонгшү (耶律隆緒 Yēlǜ Lóngxù) | 982-1031 | Чяньхэн (乾亨 Qiánhēng) 982<br />Тонхи (統和 Tǒnghé) 983-1012<br />Каитай (開泰 Kāitài) 1012-1021<br />Тайпин (太平 Tàipíng) 1021-1031 |- | [[Шиньзон]] (興宗 Xīngzōng) | Шао Жэнь Хуанди | Еэлү Зонжень (耶律宗真 Yēlǜ Zōngzhēn) | 1031–1055 | ЖинФу (景福 Jǐngfú) 1031-1032<br />ЧунШи (重熙 Chóngxī) 1032-1054 |- | [[Даозон]] (道宗 Dàozōng) | Шао Вэн Хуанди | Еэлү Хонжи (耶律洪基 Yēlǜ Hóngjī) | 1055–1101 | Чиньнинь (清寧 Qīngníng) 1055-1064<br />Шянонь (咸雍 Xiányōng) 1065-1074<br />Тайкань (太康 Tàikāng) 1075-1084<br />Да ан (大安 Dà'ān) 1085-1094<br />Шоучань (壽昌 Shòuchāng) 1095-1101 |- | | [[Тяньзуоди]] (天祚帝 Tiānzuòdì) | Еэлү Янши (耶律延禧 Yēlǜ Yánxǐ) | 1101–1125 | Чянтон (乾統 Qiántǒng) 1101-1110<br />Тянчинь (天慶 Tiānqìng) 1111-1120<br />Баода (保大 Bǎodà) 1121-1125 |} == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]]<br/>[[Киданы ханлиг]]<br/> |он=916-1125 |албан_тушаал= Их Ляо Улс |дараа=[[Алтан улс]] <br/>[[Хамаг Монгол]]<br/>[[Хар Кидан]]<br/> }} {{end}} [[Ангилал:Кидан| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:10-р зууны Монголын түүх]] 617nnaxmm1an6el2m81hbulncxwj4jx 0 23517 706986 694685 2022-08-01T09:43:32Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= |conventional_long_name =Түрэг улс<br/>[[Зураг:Old Turkic letter UK.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter R2.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter U.svg|10px]][[Зураг:Old Turkic letter T2.svg|10px]] |common_name = Түрэгийн хаант Улс |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 555 |year_end = 745 |event_start = Түрэг улс байгуулагдав |event_end = [[Уйгур улс]]ад сольсон |date_start = |date_event1 = 659 |event1 = Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл |date_event2 = 682 |event2 = Түрэгийн хожуу хаант улс сэргээх |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map =Tureg uls -Mongolian National Atlas 2009.jpeg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = |religion = [[Бөө мөргөл|Бөө]] |currency = |title_leader = |leader1 = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Хятад}} }} {{Загвар:Монголын түүх}} '''Түрэгийн хаант улс''' (552-745) нь 552 онд түрэг аймгууд [[Нирун улс]]ыг бут цохисны дараа Алтайн түрэгийн удирдагч [[Буман хаан|Буманы]] тэргүүлсэн Түрэгийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Баруун Түрэгийн хаант улс, Зүүн Түрэгийн хаант улс гэж хоёр хуваагджээ. Зүүн Түрэгийн хаант улс 745 онд [[Уйгур улс]]ад цохигдох хүртлээ Монголд оршин тогтнож байв. [[File:GökturksAD551-572.png|thumb|Эхэн үеийн Түрэг улс, 552-572 он]] Түрэг аймгийн зонхилогч [[Буман хаан|Буман]] [[Нирун улс]]ын харьяанд байсан олон овог аймгийг нэгтгэж, биеэ "Эл" хаан хэмээн өргөмжилжээ. Tүрэг аймгууд нь эрт цагт [[Хүннү]] гүрний бүрэлдэхүүнд багтдаг байжээ. Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад [[Тан улс]]ын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ. VI зууны сүүлчээр Түрэгийн язгууртнууд [[Кутулуг]], [[Тоньюкук]] нараар удирдуулсан том бослого гарч, Түрэгийн хант улсыг сэргээн байгуулсан байна. Тэр цагаас хойш Түрэгийн хант улс тусгаар тогтнолоо хамгаалж, Хятадын Тан улстай өрсөлдөн тэмцсээр байжээ. Гэвч 745 онд Түрэг улсын дотоод хямрал гүнзгийрсэн үеэр Уйгур аймгууд бослого гаргаж, Түрэг улсыг мөхөөжээ [[File:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс]] [[File:Түрэгийн хаант улс 2.jpg|thumb|Төв Ази дахь эрх мэдлээ алдаж эхэлсэн бөгөөд 630 он төрийн тусгаар тогтнолоо алдаж [[Тан улс]]ад харьяалагдсан<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/835 Түрэг улс]</ref>]] ==Түрэгийн түрүү хаант улс== Анх 500 өрхөөс бүрдсэн [[Ашина]]чууд эрт үеийн түрэгүүдийн гол цөм байв. Түрэгүүд нь [[Нирун улс]]ад голдуу дархадын үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Түрэгийн ахлагч [[Буман хаан|Буман]] өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч Нирунчууд түүний тусыг албатын гүйцэтгэх үүрэг хэмээн үзэж Нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Буман охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө, Нируны дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас Хойд Хятадад оршиж байсан Тоба Вэй улс чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Буман хаан Хойд Хятадад тогтож байсан [[Баруун Вэй улс]]ын [[Вэньди]] хааны [[Чанлэ гүнж|Чанлэ гүнжийг]] авч ургийн холбоо тогтоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Нирун улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман, Нируны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Нируны хаан [Анахуань] амиа хорлон, түүний хүү [[Яньлочен]], өөрийн холбоотон Умарт Хятадын [[Ци улс]]ад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Нируны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Нируны зонхилогчийн <<хаан >> цолыг авч биеэ <<ил-хаан>> хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Нируны улсыг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг [[Орхон гол]]ын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгал-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман өөрийн ах [[Истесим]]д өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ингээд [[Иссик хаан|Кэло хааны]] дүү [[Мукан хаан|Кигинь]], '''Мукан''' цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед Tүрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн угсааны тогон тугухунь нарыг бут цохисноос гадна умар зүгт Татаби, Кидан, Гучин Татар зэрэг Монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун тэнгис [[Арал нуур]]ын умард биеэр нутаглах [[Хионит]], [[Вар]], [[Огор]], зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ. Тэрвээр '''ябгу''' цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Кугүрёгоос Баруун тэнгис хүртэл 10000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис [[Байгал нуур]] хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад, [[Византи]], Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсөлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал [[Умарт Жоу улс]] жил бүр 100 000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд [[Мукан хаан]] нас барж түүний дүү [[Таспар хаан|Таспар,]] хаан орыг залган авчээ. Энэ үед Түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжиж буй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон [[Сүй улс]]ын захиргаанд дахин нэгджээ. ==Түрэгийн хаант улсын задрал, мөхөл== [[File:Empire of the Kökturks.png|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс]] === Зүүн Түрэгийн хаант улс === [[File:Tureg.png|thumb|Зүүн Түрэгийн хаант улс]] Харин [[Шиби хаан|Шиби]] хааны үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, [[Сүй улс]]ын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, ''цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй'' гэж тэмдэглэсэн нь бий. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. [[Хиели]] хааны үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс 618-907 мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтосныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэг сэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч [[Тан Тайзун|Ли Ши Минь]] хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, ``гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах ``бодлого явуулж эхэлжээ. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийг өөгшүүлэн биедээ татаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыг дотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран , гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Тайзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж [[Сэли хаан]]ыг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртлэх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүү тусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хинганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар Cеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, Түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. Түрэгийн ард түмэн Тан улсын ноёрхолыг хүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээст тод тусгагджээ. ''Хамаг түрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн :'' ''Эл улс бөлгөө би.'' ''Эл улс маань хаана байна.'' ''Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би.'' ''Хаантай улс билээ би.'' ''Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүгэй хэмээн нүүж эчвэй''. Түрэгүүд харийн дарлалыг тэвчин сууж үл чадан бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байсны тодорхой жишээ нь 679 онд гарч хоёр жил үргэлжилсэн Фунан тэргүүтэй томхон бослого юм. Хятадын засгийн газар ихээхэн цэрэг зэвсгийн хүчээр 680 онд уг бослогыг дарсан байна. ==Түрэгийн хожуу хаант улс== {{Гол|Хожуу Түрэгийн хаант улс}} [[Файл:Bilge Khagan monument Mongolia.JPG|thumb|[[Билгэ хааны онгон]], Орхоны хөндийн соёлын дурсгал]] Түрэгчүүдийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн язгууртны нэгэн төлөөлөгч Күтүлүг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тоньюкук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр [[Элтэрэс хаан|Күтүлүг]] бол [[Сэли хаан|Хиели хааны]] холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. [[Фуняний бослого]] дарагдсанаас хойш [[Цүньцай уул|Цүньцай уулын]] дэргэд суурьшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Күтүлүгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв. Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, [[Тан улс|Нангиадын]] 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, [[Элтэрэс хаан|Кyтyлyгийг]] [[Элтэрэс]] хаан буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Күтүлүгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. === Капаган хааны үе === 693 онд [[Элтэрэс хаан|Элтэрэс хааныг]] таалал төгсөхөд түүний дүү [[Капаган хаан|Можо]] (Капаган) хаан (691-716 он) орыг залгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ. 693-706 онд [[Капаган]] хааны цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. [[Хатан хаан]] [[У Зэ Тянь|У Хоу]] [[Капаган хаан|Капаган хаанд]] их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696-697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд Тардушын шад [[Билгэ хаан|Могилян]] 16 настай дүү [[Күльтегин]]ий хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад [[Уйгур]], Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. Энэ үеэр Могилян, Күльтегин нар Байгаль орчмоор нутаглаж байсан Баыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг [[Енисей мөрөн|Енисейн]] эхийг зорьж, тэр нутгийн [[Чик]] Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн [[Тоньюкук]]ын удирдлагаар [[Енисейн киргизКиргизийг]] эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыг ялан дийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруулан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч [[Самарканд|Самаркандын]] дэргэд [[Араб]]ын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Түрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу [[Бешбалык]] хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. [[Долоон мөрөн]], [[Тэнгэр уул]] хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, [[Кидан]] аймгийнхан Хятадад даган орж Токуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ. Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдан захирагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан У Хоу зүй бусаар булааж авсан үе байжээ. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Баыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Түүний толгойг Хятадын элчид дамжуулан өгч нийслэлд хүргүүлжээ. === Билгэ хааны үе === Капаган хааныг үхвэл залгамжлах хүн нь 698 оноос '''Тардушын шад''' цол зүүсэн Эльтерес хааны ууган хүү Могилян, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар [[Күльтегин]] Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч [[Бегю]] хааныг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. [[Билгэ]] хаан, эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байжээ. Күль-Тегиний тушаалаар өмнөх [[Капаган]] хааны ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар [[Уйгур]]ыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэж гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Цэргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыг олоод байсан эзэн хаан [[Тан Сюаньзун|Сюаньзун]] Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкыг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоон хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агт барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудаас болж олон малаа алджээ. Хавар нь Огуз ба Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ1. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны [[Хөшөө Цайдам]]ын хөндийд он жилийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараар туурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. ===Түрэгийн хожуу хаант улсын мөхөл=== Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд [[Ижань хаан]] (734-739) ба [[Тэнгэри хаан]] (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахаа больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах [[Күтүлүг ябгу]] хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоотой дайн эхлэж энэ дайнд [[Күтүлүг ябгу]] амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны төрийн зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. ==Түрэгийн соёл== Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий онгон тахилын сүм Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ.Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Буддын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Түрэгийн аж ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагддаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100 000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олддог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөөс авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд Y зууны үед Алтайгаар нутаглан Нируны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтын зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гох дэгээ, бүсний үнэт товруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд <<миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов>> хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, <<Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу /Күтүлүг/-ийн харьяат түрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурьшиж, Хэй-Ша хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5 000 хүн болж байсан>> гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртний судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судалсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт түрэг, хятадын хооронд хилийн худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн хаант улс нь төв азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адилаар нүүдлийн мал аж ахуйг тэр дундаа адууг эрхэмлэн өсгөдөг байжээ.Нэгэн язгууртан Уюк Тураны хөшөөнд “Би зургаан мянган адуунаасаа салж одов” гэсэн байдаг бол өөд бологсдоо унаж явсан морь, эмээл хазаартай нь хамт оршуулдаг ёс заншилтай байжээ.Эмэгтэй хүн оршуулсан булшнаас гар тээрмийн чулуу, хүн чулуут булшнаас анжисны төмөр хошуу гарсан нь түргүүд газар тариалан эрхэлдэг байсныг гэрчилнэ. Хятадын сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж, өвс усны аяыг дагаж нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, МАА, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож, айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Алтай хавийн нутаг,долоон усны сав газрын Түрэгүүд газар тариалан эрхэлдэг байсан. Тариалангийн ажил Можо хааны үед нилээд хөгжсөн бөгөөд тэрээр хятадаас 10000 ху будааны үр, 3000 гаруй багаж хэрэгслийг худалдан авч байсан баримт бий. Ойн бүсээр суудаг иргэд нь цаа буга маллаж, ачлага уналгадаа ашиглах, мах сүүгий нь хүнсэндээ хэрэглэх, арьс ширээр нь хувцас хунар хийх, гэр орноо бүрэх зэргээр амьдардаг байв. Ан гөрөө туслах аж ахуйн хэлбэрээр хөгжиж хар булга, хэрэм зэрэг ангын арьсаар алба авдаг байв. Түрэгүүд байлдааны зориулалттай олон зэвсэг үйлдвэрлэдэгээс зөвхөн сумны зэв гэхэд л 20 гаруй төрөл түүнчлэн илд, сэлэм, жад чичлүүр хутга, байлдааны сүх зэрэг олон төрөлийн зэвсэг мөн ялтас хуяг, бамбай, морины хуяг, шорог, төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадамгай хийдэг байв. Тэд төмрөөр төдийгүй алт, мөнгө, зэс, туглагаар эд, эдлэл,гоёл чимэглэлийн зүйлсийг чадварлаг хийдэг байжээ. Түрэгүүд дотооддоо арилжаа наймаа хийхийн зэрэгцээ Хятад, Дундад Азийн улс орнуудтай худалдаа хийж байсан тухай мэдээ байдаг. Түрэгийн хаант улс нь торгоны замд ноёрхлоо тогтоож байсан. Түрэгийн гол шүтлэг нь бөө байсан бөгөөд тэд галыг тахиж, дөлөөр нь жилийнхээ өнгийг шинждэг байсан гэдэг. Түрэгүүд YII зууны дунд хүртэл талийгаачдаа шатааж, тэднийхээ сүнсийг галын дөл, утаагаар дамжуулан тэнгэрт илгээж байв. Чандарыг шавар саванд хийж газар булан морь, зэр зэмсэг, эдэлж байсан бусад зүйлийн хамт оршуулж дээр нь дөрвөн чулуу тавьж гортиг татдаг байжээ. Энэ бүхэн урлагийн бүтээлд бүрэн тусгалаа олсон байдаг. Гэвч тэд 7-р зуунаам хойш шаоилыг чандарлалгүй оршуулах болсон байна. Энэ тухай хятад сурвалжид тэд эцэг өвгөдийнхөө ёс заншлыг гээж тэднийг доромжилж байна гэж бичжээ. ==Нийгмийн давхрага== Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг '''Эл улс''' хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү '''Эл''' хэмээх үгийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан [[Буман хаан|'''Буман''']] өөрийн биеийг '''Эл хаан''' хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыг агуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг '''Бүдүн''' хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь '''хаан /каган/''' байв. Үүний зэрэгцээ мөн '''хан''' хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан [[Нирун улс|'''Нирун улсаас''']] уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]] угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол '''ябгу''' байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байжээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран '''[[тегин]]''' цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод [[Шад|'''шад''']] цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг [[Ашина]] овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. [[Буюрук|'''Буюрук''']] хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн '''[[тархан]]''' хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь '''[[бег]]''' хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан ябгу, шад болон буюрук, тархан хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг '''кара бүдүн''' гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагддаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас сонгодог байсан. ==Эшлэл == {{reflist}} ==Нэмж унших== *[[Түрэгийн түүх]] *[[Эртний Түрэг улс, Руни үсэг]] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Нирун улс]] |он=552-582 |албан_тушаал=Хөх Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Түрэг улс|Зүүн Түрэг]] <br/>[[Түрэг улс|Баруун Түрэг]]<br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Түрэг улс|Хөх Түрэгийн хаант улс]]<br/> |он=590-630 |албан_тушаал= Зүүн Түрэг улс |дараа=[[Тан улс]] <br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]]<br/> |он=630-682 |албан_тушаал= Хятадын ноёрхолын үе |дараа=[[Түрэг улс|Хожуу Түрэгийн хаант улс]] <br/> }} {{Залгамжлал |өмнө=[[Тан улс]]<br/>[[Түрүү Уйгурын хаант улс]] |он=682-745 |албан_тушаал= Хожуу Түрэгийн хаант улс |дараа=[[Уйгурын хаант улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Эртний Монгол|05]] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Түүхэн Түрэг улс]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс| ]] 108lfw33lillvult80xlr3cgmhug98j 0 23629 706984 675501 2022-08-01T09:39:51Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Мөн үзэх */ wikitext text/x-wiki '''Түрэг-Руни''' бичиг хэмээн нэрлэгдэх бичиг нь эртний монгол, түрэг угсаатны хэрэглэж байсан цагаан толгой юм. Эртний Түрэг бичиг (Орхон бичиг, Орхон-Енисей бичиг, Түрэгийн бичиг гэж нэрлэдэг) нь эртний Түрэгийн хаант улсын VIII-X зууны үеийн түрэг хэлийг тэмдэглэхэд ашигладаг цагаан толгой байв. == Гарал үүсэл == Анх 1692 онд Н.Витзен гэдэг хүн Верхотуре хавиас, 1696 онд С.Ремезов Талас голын эх орчмоос үл мэдэгдэх бичигтэй чулуунууд олсноо мэдээлжээ. Ф.И.Страленберг 1730 онд Уйбат болон [[Енисей мөрөн|Енисей мөрний]] хөндийд орших ийм бичигтэй хөшөөнүүдийн тухай мэдээлсэн. [[Орос|Оросын]] [[I Пётр]] хааны заавраар 1722 онд Д.Е.Мессершмидт удирдсан Сибирийн экспедицийн тэмдэглэлд дээрх бичигтэй хөшөө, хад, чулууны талаар дурджээ. 1818 онд оросын жуулчин Григорий Спасский "Сибирский вестник" сэтгүүлд тодорхой мэдээ нийтлүүлснээр учир нь мэдэгдэхгүй бичигтэй хөшөөний тухай олны анхаарлыг татжээ. Үл мэдэгдэх бичигтэй бараг адил бичиг [[Скандинавын хойг|Скандинавын хойгт]] байсан бөгөөд тэндэхийн хэлний нэг аялгуугаар энэ бичиг "РУНИ" (нууц бичиг, учрыг нь тайлж чадаагүй бичиг) гэж нэрлэгдэх болов. Нийтийн тооллын II-XIII зууны үед Скандинавын газарт амьдрагч ард түмэн мэргэ, төлөг, тахилга, шүтлэгийн зүйл, хаягийн тэмдэг болгон "руни" бичгийн үсгийг хэрэглэж байсан түүхтэй. [[Төв Ази]], [[Сибирь]] нутгаас төсөөтэй бичиг олдсон нь [[Финланд]], [[Дани]] зэрэг орны анхаарлыг татаж үүний учрыг тайлахыг сонирхох болжээ. Энэ бичгийн нэг үгийг ч уншиж чадахгүй байсан эхний үед янз бүрийн таамаглал дэвшүүлцгээв. Жишээ нь: Т.Байер энэ бичгийг хуучин кельт гаралтай ард түмний бичиг гэсэн бол П. С. Паллас хуучин гот бичгийн нэг төрөл гэж таамаглав. Зарим европ (Скандинав) хүн өвөг дээдсийнхээ нутаг бол Сибирь, төв Ази байсан юм биш биз гэж бодоход хүрсэн. Энэ бүх нууцыг тайлсан хариу өгсөн анхны хүн бол Копенгагены их сургуулийн харьцуулан судлах хэл зүйн тэнхимийн профессор Томсен Вильгельм Людвиг (1842-1927) юм. В.Томсен хэдэн арван мянган үсгийн дүрсийг ажиглаж, төсөөтэй дүрсийг эмхэтгэн нэгтгээд энэ бичиг 38 дүрс (үсэг)-ээс бүтжээ гэсэн нь нотлогдов. Хөшөө босгох үед Тан улсын хааны бичүүлсэн ханз бичгээс "тү-кюэ" (түрүг), "кюэ-тэгин" ([[Күлтигин|Күлтэгин]]), "би-киэ" ([[Билгэ хаан|Билигэ]]) гэсэн үгнүүдээс "т, к, ү" авиануудыг ялган таньж "тнгри" (тэнгэр) гэсэн үгийг уншиж тайлжээ. Энэ мэт шаргуу оролдсоор түрүг бичгийн нууцыг тайлсан байна. Ийнхүү 1893 оны [[12 сарын 15]]-нд Дани улсын хааны шинжлэх ухааны нийгэмлэгийн хуралд 15 хуудсанд багтсан илтгэл хэлэлцүүлж нүүдэлчдийн соёл иргэншлийн түүхийг гэрэлтүүлсэн нээлт хийжээ. Энэхүү 1893 оноос хойш түрүг бичгийн битүүлэг учир тайлагдаж Төв азийн нүүдэлчин монгол түрүгийн түүх, соёл иргэншлийн нууц гэрэлтэн тодрох эхлэл тавигдсан гэж үзвэл зохилтой. Хөшөө чулууны бичиг нь Хөх Түрүгийн улс төрийн хураангуй түүх юм. Хөшөө чулууны бичгийг '''"руни"''' (нууц бичиг) эсвэл '''"Орхон - Енисейн бичиг"''', '''"Түрүг бичиг"''' гэж олноор нэрлэж ирсэн байх бөгөөд 2019 оноос '''"Хүн бичиг"''' буюу Хүннүчүүдийн бичиг үсэг гэж Монголчууд үзэж байгаа. Учир нь Хүннүчүүд нь түүхэн эх сурвалжаар нотлогдож буй хамгийн эхний Монгол, Төв ази дахь гүрэн бөгөөд Түрэгүүдийн өвөг учир уг бичгийг Түрэгээр нэрлэх нь зохисгүй. Мөн хүн бичгийн гарал нь нийтийн тооллын өмнөх VI-IV зуунд оршиж байсан Архемедины эзэнт гүрний хэрэглэж байсан арамей бичгээс нэг хувилбар болон нэвтэрсэн юм. Хүн бичгийн хэл нь монгол түрэг хэлний аль алины шинжийг хадгалсан, авиазүйн хувьд нарийн боловсорсон дүрэм журамтай бичиг байжээ. Үгийг эр эмээр ялгахаас гадна эр үгэнд бичдэг эгшиг, гийгүүлэгч, эм үгэнд бичдэг эгшиг, гийгүүлэгчтэй байсан, түүнчлэн тухайн үгийн дуудлагыг тусгаж бичдэг байжээ. == Тэмдэгтүүдийн хүснэгт == === Эгшиг үсгүүд === {| class="wikitable" ! colspan="2" |Орхон ! rowspan="2" |Енисей хувилбарууд ! rowspan="2" |Орчуулга ! rowspan="2" |Олон улсын цагаан толгойн дуудлага |- !Зураг !Бичвэр |- | |𐰀‎ |𐰁 𐰂‎ |a, ä |/ɑ/, /æ/ |- | |𐰃‎ |𐰄‎ |ı, i |/ɯ/, /i/ |- | |‎ |𐰅‎ |e |/e/ |- | |𐰆‎ | |o, u |/o/, /u/ |- | |𐰇‎ |𐰈‎ |ö, ü |/ø/, /y/ |} === Гийгүүлэгч үсгүүд === {| class="wikitable" ! colspan="5" |Ардаа эгшигтэй ! colspan="5" |Урдаа эгшигтэй |- ! colspan="2" |Орхон ! rowspan="2" |Енисей хувилбарууд ! rowspan="2" |Орчуулга ! rowspan="2" |Олон улсын цагаан толгойн дуудлага ! colspan="2" |Орхон ! rowspan="2" |Енисей хувилбарууд ! rowspan="2" |Орчуулга ! rowspan="2" |Олон улсын цагаан толгойн дуудлага |- !Зураг !Бичвэр !Зураг !Бичвэр |- | |𐰉‎ |𐰊‎ |b¹ |/b/ | |𐰋‎ |𐰌‎ |b² |/b/ |- | |𐰑‎ |𐰒‎ |d¹ |/d/ | |𐰓‎ | |d² |/d/ |- | |𐰍‎ |𐰎‎ |ǧ |/ɣ/ | |𐰏‎ |𐰐‎ |g |/ɡ/ |- | |𐰞‎ |𐰟‎ |l¹ |/l/ | |𐰠‎ | |l² |/l/ |- | |𐰣‎ | |n¹ |/n/ | |𐰤‎ |𐰥‎ |n² |/n/ |- | |𐰺‎ |𐰻‎ |r¹ |/r/ | |𐰼‎ | |r² |/r/ |- | |𐰽‎ | |s¹ |/s/ | |𐰾‎ | |s² |/s/ |- | |𐱃‎ |𐱄‎ |t¹ |/t/ | |𐱅‎ |𐱆‎ |t² |/t/ |- | |𐰖‎ |𐰗‎ |j¹ |/j/ | |𐰘‎ |𐰙‎ |j² |/j/ |- | |𐰴‎ |𐰵‎ |q |/q/ | |𐰚‎ |𐰛‎ |k |/k/ |- | |𐰸‎ |𐰹‎ |oq, uq, qo, qu, q |/oq/, /uq/, /qo/, /qu/, /q/ | |𐰜‎ |𐰝‎ |ök, ük, kö, kü, k |/øk/, /yk/, /kø/, /ky/, /k/ |} === Бусад гийгүүлэгч тэмдэгтүүд === {| class="wikitable" ! colspan="2" |Орхон ! rowspan="2" |Енисей хувилбарууд ! rowspan="2" |Орчуулга ! rowspan="2" |Олон улсын цагаан толгойн дуудлага |- !Зураг !Бичвэр |- | |𐰲‎ |𐰳‎ |č |/tʃ/ |- | |𐰢‎ | |m |/m/ |- | |𐰯‎ | |p |/p/ |- | |𐱁‎ |𐰿 𐱀 𐱂‎ |š |/ʃ/ |- | |𐰔‎ |𐰕‎ |z |/z/ |- | |𐰭‎ |𐰮 𐰬‎ |ñ |/ŋ/ |- | |𐰱‎ | |ič, či, č |/itʃ/, /tʃi/, /tʃ/ |- | |𐰶‎ |𐰷‎ |ıq, qı, q |/ɯq/, /qɯ/, /q/ |- | |𐰨‎ |𐰩‎ | -nč |/ntʃ/ |- | |𐰪‎ |𐰫‎ | -nj |/ɲ/ |- | |𐰡‎ | | -lt |/lt/, /ld/ |- | |𐰦‎ |𐰧‎ | -nt |/nt/, /nd/ |- | |𐱇‎ | |ot, ut |/ot/, /ut/ |- | |𐱈‎ | |baš |/baʃ/ |} == Мөн үзэх == *[[Билгэ хаан|Билигэ хаан]] *[[Күлтигин]] == Гадаад холбоос == [https://news.zindaa.mn/36sz Л.Түдэв:  Уурхайг биш ухаанаа ухацгаая] [[Ангилал:Бичиг үсэг]] 61phxupzv0u928zwgcwbbxel6e9j6mf 0 23930 706919 700762 2022-07-31T21:49:35Z Бмхүн 59031 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki '''Дэлхий дахинд хамгийн их газар нутаг эзэлж байсан Даяар Монгол''' буюу '''Монгол нутаг''' нь [[Монголчууд|Монгол үндэстний]] нутаглан сууж буй газар нутаг юм. Үүнд одоогийн засаг захиргааны хуваариар [[Монгол Улс]]ын бүхэл нутаг дэвсгэр, [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]] доторх Монголчуудын төвлөрөн сууж байгаа [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон]] болон бусад муж өөртөө засах орон доторх Монгол үндэстний өөртөө засах аймаг, хошууны нутаг багтана. Мөн [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[Буриад]], [[Халимаг]]уудын сууж байгаа [[Буриад|Бүгд Найрамдах Буриад Улс]], [[Бүгд Найрамдах Халимаг Улс]] болон бусад аймаг, тойрог зэрэг газар нутаг багтана. Монголын түүхэн нутаг нь таван сая км² гаруй газрыг хамардаг. Даяар Монголын хүн ам уламжлалт соёлоороо тодорхой түвшинд нийтлэг, монгол хэлний бүлгийн хэл, аялгуунуудаар ярилцана. Эдүгээ Монгол Улсаас бусад ихэнх нутаг газарт уугуул Монгол угсаатан эх нутагтаа үндэсний цөөнх болсон байна. [[Image:Mongols-map.png|thumb|right|250px|''Газрын зурагт монгол угсаатан харьцангуй нягт суусан нутаг дэвсгэрийг улаанаар будаж, ягаан зураасаар Их Монголын Эзэнт гүрний байлдан дагууллын оргил үеийн хил хязгаарыг харууллаа.'']] ==Түүх== Монгол нутагт [[хүннү]], [[дунху]] аймгаас гаралтай монгол угсааны ард түмэн, тухайлбал [[сүмбэ]], [[ухуань]], [[нирун]], [[тоба]], [[кидан]] нар эрт цагт оршин сууж байжээ. Монгол угсааны гэдэг нь нотлогдсон хамгийн эртний ард түмэн [[Дунху аймаг]] нь анх МЭӨ 699-632 оны үед [[Сыма Циан]]ий "Түүхийн тэмдэглэлд" бичигдсэн байдаг. [[Түрэг]]ийн хаант улс (555-745), [[Уйгурын хаант улс]] (745-840), [[Киргиз]] нарын ноёрхлын (840-907) үед монголчууд зүүн тийш шахагдан суух болсон ба Түрэгийн хаант улс унасны дараа 8-р зуунаас эхлэн аажим аажмаар нутагтаа эргэн ирэх болсон гэж монголын түүхчид үздэг. Кидан нар 907 онд [[Ляо Улс]]ыг байгуулснаас хойш Даяар Монгол нутаг, ялангуяа Монголын өндөрлөгт [[Монголчууд|монгол угсаатнууд]] зонхилон амьдрах болсон байна. [[Дундад зууны монгол аймгууд|Монгол аймгууд]] [[Манжуур|Манжуур нутаг]]т тогтсон [[зүрчидийн Алтан Улс]]аас Монгол нутагт нөлөөллөө нэвтрүүлэх гэсэн оролдлогын эсрэг идэвхтэй тэмцэж байв. Ялангуяа [[Хамаг Монгол]] аймгийн холбоо энэ тэмцлийг тэргүүлж байв. [[Их Монгол Улс]]ын Эзэнт Гүрний үед (1206-1368) уугуул Монгол нутаг [[хаад]]ын гал голомт хэмээн ихээхэн ач холбогдолтой болсон байв. [[Их Монгол Улс|Монголын Их Эзэнт Гүрэн]] задарсны дараа [[монголчууд]] уугуул нутгаа 1634 онд [[Лигдэн Хутагт хаан]]ыг нас барах хүртэл захирч байсан юм. 14-15-р зуунд [[Мин Улс]] Монгол нутагт удаа дараа халдан довтолсон боловч эзэлж чадаагүй, [[Монгол цэрэг]]т ялагдан хөөгдөж байлаа. 1691 онд [[Халх]]ын ноёд [[Ойрад]]тай хийсэн дайнд ялагдсаны улмаас [[Манж]] Чин Улсад дагаар орсон юм. [[Манж Чин Улс]]ын ноёрхлын үед [[Чингис]]ийн угсааны ноёд эх нутгаа захирч байв. Жишээлбэл монгол ба [[манж]]аар сийлэгдсэн [[Халх]]ын [[Түшээт хан]]ы тамга “Халхын Очирбат Түшээт ханы тамга” гэсэн бичигтэй байдаг. Монголчуудын үндэсний ухамсар 19-р зууны сүүлчээр сэргэж эхлэв. Ялангуяа Манжийн 1900 оны “Шинэ засгийн бодлогын” хүрээнд монголчуудын уугуул нутгийг хятадчилан колоничлох ажиллагаа эхэлсэн нь монголчуудын дургүйцэл хилэнг бадраасан юм. Богд Хаант Монгол Улс 1911 онд байгуулагдсан тусгаар тогтнолоо тунхаглан зарлахдаа Монголчуудыг нэгтгэсэн нэгдмэл улс байгуулахыг зорьж байв. [[Дагуур]]т 1919 онд [[Г. Семёнов]]оор удирдуулсан [[Нармай Монгол]]ын Засгийн Газар гэдгийг байгуулсан боловч [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын Засгийн Газар тэрхүү улс төрийн тоглоомд оролцоогүй билээ. [[Ар Монгол]]ыг [[Үндэсний Хувьсгалт Арми]]ас чөлөөлсөн [[барон Унгерн фон Штернберг]] ч нармай Монголын асуудлыг дурдаж байжээ. Барон Унгернийг дарагдсаны дараа Монголд социалист дэглэм тогтсон ба энэ үед ч Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх асуудал тавигдсаар байв. Гэвч хоёр сая хүрэхгүй монголчуудын төлөө Хятадыг цааш түлхэх нь ашиггүй гэж үзсэн [[Коминтерн]]ий шахалтаар 1920-иод оны дунд үед энэ асуудлыг орхисон байна. [[БНМАУ]]-ын цэрэг [[Дэлхийн 2-р дайн]]ы сүүл үед [[Манжуур]] дахь [[Зөвлөлт]]ийн байлдааны ажиллагаанд оролцох үеэр Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх үзэл санаа дахин сэргэжээ. Гэвч дайн дуусмагц Монголын цэргийг Өвөр Монголоос яаралтай татаж, Өвөр Монголыг Хятадын Ардын Чөлөөлөх Арми эзэлсэн байна. 1990-ээд оны ардчилсан шинэчлэлийн үеэр хэд хэдэн төрийн бус байгууллага монголчуудыг нэгтгэх үзэл санааг сурталчилсан байдаг. [[Ангилал:Монгол нутаг| ]] [[Ангилал:Ирредентизм]] 0weieduid58ho6bw9de43gfgkuhh30k 706920 706919 2022-07-31T21:51:41Z Бмхүн 59031 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki '''Дэлхий дахинд хамгийн их газар нутаг эзэлж байсан Даяар Монгол''' буюу '''Монгол нутаг''' нь [[Монголчууд|Монгол үндэстний]] нутаглан сууж буй газар нутаг юм. Үүнд одоогийн засаг захиргааны хуваариар [[Монгол Улс]]ын бүхэл нутаг дэвсгэр, [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]] доторх Монголчуудын төвлөрөн сууж байгаа [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон]] болон бусад муж өөртөө засах орон доторх Монгол үндэстний өөртөө засах аймаг, хошууны нутаг багтана. Мөн [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[Буриад]], [[Халимаг]]уудын сууж байгаа [[Буриад|Бүгд Найрамдах Буриад Улс]], [[Бүгд Найрамдах Халимаг Улс]] болон бусад аймаг, тойрог зэрэг газар нутаг багтана. Монголын түүхэн нутаг нь таван сая км² гаруй газрыг хамардаг. Даяар Монголын хүн ам уламжлалт соёлоороо тодорхой түвшинд нийтлэг, монгол хэлний бүлгийн хэл, аялгуунуудаар ярилцана. Эдүгээ Монгол Улсаас бусад ихэнх нутаг газарт уугуул Монгол угсаатан эх нутагтаа үндэсний цөөнх болсон байна. [[Image:Mongols-map.png|thumb|right|250px|''Газрын зурагт монгол угсаатан харьцангуй нягт суусан нутаг дэвсгэрийг улаанаар будаж, ягаан зураасаар Их Монголын Эзэнт гүрний байлдан дагууллын оргил үеийн хил хязгаарыг харууллаа.'']] ==Түүх== Монгол нутагт [[хүннү]], [[дунху]] аймгаас гаралтай монгол угсааны ард түмэн, тухайлбал [[сүмбэ]], [[ухуань]], [[нирун]], [[тоба]], [[кидан]] нар эрт цагт оршин сууж байжээ. Монгол угсааны гэдэг нь нотлогдсон хамгийн эртний ард түмэн [[Дунху аймаг]] нь анх МЭӨ 699-632 оны үед [[Сыма Циан]]ий "Түүхийн тэмдэглэлд" бичигдсэн байдаг. [[Түрэг]]ийн хаант улс (555-745), [[Уйгурын хаант улс]] (745-840), [[Киргиз]] нарын ноёрхлын (840-907) үед монголчууд зүүн тийш шахагдан суух болсон ба Түрэгийн хаант улс унасны дараа 8-р зуунаас эхлэн аажим аажмаар нутагтаа эргэн ирэх болсон гэж монголын түүхчид үздэг. Кидан нар 907 онд [[Ляо Улс]]ыг байгуулснаас хойш Даяар Монгол нутаг, ялангуяа Монголын өндөрлөгт [[Монголчууд|монгол угсаатнууд]] зонхилон амьдрах болсон байна. [[Дундад зууны монгол аймгууд|Монгол аймгууд]] [[Манжуур|Манжуур нутаг]]т тогтсон [[зүрчидийн Алтан Улс]]аас Монгол нутагт нөлөөллөө нэвтрүүлэх гэсэн оролдлогын эсрэг идэвхтэй тэмцэж байв. Ялангуяа [[Хамаг Монгол]] аймгийн холбоо энэ тэмцлийг тэргүүлж байв. [[Их Монгол Улс]]ын Эзэнт Гүрний үед (1206-1368) уугуул [[Монгол хаад]]ын гал голомт хэмээн ихээхэн ач холбогдолтой болсон байв. [[Их Монгол Улс|Монголын Их Эзэнт Гүрэн]] задарсны дараа [[монголчууд]] уугуул нутгаа 1634 онд [[Лигдэн Хутагт хаан]]ыг нас барах хүртэл захирч байсан юм. 14-15-р зуунд [[Мин Улс]] Монгол нутагт удаа дараа халдан довтолсон боловч эзэлж чадаагүй, [[Монгол цэрэг]]т ялагдан хөөгдөж байлаа. 1691 онд [[Халх]]ын ноёд [[Ойрад]]тай хийсэн дайнд ялагдсаны улмаас [[Манж]] Чин Улсад дагаар орсон юм. [[Манж Чин Улс]]ын ноёрхлын үед [[Чингис]]ийн угсааны ноёд эх нутгаа захирч байв. Жишээлбэл монгол ба [[манж]]аар сийлэгдсэн [[Халх]]ын [[Түшээт хан]]ы тамга “Халхын Очирбат Түшээт ханы тамга” гэсэн бичигтэй байдаг. Монголчуудын үндэсний ухамсар 19-р зууны сүүлчээр сэргэж эхлэв. Ялангуяа Манжийн 1900 оны “Шинэ засгийн бодлогын” хүрээнд монголчуудын уугуул нутгийг хятадчилан колоничлох ажиллагаа эхэлсэн нь монголчуудын дургүйцэл хилэнг бадраасан юм. Богд Хаант Монгол Улс 1911 онд байгуулагдсан тусгаар тогтнолоо тунхаглан зарлахдаа Монголчуудыг нэгтгэсэн нэгдмэл улс байгуулахыг зорьж байв. [[Дагуур]]т 1919 онд [[Г. Семёнов]]оор удирдуулсан [[Нармай Монгол]]ын Засгийн Газар гэдгийг байгуулсан боловч [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын Засгийн Газар тэрхүү улс төрийн тоглоомд оролцоогүй билээ. [[Ар Монгол]]ыг [[Үндэсний Хувьсгалт Арми]]ас чөлөөлсөн [[барон Унгерн фон Штернберг]] ч нармай Монголын асуудлыг дурдаж байжээ. Барон Унгернийг дарагдсаны дараа Монголд социалист дэглэм тогтсон ба энэ үед ч Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх асуудал тавигдсаар байв. Гэвч хоёр сая хүрэхгүй монголчуудын төлөө Хятадыг цааш түлхэх нь ашиггүй гэж үзсэн [[Коминтерн]]ий шахалтаар 1920-иод оны дунд үед энэ асуудлыг орхисон байна. [[БНМАУ]]-ын цэрэг [[Дэлхийн 2-р дайн]]ы сүүл үед [[Манжуур]] дахь [[Зөвлөлт]]ийн байлдааны ажиллагаанд оролцох үеэр Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх үзэл санаа дахин сэргэжээ. Гэвч дайн дуусмагц Монголын цэргийг Өвөр Монголоос яаралтай татаж, Өвөр Монголыг Хятадын Ардын Чөлөөлөх Арми эзэлсэн байна. 1990-ээд оны ардчилсан шинэчлэлийн үеэр хэд хэдэн төрийн бус байгууллага монголчуудыг нэгтгэх үзэл санааг сурталчилсан байдаг. [[Ангилал:Монгол нутаг| ]] [[Ангилал:Ирредентизм]] hs8st319bxazp25tws6tj10whnxbeiu 706921 706920 2022-07-31T21:54:13Z Бмхүн 59031 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki '''Дэлхий дахинд хамгийн их газар нутаг эзэлж байсан Даяар Монгол''' буюу '''Монгол нутаг''' нь [[Монголчууд|Монгол үндэстний]] нутаглан сууж буй газар нутаг юм. Үүнд одоогийн засаг захиргааны хуваариар [[Монгол Улс]]ын бүхэл нутаг дэвсгэр, [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]] доторх Монголчуудын төвлөрөн сууж байгаа [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон]] болон бусад муж өөртөө засах орон доторх Монгол үндэстний өөртөө засах аймаг, хошууны нутаг багтана. Мөн [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[Буриад]], [[Халимаг]]уудын сууж байгаа [[Буриад|Бүгд Найрамдах Буриад Улс]], [[Бүгд Найрамдах Халимаг Улс]] болон бусад аймаг, тойрог зэрэг газар нутаг багтана. Монголын түүхэн нутаг нь таван сая км² гаруй газрыг хамардаг. Даяар Монголын хүн ам уламжлалт соёлоороо тодорхой түвшинд нийтлэг, монгол хэлний бүлгийн хэл, аялгуунуудаар ярилцана. Эдүгээ Монгол Улсаас бусад ихэнх нутаг газарт уугуул Монгол угсаатан эх нутагтаа үндэсний цөөнх болсон байна. [[Image:Mongols-map.png|thumb|right|250px|''Газрын зурагт монгол угсаатан харьцангуй нягт суусан нутаг дэвсгэрийг улаанаар будаж, ягаан зураасаар Их Монголын Эзэнт гүрний байлдан дагууллын оргил үеийн хил хязгаарыг харууллаа.'']] ==Түүх== Монгол нутагт [[хүннү]], [[дунху]] аймгаас гаралтай монгол угсааны ард түмэн, тухайлбал [[сүмбэ]], [[ухуань]], [[нирун]], [[тоба]], [[кидан]] нар эрт цагт оршин сууж байжээ. Монгол угсааны гэдэг нь нотлогдсон хамгийн эртний ард түмэн [[Дунху аймаг]] нь анх МЭӨ 699-632 оны үед [[Сыма Цянь|Сыма Цян]]ий "Түүхийн тэмдэглэлд" бичигдсэн байдаг. [[Түрэг]]ийн хаант улс (555-745), [[Уйгурын хаант улс]] (745-840), [[Киргиз]] нарын ноёрхлын (840-907) үед монголчууд зүүн тийш шахагдан суух болсон ба Түрэгийн хаант улс унасны дараа 8-р зуунаас эхлэн аажим аажмаар нутагтаа эргэн ирэх болсон гэж монголын түүхчид үздэг. Кидан нар 907 онд [[Ляо Улс]]ыг байгуулснаас хойш Даяар Монгол нутаг, ялангуяа Монголын өндөрлөгт [[Монголчууд|монгол угсаатнууд]] зонхилон амьдрах болсон байна. [[Дундад зууны монгол аймгууд|Монгол аймгууд]] [[Манжуур|Манжуур нутаг]]т тогтсон [[зүрчидийн Алтан Улс]]аас Монгол нутагт нөлөөллөө нэвтрүүлэх гэсэн оролдлогын эсрэг идэвхтэй тэмцэж байв. Ялангуяа [[Хамаг Монгол]] аймгийн холбоо энэ тэмцлийг тэргүүлж байв. [[Их Монгол Улс]]ын Эзэнт Гүрний үед (1206-1368) уугуул [[Монгол хаад]]ын гал голомт хэмээн ихээхэн ач холбогдолтой болсон байв. [[Их Монгол Улс|Монголын Их Эзэнт Гүрэн]] задарсны дараа [[монголчууд]] уугуул нутгаа 1634 онд [[Лигдэн Хутагт хаан]]ыг нас барах хүртэл захирч байсан юм. 14-15-р зуунд [[Мин Улс]] Монгол нутагт удаа дараа халдан довтолсон боловч эзэлж чадаагүй, [[Монгол цэрэг]]т ялагдан хөөгдөж байлаа. 1691 онд [[Халх]]ын ноёд [[Ойрад]]тай хийсэн дайнд ялагдсаны улмаас [[Манж]] Чин Улсад дагаар орсон юм. [[Манж Чин Улс]]ын ноёрхлын үед [[Чингис]]ийн угсааны ноёд эх нутгаа захирч байв. Жишээлбэл монгол ба [[манж]]аар сийлэгдсэн [[Халх]]ын [[Түшээт хан]]ы тамга “Халхын Очирбат Түшээт ханы тамга” гэсэн бичигтэй байдаг. Монголчуудын үндэсний ухамсар 19-р зууны сүүлчээр сэргэж эхлэв. Ялангуяа Манжийн 1900 оны “Шинэ засгийн бодлогын” хүрээнд монголчуудын уугуул нутгийг хятадчилан колоничлох ажиллагаа эхэлсэн нь монголчуудын дургүйцэл хилэнг бадраасан юм. Богд Хаант Монгол Улс 1911 онд байгуулагдсан тусгаар тогтнолоо тунхаглан зарлахдаа Монголчуудыг нэгтгэсэн нэгдмэл улс байгуулахыг зорьж байв. [[Дагуур]]т 1919 онд [[Г. Семёнов]]оор удирдуулсан [[Нармай Монгол]]ын Засгийн Газар гэдгийг байгуулсан боловч [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын Засгийн Газар тэрхүү улс төрийн тоглоомд оролцоогүй билээ. [[Ар Монгол]]ыг [[Үндэсний Хувьсгалт Арми]]ас чөлөөлсөн [[барон Унгерн фон Штернберг]] ч нармай Монголын асуудлыг дурдаж байжээ. Барон Унгернийг дарагдсаны дараа Монголд социалист дэглэм тогтсон ба энэ үед ч Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх асуудал тавигдсаар байв. Гэвч хоёр сая хүрэхгүй монголчуудын төлөө Хятадыг цааш түлхэх нь ашиггүй гэж үзсэн [[Коминтерн]]ий шахалтаар 1920-иод оны дунд үед энэ асуудлыг орхисон байна. [[БНМАУ]]-ын цэрэг [[Дэлхийн 2-р дайн]]ы сүүл үед [[Манжуур]] дахь [[Зөвлөлт]]ийн байлдааны ажиллагаанд оролцох үеэр Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх үзэл санаа дахин сэргэжээ. Гэвч дайн дуусмагц Монголын цэргийг Өвөр Монголоос яаралтай татаж, Өвөр Монголыг Хятадын Ардын Чөлөөлөх Арми эзэлсэн байна. 1990-ээд оны ардчилсан шинэчлэлийн үеэр хэд хэдэн төрийн бус байгууллага монголчуудыг нэгтгэх үзэл санааг сурталчилсан байдаг. [[Ангилал:Монгол нутаг| ]] [[Ангилал:Ирредентизм]] s0m5y8pmgrcztym76znctsrp3ggzmri 0 24062 706946 693547 2022-08-01T01:38:42Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хянах}} {{Infobox former country |native_name = 宋 |conventional_long_name = Сүн улс |common_name = Сүн улс |continent = Ази |region = Хятад |country = Хятад |era = |government_type = Хаант засаг |year_start = 960 |year_end = 1279<!--putting AD or CE here breaks the category listings at the bottom of article--> |event_start = Жао Куанинь Сүн улсыг байгуулав |date_start = 960 он |event_end = Яамэний тулалдаан |date_end = 1279 он |event1 = Умард Сүн улс мөхөв |date_event1 = 1127он |event2 = Линьань хот Монголчуудад эзлэгдэв |date_event2 = 1276 он |event3 = |date_event3 = |event4 = |date_event4 = |event_pre = |date_pre = |<!--- Flag navigation: Preceding and succeeding entities p1 to p5 and s1 to s5 ---> |p1 = |flag_p1 = |s1 = |flag_s1 = |image_flag = |flag = |flag_type = |image_coat = |symbol = |symbol_type = |image_map = China 11a.jpg|100рх |image_map_caption = Умард Сүн улс 1111 оны үе |image_map2 = Map_of_China_1142.jpg|30рх |image_map2_caption = Өмнөд Сүн улс 1200 оны үе |capital = [[Кайфэн]] (汴京)<small><br/>(960–1127)</small><br/>[[Ханжоу]] (臨安)<small><br/>(1127–1276)</small> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Хятад хэл]] |religion = [[Күнзийн суртал]]</br>[[Буддын шашин]] |currency = Жяози, Хуйзи, бусад мөнгөн тэмдэгт |<!--- Titles and names of the first and last leaders and their deputies ---> |title_leader = [[Хуанди]] |leader1 = [[Сүн Тайзу]] (түрүүч) |year_leader1 = 960-976 |leader2 = [[Сүн Чинзун]] |year_leader2 = 1126-1127 |leader3 = [[Сүн Гаозун]] |year_leader3 = 1127-1162 |leader4 = [[Сүн Хуайзун]] (сүүлч)¹ |year_leader4 = 1278-1279 |title_deputy = Онцлох сайд нар <!-- Give only the first and last, since the time period is so long --> |deputy1 = |year_deputy1 = |deputy2 = |year_deputy2 = |deputy3 = |year_deputy3 = |deputy4 = |year_deputy4 = |<!--- Area and population of a given year ---> |stat_year1 = |stat_year2 = 1120 он |stat_area1 = |stat_pop1 = |stat_pop2 = 118,800,000 гаруй }} '''Сүн улс''' ({{zh|c=宋朝|p=Sòng Cháo}}) - [[Хятад]]ад тогтон байсан [[таван улс, арван ванлигийн үе]]ийг төгсөн Хятадыг нэгтгэж 960 оноос 1279 он хүртэл [[Юань улс]]ад мөхөөгдөх хүртэл тогтносон [[эзэнт улс]]. Сүн улсын үед хэрэглэгдсэн [[цаасан мөнгө]], байнгын усан цэргийн флот, умард зүгийг заах [[луужин]], [[дарь]] зэрэг нь дэлхийн түүхэнд анх удаагийн тохиолдол байжээ. Сүн улсын түүхийг хоёр үе болгон тэмдэглэдэг. Түрүү үед Бянжин (одоогийн [[Кайфэн]])-д нийсэллэж, бүх Хятад үндэстэнг захирч байв. Үүнийг түүхэнд '''Умард Сүн''' ({{zh|c=北宋}}, 960–1127) гэдэг. Хожим умард нутгаа [[Алтан улс]]ад алдан [[Хөх мөрөн|Хөх мөрний]] өмнө Линан (одоогийн [[Ханжоу]])-д нийслэлсэнээс хойш үеийг '''Өмнөд Сүн''' ({{zh|c=南宋}}, 1127–1279) гэж тэмдэглэдэг. Шар мөрний дагуу Хятадуудын амьдарч байсан газруудын захиргааг Өмнөд Сүн авч үржил шимтэй хөдөө аж ахуйн газрын ихэнхийг нь эзэмших болж, дагаж хүн ам хурдацтай өссөн. Өмнөдийн эзэнт гүрэн нь хилийн чанадад далайн аялалуудыг их хийдэг учраас ус ба газар дээрх хилүүдийг хамгаалах тэнгисийн цэргийн хүч хэрэгтэй байсан учраас төрөөс дэмжин ажилласан. Жин гүрэн болон Монголыг бут цохихын тулд дарийн хэрэглээг ихэсгэж, цоо шинэ цэргийн технологи бүтээсэн. 1234 онд Өмнөд Сүн нь хойд Хятадын хяналтыг авсан Алтаны улсыг Монголчуудаар даруулсан. 1259 онд Монголын эзэнт гүрний дөрөв дэх агуу хаан Мөнх нас барсан бөгөөд түүний дүү Хубилайг хаан ширээнд залгамжлуулахаар болов. 1271 онд Хубилай хаан Хятадыг эзлэн авснаа зарлан тунхаглав. Дайны удаан жил өнгөрсний дараа, Хубилай хааны арми 1279 онд Сүн улсыг ялсан. Хятадын эзэнт гүрнийг Юань улсын доор нэг удаа нэгтгэн захирч чадсан. 10-11 зууны үеэр Хятадын хүн ам хоёр дахин ихсэж байв. Хойд Сүнгийн тооллого Хань ба Тан гүрнүүд шиг их, ойролцоогоор 50 саяын хүн тооллогдсон. Хэдий тийм боловч Mингийн эзэнт гүрний үед 200 сая ба, тэр Хойд Сүн ойролцоогоор 100 сая хүн амтай байсан гэж тооцдог. Хүн амын энэ их өсөлт Хятадад гарсан эдийн засгийн хувьсгалыг бий болгосон. Хүний нэмэгдэл хагас хүчтэй зах зээлийн эдийн засгаас сэргийлж төвлөрсөн засаглалын чиглэл рүү аажим буцааж авахад тулгуурлаж байсан. Мужийн төвүүд ба орон нутаг дахь тохижуулсан ажилтнууд дотоод хяналт ба санхүүжүүлэлт, тэдний үйлчилгээнд эрдэм шинжилгээний ноёдод үүрэг хариуцлага оногдуулсан. Сүн улсын нийгмийн амьдрал үргэлж хөл хөдөлгөөнтэй ба нийгмийн дээд хэсгийнхэн үнэт зургийн худалдаа эрхэлж бас баярын үер ард олон бүгд олон нийтийн арга хэмжээнд оролцож, ба хотууд зугаа цэнгэлийн хэсгүүдтэй байсан. Хүн ардын уран зохиолын мэдлэгийг дээшлүүлж, хамрах хүрээг нь ихэсгэхийн тулд модон бараар хэвлэдэг төхөөрөмжийг гаргасан. Уран зохиол ба түүний мэдлэгийн тархцыг нэмэгдүүлэхийн тулд 11-р зуунд модон бараар хэвлэдэг төхөөрөмжийг нээн гаргасан. Орчин үеийн технологи, шинжлэх ухаан, гүн ухаан, математик, инженер ба бусад оюуны ажлууд Сүнгийн үед цэцэглэн хөгжсөн. Жү Ши ба Чэн И зэрэг гүн ухаантнууд Күнзийн сургаалийн шинэ тайлбарыг гаргаж, ашиглан Шинэ-Күнзийн гол онолыг гаргаж ирсэн. Энэ үеийн хамгийн том ололт болох хүн төрөлхтний соёл иргэншилд оруулсан хувь нэмэр нь нийгмийн гарал угсаа, хөрөнгө, чинээний байдлыг үл харгалзан нийт ард иргэдийг хамруулсан төрийн албаны сонгон шалгаруулж төрийн /ордны болон мужийн засаг дахиргааны аппаратанд авч ажиллуулах журам/ албанд авч ажиллуулах явдал байв. Төрийн ажилтны шалгалтуудын байгууллага Сүй улсын эзэнт гүрнээс хойш байсан боловч тэр Сүн улсын үед илүү их анхаарал татах болсон.Энэ тухай та бидний сайн мэдэх "Баруун этгээдэд зорчсон тэмдэглэл" шаштирийн гол баатар Тансан ламын намтарт түүний эцэг ордны түшмэлийн шалгаруулалтанд тэнцээд эхнэрийн хамт буцаж явахдаа бусдад хорлогдсон тухай өгүүлдэг билээ. ==Түүх== ===[[Умард Сүн улс]] (960-1127)=== [[Файл:Song_Taizu.jpg|thumb|200px|Сүн Тайзу]] {{Хятадын түүх}} Сүн улсын захирагч Тайзү таван эзэнт гүрэн ба арван хаант улсын үеийн эрс өөрчлөлтийг дуусгаж өөрийн хаанчлалын үеэр нутгаа нэгтгэх,тэлэх бодлогыг барьж байсан. Кайфенг хотод тэр төвлөрсөн засгийн газар байгуулж чадсан. Тэр төрийн ажилчны шалгалтын системд туслах удирдлагын тогтвортой байдлыг дэмжих бодлого үүсгэсэн. Тайзу хаан улсынхаа хөгжлийн төлөө олон бүтээн байгуулалт, олон олон шинэ шинэ санаанууд гаргаж байсан. Түүний нэг нь улсынхаа газрын зургийг зуруулах байв. Инженер Жан Сишүний барьж ба зохиосон одон орны тооллын цамхгийн ажлуудыг дэмжиж ажилласан ба шинжлэх ухаан ба технологийн шинэчлэлтүүд ахицтай явагдаж байв. Сүн улс нь худалдааны олон түншүүдтэй байсан ба төв Азийн улс орнууд болон, Ширивжияа, Египет, Энэтхэгтэй дипломат харилцаатай байсан. Дотоодын тэмцэл хагаралаас болж гадны бодлогоо цуцлахаар болж байсан. Тайзу хаан Сүн улсын баруун хойд хэсэгт Шяогийн эзэнт улсын Тангуд болон зүүн хойд Ляо улсын Хятантай хоёр талт гэрээ хэлэлцээр байгуулсан байна. Сүн улс Ляогийн эзэнт улсыг цэргийн хүчээр дайран, Хятан улсыг өөрийн бүрэн хяналтандаа оруулж 16 мужуудыг нь өөртөө нэгтгэсэн байна. Ляо улс нь Сүн улстай тэмцэлдэх эрчимтэй үйл ажиллагаа явуулж байсан бөгөөд 1005 онд хил хязгаарын тохиролцооны Шаньюанийн гэрээг байгуулж дуусгавар болгосон. Сүн улсаас бараа таваар оруулж ирдэг байсан учраас Хятанчуудыг улсад нь алба гувчуур төлөхийг шаардаж байв. 11-р зууны эхэн үед Сүнгийн төрийн зүтгэлтэн Шен Күо нь Тангудыг ялж ялалт байгуулахад чухал нөлөө үзүүлсэн. Ли-гийн эзэнт гүрэн Вьетнам улстай хилийн маргаанаас болж 1075-1077 оны хооронд Дай Ко Вьетийн хаант улстай худалдаа арилжаагаа тасалсан байна. Дараа нь Гүанши хот руу Ли улс хүчтэй цохилт хийсэн бөгөөд Сүн гүрний жанжин Гүо Күй Танг Лонг руу дайран нэвтэрч рож чадсан. Тиймээс хоёр талууд их хохирол амсч Лигийн удирдагч Түон Кьет энхийн гэрээ байгуулахаар болж хоорондын эзлэн авсан нутаг болон олзлогдсон цэрэг, хүн ардаа солилцон хоёр талт гэрээ байгуулжээ. 11-р зуун үеэр улс төрийн өрсөлдөөн нийтийг хамарч Сүн улс хэцүү байдалд орж эдийн засаг бага зэрэг уналтанд орж эхэлсэн. Фан Жоугуан гэдэг хүн нь улс төрийн үйл ажиллагааг сайжруулан өөрчилж, цэрэг татлагыг бүрэн гүйцэт явуулах цалингийн дундаж хэмжээг нэмэгдүүлэх зэрэг арга хэмжээ авсан. Фан ажлаа хүлээлгэж өгөхөөр болж түүний дараа Ванг Анши гэгч түүний албан дээр суусан. Ванг шинэ шинэ шинэчлэлүүдийг хийж, улсын авлига болон хээл хахуулийг хайхрамжгүй байдал гэж нэрлэн туслан зогсоохыг зорилоо. Шинэчлэлүүд шүүхэд улс төрийн бүлгүүд бий болгосон. Вангийн хэрэгжүүлж байгаа эрс шинэчлэлийн буюу Шинэ улс төрийн бүлгийг Сина Гүань тэргүүтэй хуучныг баримтлагч ноёдуудын хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулгарсан. Сүн улсын Тон Гүань болон эзэн хаан Хүйзон нар нийлж 1125 онд Ляо улсын нутаг дэвсгэр лүү дахиад дайрсан. ==Эдийн засаг, худалдаа үйлдвэрлэл== Дэлхийд дундад зууны үед Сүн улс нь эдийн засгийн хөрөгө чинээгээрээ нэгт ордог байсан. Хятадын энэ их өсөлт нь Хөх мөрний дагуух том хоолойн гадаад дотоод худалдаанаас олсон орлого нь юм. Алдартай наймаачин гэр бүлүүдэд засгийн газраас монополь өмнө байхгүй үйлдвэрүүдийг эзэмшихийг зөвшөөрсөн. Хувийн ба засгийн газрын үйлдвэрүүд Сүн улсад нэмэгдэж байгаа Хятадын хүн ардын хэрэгцээг хангахын төлөө юм. Төмрийн үйлдвэрийг засгийн газар хянахаа больж хэсэг хэсгээр өөр өөр хувийн хоёр бизнес эрхлэгчдээр үргэлжлүүлсэн. Хятадад том хэмжүүрийн цутгамал төмрийг хайлуулахад хайлах пийшингүүдэд модны нүүрсний оронд нүүрсний хэрэглээ 11-р зууны үед шинэчлэгдээгүй бол үргэлжлэх байсан. Төмрийн хэрэгцээг хангахын тулд олон төмөр бүтээгдэхүүний загвар гаргадаг боловч цэргийн болон зэвсгүүдийг бүтээх хэрэглээнд хадгалсан. Хятадын дотор төмрийн худалдаа нийслэл хотод олсон том захын үйлдвэрлэлийн төвүүдээс төмөр бүтээгдэхүүнүүдийн урсгалд тусалсан шинэ сувгуудын барилгаар ахиулсан. Ганцаар 1085 оны байдлаар цутгасан зэсийн мөнгөний жилийн гаралт ойролцоогоор 6 тэрбумын зооснуудад хүрсэн. Сүн улсын эдийн засагт хамгийн алдартай ололт Жиаози гэж мэддэг, Энэ нь мөнгөний цаас хэвлэгч байсан. Цаасан мөнгөний үйлдвэрүүд маш том хүчин чадалтай байсан, тэр Ханжоүгийн үйлдвэр өдөр мянгын ажилчид ажилладаг байсан гэж 1175 онд тэмдэглэгджээ. Хятадын Сүн улс нь эдийн засгийн хүч хүчтэй байсан болохоор хилийн чанадад гадны эдийн засгуудад нөлөөлсөн Маррокогийн газарзүйчийн 1154 онд бичсэн судалгаагаар Йемен, Инд мөрөн, Ирак шиг худалдаа наймаа хөгжсөн газрууд янз бүрийн нэхмэлүүд ба тэр шаазан, тансаг хилэн торго, сэлэмнүүд нь их ашиг орлого өгнө гэж тэмдэглэжээ. Зүүн африк, Исламынхан, Хиндичүүд дэлхий, Зүүн өмнөд номхон далайн улсуудтай далайн худалдаа хийж байсан нь улсын Фүжиэнь мужийн хөлөг онгоцны үйлдвэрт асар том өсөлтийг нэмсэн ба том хөрөнгийг худалдаачдад өгсөн. ===Нийгмийн амьдрал болон соёл=== Сүн улсын эзэнт гүрний нийгмийн засаг захиргаа нь маш нарийн төвөгтэй бөгөөд бүхэллэг зохион байгуулалттай байсан. Дэлхийн том том хотуудыг Хятадын энэ хаант улсаас олж болно. (Кайфэнь, Ханжоүгийн хүн ард нь сая саяар тоологдоно). Хүмүүс нь олон янзын нийгмийн хүрээлэлд багтах бөгөөд маш олон тооны сургууль байдаг бөгөөд тэдний зарим нь шашны чиглэлээр боловсрол эзэмшүүлдэг сүмийн сургуулиуд багтана. Засгийн газар нь нийгмийн хөгжлийнхөө төлөө олон янзын үйл ажиллагаа явуулж байсан агаад асрамжийн газар, олон нийтийн эмнэлэг, ядуусын шарилын газрыг байгуулахын тулд хангалттай хандив тусламж өгдөг байжээ. Улсынхаа өнцөг булан бүрийг холбохын тулд шууданг анх нээжээ. Олон шуудангийн газар байгуулж, түүндээ олон хүн ажилуулах болж тэрний ачаар ажлын байр нэмэгдлээ. Ажилчид дотроо үүрэг хариуцлагаасаа хамаарч олон янзийн хэргэм цолтой байсан. Хөдөөний тариалангийн талбай болон өөрийн өмчид байгаа талбайг эзэмшигч нь өөрийн хүслээр зарж, түрээслүүлдэг байв. Эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээс доод нийгмийн давхарт байсан боловч , тэд тэдний өөрийн жижиг бизнесд ба гэрт нилээд хүчийг гартаа авсан ба их нийгмийн ба хуулийн онцгой эрхүүдийг эдэлдэг байсан. Сүн улсын байгууллага илүү чинээлэг ба илүү их байсан ба гэр бүлийн бэрийн талд эцгүүд түүний гэрлэлтэд их том инжнүүдэд өгсөн даруй, эмэгтэйчүүд ердийн зүйлийн эзэмшилд их шинэ хуулийн эрхүүд авсан. Тэд гэр бүлийн хөрөнгө өвлөх ба эмэгтэйчүүд адил байдлаар эзэмшинэ. Тэдний эрт залуу үед нь тэдний хүүг сургах ердийн практик байсан ба олон алдартай ба их мэдлэгтэй эмэгтэйчүүд байсан. Төрийн зүтгэлтэн Шэнь Күо ба дипломат, (нийтийн) ерөнхий, эрдэмтний ээж цэргийн стратегийн хэрэгтэй/чухал зүйлүүд тэрэнд заасан байдаг. Бас Ли Чинжао нарын тийм онцгой эмэгтэй зохиолчид болон яруу найрагчид байсан. Энэ цаг үеэр Хятадад шашины оюун санааны уран зохиолын нийтлэг байсан ба өдөр тутмын үйл ажиллагаанууд ба итгэлүүд, хүмүүсийн амьдралд их нөлөөтэй байсан. Хятадууд шашны их бурхан тэнгэрүүд ба удмын байдлууд, [[Буддизм]] ба Бумбын шашны гол бурхан тэнгэрүүдийг шүтсэн. Тансан лам Хятадаас бодь мөрийн зам хөөж аялалаа эхлүүлж, Энэтхэгт очоод Энэтхэгээс илүү их Буддизмын гэлэнгүүдтэй газар байхгүй гэж хэлсэн байдаг. Хятадууд их гадаад дотоод худалдаа хийх бөгөөд түүний хажуугаар гадаадын зүүн Ислам, Еврей, Персүүдийн шашнууд орж ирсэн байдаг. ===Дарийн дайн=== Газрын мина, их буу , галт зэвсэг, тэсрэх гранат, гал шидэгч төхөөрөмжүүд нь 13-р зууны Сүн гүрний эцсийн уналт хүртэл тэдний цэрэг дайснуудаас өөрсдийгөө хамгаалах боломж байсан. 1044 онд Вүжин Зоняо анхны цэрэг дайны холбогдолтой галт бөмбөг, дарийг яаж хэрэглэх, яаж үйлдвэрлэх талаар бичсэн байдаг. 129 онд Монголтой хийсэн тулаанд эдгээрийг ашигласан бөгөөд тэрээр номдоо Кэжай Загао, Шүгаохоү зэрэг хотуудад эдгээр багажуудыг үйлдвэрлэдэг бөгөөд цагт 10-20 мянган төмрөн бүрхүүлтэй нум, дарийг гаргадаг байсан гэжээ. Дараа нь Монголчууд түүнийг ашиглан Хятадын цэргүүдийг олзлон ажиллуулсан авсан байна. Харин 14-р зуунд түүнийг илүү боловсруулан Ислам, ойрхи дорнод, Энэтхэг, Европууд хэрэглэж эхэлсэн. ===Хууль, шүүх ба шүүхийн шинжлэх ухаан=== Эртний Тан гүрний барьж байсан хуулийн эхийг Сүн улс шүүхийн системдээ ашиглаж, орчин үеийн Хятад улсын хуулийн суурь болж байна. Шүүгч нь хуулийн биелэлтэд хяналт тавиад зогсохгүй, хуулийг зөрчүүлэхгүй байх шаардлагатай. Сүн улсын шүүгч гэмт хэрэгтнээс мэдүүлэх авах эрхтэй бөгөөд хэлэхгүй бол саваадаж болдог байжээ. Эрүүгийн гэмт хэргүүдийн гэм бурууг нь тогтоохоос нааш хорьж болохгүй. Эмч ба шүүгч үхэл хүн амины хэрэг, амиа хорлох, эсвэл зуурдын үхлээс үүдсэн эсэх, үхлийн шалтгааныг тодорхойлохын тулд цогцсыг задлан шинжилгээнд оруулна. Эрт тана гүрний үеэс Си[[(Ci)]] албаны ажилтнууд бүх задлан шинжилгээний албан ёсны мөрдөн байцаалтыг авч нарийн үзлэг ба задлан шинжилгээнүүдийг зохих цогцосон дээр хийж гүйцэтгэж байжээ. {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Таван улс, арван ханлигийн үе]] |он=960-1125 |албан_тушаал= Умард Сүн улс |дараа=[[Алтан улс]], [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] }} {{залгамжлал |өмнө=[[Сүн улс|Умард Сүн улс]] |он=1125-1279 |албан_тушаал=Өмнөд Сүн улс |дараа =[[Юань улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Сүн улс| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] 6xnounrp8ikzar170u5qexrfptarjun 706947 706946 2022-08-01T01:40:44Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хянах}} {{Infobox former country |native_name = 宋 |conventional_long_name = Сүн улс |common_name = Сүн улс |continent = Ази |region = Хятад |country = Хятад |era = |government_type = Хаант засаг |year_start = 960 |year_end = 1279<!--putting AD or CE here breaks the category listings at the bottom of article--> |event_start = Жао Куанинь Сүн улсыг байгуулав |date_start = 960 он |event_end = Яамэний тулалдаан |date_end = 1279 он |event1 = Умард Сүн улс мөхөв |date_event1 = 1127он |event2 = Линьань хот Монголчуудад эзлэгдэв |date_event2 = 1276 он |event3 = |date_event3 = |event4 = |date_event4 = |event_pre = |date_pre = |<!--- Flag navigation: Preceding and succeeding entities p1 to p5 and s1 to s5 ---> |p1 = |flag_p1 = |s1 = |flag_s1 = |image_flag = |flag = |flag_type = |image_coat = |symbol = |symbol_type = |image_map = China 11a.jpg |image_map_caption = Умард Сүн улс 1111 оны үе |image_map2 = Map_of_China_1142.jpg |image_map2_caption = Өмнөд Сүн улс 1200 оны үе |capital = [[Кайфэн]] (汴京)<small><br/>(960–1127)</small><br/>[[Ханжоу]] (臨安)<small><br/>(1127–1276)</small> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Хятад хэл]] |religion = [[Күнзийн суртал]]</br>[[Буддын шашин]] |currency = Жяози, Хуйзи, бусад мөнгөн тэмдэгт |<!--- Titles and names of the first and last leaders and their deputies ---> |title_leader = [[Хуанди]] |leader1 = [[Сүн Тайзу]] (түрүүч) |year_leader1 = 960-976 |leader2 = [[Сүн Чинзун]] |year_leader2 = 1126-1127 |leader3 = [[Сүн Гаозун]] |year_leader3 = 1127-1162 |leader4 = [[Сүн Хуайзун]] (сүүлч)¹ |year_leader4 = 1278-1279 |title_deputy = Онцлох сайд нар <!-- Give only the first and last, since the time period is so long --> |deputy1 = |year_deputy1 = |deputy2 = |year_deputy2 = |deputy3 = |year_deputy3 = |deputy4 = |year_deputy4 = |<!--- Area and population of a given year ---> |stat_year1 = |stat_year2 = 1120 он |stat_area1 = |stat_pop1 = |stat_pop2 = 118,800,000 гаруй }} '''Сүн улс''' ({{zh|c=宋朝|p=Sòng Cháo}}) - [[Хятад]]ад тогтон байсан [[таван улс, арван ванлигийн үе]]ийг төгсөн Хятадыг нэгтгэж 960 оноос 1279 он хүртэл [[Юань улс]]ад мөхөөгдөх хүртэл тогтносон [[эзэнт улс]]. Сүн улсын үед хэрэглэгдсэн [[цаасан мөнгө]], байнгын усан цэргийн флот, умард зүгийг заах [[луужин]], [[дарь]] зэрэг нь дэлхийн түүхэнд анх удаагийн тохиолдол байжээ. Сүн улсын түүхийг хоёр үе болгон тэмдэглэдэг. Түрүү үед Бянжин (одоогийн [[Кайфэн]])-д нийсэллэж, бүх Хятад үндэстэнг захирч байв. Үүнийг түүхэнд '''Умард Сүн''' ({{zh|c=北宋}}, 960–1127) гэдэг. Хожим умард нутгаа [[Алтан улс]]ад алдан [[Хөх мөрөн|Хөх мөрний]] өмнө Линан (одоогийн [[Ханжоу]])-д нийслэлсэнээс хойш үеийг '''Өмнөд Сүн''' ({{zh|c=南宋}}, 1127–1279) гэж тэмдэглэдэг. Шар мөрний дагуу Хятадуудын амьдарч байсан газруудын захиргааг Өмнөд Сүн авч үржил шимтэй хөдөө аж ахуйн газрын ихэнхийг нь эзэмших болж, дагаж хүн ам хурдацтай өссөн. Өмнөдийн эзэнт гүрэн нь хилийн чанадад далайн аялалуудыг их хийдэг учраас ус ба газар дээрх хилүүдийг хамгаалах тэнгисийн цэргийн хүч хэрэгтэй байсан учраас төрөөс дэмжин ажилласан. Жин гүрэн болон Монголыг бут цохихын тулд дарийн хэрэглээг ихэсгэж, цоо шинэ цэргийн технологи бүтээсэн. 1234 онд Өмнөд Сүн нь хойд Хятадын хяналтыг авсан Алтаны улсыг Монголчуудаар даруулсан. 1259 онд Монголын эзэнт гүрний дөрөв дэх агуу хаан Мөнх нас барсан бөгөөд түүний дүү Хубилайг хаан ширээнд залгамжлуулахаар болов. 1271 онд Хубилай хаан Хятадыг эзлэн авснаа зарлан тунхаглав. Дайны удаан жил өнгөрсний дараа, Хубилай хааны арми 1279 онд Сүн улсыг ялсан. Хятадын эзэнт гүрнийг Юань улсын доор нэг удаа нэгтгэн захирч чадсан. 10-11 зууны үеэр Хятадын хүн ам хоёр дахин ихсэж байв. Хойд Сүнгийн тооллого Хань ба Тан гүрнүүд шиг их, ойролцоогоор 50 саяын хүн тооллогдсон. Хэдий тийм боловч Mингийн эзэнт гүрний үед 200 сая ба, тэр Хойд Сүн ойролцоогоор 100 сая хүн амтай байсан гэж тооцдог. Хүн амын энэ их өсөлт Хятадад гарсан эдийн засгийн хувьсгалыг бий болгосон. Хүний нэмэгдэл хагас хүчтэй зах зээлийн эдийн засгаас сэргийлж төвлөрсөн засаглалын чиглэл рүү аажим буцааж авахад тулгуурлаж байсан. Мужийн төвүүд ба орон нутаг дахь тохижуулсан ажилтнууд дотоод хяналт ба санхүүжүүлэлт, тэдний үйлчилгээнд эрдэм шинжилгээний ноёдод үүрэг хариуцлага оногдуулсан. Сүн улсын нийгмийн амьдрал үргэлж хөл хөдөлгөөнтэй ба нийгмийн дээд хэсгийнхэн үнэт зургийн худалдаа эрхэлж бас баярын үер ард олон бүгд олон нийтийн арга хэмжээнд оролцож, ба хотууд зугаа цэнгэлийн хэсгүүдтэй байсан. Хүн ардын уран зохиолын мэдлэгийг дээшлүүлж, хамрах хүрээг нь ихэсгэхийн тулд модон бараар хэвлэдэг төхөөрөмжийг гаргасан. Уран зохиол ба түүний мэдлэгийн тархцыг нэмэгдүүлэхийн тулд 11-р зуунд модон бараар хэвлэдэг төхөөрөмжийг нээн гаргасан. Орчин үеийн технологи, шинжлэх ухаан, гүн ухаан, математик, инженер ба бусад оюуны ажлууд Сүнгийн үед цэцэглэн хөгжсөн. Жү Ши ба Чэн И зэрэг гүн ухаантнууд Күнзийн сургаалийн шинэ тайлбарыг гаргаж, ашиглан Шинэ-Күнзийн гол онолыг гаргаж ирсэн. Энэ үеийн хамгийн том ололт болох хүн төрөлхтний соёл иргэншилд оруулсан хувь нэмэр нь нийгмийн гарал угсаа, хөрөнгө, чинээний байдлыг үл харгалзан нийт ард иргэдийг хамруулсан төрийн албаны сонгон шалгаруулж төрийн /ордны болон мужийн засаг дахиргааны аппаратанд авч ажиллуулах журам/ албанд авч ажиллуулах явдал байв. Төрийн ажилтны шалгалтуудын байгууллага Сүй улсын эзэнт гүрнээс хойш байсан боловч тэр Сүн улсын үед илүү их анхаарал татах болсон.Энэ тухай та бидний сайн мэдэх "Баруун этгээдэд зорчсон тэмдэглэл" шаштирийн гол баатар Тансан ламын намтарт түүний эцэг ордны түшмэлийн шалгаруулалтанд тэнцээд эхнэрийн хамт буцаж явахдаа бусдад хорлогдсон тухай өгүүлдэг билээ. ==Түүх== ===[[Умард Сүн улс]] (960-1127)=== [[Файл:Song_Taizu.jpg|thumb|200px|Сүн Тайзу]] {{Хятадын түүх}} Сүн улсын захирагч Тайзү таван эзэнт гүрэн ба арван хаант улсын үеийн эрс өөрчлөлтийг дуусгаж өөрийн хаанчлалын үеэр нутгаа нэгтгэх,тэлэх бодлогыг барьж байсан. Кайфенг хотод тэр төвлөрсөн засгийн газар байгуулж чадсан. Тэр төрийн ажилчны шалгалтын системд туслах удирдлагын тогтвортой байдлыг дэмжих бодлого үүсгэсэн. Тайзу хаан улсынхаа хөгжлийн төлөө олон бүтээн байгуулалт, олон олон шинэ шинэ санаанууд гаргаж байсан. Түүний нэг нь улсынхаа газрын зургийг зуруулах байв. Инженер Жан Сишүний барьж ба зохиосон одон орны тооллын цамхгийн ажлуудыг дэмжиж ажилласан ба шинжлэх ухаан ба технологийн шинэчлэлтүүд ахицтай явагдаж байв. Сүн улс нь худалдааны олон түншүүдтэй байсан ба төв Азийн улс орнууд болон, Ширивжияа, Египет, Энэтхэгтэй дипломат харилцаатай байсан. Дотоодын тэмцэл хагаралаас болж гадны бодлогоо цуцлахаар болж байсан. Тайзу хаан Сүн улсын баруун хойд хэсэгт Шяогийн эзэнт улсын Тангуд болон зүүн хойд Ляо улсын Хятантай хоёр талт гэрээ хэлэлцээр байгуулсан байна. Сүн улс Ляогийн эзэнт улсыг цэргийн хүчээр дайран, Хятан улсыг өөрийн бүрэн хяналтандаа оруулж 16 мужуудыг нь өөртөө нэгтгэсэн байна. Ляо улс нь Сүн улстай тэмцэлдэх эрчимтэй үйл ажиллагаа явуулж байсан бөгөөд 1005 онд хил хязгаарын тохиролцооны Шаньюанийн гэрээг байгуулж дуусгавар болгосон. Сүн улсаас бараа таваар оруулж ирдэг байсан учраас Хятанчуудыг улсад нь алба гувчуур төлөхийг шаардаж байв. 11-р зууны эхэн үед Сүнгийн төрийн зүтгэлтэн Шен Күо нь Тангудыг ялж ялалт байгуулахад чухал нөлөө үзүүлсэн. Ли-гийн эзэнт гүрэн Вьетнам улстай хилийн маргаанаас болж 1075-1077 оны хооронд Дай Ко Вьетийн хаант улстай худалдаа арилжаагаа тасалсан байна. Дараа нь Гүанши хот руу Ли улс хүчтэй цохилт хийсэн бөгөөд Сүн гүрний жанжин Гүо Күй Танг Лонг руу дайран нэвтэрч рож чадсан. Тиймээс хоёр талууд их хохирол амсч Лигийн удирдагч Түон Кьет энхийн гэрээ байгуулахаар болж хоорондын эзлэн авсан нутаг болон олзлогдсон цэрэг, хүн ардаа солилцон хоёр талт гэрээ байгуулжээ. 11-р зуун үеэр улс төрийн өрсөлдөөн нийтийг хамарч Сүн улс хэцүү байдалд орж эдийн засаг бага зэрэг уналтанд орж эхэлсэн. Фан Жоугуан гэдэг хүн нь улс төрийн үйл ажиллагааг сайжруулан өөрчилж, цэрэг татлагыг бүрэн гүйцэт явуулах цалингийн дундаж хэмжээг нэмэгдүүлэх зэрэг арга хэмжээ авсан. Фан ажлаа хүлээлгэж өгөхөөр болж түүний дараа Ванг Анши гэгч түүний албан дээр суусан. Ванг шинэ шинэ шинэчлэлүүдийг хийж, улсын авлига болон хээл хахуулийг хайхрамжгүй байдал гэж нэрлэн туслан зогсоохыг зорилоо. Шинэчлэлүүд шүүхэд улс төрийн бүлгүүд бий болгосон. Вангийн хэрэгжүүлж байгаа эрс шинэчлэлийн буюу Шинэ улс төрийн бүлгийг Сина Гүань тэргүүтэй хуучныг баримтлагч ноёдуудын хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулгарсан. Сүн улсын Тон Гүань болон эзэн хаан Хүйзон нар нийлж 1125 онд Ляо улсын нутаг дэвсгэр лүү дахиад дайрсан. ==Эдийн засаг, худалдаа үйлдвэрлэл== Дэлхийд дундад зууны үед Сүн улс нь эдийн засгийн хөрөгө чинээгээрээ нэгт ордог байсан. Хятадын энэ их өсөлт нь Хөх мөрний дагуух том хоолойн гадаад дотоод худалдаанаас олсон орлого нь юм. Алдартай наймаачин гэр бүлүүдэд засгийн газраас монополь өмнө байхгүй үйлдвэрүүдийг эзэмшихийг зөвшөөрсөн. Хувийн ба засгийн газрын үйлдвэрүүд Сүн улсад нэмэгдэж байгаа Хятадын хүн ардын хэрэгцээг хангахын төлөө юм. Төмрийн үйлдвэрийг засгийн газар хянахаа больж хэсэг хэсгээр өөр өөр хувийн хоёр бизнес эрхлэгчдээр үргэлжлүүлсэн. Хятадад том хэмжүүрийн цутгамал төмрийг хайлуулахад хайлах пийшингүүдэд модны нүүрсний оронд нүүрсний хэрэглээ 11-р зууны үед шинэчлэгдээгүй бол үргэлжлэх байсан. Төмрийн хэрэгцээг хангахын тулд олон төмөр бүтээгдэхүүний загвар гаргадаг боловч цэргийн болон зэвсгүүдийг бүтээх хэрэглээнд хадгалсан. Хятадын дотор төмрийн худалдаа нийслэл хотод олсон том захын үйлдвэрлэлийн төвүүдээс төмөр бүтээгдэхүүнүүдийн урсгалд тусалсан шинэ сувгуудын барилгаар ахиулсан. Ганцаар 1085 оны байдлаар цутгасан зэсийн мөнгөний жилийн гаралт ойролцоогоор 6 тэрбумын зооснуудад хүрсэн. Сүн улсын эдийн засагт хамгийн алдартай ололт Жиаози гэж мэддэг, Энэ нь мөнгөний цаас хэвлэгч байсан. Цаасан мөнгөний үйлдвэрүүд маш том хүчин чадалтай байсан, тэр Ханжоүгийн үйлдвэр өдөр мянгын ажилчид ажилладаг байсан гэж 1175 онд тэмдэглэгджээ. Хятадын Сүн улс нь эдийн засгийн хүч хүчтэй байсан болохоор хилийн чанадад гадны эдийн засгуудад нөлөөлсөн Маррокогийн газарзүйчийн 1154 онд бичсэн судалгаагаар Йемен, Инд мөрөн, Ирак шиг худалдаа наймаа хөгжсөн газрууд янз бүрийн нэхмэлүүд ба тэр шаазан, тансаг хилэн торго, сэлэмнүүд нь их ашиг орлого өгнө гэж тэмдэглэжээ. Зүүн африк, Исламынхан, Хиндичүүд дэлхий, Зүүн өмнөд номхон далайн улсуудтай далайн худалдаа хийж байсан нь улсын Фүжиэнь мужийн хөлөг онгоцны үйлдвэрт асар том өсөлтийг нэмсэн ба том хөрөнгийг худалдаачдад өгсөн. ===Нийгмийн амьдрал болон соёл=== Сүн улсын эзэнт гүрний нийгмийн засаг захиргаа нь маш нарийн төвөгтэй бөгөөд бүхэллэг зохион байгуулалттай байсан. Дэлхийн том том хотуудыг Хятадын энэ хаант улсаас олж болно. (Кайфэнь, Ханжоүгийн хүн ард нь сая саяар тоологдоно). Хүмүүс нь олон янзын нийгмийн хүрээлэлд багтах бөгөөд маш олон тооны сургууль байдаг бөгөөд тэдний зарим нь шашны чиглэлээр боловсрол эзэмшүүлдэг сүмийн сургуулиуд багтана. Засгийн газар нь нийгмийн хөгжлийнхөө төлөө олон янзын үйл ажиллагаа явуулж байсан агаад асрамжийн газар, олон нийтийн эмнэлэг, ядуусын шарилын газрыг байгуулахын тулд хангалттай хандив тусламж өгдөг байжээ. Улсынхаа өнцөг булан бүрийг холбохын тулд шууданг анх нээжээ. Олон шуудангийн газар байгуулж, түүндээ олон хүн ажилуулах болж тэрний ачаар ажлын байр нэмэгдлээ. Ажилчид дотроо үүрэг хариуцлагаасаа хамаарч олон янзийн хэргэм цолтой байсан. Хөдөөний тариалангийн талбай болон өөрийн өмчид байгаа талбайг эзэмшигч нь өөрийн хүслээр зарж, түрээслүүлдэг байв. Эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээс доод нийгмийн давхарт байсан боловч , тэд тэдний өөрийн жижиг бизнесд ба гэрт нилээд хүчийг гартаа авсан ба их нийгмийн ба хуулийн онцгой эрхүүдийг эдэлдэг байсан. Сүн улсын байгууллага илүү чинээлэг ба илүү их байсан ба гэр бүлийн бэрийн талд эцгүүд түүний гэрлэлтэд их том инжнүүдэд өгсөн даруй, эмэгтэйчүүд ердийн зүйлийн эзэмшилд их шинэ хуулийн эрхүүд авсан. Тэд гэр бүлийн хөрөнгө өвлөх ба эмэгтэйчүүд адил байдлаар эзэмшинэ. Тэдний эрт залуу үед нь тэдний хүүг сургах ердийн практик байсан ба олон алдартай ба их мэдлэгтэй эмэгтэйчүүд байсан. Төрийн зүтгэлтэн Шэнь Күо ба дипломат, (нийтийн) ерөнхий, эрдэмтний ээж цэргийн стратегийн хэрэгтэй/чухал зүйлүүд тэрэнд заасан байдаг. Бас Ли Чинжао нарын тийм онцгой эмэгтэй зохиолчид болон яруу найрагчид байсан. Энэ цаг үеэр Хятадад шашины оюун санааны уран зохиолын нийтлэг байсан ба өдөр тутмын үйл ажиллагаанууд ба итгэлүүд, хүмүүсийн амьдралд их нөлөөтэй байсан. Хятадууд шашны их бурхан тэнгэрүүд ба удмын байдлууд, [[Буддизм]] ба Бумбын шашны гол бурхан тэнгэрүүдийг шүтсэн. Тансан лам Хятадаас бодь мөрийн зам хөөж аялалаа эхлүүлж, Энэтхэгт очоод Энэтхэгээс илүү их Буддизмын гэлэнгүүдтэй газар байхгүй гэж хэлсэн байдаг. Хятадууд их гадаад дотоод худалдаа хийх бөгөөд түүний хажуугаар гадаадын зүүн Ислам, Еврей, Персүүдийн шашнууд орж ирсэн байдаг. ===Дарийн дайн=== Газрын мина, их буу , галт зэвсэг, тэсрэх гранат, гал шидэгч төхөөрөмжүүд нь 13-р зууны Сүн гүрний эцсийн уналт хүртэл тэдний цэрэг дайснуудаас өөрсдийгөө хамгаалах боломж байсан. 1044 онд Вүжин Зоняо анхны цэрэг дайны холбогдолтой галт бөмбөг, дарийг яаж хэрэглэх, яаж үйлдвэрлэх талаар бичсэн байдаг. 129 онд Монголтой хийсэн тулаанд эдгээрийг ашигласан бөгөөд тэрээр номдоо Кэжай Загао, Шүгаохоү зэрэг хотуудад эдгээр багажуудыг үйлдвэрлэдэг бөгөөд цагт 10-20 мянган төмрөн бүрхүүлтэй нум, дарийг гаргадаг байсан гэжээ. Дараа нь Монголчууд түүнийг ашиглан Хятадын цэргүүдийг олзлон ажиллуулсан авсан байна. Харин 14-р зуунд түүнийг илүү боловсруулан Ислам, ойрхи дорнод, Энэтхэг, Европууд хэрэглэж эхэлсэн. ===Хууль, шүүх ба шүүхийн шинжлэх ухаан=== Эртний Тан гүрний барьж байсан хуулийн эхийг Сүн улс шүүхийн системдээ ашиглаж, орчин үеийн Хятад улсын хуулийн суурь болж байна. Шүүгч нь хуулийн биелэлтэд хяналт тавиад зогсохгүй, хуулийг зөрчүүлэхгүй байх шаардлагатай. Сүн улсын шүүгч гэмт хэрэгтнээс мэдүүлэх авах эрхтэй бөгөөд хэлэхгүй бол саваадаж болдог байжээ. Эрүүгийн гэмт хэргүүдийн гэм бурууг нь тогтоохоос нааш хорьж болохгүй. Эмч ба шүүгч үхэл хүн амины хэрэг, амиа хорлох, эсвэл зуурдын үхлээс үүдсэн эсэх, үхлийн шалтгааныг тодорхойлохын тулд цогцсыг задлан шинжилгээнд оруулна. Эрт тана гүрний үеэс Си[[(Ci)]] албаны ажилтнууд бүх задлан шинжилгээний албан ёсны мөрдөн байцаалтыг авч нарийн үзлэг ба задлан шинжилгээнүүдийг зохих цогцосон дээр хийж гүйцэтгэж байжээ. {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Таван улс, арван ханлигийн үе]] |он=960-1125 |албан_тушаал= Умард Сүн улс |дараа=[[Алтан улс]], [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] }} {{залгамжлал |өмнө=[[Сүн улс|Умард Сүн улс]] |он=1125-1279 |албан_тушаал=Өмнөд Сүн улс |дараа =[[Юань улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Сүн улс| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] jbd4qftwsernp1un3vinsbe86qjjoc5 706950 706947 2022-08-01T02:15:10Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хянах}} {{Infobox former country |native_name = 宋 |conventional_long_name = Сүн улс |common_name = Сүн улс |continent = Ази |region = Хятад |country = Хятад |era = |government_type = Хаант засаг |year_start = 960 |year_end = 1279<!--putting AD or CE here breaks the category listings at the bottom of article--> |event_start = Жао Куанинь Сүн улсыг байгуулав |date_start = 960 он |event_end = Яамэний тулалдаан |date_end = 1279 он |event1 = Умард Сүн улс мөхөв |date_event1 = 1127он |event2 = Линьань хот Монголчуудад эзлэгдэв |date_event2 = 1276 он |event3 = |date_event3 = |event4 = |date_event4 = |event_pre = |date_pre = |<!--- Flag navigation: Preceding and succeeding entities p1 to p5 and s1 to s5 ---> |p1 = |flag_p1 = |s1 = |flag_s1 = |image_flag = |flag = |flag_type = |image_coat = |symbol = |symbol_type = |image_map = China 11a.jpg |image_map_caption = Умард Сүн улс 1111 оны үе |image_map2 = Map_of_China_1142.jpg |image_map2_caption = Өмнөд Сүн улс 1200 оны үе |capital = [[Кайфэн]] (汴京)<small><br/>(960–1127)</small><br/>[[Ханжоу]] (臨安)<small><br/>(1127–1276)</small> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Хятад хэл]] |religion = [[Күнзийн суртал]]</br>[[Буддын шашин]] |currency = Жяози, Хуйзи, бусад мөнгөн тэмдэгт |<!--- Titles and names of the first and last leaders and their deputies ---> |title_leader = [[Хуанди]] |leader1 = [[Сүн Тайзу]] (түрүүч) |year_leader1 = 960-976 |leader2 = [[Сүн Чинзун]] |year_leader2 = 1126-1127 |leader3 = [[Сүн Гаозун]] |year_leader3 = 1127-1162 |leader4 = [[Сүн Хуайзун]] (сүүлч)¹ |year_leader4 = 1278-1279 |title_deputy = Онцлох сайд нар <!-- Give only the first and last, since the time period is so long --> |deputy1 = |year_deputy1 = |deputy2 = |year_deputy2 = |deputy3 = |year_deputy3 = |deputy4 = |year_deputy4 = |<!--- Area and population of a given year ---> |stat_year1 = |stat_year2 = 1120 он |stat_area1 = |stat_pop1 = |stat_pop2 = 118,800,000 гаруй }} '''Сүн улс''' ({{zh|c=宋朝|p=Sòng Cháo}}) - [[Хятад]]ад тогтон байсан [[таван улс, арван ванлигийн үе]]ийг төгсөн Хятадыг нэгтгэж 960 оноос 1279 он хүртэл [[Юань улс]]ад мөхөөгдөх хүртэл тогтносон [[хаант улс]]. Сүн улсын үед хэрэглэгдсэн [[цаасан мөнгө]], байнгын усан цэргийн флот, умард зүгийг заах [[луужин]], [[дарь]] зэрэг нь дэлхийн түүхэнд анх удаагийн тохиолдол байжээ. Сүн улсын түүхийг хоёр үе болгон тэмдэглэдэг. Түрүү үед Бянжин (одоогийн [[Кайфэн]])-д нийсэллэж, бүх Хятад үндэстэнг захирч байв. Үүнийг түүхэнд '''Умард Сүн''' ({{zh|c=北宋}}, 960–1127) гэдэг. Хожим умард нутгаа [[Алтан улс]]ад алдан [[Хөх мөрөн|Хөх мөрний]] өмнө Линан (одоогийн [[Ханжоу]])-д нийслэлсэнээс хойш үеийг '''Өмнөд Сүн''' ({{zh|c=南宋}}, 1127–1279) гэж тэмдэглэдэг. {{Хятадын түүх}} ==Түүх== ===Умард Сүн улс (960-1127)=== [[Файл:Song_Taizu.jpg|thumb|200px|Сүн Тайзу]] Сүн улсын захирагч Тайзү таван эзэнт гүрэн ба арван хаант улсын үеийн эрс өөрчлөлтийг дуусгаж өөрийн хаанчлалын үеэр нутгаа нэгтгэх,тэлэх бодлогыг барьж байсан. Кайфенг хотод тэр төвлөрсөн засгийн газар байгуулж чадсан. Тэр төрийн ажилчны шалгалтын системд туслах удирдлагын тогтвортой байдлыг дэмжих бодлого үүсгэсэн. Тайзу хаан улсынхаа хөгжлийн төлөө олон бүтээн байгуулалт, олон олон шинэ шинэ санаанууд гаргаж байсан. Түүний нэг нь улсынхаа газрын зургийг зуруулах байв. Инженер Жан Сишүний барьж ба зохиосон одон орны тооллын цамхгийн ажлуудыг дэмжиж ажилласан ба шинжлэх ухаан ба технологийн шинэчлэлтүүд ахицтай явагдаж байв. Сүн улс нь худалдааны олон түншүүдтэй байсан ба төв Азийн улс орнууд болон, Ширивжияа, Египет, Энэтхэгтэй дипломат харилцаатай байсан. Дотоодын тэмцэл хагаралаас болж гадны бодлогоо цуцлахаар болж байсан. Тайзу хаан Сүн улсын баруун хойд хэсэгт Шяогийн эзэнт улсын Тангуд болон зүүн хойд Ляо улсын Хятантай хоёр талт гэрээ хэлэлцээр байгуулсан байна. Сүн улс Ляогийн эзэнт улсыг цэргийн хүчээр дайран, Хятан улсыг өөрийн бүрэн хяналтандаа оруулж 16 мужуудыг нь өөртөө нэгтгэсэн байна. Ляо улс нь Сүн улстай тэмцэлдэх эрчимтэй үйл ажиллагаа явуулж байсан бөгөөд 1005 онд хил хязгаарын тохиролцооны Шаньюанийн гэрээг байгуулж дуусгавар болгосон. Сүн улсаас бараа таваар оруулж ирдэг байсан учраас Хятанчуудыг улсад нь алба гувчуур төлөхийг шаардаж байв. 11-р зууны эхэн үед Сүнгийн төрийн зүтгэлтэн Шен Күо нь Тангудыг ялж ялалт байгуулахад чухал нөлөө үзүүлсэн. Ли-гийн эзэнт гүрэн Вьетнам улстай хилийн маргаанаас болж 1075-1077 оны хооронд Дай Ко Вьетийн хаант улстай худалдаа арилжаагаа тасалсан байна. Дараа нь Гүанши хот руу Ли улс хүчтэй цохилт хийсэн бөгөөд Сүн гүрний жанжин Гүо Күй Танг Лонг руу дайран нэвтэрч рож чадсан. Тиймээс хоёр талууд их хохирол амсч Лигийн удирдагч Түон Кьет энхийн гэрээ байгуулахаар болж хоорондын эзлэн авсан нутаг болон олзлогдсон цэрэг, хүн ардаа солилцон хоёр талт гэрээ байгуулжээ. 11-р зуун үеэр улс төрийн өрсөлдөөн нийтийг хамарч Сүн улс хэцүү байдалд орж эдийн засаг бага зэрэг уналтанд орж эхэлсэн. Фан Жоугуан гэдэг хүн нь улс төрийн үйл ажиллагааг сайжруулан өөрчилж, цэрэг татлагыг бүрэн гүйцэт явуулах цалингийн дундаж хэмжээг нэмэгдүүлэх зэрэг арга хэмжээ авсан. Фан ажлаа хүлээлгэж өгөхөөр болж түүний дараа Ванг Анши гэгч түүний албан дээр суусан. Ванг шинэ шинэ шинэчлэлүүдийг хийж, улсын авлига болон хээл хахуулийг хайхрамжгүй байдал гэж нэрлэн туслан зогсоохыг зорилоо. Шинэчлэлүүд шүүхэд улс төрийн бүлгүүд бий болгосон. Вангийн хэрэгжүүлж байгаа эрс шинэчлэлийн буюу Шинэ улс төрийн бүлгийг Сина Гүань тэргүүтэй хуучныг баримтлагч ноёдуудын хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулгарсан. Сүн улсын Тон Гүань болон эзэн хаан Хүйзон нар нийлж 1125 онд Ляо улсын нутаг дэвсгэр лүү дахиад дайрсан. ===Өмнөд Сүн улс (1127-1279)=== Шар мөрний дагуу Хятадуудын амьдарч байсан газруудын захиргааг Өмнөд Сүн авч үржил шимтэй хөдөө аж ахуйн газрын ихэнхийг нь эзэмших болж, дагаж хүн ам хурдацтай өссөн. Өмнөдийн эзэнт гүрэн нь хилийн чанадад далайн аялалуудыг их хийдэг учраас ус ба газар дээрх хилүүдийг хамгаалах тэнгисийн цэргийн хүч хэрэгтэй байсан учраас төрөөс дэмжин ажилласан. Жин гүрэн болон Монголыг бут цохихын тулд дарийн хэрэглээг ихэсгэж, цоо шинэ цэргийн технологи бүтээсэн. 1234 онд Өмнөд Сүн нь хойд Хятадын хяналтыг авсан Алтаны улсыг Монголчуудаар даруулсан. 1259 онд Монголын эзэнт гүрний дөрөв дэх агуу хаан Мөнх нас барсан бөгөөд түүний дүү Хубилайг хаан ширээнд залгамжлуулахаар болов. 1271 онд Хубилай хаан Хятадыг эзлэн авснаа зарлан тунхаглав. Дайны удаан жил өнгөрсний дараа, Хубилай хааны арми 1279 онд Сүн улсыг ялсан. Хятадын эзэнт гүрнийг Юань улсын доор нэг удаа нэгтгэн захирч чадсан. 10-11 зууны үеэр Хятадын хүн ам хоёр дахин ихсэж байв. Хойд Сүнгийн тооллого Хань ба Тан гүрнүүд шиг их, ойролцоогоор 50 саяын хүн тооллогдсон. Хэдий тийм боловч Mингийн эзэнт гүрний үед 200 сая ба, тэр Хойд Сүн ойролцоогоор 100 сая хүн амтай байсан гэж тооцдог. Хүн амын энэ их өсөлт Хятадад гарсан эдийн засгийн хувьсгалыг бий болгосон. Хүний нэмэгдэл хагас хүчтэй зах зээлийн эдийн засгаас сэргийлж төвлөрсөн засаглалын чиглэл рүү аажим буцааж авахад тулгуурлаж байсан. Мужийн төвүүд ба орон нутаг дахь тохижуулсан ажилтнууд дотоод хяналт ба санхүүжүүлэлт, тэдний үйлчилгээнд эрдэм шинжилгээний ноёдод үүрэг хариуцлага оногдуулсан. Сүн улсын нийгмийн амьдрал үргэлж хөл хөдөлгөөнтэй ба нийгмийн дээд хэсгийнхэн үнэт зургийн худалдаа эрхэлж бас баярын үер ард олон бүгд олон нийтийн арга хэмжээнд оролцож, ба хотууд зугаа цэнгэлийн хэсгүүдтэй байсан. Хүн ардын уран зохиолын мэдлэгийг дээшлүүлж, хамрах хүрээг нь ихэсгэхийн тулд модон бараар хэвлэдэг төхөөрөмжийг гаргасан. Уран зохиол ба түүний мэдлэгийн тархцыг нэмэгдүүлэхийн тулд 11-р зуунд модон бараар хэвлэдэг төхөөрөмжийг нээн гаргасан. Орчин үеийн технологи, шинжлэх ухаан, гүн ухаан, математик, инженер ба бусад оюуны ажлууд Сүнгийн үед цэцэглэн хөгжсөн. Жү Ши ба Чэн И зэрэг гүн ухаантнууд Күнзийн сургаалийн шинэ тайлбарыг гаргаж, ашиглан Шинэ-Күнзийн гол онолыг гаргаж ирсэн. Энэ үеийн хамгийн том ололт болох хүн төрөлхтний соёл иргэншилд оруулсан хувь нэмэр нь нийгмийн гарал угсаа, хөрөнгө, чинээний байдлыг үл харгалзан нийт ард иргэдийг хамруулсан төрийн албаны сонгон шалгаруулж төрийн /ордны болон мужийн засаг дахиргааны аппаратанд авч ажиллуулах журам/ албанд авч ажиллуулах явдал байв. Төрийн ажилтны шалгалтуудын байгууллага Сүй улсын эзэнт гүрнээс хойш байсан боловч тэр Сүн улсын үед илүү их анхаарал татах болсон.Энэ тухай та бидний сайн мэдэх "Баруун этгээдэд зорчсон тэмдэглэл" шаштирийн гол баатар Тансан ламын намтарт түүний эцэг ордны түшмэлийн шалгаруулалтанд тэнцээд эхнэрийн хамт буцаж явахдаа бусдад хорлогдсон тухай өгүүлдэг билээ. ==Эдийн засаг, худалдаа үйлдвэрлэл== Дэлхийд дундад зууны үед Сүн улс нь эдийн засгийн хөрөгө чинээгээрээ нэгт ордог байсан. Хятадын энэ их өсөлт нь Хөх мөрний дагуух том хоолойн гадаад дотоод худалдаанаас олсон орлого нь юм. Алдартай наймаачин гэр бүлүүдэд засгийн газраас монополь өмнө байхгүй үйлдвэрүүдийг эзэмшихийг зөвшөөрсөн. Хувийн ба засгийн газрын үйлдвэрүүд Сүн улсад нэмэгдэж байгаа Хятадын хүн ардын хэрэгцээг хангахын төлөө юм. Төмрийн үйлдвэрийг засгийн газар хянахаа больж хэсэг хэсгээр өөр өөр хувийн хоёр бизнес эрхлэгчдээр үргэлжлүүлсэн. Хятадад том хэмжүүрийн цутгамал төмрийг хайлуулахад хайлах пийшингүүдэд модны нүүрсний оронд нүүрсний хэрэглээ 11-р зууны үед шинэчлэгдээгүй бол үргэлжлэх байсан. Төмрийн хэрэгцээг хангахын тулд олон төмөр бүтээгдэхүүний загвар гаргадаг боловч цэргийн болон зэвсгүүдийг бүтээх хэрэглээнд хадгалсан. Хятадын дотор төмрийн худалдаа нийслэл хотод олсон том захын үйлдвэрлэлийн төвүүдээс төмөр бүтээгдэхүүнүүдийн урсгалд тусалсан шинэ сувгуудын барилгаар ахиулсан. Ганцаар 1085 оны байдлаар цутгасан зэсийн мөнгөний жилийн гаралт ойролцоогоор 6 тэрбумын зооснуудад хүрсэн. Сүн улсын эдийн засагт хамгийн алдартай ололт Жиаози гэж мэддэг, Энэ нь мөнгөний цаас хэвлэгч байсан. Цаасан мөнгөний үйлдвэрүүд маш том хүчин чадалтай байсан, тэр Ханжоүгийн үйлдвэр өдөр мянгын ажилчид ажилладаг байсан гэж 1175 онд тэмдэглэгджээ. Хятадын Сүн улс нь эдийн засгийн хүч хүчтэй байсан болохоор хилийн чанадад гадны эдийн засгуудад нөлөөлсөн Маррокогийн газарзүйчийн 1154 онд бичсэн судалгаагаар Йемен, Инд мөрөн, Ирак шиг худалдаа наймаа хөгжсөн газрууд янз бүрийн нэхмэлүүд ба тэр шаазан, тансаг хилэн торго, сэлэмнүүд нь их ашиг орлого өгнө гэж тэмдэглэжээ. Зүүн африк, Исламынхан, Хиндичүүд дэлхий, Зүүн өмнөд номхон далайн улсуудтай далайн худалдаа хийж байсан нь улсын Фүжиэнь мужийн хөлөг онгоцны үйлдвэрт асар том өсөлтийг нэмсэн ба том хөрөнгийг худалдаачдад өгсөн. ===Нийгмийн амьдрал болон соёл=== Сүн улсын эзэнт гүрний нийгмийн засаг захиргаа нь маш нарийн төвөгтэй бөгөөд бүхэллэг зохион байгуулалттай байсан. Дэлхийн том том хотуудыг Хятадын энэ хаант улсаас олж болно. (Кайфэнь, Ханжоүгийн хүн ард нь сая саяар тоологдоно). Хүмүүс нь олон янзын нийгмийн хүрээлэлд багтах бөгөөд маш олон тооны сургууль байдаг бөгөөд тэдний зарим нь шашны чиглэлээр боловсрол эзэмшүүлдэг сүмийн сургуулиуд багтана. Засгийн газар нь нийгмийн хөгжлийнхөө төлөө олон янзын үйл ажиллагаа явуулж байсан агаад асрамжийн газар, олон нийтийн эмнэлэг, ядуусын шарилын газрыг байгуулахын тулд хангалттай хандив тусламж өгдөг байжээ. Улсынхаа өнцөг булан бүрийг холбохын тулд шууданг анх нээжээ. Олон шуудангийн газар байгуулж, түүндээ олон хүн ажилуулах болж тэрний ачаар ажлын байр нэмэгдлээ. Ажилчид дотроо үүрэг хариуцлагаасаа хамаарч олон янзийн хэргэм цолтой байсан. Хөдөөний тариалангийн талбай болон өөрийн өмчид байгаа талбайг эзэмшигч нь өөрийн хүслээр зарж, түрээслүүлдэг байв. Эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээс доод нийгмийн давхарт байсан боловч , тэд тэдний өөрийн жижиг бизнесд ба гэрт нилээд хүчийг гартаа авсан ба их нийгмийн ба хуулийн онцгой эрхүүдийг эдэлдэг байсан. Сүн улсын байгууллага илүү чинээлэг ба илүү их байсан ба гэр бүлийн бэрийн талд эцгүүд түүний гэрлэлтэд их том инжнүүдэд өгсөн даруй, эмэгтэйчүүд ердийн зүйлийн эзэмшилд их шинэ хуулийн эрхүүд авсан. Тэд гэр бүлийн хөрөнгө өвлөх ба эмэгтэйчүүд адил байдлаар эзэмшинэ. Тэдний эрт залуу үед нь тэдний хүүг сургах ердийн практик байсан ба олон алдартай ба их мэдлэгтэй эмэгтэйчүүд байсан. Төрийн зүтгэлтэн Шэнь Күо ба дипломат, (нийтийн) ерөнхий, эрдэмтний ээж цэргийн стратегийн хэрэгтэй/чухал зүйлүүд тэрэнд заасан байдаг. Бас Ли Чинжао нарын тийм онцгой эмэгтэй зохиолчид болон яруу найрагчид байсан. Энэ цаг үеэр Хятадад шашины оюун санааны уран зохиолын нийтлэг байсан ба өдөр тутмын үйл ажиллагаанууд ба итгэлүүд, хүмүүсийн амьдралд их нөлөөтэй байсан. Хятадууд шашны их бурхан тэнгэрүүд ба удмын байдлууд, [[Буддизм]] ба Бумбын шашны гол бурхан тэнгэрүүдийг шүтсэн. Тансан лам Хятадаас бодь мөрийн зам хөөж аялалаа эхлүүлж, Энэтхэгт очоод Энэтхэгээс илүү их Буддизмын гэлэнгүүдтэй газар байхгүй гэж хэлсэн байдаг. Хятадууд их гадаад дотоод худалдаа хийх бөгөөд түүний хажуугаар гадаадын зүүн Ислам, Еврей, Персүүдийн шашнууд орж ирсэн байдаг. ===Дарийн дайн=== Газрын мина, их буу , галт зэвсэг, тэсрэх гранат, гал шидэгч төхөөрөмжүүд нь 13-р зууны Сүн гүрний эцсийн уналт хүртэл тэдний цэрэг дайснуудаас өөрсдийгөө хамгаалах боломж байсан. 1044 онд Вүжин Зоняо анхны цэрэг дайны холбогдолтой галт бөмбөг, дарийг яаж хэрэглэх, яаж үйлдвэрлэх талаар бичсэн байдаг. 129 онд Монголтой хийсэн тулаанд эдгээрийг ашигласан бөгөөд тэрээр номдоо Кэжай Загао, Шүгаохоү зэрэг хотуудад эдгээр багажуудыг үйлдвэрлэдэг бөгөөд цагт 10-20 мянган төмрөн бүрхүүлтэй нум, дарийг гаргадаг байсан гэжээ. Дараа нь Монголчууд түүнийг ашиглан Хятадын цэргүүдийг олзлон ажиллуулсан авсан байна. Харин 14-р зуунд түүнийг илүү боловсруулан Ислам, ойрхи дорнод, Энэтхэг, Европууд хэрэглэж эхэлсэн. ===Хууль, шүүх ба шүүхийн шинжлэх ухаан=== Эртний Тан гүрний барьж байсан хуулийн эхийг Сүн улс шүүхийн системдээ ашиглаж, орчин үеийн Хятад улсын хуулийн суурь болж байна. Шүүгч нь хуулийн биелэлтэд хяналт тавиад зогсохгүй, хуулийг зөрчүүлэхгүй байх шаардлагатай. Сүн улсын шүүгч гэмт хэрэгтнээс мэдүүлэх авах эрхтэй бөгөөд хэлэхгүй бол саваадаж болдог байжээ. Эрүүгийн гэмт хэргүүдийн гэм бурууг нь тогтоохоос нааш хорьж болохгүй. Эмч ба шүүгч үхэл хүн амины хэрэг, амиа хорлох, эсвэл зуурдын үхлээс үүдсэн эсэх, үхлийн шалтгааныг тодорхойлохын тулд цогцсыг задлан шинжилгээнд оруулна. Эрт тана гүрний үеэс Си[[(Ci)]] албаны ажилтнууд бүх задлан шинжилгээний албан ёсны мөрдөн байцаалтыг авч нарийн үзлэг ба задлан шинжилгээнүүдийг зохих цогцосон дээр хийж гүйцэтгэж байжээ. {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Таван улс, арван ханлигийн үе]] |он=960-1125 |албан_тушаал= Умард Сүн улс |дараа=[[Алтан улс]], [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] }} {{залгамжлал |өмнө=[[Сүн улс|Умард Сүн улс]] |он=1125-1279 |албан_тушаал=Өмнөд Сүн улс |дараа =[[Юань улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Сүн улс| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] egxdvpaxu6zktix1du2hrx4lpmcbcd8 706951 706950 2022-08-01T02:16:27Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Хууль, шүүх ба шүүхийн шинжлэх ухаан */ wikitext text/x-wiki {{Хянах}} {{Infobox former country |native_name = 宋 |conventional_long_name = Сүн улс |common_name = Сүн улс |continent = Ази |region = Хятад |country = Хятад |era = |government_type = Хаант засаг |year_start = 960 |year_end = 1279<!--putting AD or CE here breaks the category listings at the bottom of article--> |event_start = Жао Куанинь Сүн улсыг байгуулав |date_start = 960 он |event_end = Яамэний тулалдаан |date_end = 1279 он |event1 = Умард Сүн улс мөхөв |date_event1 = 1127он |event2 = Линьань хот Монголчуудад эзлэгдэв |date_event2 = 1276 он |event3 = |date_event3 = |event4 = |date_event4 = |event_pre = |date_pre = |<!--- Flag navigation: Preceding and succeeding entities p1 to p5 and s1 to s5 ---> |p1 = |flag_p1 = |s1 = |flag_s1 = |image_flag = |flag = |flag_type = |image_coat = |symbol = |symbol_type = |image_map = China 11a.jpg |image_map_caption = Умард Сүн улс 1111 оны үе |image_map2 = Map_of_China_1142.jpg |image_map2_caption = Өмнөд Сүн улс 1200 оны үе |capital = [[Кайфэн]] (汴京)<small><br/>(960–1127)</small><br/>[[Ханжоу]] (臨安)<small><br/>(1127–1276)</small> |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Хятад хэл]] |religion = [[Күнзийн суртал]]</br>[[Буддын шашин]] |currency = Жяози, Хуйзи, бусад мөнгөн тэмдэгт |<!--- Titles and names of the first and last leaders and their deputies ---> |title_leader = [[Хуанди]] |leader1 = [[Сүн Тайзу]] (түрүүч) |year_leader1 = 960-976 |leader2 = [[Сүн Чинзун]] |year_leader2 = 1126-1127 |leader3 = [[Сүн Гаозун]] |year_leader3 = 1127-1162 |leader4 = [[Сүн Хуайзун]] (сүүлч)¹ |year_leader4 = 1278-1279 |title_deputy = Онцлох сайд нар <!-- Give only the first and last, since the time period is so long --> |deputy1 = |year_deputy1 = |deputy2 = |year_deputy2 = |deputy3 = |year_deputy3 = |deputy4 = |year_deputy4 = |<!--- Area and population of a given year ---> |stat_year1 = |stat_year2 = 1120 он |stat_area1 = |stat_pop1 = |stat_pop2 = 118,800,000 гаруй }} '''Сүн улс''' ({{zh|c=宋朝|p=Sòng Cháo}}) - [[Хятад]]ад тогтон байсан [[таван улс, арван ванлигийн үе]]ийг төгсөн Хятадыг нэгтгэж 960 оноос 1279 он хүртэл [[Юань улс]]ад мөхөөгдөх хүртэл тогтносон [[хаант улс]]. Сүн улсын үед хэрэглэгдсэн [[цаасан мөнгө]], байнгын усан цэргийн флот, умард зүгийг заах [[луужин]], [[дарь]] зэрэг нь дэлхийн түүхэнд анх удаагийн тохиолдол байжээ. Сүн улсын түүхийг хоёр үе болгон тэмдэглэдэг. Түрүү үед Бянжин (одоогийн [[Кайфэн]])-д нийсэллэж, бүх Хятад үндэстэнг захирч байв. Үүнийг түүхэнд '''Умард Сүн''' ({{zh|c=北宋}}, 960–1127) гэдэг. Хожим умард нутгаа [[Алтан улс]]ад алдан [[Хөх мөрөн|Хөх мөрний]] өмнө Линан (одоогийн [[Ханжоу]])-д нийслэлсэнээс хойш үеийг '''Өмнөд Сүн''' ({{zh|c=南宋}}, 1127–1279) гэж тэмдэглэдэг. {{Хятадын түүх}} ==Түүх== ===Умард Сүн улс (960-1127)=== [[Файл:Song_Taizu.jpg|thumb|200px|Сүн Тайзу]] Сүн улсын захирагч Тайзү таван эзэнт гүрэн ба арван хаант улсын үеийн эрс өөрчлөлтийг дуусгаж өөрийн хаанчлалын үеэр нутгаа нэгтгэх,тэлэх бодлогыг барьж байсан. Кайфенг хотод тэр төвлөрсөн засгийн газар байгуулж чадсан. Тэр төрийн ажилчны шалгалтын системд туслах удирдлагын тогтвортой байдлыг дэмжих бодлого үүсгэсэн. Тайзу хаан улсынхаа хөгжлийн төлөө олон бүтээн байгуулалт, олон олон шинэ шинэ санаанууд гаргаж байсан. Түүний нэг нь улсынхаа газрын зургийг зуруулах байв. Инженер Жан Сишүний барьж ба зохиосон одон орны тооллын цамхгийн ажлуудыг дэмжиж ажилласан ба шинжлэх ухаан ба технологийн шинэчлэлтүүд ахицтай явагдаж байв. Сүн улс нь худалдааны олон түншүүдтэй байсан ба төв Азийн улс орнууд болон, Ширивжияа, Египет, Энэтхэгтэй дипломат харилцаатай байсан. Дотоодын тэмцэл хагаралаас болж гадны бодлогоо цуцлахаар болж байсан. Тайзу хаан Сүн улсын баруун хойд хэсэгт Шяогийн эзэнт улсын Тангуд болон зүүн хойд Ляо улсын Хятантай хоёр талт гэрээ хэлэлцээр байгуулсан байна. Сүн улс Ляогийн эзэнт улсыг цэргийн хүчээр дайран, Хятан улсыг өөрийн бүрэн хяналтандаа оруулж 16 мужуудыг нь өөртөө нэгтгэсэн байна. Ляо улс нь Сүн улстай тэмцэлдэх эрчимтэй үйл ажиллагаа явуулж байсан бөгөөд 1005 онд хил хязгаарын тохиролцооны Шаньюанийн гэрээг байгуулж дуусгавар болгосон. Сүн улсаас бараа таваар оруулж ирдэг байсан учраас Хятанчуудыг улсад нь алба гувчуур төлөхийг шаардаж байв. 11-р зууны эхэн үед Сүнгийн төрийн зүтгэлтэн Шен Күо нь Тангудыг ялж ялалт байгуулахад чухал нөлөө үзүүлсэн. Ли-гийн эзэнт гүрэн Вьетнам улстай хилийн маргаанаас болж 1075-1077 оны хооронд Дай Ко Вьетийн хаант улстай худалдаа арилжаагаа тасалсан байна. Дараа нь Гүанши хот руу Ли улс хүчтэй цохилт хийсэн бөгөөд Сүн гүрний жанжин Гүо Күй Танг Лонг руу дайран нэвтэрч рож чадсан. Тиймээс хоёр талууд их хохирол амсч Лигийн удирдагч Түон Кьет энхийн гэрээ байгуулахаар болж хоорондын эзлэн авсан нутаг болон олзлогдсон цэрэг, хүн ардаа солилцон хоёр талт гэрээ байгуулжээ. 11-р зуун үеэр улс төрийн өрсөлдөөн нийтийг хамарч Сүн улс хэцүү байдалд орж эдийн засаг бага зэрэг уналтанд орж эхэлсэн. Фан Жоугуан гэдэг хүн нь улс төрийн үйл ажиллагааг сайжруулан өөрчилж, цэрэг татлагыг бүрэн гүйцэт явуулах цалингийн дундаж хэмжээг нэмэгдүүлэх зэрэг арга хэмжээ авсан. Фан ажлаа хүлээлгэж өгөхөөр болж түүний дараа Ванг Анши гэгч түүний албан дээр суусан. Ванг шинэ шинэ шинэчлэлүүдийг хийж, улсын авлига болон хээл хахуулийг хайхрамжгүй байдал гэж нэрлэн туслан зогсоохыг зорилоо. Шинэчлэлүүд шүүхэд улс төрийн бүлгүүд бий болгосон. Вангийн хэрэгжүүлж байгаа эрс шинэчлэлийн буюу Шинэ улс төрийн бүлгийг Сина Гүань тэргүүтэй хуучныг баримтлагч ноёдуудын хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулгарсан. Сүн улсын Тон Гүань болон эзэн хаан Хүйзон нар нийлж 1125 онд Ляо улсын нутаг дэвсгэр лүү дахиад дайрсан. ===Өмнөд Сүн улс (1127-1279)=== Шар мөрний дагуу Хятадуудын амьдарч байсан газруудын захиргааг Өмнөд Сүн авч үржил шимтэй хөдөө аж ахуйн газрын ихэнхийг нь эзэмших болж, дагаж хүн ам хурдацтай өссөн. Өмнөдийн эзэнт гүрэн нь хилийн чанадад далайн аялалуудыг их хийдэг учраас ус ба газар дээрх хилүүдийг хамгаалах тэнгисийн цэргийн хүч хэрэгтэй байсан учраас төрөөс дэмжин ажилласан. Жин гүрэн болон Монголыг бут цохихын тулд дарийн хэрэглээг ихэсгэж, цоо шинэ цэргийн технологи бүтээсэн. 1234 онд Өмнөд Сүн нь хойд Хятадын хяналтыг авсан Алтаны улсыг Монголчуудаар даруулсан. 1259 онд Монголын эзэнт гүрний дөрөв дэх агуу хаан Мөнх нас барсан бөгөөд түүний дүү Хубилайг хаан ширээнд залгамжлуулахаар болов. 1271 онд Хубилай хаан Хятадыг эзлэн авснаа зарлан тунхаглав. Дайны удаан жил өнгөрсний дараа, Хубилай хааны арми 1279 онд Сүн улсыг ялсан. Хятадын эзэнт гүрнийг Юань улсын доор нэг удаа нэгтгэн захирч чадсан. 10-11 зууны үеэр Хятадын хүн ам хоёр дахин ихсэж байв. Хойд Сүнгийн тооллого Хань ба Тан гүрнүүд шиг их, ойролцоогоор 50 саяын хүн тооллогдсон. Хэдий тийм боловч Mингийн эзэнт гүрний үед 200 сая ба, тэр Хойд Сүн ойролцоогоор 100 сая хүн амтай байсан гэж тооцдог. Хүн амын энэ их өсөлт Хятадад гарсан эдийн засгийн хувьсгалыг бий болгосон. Хүний нэмэгдэл хагас хүчтэй зах зээлийн эдийн засгаас сэргийлж төвлөрсөн засаглалын чиглэл рүү аажим буцааж авахад тулгуурлаж байсан. Мужийн төвүүд ба орон нутаг дахь тохижуулсан ажилтнууд дотоод хяналт ба санхүүжүүлэлт, тэдний үйлчилгээнд эрдэм шинжилгээний ноёдод үүрэг хариуцлага оногдуулсан. Сүн улсын нийгмийн амьдрал үргэлж хөл хөдөлгөөнтэй ба нийгмийн дээд хэсгийнхэн үнэт зургийн худалдаа эрхэлж бас баярын үер ард олон бүгд олон нийтийн арга хэмжээнд оролцож, ба хотууд зугаа цэнгэлийн хэсгүүдтэй байсан. Хүн ардын уран зохиолын мэдлэгийг дээшлүүлж, хамрах хүрээг нь ихэсгэхийн тулд модон бараар хэвлэдэг төхөөрөмжийг гаргасан. Уран зохиол ба түүний мэдлэгийн тархцыг нэмэгдүүлэхийн тулд 11-р зуунд модон бараар хэвлэдэг төхөөрөмжийг нээн гаргасан. Орчин үеийн технологи, шинжлэх ухаан, гүн ухаан, математик, инженер ба бусад оюуны ажлууд Сүнгийн үед цэцэглэн хөгжсөн. Жү Ши ба Чэн И зэрэг гүн ухаантнууд Күнзийн сургаалийн шинэ тайлбарыг гаргаж, ашиглан Шинэ-Күнзийн гол онолыг гаргаж ирсэн. Энэ үеийн хамгийн том ололт болох хүн төрөлхтний соёл иргэншилд оруулсан хувь нэмэр нь нийгмийн гарал угсаа, хөрөнгө, чинээний байдлыг үл харгалзан нийт ард иргэдийг хамруулсан төрийн албаны сонгон шалгаруулж төрийн /ордны болон мужийн засаг дахиргааны аппаратанд авч ажиллуулах журам/ албанд авч ажиллуулах явдал байв. Төрийн ажилтны шалгалтуудын байгууллага Сүй улсын эзэнт гүрнээс хойш байсан боловч тэр Сүн улсын үед илүү их анхаарал татах болсон.Энэ тухай та бидний сайн мэдэх "Баруун этгээдэд зорчсон тэмдэглэл" шаштирийн гол баатар Тансан ламын намтарт түүний эцэг ордны түшмэлийн шалгаруулалтанд тэнцээд эхнэрийн хамт буцаж явахдаа бусдад хорлогдсон тухай өгүүлдэг билээ. ==Эдийн засаг, худалдаа үйлдвэрлэл== Дэлхийд дундад зууны үед Сүн улс нь эдийн засгийн хөрөгө чинээгээрээ нэгт ордог байсан. Хятадын энэ их өсөлт нь Хөх мөрний дагуух том хоолойн гадаад дотоод худалдаанаас олсон орлого нь юм. Алдартай наймаачин гэр бүлүүдэд засгийн газраас монополь өмнө байхгүй үйлдвэрүүдийг эзэмшихийг зөвшөөрсөн. Хувийн ба засгийн газрын үйлдвэрүүд Сүн улсад нэмэгдэж байгаа Хятадын хүн ардын хэрэгцээг хангахын төлөө юм. Төмрийн үйлдвэрийг засгийн газар хянахаа больж хэсэг хэсгээр өөр өөр хувийн хоёр бизнес эрхлэгчдээр үргэлжлүүлсэн. Хятадад том хэмжүүрийн цутгамал төмрийг хайлуулахад хайлах пийшингүүдэд модны нүүрсний оронд нүүрсний хэрэглээ 11-р зууны үед шинэчлэгдээгүй бол үргэлжлэх байсан. Төмрийн хэрэгцээг хангахын тулд олон төмөр бүтээгдэхүүний загвар гаргадаг боловч цэргийн болон зэвсгүүдийг бүтээх хэрэглээнд хадгалсан. Хятадын дотор төмрийн худалдаа нийслэл хотод олсон том захын үйлдвэрлэлийн төвүүдээс төмөр бүтээгдэхүүнүүдийн урсгалд тусалсан шинэ сувгуудын барилгаар ахиулсан. Ганцаар 1085 оны байдлаар цутгасан зэсийн мөнгөний жилийн гаралт ойролцоогоор 6 тэрбумын зооснуудад хүрсэн. Сүн улсын эдийн засагт хамгийн алдартай ололт Жиаози гэж мэддэг, Энэ нь мөнгөний цаас хэвлэгч байсан. Цаасан мөнгөний үйлдвэрүүд маш том хүчин чадалтай байсан, тэр Ханжоүгийн үйлдвэр өдөр мянгын ажилчид ажилладаг байсан гэж 1175 онд тэмдэглэгджээ. Хятадын Сүн улс нь эдийн засгийн хүч хүчтэй байсан болохоор хилийн чанадад гадны эдийн засгуудад нөлөөлсөн Маррокогийн газарзүйчийн 1154 онд бичсэн судалгаагаар Йемен, Инд мөрөн, Ирак шиг худалдаа наймаа хөгжсөн газрууд янз бүрийн нэхмэлүүд ба тэр шаазан, тансаг хилэн торго, сэлэмнүүд нь их ашиг орлого өгнө гэж тэмдэглэжээ. Зүүн африк, Исламынхан, Хиндичүүд дэлхий, Зүүн өмнөд номхон далайн улсуудтай далайн худалдаа хийж байсан нь улсын Фүжиэнь мужийн хөлөг онгоцны үйлдвэрт асар том өсөлтийг нэмсэн ба том хөрөнгийг худалдаачдад өгсөн. ===Нийгмийн амьдрал болон соёл=== Сүн улсын эзэнт гүрний нийгмийн засаг захиргаа нь маш нарийн төвөгтэй бөгөөд бүхэллэг зохион байгуулалттай байсан. Дэлхийн том том хотуудыг Хятадын энэ хаант улсаас олж болно. (Кайфэнь, Ханжоүгийн хүн ард нь сая саяар тоологдоно). Хүмүүс нь олон янзын нийгмийн хүрээлэлд багтах бөгөөд маш олон тооны сургууль байдаг бөгөөд тэдний зарим нь шашны чиглэлээр боловсрол эзэмшүүлдэг сүмийн сургуулиуд багтана. Засгийн газар нь нийгмийн хөгжлийнхөө төлөө олон янзын үйл ажиллагаа явуулж байсан агаад асрамжийн газар, олон нийтийн эмнэлэг, ядуусын шарилын газрыг байгуулахын тулд хангалттай хандив тусламж өгдөг байжээ. Улсынхаа өнцөг булан бүрийг холбохын тулд шууданг анх нээжээ. Олон шуудангийн газар байгуулж, түүндээ олон хүн ажилуулах болж тэрний ачаар ажлын байр нэмэгдлээ. Ажилчид дотроо үүрэг хариуцлагаасаа хамаарч олон янзийн хэргэм цолтой байсан. Хөдөөний тариалангийн талбай болон өөрийн өмчид байгаа талбайг эзэмшигч нь өөрийн хүслээр зарж, түрээслүүлдэг байв. Эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээс доод нийгмийн давхарт байсан боловч , тэд тэдний өөрийн жижиг бизнесд ба гэрт нилээд хүчийг гартаа авсан ба их нийгмийн ба хуулийн онцгой эрхүүдийг эдэлдэг байсан. Сүн улсын байгууллага илүү чинээлэг ба илүү их байсан ба гэр бүлийн бэрийн талд эцгүүд түүний гэрлэлтэд их том инжнүүдэд өгсөн даруй, эмэгтэйчүүд ердийн зүйлийн эзэмшилд их шинэ хуулийн эрхүүд авсан. Тэд гэр бүлийн хөрөнгө өвлөх ба эмэгтэйчүүд адил байдлаар эзэмшинэ. Тэдний эрт залуу үед нь тэдний хүүг сургах ердийн практик байсан ба олон алдартай ба их мэдлэгтэй эмэгтэйчүүд байсан. Төрийн зүтгэлтэн Шэнь Күо ба дипломат, (нийтийн) ерөнхий, эрдэмтний ээж цэргийн стратегийн хэрэгтэй/чухал зүйлүүд тэрэнд заасан байдаг. Бас Ли Чинжао нарын тийм онцгой эмэгтэй зохиолчид болон яруу найрагчид байсан. Энэ цаг үеэр Хятадад шашины оюун санааны уран зохиолын нийтлэг байсан ба өдөр тутмын үйл ажиллагаанууд ба итгэлүүд, хүмүүсийн амьдралд их нөлөөтэй байсан. Хятадууд шашны их бурхан тэнгэрүүд ба удмын байдлууд, [[Буддизм]] ба Бумбын шашны гол бурхан тэнгэрүүдийг шүтсэн. Тансан лам Хятадаас бодь мөрийн зам хөөж аялалаа эхлүүлж, Энэтхэгт очоод Энэтхэгээс илүү их Буддизмын гэлэнгүүдтэй газар байхгүй гэж хэлсэн байдаг. Хятадууд их гадаад дотоод худалдаа хийх бөгөөд түүний хажуугаар гадаадын зүүн Ислам, Еврей, Персүүдийн шашнууд орж ирсэн байдаг. ===Дарийн дайн=== Газрын мина, их буу , галт зэвсэг, тэсрэх гранат, гал шидэгч төхөөрөмжүүд нь 13-р зууны Сүн гүрний эцсийн уналт хүртэл тэдний цэрэг дайснуудаас өөрсдийгөө хамгаалах боломж байсан. 1044 онд Вүжин Зоняо анхны цэрэг дайны холбогдолтой галт бөмбөг, дарийг яаж хэрэглэх, яаж үйлдвэрлэх талаар бичсэн байдаг. 129 онд Монголтой хийсэн тулаанд эдгээрийг ашигласан бөгөөд тэрээр номдоо Кэжай Загао, Шүгаохоү зэрэг хотуудад эдгээр багажуудыг үйлдвэрлэдэг бөгөөд цагт 10-20 мянган төмрөн бүрхүүлтэй нум, дарийг гаргадаг байсан гэжээ. Дараа нь Монголчууд түүнийг ашиглан Хятадын цэргүүдийг олзлон ажиллуулсан авсан байна. Харин 14-р зуунд түүнийг илүү боловсруулан Ислам, ойрхи дорнод, Энэтхэг, Европууд хэрэглэж эхэлсэн. ===Хууль, шүүх ба шүүхийн шинжлэх ухаан=== Эртний Тан гүрний барьж байсан хуулийн эхийг Сүн улс шүүхийн системдээ ашиглаж, орчин үеийн Хятад улсын хуулийн суурь болж байна. Шүүгч нь хуулийн биелэлтэд хяналт тавиад зогсохгүй, хуулийг зөрчүүлэхгүй байх шаардлагатай. Сүн улсын шүүгч гэмт хэрэгтнээс мэдүүлэх авах эрхтэй бөгөөд хэлэхгүй бол саваадаж болдог байжээ. Эрүүгийн гэмт хэргүүдийн гэм бурууг нь тогтоохоос нааш хорьж болохгүй. Эмч ба шүүгч үхэл хүн амины хэрэг, амиа хорлох, эсвэл зуурдын үхлээс үүдсэн эсэх, үхлийн шалтгааныг тодорхойлохын тулд цогцсыг задлан шинжилгээнд оруулна. Эрт тана гүрний үеэс Си (Ci) албаны ажилтнууд бүх задлан шинжилгээний албан ёсны мөрдөн байцаалтыг авч нарийн үзлэг ба задлан шинжилгээнүүдийг зохих цогцосон дээр хийж гүйцэтгэж байжээ. {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Таван улс, арван ханлигийн үе]] |он=960-1125 |албан_тушаал= Умард Сүн улс |дараа=[[Алтан улс]], [[Сүн улс|Өмнөд Сүн улс]] }} {{залгамжлал |өмнө=[[Сүн улс|Умард Сүн улс]] |он=1125-1279 |албан_тушаал=Өмнөд Сүн улс |дараа =[[Юань улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Сүн улс| ]] [[Ангилал:Хятадын династи]] j2y2ryjeyb4im10asqu59m860kwdo63 0 25812 706903 702720 2022-07-31T20:53:42Z 95.72.104.206 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс албан тушаалтан |name = Содномзундуйн Эрдэнэ |image = S.Erdene.jpg |office1 = {{MGL}} Алуурчин Олигарх Нийгмийн даатгалын санг хувьдаа завшссан АНУ-ЫН тролл |president1 = [[Цахиагийн Элбэгдорж]] |primeminister1 = [[Норовын Алтанхуяг]]<br/>[[Чимэдийн Сайханбилэг]] |term_start1 = 2012 оны 8 сарын 18 |term_end1 = 2016 оны 7 сарын 23 |predecessor1 = [[Төгсжаргалын Ганди]]<br/><small>(Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн сайд)</small> |successor1 = [[Нямтайширын Номтойбаяр]]<br/><small>(Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд)</small> |birth_date = 1963 он |birth_place = [[Монгол]], [[Улаанбаатар]] |party = [[Ардчилсан Нам]] |children = 6 |alma_mater = [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]]<br/>[[Цэргийн Нэгдсэн Сургууль]] Удирдлагын Академи |profession = улс төрч, эрх зүйч, Удирдахуйн ухааны доктор (Ph.D) | website= [http://www.erdenesodnomzundui.mn erdenesodnomzundui.mn] |office2 = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}} |office3 =[[Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намын дарга]] |term_end2=одоог хүртэл |term_start2=2008 оноос |term_end3=одоог хүртэл |term_start3=2017 оны 2 сарын 12 |predecessor3=[[Зандаахүүгийн Энхболд]] |rank=Хурандаа}} '''Содномзундуйн Эрдэнэ''' нь 1963 онд [[Улаанбаатар|Улаанбаатар хот]]<nowiki/>од төрсөн, [[Улс төрч]], Хуульч, Удирдахуйн ухааны доктор. == Намтар == 1990 оны Цагаан морин жил Монгол оронд өрнөсөн [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|Ардчилсан хувьсгалын анхдагч]]дын нэг. [[Багануур дүүргийн МоАХ]]-г үүсгэн байгуулж, анхны даргаар нь ажилласан. Улсын Их Хурлын гишүүнээр 3 удаа сонгогдсон. УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн даргаар нэг удаа, Засгийн газрын гишүүн, Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайдаар нэг удаа тус тус сонгогдон ажилласан. С.Эрдэнэ нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Үндэсний эрх ашиг, [[Үндсэн хуульт ёс|Үндсэн хуульт]] ардчиллаа хамгаалан бэхжүүлж, хувь, чөлөөт зах зээл, иргэний нийгмийн зарчимд суурилсан тогтвортой хөгжлийн төлөөх баруун төвийн [[Ардчилсан Нам]]ын дарга юм. [[2021 он|2021]] оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж 5.99% -ийн санал авсан. == Ажилласан байдал == * 1989-1990 онд МХЗЭ-ийн хорооны дарга, Багануур дүүргийн Монголын Ардчилсан Намын хорооны дарга * 1991-1995 онд [[Монгол Үндэсний Ардчилсан Нам|Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам]]ын ерөнхий зөвлөлийн гишүүн * 1992-1995 онд Молор-Эрдэнэ ХХК захирал * 1995-2000 онд Нийслэлийн МYАН-ын хорооны дарга, МYАН-ын ерөнхий зөвлөлийн гишүүн * 1996-2000 онд Нийслэлийн [[Баянгол]] Дүүргийн Засаг дарга, Баянгол дүүргийн ИТХ-ын төлөөлөгч, Нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын цөөнхийн бүлгийн ахлагч * 2000-2017 Баянгол дүүргийн Ардчилсан Намд дарга * 2000 оноос одоог хүртэл Гурван тамир дунд сургуулийн удирдах зөвлөлийн гишүүн * 2003-2007 онд [[Монголын Ардчилсан Холбоо]]ны дарга * 2004-2008 онд [[Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар|Улсын Нийгмийн Даатгалын Ерөнхий]] газрын дарга * 2002-2005 онд [[Монголын Ардчилсан Холбоо]]ны дарга * 2005-2011 онд Нийслэлийн Ардчилсан Намын дарга * 2007-2008 онд Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгч * 2008 оноос өнөөг хүртэл [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]ээр * 2012 оноос өнөөг хүртэл "Монголын Үндэсний Сагсан бөмбөгийн холбоо"-ны Ерөнхийлөгч * 2012-2016 онд Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайд * 2016-2017 онд УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн дарга * 2017 оноос [[Ардчилсан Нам]]ын даргаар сонгогдон ажиллаж байна. == Бага нас, боловсрол == Содномзундуйн Эрдэнэ нь Улаанбаатар хотод Содномзундуй, Цэнд-Аюуш нарын гэрт 1963 оны [[7 сарын 28|7 дугаар сарын 28]]-нд том хүү нь болон мэндэлжээ. * [[1981 он|1981]] онд Нийслэлийн 75 дугаар сургуулийг дүүргэжээ. * 1981-1984 онд Цэргийн нэгдсэн дээд сургууль, Цэргийн команд, ВМП ашиглалтын инженер мэргэжлээр суралцсан. * 1995-1998 онд [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]], Хууль, эрх зүйн бакалавр зэрэгтэй болов. * 1998-2000 онд [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]], Хууль зүйн ухааны магистр зэрэг хамгаалсан. * 1998-2000 онд [[Удирдлагын Академи]], Төрийн удирдлагын арга зүй, зохион байгуулалтын магистр болсон. * 2004 онд [[Удирдлагын Академи]]йн хууль зүйн ухааны докторант болжээ. * 2005 онд [[Герман|Герман улс]], Нийгмийн даатгалын дээд курс дүүргэв. * 2006 онд [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-д Нийгмийн хамгааллын дээд курс дүүргэсэн. * 2013 онд [[Удирдлагын Академи]], Удирдахуйн ухааны доктор зэрэг хамгаалсан. [[Файл:Д.Содномзундуй.tif|left|thumb|Түүний аав Д. Содномзундуй нь сагсан бөмбөгийг Монгол улсад хөгжихөд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан]] ==Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн Холбооны Ерөнхийлөгч болсон нь == [[Файл:5 намын нэгдэл.jpg|left|thumb|2000 оны арванхоёрдугаар сарын 6-ны өдөр МҮАН, МШАН болон Р.Гончигдорж даргатай МСДН, Д.Бямбасүрэн даргатай МСМН, С.Эрдэнэ даргатай МоАН гэсэн таван нам нэгдэж өдгөөгийн Ардчилсан Намыг байгууллаа]] Түүний аав [[Дашнямын Содномзундуй]] нь Сагсан бөмбөгийн нэрт зүтгэлтэн, Сагсан бөмбөгийн алдрын танхимын гишүүн юм. Д.Содномзундуй нь [http://www.cmuc.edu.mn/view.php?id=44 Улсын Багшийн Дээд Сургуульд] Биеийн тамирын анги анх нээгдэхэд элсч, дөрвөн жил суралцаад, биеийн тамирын дасгалжуулагч мэргэжлээр төгссөн. Одоогоор Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын хороонд зааварлагч, [[Эрүүл Мэндийн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль|Анагаах Ухааны Дээд Сургуульд (АШУИС)]] биеийн тамирын багш, биеийн тамирын тэнхимийн эрхлэгчээр ажиллав. [[1980 он|1980]] оноос 2003 он хүртэл Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын хороонд даргаар ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарчээ. Мөн дотоодын тэмцээн уралдаан, Монголын сагсан бөмбөгчдийг олон улсын тэмцээн уралдаанд оруулах зэрэг ажлыг зохион байгуулдаг байжээ. Өөрийн ухамсарт амьдралаа спортын төлөө, тэр тусмаа сагсан бөмбөгийн хөгжлийн төлөө зориулсан хүн байлаа. Тиймээс аавынхаа амьдралаа зориулсан спортыг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулан Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн холбоог үүсгэн байгуулж Ерөнхийлөгчөөр нь ажиллаж байна. == Гавьяа Шагнал == * Тэргүүний сэхээтэн залуу алтан медаль * 2000 онд [[Монгол Улсын Засгийн Газрын хүндэт жуух,]] тусгай шагналууд * 2001 онд Ардын Хувьсгалын 80 жилийн ойн медаль * 2004 онд Боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдэг * 2006 онд Төрийн дээд шагнал [[Алтан гадас одон|“Алтан гадас]]” одон * Ардчилсан Намын дээд шагнал “[[Чингисийн одон”]] * МоАХ-ны дээд шагнал “[[Эрх чөлөөний одон”]] * Их монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн медаль * Нийгмийн даатгалын хүндэт ажилтан цол тэмдэг * 2009 онд [[Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одон]] <br /> [[Файл:С.Эрдэнэ.jpg|thumb|УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэ чуулганы танхимд]] == Санаачилсан хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн төсөл<ref>Санаачлан боловсруулж батлуулсан хууль тогтоомж, батлуулахаар өргөн барисан төсөл</ref> == Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь 3 удаа (2009 он, 2012он, 2016 он) сонгогдохдоо Иргэдийнхээ хуулиар хамгаалагдаж чадаагүй олон эрхийг баталгаажуулах, Монгол хүний хөгжлийг хангаж амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, хүн ам, нийгмийн хамгааллын салбарт шаардлагатай бодлого, стратегийг батлуулж, хэрэгжүүлэх, төсвийг үр ашигтай зарцуулах, өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажилладаг юм. Өнгөрсөн хугацаанд Улсын Их Хурлын гишүүдтэй хамтран 160 гаруй тогтоол шийдвэрийн төслийг боловсрууллаа. Мөн '''56''' хуулийг санаачлан боловсруулсны '''31'''-ийг буюу 60 хувийг [[Улсын Их Хурлын чуулган]]<nowiki/>аар хэлэлцүүлж, 2 хуулийн төслийг санаачлагчийн хүсэлтээр буцан татаж, ахин 2 төслийг санаачлан боловсруулсан байна. === 2012-2016 онд === [[Файл:Сайд.jpg|left|thumb|250x250px|2012-2016 онд С.Эрдэнэ нь ХАХНХ-ын Сайд байв]] 2012-2016 онд Засгийн газрын гишүүн, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллахдаа бодлогын үр шимийг хүртэх иргэд, олон нийтийн санаа бодлыг сонсох явдал нь бодлого боловсруулах суурь зарчим учраас хүн ам, зорилтод бүлгүүдийн санал бодлыг сонсох ажлыг 2012-2013 онд хэрэгжүүлж, хүүхэд өсвөр үе, залуучууд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг хүн амын бүлгүүд, гэр бүлийн асуудлаар "Үндэсний хэмжээний чуулган зөвлөгөө"-үүдийг хийсэн. Зөвлөгөөний үеэр иргэд олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллийн саналыг сонсож, тулгамдсан асуудлуудыг тодорхойлж, боловсруулсан баримт бичгийн төслийг хэлэлцүүлж байсан нь цаашдын бодлого, стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлын эхлэл болж байлаа. Хүн амын бүлгүүдийн хөгжлийн асуудал, салбар дундын бодлогын уялдаа холбоог бий болгож, үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах, чиг удирдлагаар хангах үүрэг бүхий бүтцийг бий болгон Хүн амын бүлгүүдийн эрхийг хамгаалах, хөгжлийг хангах эрх зүйн орчинг сайжрууллаа. Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуулийг санаачлан боловсруулж Улсын Их Хурлаас 2012 онд батлуулж хэрэгжүүлснээр Улсын хэмжээнд нийт 646 мянган иргэлийн ажилласан хугацааг 5-11 жилээр нөхөн тооцсон нь нийгмийн хамгааллын томоохон арга хэмжээ боллоо. Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг санаачлан боловсруулж даатгуулагч чанартай, аюулгүй эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг хүртээмжтэй авах эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний зардлаа Эрүүл мэндийн даатгалын цахим картаар шууд төлөх, төлбөрт хяналт тавих зэрэг эрхийг хуулиар тогтоолоо. Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачлан батлуулсан нь ахмад настны амьдралын чанарыг сайжруулах, гэр бүлийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой хууль болсон. === 2016-2020 он хүртэл === Улсын Их Хурлын гишүүнээр ажиллахдаа (2016-2020 он хүртэл) : *Нийгмийн бодлого, Соёл, Шинжлэх ухааны байнгын хороо, *Хууль зүйн байнгын хороо *Төсвийн байнгын хороонд харьяалагдан ажиллаж, ажлын хэсэгт, ажлын хэсгийн ахлагч болон гишүүнээр ажиллаж байна. =Олон улсын Парламентын бүлэг= [[Файл:Үг хэлэв.jpg|thumb|2015 оны 10 дугаар сарын 7-ны өдөр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулганы 3 дугаар хорооны Нийгмийн хөгжлийн асуудлаарх хуралдаанд Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С. Эрдэнэ үг хэлэв. |alt=|left]] Олон Улсын Парламентын Холбооны үйл ажиллагаанд Монгол Улсын Их Хурлын зүгээс харилцаа, хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллах зорилго бүхий Монгол Улсын Их Хуралд байгуулагдсан үндэсний бүлгэм бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүдийн сайн дурын олон нийтийн байгууллага болох Монголын Парламентын Бүлгэм юм. [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурал]] болон гадаад орны хууль тогтоох байгууллагууд хоорондын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор [[Улсын Их Хурал]]<nowiki/>д хоёр талын парламентын бүлгүүд байгуулагдан ажилладаг. Тус бүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь Монголын Парламентын хорооны гүйцэтгэх хорооны дэд дарга бөгөөд дараах парламентын бүлгүүдэд гишүүнээр ажилладаг. * Монгол-Германы хамтарсан парламентийн бүлэг * Монгол-[[Европ]]ын парламенттай харилцах бүлэг * Монгол-[[Израил]]ын парламентын бүлэг * Монгол-[[Мексик]]ийн парламентын бүлэг * Монгол-[[Унгар]]ын парламентын бүлэг =Ардчилсан Намын дарга = Ардчилсан Нам VI Их хурлаараа нээлттэй, оролцоотой, хариуцлагатай, цахим, бодлогын нам болох шинэчлэлийнхээ эхлэл түүхэн шийдвэрийг гаргаж, намын даргаа бүх гишүүдийн саналаар сунгаагаар тодруулахаар шийдвэрлэсэн бөгөөд 2016 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдрөөс эхэлсэн Намын даргын сонгуулийн сурталчилгаа 40 хоног үргэлжлэн, санал хураалтыг 2017 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан. Санал хураалтыг Монгол орон даяар явуулж, Намын даргын сонгуулийн хороо ирцийн мэдээллийг 2 цаг тутам хүлээн авч, сонгуулийн нэгдсэн дүнг хэвлэл мэдээллийн байгууллага, олон нийтэд нээлттэй ил тод байдлаар зохион байгуулав. Энэхүү сонгуульд [[Ардчилсан Нам]]ын шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан саналын эрхтэй 120,703 гишүүдийн 85,939 нь санал өгч ирц 71,2 хувьтайгаар дүнг гаргалаа. Монгол Улсын төрийн түүхэнд намын даргаа бүх гишүүдийнхээ саналаар тодруулж, сонгуулийн нэгдсэн дүнг онооны системээр тооцсон нь [[Монголын улс төрийн намууд|Монголын улс төрд]] шинэ жишиг тогтоосон, шинэлэг зүйл боллоо. Нэр дэвшигчид нийт 8350 онооноос хамгийн их оноог цуглуулахын төлөө өрсөлдөж нийлбэр дүнгээр * С. Эрдэнэ - 2928,92 * Н. Алтанхуяг - 2033,08 * Ж. Батзандан - 1110,77 * Л. Гантөмөр - 1417,83 * Д. Эрдэнэбат - 857,22 оноог тус тус авсан байна. Ингэснээр нэр дэвшигч С. Эрдэнэ намын гишүүдийн итгэлийг хүлээж намын дарга болох болзлыг хангаж [[Ардчилсан Нам]]ын дарга болов. == Эшлэл == <references /> {{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}} {{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}} {{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}} [[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Ардчилсан Намын дарга]] [[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1963 онд төрсөн]] kx4xdcfmakio4d5wojhjrm0cqazr8vl 706904 706903 2022-07-31T20:57:49Z 95.72.104.206 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс албан тушаалтан |name = Бах Эрдэнэ |image = S.Erdene.jpg |office1 = {{MGL}} Алуурчин Олигарх Нийгмийн даатгалын санг хувьдаа завшссан АНУ-ЫН тролл |president1 = [[Цахиагийн Элбэгдорж]] |primeminister1 = [[Норовын Алтанхуяг]]<br/>[[Чимэдийн Сайханбилэг]] |term_start1 = 2012 оны 8 сарын 18 |term_end1 = 2016 оны 7 сарын 23 |predecessor1 = [[Төгсжаргалын Ганди]]<br/><small>(Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн сайд)</small> |successor1 = [[Нямтайширын Номтойбаяр]]<br/><small>(Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд)</small> |birth_date = 1963 он |birth_place = [[Монгол]], [[Улаанбаатар]] |party = [[Ардчилсан Нам]] |children = 6 |alma_mater = [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]]<br/>[[Цэргийн Нэгдсэн Сургууль]] Удирдлагын Академи |profession = улс төрч, эрх зүйч, Удирдахуйн ухааны доктор (Ph.D) | website= [http://www.erdenehulgaich.mn erdenehuglaich.mn] |office2 = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}} |office3 =[[Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намын хуурамч дарга]] |term_end2=одоог хүртэл |term_start2=2008 оноос |term_end3=одоог хүртэл |term_start3=2017 оны 2 сарын 12 |predecessor3=[[Зандаахүүгийн Энхболд]] |rank= Боол}} '''Содномзундуйн Эрдэнэ''' нь 1963 онд [[Улаанбаатар|Улаанбаатар хот]]<nowiki/>од төрсөн, [[Улс төрч]], Хууль бус бэлэг тэмдэг. == Намтар == 1990 оны Цагаан морин жил Монгол оронд өрнөсөн [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|Ардчилсан хувьсгалын анхдагч]]дын нэг. [[Багануур дүүргийн МоАХ]]-г үүсгэн байгуулж, анхны даргаар нь ажилласан. Улсын Их Хурлын гишүүнээр 3 удаа сонгогдсон. УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн даргаар нэг удаа, Засгийн газрын гишүүн, Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайдаар нэг удаа тус тус сонгогдон ажилласан. С.Эрдэнэ нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Үндэсний эрх ашиг, [[Үндсэн хуульт ёс|Үндсэн хуульт]] ардчиллаа хамгаалан бэхжүүлж, хувь, чөлөөт зах зээл, иргэний нийгмийн зарчимд суурилсан тогтвортой хөгжлийн төлөөх баруун төвийн [[Ардчилсан Нам]]ын дарга юм. [[2021 он|2021]] оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж 5.99% -ийн санал авсан. == Ажилласан байдал == * 1989-1990 онд МХЗЭ-ийн хорооны дарга, Багануур дүүргийн Монголын Ардчилсан Намын хорооны дарга * 1991-1995 онд [[Монгол Үндэсний Ардчилсан Нам|Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам]]ын ерөнхий зөвлөлийн гишүүн * 1992-1995 онд Молор-Эрдэнэ ХХК захирал * 1995-2000 онд Нийслэлийн МYАН-ын хорооны дарга, МYАН-ын ерөнхий зөвлөлийн гишүүн * 1996-2000 онд Нийслэлийн [[Баянгол]] Дүүргийн Засаг дарга, Баянгол дүүргийн ИТХ-ын төлөөлөгч, Нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын цөөнхийн бүлгийн ахлагч * 2000-2017 Баянгол дүүргийн Ардчилсан Намд дарга * 2000 оноос одоог хүртэл Гурван тамир дунд сургуулийн удирдах зөвлөлийн гишүүн * 2003-2007 онд [[Монголын Ардчилсан Холбоо]]ны дарга * 2004-2008 онд [[Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар|Улсын Нийгмийн Даатгалын Ерөнхий]] газрын дарга * 2002-2005 онд [[Монголын Ардчилсан Холбоо]]ны дарга * 2005-2011 онд Нийслэлийн Ардчилсан Намын дарга * 2007-2008 онд Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгч * 2008 оноос өнөөг хүртэл [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]ээр * 2012 оноос өнөөг хүртэл "Монголын Үндэсний Сагсан бөмбөгийн холбоо"-ны Ерөнхийлөгч * 2012-2016 онд Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайд * 2016-2017 онд УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн дарга * 2017 оноос [[Ардчилсан Нам]]ын даргаар сонгогдон ажиллаж байна. == Бага нас, боловсрол == Содномзундуйн Эрдэнэ нь Улаанбаатар хотод Содномзундуй, Цэнд-Аюуш нарын гэрт 1963 оны [[7 сарын 28|7 дугаар сарын 28]]-нд том хүү нь болон мэндэлжээ. * [[1981 он|1981]] онд Нийслэлийн 75 дугаар сургуулийг дүүргэжээ. * 1981-1984 онд Цэргийн нэгдсэн дээд сургууль, Цэргийн команд, ВМП ашиглалтын инженер мэргэжлээр суралцсан. * 1995-1998 онд [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]], Хууль, эрх зүйн бакалавр зэрэгтэй болов. * 1998-2000 онд [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]], Хууль зүйн ухааны магистр зэрэг хамгаалсан. * 1998-2000 онд [[Удирдлагын Академи]], Төрийн удирдлагын арга зүй, зохион байгуулалтын магистр болсон. * 2004 онд [[Удирдлагын Академи]]йн хууль зүйн ухааны докторант болжээ. * 2005 онд [[Герман|Герман улс]], Нийгмийн даатгалын дээд курс дүүргэв. * 2006 онд [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-д Нийгмийн хамгааллын дээд курс дүүргэсэн. * 2013 онд [[Удирдлагын Академи]], Удирдахуйн ухааны доктор зэрэг хамгаалсан. [[Файл:Д.Содномзундуй.tif|left|thumb|Түүний аав Д. Содномзундуй нь сагсан бөмбөгийг Монгол улсад хөгжихөд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан]] ==Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн Холбооны Ерөнхийлөгч болсон нь == [[Файл:5 намын нэгдэл.jpg|left|thumb|2000 оны арванхоёрдугаар сарын 6-ны өдөр МҮАН, МШАН болон Р.Гончигдорж даргатай МСДН, Д.Бямбасүрэн даргатай МСМН, С.Эрдэнэ даргатай МоАН гэсэн таван нам нэгдэж өдгөөгийн Ардчилсан Намыг байгууллаа]] Түүний аав [[Дашнямын Содномзундуй]] нь Сагсан бөмбөгийн нэрт зүтгэлтэн, Сагсан бөмбөгийн алдрын танхимын гишүүн юм. Д.Содномзундуй нь [http://www.cmuc.edu.mn/view.php?id=44 Улсын Багшийн Дээд Сургуульд] Биеийн тамирын анги анх нээгдэхэд элсч, дөрвөн жил суралцаад, биеийн тамирын дасгалжуулагч мэргэжлээр төгссөн. Одоогоор Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын хороонд зааварлагч, [[Эрүүл Мэндийн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль|Анагаах Ухааны Дээд Сургуульд (АШУИС)]] биеийн тамирын багш, биеийн тамирын тэнхимийн эрхлэгчээр ажиллав. [[1980 он|1980]] оноос 2003 он хүртэл Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын хороонд даргаар ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарчээ. Мөн дотоодын тэмцээн уралдаан, Монголын сагсан бөмбөгчдийг олон улсын тэмцээн уралдаанд оруулах зэрэг ажлыг зохион байгуулдаг байжээ. Өөрийн ухамсарт амьдралаа спортын төлөө, тэр тусмаа сагсан бөмбөгийн хөгжлийн төлөө зориулсан хүн байлаа. Тиймээс аавынхаа амьдралаа зориулсан спортыг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулан Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн холбоог үүсгэн байгуулж Ерөнхийлөгчөөр нь ажиллаж байна. == Гавьяа Шагнал == * Тэргүүний сэхээтэн залуу алтан медаль * 2000 онд [[Монгол Улсын Засгийн Газрын хүндэт жуух,]] тусгай шагналууд * 2001 онд Ардын Хувьсгалын 80 жилийн ойн медаль * 2004 онд Боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдэг * 2006 онд Төрийн дээд шагнал [[Алтан гадас одон|“Алтан гадас]]” одон * Ардчилсан Намын дээд шагнал “[[Чингисийн одон”]] * МоАХ-ны дээд шагнал “[[Эрх чөлөөний одон”]] * Их монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн медаль * Нийгмийн даатгалын хүндэт ажилтан цол тэмдэг * 2009 онд [[Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одон]] <br /> [[Файл:С.Эрдэнэ.jpg|thumb|УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэ чуулганы танхимд]] == Санаачилсан хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн төсөл<ref>Санаачлан боловсруулж батлуулсан хууль тогтоомж, батлуулахаар өргөн барисан төсөл</ref> == Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь 3 удаа (2009 он, 2012он, 2016 он) сонгогдохдоо Иргэдийнхээ хуулиар хамгаалагдаж чадаагүй олон эрхийг баталгаажуулах, Монгол хүний хөгжлийг хангаж амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, хүн ам, нийгмийн хамгааллын салбарт шаардлагатай бодлого, стратегийг батлуулж, хэрэгжүүлэх, төсвийг үр ашигтай зарцуулах, өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажилладаг юм. Өнгөрсөн хугацаанд Улсын Их Хурлын гишүүдтэй хамтран 160 гаруй тогтоол шийдвэрийн төслийг боловсрууллаа. Мөн '''56''' хуулийг санаачлан боловсруулсны '''31'''-ийг буюу 60 хувийг [[Улсын Их Хурлын чуулган]]<nowiki/>аар хэлэлцүүлж, 2 хуулийн төслийг санаачлагчийн хүсэлтээр буцан татаж, ахин 2 төслийг санаачлан боловсруулсан байна. === 2012-2016 онд === [[Файл:Сайд.jpg|left|thumb|250x250px|2012-2016 онд С.Эрдэнэ нь ХАХНХ-ын Сайд байв]] 2012-2016 онд Засгийн газрын гишүүн, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллахдаа бодлогын үр шимийг хүртэх иргэд, олон нийтийн санаа бодлыг сонсох явдал нь бодлого боловсруулах суурь зарчим учраас хүн ам, зорилтод бүлгүүдийн санал бодлыг сонсох ажлыг 2012-2013 онд хэрэгжүүлж, хүүхэд өсвөр үе, залуучууд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг хүн амын бүлгүүд, гэр бүлийн асуудлаар "Үндэсний хэмжээний чуулган зөвлөгөө"-үүдийг хийсэн. Зөвлөгөөний үеэр иргэд олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллийн саналыг сонсож, тулгамдсан асуудлуудыг тодорхойлж, боловсруулсан баримт бичгийн төслийг хэлэлцүүлж байсан нь цаашдын бодлого, стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлын эхлэл болж байлаа. Хүн амын бүлгүүдийн хөгжлийн асуудал, салбар дундын бодлогын уялдаа холбоог бий болгож, үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах, чиг удирдлагаар хангах үүрэг бүхий бүтцийг бий болгон Хүн амын бүлгүүдийн эрхийг хамгаалах, хөгжлийг хангах эрх зүйн орчинг сайжрууллаа. Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуулийг санаачлан боловсруулж Улсын Их Хурлаас 2012 онд батлуулж хэрэгжүүлснээр Улсын хэмжээнд нийт 646 мянган иргэлийн ажилласан хугацааг 5-11 жилээр нөхөн тооцсон нь нийгмийн хамгааллын томоохон арга хэмжээ боллоо. Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг санаачлан боловсруулж даатгуулагч чанартай, аюулгүй эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг хүртээмжтэй авах эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний зардлаа Эрүүл мэндийн даатгалын цахим картаар шууд төлөх, төлбөрт хяналт тавих зэрэг эрхийг хуулиар тогтоолоо. Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачлан батлуулсан нь ахмад настны амьдралын чанарыг сайжруулах, гэр бүлийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой хууль болсон. === 2016-2020 он хүртэл === Улсын Их Хурлын гишүүнээр ажиллахдаа (2016-2020 он хүртэл) : *Нийгмийн бодлого, Соёл, Шинжлэх ухааны байнгын хороо, *Хууль зүйн байнгын хороо *Төсвийн байнгын хороонд харьяалагдан ажиллаж, ажлын хэсэгт, ажлын хэсгийн ахлагч болон гишүүнээр ажиллаж байна. =Олон улсын Парламентын бүлэг= [[Файл:Үг хэлэв.jpg|thumb|2015 оны 10 дугаар сарын 7-ны өдөр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулганы 3 дугаар хорооны Нийгмийн хөгжлийн асуудлаарх хуралдаанд Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С. Эрдэнэ үг хэлэв. |alt=|left]] Олон Улсын Парламентын Холбооны үйл ажиллагаанд Монгол Улсын Их Хурлын зүгээс харилцаа, хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллах зорилго бүхий Монгол Улсын Их Хуралд байгуулагдсан үндэсний бүлгэм бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүдийн сайн дурын олон нийтийн байгууллага болох Монголын Парламентын Бүлгэм юм. [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурал]] болон гадаад орны хууль тогтоох байгууллагууд хоорондын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор [[Улсын Их Хурал]]<nowiki/>д хоёр талын парламентын бүлгүүд байгуулагдан ажилладаг. Тус бүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь Монголын Парламентын хорооны гүйцэтгэх хорооны дэд дарга бөгөөд дараах парламентын бүлгүүдэд гишүүнээр ажилладаг. * Монгол-Германы хамтарсан парламентийн бүлэг * Монгол-[[Европ]]ын парламенттай харилцах бүлэг * Монгол-[[Израил]]ын парламентын бүлэг * Монгол-[[Мексик]]ийн парламентын бүлэг * Монгол-[[Унгар]]ын парламентын бүлэг =Ардчилсан Намын дарга = Ардчилсан Нам VI Их хурлаараа нээлттэй, оролцоотой, хариуцлагатай, цахим, бодлогын нам болох шинэчлэлийнхээ эхлэл түүхэн шийдвэрийг гаргаж, намын даргаа бүх гишүүдийн саналаар сунгаагаар тодруулахаар шийдвэрлэсэн бөгөөд 2016 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдрөөс эхэлсэн Намын даргын сонгуулийн сурталчилгаа 40 хоног үргэлжлэн, санал хураалтыг 2017 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан. Санал хураалтыг Монгол орон даяар явуулж, Намын даргын сонгуулийн хороо ирцийн мэдээллийг 2 цаг тутам хүлээн авч, сонгуулийн нэгдсэн дүнг хэвлэл мэдээллийн байгууллага, олон нийтэд нээлттэй ил тод байдлаар зохион байгуулав. Энэхүү сонгуульд [[Ардчилсан Нам]]ын шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан саналын эрхтэй 120,703 гишүүдийн 85,939 нь санал өгч ирц 71,2 хувьтайгаар дүнг гаргалаа. Монгол Улсын төрийн түүхэнд намын даргаа бүх гишүүдийнхээ саналаар тодруулж, сонгуулийн нэгдсэн дүнг онооны системээр тооцсон нь [[Монголын улс төрийн намууд|Монголын улс төрд]] шинэ жишиг тогтоосон, шинэлэг зүйл боллоо. Нэр дэвшигчид нийт 8350 онооноос хамгийн их оноог цуглуулахын төлөө өрсөлдөж нийлбэр дүнгээр * С. Эрдэнэ - 2928,92 * Н. Алтанхуяг - 2033,08 * Ж. Батзандан - 1110,77 * Л. Гантөмөр - 1417,83 * Д. Эрдэнэбат - 857,22 оноог тус тус авсан байна. Ингэснээр нэр дэвшигч С. Эрдэнэ намын гишүүдийн итгэлийг хүлээж намын дарга болох болзлыг хангаж [[Ардчилсан Нам]]ын дарга болов. == Эшлэл == <references /> {{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}} {{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}} {{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}} [[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Ардчилсан Намын дарга]] [[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1963 онд төрсөн]] 2j1wuizhkb9hdgz4g2pi4qs1dds5neq 706905 706904 2022-07-31T20:59:33Z 95.72.104.206 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс албан тушаалтан |name = Бах Эрдэнэ |image = S.Erdene.jpg |office1 = {{MGL}} Алуурчин Олигарх Нийгмийн даатгалын санг хувьдаа завшссан АНУ-ЫН тролл |term_start1 = 2012 оны 8 сарын 18 |term_end1 = 2016 оны 7 сарын 23 |predecessor1 = [[Төгсжаргалын Ганди]]<br/><small>(Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн сайд)</small> |successor1 = [[Нямтайширын Номтойбаяр]]<br/><small>(Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд)</small> |birth_date = 1963 он |birth_place = [[Монгол]], [[Улаанбаатар]] |party = [[Ардчилсан Нам]] |children = 6 |alma_mater = [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]]<br/>[[Цэргийн Нэгдсэн Сургууль]] Удирдлагын Академи |profession = улс төрч, эрх зүйч, Удирдахуйн ухааны доктор (Ph.D) | website= [http://www.erdenehulgaich.mn erdenehuglaich.mn] |office2 = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}} |office3 =[[Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намын хуурамч дарга]] |term_end2=одоог хүртэл |term_start2=2008 оноос |term_end3=одоог хүртэл |term_start3=2017 оны 2 сарын 12 |predecessor3=[[Зандаахүүгийн Энхболд]] |rank= Боол}} '''Содномзундуйн Эрдэнэ''' нь 1963 онд [[Улаанбаатар|Улаанбаатар хот]]<nowiki/>од төрсөн, [[Улс төрч]], Хууль бус бэлэг тэмдэг. == Намтар == 1990 оны Цагаан морин жил Монгол оронд өрнөсөн [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|Ардчилсан хувьсгалын анхдагч]]дын нэг. [[Багануур дүүргийн МоАХ]]-г үүсгэн байгуулж, анхны даргаар нь ажилласан. Улсын Их Хурлын гишүүнээр 3 удаа сонгогдсон. УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн даргаар нэг удаа, Засгийн газрын гишүүн, Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайдаар нэг удаа тус тус сонгогдон ажилласан. С.Эрдэнэ нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Үндэсний эрх ашиг, [[Үндсэн хуульт ёс|Үндсэн хуульт]] ардчиллаа хамгаалан бэхжүүлж, хувь, чөлөөт зах зээл, иргэний нийгмийн зарчимд суурилсан тогтвортой хөгжлийн төлөөх баруун төвийн [[Ардчилсан Нам]]ын дарга юм. [[2021 он|2021]] оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж 5.99% -ийн санал авсан. == Ажилласан байдал == * 1989-1990 онд МХЗЭ-ийн хорооны дарга, Багануур дүүргийн Монголын Ардчилсан Намын хорооны дарга * 1991-1995 онд [[Монгол Үндэсний Ардчилсан Нам|Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам]]ын ерөнхий зөвлөлийн гишүүн * 1992-1995 онд Молор-Эрдэнэ ХХК захирал * 1995-2000 онд Нийслэлийн МYАН-ын хорооны дарга, МYАН-ын ерөнхий зөвлөлийн гишүүн * 1996-2000 онд Нийслэлийн [[Баянгол]] Дүүргийн Засаг дарга, Баянгол дүүргийн ИТХ-ын төлөөлөгч, Нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын цөөнхийн бүлгийн ахлагч * 2000-2017 Баянгол дүүргийн Ардчилсан Намд дарга * 2000 оноос одоог хүртэл Гурван тамир дунд сургуулийн удирдах зөвлөлийн гишүүн * 2003-2007 онд [[Монголын Ардчилсан Холбоо]]ны дарга * 2004-2008 онд [[Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар|Улсын Нийгмийн Даатгалын Ерөнхий]] газрын дарга * 2002-2005 онд [[Монголын Ардчилсан Холбоо]]ны дарга * 2005-2011 онд Нийслэлийн Ардчилсан Намын дарга * 2007-2008 онд Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгч * 2008 оноос өнөөг хүртэл [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]ээр * 2012 оноос өнөөг хүртэл "Монголын Үндэсний Сагсан бөмбөгийн холбоо"-ны Ерөнхийлөгч * 2012-2016 онд Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайд * 2016-2017 онд УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн дарга * 2017 оноос [[Ардчилсан Нам]]ын даргаар сонгогдон ажиллаж байна. == Бага нас, боловсрол == Содномзундуйн Эрдэнэ нь Улаанбаатар хотод Содномзундуй, Цэнд-Аюуш нарын гэрт 1963 оны [[7 сарын 28|7 дугаар сарын 28]]-нд том хүү нь болон мэндэлжээ. * [[1981 он|1981]] онд Нийслэлийн 75 дугаар сургуулийг дүүргэжээ. * 1981-1984 онд Цэргийн нэгдсэн дээд сургууль, Цэргийн команд, ВМП ашиглалтын инженер мэргэжлээр суралцсан. * 1995-1998 онд [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]], Хууль, эрх зүйн бакалавр зэрэгтэй болов. * 1998-2000 онд [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]], Хууль зүйн ухааны магистр зэрэг хамгаалсан. * 1998-2000 онд [[Удирдлагын Академи]], Төрийн удирдлагын арга зүй, зохион байгуулалтын магистр болсон. * 2004 онд [[Удирдлагын Академи]]йн хууль зүйн ухааны докторант болжээ. * 2005 онд [[Герман|Герман улс]], Нийгмийн даатгалын дээд курс дүүргэв. * 2006 онд [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-д Нийгмийн хамгааллын дээд курс дүүргэсэн. * 2013 онд [[Удирдлагын Академи]], Удирдахуйн ухааны доктор зэрэг хамгаалсан. [[Файл:Д.Содномзундуй.tif|left|thumb|Түүний аав Д. Содномзундуй нь сагсан бөмбөгийг Монгол улсад хөгжихөд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан]] ==Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн Холбооны Ерөнхийлөгч болсон нь == [[Файл:5 намын нэгдэл.jpg|left|thumb|2000 оны арванхоёрдугаар сарын 6-ны өдөр МҮАН, МШАН болон Р.Гончигдорж даргатай МСДН, Д.Бямбасүрэн даргатай МСМН, С.Эрдэнэ даргатай МоАН гэсэн таван нам нэгдэж өдгөөгийн Ардчилсан Намыг байгууллаа]] Түүний аав [[Дашнямын Содномзундуй]] нь Сагсан бөмбөгийн нэрт зүтгэлтэн, Сагсан бөмбөгийн алдрын танхимын гишүүн юм. Д.Содномзундуй нь [http://www.cmuc.edu.mn/view.php?id=44 Улсын Багшийн Дээд Сургуульд] Биеийн тамирын анги анх нээгдэхэд элсч, дөрвөн жил суралцаад, биеийн тамирын дасгалжуулагч мэргэжлээр төгссөн. Одоогоор Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын хороонд зааварлагч, [[Эрүүл Мэндийн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль|Анагаах Ухааны Дээд Сургуульд (АШУИС)]] биеийн тамирын багш, биеийн тамирын тэнхимийн эрхлэгчээр ажиллав. [[1980 он|1980]] оноос 2003 он хүртэл Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын хороонд даргаар ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарчээ. Мөн дотоодын тэмцээн уралдаан, Монголын сагсан бөмбөгчдийг олон улсын тэмцээн уралдаанд оруулах зэрэг ажлыг зохион байгуулдаг байжээ. Өөрийн ухамсарт амьдралаа спортын төлөө, тэр тусмаа сагсан бөмбөгийн хөгжлийн төлөө зориулсан хүн байлаа. Тиймээс аавынхаа амьдралаа зориулсан спортыг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулан Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн холбоог үүсгэн байгуулж Ерөнхийлөгчөөр нь ажиллаж байна. == Гавьяа Шагнал == * Тэргүүний сэхээтэн залуу алтан медаль * 2000 онд [[Монгол Улсын Засгийн Газрын хүндэт жуух,]] тусгай шагналууд * 2001 онд Ардын Хувьсгалын 80 жилийн ойн медаль * 2004 онд Боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдэг * 2006 онд Төрийн дээд шагнал [[Алтан гадас одон|“Алтан гадас]]” одон * Ардчилсан Намын дээд шагнал “[[Чингисийн одон”]] * МоАХ-ны дээд шагнал “[[Эрх чөлөөний одон”]] * Их монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн медаль * Нийгмийн даатгалын хүндэт ажилтан цол тэмдэг * 2009 онд [[Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одон]] <br /> [[Файл:С.Эрдэнэ.jpg|thumb|УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэ чуулганы танхимд]] == Санаачилсан хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн төсөл<ref>Санаачлан боловсруулж батлуулсан хууль тогтоомж, батлуулахаар өргөн барисан төсөл</ref> == Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь 3 удаа (2009 он, 2012он, 2016 он) сонгогдохдоо Иргэдийнхээ хуулиар хамгаалагдаж чадаагүй олон эрхийг баталгаажуулах, Монгол хүний хөгжлийг хангаж амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, хүн ам, нийгмийн хамгааллын салбарт шаардлагатай бодлого, стратегийг батлуулж, хэрэгжүүлэх, төсвийг үр ашигтай зарцуулах, өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажилладаг юм. Өнгөрсөн хугацаанд Улсын Их Хурлын гишүүдтэй хамтран 160 гаруй тогтоол шийдвэрийн төслийг боловсрууллаа. Мөн '''56''' хуулийг санаачлан боловсруулсны '''31'''-ийг буюу 60 хувийг [[Улсын Их Хурлын чуулган]]<nowiki/>аар хэлэлцүүлж, 2 хуулийн төслийг санаачлагчийн хүсэлтээр буцан татаж, ахин 2 төслийг санаачлан боловсруулсан байна. === 2012-2016 онд === [[Файл:Сайд.jpg|left|thumb|250x250px|2012-2016 онд С.Эрдэнэ нь ХАХНХ-ын Сайд байв]] 2012-2016 онд Засгийн газрын гишүүн, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллахдаа бодлогын үр шимийг хүртэх иргэд, олон нийтийн санаа бодлыг сонсох явдал нь бодлого боловсруулах суурь зарчим учраас хүн ам, зорилтод бүлгүүдийн санал бодлыг сонсох ажлыг 2012-2013 онд хэрэгжүүлж, хүүхэд өсвөр үе, залуучууд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг хүн амын бүлгүүд, гэр бүлийн асуудлаар "Үндэсний хэмжээний чуулган зөвлөгөө"-үүдийг хийсэн. Зөвлөгөөний үеэр иргэд олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллийн саналыг сонсож, тулгамдсан асуудлуудыг тодорхойлж, боловсруулсан баримт бичгийн төслийг хэлэлцүүлж байсан нь цаашдын бодлого, стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлын эхлэл болж байлаа. Хүн амын бүлгүүдийн хөгжлийн асуудал, салбар дундын бодлогын уялдаа холбоог бий болгож, үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах, чиг удирдлагаар хангах үүрэг бүхий бүтцийг бий болгон Хүн амын бүлгүүдийн эрхийг хамгаалах, хөгжлийг хангах эрх зүйн орчинг сайжрууллаа. Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуулийг санаачлан боловсруулж Улсын Их Хурлаас 2012 онд батлуулж хэрэгжүүлснээр Улсын хэмжээнд нийт 646 мянган иргэлийн ажилласан хугацааг 5-11 жилээр нөхөн тооцсон нь нийгмийн хамгааллын томоохон арга хэмжээ боллоо. Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг санаачлан боловсруулж даатгуулагч чанартай, аюулгүй эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг хүртээмжтэй авах эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний зардлаа Эрүүл мэндийн даатгалын цахим картаар шууд төлөх, төлбөрт хяналт тавих зэрэг эрхийг хуулиар тогтоолоо. Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачлан батлуулсан нь ахмад настны амьдралын чанарыг сайжруулах, гэр бүлийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой хууль болсон. === 2016-2020 он хүртэл === Улсын Их Хурлын гишүүнээр ажиллахдаа (2016-2020 он хүртэл) : *Нийгмийн бодлого, Соёл, Шинжлэх ухааны байнгын хороо, *Хууль зүйн байнгын хороо *Төсвийн байнгын хороонд харьяалагдан ажиллаж, ажлын хэсэгт, ажлын хэсгийн ахлагч болон гишүүнээр ажиллаж байна. =Олон улсын Парламентын бүлэг= [[Файл:Үг хэлэв.jpg|thumb|2015 оны 10 дугаар сарын 7-ны өдөр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулганы 3 дугаар хорооны Нийгмийн хөгжлийн асуудлаарх хуралдаанд Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С. Эрдэнэ үг хэлэв. |alt=|left]] Олон Улсын Парламентын Холбооны үйл ажиллагаанд Монгол Улсын Их Хурлын зүгээс харилцаа, хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллах зорилго бүхий Монгол Улсын Их Хуралд байгуулагдсан үндэсний бүлгэм бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүдийн сайн дурын олон нийтийн байгууллага болох Монголын Парламентын Бүлгэм юм. [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурал]] болон гадаад орны хууль тогтоох байгууллагууд хоорондын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор [[Улсын Их Хурал]]<nowiki/>д хоёр талын парламентын бүлгүүд байгуулагдан ажилладаг. Тус бүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь Монголын Парламентын хорооны гүйцэтгэх хорооны дэд дарга бөгөөд дараах парламентын бүлгүүдэд гишүүнээр ажилладаг. * Монгол-Германы хамтарсан парламентийн бүлэг * Монгол-[[Европ]]ын парламенттай харилцах бүлэг * Монгол-[[Израил]]ын парламентын бүлэг * Монгол-[[Мексик]]ийн парламентын бүлэг * Монгол-[[Унгар]]ын парламентын бүлэг =Ардчилсан Намын дарга = Ардчилсан Нам VI Их хурлаараа нээлттэй, оролцоотой, хариуцлагатай, цахим, бодлогын нам болох шинэчлэлийнхээ эхлэл түүхэн шийдвэрийг гаргаж, намын даргаа бүх гишүүдийн саналаар сунгаагаар тодруулахаар шийдвэрлэсэн бөгөөд 2016 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдрөөс эхэлсэн Намын даргын сонгуулийн сурталчилгаа 40 хоног үргэлжлэн, санал хураалтыг 2017 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан. Санал хураалтыг Монгол орон даяар явуулж, Намын даргын сонгуулийн хороо ирцийн мэдээллийг 2 цаг тутам хүлээн авч, сонгуулийн нэгдсэн дүнг хэвлэл мэдээллийн байгууллага, олон нийтэд нээлттэй ил тод байдлаар зохион байгуулав. Энэхүү сонгуульд [[Ардчилсан Нам]]ын шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан саналын эрхтэй 120,703 гишүүдийн 85,939 нь санал өгч ирц 71,2 хувьтайгаар дүнг гаргалаа. Монгол Улсын төрийн түүхэнд намын даргаа бүх гишүүдийнхээ саналаар тодруулж, сонгуулийн нэгдсэн дүнг онооны системээр тооцсон нь [[Монголын улс төрийн намууд|Монголын улс төрд]] шинэ жишиг тогтоосон, шинэлэг зүйл боллоо. Нэр дэвшигчид нийт 8350 онооноос хамгийн их оноог цуглуулахын төлөө өрсөлдөж нийлбэр дүнгээр * С. Эрдэнэ - 2928,92 * Н. Алтанхуяг - 2033,08 * Ж. Батзандан - 1110,77 * Л. Гантөмөр - 1417,83 * Д. Эрдэнэбат - 857,22 оноог тус тус авсан байна. Ингэснээр нэр дэвшигч С. Эрдэнэ намын гишүүдийн итгэлийг хүлээж намын дарга болох болзлыг хангаж [[Ардчилсан Нам]]ын дарга болов. == Эшлэл == <references /> {{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}} {{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}} {{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}} [[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Ардчилсан Намын дарга]] [[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1963 онд төрсөн]] 8qpd5lig5766x1kmomo58y8r8vsf91z 706906 706905 2022-07-31T21:03:21Z 95.72.104.206 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс албан тушаалтан |name = Бах Эрдэнэ |image = S.Erdene.jpg |office1 = {{MGL}} Алуурчин Олигарх Нийгмийн даатгалын санг хувьдаа завшссан [[АНУ]]-ЫН тролл |birth_date = 1963 он |birth_place = [[Монгол]], [[Улаанбаатар]] |party = [[Ардчилсан Нам]] |children = 6 |alma_mater = [[байхгүй]]<br/>[[ хүнсний дээд сургууль]] Удирдлагын Архичин |profession = улс төрийн гуйлгачин | website= [http://www.erdenehulgaich.mn erdenehuglaich.mn] |office2 = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}} |office3 =[[Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намын хуурамч дарга]] |term_end2=одоог хүртэл |term_start2=2008 оноос |term_end3=одоог хүртэл '''Содномзундуйн Эрдэнэ''' нь 1963 онд [[Улаанбаатар|Улаанбаатар хот]]<nowiki/>од төрсөн бутач банди, [[Улс төрч]], Хууль бус бэлэг тэмдэг. == Намтар == 1990 оны Цагаан морин жил Монгол оронд өрнөсөн [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|Ардчилсан хувьсгалын анхдагч]]дын нэг. [[Багануур дүүргийн МоАХ]]-г үүсгэн байгуулж, анхны даргаар нь ажилласан. Улсын Их Хурлын гишүүнээр 3 удаа сонгогдсон. УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн даргаар нэг удаа, Засгийн газрын гишүүн, Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайдаар нэг удаа тус тус сонгогдон ажилласан. С.Эрдэнэ нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Үндэсний эрх ашиг, [[Үндсэн хуульт ёс|Үндсэн хуульт]] ардчиллаа хамгаалан бэхжүүлж, хувь, чөлөөт зах зээл, иргэний нийгмийн зарчимд суурилсан тогтвортой хөгжлийн төлөөх баруун төвийн [[Ардчилсан Нам]]ын дарга юм. [[2021 он|2021]] оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж 5.99% -ийн санал авсан. == Ажилласан байдал == * 1989-1990 онд МХЗЭ-ийн хорооны дарга, Багануур дүүргийн Монголын Ардчилсан Намын хорооны дарга * 1991-1995 онд [[Монгол Үндэсний Ардчилсан Нам|Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам]]ын ерөнхий зөвлөлийн гишүүн * 1992-1995 онд Молор-Эрдэнэ ХХК захирал * 1995-2000 онд Нийслэлийн МYАН-ын хорооны дарга, МYАН-ын ерөнхий зөвлөлийн гишүүн * 1996-2000 онд Нийслэлийн [[Баянгол]] Дүүргийн Засаг дарга, Баянгол дүүргийн ИТХ-ын төлөөлөгч, Нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын цөөнхийн бүлгийн ахлагч * 2000-2017 Баянгол дүүргийн Ардчилсан Намд дарга * 2000 оноос одоог хүртэл Гурван тамир дунд сургуулийн удирдах зөвлөлийн гишүүн * 2003-2007 онд [[Монголын Ардчилсан Холбоо]]ны дарга * 2004-2008 онд [[Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар|Улсын Нийгмийн Даатгалын Ерөнхий]] газрын дарга * 2002-2005 онд [[Монголын Ардчилсан Холбоо]]ны дарга * 2005-2011 онд Нийслэлийн Ардчилсан Намын дарга * 2007-2008 онд Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгч * 2008 оноос өнөөг хүртэл [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]ээр * 2012 оноос өнөөг хүртэл "Монголын Үндэсний Сагсан бөмбөгийн холбоо"-ны Ерөнхийлөгч * 2012-2016 онд Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайд * 2016-2017 онд УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн дарга * 2017 оноос [[Ардчилсан Нам]]ын даргаар сонгогдон ажиллаж байна. == Бага нас, боловсрол == Содномзундуйн Эрдэнэ нь Улаанбаатар хотод Содномзундуй, Цэнд-Аюуш нарын гэрт 1963 оны [[7 сарын 28|7 дугаар сарын 28]]-нд том хүү нь болон мэндэлжээ. * [[1981 он|1981]] онд Нийслэлийн 75 дугаар сургуулийг дүүргэжээ. * 1981-1984 онд Цэргийн нэгдсэн дээд сургууль, Цэргийн команд, ВМП ашиглалтын инженер мэргэжлээр суралцсан. * 1995-1998 онд [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]], Хууль, эрх зүйн бакалавр зэрэгтэй болов. * 1998-2000 онд [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]], Хууль зүйн ухааны магистр зэрэг хамгаалсан. * 1998-2000 онд [[Удирдлагын Академи]], Төрийн удирдлагын арга зүй, зохион байгуулалтын магистр болсон. * 2004 онд [[Удирдлагын Академи]]йн хууль зүйн ухааны докторант болжээ. * 2005 онд [[Герман|Герман улс]], Нийгмийн даатгалын дээд курс дүүргэв. * 2006 онд [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-д Нийгмийн хамгааллын дээд курс дүүргэсэн. * 2013 онд [[Удирдлагын Академи]], Удирдахуйн ухааны доктор зэрэг хамгаалсан. [[Файл:Д.Содномзундуй.tif|left|thumb|Түүний аав Д. Содномзундуй нь сагсан бөмбөгийг Монгол улсад хөгжихөд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан]] ==Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн Холбооны Ерөнхийлөгч болсон нь == [[Файл:5 намын нэгдэл.jpg|left|thumb|2000 оны арванхоёрдугаар сарын 6-ны өдөр МҮАН, МШАН болон Р.Гончигдорж даргатай МСДН, Д.Бямбасүрэн даргатай МСМН, С.Эрдэнэ даргатай МоАН гэсэн таван нам нэгдэж өдгөөгийн Ардчилсан Намыг байгууллаа]] Түүний аав [[Дашнямын Содномзундуй]] нь Сагсан бөмбөгийн нэрт зүтгэлтэн, Сагсан бөмбөгийн алдрын танхимын гишүүн юм. Д.Содномзундуй нь [http://www.cmuc.edu.mn/view.php?id=44 Улсын Багшийн Дээд Сургуульд] Биеийн тамирын анги анх нээгдэхэд элсч, дөрвөн жил суралцаад, биеийн тамирын дасгалжуулагч мэргэжлээр төгссөн. Одоогоор Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын хороонд зааварлагч, [[Эрүүл Мэндийн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль|Анагаах Ухааны Дээд Сургуульд (АШУИС)]] биеийн тамирын багш, биеийн тамирын тэнхимийн эрхлэгчээр ажиллав. [[1980 он|1980]] оноос 2003 он хүртэл Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын хороонд даргаар ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарчээ. Мөн дотоодын тэмцээн уралдаан, Монголын сагсан бөмбөгчдийг олон улсын тэмцээн уралдаанд оруулах зэрэг ажлыг зохион байгуулдаг байжээ. Өөрийн ухамсарт амьдралаа спортын төлөө, тэр тусмаа сагсан бөмбөгийн хөгжлийн төлөө зориулсан хүн байлаа. Тиймээс аавынхаа амьдралаа зориулсан спортыг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулан Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн холбоог үүсгэн байгуулж Ерөнхийлөгчөөр нь ажиллаж байна. == Гавьяа Шагнал == * Тэргүүний сэхээтэн залуу алтан медаль * 2000 онд [[Монгол Улсын Засгийн Газрын хүндэт жуух,]] тусгай шагналууд * 2001 онд Ардын Хувьсгалын 80 жилийн ойн медаль * 2004 онд Боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдэг * 2006 онд Төрийн дээд шагнал [[Алтан гадас одон|“Алтан гадас]]” одон * Ардчилсан Намын дээд шагнал “[[Чингисийн одон”]] * МоАХ-ны дээд шагнал “[[Эрх чөлөөний одон”]] * Их монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн медаль * Нийгмийн даатгалын хүндэт ажилтан цол тэмдэг * 2009 онд [[Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одон]] <br /> [[Файл:С.Эрдэнэ.jpg|thumb|УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэ чуулганы танхимд]] == Санаачилсан хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн төсөл<ref>Санаачлан боловсруулж батлуулсан хууль тогтоомж, батлуулахаар өргөн барисан төсөл</ref> == Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь 3 удаа (2009 он, 2012он, 2016 он) сонгогдохдоо Иргэдийнхээ хуулиар хамгаалагдаж чадаагүй олон эрхийг баталгаажуулах, Монгол хүний хөгжлийг хангаж амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, хүн ам, нийгмийн хамгааллын салбарт шаардлагатай бодлого, стратегийг батлуулж, хэрэгжүүлэх, төсвийг үр ашигтай зарцуулах, өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажилладаг юм. Өнгөрсөн хугацаанд Улсын Их Хурлын гишүүдтэй хамтран 160 гаруй тогтоол шийдвэрийн төслийг боловсрууллаа. Мөн '''56''' хуулийг санаачлан боловсруулсны '''31'''-ийг буюу 60 хувийг [[Улсын Их Хурлын чуулган]]<nowiki/>аар хэлэлцүүлж, 2 хуулийн төслийг санаачлагчийн хүсэлтээр буцан татаж, ахин 2 төслийг санаачлан боловсруулсан байна. === 2012-2016 онд === [[Файл:Сайд.jpg|left|thumb|250x250px|2012-2016 онд С.Эрдэнэ нь ХАХНХ-ын Сайд байв]] 2012-2016 онд Засгийн газрын гишүүн, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллахдаа бодлогын үр шимийг хүртэх иргэд, олон нийтийн санаа бодлыг сонсох явдал нь бодлого боловсруулах суурь зарчим учраас хүн ам, зорилтод бүлгүүдийн санал бодлыг сонсох ажлыг 2012-2013 онд хэрэгжүүлж, хүүхэд өсвөр үе, залуучууд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг хүн амын бүлгүүд, гэр бүлийн асуудлаар "Үндэсний хэмжээний чуулган зөвлөгөө"-үүдийг хийсэн. Зөвлөгөөний үеэр иргэд олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллийн саналыг сонсож, тулгамдсан асуудлуудыг тодорхойлж, боловсруулсан баримт бичгийн төслийг хэлэлцүүлж байсан нь цаашдын бодлого, стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлын эхлэл болж байлаа. Хүн амын бүлгүүдийн хөгжлийн асуудал, салбар дундын бодлогын уялдаа холбоог бий болгож, үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах, чиг удирдлагаар хангах үүрэг бүхий бүтцийг бий болгон Хүн амын бүлгүүдийн эрхийг хамгаалах, хөгжлийг хангах эрх зүйн орчинг сайжрууллаа. Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуулийг санаачлан боловсруулж Улсын Их Хурлаас 2012 онд батлуулж хэрэгжүүлснээр Улсын хэмжээнд нийт 646 мянган иргэлийн ажилласан хугацааг 5-11 жилээр нөхөн тооцсон нь нийгмийн хамгааллын томоохон арга хэмжээ боллоо. Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг санаачлан боловсруулж даатгуулагч чанартай, аюулгүй эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг хүртээмжтэй авах эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний зардлаа Эрүүл мэндийн даатгалын цахим картаар шууд төлөх, төлбөрт хяналт тавих зэрэг эрхийг хуулиар тогтоолоо. Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачлан батлуулсан нь ахмад настны амьдралын чанарыг сайжруулах, гэр бүлийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой хууль болсон. === 2016-2020 он хүртэл === Улсын Их Хурлын гишүүнээр ажиллахдаа (2016-2020 он хүртэл) : *Нийгмийн бодлого, Соёл, Шинжлэх ухааны байнгын хороо, *Хууль зүйн байнгын хороо *Төсвийн байнгын хороонд харьяалагдан ажиллаж, ажлын хэсэгт, ажлын хэсгийн ахлагч болон гишүүнээр ажиллаж байна. =Олон улсын Парламентын бүлэг= [[Файл:Үг хэлэв.jpg|thumb|2015 оны 10 дугаар сарын 7-ны өдөр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулганы 3 дугаар хорооны Нийгмийн хөгжлийн асуудлаарх хуралдаанд Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С. Эрдэнэ үг хэлэв. |alt=|left]] Олон Улсын Парламентын Холбооны үйл ажиллагаанд Монгол Улсын Их Хурлын зүгээс харилцаа, хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллах зорилго бүхий Монгол Улсын Их Хуралд байгуулагдсан үндэсний бүлгэм бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүдийн сайн дурын олон нийтийн байгууллага болох Монголын Парламентын Бүлгэм юм. [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурал]] болон гадаад орны хууль тогтоох байгууллагууд хоорондын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор [[Улсын Их Хурал]]<nowiki/>д хоёр талын парламентын бүлгүүд байгуулагдан ажилладаг. Тус бүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь Монголын Парламентын хорооны гүйцэтгэх хорооны дэд дарга бөгөөд дараах парламентын бүлгүүдэд гишүүнээр ажилладаг. * Монгол-Германы хамтарсан парламентийн бүлэг * Монгол-[[Европ]]ын парламенттай харилцах бүлэг * Монгол-[[Израил]]ын парламентын бүлэг * Монгол-[[Мексик]]ийн парламентын бүлэг * Монгол-[[Унгар]]ын парламентын бүлэг =Ардчилсан Намын дарга = Ардчилсан Нам VI Их хурлаараа нээлттэй, оролцоотой, хариуцлагатай, цахим, бодлогын нам болох шинэчлэлийнхээ эхлэл түүхэн шийдвэрийг гаргаж, намын даргаа бүх гишүүдийн саналаар сунгаагаар тодруулахаар шийдвэрлэсэн бөгөөд 2016 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдрөөс эхэлсэн Намын даргын сонгуулийн сурталчилгаа 40 хоног үргэлжлэн, санал хураалтыг 2017 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан. Санал хураалтыг Монгол орон даяар явуулж, Намын даргын сонгуулийн хороо ирцийн мэдээллийг 2 цаг тутам хүлээн авч, сонгуулийн нэгдсэн дүнг хэвлэл мэдээллийн байгууллага, олон нийтэд нээлттэй ил тод байдлаар зохион байгуулав. Энэхүү сонгуульд [[Ардчилсан Нам]]ын шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан саналын эрхтэй 120,703 гишүүдийн 85,939 нь санал өгч ирц 71,2 хувьтайгаар дүнг гаргалаа. Монгол Улсын төрийн түүхэнд намын даргаа бүх гишүүдийнхээ саналаар тодруулж, сонгуулийн нэгдсэн дүнг онооны системээр тооцсон нь [[Монголын улс төрийн намууд|Монголын улс төрд]] шинэ жишиг тогтоосон, шинэлэг зүйл боллоо. Нэр дэвшигчид нийт 8350 онооноос хамгийн их оноог цуглуулахын төлөө өрсөлдөж нийлбэр дүнгээр * С. Эрдэнэ - 2928,92 * Н. Алтанхуяг - 2033,08 * Ж. Батзандан - 1110,77 * Л. Гантөмөр - 1417,83 * Д. Эрдэнэбат - 857,22 оноог тус тус авсан байна. Ингэснээр нэр дэвшигч С. Эрдэнэ намын гишүүдийн итгэлийг хүлээж намын дарга болох болзлыг хангаж [[Ардчилсан Нам]]ын дарга болов. == Эшлэл == <references /> {{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}} {{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}} {{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}} [[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Ардчилсан Намын дарга]] [[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1963 онд төрсөн]] qrbu7y5ewcq3a4ybrvo7frkacdzyvhb 706907 706906 2022-07-31T21:04:25Z 95.72.104.206 wikitext text/x-wiki <nowiki>{{Инфобокс албан тушаалтан</nowiki> |name = Бах Эрдэнэ |image = S.Erdene.jpg |office1 = {{MGL}} Алуурчин Олигарх Нийгмийн даатгалын санг хувьдаа завшссан [[АНУ]]-ЫН тролл |birth_date = 1963 он |birth_place = [[Монгол]], [[Улаанбаатар]] |party = [[Ардчилсан Нам]] |children = 6 |alma_mater = [[байхгүй]]<br />[[ хүнсний дээд сургууль]] Удирдлагын Архичин |profession = улс төрийн гуйлгачин | website= [http://www.erdenehulgaich.mn erdenehuglaich.mn] |office2 = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}} |office3 =[[Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намын хуурамч дарга]] |term_end2=одоог хүртэл |term_start2=2008 оноос |term_end3=одоог хүртэл '''Содномзундуйн Эрдэнэ''' нь 1963 онд [[Улаанбаатар|Улаанбаатар хот]]<nowiki/>од төрсөн бутач банди, [[Улс төрч]], Хууль бус бэлэг тэмдэг. == Намтар == 1990 оны Цагаан морин жил Монгол оронд өрнөсөн [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|Ардчилсан хувьсгалын анхдагч]]дын нэг. [[Багануур дүүргийн МоАХ]]-г үүсгэн байгуулж, анхны даргаар нь ажилласан. Улсын Их Хурлын гишүүнээр 3 удаа сонгогдсон. УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн даргаар нэг удаа, Засгийн газрын гишүүн, Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайдаар нэг удаа тус тус сонгогдон ажилласан. С.Эрдэнэ нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Үндэсний эрх ашиг, [[Үндсэн хуульт ёс|Үндсэн хуульт]] ардчиллаа хамгаалан бэхжүүлж, хувь, чөлөөт зах зээл, иргэний нийгмийн зарчимд суурилсан тогтвортой хөгжлийн төлөөх баруун төвийн [[Ардчилсан Нам]]ын дарга юм. [[2021 он|2021]] оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж 5.99% -ийн санал авсан. == Ажилласан байдал == * 1989-1990 онд МХЗЭ-ийн хорооны дарга, Багануур дүүргийн Монголын Ардчилсан Намын хорооны дарга * 1991-1995 онд [[Монгол Үндэсний Ардчилсан Нам|Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам]]ын ерөнхий зөвлөлийн гишүүн * 1992-1995 онд Молор-Эрдэнэ ХХК захирал * 1995-2000 онд Нийслэлийн МYАН-ын хорооны дарга, МYАН-ын ерөнхий зөвлөлийн гишүүн * 1996-2000 онд Нийслэлийн [[Баянгол]] Дүүргийн Засаг дарга, Баянгол дүүргийн ИТХ-ын төлөөлөгч, Нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын цөөнхийн бүлгийн ахлагч * 2000-2017 Баянгол дүүргийн Ардчилсан Намд дарга * 2000 оноос одоог хүртэл Гурван тамир дунд сургуулийн удирдах зөвлөлийн гишүүн * 2003-2007 онд [[Монголын Ардчилсан Холбоо]]ны дарга * 2004-2008 онд [[Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар|Улсын Нийгмийн Даатгалын Ерөнхий]] газрын дарга * 2002-2005 онд [[Монголын Ардчилсан Холбоо]]ны дарга * 2005-2011 онд Нийслэлийн Ардчилсан Намын дарга * 2007-2008 онд Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгч * 2008 оноос өнөөг хүртэл [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]ээр * 2012 оноос өнөөг хүртэл "Монголын Үндэсний Сагсан бөмбөгийн холбоо"-ны Ерөнхийлөгч * 2012-2016 онд Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайд * 2016-2017 онд УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн дарга * 2017 оноос [[Ардчилсан Нам]]ын даргаар сонгогдон ажиллаж байна. == Бага нас, боловсрол == Содномзундуйн Эрдэнэ нь Улаанбаатар хотод Содномзундуй, Цэнд-Аюуш нарын гэрт 1963 оны [[7 сарын 28|7 дугаар сарын 28]]-нд том хүү нь болон мэндэлжээ. * [[1981 он|1981]] онд Нийслэлийн 75 дугаар сургуулийг дүүргэжээ. * 1981-1984 онд Цэргийн нэгдсэн дээд сургууль, Цэргийн команд, ВМП ашиглалтын инженер мэргэжлээр суралцсан. * 1995-1998 онд [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]], Хууль, эрх зүйн бакалавр зэрэгтэй болов. * 1998-2000 онд [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]], Хууль зүйн ухааны магистр зэрэг хамгаалсан. * 1998-2000 онд [[Удирдлагын Академи]], Төрийн удирдлагын арга зүй, зохион байгуулалтын магистр болсон. * 2004 онд [[Удирдлагын Академи]]йн хууль зүйн ухааны докторант болжээ. * 2005 онд [[Герман|Герман улс]], Нийгмийн даатгалын дээд курс дүүргэв. * 2006 онд [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-д Нийгмийн хамгааллын дээд курс дүүргэсэн. * 2013 онд [[Удирдлагын Академи]], Удирдахуйн ухааны доктор зэрэг хамгаалсан. [[Файл:Д.Содномзундуй.tif|left|thumb|Түүний аав Д. Содномзундуй нь сагсан бөмбөгийг Монгол улсад хөгжихөд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан]] ==Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн Холбооны Ерөнхийлөгч болсон нь == [[Файл:5 намын нэгдэл.jpg|left|thumb|2000 оны арванхоёрдугаар сарын 6-ны өдөр МҮАН, МШАН болон Р.Гончигдорж даргатай МСДН, Д.Бямбасүрэн даргатай МСМН, С.Эрдэнэ даргатай МоАН гэсэн таван нам нэгдэж өдгөөгийн Ардчилсан Намыг байгууллаа]] Түүний аав [[Дашнямын Содномзундуй]] нь Сагсан бөмбөгийн нэрт зүтгэлтэн, Сагсан бөмбөгийн алдрын танхимын гишүүн юм. Д.Содномзундуй нь [http://www.cmuc.edu.mn/view.php?id=44 Улсын Багшийн Дээд Сургуульд] Биеийн тамирын анги анх нээгдэхэд элсч, дөрвөн жил суралцаад, биеийн тамирын дасгалжуулагч мэргэжлээр төгссөн. Одоогоор Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын хороонд зааварлагч, [[Эрүүл Мэндийн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль|Анагаах Ухааны Дээд Сургуульд (АШУИС)]] биеийн тамирын багш, биеийн тамирын тэнхимийн эрхлэгчээр ажиллав. [[1980 он|1980]] оноос 2003 он хүртэл Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын хороонд даргаар ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарчээ. Мөн дотоодын тэмцээн уралдаан, Монголын сагсан бөмбөгчдийг олон улсын тэмцээн уралдаанд оруулах зэрэг ажлыг зохион байгуулдаг байжээ. Өөрийн ухамсарт амьдралаа спортын төлөө, тэр тусмаа сагсан бөмбөгийн хөгжлийн төлөө зориулсан хүн байлаа. Тиймээс аавынхаа амьдралаа зориулсан спортыг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулан Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн холбоог үүсгэн байгуулж Ерөнхийлөгчөөр нь ажиллаж байна. == Гавьяа Шагнал == * Тэргүүний сэхээтэн залуу алтан медаль * 2000 онд [[Монгол Улсын Засгийн Газрын хүндэт жуух,]] тусгай шагналууд * 2001 онд Ардын Хувьсгалын 80 жилийн ойн медаль * 2004 онд Боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдэг * 2006 онд Төрийн дээд шагнал [[Алтан гадас одон|“Алтан гадас]]” одон * Ардчилсан Намын дээд шагнал “[[Чингисийн одон”]] * МоАХ-ны дээд шагнал “[[Эрх чөлөөний одон”]] * Их монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн медаль * Нийгмийн даатгалын хүндэт ажилтан цол тэмдэг * 2009 онд [[Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одон]] <br /> [[Файл:С.Эрдэнэ.jpg|thumb|УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэ чуулганы танхимд]] == Санаачилсан хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн төсөл<ref>Санаачлан боловсруулж батлуулсан хууль тогтоомж, батлуулахаар өргөн барисан төсөл</ref> == Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь 3 удаа (2009 он, 2012он, 2016 он) сонгогдохдоо Иргэдийнхээ хуулиар хамгаалагдаж чадаагүй олон эрхийг баталгаажуулах, Монгол хүний хөгжлийг хангаж амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, хүн ам, нийгмийн хамгааллын салбарт шаардлагатай бодлого, стратегийг батлуулж, хэрэгжүүлэх, төсвийг үр ашигтай зарцуулах, өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажилладаг юм. Өнгөрсөн хугацаанд Улсын Их Хурлын гишүүдтэй хамтран 160 гаруй тогтоол шийдвэрийн төслийг боловсрууллаа. Мөн '''56''' хуулийг санаачлан боловсруулсны '''31'''-ийг буюу 60 хувийг [[Улсын Их Хурлын чуулган]]<nowiki/>аар хэлэлцүүлж, 2 хуулийн төслийг санаачлагчийн хүсэлтээр буцан татаж, ахин 2 төслийг санаачлан боловсруулсан байна. === 2012-2016 онд === [[Файл:Сайд.jpg|left|thumb|250x250px|2012-2016 онд С.Эрдэнэ нь ХАХНХ-ын Сайд байв]] 2012-2016 онд Засгийн газрын гишүүн, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллахдаа бодлогын үр шимийг хүртэх иргэд, олон нийтийн санаа бодлыг сонсох явдал нь бодлого боловсруулах суурь зарчим учраас хүн ам, зорилтод бүлгүүдийн санал бодлыг сонсох ажлыг 2012-2013 онд хэрэгжүүлж, хүүхэд өсвөр үе, залуучууд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг хүн амын бүлгүүд, гэр бүлийн асуудлаар "Үндэсний хэмжээний чуулган зөвлөгөө"-үүдийг хийсэн. Зөвлөгөөний үеэр иргэд олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллийн саналыг сонсож, тулгамдсан асуудлуудыг тодорхойлж, боловсруулсан баримт бичгийн төслийг хэлэлцүүлж байсан нь цаашдын бодлого, стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлын эхлэл болж байлаа. Хүн амын бүлгүүдийн хөгжлийн асуудал, салбар дундын бодлогын уялдаа холбоог бий болгож, үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах, чиг удирдлагаар хангах үүрэг бүхий бүтцийг бий болгон Хүн амын бүлгүүдийн эрхийг хамгаалах, хөгжлийг хангах эрх зүйн орчинг сайжрууллаа. Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуулийг санаачлан боловсруулж Улсын Их Хурлаас 2012 онд батлуулж хэрэгжүүлснээр Улсын хэмжээнд нийт 646 мянган иргэлийн ажилласан хугацааг 5-11 жилээр нөхөн тооцсон нь нийгмийн хамгааллын томоохон арга хэмжээ боллоо. Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг санаачлан боловсруулж даатгуулагч чанартай, аюулгүй эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг хүртээмжтэй авах эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний зардлаа Эрүүл мэндийн даатгалын цахим картаар шууд төлөх, төлбөрт хяналт тавих зэрэг эрхийг хуулиар тогтоолоо. Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачлан батлуулсан нь ахмад настны амьдралын чанарыг сайжруулах, гэр бүлийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой хууль болсон. === 2016-2020 он хүртэл === Улсын Их Хурлын гишүүнээр ажиллахдаа (2016-2020 он хүртэл) : *Нийгмийн бодлого, Соёл, Шинжлэх ухааны байнгын хороо, *Хууль зүйн байнгын хороо *Төсвийн байнгын хороонд харьяалагдан ажиллаж, ажлын хэсэгт, ажлын хэсгийн ахлагч болон гишүүнээр ажиллаж байна. =Олон улсын Парламентын бүлэг= [[Файл:Үг хэлэв.jpg|thumb|2015 оны 10 дугаар сарын 7-ны өдөр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулганы 3 дугаар хорооны Нийгмийн хөгжлийн асуудлаарх хуралдаанд Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С. Эрдэнэ үг хэлэв. |alt=|left]] Олон Улсын Парламентын Холбооны үйл ажиллагаанд Монгол Улсын Их Хурлын зүгээс харилцаа, хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллах зорилго бүхий Монгол Улсын Их Хуралд байгуулагдсан үндэсний бүлгэм бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүдийн сайн дурын олон нийтийн байгууллага болох Монголын Парламентын Бүлгэм юм. [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурал]] болон гадаад орны хууль тогтоох байгууллагууд хоорондын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор [[Улсын Их Хурал]]<nowiki/>д хоёр талын парламентын бүлгүүд байгуулагдан ажилладаг. Тус бүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь Монголын Парламентын хорооны гүйцэтгэх хорооны дэд дарга бөгөөд дараах парламентын бүлгүүдэд гишүүнээр ажилладаг. * Монгол-Германы хамтарсан парламентийн бүлэг * Монгол-[[Европ]]ын парламенттай харилцах бүлэг * Монгол-[[Израил]]ын парламентын бүлэг * Монгол-[[Мексик]]ийн парламентын бүлэг * Монгол-[[Унгар]]ын парламентын бүлэг =Ардчилсан Намын дарга = Ардчилсан Нам VI Их хурлаараа нээлттэй, оролцоотой, хариуцлагатай, цахим, бодлогын нам болох шинэчлэлийнхээ эхлэл түүхэн шийдвэрийг гаргаж, намын даргаа бүх гишүүдийн саналаар сунгаагаар тодруулахаар шийдвэрлэсэн бөгөөд 2016 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдрөөс эхэлсэн Намын даргын сонгуулийн сурталчилгаа 40 хоног үргэлжлэн, санал хураалтыг 2017 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан. Санал хураалтыг Монгол орон даяар явуулж, Намын даргын сонгуулийн хороо ирцийн мэдээллийг 2 цаг тутам хүлээн авч, сонгуулийн нэгдсэн дүнг хэвлэл мэдээллийн байгууллага, олон нийтэд нээлттэй ил тод байдлаар зохион байгуулав. Энэхүү сонгуульд [[Ардчилсан Нам]]ын шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан саналын эрхтэй 120,703 гишүүдийн 85,939 нь санал өгч ирц 71,2 хувьтайгаар дүнг гаргалаа. Монгол Улсын төрийн түүхэнд намын даргаа бүх гишүүдийнхээ саналаар тодруулж, сонгуулийн нэгдсэн дүнг онооны системээр тооцсон нь [[Монголын улс төрийн намууд|Монголын улс төрд]] шинэ жишиг тогтоосон, шинэлэг зүйл боллоо. Нэр дэвшигчид нийт 8350 онооноос хамгийн их оноог цуглуулахын төлөө өрсөлдөж нийлбэр дүнгээр * С. Эрдэнэ - 2928,92 * Н. Алтанхуяг - 2033,08 * Ж. Батзандан - 1110,77 * Л. Гантөмөр - 1417,83 * Д. Эрдэнэбат - 857,22 оноог тус тус авсан байна. Ингэснээр нэр дэвшигч С. Эрдэнэ намын гишүүдийн итгэлийг хүлээж намын дарга болох болзлыг хангаж [[Ардчилсан Нам]]ын дарга болов. == Эшлэл == <references /> {{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}} {{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}} {{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}} [[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Ардчилсан Намын дарга]] [[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1963 онд төрсөн]] kaakvpyr7i4vgm5e72py11oa10wftl8 706908 706907 2022-07-31T21:06:16Z 95.72.104.206 wikitext text/x-wiki <nowiki>{{Инфобокс албан тушаалтан</nowiki> |name = Бах Эрдэнэ |image = S.Erdene.jpg |office1 = {{MGL}} Алуурчин Олигарх Нийгмийн даатгалын санг хувьдаа завшссан [[АНУ]]-ЫН тролл |birth_date = 1963 он |birth_place = [[Монгол]], [[Улаанбаатар]] |party = [[Ардчилсан Нам]] |children = 6 |alma_mater = [[байхгүй]]<br />[[ хүнсний дээд сургууль]] Удирдлагын Архичин |profession = улс төрийн гуйлгачин | website= [http://www.erdenehulgaich.mn erdenehuglaich.mn] |office2 = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}} |office3 =[[Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намын хуурамч дарга]] |term_end2=одоог хүртэл |term_start2=2008 оноос |term_end3=одоог хүртэл '''Содномзундуйн Эрдэнэ''' нь 1963 онд [[Улаанбаатар|Улаанбаатар хот]]<nowiki/>од төрсөн бутач банди, [[Улс төрч]], Хууль бус бэлэг тэмдэг. == Намтар == 1990 оны Цагаан морин жил Монгол оронд өрнөсөн [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|Ардчилсан хувьсгалын анхдагч]]дын нэг. [[Багануур дүүргийн МоАХ]]-г үүсгэн байгуулж, анхны даргаар нь ажилласан. Улсын Их Хурлын гишүүнээр 3 удаа сонгогдсон. УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн даргаар нэг удаа, Засгийн газрын гишүүн, Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайдаар нэг удаа тус тус сонгогдон ажилласан. С.Эрдэнэ нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Үндэсний эрх ашиг, [[Үндсэн хуульт ёс|Үндсэн хуульт]] ардчиллаа хамгаалан бэхжүүлж, хувь, чөлөөт зах зээл, иргэний нийгмийн зарчимд суурилсан тогтвортой хөгжлийн төлөөх баруун төвийн [[Ардчилсан Нам]]ын дарга юм. [[2021 он|2021]] оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж 5.99% -ийн санал авсан. == Ажилласан байдал == * Архи уусан == Бага нас, боловсрол == Содномзундуйн Эрдэнэ нь Улаанбаатар хотод Содномзундуй, Цэнд-Аюуш нарын гэрт 1963 оны [[7 сарын 28|7 дугаар сарын 28]]-нд том хүү нь болон мэндэлжээ. * [[1981 он|1981]] онд Нийслэлийн 75 дугаар сургуулийг дүүргэжээ. * 1981-1984 онд Цэргийн нэгдсэн дээд сургууль, Цэргийн команд, ВМП ашиглалтын инженер мэргэжлээр суралцсан. * 1995-1998 онд [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]], Хууль, эрх зүйн бакалавр зэрэгтэй болов. * 1998-2000 онд [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]], Хууль зүйн ухааны магистр зэрэг хамгаалсан. * 1998-2000 онд [[Удирдлагын Академи]], Төрийн удирдлагын арга зүй, зохион байгуулалтын магистр болсон. * 2004 онд [[Удирдлагын Академи]]йн хууль зүйн ухааны докторант болжээ. * 2005 онд [[Герман|Герман улс]], Нийгмийн даатгалын дээд курс дүүргэв. * 2006 онд [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-д Нийгмийн хамгааллын дээд курс дүүргэсэн. * 2013 онд [[Удирдлагын Академи]], Удирдахуйн ухааны доктор зэрэг хамгаалсан. [[Файл:Д.Содномзундуй.tif|left|thumb|Түүний аав Д. Содномзундуй нь сагсан бөмбөгийг Монгол улсад хөгжихөд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан]] ==Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн Холбооны Ерөнхийлөгч болсон нь == [[Файл:5 намын нэгдэл.jpg|left|thumb|2000 оны арванхоёрдугаар сарын 6-ны өдөр МҮАН, МШАН болон Р.Гончигдорж даргатай МСДН, Д.Бямбасүрэн даргатай МСМН, С.Эрдэнэ даргатай МоАН гэсэн таван нам нэгдэж өдгөөгийн Ардчилсан Намыг байгууллаа]] Түүний аав [[Дашнямын Содномзундуй]] нь Сагсан бөмбөгийн нэрт зүтгэлтэн, Сагсан бөмбөгийн алдрын танхимын гишүүн юм. Д.Содномзундуй нь [http://www.cmuc.edu.mn/view.php?id=44 Улсын Багшийн Дээд Сургуульд] Биеийн тамирын анги анх нээгдэхэд элсч, дөрвөн жил суралцаад, биеийн тамирын дасгалжуулагч мэргэжлээр төгссөн. Одоогоор Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын хороонд зааварлагч, [[Эрүүл Мэндийн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль|Анагаах Ухааны Дээд Сургуульд (АШУИС)]] биеийн тамирын багш, биеийн тамирын тэнхимийн эрхлэгчээр ажиллав. [[1980 он|1980]] оноос 2003 он хүртэл Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын хороонд даргаар ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарчээ. Мөн дотоодын тэмцээн уралдаан, Монголын сагсан бөмбөгчдийг олон улсын тэмцээн уралдаанд оруулах зэрэг ажлыг зохион байгуулдаг байжээ. Өөрийн ухамсарт амьдралаа спортын төлөө, тэр тусмаа сагсан бөмбөгийн хөгжлийн төлөө зориулсан хүн байлаа. Тиймээс аавынхаа амьдралаа зориулсан спортыг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулан Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн холбоог үүсгэн байгуулж Ерөнхийлөгчөөр нь ажиллаж байна. == Гавьяа Шагнал == * Тэргүүний сэхээтэн залуу алтан медаль * 2000 онд [[Монгол Улсын Засгийн Газрын хүндэт жуух,]] тусгай шагналууд * 2001 онд Ардын Хувьсгалын 80 жилийн ойн медаль * 2004 онд Боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдэг * 2006 онд Төрийн дээд шагнал [[Алтан гадас одон|“Алтан гадас]]” одон * Ардчилсан Намын дээд шагнал “[[Чингисийн одон”]] * МоАХ-ны дээд шагнал “[[Эрх чөлөөний одон”]] * Их монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн медаль * Нийгмийн даатгалын хүндэт ажилтан цол тэмдэг * 2009 онд [[Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одон]] <br /> [[Файл:С.Эрдэнэ.jpg|thumb|УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэ чуулганы танхимд]] == Санаачилсан хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн төсөл<ref>Санаачлан боловсруулж батлуулсан хууль тогтоомж, батлуулахаар өргөн барисан төсөл</ref> == Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь 3 удаа (2009 он, 2012он, 2016 он) сонгогдохдоо Иргэдийнхээ хуулиар хамгаалагдаж чадаагүй олон эрхийг баталгаажуулах, Монгол хүний хөгжлийг хангаж амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, хүн ам, нийгмийн хамгааллын салбарт шаардлагатай бодлого, стратегийг батлуулж, хэрэгжүүлэх, төсвийг үр ашигтай зарцуулах, өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажилладаг юм. Өнгөрсөн хугацаанд Улсын Их Хурлын гишүүдтэй хамтран 160 гаруй тогтоол шийдвэрийн төслийг боловсрууллаа. Мөн '''56''' хуулийг санаачлан боловсруулсны '''31'''-ийг буюу 60 хувийг [[Улсын Их Хурлын чуулган]]<nowiki/>аар хэлэлцүүлж, 2 хуулийн төслийг санаачлагчийн хүсэлтээр буцан татаж, ахин 2 төслийг санаачлан боловсруулсан байна. === 2012-2016 онд === [[Файл:Сайд.jpg|left|thumb|250x250px|2012-2016 онд С.Эрдэнэ нь ХАХНХ-ын Сайд байв]] 2012-2016 онд Засгийн газрын гишүүн, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллахдаа бодлогын үр шимийг хүртэх иргэд, олон нийтийн санаа бодлыг сонсох явдал нь бодлого боловсруулах суурь зарчим учраас хүн ам, зорилтод бүлгүүдийн санал бодлыг сонсох ажлыг 2012-2013 онд хэрэгжүүлж, хүүхэд өсвөр үе, залуучууд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг хүн амын бүлгүүд, гэр бүлийн асуудлаар "Үндэсний хэмжээний чуулган зөвлөгөө"-үүдийг хийсэн. Зөвлөгөөний үеэр иргэд олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллийн саналыг сонсож, тулгамдсан асуудлуудыг тодорхойлж, боловсруулсан баримт бичгийн төслийг хэлэлцүүлж байсан нь цаашдын бодлого, стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлын эхлэл болж байлаа. Хүн амын бүлгүүдийн хөгжлийн асуудал, салбар дундын бодлогын уялдаа холбоог бий болгож, үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах, чиг удирдлагаар хангах үүрэг бүхий бүтцийг бий болгон Хүн амын бүлгүүдийн эрхийг хамгаалах, хөгжлийг хангах эрх зүйн орчинг сайжрууллаа. Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуулийг санаачлан боловсруулж Улсын Их Хурлаас 2012 онд батлуулж хэрэгжүүлснээр Улсын хэмжээнд нийт 646 мянган иргэлийн ажилласан хугацааг 5-11 жилээр нөхөн тооцсон нь нийгмийн хамгааллын томоохон арга хэмжээ боллоо. Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг санаачлан боловсруулж даатгуулагч чанартай, аюулгүй эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг хүртээмжтэй авах эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний зардлаа Эрүүл мэндийн даатгалын цахим картаар шууд төлөх, төлбөрт хяналт тавих зэрэг эрхийг хуулиар тогтоолоо. Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачлан батлуулсан нь ахмад настны амьдралын чанарыг сайжруулах, гэр бүлийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой хууль болсон. === 2016-2020 он хүртэл === Улсын Их Хурлын гишүүнээр ажиллахдаа (2016-2020 он хүртэл) : *Нийгмийн бодлого, Соёл, Шинжлэх ухааны байнгын хороо, *Хууль зүйн байнгын хороо *Төсвийн байнгын хороонд харьяалагдан ажиллаж, ажлын хэсэгт, ажлын хэсгийн ахлагч болон гишүүнээр ажиллаж байна. =Олон улсын Парламентын бүлэг= [[Файл:Үг хэлэв.jpg|thumb|2015 оны 10 дугаар сарын 7-ны өдөр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулганы 3 дугаар хорооны Нийгмийн хөгжлийн асуудлаарх хуралдаанд Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С. Эрдэнэ үг хэлэв. |alt=|left]] Олон Улсын Парламентын Холбооны үйл ажиллагаанд Монгол Улсын Их Хурлын зүгээс харилцаа, хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллах зорилго бүхий Монгол Улсын Их Хуралд байгуулагдсан үндэсний бүлгэм бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүдийн сайн дурын олон нийтийн байгууллага болох Монголын Парламентын Бүлгэм юм. [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурал]] болон гадаад орны хууль тогтоох байгууллагууд хоорондын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор [[Улсын Их Хурал]]<nowiki/>д хоёр талын парламентын бүлгүүд байгуулагдан ажилладаг. Тус бүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь Монголын Парламентын хорооны гүйцэтгэх хорооны дэд дарга бөгөөд дараах парламентын бүлгүүдэд гишүүнээр ажилладаг. * Монгол-Германы хамтарсан парламентийн бүлэг * Монгол-[[Европ]]ын парламенттай харилцах бүлэг * Монгол-[[Израил]]ын парламентын бүлэг * Монгол-[[Мексик]]ийн парламентын бүлэг * Монгол-[[Унгар]]ын парламентын бүлэг =Ардчилсан Намын дарга = Ардчилсан Нам VI Их хурлаараа нээлттэй, оролцоотой, хариуцлагатай, цахим, бодлогын нам болох шинэчлэлийнхээ эхлэл түүхэн шийдвэрийг гаргаж, намын даргаа бүх гишүүдийн саналаар сунгаагаар тодруулахаар шийдвэрлэсэн бөгөөд 2016 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдрөөс эхэлсэн Намын даргын сонгуулийн сурталчилгаа 40 хоног үргэлжлэн, санал хураалтыг 2017 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан. Санал хураалтыг Монгол орон даяар явуулж, Намын даргын сонгуулийн хороо ирцийн мэдээллийг 2 цаг тутам хүлээн авч, сонгуулийн нэгдсэн дүнг хэвлэл мэдээллийн байгууллага, олон нийтэд нээлттэй ил тод байдлаар зохион байгуулав. Энэхүү сонгуульд [[Ардчилсан Нам]]ын шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан саналын эрхтэй 120,703 гишүүдийн 85,939 нь санал өгч ирц 71,2 хувьтайгаар дүнг гаргалаа. Монгол Улсын төрийн түүхэнд намын даргаа бүх гишүүдийнхээ саналаар тодруулж, сонгуулийн нэгдсэн дүнг онооны системээр тооцсон нь [[Монголын улс төрийн намууд|Монголын улс төрд]] шинэ жишиг тогтоосон, шинэлэг зүйл боллоо. Нэр дэвшигчид нийт 8350 онооноос хамгийн их оноог цуглуулахын төлөө өрсөлдөж нийлбэр дүнгээр * С. Эрдэнэ - 2928,92 * Н. Алтанхуяг - 2033,08 * Ж. Батзандан - 1110,77 * Л. Гантөмөр - 1417,83 * Д. Эрдэнэбат - 857,22 оноог тус тус авсан байна. Ингэснээр нэр дэвшигч С. Эрдэнэ намын гишүүдийн итгэлийг хүлээж намын дарга болох болзлыг хангаж [[Ардчилсан Нам]]ын дарга болов. == Эшлэл == <references /> {{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}} {{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}} {{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}} [[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Ардчилсан Намын дарга]] [[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1963 онд төрсөн]] 37teflcemkuf8si3wajq3e29lakgfx3 706909 706908 2022-07-31T21:07:07Z 95.72.104.206 wikitext text/x-wiki <nowiki>{{Инфобокс албан тушаалтан</nowiki> |name = Бах Эрдэнэ |image = S.Erdene.jpg |office1 = {{MGL}} Алуурчин Олигарх Нийгмийн даатгалын санг хувьдаа завшссан [[АНУ]]-ЫН тролл |birth_date = 1963 он |birth_place = [[Монгол]], [[Улаанбаатар]] |party = [[Ардчилсан Нам]] |children = 6 |alma_mater = [[байхгүй]]<br />[[ хүнсний дээд сургууль]] Удирдлагын Архичин |profession = улс төрийн гуйлгачин | website= [http://www.erdenehulgaich.mn erdenehuglaich.mn] |office2 = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}} |office3 =[[Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намын хуурамч дарга]] |term_end2=одоог хүртэл |term_start2=2008 оноос |term_end3=одоог хүртэл '''Содномзундуйн Эрдэнэ''' нь 1963 онд [[Улаанбаатар|Улаанбаатар хот]]<nowiki/>од төрсөн бутач банди, [[Улс төрч]], Хууль бус бэлэг тэмдэг. == Намтар == 1990 оны Цагаан морин жил Монгол оронд өрнөсөн [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|Ардчилсан хувьсгалын анхдагч]]дын нэг. [[Багануур дүүргийн МоАХ]]-г үүсгэн байгуулж, анхны даргаар нь ажилласан. Улсын Их Хурлын гишүүнээр 3 удаа сонгогдсон. УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн даргаар нэг удаа, Засгийн газрын гишүүн, Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайдаар нэг удаа тус тус сонгогдон ажилласан. С.Эрдэнэ нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Үндэсний эрх ашиг, [[Үндсэн хуульт ёс|Үндсэн хуульт]] ардчиллаа хамгаалан бэхжүүлж, хувь, чөлөөт зах зээл, иргэний нийгмийн зарчимд суурилсан тогтвортой хөгжлийн төлөөх баруун төвийн [[Ардчилсан Нам]]ын дарга юм. [[2021 он|2021]] оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж 5.99% -ийн санал авсан. == Ажилласан байдал == * Архи уусан == Бага нас, боловсрол == Гудамч метрлэж охидууд зодож өссөн ==Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн Холбооны Ерөнхийлөгч болсон нь == [[Файл:5 намын нэгдэл.jpg|left|thumb|2000 оны арванхоёрдугаар сарын 6-ны өдөр МҮАН, МШАН болон Р.Гончигдорж даргатай МСДН, Д.Бямбасүрэн даргатай МСМН, С.Эрдэнэ даргатай МоАН гэсэн таван нам нэгдэж өдгөөгийн Ардчилсан Намыг байгууллаа]] Түүний аав [[Дашнямын Содномзундуй]] нь Сагсан бөмбөгийн нэрт зүтгэлтэн, Сагсан бөмбөгийн алдрын танхимын гишүүн юм. Д.Содномзундуй нь [http://www.cmuc.edu.mn/view.php?id=44 Улсын Багшийн Дээд Сургуульд] Биеийн тамирын анги анх нээгдэхэд элсч, дөрвөн жил суралцаад, биеийн тамирын дасгалжуулагч мэргэжлээр төгссөн. Одоогоор Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын хороонд зааварлагч, [[Эрүүл Мэндийн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль|Анагаах Ухааны Дээд Сургуульд (АШУИС)]] биеийн тамирын багш, биеийн тамирын тэнхимийн эрхлэгчээр ажиллав. [[1980 он|1980]] оноос 2003 он хүртэл Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын хороонд даргаар ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарчээ. Мөн дотоодын тэмцээн уралдаан, Монголын сагсан бөмбөгчдийг олон улсын тэмцээн уралдаанд оруулах зэрэг ажлыг зохион байгуулдаг байжээ. Өөрийн ухамсарт амьдралаа спортын төлөө, тэр тусмаа сагсан бөмбөгийн хөгжлийн төлөө зориулсан хүн байлаа. Тиймээс аавынхаа амьдралаа зориулсан спортыг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулан Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн холбоог үүсгэн байгуулж Ерөнхийлөгчөөр нь ажиллаж байна. == Гавьяа Шагнал == * Тэргүүний сэхээтэн залуу алтан медаль * 2000 онд [[Монгол Улсын Засгийн Газрын хүндэт жуух,]] тусгай шагналууд * 2001 онд Ардын Хувьсгалын 80 жилийн ойн медаль * 2004 онд Боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдэг * 2006 онд Төрийн дээд шагнал [[Алтан гадас одон|“Алтан гадас]]” одон * Ардчилсан Намын дээд шагнал “[[Чингисийн одон”]] * МоАХ-ны дээд шагнал “[[Эрх чөлөөний одон”]] * Их монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн медаль * Нийгмийн даатгалын хүндэт ажилтан цол тэмдэг * 2009 онд [[Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одон]] <br /> [[Файл:С.Эрдэнэ.jpg|thumb|УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэ чуулганы танхимд]] == Санаачилсан хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн төсөл<ref>Санаачлан боловсруулж батлуулсан хууль тогтоомж, батлуулахаар өргөн барисан төсөл</ref> == Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь 3 удаа (2009 он, 2012он, 2016 он) сонгогдохдоо Иргэдийнхээ хуулиар хамгаалагдаж чадаагүй олон эрхийг баталгаажуулах, Монгол хүний хөгжлийг хангаж амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, хүн ам, нийгмийн хамгааллын салбарт шаардлагатай бодлого, стратегийг батлуулж, хэрэгжүүлэх, төсвийг үр ашигтай зарцуулах, өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажилладаг юм. Өнгөрсөн хугацаанд Улсын Их Хурлын гишүүдтэй хамтран 160 гаруй тогтоол шийдвэрийн төслийг боловсрууллаа. Мөн '''56''' хуулийг санаачлан боловсруулсны '''31'''-ийг буюу 60 хувийг [[Улсын Их Хурлын чуулган]]<nowiki/>аар хэлэлцүүлж, 2 хуулийн төслийг санаачлагчийн хүсэлтээр буцан татаж, ахин 2 төслийг санаачлан боловсруулсан байна. === 2012-2016 онд === [[Файл:Сайд.jpg|left|thumb|250x250px|2012-2016 онд С.Эрдэнэ нь ХАХНХ-ын Сайд байв]] 2012-2016 онд Засгийн газрын гишүүн, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллахдаа бодлогын үр шимийг хүртэх иргэд, олон нийтийн санаа бодлыг сонсох явдал нь бодлого боловсруулах суурь зарчим учраас хүн ам, зорилтод бүлгүүдийн санал бодлыг сонсох ажлыг 2012-2013 онд хэрэгжүүлж, хүүхэд өсвөр үе, залуучууд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг хүн амын бүлгүүд, гэр бүлийн асуудлаар "Үндэсний хэмжээний чуулган зөвлөгөө"-үүдийг хийсэн. Зөвлөгөөний үеэр иргэд олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллийн саналыг сонсож, тулгамдсан асуудлуудыг тодорхойлж, боловсруулсан баримт бичгийн төслийг хэлэлцүүлж байсан нь цаашдын бодлого, стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлын эхлэл болж байлаа. Хүн амын бүлгүүдийн хөгжлийн асуудал, салбар дундын бодлогын уялдаа холбоог бий болгож, үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах, чиг удирдлагаар хангах үүрэг бүхий бүтцийг бий болгон Хүн амын бүлгүүдийн эрхийг хамгаалах, хөгжлийг хангах эрх зүйн орчинг сайжрууллаа. Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуулийг санаачлан боловсруулж Улсын Их Хурлаас 2012 онд батлуулж хэрэгжүүлснээр Улсын хэмжээнд нийт 646 мянган иргэлийн ажилласан хугацааг 5-11 жилээр нөхөн тооцсон нь нийгмийн хамгааллын томоохон арга хэмжээ боллоо. Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг санаачлан боловсруулж даатгуулагч чанартай, аюулгүй эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг хүртээмжтэй авах эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний зардлаа Эрүүл мэндийн даатгалын цахим картаар шууд төлөх, төлбөрт хяналт тавих зэрэг эрхийг хуулиар тогтоолоо. Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачлан батлуулсан нь ахмад настны амьдралын чанарыг сайжруулах, гэр бүлийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой хууль болсон. === 2016-2020 он хүртэл === Улсын Их Хурлын гишүүнээр ажиллахдаа (2016-2020 он хүртэл) : *Нийгмийн бодлого, Соёл, Шинжлэх ухааны байнгын хороо, *Хууль зүйн байнгын хороо *Төсвийн байнгын хороонд харьяалагдан ажиллаж, ажлын хэсэгт, ажлын хэсгийн ахлагч болон гишүүнээр ажиллаж байна. =Олон улсын Парламентын бүлэг= [[Файл:Үг хэлэв.jpg|thumb|2015 оны 10 дугаар сарын 7-ны өдөр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулганы 3 дугаар хорооны Нийгмийн хөгжлийн асуудлаарх хуралдаанд Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С. Эрдэнэ үг хэлэв. |alt=|left]] Олон Улсын Парламентын Холбооны үйл ажиллагаанд Монгол Улсын Их Хурлын зүгээс харилцаа, хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллах зорилго бүхий Монгол Улсын Их Хуралд байгуулагдсан үндэсний бүлгэм бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүдийн сайн дурын олон нийтийн байгууллага болох Монголын Парламентын Бүлгэм юм. [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурал]] болон гадаад орны хууль тогтоох байгууллагууд хоорондын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор [[Улсын Их Хурал]]<nowiki/>д хоёр талын парламентын бүлгүүд байгуулагдан ажилладаг. Тус бүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь Монголын Парламентын хорооны гүйцэтгэх хорооны дэд дарга бөгөөд дараах парламентын бүлгүүдэд гишүүнээр ажилладаг. * Монгол-Германы хамтарсан парламентийн бүлэг * Монгол-[[Европ]]ын парламенттай харилцах бүлэг * Монгол-[[Израил]]ын парламентын бүлэг * Монгол-[[Мексик]]ийн парламентын бүлэг * Монгол-[[Унгар]]ын парламентын бүлэг =Ардчилсан Намын дарга = Ардчилсан Нам VI Их хурлаараа нээлттэй, оролцоотой, хариуцлагатай, цахим, бодлогын нам болох шинэчлэлийнхээ эхлэл түүхэн шийдвэрийг гаргаж, намын даргаа бүх гишүүдийн саналаар сунгаагаар тодруулахаар шийдвэрлэсэн бөгөөд 2016 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдрөөс эхэлсэн Намын даргын сонгуулийн сурталчилгаа 40 хоног үргэлжлэн, санал хураалтыг 2017 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан. Санал хураалтыг Монгол орон даяар явуулж, Намын даргын сонгуулийн хороо ирцийн мэдээллийг 2 цаг тутам хүлээн авч, сонгуулийн нэгдсэн дүнг хэвлэл мэдээллийн байгууллага, олон нийтэд нээлттэй ил тод байдлаар зохион байгуулав. Энэхүү сонгуульд [[Ардчилсан Нам]]ын шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан саналын эрхтэй 120,703 гишүүдийн 85,939 нь санал өгч ирц 71,2 хувьтайгаар дүнг гаргалаа. Монгол Улсын төрийн түүхэнд намын даргаа бүх гишүүдийнхээ саналаар тодруулж, сонгуулийн нэгдсэн дүнг онооны системээр тооцсон нь [[Монголын улс төрийн намууд|Монголын улс төрд]] шинэ жишиг тогтоосон, шинэлэг зүйл боллоо. Нэр дэвшигчид нийт 8350 онооноос хамгийн их оноог цуглуулахын төлөө өрсөлдөж нийлбэр дүнгээр * С. Эрдэнэ - 2928,92 * Н. Алтанхуяг - 2033,08 * Ж. Батзандан - 1110,77 * Л. Гантөмөр - 1417,83 * Д. Эрдэнэбат - 857,22 оноог тус тус авсан байна. Ингэснээр нэр дэвшигч С. Эрдэнэ намын гишүүдийн итгэлийг хүлээж намын дарга болох болзлыг хангаж [[Ардчилсан Нам]]ын дарга болов. == Эшлэл == <references /> {{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}} {{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}} {{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}} [[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Ардчилсан Намын дарга]] [[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1963 онд төрсөн]] jy001aoe2fv54g68v76ynvdy0gvtizm 706910 706909 2022-07-31T21:08:21Z 95.72.104.206 wikitext text/x-wiki <nowiki>{{Инфобокс албан тушаалтан</nowiki> |name = Бах Эрдэнэ |image = S.Erdene.jpg |office1 = {{MGL}} Алуурчин Олигарх Нийгмийн даатгалын санг хувьдаа завшссан [[АНУ]]-ЫН тролл |birth_date = 1963 он |birth_place = [[Монгол]], [[Улаанбаатар]] |party = [[Ардчилсан Нам]] |children = 6 |alma_mater = [[байхгүй]]<br />[[ хүнсний дээд сургууль]] Удирдлагын Архичин |profession = улс төрийн гуйлгачин | website= [http://www.erdenehulgaich.mn erdenehuglaich.mn] |office2 = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}} |office3 =[[Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намын хуурамч дарга]] |term_end2=одоог хүртэл |term_start2=2008 оноос |term_end3=одоог хүртэл '''Содномзундуйн Эрдэнэ''' нь 1963 онд [[Улаанбаатар|Улаанбаатар хот]]<nowiki/>од төрсөн бутач банди, [[Улс төрч]], Хууль бус бэлэг тэмдэг. == Намтар == 1990 оны Цагаан морин жил Монгол оронд өрнөсөн [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|Ардчилсан хувьсгалын анхдагч]]дын нэг. [[Багануур дүүргийн МоАХ]]-г үүсгэн байгуулж, анхны даргаар нь ажилласан. Улсын Их Хурлын гишүүнээр 3 удаа сонгогдсон. УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн даргаар нэг удаа, Засгийн газрын гишүүн, Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайдаар нэг удаа тус тус сонгогдон ажилласан. С.Эрдэнэ нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Үндэсний эрх ашиг, [[Үндсэн хуульт ёс|Үндсэн хуульт]] ардчиллаа хамгаалан бэхжүүлж, хувь, чөлөөт зах зээл, иргэний нийгмийн зарчимд суурилсан тогтвортой хөгжлийн төлөөх баруун төвийн [[Ардчилсан Нам]]ын дарга юм. [[2021 он|2021]] оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж 5.99% -ийн санал авсан. == Ажилласан байдал == * Архи уусан == Бага нас, боловсрол == Гудамч метрлэж охидууд зодож өссөн ==Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн Холбооны Ерөнхийлөгч болсон нь == [[Файл:5 намын нэгдэл.jpg|left|thumb]] Жинхэнэ дампууруулсан == Гавьяа Шагнал == * Тэргүүний сэхээтэн залуу алтан медаль * 2000 онд [[Монгол Улсын Засгийн Газрын хүндэт жуух,]] тусгай шагналууд * 2001 онд Ардын Хувьсгалын 80 жилийн ойн медаль * 2004 онд Боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдэг * 2006 онд Төрийн дээд шагнал [[Алтан гадас одон|“Алтан гадас]]” одон * Ардчилсан Намын дээд шагнал “[[Чингисийн одон”]] * МоАХ-ны дээд шагнал “[[Эрх чөлөөний одон”]] * Их монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн медаль * Нийгмийн даатгалын хүндэт ажилтан цол тэмдэг * 2009 онд [[Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одон]] <br /> [[Файл:С.Эрдэнэ.jpg|thumb|УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэ чуулганы танхимд]] == Санаачилсан хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн төсөл<ref>Санаачлан боловсруулж батлуулсан хууль тогтоомж, батлуулахаар өргөн барисан төсөл</ref> == Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь 3 удаа (2009 он, 2012он, 2016 он) сонгогдохдоо Иргэдийнхээ хуулиар хамгаалагдаж чадаагүй олон эрхийг баталгаажуулах, Монгол хүний хөгжлийг хангаж амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, хүн ам, нийгмийн хамгааллын салбарт шаардлагатай бодлого, стратегийг батлуулж, хэрэгжүүлэх, төсвийг үр ашигтай зарцуулах, өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажилладаг юм. Өнгөрсөн хугацаанд Улсын Их Хурлын гишүүдтэй хамтран 160 гаруй тогтоол шийдвэрийн төслийг боловсрууллаа. Мөн '''56''' хуулийг санаачлан боловсруулсны '''31'''-ийг буюу 60 хувийг [[Улсын Их Хурлын чуулган]]<nowiki/>аар хэлэлцүүлж, 2 хуулийн төслийг санаачлагчийн хүсэлтээр буцан татаж, ахин 2 төслийг санаачлан боловсруулсан байна. === 2012-2016 онд === [[Файл:Сайд.jpg|left|thumb|250x250px|2012-2016 онд С.Эрдэнэ нь ХАХНХ-ын Сайд байв]] 2012-2016 онд Засгийн газрын гишүүн, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллахдаа бодлогын үр шимийг хүртэх иргэд, олон нийтийн санаа бодлыг сонсох явдал нь бодлого боловсруулах суурь зарчим учраас хүн ам, зорилтод бүлгүүдийн санал бодлыг сонсох ажлыг 2012-2013 онд хэрэгжүүлж, хүүхэд өсвөр үе, залуучууд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг хүн амын бүлгүүд, гэр бүлийн асуудлаар "Үндэсний хэмжээний чуулган зөвлөгөө"-үүдийг хийсэн. Зөвлөгөөний үеэр иргэд олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллийн саналыг сонсож, тулгамдсан асуудлуудыг тодорхойлж, боловсруулсан баримт бичгийн төслийг хэлэлцүүлж байсан нь цаашдын бодлого, стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлын эхлэл болж байлаа. Хүн амын бүлгүүдийн хөгжлийн асуудал, салбар дундын бодлогын уялдаа холбоог бий болгож, үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах, чиг удирдлагаар хангах үүрэг бүхий бүтцийг бий болгон Хүн амын бүлгүүдийн эрхийг хамгаалах, хөгжлийг хангах эрх зүйн орчинг сайжрууллаа. Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуулийг санаачлан боловсруулж Улсын Их Хурлаас 2012 онд батлуулж хэрэгжүүлснээр Улсын хэмжээнд нийт 646 мянган иргэлийн ажилласан хугацааг 5-11 жилээр нөхөн тооцсон нь нийгмийн хамгааллын томоохон арга хэмжээ боллоо. Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг санаачлан боловсруулж даатгуулагч чанартай, аюулгүй эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг хүртээмжтэй авах эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний зардлаа Эрүүл мэндийн даатгалын цахим картаар шууд төлөх, төлбөрт хяналт тавих зэрэг эрхийг хуулиар тогтоолоо. Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачлан батлуулсан нь ахмад настны амьдралын чанарыг сайжруулах, гэр бүлийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой хууль болсон. === 2016-2020 он хүртэл === Улсын Их Хурлын гишүүнээр ажиллахдаа (2016-2020 он хүртэл) : *Нийгмийн бодлого, Соёл, Шинжлэх ухааны байнгын хороо, *Хууль зүйн байнгын хороо *Төсвийн байнгын хороонд харьяалагдан ажиллаж, ажлын хэсэгт, ажлын хэсгийн ахлагч болон гишүүнээр ажиллаж байна. =Олон улсын Парламентын бүлэг= [[Файл:Үг хэлэв.jpg|thumb|2015 оны 10 дугаар сарын 7-ны өдөр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулганы 3 дугаар хорооны Нийгмийн хөгжлийн асуудлаарх хуралдаанд Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С. Эрдэнэ үг хэлэв. |alt=|left]] Олон Улсын Парламентын Холбооны үйл ажиллагаанд Монгол Улсын Их Хурлын зүгээс харилцаа, хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллах зорилго бүхий Монгол Улсын Их Хуралд байгуулагдсан үндэсний бүлгэм бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүдийн сайн дурын олон нийтийн байгууллага болох Монголын Парламентын Бүлгэм юм. [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурал]] болон гадаад орны хууль тогтоох байгууллагууд хоорондын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор [[Улсын Их Хурал]]<nowiki/>д хоёр талын парламентын бүлгүүд байгуулагдан ажилладаг. Тус бүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь Монголын Парламентын хорооны гүйцэтгэх хорооны дэд дарга бөгөөд дараах парламентын бүлгүүдэд гишүүнээр ажилладаг. * Монгол-Германы хамтарсан парламентийн бүлэг * Монгол-[[Европ]]ын парламенттай харилцах бүлэг * Монгол-[[Израил]]ын парламентын бүлэг * Монгол-[[Мексик]]ийн парламентын бүлэг * Монгол-[[Унгар]]ын парламентын бүлэг =Ардчилсан Намын дарга = Ардчилсан Нам VI Их хурлаараа нээлттэй, оролцоотой, хариуцлагатай, цахим, бодлогын нам болох шинэчлэлийнхээ эхлэл түүхэн шийдвэрийг гаргаж, намын даргаа бүх гишүүдийн саналаар сунгаагаар тодруулахаар шийдвэрлэсэн бөгөөд 2016 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдрөөс эхэлсэн Намын даргын сонгуулийн сурталчилгаа 40 хоног үргэлжлэн, санал хураалтыг 2017 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан. Санал хураалтыг Монгол орон даяар явуулж, Намын даргын сонгуулийн хороо ирцийн мэдээллийг 2 цаг тутам хүлээн авч, сонгуулийн нэгдсэн дүнг хэвлэл мэдээллийн байгууллага, олон нийтэд нээлттэй ил тод байдлаар зохион байгуулав. Энэхүү сонгуульд [[Ардчилсан Нам]]ын шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан саналын эрхтэй 120,703 гишүүдийн 85,939 нь санал өгч ирц 71,2 хувьтайгаар дүнг гаргалаа. Монгол Улсын төрийн түүхэнд намын даргаа бүх гишүүдийнхээ саналаар тодруулж, сонгуулийн нэгдсэн дүнг онооны системээр тооцсон нь [[Монголын улс төрийн намууд|Монголын улс төрд]] шинэ жишиг тогтоосон, шинэлэг зүйл боллоо. Нэр дэвшигчид нийт 8350 онооноос хамгийн их оноог цуглуулахын төлөө өрсөлдөж нийлбэр дүнгээр * С. Эрдэнэ - 2928,92 * Н. Алтанхуяг - 2033,08 * Ж. Батзандан - 1110,77 * Л. Гантөмөр - 1417,83 * Д. Эрдэнэбат - 857,22 оноог тус тус авсан байна. Ингэснээр нэр дэвшигч С. Эрдэнэ намын гишүүдийн итгэлийг хүлээж намын дарга болох болзлыг хангаж [[Ардчилсан Нам]]ын дарга болов. == Эшлэл == <references /> {{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}} {{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}} {{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}} [[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Ардчилсан Намын дарга]] [[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1963 онд төрсөн]] 9w04f2t7a7xuqwlavrynlf7vkf42hes 706911 706910 2022-07-31T21:09:45Z 95.72.104.206 wikitext text/x-wiki <nowiki>{{Инфобокс албан тушаалтан</nowiki> |name = Бах Эрдэнэ |image = S.Erdene.jpg |office1 = {{MGL}} Алуурчин Олигарх Нийгмийн даатгалын санг хувьдаа завшссан [[АНУ]]-ЫН тролл |birth_date = 1963 он |birth_place = [[Монгол]], [[Улаанбаатар]] |party = [[Ардчилсан Нам]] |children = 6 |alma_mater = [[байхгүй]]<br />[[ хүнсний дээд сургууль]] Удирдлагын Архичин |profession = улс төрийн гуйлгачин | website= [http://www.erdenehulgaich.mn erdenehuglaich.mn] |office2 = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}} |office3 =[[Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намын хуурамч дарга]] |term_end2=одоог хүртэл |term_start2=2008 оноос |term_end3=одоог хүртэл '''Содномзундуйн Эрдэнэ''' нь 1963 онд [[Улаанбаатар|Улаанбаатар хот]]<nowiki/>од төрсөн бутач банди, [[Улс төрч]], Хууль бус бэлэг тэмдэг. == Намтар == 1990 оны Цагаан морин жил Монгол оронд өрнөсөн [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|Ардчилсан хувьсгалын анхдагч]]дын нэг. [[Багануур дүүргийн МоАХ]]-г үүсгэн байгуулж, анхны даргаар нь ажилласан. Улсын Их Хурлын гишүүнээр 3 удаа сонгогдсон. УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн даргаар нэг удаа, Засгийн газрын гишүүн, Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайдаар нэг удаа тус тус сонгогдон ажилласан. С.Эрдэнэ нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Үндэсний эрх ашиг, [[Үндсэн хуульт ёс|Үндсэн хуульт]] ардчиллаа хамгаалан бэхжүүлж, хувь, чөлөөт зах зээл, иргэний нийгмийн зарчимд суурилсан тогтвортой хөгжлийн төлөөх баруун төвийн [[Ардчилсан Нам]]ын дарга юм. [[2021 он|2021]] оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж 5.99% -ийн санал авсан. == Ажилласан байдал == * Архи уусан == Бага нас, боловсрол == Гудамч метрлэж охидууд зодож өссөн ==Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн Холбооны Ерөнхийлөгч болсон нь == [[Файл:5 намын нэгдэл.jpg|left|thumb]] Жинхэнэ дампууруулсан == Санаачилсан хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн төсөл<ref>Санаачлан боловсруулж батлуулсан хууль тогтоомж, батлуулахаар өргөн барисан төсөл</ref> == Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь 3 удаа (2009 он, 2012он, 2016 он) сонгогдохдоо Иргэдийнхээ хуулиар хамгаалагдаж чадаагүй олон эрхийг баталгаажуулах, Монгол хүний хөгжлийг хангаж амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, хүн ам, нийгмийн хамгааллын салбарт шаардлагатай бодлого, стратегийг батлуулж, хэрэгжүүлэх, төсвийг үр ашигтай зарцуулах, өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажилладаг юм. Өнгөрсөн хугацаанд Улсын Их Хурлын гишүүдтэй хамтран 160 гаруй тогтоол шийдвэрийн төслийг боловсрууллаа. Мөн '''56''' хуулийг санаачлан боловсруулсны '''31'''-ийг буюу 60 хувийг [[Улсын Их Хурлын чуулган]]<nowiki/>аар хэлэлцүүлж, 2 хуулийн төслийг санаачлагчийн хүсэлтээр буцан татаж, ахин 2 төслийг санаачлан боловсруулсан байна. === 2012-2016 онд === [[Файл:Сайд.jpg|left|thumb|250x250px|2012-2016 онд С.Эрдэнэ нь ХАХНХ-ын Сайд байв]] 2012-2016 онд Засгийн газрын гишүүн, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллахдаа бодлогын үр шимийг хүртэх иргэд, олон нийтийн санаа бодлыг сонсох явдал нь бодлого боловсруулах суурь зарчим учраас хүн ам, зорилтод бүлгүүдийн санал бодлыг сонсох ажлыг 2012-2013 онд хэрэгжүүлж, хүүхэд өсвөр үе, залуучууд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг хүн амын бүлгүүд, гэр бүлийн асуудлаар "Үндэсний хэмжээний чуулган зөвлөгөө"-үүдийг хийсэн. Зөвлөгөөний үеэр иргэд олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллийн саналыг сонсож, тулгамдсан асуудлуудыг тодорхойлж, боловсруулсан баримт бичгийн төслийг хэлэлцүүлж байсан нь цаашдын бодлого, стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлын эхлэл болж байлаа. Хүн амын бүлгүүдийн хөгжлийн асуудал, салбар дундын бодлогын уялдаа холбоог бий болгож, үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах, чиг удирдлагаар хангах үүрэг бүхий бүтцийг бий болгон Хүн амын бүлгүүдийн эрхийг хамгаалах, хөгжлийг хангах эрх зүйн орчинг сайжрууллаа. Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуулийг санаачлан боловсруулж Улсын Их Хурлаас 2012 онд батлуулж хэрэгжүүлснээр Улсын хэмжээнд нийт 646 мянган иргэлийн ажилласан хугацааг 5-11 жилээр нөхөн тооцсон нь нийгмийн хамгааллын томоохон арга хэмжээ боллоо. Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг санаачлан боловсруулж даатгуулагч чанартай, аюулгүй эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг хүртээмжтэй авах эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний зардлаа Эрүүл мэндийн даатгалын цахим картаар шууд төлөх, төлбөрт хяналт тавих зэрэг эрхийг хуулиар тогтоолоо. Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачлан батлуулсан нь ахмад настны амьдралын чанарыг сайжруулах, гэр бүлийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой хууль болсон. === 2016-2020 он хүртэл === Улсын Их Хурлын гишүүнээр ажиллахдаа (2016-2020 он хүртэл) : *Нийгмийн бодлого, Соёл, Шинжлэх ухааны байнгын хороо, *Хууль зүйн байнгын хороо *Төсвийн байнгын хороонд харьяалагдан ажиллаж, ажлын хэсэгт, ажлын хэсгийн ахлагч болон гишүүнээр ажиллаж байна. =Олон улсын Парламентын бүлэг= [[Файл:Үг хэлэв.jpg|thumb|2015 оны 10 дугаар сарын 7-ны өдөр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулганы 3 дугаар хорооны Нийгмийн хөгжлийн асуудлаарх хуралдаанд Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С. Эрдэнэ үг хэлэв. |alt=|left]] Олон Улсын Парламентын Холбооны үйл ажиллагаанд Монгол Улсын Их Хурлын зүгээс харилцаа, хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллах зорилго бүхий Монгол Улсын Их Хуралд байгуулагдсан үндэсний бүлгэм бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүдийн сайн дурын олон нийтийн байгууллага болох Монголын Парламентын Бүлгэм юм. [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурал]] болон гадаад орны хууль тогтоох байгууллагууд хоорондын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор [[Улсын Их Хурал]]<nowiki/>д хоёр талын парламентын бүлгүүд байгуулагдан ажилладаг. Тус бүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь Монголын Парламентын хорооны гүйцэтгэх хорооны дэд дарга бөгөөд дараах парламентын бүлгүүдэд гишүүнээр ажилладаг. * Монгол-Германы хамтарсан парламентийн бүлэг * Монгол-[[Европ]]ын парламенттай харилцах бүлэг * Монгол-[[Израил]]ын парламентын бүлэг * Монгол-[[Мексик]]ийн парламентын бүлэг * Монгол-[[Унгар]]ын парламентын бүлэг =Ардчилсан Намын дарга = Ардчилсан Нам VI Их хурлаараа нээлттэй, оролцоотой, хариуцлагатай, цахим, бодлогын нам болох шинэчлэлийнхээ эхлэл түүхэн шийдвэрийг гаргаж, намын даргаа бүх гишүүдийн саналаар сунгаагаар тодруулахаар шийдвэрлэсэн бөгөөд 2016 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдрөөс эхэлсэн Намын даргын сонгуулийн сурталчилгаа 40 хоног үргэлжлэн, санал хураалтыг 2017 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан. Санал хураалтыг Монгол орон даяар явуулж, Намын даргын сонгуулийн хороо ирцийн мэдээллийг 2 цаг тутам хүлээн авч, сонгуулийн нэгдсэн дүнг хэвлэл мэдээллийн байгууллага, олон нийтэд нээлттэй ил тод байдлаар зохион байгуулав. Энэхүү сонгуульд [[Ардчилсан Нам]]ын шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан саналын эрхтэй 120,703 гишүүдийн 85,939 нь санал өгч ирц 71,2 хувьтайгаар дүнг гаргалаа. Монгол Улсын төрийн түүхэнд намын даргаа бүх гишүүдийнхээ саналаар тодруулж, сонгуулийн нэгдсэн дүнг онооны системээр тооцсон нь [[Монголын улс төрийн намууд|Монголын улс төрд]] шинэ жишиг тогтоосон, шинэлэг зүйл боллоо. Нэр дэвшигчид нийт 8350 онооноос хамгийн их оноог цуглуулахын төлөө өрсөлдөж нийлбэр дүнгээр * С. Эрдэнэ - 2928,92 * Н. Алтанхуяг - 2033,08 * Ж. Батзандан - 1110,77 * Л. Гантөмөр - 1417,83 * Д. Эрдэнэбат - 857,22 оноог тус тус авсан байна. Ингэснээр нэр дэвшигч С. Эрдэнэ намын гишүүдийн итгэлийг хүлээж намын дарга болох болзлыг хангаж [[Ардчилсан Нам]]ын дарга болов. == Эшлэл == <references /> {{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}} {{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}} {{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}} [[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Ардчилсан Намын дарга]] [[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1963 онд төрсөн]] tvjxj86nhqplkmptll97ytyx00jqv7q 706912 706911 2022-07-31T21:10:03Z 95.72.104.206 wikitext text/x-wiki <nowiki>{{</nowiki> == Намтар == 1990 оны Цагаан морин жил Монгол оронд өрнөсөн [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|Ардчилсан хувьсгалын анхдагч]]дын нэг. [[Багануур дүүргийн МоАХ]]-г үүсгэн байгуулж, анхны даргаар нь ажилласан. Улсын Их Хурлын гишүүнээр 3 удаа сонгогдсон. УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн даргаар нэг удаа, Засгийн газрын гишүүн, Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайдаар нэг удаа тус тус сонгогдон ажилласан. С.Эрдэнэ нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Үндэсний эрх ашиг, [[Үндсэн хуульт ёс|Үндсэн хуульт]] ардчиллаа хамгаалан бэхжүүлж, хувь, чөлөөт зах зээл, иргэний нийгмийн зарчимд суурилсан тогтвортой хөгжлийн төлөөх баруун төвийн [[Ардчилсан Нам]]ын дарга юм. [[2021 он|2021]] оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж 5.99% -ийн санал авсан. == Ажилласан байдал == * Архи уусан == Бага нас, боловсрол == Гудамч метрлэж охидууд зодож өссөн ==Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн Холбооны Ерөнхийлөгч болсон нь == [[Файл:5 намын нэгдэл.jpg|left|thumb]] Жинхэнэ дампууруулсан == Санаачилсан хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн төсөл<ref>Санаачлан боловсруулж батлуулсан хууль тогтоомж, батлуулахаар өргөн барисан төсөл</ref> == Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь 3 удаа (2009 он, 2012он, 2016 он) сонгогдохдоо Иргэдийнхээ хуулиар хамгаалагдаж чадаагүй олон эрхийг баталгаажуулах, Монгол хүний хөгжлийг хангаж амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, хүн ам, нийгмийн хамгааллын салбарт шаардлагатай бодлого, стратегийг батлуулж, хэрэгжүүлэх, төсвийг үр ашигтай зарцуулах, өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажилладаг юм. Өнгөрсөн хугацаанд Улсын Их Хурлын гишүүдтэй хамтран 160 гаруй тогтоол шийдвэрийн төслийг боловсрууллаа. Мөн '''56''' хуулийг санаачлан боловсруулсны '''31'''-ийг буюу 60 хувийг [[Улсын Их Хурлын чуулган]]<nowiki/>аар хэлэлцүүлж, 2 хуулийн төслийг санаачлагчийн хүсэлтээр буцан татаж, ахин 2 төслийг санаачлан боловсруулсан байна. === 2012-2016 онд === [[Файл:Сайд.jpg|left|thumb|250x250px|2012-2016 онд С.Эрдэнэ нь ХАХНХ-ын Сайд байв]] 2012-2016 онд Засгийн газрын гишүүн, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллахдаа бодлогын үр шимийг хүртэх иргэд, олон нийтийн санаа бодлыг сонсох явдал нь бодлого боловсруулах суурь зарчим учраас хүн ам, зорилтод бүлгүүдийн санал бодлыг сонсох ажлыг 2012-2013 онд хэрэгжүүлж, хүүхэд өсвөр үе, залуучууд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг хүн амын бүлгүүд, гэр бүлийн асуудлаар "Үндэсний хэмжээний чуулган зөвлөгөө"-үүдийг хийсэн. Зөвлөгөөний үеэр иргэд олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллийн саналыг сонсож, тулгамдсан асуудлуудыг тодорхойлж, боловсруулсан баримт бичгийн төслийг хэлэлцүүлж байсан нь цаашдын бодлого, стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлын эхлэл болж байлаа. Хүн амын бүлгүүдийн хөгжлийн асуудал, салбар дундын бодлогын уялдаа холбоог бий болгож, үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах, чиг удирдлагаар хангах үүрэг бүхий бүтцийг бий болгон Хүн амын бүлгүүдийн эрхийг хамгаалах, хөгжлийг хангах эрх зүйн орчинг сайжрууллаа. Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуулийг санаачлан боловсруулж Улсын Их Хурлаас 2012 онд батлуулж хэрэгжүүлснээр Улсын хэмжээнд нийт 646 мянган иргэлийн ажилласан хугацааг 5-11 жилээр нөхөн тооцсон нь нийгмийн хамгааллын томоохон арга хэмжээ боллоо. Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг санаачлан боловсруулж даатгуулагч чанартай, аюулгүй эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг хүртээмжтэй авах эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний зардлаа Эрүүл мэндийн даатгалын цахим картаар шууд төлөх, төлбөрт хяналт тавих зэрэг эрхийг хуулиар тогтоолоо. Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачлан батлуулсан нь ахмад настны амьдралын чанарыг сайжруулах, гэр бүлийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой хууль болсон. === 2016-2020 он хүртэл === Улсын Их Хурлын гишүүнээр ажиллахдаа (2016-2020 он хүртэл) : *Нийгмийн бодлого, Соёл, Шинжлэх ухааны байнгын хороо, *Хууль зүйн байнгын хороо *Төсвийн байнгын хороонд харьяалагдан ажиллаж, ажлын хэсэгт, ажлын хэсгийн ахлагч болон гишүүнээр ажиллаж байна. =Олон улсын Парламентын бүлэг= [[Файл:Үг хэлэв.jpg|thumb|2015 оны 10 дугаар сарын 7-ны өдөр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулганы 3 дугаар хорооны Нийгмийн хөгжлийн асуудлаарх хуралдаанд Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С. Эрдэнэ үг хэлэв. |alt=|left]] Олон Улсын Парламентын Холбооны үйл ажиллагаанд Монгол Улсын Их Хурлын зүгээс харилцаа, хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллах зорилго бүхий Монгол Улсын Их Хуралд байгуулагдсан үндэсний бүлгэм бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүдийн сайн дурын олон нийтийн байгууллага болох Монголын Парламентын Бүлгэм юм. [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурал]] болон гадаад орны хууль тогтоох байгууллагууд хоорондын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор [[Улсын Их Хурал]]<nowiki/>д хоёр талын парламентын бүлгүүд байгуулагдан ажилладаг. Тус бүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь Монголын Парламентын хорооны гүйцэтгэх хорооны дэд дарга бөгөөд дараах парламентын бүлгүүдэд гишүүнээр ажилладаг. * Монгол-Германы хамтарсан парламентийн бүлэг * Монгол-[[Европ]]ын парламенттай харилцах бүлэг * Монгол-[[Израил]]ын парламентын бүлэг * Монгол-[[Мексик]]ийн парламентын бүлэг * Монгол-[[Унгар]]ын парламентын бүлэг =Ардчилсан Намын дарга = Ардчилсан Нам VI Их хурлаараа нээлттэй, оролцоотой, хариуцлагатай, цахим, бодлогын нам болох шинэчлэлийнхээ эхлэл түүхэн шийдвэрийг гаргаж, намын даргаа бүх гишүүдийн саналаар сунгаагаар тодруулахаар шийдвэрлэсэн бөгөөд 2016 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдрөөс эхэлсэн Намын даргын сонгуулийн сурталчилгаа 40 хоног үргэлжлэн, санал хураалтыг 2017 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан. Санал хураалтыг Монгол орон даяар явуулж, Намын даргын сонгуулийн хороо ирцийн мэдээллийг 2 цаг тутам хүлээн авч, сонгуулийн нэгдсэн дүнг хэвлэл мэдээллийн байгууллага, олон нийтэд нээлттэй ил тод байдлаар зохион байгуулав. Энэхүү сонгуульд [[Ардчилсан Нам]]ын шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан саналын эрхтэй 120,703 гишүүдийн 85,939 нь санал өгч ирц 71,2 хувьтайгаар дүнг гаргалаа. Монгол Улсын төрийн түүхэнд намын даргаа бүх гишүүдийнхээ саналаар тодруулж, сонгуулийн нэгдсэн дүнг онооны системээр тооцсон нь [[Монголын улс төрийн намууд|Монголын улс төрд]] шинэ жишиг тогтоосон, шинэлэг зүйл боллоо. Нэр дэвшигчид нийт 8350 онооноос хамгийн их оноог цуглуулахын төлөө өрсөлдөж нийлбэр дүнгээр * С. Эрдэнэ - 2928,92 * Н. Алтанхуяг - 2033,08 * Ж. Батзандан - 1110,77 * Л. Гантөмөр - 1417,83 * Д. Эрдэнэбат - 857,22 оноог тус тус авсан байна. Ингэснээр нэр дэвшигч С. Эрдэнэ намын гишүүдийн итгэлийг хүлээж намын дарга болох болзлыг хангаж [[Ардчилсан Нам]]ын дарга болов. == Эшлэл == <references /> {{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}} {{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}} {{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}} [[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Ардчилсан Намын дарга]] [[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1963 онд төрсөн]] 9vwfm16gqehlfz0iuxwz93wb9nr6612 706913 706912 2022-07-31T21:10:21Z 95.72.104.206 wikitext text/x-wiki <nowiki>{{</nowiki> == Намтар == 1990 == Ажилласан байдал == * Архи уусан == Бага нас, боловсрол == Гудамч метрлэж охидууд зодож өссөн ==Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн Холбооны Ерөнхийлөгч болсон нь == [[Файл:5 намын нэгдэл.jpg|left|thumb]] Жинхэнэ дампууруулсан == Санаачилсан хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн төсөл<ref>Санаачлан боловсруулж батлуулсан хууль тогтоомж, батлуулахаар өргөн барисан төсөл</ref> == Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь 3 удаа (2009 он, 2012он, 2016 он) сонгогдохдоо Иргэдийнхээ хуулиар хамгаалагдаж чадаагүй олон эрхийг баталгаажуулах, Монгол хүний хөгжлийг хангаж амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, хүн ам, нийгмийн хамгааллын салбарт шаардлагатай бодлого, стратегийг батлуулж, хэрэгжүүлэх, төсвийг үр ашигтай зарцуулах, өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажилладаг юм. Өнгөрсөн хугацаанд Улсын Их Хурлын гишүүдтэй хамтран 160 гаруй тогтоол шийдвэрийн төслийг боловсрууллаа. Мөн '''56''' хуулийг санаачлан боловсруулсны '''31'''-ийг буюу 60 хувийг [[Улсын Их Хурлын чуулган]]<nowiki/>аар хэлэлцүүлж, 2 хуулийн төслийг санаачлагчийн хүсэлтээр буцан татаж, ахин 2 төслийг санаачлан боловсруулсан байна. === 2012-2016 онд === [[Файл:Сайд.jpg|left|thumb|250x250px|2012-2016 онд С.Эрдэнэ нь ХАХНХ-ын Сайд байв]] 2012-2016 онд Засгийн газрын гишүүн, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллахдаа бодлогын үр шимийг хүртэх иргэд, олон нийтийн санаа бодлыг сонсох явдал нь бодлого боловсруулах суурь зарчим учраас хүн ам, зорилтод бүлгүүдийн санал бодлыг сонсох ажлыг 2012-2013 онд хэрэгжүүлж, хүүхэд өсвөр үе, залуучууд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг хүн амын бүлгүүд, гэр бүлийн асуудлаар "Үндэсний хэмжээний чуулган зөвлөгөө"-үүдийг хийсэн. Зөвлөгөөний үеэр иргэд олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллийн саналыг сонсож, тулгамдсан асуудлуудыг тодорхойлж, боловсруулсан баримт бичгийн төслийг хэлэлцүүлж байсан нь цаашдын бодлого, стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлын эхлэл болж байлаа. Хүн амын бүлгүүдийн хөгжлийн асуудал, салбар дундын бодлогын уялдаа холбоог бий болгож, үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах, чиг удирдлагаар хангах үүрэг бүхий бүтцийг бий болгон Хүн амын бүлгүүдийн эрхийг хамгаалах, хөгжлийг хангах эрх зүйн орчинг сайжрууллаа. Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуулийг санаачлан боловсруулж Улсын Их Хурлаас 2012 онд батлуулж хэрэгжүүлснээр Улсын хэмжээнд нийт 646 мянган иргэлийн ажилласан хугацааг 5-11 жилээр нөхөн тооцсон нь нийгмийн хамгааллын томоохон арга хэмжээ боллоо. Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг санаачлан боловсруулж даатгуулагч чанартай, аюулгүй эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг хүртээмжтэй авах эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний зардлаа Эрүүл мэндийн даатгалын цахим картаар шууд төлөх, төлбөрт хяналт тавих зэрэг эрхийг хуулиар тогтоолоо. Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачлан батлуулсан нь ахмад настны амьдралын чанарыг сайжруулах, гэр бүлийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой хууль болсон. === 2016-2020 он хүртэл === Улсын Их Хурлын гишүүнээр ажиллахдаа (2016-2020 он хүртэл) : *Нийгмийн бодлого, Соёл, Шинжлэх ухааны байнгын хороо, *Хууль зүйн байнгын хороо *Төсвийн байнгын хороонд харьяалагдан ажиллаж, ажлын хэсэгт, ажлын хэсгийн ахлагч болон гишүүнээр ажиллаж байна. =Олон улсын Парламентын бүлэг= [[Файл:Үг хэлэв.jpg|thumb|2015 оны 10 дугаар сарын 7-ны өдөр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулганы 3 дугаар хорооны Нийгмийн хөгжлийн асуудлаарх хуралдаанд Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С. Эрдэнэ үг хэлэв. |alt=|left]] Олон Улсын Парламентын Холбооны үйл ажиллагаанд Монгол Улсын Их Хурлын зүгээс харилцаа, хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллах зорилго бүхий Монгол Улсын Их Хуралд байгуулагдсан үндэсний бүлгэм бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүдийн сайн дурын олон нийтийн байгууллага болох Монголын Парламентын Бүлгэм юм. [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурал]] болон гадаад орны хууль тогтоох байгууллагууд хоорондын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор [[Улсын Их Хурал]]<nowiki/>д хоёр талын парламентын бүлгүүд байгуулагдан ажилладаг. Тус бүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь Монголын Парламентын хорооны гүйцэтгэх хорооны дэд дарга бөгөөд дараах парламентын бүлгүүдэд гишүүнээр ажилладаг. * Монгол-Германы хамтарсан парламентийн бүлэг * Монгол-[[Европ]]ын парламенттай харилцах бүлэг * Монгол-[[Израил]]ын парламентын бүлэг * Монгол-[[Мексик]]ийн парламентын бүлэг * Монгол-[[Унгар]]ын парламентын бүлэг =Ардчилсан Намын дарга = Ардчилсан Нам VI Их хурлаараа нээлттэй, оролцоотой, хариуцлагатай, цахим, бодлогын нам болох шинэчлэлийнхээ эхлэл түүхэн шийдвэрийг гаргаж, намын даргаа бүх гишүүдийн саналаар сунгаагаар тодруулахаар шийдвэрлэсэн бөгөөд 2016 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдрөөс эхэлсэн Намын даргын сонгуулийн сурталчилгаа 40 хоног үргэлжлэн, санал хураалтыг 2017 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан. Санал хураалтыг Монгол орон даяар явуулж, Намын даргын сонгуулийн хороо ирцийн мэдээллийг 2 цаг тутам хүлээн авч, сонгуулийн нэгдсэн дүнг хэвлэл мэдээллийн байгууллага, олон нийтэд нээлттэй ил тод байдлаар зохион байгуулав. Энэхүү сонгуульд [[Ардчилсан Нам]]ын шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан саналын эрхтэй 120,703 гишүүдийн 85,939 нь санал өгч ирц 71,2 хувьтайгаар дүнг гаргалаа. Монгол Улсын төрийн түүхэнд намын даргаа бүх гишүүдийнхээ саналаар тодруулж, сонгуулийн нэгдсэн дүнг онооны системээр тооцсон нь [[Монголын улс төрийн намууд|Монголын улс төрд]] шинэ жишиг тогтоосон, шинэлэг зүйл боллоо. Нэр дэвшигчид нийт 8350 онооноос хамгийн их оноог цуглуулахын төлөө өрсөлдөж нийлбэр дүнгээр * С. Эрдэнэ - 2928,92 * Н. Алтанхуяг - 2033,08 * Ж. Батзандан - 1110,77 * Л. Гантөмөр - 1417,83 * Д. Эрдэнэбат - 857,22 оноог тус тус авсан байна. Ингэснээр нэр дэвшигч С. Эрдэнэ намын гишүүдийн итгэлийг хүлээж намын дарга болох болзлыг хангаж [[Ардчилсан Нам]]ын дарга болов. == Эшлэл == <references /> {{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}} {{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}} {{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}} [[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Ардчилсан Намын дарга]] [[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1963 онд төрсөн]] o29wl6pqjc9cizkky9m41ax92c8ivr1 706914 706913 2022-07-31T21:11:04Z 95.72.104.206 wikitext text/x-wiki <nowiki>{{</nowiki> == Намтар == 1990 == Ажилласан байдал == * А == Бага нас, боловсрол == Гудамч метрлэж охидууд зодож өссөн ==Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн Холбооны Ерөнхийлөгч болсон нь == [[Файл:5 намын нэгдэл.jpg|left|thumb]] Жинхэнэ дампууруулсан == Санаачилсан хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн төсөл<ref>Санаачлан боловсруулж батлуулсан хууль тогтоомж, батлуулахаар өргөн барисан төсөл</ref> == Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь 3 удаа (2009 он, 2012он, 2016 он) сонгогдохдоо Иргэдийнхээ хуулиар хамгаалагдаж чадаагүй олон эрхийг баталгаажуулах, Монгол хүний хөгжлийг хангаж амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, хүн ам, нийгмийн хамгааллын салбарт шаардлагатай бодлого, стратегийг батлуулж, хэрэгжүүлэх, төсвийг үр ашигтай зарцуулах, өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажилладаг юм. Өнгөрсөн хугацаанд Улсын Их Хурлын гишүүдтэй хамтран 160 гаруй тогтоол шийдвэрийн төслийг боловсрууллаа. Мөн '''56''' хуулийг санаачлан боловсруулсны '''31'''-ийг буюу 60 хувийг [[Улсын Их Хурлын чуулган]]<nowiki/>аар хэлэлцүүлж, 2 хуулийн төслийг санаачлагчийн хүсэлтээр буцан татаж, ахин 2 төслийг санаачлан боловсруулсан байна. === 2012-2016 онд === [[Файл:Сайд.jpg|left|thumb|250x250px|2012-2016 онд С.Эрдэнэ нь ХАХНХ-ын Сайд байв]] 2012-2016 онд Засгийн газрын гишүүн, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллахдаа бодлогын үр шимийг хүртэх иргэд, олон нийтийн санаа бодлыг сонсох явдал нь бодлого боловсруулах суурь зарчим учраас хүн ам, зорилтод бүлгүүдийн санал бодлыг сонсох ажлыг 2012-2013 онд хэрэгжүүлж, хүүхэд өсвөр үе, залуучууд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг хүн амын бүлгүүд, гэр бүлийн асуудлаар "Үндэсний хэмжээний чуулган зөвлөгөө"-үүдийг хийсэн. Зөвлөгөөний үеэр иргэд олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллийн саналыг сонсож, тулгамдсан асуудлуудыг тодорхойлж, боловсруулсан баримт бичгийн төслийг хэлэлцүүлж байсан нь цаашдын бодлого, стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлын эхлэл болж байлаа. Хүн амын бүлгүүдийн хөгжлийн асуудал, салбар дундын бодлогын уялдаа холбоог бий болгож, үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах, чиг удирдлагаар хангах үүрэг бүхий бүтцийг бий болгон Хүн амын бүлгүүдийн эрхийг хамгаалах, хөгжлийг хангах эрх зүйн орчинг сайжрууллаа. Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуулийг санаачлан боловсруулж Улсын Их Хурлаас 2012 онд батлуулж хэрэгжүүлснээр Улсын хэмжээнд нийт 646 мянган иргэлийн ажилласан хугацааг 5-11 жилээр нөхөн тооцсон нь нийгмийн хамгааллын томоохон арга хэмжээ боллоо. Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг санаачлан боловсруулж даатгуулагч чанартай, аюулгүй эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг хүртээмжтэй авах эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний зардлаа Эрүүл мэндийн даатгалын цахим картаар шууд төлөх, төлбөрт хяналт тавих зэрэг эрхийг хуулиар тогтоолоо. Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачлан батлуулсан нь ахмад настны амьдралын чанарыг сайжруулах, гэр бүлийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой хууль болсон. === 2016-2020 он хүртэл === Улсын Их Хурлын гишүүнээр ажиллахдаа (2016-2020 он хүртэл) : *Нийгмийн бодлого, Соёл, Шинжлэх ухааны байнгын хороо, *Хууль зүйн байнгын хороо *Төсвийн байнгын хороонд харьяалагдан ажиллаж, ажлын хэсэгт, ажлын хэсгийн ахлагч болон гишүүнээр ажиллаж байна. =Олон улсын Парламентын бүлэг= [[Файл:Үг хэлэв.jpg|thumb|2015 оны 10 дугаар сарын 7-ны өдөр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулганы 3 дугаар хорооны Нийгмийн хөгжлийн асуудлаарх хуралдаанд Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С. Эрдэнэ үг хэлэв. |alt=|left]] Олон Улсын Парламентын Холбооны үйл ажиллагаанд Монгол Улсын Их Хурлын зүгээс харилцаа, хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллах зорилго бүхий Монгол Улсын Их Хуралд байгуулагдсан үндэсний бүлгэм бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүдийн сайн дурын олон нийтийн байгууллага болох Монголын Парламентын Бүлгэм юм. [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурал]] болон гадаад орны хууль тогтоох байгууллагууд хоорондын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор [[Улсын Их Хурал]]<nowiki/>д хоёр талын парламентын бүлгүүд байгуулагдан ажилладаг. Тус бүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь Монголын Парламентын хорооны гүйцэтгэх хорооны дэд дарга бөгөөд дараах парламентын бүлгүүдэд гишүүнээр ажилладаг. * Монгол-Германы хамтарсан парламентийн бүлэг * Монгол-[[Европ]]ын парламенттай харилцах бүлэг * Монгол-[[Израил]]ын парламентын бүлэг * Монгол-[[Мексик]]ийн парламентын бүлэг * Монгол-[[Унгар]]ын парламентын бүлэг =Ардчилсан Намын дарга = Ардчилсан Нам VI Их хурлаараа нээлттэй, оролцоотой, хариуцлагатай, цахим, бодлогын нам болох шинэчлэлийнхээ эхлэл түүхэн шийдвэрийг гаргаж, намын даргаа бүх гишүүдийн саналаар сунгаагаар тодруулахаар шийдвэрлэсэн бөгөөд 2016 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдрөөс эхэлсэн Намын даргын сонгуулийн сурталчилгаа 40 хоног үргэлжлэн, санал хураалтыг 2017 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан. Санал хураалтыг Монгол орон даяар явуулж, Намын даргын сонгуулийн хороо ирцийн мэдээллийг 2 цаг тутам хүлээн авч, сонгуулийн нэгдсэн дүнг хэвлэл мэдээллийн байгууллага, олон нийтэд нээлттэй ил тод байдлаар зохион байгуулав. Энэхүү сонгуульд [[Ардчилсан Нам]]ын шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан саналын эрхтэй 120,703 гишүүдийн 85,939 нь санал өгч ирц 71,2 хувьтайгаар дүнг гаргалаа. Монгол Улсын төрийн түүхэнд намын даргаа бүх гишүүдийнхээ саналаар тодруулж, сонгуулийн нэгдсэн дүнг онооны системээр тооцсон нь [[Монголын улс төрийн намууд|Монголын улс төрд]] шинэ жишиг тогтоосон, шинэлэг зүйл боллоо. Нэр дэвшигчид нийт 8350 онооноос хамгийн их оноог цуглуулахын төлөө өрсөлдөж нийлбэр дүнгээр * С. Эрдэнэ - 2928,92 * Н. Алтанхуяг - 2033,08 * Ж. Батзандан - 1110,77 * Л. Гантөмөр - 1417,83 * Д. Эрдэнэбат - 857,22 оноог тус тус авсан байна. Ингэснээр нэр дэвшигч С. Эрдэнэ намын гишүүдийн итгэлийг хүлээж намын дарга болох болзлыг хангаж [[Ардчилсан Нам]]ын дарга болов. == Эшлэл == <references /> {{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}} {{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}} {{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}} [[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Ардчилсан Намын дарга]] [[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1963 онд төрсөн]] g8ocob1ui3uvf70dn21hkmzt95wb8wz 706915 706914 2022-07-31T21:11:25Z 95.72.104.206 wikitext text/x-wiki <nowiki>{{</nowiki> == Намтар == 1990 == Ажилласан байдал == * А == Бага нас, боловсрол == ==Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн Холбооны Ерөнхийлөгч болсон нь == [[Файл:5 намын нэгдэл.jpg|left|thumb]] Жинхэнэ дампууруулсан == Санаачилсан хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн төсөл<ref>Санаачлан боловсруулж батлуулсан хууль тогтоомж, батлуулахаар өргөн барисан төсөл</ref> == Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь 3 удаа (2009 он, 2012он, 2016 он) сонгогдохдоо Иргэдийнхээ хуулиар хамгаалагдаж чадаагүй олон эрхийг баталгаажуулах, Монгол хүний хөгжлийг хангаж амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, хүн ам, нийгмийн хамгааллын салбарт шаардлагатай бодлого, стратегийг батлуулж, хэрэгжүүлэх, төсвийг үр ашигтай зарцуулах, өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажилладаг юм. Өнгөрсөн хугацаанд Улсын Их Хурлын гишүүдтэй хамтран 160 гаруй тогтоол шийдвэрийн төслийг боловсрууллаа. Мөн '''56''' хуулийг санаачлан боловсруулсны '''31'''-ийг буюу 60 хувийг [[Улсын Их Хурлын чуулган]]<nowiki/>аар хэлэлцүүлж, 2 хуулийн төслийг санаачлагчийн хүсэлтээр буцан татаж, ахин 2 төслийг санаачлан боловсруулсан байна. === 2012-2016 онд === [[Файл:Сайд.jpg|left|thumb|250x250px|2012-2016 онд С.Эрдэнэ нь ХАХНХ-ын Сайд байв]] 2012-2016 онд Засгийн газрын гишүүн, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллахдаа бодлогын үр шимийг хүртэх иргэд, олон нийтийн санаа бодлыг сонсох явдал нь бодлого боловсруулах суурь зарчим учраас хүн ам, зорилтод бүлгүүдийн санал бодлыг сонсох ажлыг 2012-2013 онд хэрэгжүүлж, хүүхэд өсвөр үе, залуучууд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг хүн амын бүлгүүд, гэр бүлийн асуудлаар "Үндэсний хэмжээний чуулган зөвлөгөө"-үүдийг хийсэн. Зөвлөгөөний үеэр иргэд олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллийн саналыг сонсож, тулгамдсан асуудлуудыг тодорхойлж, боловсруулсан баримт бичгийн төслийг хэлэлцүүлж байсан нь цаашдын бодлого, стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлын эхлэл болж байлаа. Хүн амын бүлгүүдийн хөгжлийн асуудал, салбар дундын бодлогын уялдаа холбоог бий болгож, үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах, чиг удирдлагаар хангах үүрэг бүхий бүтцийг бий болгон Хүн амын бүлгүүдийн эрхийг хамгаалах, хөгжлийг хангах эрх зүйн орчинг сайжрууллаа. Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуулийг санаачлан боловсруулж Улсын Их Хурлаас 2012 онд батлуулж хэрэгжүүлснээр Улсын хэмжээнд нийт 646 мянган иргэлийн ажилласан хугацааг 5-11 жилээр нөхөн тооцсон нь нийгмийн хамгааллын томоохон арга хэмжээ боллоо. Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг санаачлан боловсруулж даатгуулагч чанартай, аюулгүй эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг хүртээмжтэй авах эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний зардлаа Эрүүл мэндийн даатгалын цахим картаар шууд төлөх, төлбөрт хяналт тавих зэрэг эрхийг хуулиар тогтоолоо. Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачлан батлуулсан нь ахмад настны амьдралын чанарыг сайжруулах, гэр бүлийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой хууль болсон. === 2016-2020 он хүртэл === Улсын Их Хурлын гишүүнээр ажиллахдаа (2016-2020 он хүртэл) : *Нийгмийн бодлого, Соёл, Шинжлэх ухааны байнгын хороо, *Хууль зүйн байнгын хороо *Төсвийн байнгын хороонд харьяалагдан ажиллаж, ажлын хэсэгт, ажлын хэсгийн ахлагч болон гишүүнээр ажиллаж байна. =Олон улсын Парламентын бүлэг= [[Файл:Үг хэлэв.jpg|thumb|2015 оны 10 дугаар сарын 7-ны өдөр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулганы 3 дугаар хорооны Нийгмийн хөгжлийн асуудлаарх хуралдаанд Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С. Эрдэнэ үг хэлэв. |alt=|left]] Олон Улсын Парламентын Холбооны үйл ажиллагаанд Монгол Улсын Их Хурлын зүгээс харилцаа, хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллах зорилго бүхий Монгол Улсын Их Хуралд байгуулагдсан үндэсний бүлгэм бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүдийн сайн дурын олон нийтийн байгууллага болох Монголын Парламентын Бүлгэм юм. [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурал]] болон гадаад орны хууль тогтоох байгууллагууд хоорондын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор [[Улсын Их Хурал]]<nowiki/>д хоёр талын парламентын бүлгүүд байгуулагдан ажилладаг. Тус бүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь Монголын Парламентын хорооны гүйцэтгэх хорооны дэд дарга бөгөөд дараах парламентын бүлгүүдэд гишүүнээр ажилладаг. * Монгол-Германы хамтарсан парламентийн бүлэг * Монгол-[[Европ]]ын парламенттай харилцах бүлэг * Монгол-[[Израил]]ын парламентын бүлэг * Монгол-[[Мексик]]ийн парламентын бүлэг * Монгол-[[Унгар]]ын парламентын бүлэг =Ардчилсан Намын дарга = Ардчилсан Нам VI Их хурлаараа нээлттэй, оролцоотой, хариуцлагатай, цахим, бодлогын нам болох шинэчлэлийнхээ эхлэл түүхэн шийдвэрийг гаргаж, намын даргаа бүх гишүүдийн саналаар сунгаагаар тодруулахаар шийдвэрлэсэн бөгөөд 2016 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдрөөс эхэлсэн Намын даргын сонгуулийн сурталчилгаа 40 хоног үргэлжлэн, санал хураалтыг 2017 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан. Санал хураалтыг Монгол орон даяар явуулж, Намын даргын сонгуулийн хороо ирцийн мэдээллийг 2 цаг тутам хүлээн авч, сонгуулийн нэгдсэн дүнг хэвлэл мэдээллийн байгууллага, олон нийтэд нээлттэй ил тод байдлаар зохион байгуулав. Энэхүү сонгуульд [[Ардчилсан Нам]]ын шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан саналын эрхтэй 120,703 гишүүдийн 85,939 нь санал өгч ирц 71,2 хувьтайгаар дүнг гаргалаа. Монгол Улсын төрийн түүхэнд намын даргаа бүх гишүүдийнхээ саналаар тодруулж, сонгуулийн нэгдсэн дүнг онооны системээр тооцсон нь [[Монголын улс төрийн намууд|Монголын улс төрд]] шинэ жишиг тогтоосон, шинэлэг зүйл боллоо. Нэр дэвшигчид нийт 8350 онооноос хамгийн их оноог цуглуулахын төлөө өрсөлдөж нийлбэр дүнгээр * С. Эрдэнэ - 2928,92 * Н. Алтанхуяг - 2033,08 * Ж. Батзандан - 1110,77 * Л. Гантөмөр - 1417,83 * Д. Эрдэнэбат - 857,22 оноог тус тус авсан байна. Ингэснээр нэр дэвшигч С. Эрдэнэ намын гишүүдийн итгэлийг хүлээж намын дарга болох болзлыг хангаж [[Ардчилсан Нам]]ын дарга болов. == Эшлэл == <references /> {{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}} {{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}} {{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}} [[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Ардчилсан Намын дарга]] [[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1963 онд төрсөн]] j3pkvewp0dmhzjb2mijy54ce36qk6ay 706916 706915 2022-07-31T21:11:43Z 95.72.104.206 wikitext text/x-wiki <nowiki>{{</nowiki> == Намтар == 1990 == Ажилласан байдал == * А == Бага нас, боловсрол == ==Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн Холбооны Ерөнхийлөгч болсон нь == [[Файл:5 намын нэгдэл.jpg|left|thumb]] == Санаачилсан хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн төсөл<ref>Санаачлан боловсруулж батлуулсан хууль тогтоомж, батлуулахаар өргөн барисан төсөл</ref> == Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь 3 удаа (2009 он, 2012он, 2016 он) сонгогдохдоо Иргэдийнхээ хуулиар хамгаалагдаж чадаагүй олон эрхийг баталгаажуулах, Монгол хүний хөгжлийг хангаж амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, хүн ам, нийгмийн хамгааллын салбарт шаардлагатай бодлого, стратегийг батлуулж, хэрэгжүүлэх, төсвийг үр ашигтай зарцуулах, өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажилладаг юм. Өнгөрсөн хугацаанд Улсын Их Хурлын гишүүдтэй хамтран 160 гаруй тогтоол шийдвэрийн төслийг боловсрууллаа. Мөн '''56''' хуулийг санаачлан боловсруулсны '''31'''-ийг буюу 60 хувийг [[Улсын Их Хурлын чуулган]]<nowiki/>аар хэлэлцүүлж, 2 хуулийн төслийг санаачлагчийн хүсэлтээр буцан татаж, ахин 2 төслийг санаачлан боловсруулсан байна. === 2012-2016 онд === [[Файл:Сайд.jpg|left|thumb|250x250px|2012-2016 онд С.Эрдэнэ нь ХАХНХ-ын Сайд байв]] 2012-2016 онд Засгийн газрын гишүүн, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллахдаа бодлогын үр шимийг хүртэх иргэд, олон нийтийн санаа бодлыг сонсох явдал нь бодлого боловсруулах суурь зарчим учраас хүн ам, зорилтод бүлгүүдийн санал бодлыг сонсох ажлыг 2012-2013 онд хэрэгжүүлж, хүүхэд өсвөр үе, залуучууд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг хүн амын бүлгүүд, гэр бүлийн асуудлаар "Үндэсний хэмжээний чуулган зөвлөгөө"-үүдийг хийсэн. Зөвлөгөөний үеэр иргэд олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллийн саналыг сонсож, тулгамдсан асуудлуудыг тодорхойлж, боловсруулсан баримт бичгийн төслийг хэлэлцүүлж байсан нь цаашдын бодлого, стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлын эхлэл болж байлаа. Хүн амын бүлгүүдийн хөгжлийн асуудал, салбар дундын бодлогын уялдаа холбоог бий болгож, үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах, чиг удирдлагаар хангах үүрэг бүхий бүтцийг бий болгон Хүн амын бүлгүүдийн эрхийг хамгаалах, хөгжлийг хангах эрх зүйн орчинг сайжрууллаа. Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуулийг санаачлан боловсруулж Улсын Их Хурлаас 2012 онд батлуулж хэрэгжүүлснээр Улсын хэмжээнд нийт 646 мянган иргэлийн ажилласан хугацааг 5-11 жилээр нөхөн тооцсон нь нийгмийн хамгааллын томоохон арга хэмжээ боллоо. Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг санаачлан боловсруулж даатгуулагч чанартай, аюулгүй эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг хүртээмжтэй авах эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний зардлаа Эрүүл мэндийн даатгалын цахим картаар шууд төлөх, төлбөрт хяналт тавих зэрэг эрхийг хуулиар тогтоолоо. Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачлан батлуулсан нь ахмад настны амьдралын чанарыг сайжруулах, гэр бүлийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой хууль болсон. === 2016-2020 он хүртэл === Улсын Их Хурлын гишүүнээр ажиллахдаа (2016-2020 он хүртэл) : *Нийгмийн бодлого, Соёл, Шинжлэх ухааны байнгын хороо, *Хууль зүйн байнгын хороо *Төсвийн байнгын хороонд харьяалагдан ажиллаж, ажлын хэсэгт, ажлын хэсгийн ахлагч болон гишүүнээр ажиллаж байна. =Олон улсын Парламентын бүлэг= [[Файл:Үг хэлэв.jpg|thumb|2015 оны 10 дугаар сарын 7-ны өдөр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулганы 3 дугаар хорооны Нийгмийн хөгжлийн асуудлаарх хуралдаанд Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С. Эрдэнэ үг хэлэв. |alt=|left]] Олон Улсын Парламентын Холбооны үйл ажиллагаанд Монгол Улсын Их Хурлын зүгээс харилцаа, хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллах зорилго бүхий Монгол Улсын Их Хуралд байгуулагдсан үндэсний бүлгэм бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүдийн сайн дурын олон нийтийн байгууллага болох Монголын Парламентын Бүлгэм юм. [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурал]] болон гадаад орны хууль тогтоох байгууллагууд хоорондын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор [[Улсын Их Хурал]]<nowiki/>д хоёр талын парламентын бүлгүүд байгуулагдан ажилладаг. Тус бүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь Монголын Парламентын хорооны гүйцэтгэх хорооны дэд дарга бөгөөд дараах парламентын бүлгүүдэд гишүүнээр ажилладаг. * Монгол-Германы хамтарсан парламентийн бүлэг * Монгол-[[Европ]]ын парламенттай харилцах бүлэг * Монгол-[[Израил]]ын парламентын бүлэг * Монгол-[[Мексик]]ийн парламентын бүлэг * Монгол-[[Унгар]]ын парламентын бүлэг =Ардчилсан Намын дарга = Ардчилсан Нам VI Их хурлаараа нээлттэй, оролцоотой, хариуцлагатай, цахим, бодлогын нам болох шинэчлэлийнхээ эхлэл түүхэн шийдвэрийг гаргаж, намын даргаа бүх гишүүдийн саналаар сунгаагаар тодруулахаар шийдвэрлэсэн бөгөөд 2016 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдрөөс эхэлсэн Намын даргын сонгуулийн сурталчилгаа 40 хоног үргэлжлэн, санал хураалтыг 2017 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан. Санал хураалтыг Монгол орон даяар явуулж, Намын даргын сонгуулийн хороо ирцийн мэдээллийг 2 цаг тутам хүлээн авч, сонгуулийн нэгдсэн дүнг хэвлэл мэдээллийн байгууллага, олон нийтэд нээлттэй ил тод байдлаар зохион байгуулав. Энэхүү сонгуульд [[Ардчилсан Нам]]ын шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан саналын эрхтэй 120,703 гишүүдийн 85,939 нь санал өгч ирц 71,2 хувьтайгаар дүнг гаргалаа. Монгол Улсын төрийн түүхэнд намын даргаа бүх гишүүдийнхээ саналаар тодруулж, сонгуулийн нэгдсэн дүнг онооны системээр тооцсон нь [[Монголын улс төрийн намууд|Монголын улс төрд]] шинэ жишиг тогтоосон, шинэлэг зүйл боллоо. Нэр дэвшигчид нийт 8350 онооноос хамгийн их оноог цуглуулахын төлөө өрсөлдөж нийлбэр дүнгээр * С. Эрдэнэ - 2928,92 * Н. Алтанхуяг - 2033,08 * Ж. Батзандан - 1110,77 * Л. Гантөмөр - 1417,83 * Д. Эрдэнэбат - 857,22 оноог тус тус авсан байна. Ингэснээр нэр дэвшигч С. Эрдэнэ намын гишүүдийн итгэлийг хүлээж намын дарга болох болзлыг хангаж [[Ардчилсан Нам]]ын дарга болов. == Эшлэл == <references /> {{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}} {{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}} {{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}} [[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Ардчилсан Намын дарга]] [[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]] [[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1963 онд төрсөн]] q6po0g5t939oc72twipiq62akce5gf3 0 27343 706934 703588 2022-07-31T23:43:25Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Амьдрал тэмцэл */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс албан тушаалтан | name = Дэмчигдонров | image = Princ Teh Wang.jpg | caption = Дэмчигдонров | office1 = {{flagicon image|Flag of Mongol Military Government (1936-1937).svg}} [[Мэнзян]]ын төрийн тэргүүн | term_start1 = 1938.06 | term_end1 = 1945.08 | predecessor1 = [[Ёндонванчуг]] | successor1 = | birth_date = 1902 оны 2-р сарын 8 | birth_place = [[Файл:Flag_of_the_Inner_Mongolian_People's_Party.svg|22px]] [[Өвөр Монгол]], Шилийн голын чуулга, [[Цахар|Чахар]] аймаг, Сөнөд баруун хошуу | death_date = 1966 он | death_place = [[Файл:Flag_of_the_Inner_Mongolian_People's_Party.svg|22px]] [[Хөх хот]], [[Өвөр Монгол]] | nationality = [[Монгол үндэстэн|Монгол]] }} [[File:Demchugdongrub.jpg|thumb]] [[File:De_Wang.jpg|thumb]] '''Дэ ван''' хэмээх '''Дэмчигдонров''' ({{lang-zh|德穆楚克棟魯普}}, [[Монгол бичиг]]: {{MongolUnicode|ᠳᠡᠮᠴᠣᠭᠳᠣᠨᠷᠣᠪ}} 1902–1966) нь [[Өвөр Монгол]]ын тусгаар тогтнолын төлөө хөдөлгөөний удирдагч байв. * 1908- оноос Өвөр Монголын Шилийнгол чуулган, Сөнөд баруун хошууны засаг ноён жунван. * 1931-1934 онд Өвөр Монголын Шилийнгол чуулган дарга * 1934—1945 онуудад Монгол хязгаар нэгдсэн улсын (Мэнжаан) ерөнхийлөгч == Намтар == Дэмчигдонров буюу Дэ ван нь 1902 оны 2-р сарын 8-ны өдөр Манж Чин гүрний [[Цахарын шулуун цагаан хошуу]]ны нутагт [[Шилийн голын чуулган]] дарга бөгөөд [[Сөнөд баруун хошуу]]ны засаг ноён, жун ван Намжилванчигийн ганц хүү болон мэндэлжээ. Түүний эцэг Намжилванчиг нь [[Бодь алаг хаан]]ы 2-р хүү [[Хөхэчүдэй мэргэн ноён]]ы хөвгүүн '''Буян ноён'''ы хүү '''Сүүсэн<ref>Түүний нэрийг [[Гангын урсгал]]д Сүүсэн дүүрэн жүн ван, [[Алтан хүрдэн мянган хигээст]]эд Сүүсэ дүүрэн жүн ван; [[Болор эрих]]эд Дүүрэн жүн ван Шүүсай гэж ялгаатай бичсэн байдаг.</ref> дүүрэн жүн ван'''гийн 11-р үеийн удамчир байжээ. 1908 онд эцэг Намжилваанчиг өөд болоход 6 настай Дэмчигдонровыг Чин улсын захиргаанаас угсаа залгамжлуулан жун ван цол, хошуу захирах засаг ноёноор өргөмжилсөн. Дэ вангийн их хатан нь Сөнөд баруун хошууны сурвалжит тайжийн охинтэй гэрлэж нэг хүүтэй болсон. Бага хатан Авга хошууны сурвалжит тайжийн охинтой хэдэн жилийн дараа гэрлэж 4 хүү, нэг охинтой. Нийт 5 хүү, нэг охинтой. == Амьдрал тэмцэл == [[20-р зуун]]ы эхээр [[Ар Монгол]]д [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн]] үүсэж, 1911 онд [[Жавзандамба хутагт|шашны тэргүүнээ]] хаан залж [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг байгууллаа. Энэ үед Өвөр Монголын 49 хошууны дийлэнх нь (зарим судлаачид 36, 38 хошуу гэдэг), [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]], Алшаагийн Монголчууд шинээр тогтсон улсад дагаар орохоо баталж байв. 1913-1914 онд [[Богд хаан|Богдын]] засгийн газраас [[Дундад Иргэн Улс]]ын цэргийг Өвөр Монголоос үлдэн хөөхөөр цэрэг илгээн байлдаан үүсгэж байлаа. 1915 оны [[Монгол]], [[Орос]], [[Хятад]] гурван этгээдийн [[Хиагтын гэрээ]]гээр Өвөр Монголыг нийлүүлэх Монголын төлөвлөгөө үгүйсгэгджээ. Чухамдаа [[Оросын эзэнт гүрэн|Хаант Орос]] [[Япон]]той [[Ар Монгол|Гадаад Монголыг]] Оросын, [[Өвөр Монгол|Дотоод Монголыг]] Японы нөлөөний хүрээнд хамруулна гэж тохиролцсоноо барьсан болон Өвөр Монголын газар орныг лавшруулан эзлэх Дундад Иргэн Улсын хүсэл үүнд нийлсэн байдаг. Тэгэвч Өвөр Монголын ард түмэн эрх чөлөөнийхөө төлөө үргэлжлүүлэн тэмцэж байв. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед Японыг түшиглэн Хятадын эзэмшлээс гарахаар хэсэг ноёд чармайсан байдаг. Энэ үеийн эрх чөлөөний тэмцлийг Дэмчигдонров ван оройлсон. Дэ вангийн тэмцлийн үр дүнд 1945 он хүртэл [[Мэнзян]] улс нь оршин тогтносон байдаг. [[1945 он]]ы Японы [[Квантуны арми]]йн эсрэг [[Улаан арми|Зөвлөлтийн арми]]йн давшилтанд туслах, Японы цэрэг болон Хятадаас Өвөр Монголыг чөлөөлөхөөр [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын цэрэг Өвөр Монголд нэвтэрсэн. Чөлөөлсний дараахан Өвөр Монгол Монголын цэргийн мэдэлд тогтнож байлаа. Гэвч [[Алс Дорнод]]од [[АНУ]]-ыг сөрөхийн тулд Манж Чин Улсын дайтай Хятад орныг нэгтгэх [[Иосиф Сталин]]ы төлөвлөгөө хэрэгжсэнээр [[Мао Зэдун]]ы хүчин ахин Өвөр Монголыг эзлэсэн. Дэмчигдонров болон бусад эх орончид [[1949 он]] хүртэл эрх чөлөөний төлөө тэмцсээр байжээ.<ref>{{citation|last=Lin|first=Hsiao-ting|year=2010|title=Modern China's Ethnic Frontiers: A Journey to the West|publisher=Taylor and Francis|9780415582643|pages=[http://books.google.com.hk/books?id=rsLQdBUgyMUC&pg=PA43 43], [http://books.google.com.hk/books?id=rsLQdBUgyMUC&pg=PA49 49]}}</ref><ref>''誓願能繼承 成吉思汗偉大精神, 收復蒙古固有疆土, 完成民族復興大業。'' quoted ''in'' 内蒙古社科院历史所 《蒙古族通史》 编写组编 (The "History of Mongolia" Writing Group of the Inner Mongolia Academy of Social Sciences) (compiler) (2001) ''蒙古族通史'' (''Mongolian History'') National Press, Beijing, page 438, ISBN 7-105-04274-5</ref><ref>Jowett pg.57</ref><ref>Gillin 230–234</ref><ref>Gillin 234–236</ref> Тэрбээр Альшаагийн цөлд сүүлчийн цэргийн хүчнээ алдсны дараа Энэтхэг рүү гарч өвөр Монголын дүрвэгсдийн засгийн газрыг байгуулахаар төлөвлөж байжээ. Тиймээс ЗХУ яаравчлан “Хар эрэг” ажиллагааг эхлүүлж, Дэ вангийн хүүгээр захидал үйлдүүлэн түүнд илгээсэн байдаг. Ажиллагаа ч үр дүнгээ өгч Дэ ван ойр дотны хүмүүсийнхээ болон зөвлөхүүдийнхээ үгнээс зөрөн байж ар Монголыг зорьсон байна. Монголд ирсэний дараа хэсэг хугацаанд Монголчууд түүнийг хүндэтгэн зочин ёсоор байлгаж байжээ. Гэвч БНМАУ-ын Дотоод Явдлын Яамнаас 1950 оны 2 дугаар сарын 27-нд Дэ ванг баривчлан, 1950 оны 3-р сарын 1-нээс мөрдөн байцааж Ар, Өвөр монголыг нэгтгэж, Их Монгол улс байгуулахаар төлөвлөсөн, Америкийн тагнуул, тэдний даалгавраар БНМАУ, ЗХУ-д халдах гэсэн гэх мэт зургаан зүйлийн ял тулган хорьж байгаад 1950 оны 9-р сарын 18-ны өдөр Хятадын талд хүлээлгэн өгсөн байна. Харин эхнэр хүүхдүүдийг нь Архангай, Төв аймагт нутаг заан суулгаж, том хүү Дугарсүрэн, удаах хүү Галсанжигмэд нарыг нь хилс хэргээр баривчлан, Галсанжигмэдийг 10 жил хорих ялаар шийтгэж, Дугарсүрэнг хуулийн дээд хэмжээгээр шийтгэв. Дэ вангийн гэр бүлийнхнийг 1953 онд БНМАУ-аас Өвөр монголд буцаасан ба хүү Галсанжигмэдийг нь 1954 онд Өвөр монголын Дотоодыг Хамгаалах Тэнхимд шилжүүлэн өгсөн. Дэ ван Хятадын шоронд хоригдож байгаад 1963 онд суллагдан Өвөр монголын Соёл, түүхийн хүрээлэнд ажиллаж байв. Тэрбээр 1966 онд нас барсан. == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == {{commonscat|Demchigdonrov|Дэмчигдонров}} * Bisson, Thomas Arthur ''Japan in China''. New York: Octagon Books. 1973. ISBN 0-374-90640-8. * Gillin, Donald G. ''Warlord: Yen Hsi-shan in Shansi Province 1911–1949''. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. 1967. * Guo Ruigui. 中国抗日战争正面战场作战记. (''China's Anti-Japanese War Combat Operations''). China: Jiangsu People's Publishing House. 2005. ISBN 7-214-03034-9 * Hsu Shuhsi (1937) ''The North China Problem'' Shanghai: Kelly and Walsh. 1937. * Jagchid, Sechin. ''The Last Mongol Prince: The Life and Times of Demchugdongrob, 1902–1966''. Western Washington University. 1999. [This is the definitive biography of Demchugdongrub]. * Jowett, Phillip S., ''Rays of The Rising Sun, Armed Forces of Japan's Asian Allies 1931–45, Volume I: China & Manchuria''. Solihul, West Midlands, England: Helion & Co. Ltd. 2004. * Liu Xiaoyuan. [http://books.google.co.uk/books?id=mpqApZWrJyIC ''Frontier Passages: Ethnopolitics and the Rise of Chinese Communism, 1921–1945''] Washington, D.C.: Woodrow Wilson Center Press. 2004. ISBN 0-8047-4960-4. * Wang, Bing. "Cultural Sustainability: An ethnographic case study of a Mongol high school in China". In Bekerman, Zvi, and Kopelowitz, Ezra. (Eds.) [http://books.google.co.uk/books?id=yayP15t_5mAC ''Cultural Education – Cultural Sustainability: Minority, Diaspora, Indigenous and Ethno-religious Groups in Multicultural Societies'']. pp.&nbsp;85–102. New York: Routledge. 2008. ISBN 978-0-8058-5724-5. * [http://www.ibiblio.org/hyperwar/PTO/IMTFE/IMTFE-5a.html International Military Tribunal for the Far East, Chapter 5: Japanese Aggression Against China] [[Ангилал:Хятадын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:Монгол ноён]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1902 онд төрсөн]] [[Ангилал:1966 онд өнгөрсөн]] 82omfp1qngjs2n95qld86pbqr7xx46h 0 27985 706988 706769 2022-08-01T10:05:58Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Нэмж унших */ wikitext text/x-wiki {{Загвар:Монголын түүх}} [[Файл:Mongolia during the Manchu rule.png|thumb|Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь]] [[Файл:Outer Mongolia under Qing rule.png|thumb|1820-иод он [[Ар Монгол]]]] [[Файл:Letts-Popular-Atlas-1883-Russia-in-Asia-Chinese-Empire-etc.jpg|thumb|Өвөр Монгол дахь харчин (Khartchin), горлос (Khorlos), оннигуд (Oniot), дөрвөд (Dourbet), найман, баарин (Barin), авга (Abakhai), авганар (Abkhanar), түмэд (Toumet), үзэмчин (Oudzemerchi), Сөнөд (Sounnite), Хуучид (Khaotchit) зэрэг аймгуудын байршил. [[Дагуур]]ын салбар гогуль (Gogouli) Амар мөрний дагуу байршсан байна. 1883 он]] [[File:1747 Kitchin Map of Central Asia and the Gobi Desert - Geographicus - WesternTartary-kitchin-1747.jpg|thumb|Өмнөд Монгол дахь аймгууд: Найман [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний урд талд]] (Sira Muran), оннигуд (Onhiot), хорчин (Khorchin). 1747 он]] [[File:L'Empire_Chinois_et_du_Japon_(1833).jpg|thumb|[[Хөхнуур]]д Tengri-noor, Boura-noor гэх мэт монгол нэртэй газрууд байна. Дагуурын нутгийг Daourie гэж тэмдэглэжээ. 1833 он]] [[File:John-Tallis-1851-Tibet-Mongolia-and-Manchuria-NE.jpg|thumb|Өмнөд Монгол дахь аймгууд: сөнөд (Sounites), Цахар (Tchakhars), авга (Abaka), хорчин (Kortchin), дүрвэд (Durbet), горлос (Khorles). Гогуль (Gogooli) Амар мөрний эрэгт. 1851 он]] [[File:China_and_Japan,_John_Nicaragua_Dower_(1844).jpg|thumb|Зүүнгарыг "Songar Kalmucks", Уйгурыг "Little Bukharia" гэж тэмдэглэжээ. Мөн дагуур, харчины нутгийг харуулсан байна. 1844 оны зураг]] [[File:Carte_generale_de_l'Empire_Chinois_et_du_Japon_(1836).jpg|thumb|Хорчин (Chorchins), найман (Naynam), оннигуд (Onhiot), авганар (Abahanar), хошууд (Khochotie) болон бусад [[дээд монголчууд]] (Kalmouks Kokonor, Elets Kokonor)]] [[File:Empire Chinois, Japon (1832).jpg|thumb|]] == Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь == Манж 1636 онд Өвөр Монголыг нэгтгэж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг [[Шилийн голын чуулган|Шилийн гол]], [[Жиримийн чуулган|Жирэм]], [[Зостын чуулган|Зост]], [[Их Зуугийн чуулган|Их Зуу]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу Уд]], [[Улаанцавын чуулган]] хэмээн нэрлэж. [[Цахар]], [[Хөлөнбуйр]], [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]], [[Зүүнгар нутаг]] хошуу нь манж [[Амбан]] буюу [[Жанжин]] захирч байжээ. 1691 онд [[Халх]] Монголыг нэгтгэж аваад 3 чуулганд хувааж, Халхын [[Сайн ноён аймаг]] 1725 онд чуулганд байгуулагджээ. 1907 онд манжийн засгийн газар [[Ховдын хязгаар]]ыг хоёр хуваан шинэ хязгаар байгуулсанаар Шиньжаан дахь нутаг нь Алтайн хязгаарт харъяалагдах болжээ. Эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос, [[Алшаа аймаг]] бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> [[Ордос]]чууд [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] урд эрэг Ордосын тохойд байв. == Манжийн улс төрийн бодлого == {{Хянах}} Манж улс монголчуудыг бослого гаргахаас сэргийлж төмрийн хэрэглээг хязгаарлан тэргэндээ төмөр цөн хийдэг байсныг болиулсанаар 20-р зуун гэхэд монголчууд дан модоор тэрэг хийдэг болжээ. Ардууд манж, монгол эрх баригч, мөн тайж, дээд лам нарт үг дуугүй захирагдаж, ондоо хошуунд явахдаа ноёноосоо зөвшөөрөл авч, олон зүйлийн алба татвар төлж байв. [[File:Asien Bd1.jpg|thumb|1890 он]] Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил Манжийн нөлөөнд байсан үеийн төр захиргаа болон эрх зүйг судлахад тэр үеийн даган мөрдөж байсан хууль цаазууд үндсэн эх сурвалж нь болдог. Эдгээр нь Зарлигаар тогтоосон Манж чин улсын бүгд хууль, Халх журам, Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичгүүд билээ. Энэ үеийн Монголын эрх зүй нь нэг талаар монголын төр, эрх зүйн уламжлалыг аль болохоор хадгалахыг хичээсэн, нөгөө талаар, аргагүйн эрхэнд манж болон хятадын эрх зүйн зарчмийн нөлөөнд орсон байлаа. Ямар ч байсан Монголын нийгмийн харилцааг зохицуулах учраас монгол цаазын уламжлал болон эх сурвалжид тулгуурлаж байлаа. Манж Чин улсын эрхшээлд байсан үед монголын иргэний болон эрх зүйн түүхэнд нааштай дэвшилтэд үзэл санаа, үзэгдэл цөөнгүй байсныг үгүйсгэж болохгүй. Ялангуяа монголын уламжлалд эрх зүйг шинэчлэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн нь түүхийн үнэн юм гэж судлаач Б.Баярсайхан үзсэн юм. Манжаас явуулсан бодлогууд нь Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжилд эерэг болон сөрөг аль альнаар нь нөлөөлж байв. Мөн монголын эрх зүйг шинэчлэхэд багагүй нөлөөлсөн нь үүний эерэг нөлөөлөл юм. Монголыг ХХ зууны эхээр хятадчилах бодлого явуулж байсан зэрэг сөрөг нөлөөлөл нь харагдаж байна. Мөн манж нар монголд төрийн болоод засаг захиргааны чамгүй их өөрчлөлтүүдийг хийж байсан нь түүхийн хуудаснаа тэмдэглэгджээ. Үүнийг монголд байгуулагдсан Манж чин улсын хамгийн дээд эрхтэй байгууллага хянаж байв. Энэ нь улиастайн жанжны газар байсан юм. Ерөнхийдөө Монголыг удирдах Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам болон Улиастайн манж жанжны газар, аймгийн жасаа нарыг ихэвчлэн манж хүмүүсээр удирдуулдаг байлаа. Энэ нь монголыг бүх шатанд шатлан захирч байх манжийн тэргүүн бодлогуудын нэг нь яахын аргагүй мөн билээ. Манж нар нь Монголд шууд өөрсдийн хууль цаазыг явуулахаас болгоомжилж Энх-Амгалан хаан шинэ дагасан халх нарыг тэдний хууль ёсоор болтугай хэмээн зарлиг буулгаж байсан байна. Удалгүй дээр дурьдсан Халх журам хуулийг хэлэлцэн тотоосон байна. Энэ хуулийг 1789 оноос дагаж мөрдөх нь харьцангуй багасжээ учир нь Манж нар гадаад монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичиг буюу дээр дурьдсан монгол цаазын бичгийг зохион гаргасантай шууд уялдаатай билээ. Халх журмыг халхын ноёдын оролцоотой баталсан учир зохицуулалт сайн явагдаж байсан юм. Монгол цаазын бичгийг зохион гаргасан нь монголыг манжийн эрх зүй болон төрийн нөлөөнд бүрэн автуулах алхмуудын нэг байлаа. Гэвч энэ алхмууд хэзээ нэгэн цагт бүр мөсөн бүдрэнэ гэдгийг манжийн цөөхөн хүн мэдэж байлаа. Манж нарын ХХ зуунд явуулж байсан “шинэ засгийн бодлого” нь монголчуудыг асаах дарь нь болж өгсөн юм. Энэ бодлогын агуулга нь Монголд хятад иргэдийг үй олноор шилжүүлэн суурьшуулах, хүн амыг хятадчилах, манж хятадын засаг захиргааны шууд нэг хэсэг болгох зэрэг байлаа . Энэ бодлого гарсны дараа бослогууд энд тэндгүй өрнөж байв. Ингэснээр Монголчууд манжийн эрх зүй болон төрийн нөлөөнд авталгүй манжаас салан тусгаар тогтнолоо дахин олж чадсан түүхтэй. Энэ тэмцэл өрнөлийн оргил цэг нь 1911 оны цагаагчин гахай жилийн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал байлаа. XVII зууны сүүлч үеэс XX зууны эхэн үе хүртэл 200 гаруй жил Монгол орон манжийн байлдан дагуулагчдын эрхшээлд нухлагдаж байв. Энэ үе бол Монголын түүхийн хамгийн гашуун зовлонт харанхуй үе байсан юм.Манж нар бол одоогийн Манжуурт нутаглаж байсан хамниган угсаатан бөгөөд XVI зууны сүүлчээр цэрэг-язгууртаны хүчирхэг улс болон бүрэлджээ. Манж нар богино хугацаанд зэргэлдээх орнуудаа түрэмгийлэн улмаар Монголын хаант улсуудыг эзлэн авав.Монголын феодалын улс манжид эзлэгдсэн түүний талхинд орсон нь хэдэн шалтгаантай байв. XVII зууны үед Монгол орон дотоодын феодалын бутралын уршиг, гаднаас манж, хятадын хаадын хагалан бутаргах хорт явуулгын улмаас Өвөр Монгол, Ар Монгол, Баруун Монгол (Ойрад) гэсэн гурван том хэсэг болон салж, тэдгээр нь бас дотроо олон жижиг феодалын эзэмшилд хуваагджээ. Эдгээр том, жижиг язгууртнууд бүх Монголын хаан ширээ болон өөр өөрсдийн биеэ даасан байдлын төлөө үргэлж тэмцэлдэж байсны улмаас Монгол орон дотоодын хямралд гүн автжээ.Улс орон нь доройтож, бас харийн аюул занал нүүрлээд байсан тэр нөрцөлд Монголын феодалууд эв нэгдлээ бэхжүүлж, түрэмгийлэгчдийн эсрэг нэгэн мөрний урсгалд нийлэн шийдвэр төгс тэмцэх ёстой байлаа. Цахарын Лигдэн хаан, Халхын Цогт хун тайж зэрэг хүмүүс үүнийг ухамсарлан нийт улс гэрийнхээ тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг уриалан тэмцэж байв. Гэтэл зарим феодалууд зөвхөн өөрсдийн явцуу ашгийг хичээн нийтийн тэмцэлд нэгдэхгүй, тус тусдаа тэмцэх, бууж өгөх зэрэг бодлого баримталж байсан нь тэмцлийн эрчийг сулруулж, хүчийг сарниулжээ. Манжийн байлдан дагуулагчид 1644 онд Хятадыг эзлэн авсан нь түүний эдийн засаг, цэрэг зэвсгийн их хүчийг Монголын эсрэг шууд дайчлан хөдөлгөх боломжтой болжээ.Манж нар улс төрийн элдэв луйвар аргаа цэрэг зэвсгийн давуу байдалтай хослуулсаар 1636 онд Өвөр Монголыг, 1691 онд Халх Монголыг, XVIII зууны дундуур Баруун Монгол (Ойрад) – ыг эрхэндээ оруулжээ. Тэд Монголыг эзлэн авсаны дараа ноёрхолоо бэхжүүлэхийн тулд Монголын уламжлалт хууль, засаг захиргааны зохион байгуулалтыг цөм хүчингүй болгон, өөрсдийн харгис засаг захиргааг чандлан тогтоож, манай ард түмний хүчээ нэгтгэн босч тэмцэхээс болгоомжлон тэдний улс төрийн нэгдлийг бутаргаж, хүчийг нь сарниулахад чиглэсэн олон арга хэмжээ авчээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд захирч, монголчуудаар өртөө, харуулын цэрэг, хүнд хүчир алба даалгах, манж хааны Монголоос дээрэмдэн авсан олон зуун мянган малыг үнэ хөлсгүй хариулган үржүүлэх, Ховдод байсан Манжийн дарангуй цэргийн хүнсний тариа тариулах, цэргийн албанд дайчлан мордуулах, мөнгөн татвар авах зэргээр малчин ардын хөдөлмөрөөр бүтээсэн баялгийг ховх сорон үгүйрүүлж байв. Жишээлбэл: зөвхөн Манжийн элч, төлөөлөгчид зорчиход зориулсан олон замын өртөөний зардалд жил тутам саяас доошгүй мал албадан гаргуулж байсны дотор гагцхүү зорчигчдын хүнсэнд 200,000 гаруй хонь хэрэглэж байжээ.Манжийн эрх баригчид шашныг бүх талаар дэмжин дэлгэрүүлж түүний тусламжтайгаар ард олныг мунхаруулан харанхуй бүдүүлэг хэвээр нь барьж, номхон боол болгон дарлахыг хичээж байлаа. Хүрээ хийд, лам нарын тоог хэтэрхий олшруулсан нь олон идэр эрийг бүтээлч хөдөлмөрөөс хөндийрүүлж, тус улсын хүн амын өсөлтийг сайтуулсны гадна үйл олон лам нарыг хооллож, хувцаслах, тэдний хурал номын бүх зардлыг бэлтгэн нийлүүлэх нүсэр хүнд албыг ард түмэнд давхар үүрүүлсэн юм.Монголын ард түмэн ингэж манжийн эрх баригчид, монголын феодал ноёд, лам нар гэсэн хэд хэдэн эзэнд нэгэн зэрэг үйлчлэх ганц зарц нь болоод зогссонгүй, бас хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэгчдэд давхар шулуулж үгүйрлийн балчигт лавшран шигдсээр байв. Манжийн засгийн газрын шууд ивээлээр Монголд нэвтэрсэн Хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэл монголын ард түмний хөлс, цусыг сорон тамирдуулж байлаа. Хятадын шунахай худалдаачид өр төлбөрийн хүүг 400 хувь хүртэл өсгөж Монгол орныг “баяжих, хөлжих алтан хайрцаг” хэмээн ичгүүргүй нэрлэж байв. Хятадын худалдаачид бүр гурван янзын жигнүүрийн туухайтай байсан бөгөөд хүнд туухайгаар нь бусдаас авах зүйлийг, хөнгөнөөр нь бусдад худалдах барааг хэмжиж, жинхэнэ туухайг мэхлэж болохгүй нөхцөлд хэрэглэж байв. Бас өөрсдийн барааг маш өндөр үнээр худалдаж Монголын түүхий эдийг туйлын хямд авдаг болсон байна. Манжийн эрх баригчдын шаардан тушаасан олон зүйлийн бачим түргэн албыг хугацаанд нь гүйцэтгэхийн тулд хошууны тамгын газар, аймгийн чуулгад арга буюу шахагдан хятад пүүсээс өндөр хүүтэй мөнгө зээлдэн авч алба залгуулна. Албаны энэ өрийг ч, харьяат ноёдынхоо хятад худалдаачдад тавьсан өрийг ч ардууд төлнө. Манжийн феодалууд, хятадын худалдаачдын шунахай эрх ашиг яваандаа нийлж нэг нь алба татвараар, нөгөө нь өр зээлээр Монгол орныг хамтран мөлжиж, ард түмнийг амь зуулгын хэдэн малаас нь хагацуулан сүйрлийн даваанд тулгаж байлаа.Гэвч Монголын ард түмэн гадаад, дотоодын давхар дарлалд дуугүй нухлагдан, ямагт толгой гудайн хүлцэж явсангүй, эрэлхэгээр босон тэмцэж, тэмцлийн туршлагаа баяжуулсаар байсан юм. Монголын ард түмний тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлээс хамгийн хүчтэй нь Ойрадын Амарсанаа, Халхын Чингүнжав нарын удирдсан 1755-1758 оны зэвсэгт бослого юм.1755-1758 оны зэвсэгт тэмцэл дарагдсан боловч монголын ард түмний түүхэнд гүн ул мөрөө үлдээн тэмцлийн сургамж дууриал болж, тэдгээр тэмцэгчдийн баатарлаг дүр ард түмний дунд мөнхөрөн алдаршжээ.Энэ үеийн ард түмний тэмцэл нэг талаар манжийн түрэмгийлэгчид, хятадын шунахай худалаачдын эсрэг, нөгөө талаар нутгийн авилгач ноёдын эсрэг чиглэж байв. Ардын тэмцлийн дотроос заргын хэлбэр ихэд дэлгэрчээ. Ардууд заргын бичигтээ манжийн хүнд алба, ноёдын авилгая шунахай зан, ёс бусын олон гувчуур, өөрсдийн амин зуулгын хүнд байдал зэргийг учирлан тоочоод алба татвар хөнгөлж, шунахай ноёдыг зайлуулахыг шаардаад, эцэст нь нэрсээ нарны цацраг мэт дугуйруулан бичдэг байв. Энэ нь толгойлогчоо харгис ноёдоос хамгаалсан хэрэг байв. Ноёнтойгоо заалдсан, үгүйрэн өр төлж чадахгүй болсон, худалдаачдын пүүсийг довтолсон ардуудыг эмнэг адууны сүүлээс чиргүүлж тасдуулах, элсээр чигжин алах, есөн эрүү тулгах, дөнгөлөх, эхнэр хүүхдийг нь өрөнд бодож худалдаачдад өгөх зэргээр харгисладаг байжээ.Тэгэвч мөлжлөг, харгислал нэмэгдэх тусам зовлон туулж хатуужсан монголын ард түмэн тэмцлийн эрчээ чангалан галд тос нэмэхийн адил дүрэлзэн боссоор байсан юм. XIX зууны сүүлчээс Манж гүрний сүр хүч бууран доройтож, феодалын нийгэм нь үндсээрээ ялзран хэврэгшиж, улмаар том империлист гүрнүүдийн түрэмгийлэлд өртөн тэдний хагас колони болон хувирчээ. Манжийн эрх баригчид энэ нөхцөлд яаралтай арга хэмжээ авав. Монголыг цусгүй колончилж, юуны өмнө хятадчилах зорилгоор үй олон хятад иргэнийг Монгол нутагт цутган оруулж, малын бэлчээрийг хагалан, тариалангийн талбай болгохоор үржил шим сайтай газруудыг булаан авч хятадуудад олгож эхлэв. Идээшилт газар шороо, төрөлх ард түмэндээ элгэн хайртай Монгол хүн харийн энэ доромжлол, дарангуйллыг хүлцэн тэвчих аргагүй болж, энд тэнд эсэргүүцлийн уухай дэгдэн, улмаар Монголын язгууртнууд ард түмэнтэйгээ нэгдэж эхэлжээ.1911 – 1912 оны Монголын ард түмний үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнөөр Монгол Улс ийнхүү тусгаар улсаа сэргээж чадсан нь манай ард түмний олон жилийн шаргуу тэмцлийн үр дүн байсан бөгөөд Монголын ард түмний түүхэнд гарсан нэгэн чухал ач холбогдолтой үйл явдал болсон юм. 1636 онд Алтан ургийн сүүлчийн хаан Лигдэн өөд болсноор Өвөр Монголыг эрхэндээ оруулж, 1691 онд Халхууд дагаар орсон юм. Ингэснээр Ойрадаас бусад Монголчууд Манж Чин Улсын бүрэлдэхүүнд оржээ. 1696 онд Манжийн түрэмгийлэлд Галдан хаан ялагдан нас барсан ч 1755 он хүртэл Зүүнгарын хаант улс тусгаар байсан. Ихэнх түүхчид Монголчууд 1691 онд Манжийн дарлалд орсон гэж үздэг боловч энэ нь эргэлзээтэй ойлголт юм. Учир нь одоогийн баруун Монгол буюу Ойрадууд тэр үед тусгаар улсын шинжээ хадгалж оршин байсан бөгөөд 1758 онд хүртэл энэ байдлаа хадгалж байсан гэж үзэж үндэстэй юм. 1636 онд Өвөр Монгол, 1691 онд Ар Монгол, 1755 онд Баруун Монгол Манжид эзлэгдсэн гэж үзвэл илүү зохистой мэт. Манжийн үеийн Монголд хамжлагат ёс тогтож, аливаа иргэншил үүсэх нь хаалттай байсан. 20-р зууны эхний Манжийн "Шинэ засгийн бодлого"-ыг Монголчууд зэвүүцсэнээр үндэсний үзэл сэргэж, нэгэнт нурж унах нь тодорхой болсон Чин гүрнээс тусгаарлахаар санааширч, Богд Жавзандамба хутагтыг нэгдэн нягтарч тусгаар улс болохоор самбаачилжээ. Халх Манжид эзлэгдсэн нь манж нар Өвөр монголыг эзлэн авснаар тэдний цэргийн хүч улам өсч, Манжийн төрийн гадаад бодлого нь Мин улсын эсрэг хандсан юм. Мин улс нь эдийн засгийн их нөөцтэй, хүн хүч цэргийн тооны хувьд Манжаас давуу учир түргэн гоомой хөдөлж болохгүй байв. Тиймээс юуны өмнө нэгтгэн авсан Өвөр монголын аймгуудад эрх нөлөөгөө бэхжүүлж, өөрийн цэргийн хүчийг монгол цэргийн хүчээр сэлбэх, мөн хятадтай байлдахдаа, ар талаа найдвартай бэхлэх зорилгоор Халхын хан нартай холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан юм. Халхын эрх баригчидтай найрсаг харилцах замаар Манжийн талаас ирэх аюулыг сааруулахыг оролдож байв. Өөрсдийн нь ашиг сонирхолд нийцэж байсан учир Манж нар Халхын эрх баригчдын энэ оролдлогыг хэсэг хугацаанд дэмжиж байв. 1636 оны өвөл Сэцэн хан адуу, тэмээ, булга зэрэг зүйлсийг өргөн, найрамдахыг хүссэний хариуд, 1637 оны 1 сард Манжийн Абахай хаан бэлэгтэй хариу элч илгээж байжээ. Мөн 1637 оны 3 сард Түшээт хан хоёр алтан нум, гурван мориор бэлэг хүргүүлэн, элч заран найрамдал холбоотой байхаа илэрхийлж байжээ.Манжийн эрх баригчид Өвөр монголыг эзлэхдээ эрх баригч давхаргынхантай нь худ ургийн барилдлага тогтоох, цол хэргэм өгөх, өгөөмөр шан харамжаар талдаа татах, айлган сүрдүүлэх аргыг хэрэглэж амжилтанд хүрсэн туршлагаа Халхтай харилцахдаа ч үргэлжлүүлэн хэрэглэснээр амжилт олсон юм.Хэдийгээр Өвөр монголын дараа Халхын шууд довтолгоогүй ч Хятадыг эзлэн авсны дараа энэ аюул нүүрлэн ирэх нь ойлгомжтой байсан юм. Тиймээс түүний богино хугацаанд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлж, цэргийн хүчийг нэмэгдүүлэх зэрэг зүйлийг хийх шаардлагын улмаас хугацаа хожих зорилгоор манжийн хаадтай найрамдалт харилцаа тогтоох, харийн түрэмгийллийг эсэргүүцэх хүчин бүрдүүлэх хариуцлага Халхын эрх баригчдад тулгарсан ажээ.Тийнхүү Манж нар харь улсыг довтлохдоо, ар талаасаа аюулгүй байх, нөгөө талаас монголчууд нь болзошгүй аюул нүүрлэн иртэл хүчээ сэлбэх гэсэн хоёр талын сонирхол нэгдэж нийгмийн харилцаа хэсэг хугацаанд намжуу байсан нь аль аль нь цаг хожих гэсэнтэй холбоотой байв.Тухайн үед Монголын их хааны эрх захиргаа нэгэнт унасан цаг тул Халхын улс төрийн амьдралд Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой, Засагт хан Субадай нар тэргүүлэх үүрэгтэй байсан юм. Халхын баруун гарыг Засагт хан Субадай зонхилон захирч байсан боловч Шолой Увашийн хөвгүүн хэмээгдэх Алтан хан хэмээгдэх Омбо-Эрдэнийн эрх нөлөө их байв. Алтан ханы эзэмшил нь баруун тийш Алтайн Урианхай, Красноярскийн хязгаар, зүүн тийш Сэлэнгэ, Тамирын эхэнд тулж байв. Түүний орд өргөө Увс нуурын сав газар байжээ. Алтан хан Засагт хантай өрсөлдөн, бие даасан бодлого явуулж байв. Тэр XVII зууны эхэн үеэс Орос улстай харилцаж, улс төр, эдийн засгийн холбоо тогтоож, нэлээд хэмжээгээр худалдаа арилжаа хийж байв.Мaнж нар Хятадыг байлдан эзлэхдээ, Халхын ноёдын үйл ажилгаанд зарим нэгэн хориг тавьсан юм. Үүнд, 1636 онд Манжийн Дээд Эрдэмт хаан Халхыг Хятадтай худалдаа хийхийг албан ёсоор хориглосон зарлиг буулгажээ. Энэ нь нэгд, Монгол-Хятадын хооронд холбоо тогтохоос сэргийлсэн, хоёрт, монголчууд худалдаалахдаа агт мориор голдуу арилжаалдаг учир хятадын цэргийн хүчин чадал нэмэгдэхээс болгоомжилсон хэрэг бололтой.Нөгөөтэйгүүр 1638 онд Манжийн хаан Халхын гурван ханыг жил бүр цагаан тэмээ нэжгээд, саарал морь наймыг Чингийн эрх баригчдад албан ёсны бэлэг хэмээн бариулах зарлиг буулгажээ. Ингэснээрээ манжийн хаан Халхын хан нарын эрх мэдлийг хязгаарлаж, эрхшээлдээ оруулахыг санаархжээ. Хэдийгээр монголд манжийн түрэмгийллийг хүчээр барьж зогсоох улс төрийн нэгдмэл хүчин байхгүй байсан ч харийн түрэмгийлэл илт нүүрлэсэн үед монголчууд удаа дараа нэгдэх оролдлого хийжээ.1970 онд Х.Пэрлээ Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутгаас үйсэн хуулиуд олсон нь үүнийг гэрчлэх чухал сурвалж болсон юм.XVI зууны сүүлч, XVII зууны эхээр Халхын ноёд удаа дараа чуулган чуулж дотоод, гадаад улс төрийн байдлаа хуулиар зохицуулахыг оролдож байсныг тэдгээр үйсэн хуулиас харж болно.Үйсэн дээр бичсэн тэдгээр хуулийн гол санаа нь дотоодын эвдрэл хямралын үүд хаалгыг хааж, төрйин нэгдлийг аль болохоор сахин хамгаалах явдал байв. Уг хуулиуд нь “хан хүн өөр зуур хэрэлдвээс,... ганц хошуугаар дайсанд мордож идвээс, ноёд биеэ алалцваас,... хатуу шийтгэж байхаар заажээ. Уг хуулиуд нэгэнт буй болсон дотоодын хямралыг гэтлэн давахын тулд Халхын хүчийг нэгтгэх бодлогыг тууштай явуулахыг тэр үеийн зарим зүтгэлтэн хичээж, Халхын улс төрийн хямралыг хууль эрх зүйн хүрээнд шийдэх гэсэн хэрэг байв.Халхын Сэцэн хан Шолой, Түшээт хан Гомбодоржийнд хоёр ч удаа биеэр хүрэлцэн очиж , шинэ төрөх хүүхэд нь хөвгүүн байвал, Халхын шашны тэргүүнээр өргөмжлөхийг зөвлөн, өөрийн Гэгээн цолоо өргөхөөр амлаж буцсан ба дараа Түшээт ханы төрсөн хөвгүүнд нутгийн дархчуудаар 3 төмөр бүстэй өлгий өгсөн байна.1639 онд Халхын ноёд Ширээ цагаан нуур хэмээх газар цугларч, Түшээт хан Гомбодоржийн 5 настай хөвгүүн Занабазарыг Халх Монголын шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Тийнхүү Занабазар нь монголын түүхэнд анхдугаар богд Жавзандамба буюу Өндөр гэгээн хэмээн алдаршсан юм.Ширээ цагаан нуурын чуулганд оролцогсод уг түүхт үйл явдлыг тохиолдуулан, Шар бөсийн орд байгуулсан нь Халхын их хүрээний үүсэл болжээ. Бас Халхын ноёд шинэ өргөмжлөгдсөн шашны тэргүүн Өндөр гэгээн өөрсдийн харъяатаас хувь өмч болгон өргөснөөр шавь хэмээх дахргын үүсэл тавигджээ.Тийнхүү Халхын шашны тэргүүнийг өргөмжилсөн нь шашны тугийн дор Халхыг нэгтгэх гэсэн оролдлого байсан юм.Мөн 1640 онд Халхын-Ойрадын ноёдууд Тарвагатайн улаан буурай гэдэг чуулган нийлж, цаг үеэ дүгнэж, Халх Ойрад эв эеэ хичээн, харийн түрэмгийллийг хамтын хүчээр давахыг уриалан тунхаглаж, тус чуулганаас монгол ойрдын Их цаазыг баталсан нь Манжийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэх бас нэгэн оролдлого байлаа.Тус чуулганд Халхын Эрдэнэ Засагт хан Субадай, Очирбат тулгар Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан аймгийн нөлөө бүхий том ноёд, хэмээх Төрбайх, Тэнгэрэй тойн нарыг зэрэг Халх Ойрдын Төр, шашны, рзүтгэлтэн болон Хөх нуурын монголчууд, Ижил мөрний гол Торгууын төлөөлөгчид бүгд 28 том ноёд оролцжээ. Тэдгээр ноёд нь тухайн үеийн монгол улсын төрийн айрамд гол үүрэг гүйцэтгэж байсан нөлөө бүхий хүмүүс байв.Тус чуулганы гол зорилго нь улс төрийн бутралыг давж, үндэсний нэгдлийг сэргээн бэхжүүлэх, харийн дайсны өнгөлөлзлийг тас цохих хэрэгт монгол угсаатны хамтын чармайлтаар зохион байгуулахад оршиж байв. Тийнхүү Халх,Ойрд хоёр нэгдэж, харийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэсэн боловч энэ явдал удаан үргэлжилсэнгүй.Тухайн үеийн монгол төр шашны зүтгэлтнүүд хууль цааз шашны төрийн хэмжээнд бүх талаас нь улсаа нэгтгэх гэж удаа дараа оролдсон боловч тэр үед монгол улс төрийн бутралыг даван туулах улс төр, эдийн засаг хараахан бүрэлдээгүй байсан учир уг оролдлого бүтээгүй юм.Халхын ноёд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлэх оролдого хийхийн зэрэгцээ Эеэр засагч хаан суугаад удаагүйг харгалзан, Манжийн хүчийг дотроос нь задлах, угсаа нэгтнээ харийн дарлалаас чөлөөлөх зорилгоор 1644 Өвөр монголын ноёд элч илгээж байсан байна. Үүний үр дүнд Сөнид аймгийн тэнгис ван Халхын ноёдын ятгалганд орж, харъяат ардаа дагуулан, 1646 оны хавар Сэцэн хан нутагт байснаа, 1639 онд өмнө зүг нүүн одож, Манжид дагасан байв. Тэнгис нь Манжийн хаантай ураг холбосон байв.Манжийн хаан Өвөр Монголнын эрх чин ван Тодоор удирдуулсан үлэмжихэн цэрэг хөдөлгөж, Тэнгисийг мөрдүүлжээ.Манж цэрэг Тэнгис ванг мөрдөж хөөсөөр 1646 оны 6 сарын орчим Янгирцагийн ууланд гүйцэж очиход тэрбээр Гүн Галуутай гэдэг газар эсэргүүцэн байлдсан боловч ялагджээ. Гэвч бууж өгсөнгүй, Халх нутгийн гүнрүү зугтаахад манжийн цэрэг хоёр өдөр шөнө мөрдөн хөөж, гурав дахь өдрийн өглөө Өтөг уулын орчим Тэнгисийг гүйцэн цохисон боловч тэрбээр мултарч амжжээ. Манж цэрэг Сөнид аймгийн цэрэгтэй Халхын Түшээт ханы нутагт Бурхант хэмээх газар дахин тулгаран байлдаж, Тэнгисийн хатан хөвгүүдийг баривчлан түүний ачаа хөсөг, арван мянга гаруй малыг олзолжээ. Энэ тулалдаанд Тэнгисийн хүү Дорж, Бат, Шажин нарын зэрэг олон хүн амь үрэгджээ. Тэнгис ван сүүлчийн хүчээ дайчлан зугатсаар Туул голын орчим Зажибулгийн газар ирэхэд нь Сэцэн хан Шолой өөрийн хүү Бямбад гучин мянган цэрэг өгч, Тэнгисийг өмгөөлөн байлдуулахаар мордуулахын хамт Түшээт хан Гомбодоржид эл хэрэгт туслахыг хүсч элч заржээ.Түшээт хан өөрийн үеэл дүү Рахуладай ноён, түүний хөвгүүд Абаху мэргэн нарт хорин мянган цэрэг захируулан, Сэцэн ханд хүч хавсруулахаар явуулжээ. Халхын цэрэг Зажибулагийн газарт анх удаа манж цэрэгтэй байлджээ. Энэ байлдаанд Халхын цэрэг ялагдаж, тулалдааны талбарт мянга илүү морь тэмээ орхиод ухарчээ. Тэнгис тулалдаанаас Сэлэнгийн зүг зугтаж амь гарсан бөгөөд Манж нар Халхын эрх баригчдаас түүнийг барьж өгөхийг шаардахад, тэд цааргалсаар жил гаруй хугацааг өнгөрөөжээ. Гэвч Тэнгис өөрөө 1648 оны орчим буруугаа хүлээж, дахин манжид захирагдсан нь Манж-Халхын харилцааг хурцатгахад нөлөөлжээ.Тэнгисийг дэмжихээр илгээсэн Халхын цэргийг бут цохиж ялалт байгуулсан ч 1646 оны эцсээр манж нар цэргээ Халхын нутгаас гаргасан юм. Учир нь манж нар тухайн үед халхад цэрэг дайны ажиллагааг үргэлжлүүлэх боломжгүй байсан юм. Энэ нь юуны өмнө маш их хүчин чармайлт гаргаж, хүн хүч хөрөнгө зарж байж эзлэн авсан Мин улсыг төвшитгөн тогтоох хэрэг хараахан дуусаагүй байсан болон Тэнгисийг нэхсэн тулалдаанд манжийн цэргийн хүч ихээхэн тарамдаад байсантай холбоотой. Хэрэв Халхад байлдааныг үргэлжлүүлвэл, Халх даяараа босон тэмцэж, улмаар түүнийг зогсооход ихэхэн хүч шаардахын дээр, Хятад улсад Манжийн эсрэг бослого тэмцэл гарч байсан учир хүчин мөхөсдөж, саяхан олсон Хятад улсаа ч алдаж болзошгүй эгзэгтэй байдалд байсан аж.Халхын хан нар Манжийг эсэргүүцэн тэмцэхдээ, Өвөрлөгч хошуудын зүгээс дэмжлэг авах оролдлого нь тийнхүү бүтэмжгүй болсон ч зорилгоосоо ухраагүй юм. 1647 онд Засагт хан Субадай манжийн бодлогыг шууд эсэргүүцэн захидал илгээж байсан ба Манжид дагаар орсон хүмүүсийг буцаахыг Халхын ноёд нэхэмжлэн шаардаж байв. Бас Халхчууд Орос улсын зүгээс дэмжлэг олохыг хүсч, 1647-1649 онд Сэцэн хан Шолой Москвад элч мордуулж байжээ. 1646 онд Түшээт ханы ойр төрлийн эрх Цөхүр ноён манжийн захиргаанд ороод байсан Баарин аймгийг уулгалан, үлэмжхэн тооны хүн малыг олзлон авчээ.1650 онд Засагт хан Омбо-Эрдэнэ тайж хөх нуурын орчим газрыг ав хийх нэрийдлээр уулгалж байсан ажээ.Халхын талаар явуулах Манжийн төрийн бодлого нь Хятадыг эзлэн авсан 1644 оноос буюу Нурхаачийн ач Фулинг Чин улсын хаанд өргөмжилсөн үеэс эрс өөрчлөгдсөн юм. Учир нь Хятадыг байлдан эзлэхдээ, ар талаасаа довтлуулахгүйн тулд хэсэг хугацаанд Халхтай бэлэг бүхий элч солилцож, найртай харилцахад хүрсэн бөгөөд Хятад улсыг эзлэх зорилгоо биелүүлэсний дараа манжийн цэрэг улс төр, эдийн засгийн хүчин чадал үлэмж нэмэгдсэндээ эрдэн, Манжийн зүгээс Халхад өөрийн бодлогоо тулган шаардах нь давамгайлах хандлагатай болов.Манж нар Мин улсын эзлэн аваад, эхний хэдэн жил дотоод байдлаа төвхнүүлэн бэхжүүлж авсны дараагаас буюу 1648 оны үеэс Халхтай холбоотой асуудлыг хүчээр шийдэхийг, тулган хүлээлгэхийг илт оролдох болжээ.Сөнид аймгийн хэрэг явдлаас Халхчууд нэгэн санаатай, нэгдмэл хүчтэй байгааг мэдэж авсан Манжийн эрх баригчид Халхын талаар явуулах бодлогоо тэдний нэгдэл хүчийг задлан сарниулахад чиглүүлжээ.Эеэр засагч хаан 1647 онд Засагт хан, 1648 онд Түшээт хан, Сэцэн хан нарын элчийг тус тус хүлээн авахгүй буцаасан атлаа мөн 1648 оны намар Халхын Сайн ноёны дээд өвөг Данзан ламын элчийг зориуд найрсагаар хүлээн авчээ. Энэ нь Түшээт хан, Сэцэн ханыг Манжийн эсрэг зэвсэг барин тэмцэснийг зэмлэн эрх сүрээрээр далайлгах хэрэг байснаас Гадна Халх эрх баригч ноёдын хооронд яс хаяж хөсөрдүүлэн нэг хэсгийг нь талдаа хахуулдан татаж, нөгөөг нь эсрэг хүч болгон, хооронд нь тэмцэлдүүлэх гэсэн бодлого байжээ.Байдлыг хурцатгахгүйн тулд Түшээт хан, Сэцэн хан нарыг төлөөлж, засагт хан манжийн эеэр засагч хаантай биеэр очин уулзжээ. Засагт хан тийнхүү чармайлт гаргаж, Халх болон Манжийн хааны хороондын харилцааг хэлэлцээрийн замаар зохицуулах гэсэн боловч тодорхой үр дүнд хүрсэнгүй. Харин Манжийн хаан хариуд нь Халхын хан нар хөвгүүд, дүү нараа Манжийн хааны ордонд ирүүлэхийг шаардсан юм. Энэ нь тэд нарын хүүхэд, дүү нарыг барьцаа болгон авах гэсэн хэрэг тул Түшээт хан, Сэцэн хан нар зөвшөөрсөнгүй. Манжийн хаан өөрийнх нь шаардлагыг хүлээн аваагүйд хорсож, Халхад элдвийн шахалт, хавчилт үзүүлэхийн зэрэгцээ Халхыг дотроос нь хагалан бутаргах үйл ажиллагаа улам бүр эрчимжүүлж зарим үр дүнд хүрчээ.1651 онд Халхын Түшээт хан, Сэцэн хан нар 1000 морь, 100 тэмээг Манж хаанд өргөн, жилийн амгаланг айлтгаж найрамдахыг хүсчээ. Энэ нь Тэнгисийг дэмжиж, Манжийн цэрэгтэй шууд зэвсэглэн байлдаж байсныг бодвол, буулт хийсэн хэрэг боловч Манж нарын Халхад явуулж бодлого эрчимжиж буй үед ямар нэгэн зүйлээр шалтгаалан Халхад цэрэглэн орохоос сэргийлсэн бололтой. Чухам ямар шалтгааны улмаас Халхын дотоод хагарал гаргасныг дурдаагүй боловч 1653 онд Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Бунтир албат харъяатаа авч, Манжийн хаанд дагаар орсонд түүнийг засаг чин ван өргөмжилж Чулгаалт хаалганы гадна нутаглах газар олгожээ. Энэ нь Бунтир бол Халхын анх удаа Манжийн талд урван орсон этгээд юм. Үүнээс үзвэл, Халхын ноёд дотроо хагаралдаж, зарим нь Манжийн түрэмгий бодлогыг сөрөн зогсож байхад, нөгөө зарим нь Манжийн хааны сайхан амлалт, зэрэг хэргэм, шан харамжинд татагдан дагаж орохыг санаархах болсон байна.Сэцэн хан, Түшээт хан нар Бунтирыг буцааж нэхэмжилсэн боловч Манжийн зүгээс эрс эсэргүүцэн няцаасан юм. Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой хан хүчинд автагдан, зарим талаар буулт хийн, Манжтай найрамдах бодлогыг явуулж байсан боловч харин шууд дагаж орохыг хүсэхгүй байсан юм.Манжийн зүгээс Халхын дотоод хэрэгт хутгалдан орох нь улам бүр нэмэгдэж, элдэв шахалт хавчлага чангарч байх тэр эгзэгтэй үед Сэцэн хан Шолой 1652 онд, Түшээт хан Гомбодорж 1655 онд удаа дараа нас барсан нь Халхын улс төрийн байдалд ноцтой хохирол учруулжээ.Монголын түүхийг үечлэх нь Монголын эзэнт гүрний үе. Энэ үеийг хоёр байдлаар тусгайлан авч үзэж болно. Эхнийх нь Язгуур Монгол гүрний үе буюу Өгэдэй хаанаас хоёр хаант Монгол гүрэн буюу Хубилай, Аригбөх хаад хүртэлх Их Монгол улсын үе юм. Язгуур Монгол гүрэн 1229-1271 онуудад оршиж байв.Уг үеийг төр барьсан их хаадын он дарааллаар нь- Өгэдэй хааны үеийн Монгол гүрэн буюу Их Монгол улс- Гүюг хааны үеийн Монгол гүрэн буюу Их Монгол улс- Мөнх хааны үеийн Монгол гүрэн буюу Их Монгол улс- Хоёр хаант Монгол гүрэн буюу Хубилай, Аригбөх хаадын үеийн Монгол гүрэн хэмээн тухайлан үзэж болно.Чингис хааны үндэс суурийг нь тавьсан нүүдэлчдийн эзэнт гүрэн Өгэдэй хааны үед төгөлдөржин тогтсон бол Гүюг ба Мөнх хаадын үед Монгол гүрэн нүүдэл ба суурьшмал иргэншил хосолсон дэлхийн хэмжээний эзэнт гүрэн болон хөгжсөн ажээ. Хубилай гол өрсөлдөгч Аригбөх хааныг 1264 онд цэргийн хүчээр дарж хаан болсон бөгөөд тэр үе хүртэл буюу 1260-1264 онуудад Их Монгол улс хоёр хаантай байв. Харин 1271 онд Хубилай хаан “Их Монгол улс” гэх нэрийг халж, “тэнгэр тэргүүн их” гэсэн утгатай Их Юань улсыг байгуулснаа зарласан ажээ.Хоёрдахь үе бол Монголын аугаа эзэнт гүрэн биеэ даасан эзэнт улсуудад хуваагдан оршсон үе юм. Эл үеийг газарзүйн байрлал болон харъяалал, угсаа залгамжлалын байдлаар нь хэдэн хэсэгт ялгаж, тусгайлан судалсаар ирсэн билээ. Эдгээр нь- Монголын Юань улс буюу Хубилайн угсаа залгамжлал- Монголын Алтан ордны улс буюу Зүчийн угсаа залгамжлал- Монголын Цагадайн улс буюу Цагадайн угсаа залгамжлал- Монголын Иль хаадын улс буюу Хүлэгү-гийн угсаа залгамжлал болох юм.Тэрхүү Монголын бие даасан эзэнт улсуудын үеийг 1271-1368 оноор авч үзнэ. Их Монгол улс, эзэнт гүрний түүх судлалын тэргүүлэх эрдэмтдийн нэг Ш.Бира абугай Монгол улс хэрхэн хөгжиж, хувьсаж ирсэн түүхийг1. Монголд тулгар улс буюу эхэн үеийн улс буй болсон үе (1206-1227)2. Монголын эзэнт гүрэн буюу хөгжингүй улсын төлөвшлийн үе (1229-1259)3. Монголын эзэнт гүрний өрнөлтийн үе буюу Монголын Юань улсын үе (1260-1368) гэсэн үндсэн 3 үед хуваан үзжээ. Энд хэдэн эргэлзээтэй зүйл байгаагийн зарим нэгийг дурдваас, 1206 онд Монголд анхны тулгар төр байгуулагдаагүй, харин нэгдсэн Монгол улсыг байгуулсан , 1260-1264 онд Их Монгол улс Аригбөх ба Хубилай гэсэн хоёр хаантай байсан, Юань улс 1260 онд бус албан ёсоор 1271 онд байгуулагдсан, бас Их Юань 大元 улс нь Монголын эзэнт гүрний өрнөлтийн үе бус, харин гудайлт, бууралтын үе гэлтэй. Учир нь хууль бусаар хаан ширээг булаасан Хубилайг эсэргүүцэн бослого гаргаж тэмцсээр байсан язгуур Монгол нутгаа 40 орчим жил бүрэн захирч чадахгүй байсан Юань улсыг Монголын эзэнт гүрний өрнөлтийн үе гэхэд нэн төвөгтэй. Тэдний Юань улсын эсрэг эл тэмцэлд нэг үе Цагадайн улс ч нэгдэн орсон байсан байв. Мөн Алтан ордон, Цагадайн, Ил хаадын гэсэн улсуудыг бүхэн орхисон алдаа байна.Тэр үед язгуур Монгол нутаг Их Юань улсад багтаж байсан агаад их хаадын төвийн үе залгамжлалын үүднээс Юань улсыг төв улс, монголчуудын байгуулсан Алтан ордон, Ил хаадын зэрэг бусад улсыг нь түүний хараат түшмэг улс хэмээн тооцсоор ирсэн юм. Тэдгээр улсууд ч эхэндээ Их Юань улсад ёс төдий боловч захирагдаж байв. Харъяалагдах газар орны нутаг дэвсгэрийн хэмжээ, эдийн засгийн бааз суурь зэргээрээ Юань улс бусад улсуудаас арай илүү байсан байж ч магадгүй. Харин энэ байдал удаан үргэлжлээгүй бөгөөд XIV зууны эхэн үеэс дээрх улсууд бүрэн биеэ дааж тусгаарласан билээ. Энэ бүхнээс үзэхэд, Их Монгол улс хэд хэдэн бие даасан бага улсуудад хуваагдсан үеийг Монголын эзэнт гүрний оргил үе хэмээх нь түүхэн үнэнд харшилна.Монголын эзэнт гүрний үеийг 1229 онд Хэрлэний Хөдөө аралд Өгэдэйг Их Монгол улсын хаанд өргөмжилсөн үйл явдлаар эхлүүлж, 1368 онд Их Юань улсын сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр Бээжингээс цугтан гарсан хэрэг явдлаар төгсгөж байна. * * *XIV-XVII зууны Монгол улсын үеийг судлаачид “Мин улсын үеийн Монгол”, “Улс төрийн бутралын үеийн Монгол”, “Ар Юань улс”, “Умард Юань улс” гэх зэргээр нэрийдэж томъёолсоор ирсэн билээ. “Мин улсын үеийн Монгол” гэдэг нь Хятад төвийн үзлийн үүднээс гарсан нэрийдэл хийгээд монголчуудыг Хятадад оршиж байсан Мин 明朝 улс (1368-1644)-ын хавсарга байдлаар авч үзсэн дээрэнгүй, доромж нэр юм. Чингэж нэрлэснээр Монгол нь тусгаар тогтносон улс бус, Мин улсын хойд талаар оршдог хэсэг эзэмшлүүд гэж ойлгогдоно. Монгол, Хятадын хоорондох худалдааг хүртэл “алба барих” хэмээн гуйвуулан томъёолдог нь ч Хятадын их гүрний дээрэнгүй үзэлтэй холбоотой. Бодит байдал дээр Монгол нь биеэ даасан, бүрэн эрхт улс байв.“Улс төрийн бутралын үеийн Монгол” гэдэг нь анх Монгол–Оросын түүхчдийн гаргаж ирсэн нэр томъёо бөгөөд судалгааны ном зохиолд машид тархаж, бараг тогтсон зүйл билээ. Өгүүлэн буй үеийн Монголын нийгмийн түүхийг зөвхөн улс төрийн үйл явц, хандлагаар нэрийдэх нь ихэд өрөөсгөл юм. Аливаа нийгмийн амьдрал олон талтай бөгөөд улс төр, эдийн засаг, соёл боловсрол, хууль зүй, шашин шүтлэг, оюун санаа, нийгмийн давхраажилтын байдал зэрэг илрэл, үйл явцуудаас бүрдэж байдаг. Иймд нийгмийн амьдралын зөвхөн нэг үзэгдэл, илрэлийг дөвийлгөн хэтрүүлж, түүгээр бүхэл бүтэн түүхэн үеийг төлөөлүүлэн томъёолж тодорхойлох нь агуулга ба хэлбэрийг зөрчилдөхөд хүргэдэг.Монголчууд улс төрийн талаар тархай бутархай байсан тэр үед хувь ноёд язгууртнуудын эзэмшил дэх эдийн засгийн байдал сайжирч, соёл урлаг боловсрол хөгжиж, нийгмийн оюун санаанд шашин шүтлэгээ дагасан эерэг өөрчлөлт бий болж байв. Бид XVI зууны Монгол улсыг соёл боловсролын хөгжлийн байдлаар нь “Сэргэн мандалтын үеийн Монгол” гэж нэрлэж болох талтай ч энэ нь нийгмийн амьдралын бусад талуудыг бүрэн харуулж төлөөлж чадахгүй тул ингэж нэрлэхгүй нь мэдээж хэрэг юм.Эдгээр алдаатай байдлаас зайлсхийх гол арга бол түүхэн он цагийн хязгаараар нэрийдэх явдал юм. Ингэнэ гэвэл уг түүхэн үеийг “XIV-XVII зууны Монгол улсын үе” хэмээн нэрлэнэ. Нөгөө нэг арга нь тухайн үеийн хууль эрх зүйн баримт бичигт тэмдэглэгдсэн улсын нэрээр нэрийдэх явдал юм. 1640 онд баталсан “Их цааз” хуулийн эхэн хэсэгт “dцčin dцrben qoyar-un noyad ekilen jokiyaba” (Дөчин дөрвөн хоёрын ноёд эхлэн зохиов) хэмээн өгүүлдэг нь тухайн үеийн Монгол улсын албан ёсны нэрийг дурдсан хэрэг бүлгээ. “Дөчин, дөрвөн хоёр–dцčin dцrben qoyar” гэдэг улсын нэрийг анх Монголын алдарт түүхч Саган сэцэн өөрийн зохиолдоо баримталсан билээ.“Ар Юань улс” буюу “Умард Юань улс” гэдэг нэр нь мөн л Хятадын түүхчдийн баримталдаг үзэл баримтлалын нэг юм. Хятад дахь монголчуудын засаглал унаж, эх нутагтаа ирснээс хойш 20 хүрэхгүй жилийн зурвас үед хэрэглэж байсан “Хойд Юань улс” гэдэг нэрээр бүхэл бүтэн 200 гаруй жилийн түүхэн үеийг нэрийдсэн алдаатай юм. Монголчууд ялагдлаа хүлээн зөвшөөрөхгүй, эргэж довтлон Их Юань улсыг сэргээн тогтоохыг зорьж байсан тул улсдаа түр зуур “Хойд Юань” гэдэг нэр өгсөн байв. Хэргийн явцаар тавьсан зорилгодоо хүрэх цэрэг ба эдийн засгийн боломж үгүй болсноор энэ санаархлаа орхисон юм. Гүйличи хаан (1402-1408)-ы үеэс “Хойд Юань” нэрийг халж Татар буюу Монгол хэмээн нэрлэх болсон байдаг.Энэ үеийн Монголыг эдгээр элдэв зохиомол, гуйвуулсан, доромж нэрээр бус, “XIV-XVII зууны Монгол улсын үе” эсэхүл “Дөчин, Дөрвөн хоёрын Монгол улс” гэсэн нэрээр нэрийдэх нь зүйтэй болов уу.“Дөчин дөрвөн хоёрын” Монгол улсын үеийг урьд өмнө нь 2 үе болгож ирсэн билээ. Тэр нь 1. Билигт хаанаас Мэргүрис үхэгт хаан хүртэлх үе 2. Мэргүрис үхэгт хаанаас эхэлсэн “Бага хаадын үе” юм.Мэргүрис үхэгт хаан (1455-1456)-ыг Мин улсын албан түүх “Мин ши” (明史)-д “Бага хаан” – xiao wang zi – шяо ван зы – 小王子 хэмээн тэмдэглэснээр “Бага хаадын үе” гэсэн нэрийн үүсэл тавигдсан юм. Гэхдээ энэ нь Хятадын Мин улсын түүх судрын мэдээнд тулгуурласан үечлэл тул шүүмжлэлтэй хандаж эргэж нягтлах хэрэгтэй болдог. Үүний энгийн нэг жишээ гэвэл, бүх Монголыг нэгтгэн захирч байсан Даян хааныг бага хаан хэмээн үзэх нь түүхийн үнэнд нийцэхгүй юм. Тус үеийг төр барьсан хаан тус бүрээр нь дэлгэрүүлэн үзвэл сонирхолтой дүр зураг гарах нь гарцаагүй. Харин олон хаад богинохон хугацаанд төр барьсан хийгээд тэдэнд холбогдох мэдээ сэлт харьцангуй бага тул чингэх нь ихэд хүндрэлтэй ажээ.Дээрхээс арай өөрөөр, хоёр янзаар бас үечилж болох юм. Юуны өмнө тухайн үеийн Монгол улсыг1. “Хойд Юань улс”-ын үе (1370–1388) 2. “Дөчин, дөрвөн хоёрын” Монгол улсын үе (1388 оноос 1520-иод он) 3. Биеэ даасан бага улсуудын үе (1520-иод оноос хойш) гэсэн 3 том үед хувааж болох талтай.Монголын хаад эхэн үедээ Хятад дахь ялагдлаа хүлээн зөвшөөрөөгүй хийгээд эргэж Юань улсыг сэргээн тогтоохыг чармайж байсан тул түр хугацаанд Юань улсын төр арын нутагтаа ирсэн хэмээн “Хойд Юань улс” гэсэн нэрийг анх Билигт хаан (1370-1378) авч хэрэглэжээ. Энэ талаар Монголын түүхч Рашпунцаг “Тэндээс Шуньди хааны хальсны хойно, хунтайж Аюушридара гучин дөрвөн насандаа, цагаан нохой жил Инчанфу хотноо хааны их тавцанд залгамжлан сууж, Хойд Юань улс хэмээн нэрийдээд хотол Монгол улсаа эзлэн суув” хэмээн өгүүлсэн байдаг.Хожим Төгстөмөр Усхал хаан (1378-1388) алагдснаас хойш Монголын язгууртнуудын Юань улсыг сэргээх тогтоох санаархал бүтэхгүй нь тодорхой болсон агаад уг нэрийг хэрэглэхийг больж, Монголын үндсэн хоёр хэсэг болох дөчин түмэн зүүн Монгол, дөрвөн түмэн Ойрад буюу баруун Монголын нэрээр нэрлэгдсэн “Дөчин, дөрвөн хоёрын” Монгол улсын үе эхэлдэг.Улмаар Монгол дахь улс төрийн тогтворгүй байдал, хаант төрийн хүчин чадал суларсан, салан тусгаарлах хүчний идэвхжил зэргээс шалтгаалан “Дөчин, дөрвөн хоёрын” Монгол улс харьцангуй биеэ даасан хэд хэдэн бага улсуудад хуваагдан задрах үйл явц эхэлжээ. Батмөнх даян хаан нас барсны дараахнаас биеэ даасан бага улсуудын үе эхлэх бөгөөд тэдгээр нь Ойрад Монгол, Халх Монгол, Өвөр Монгол, Хөх нуурын Монгол, Хотгойдын Алтан ханы улс зэрэг юм. Харин Буриад монголчууд Халхын, Ижил мөрний монголчууд Ойрад Монголын хараат түшмэг байдалтай оршиж байв. Мөн XIV-XVII зууны Монгол улсыг үүнээс арай өөрөөр, доорхи байдлаар 2 үе болгон авч үзэж болох юм. 1.Билигт хаанаас Элбэг хаан хүртэлх нэгдсэн улсын үе. Энэ нь 1370-1402 он буюу Билэгт хаанаас Элбэг нигүүлсэгч хаан хүртэлх үеийг хамарна. Монголын Юань гүрний үеэс эхлээд биеэ даах байдалтай болж ирсэн ойрадууд их хаанд захирагдахын эсрэг байсаар ирсэн хийгээд тэд Элбэг хааны үйлдсэн бурангуй хэргээр шалтаглан бүрмөсөн тусгаарлан салсан ажээ. Тийнхүү энэ үеийн төгсгөлөөр Монгол улс зүүн, баруун хэмээсэн хоёр хэсэгт хуваагдсан юм.2.Тогоон тайшаас Түмэн хаан хүртэлх улс төрийн нэгдлийг сэргээх тэмцлийн үе. Ойрадын Тогоон тайш, түүний хөвүүн Эсэн тайш, Мандухай сэцэн, Даян хаан, жонон Алтан хаан, Түмэн засагт хаан нарын Монголыг нэгтгэн захирах талаар явуулсан бодлого, үйл ажиллагааг үүнд хамааруулан үзнэ. Тэдгээр хүмүүсийн бүх Монголыг нэгтгэн захирах хувийн хүсэл санаархал нь нийт Монголын түүхийн тавцан дээр дэвшилтэт үйл ажиллагаа болж харагддаг жамтай. Тус хугацаанд нэг талд, нэгдлийн төлөөх үйл явц явагдаж байхад нөгөө талд, задралын үр хөврөл түүнээс ч дутуугүй эрчтэй өрнөж байв. Гэхдээ Даян хаанаас хойш Монгол улс дахин нэгдмэл байж чадаагүй юм.Тэр үед Монголыг улс төрийн болон шашин–оюун санааны талаар нэгтгэн захирах хэмээсэн хаад ноёдын бодлого, үйл ажиллагаа хэсэг үе амжилт олж байсан боловч биеэ даан хүчирхэгжсэн ноёд язгууртнууд нэгдсэн төрд захирагдахыг хүсэхгүй, байнга салан тусгаарлахын төлөө байв. Энэ бүхний эцэст Монгол харьцангуй биеэ даасан Өвөр Монгол, Халх Монгол, Буриад Монгол, Хөх нуурын Монгол, Ойрад Монгол, Хотгойдын Алтан ханы улс гэсэн хэдэн том эзэмшил–улсуудад хуваагдан жижгэрэв. Тэдгээрээс Буриадаас бусад нь нэгэнт биеэ даасан улсын шинжтэй болсон байв.“Дөчин, дөрвөн хоёр”-ын Монгол улсын үеийг 1370 онд их ор залгасан Билигт хаан Аюуширдара-гаас эхлүүлэн Монголын сүүлийн хаан Лигдэн нас барж, Өвөр Монгол Манжид эзлэгдсэн 1636 он, 1689 онд Хаант Оросод эзлэгдсэн Буриад Монгол, 1691 онд Халх Монгол Манжид дагаар орсон, 1723 онд Хөх нуурын Монгол, 1755 онд Ойрад Монгол Манжид эзлэгдснээр дуусгана. Монголын түүхийн дунд үеийг төр улсын шинж чанараар нь –Монголын түрүү төр улсын үе, –Монголын төгөлдөржсөн төр улсын үе гэсэн хоёр том үе болгож болно. Монголын түрүү төр улсын үе 1130-аад оны үед Хабул хааны байгуулсан Монгол улсаас 1206 онд Чингис хааны байгуулсан нэгдсэн Монгол улс хүртэлх үеийг хамарна. Тэр үеийн Монгол улс хэмжээгээр бага хийгээд төрийн үндсэн шинжүүд нь бүрэн гүйцэд төлөвшөөгүй байсан тул тийнхүү түрүү төр улс хэмээн үзнэ.Монголын төгөлдөржсөн төр улс нь 1206 оноос XVII зуун хүрнэ. Чингис хаан төрийн үндсэн бүтцүүдийг зохион байгуулснаар жинхэнэ ёсоор төр улсын шинж бүрдэн тогтсон юм. Өгэдэй хааны үеэс Монгол төрийн бүтэц улам боловсронгуй болж, Эзэнт гүрэн жинхэнэ ёсоор байгуулагдсан билээ. Монголын эзэнт улс унасны дараагаас Монголын нэгдмэл төр удсангүй задарч, биеэ даасан бага улсууд бий болсон билээ. Монголын уламжлалт түүх бичлэгт XVII-XX зууны эхэн үеийн Монгол орон буюу Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол орныг түүхийн дунд үед багтаан үзсээр ирсэн юм. Дэлхий нийтийн түүхийн үечлэлтэй уялдуулан авч үзвэл Манжийн эрхшээлийн үеийг Монголын түүхийн шинэ үед оруулах нь зохистой юм.Энэ үеийн түүхийг үндсэнд нь гурван үе болгон судлах ёстой. Чухамхүү ингэж Манжийн төрийн бодлого хэрхэн өөрчлөгдөж байсныг цаг хугацааны хувьд ялгавартай авч үзэхгүйгээр тус түүхэн үеийг үнэн зөв тодорхойлж, ойлгож чадахгүй. Аль нэг богинохон үеийн хэрэг явдлаар бүхэл бүтэн үеийг төлөөлүүлэн авч үзэх нь алдаанд хүргэнэ.1.XVII-XIX зууны дунд үе хүртэлх Монгол орон. Энэ үеийн Манжийн төрийн бодлого нь монголчуудыг уламжлалт аж төрөх байдлаар нь байлгаж, хэрэгтэй цагт ашиглах, түшиг тулгуур болгох зорилго бүхий байв. Чингэхдээ нийт монголчуудыг хошуу, чуулганы зохион байгуулалтанд оруулж засаглан захирав. Монголыг хууль зүйн үүднээс баримтлан захирах шаардлагаар хууль–эрх зүйн дарангуйлах тогтолцоог бий болгов. Монгол нутагт уул уурхай нээх, газар хагалахыг хориглож, худалдааны хятад иргэдийг зөвхөн тодорхой зөвшөөрөл, хугацаагаар орохыг зөвшөөрч байв.2.XIX зууны дунд үеэс XIX зууны төгсгөл хүртэлх Монгол орон. Манжууд Хятадад улам бүр уусч, хааны ордон дахь хятад түшмэд олшрохын хэрээр Манжийн бодлого аажмаар Хятадын бодлого болон хувирч ирэв. Энэ үед Монголын талаарх Манжийн төрийн бодлого алгуур өөрчлөгдөж, Монголын талаар тавьсан элдэв хөнгөлөлтүүд суларчээ. Монгол газар хятадууд олноороо хараа хяналтгүй орж ирэх болсон. Монгол орныг Хятадын худалдаа–мөнгө хүүллийн сүлжээ бүрхэж, хүн амын дийлэнх хэсгийг өртөн болгосноор Монголын нийгэм–эдийн засгийн хөгжлийг улам бүр боогдуулах болжээ.3.XIX зууны сүүлээс XX зууны эхэн хүртэлх Монгол орон. Үүнд Монгол оронд Манжийн шинэ засгийн бодлого явагдсан цаг хугацааг хамруулан авч үзнэ. Улс төр, эдийн засаг, соёлын гэсэн үндсэн гурван чиглэлээр өрнөсөн “Шинэ засгийн бодлогын” Монголд дахь хэрэгжилт нь харгис, сөрөг нөлөөтэй байв.Монголчуудын малын бэлчээрийн зарим хэсгийг хурааж, худалдан авч, газаргүй ядуу олон мянган хятадуудыг зохион байгуулалттайгаар оруулан суулгаж, тэдний амьдралыг өөд татах нь язгуур Манжийн төрийн бус, харин мөн чанартаа Хятадын төрийн бодлого юм. Монголын язгуураас оршин амьдарч ирсэн үндэс суурийг устгах аюултай энэ бодлого монголчуудын үндэсний ухамсрыг сэргээж, тусгаар тогтнолын төлөө босон тэмцэхэд хүргэсэн юм.Дээрх гурван үеийг хураангуйлан томъёолбол, эхэн үед Монголын талаарх Манжийн төрийн бодлого явагдсан бол удаад нь Манж–Хятадын бодлого явагдсан үе, төгсгөлийн үед нь Монголын талаар Манж нэртэй Хятадын төрийн бодлого явагджээ. == Манжийн эсрэг тэмцэл == {{Main|Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл|Зүүнгарын хаант улс}} == Манжийн үеийн шашин, соёл == Дэлхийн улс орнууд хоорондоо дайтан эзэлж, эзлэгдэх явдал олонтоо тохиолдож байсан бөгөөд эзлэн авсан орныхоо талаар өөр өөр бодлого явуулж байжээ. Манжийн төр монголчуудад эхлээд илүү эрх өгч байсан ч аажим аажмаар эрх чөлөөг нь хумин боомилж номхон хүлцэнгүй, өөрийн гэсэн үзэл, түүх соёлгүй үндэстэн болгох бодлого явуулжээ. Тухайлбал сур харвааг өөрчлөн богино зайд (45 нум зайд буюу 75-80 м)<ref>[http://www.24tsag.mn/content/35726.shtml Наадмын тухай таны мэддэггүй зүйлүүд]</ref> харвадаг болгох, харваачдад бага шагнал өгдөг болгох, монгол бүжгийг хориглох бодлого явуулж байв. == Манжийн үеийн эдийн засаг == [[Файл:Zer-goo-cha, Governor of Miamatchin (i.e., Maimachin) LCCN99615503.tif|thumb|1727 Хоёр улсын хилийн хооронд зарга шүүдэг ийм Заргачийн яам гэж байгуулсан [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Наймаа хот]] онд байгуулагдсан<ref>[http://selenge.gov.mn/beta/3/item/16 ЭРДЭНЭ ВАНГИЙН ХОШУУ ХИЙГЭЭД СЭЛЭНГЭЧҮҮД]</ref>]] 18 дугаар зууны эхэн үед Монголд бөөний худалдаа байсангүй. Гагцхүү жижиглэнгийн худалдаа ноёрхож байлаа. Жижиглэн худалдаа нь таваар мөнгөний харилцаа хөгжиж, үндэсний худалдаачид төрж гараагүй, зам харилцаа муутай нүүдлийн мал аж ахуйтай монголын нөхцөлд таарсан байжээ. Энэ нөхцөл шалтгааны улмаас Ар Монгол дахь хятад худалдааг хязгаарлан барьж байх гэсэн Манжийн засгийн газрын бодлого газар дээрээ тэр бүр биелэгдэхгүй задгайрч, хятадын худалдааны нөлөө хүрээ байнга өссөөр, 18 дугаар зууны эцэс болоход хошуудаар одож худалдаалах нь нилээд түгээмэл болж, зарим хошуунд гэр майхан барьж суурьшин, байнга худалдаалах явдал үзэгдэх болсон байна. 18 дугаар зуун бол Ар Монгол дахь хятадын худалдааны зохион байгуулалт, мөлжлөгийн үндсэн арга, худалдаалах хэлбэр нь төлөвшиж, улмаар Монголын эдийн засагт нэвтэрч бэхжээд, цаашид бүх монгол нутгийг хамарсан худалдаа явуулах замаа баттай засч авсан үе. Хошуудад чөлөөтэй худалдаалах болсноор Ар монгол дахь хятадын худалдаа мөнгө хүүллийн хөгжлийн хоёрдугаар үе эхэлнэ. Энэ үед хятадын худалдаачдын тоо урьдахаас эрс нэмэгдэн, зохион байгуулалтын хувьд улам бэхжиж, пүүс дэлгүүрүүдийн бүтцэд зарим шинэ өөрчлөлт гарчээ. Мөн худалдаалах арга нь нарийсаад хэмжээ, далайц нь ихэссэн. Хятадын худалдаачид өр шир, зээлийн хүүд Ар монголоос хурааж, худалдаж авсан малаа намар таргалсан үеэр нь [[Их хүрээ]], [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]], [[Хиагт]]ын орчимд сүрэглэн зохион байгуулаад хятадын хотууд руу туулгадаг байв<ref>[https://montsame.mn/mn/read/195972 Да Шен Куй болон бусад пүүс ардад мөнгө хүүтэй зээлж монголчуудыг хүүлж байсан]</ref>. Улиастай дахь нэр нөлөө бүхий, хамгийн том пүүс бол [[Даашинхүү|Да Шэн Күй]]гийн пүүс юм. ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Манжийн байлдан дагуулалт.jpg|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 4.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Манж 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Tuv Azi 1760 on.jpg Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Манж 1820 он..jpg|Манж 1820 он Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж 1911.jpg|Манж 1911 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg|Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg Файл:Манж улс.jpg|Манж улс </gallery> ==Нэмж унших== *[[Монголын түүх]] *[[Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл]] *[[Жиньдандаогийн үймээн]] *[[Хятадын Синьхайн хувьсгал 1911 он]] *[[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]] ==Ном зүй== *Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил == Эшлэл == {{reflist}} {{Манжийн үеийн Монгол}} [[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол| ]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:1635 онд үүсгэн байгуулагдсан]] [[Ангилал:1912 онд татан буугдсан]] [[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:18-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:19-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]] kry640gknfz9ltuiyvlkvhhtbf0z8r8 0 29804 706996 706710 2022-08-01T11:03:12Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Хаан | name = Доргон | title = Хошой мэргэн чин ван | image = [[File:Dorgon, the Prince Rui (17th century).jpg|200px]] | succession=Хошой мэргэн чин ван Доргон | reign=1643-1650<br>(7 жил) | date of birth=1612|11|17 | place of birth=Ендэн (өнөө цагийн [[Ляонин муж]], [[Фушун]], [[Синбин автономит тойрог]]) | date of death=1650|12|31 | place of death=Хархотун (өнөө цагийн [[Хэбэй]], [[Чэндэ]]) | full name= Айсин Гиоро Доргон | father=[[Нурхач]] | mother=Абахай хатан | spouse= | issue=Донго<br>Дорбо | temple name=Чэнзун | house=[[Айсин Гиоро]] }} '''Доргон''' нь [[Манж]]ийн [[Айсингиоро|Айсин Гиоро]] овгийн хүн бөгөөд [[Чин улс]]ын '''төр баригч хунтайж''', '''хошой мэргэн чин ван''' ([[Манж хэл|манж]]:{{MongolUnicode|ᡥᠣᡧᠣ ᡳ<br>ᠮᡝᡵᡤᡝᠨ<br>ᠴᡳᠨ ᠸᠠᠩ}}; галиг: hošoi mergen cin wang; [[хятадаар]]:和硕睿亲王; [[пиньинь]]:Hé shuò ruì qīnwáng) байсан. ==Бага нас== Нурхачи хааны 14-р хүү болон мэндэлжээ. Түүний эх нь [[Нурхач]] хааны хатан болох Абахай хатан бөгөөд тэрээр [[Ажигэ]], [[Додо]] хэмээх төрсөн 2 ах дүүтэй байсан. Доргон нь Нурхачийн хөвгүүдээс хамгийн хүч чадал, эрдэм мэдлэгтэй нь байсан бөгөөд Хятадын [[Мин улс]]ыг эзлэх цэргийг ерөнхийлөн захирч байсан. ==Төр барьсан нь== 1643 онд Манжийн 2-р хаан [[Дээд эрдэмт]] нас барснаар түүний 9-р хүү Фүлин хаанд өргөмжлөгдөж, оны цолыг [[Эеэр засагч]] хэмээн цоллов. Эебээр засагч хааныг ширээнд суухад Доргон 6 жилийн турш түүний нэрийн өмнөөс төрийг удирдаж, албан бус эзэн хаан хэмээгдэж байв. Доргоныг түүхэнд "Хааны авга ах ба төр баригч хунтайж" хэмээх болжээ. ==Үхэл== Доргон нь 1650 онд Хархотун гэдэг газар нас баржээ. Түүнийг нас барахад [[Эебээр Засагч хаан]] түүнд эзэн хаан цол нэхэн өргөмжилж И хаан хэмээж сүмийн цолыг Чэнзун хэмээв. Доргон нь [[Манж Чин улс|Чин улс]] болоод Хятадын хаан цолоор нэхэн өргөмжилөгдсөн сүүлчийн хүн болсон. == Гэр бүл== === Хатад, татвар эмс: === * Их бага хатад: # Боржигин овогт хатан. [[Хорчин]]ы [[Зайсан ноён|Зайсан ноёны]] охин Хашгэрэл. Хаш хатан гэж нэрлэж байсан. Бумбутай хатны эгч бөгөөд, сүүлд нас барсны дараа түүнийг Доргон хунтайж Тэргүүн татвар Жинсяожунгун (敬孝忠恭元妃) хэмээх цолоор нэхэн өргөмжилсөн. Харин Доргоныг нас барахад төрөөс түүнд Чэнзун хааны хатан хэмээх цолоор нэхэн өргөмжилсөн. # Тунгиа овогт хатан. Зүрчиний Мэнгэт ноёны охин. # Боржигин овогт хатан. Хорчины Гэндэр тайжийн охин. # Боржигин овогт хатан. Хорчины Сонов тайжийн охин. Уул нь [[Дээд эрдэмт хаан]]ы хүү Хоогегийн хатан байсан бөгөөд нөхрөө үхмэгц Доргонтой гэрлэсэн. # И Ае Сук. Солонгосын [[Чусонь|Чусонь улсын]] гүнж, И Гэ-имийн охин. * Татвар эмс: # Цахарын Гонците ахайтан. # Боржигин овогт ахайтан. # Жирмоте ахайтан. # И овогт Солонгос гүнж, И Си Согийн охин. === Үр хүүхэд === * Донго, Доргоны охин, И Э-сүк хатнаас төрсөн. * Дорбо, Доргоны ах [[Додо]]гийн 5-р хүү. Доргон өргөж авсан. {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=шинээр үүссэн |дараа=[[Дорбо]] |албан_тушаал=Хошой Мэргэн чин ван |он=1636-1650 }} {{end}} [[Ангилал:1612 онд төрсөн]] [[Ангилал:1650 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] [[Ангилал:Чин улс]] pxd8wmrsgpx26gtg7qe9qg3w8jqu0oq 0 29812 706991 706781 2022-08-01T10:35:06Z 103.253.26.146 /* Гэр бүл */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name = Эеэр засагч |title = [[Чин улс]]ын [[хаан]] |image = [[Файл:清 佚名 《清世祖顺治皇帝朝服像》.jpg|230px]] |caption = |reign = 1643.10.08-1661.02.05 <br> (18 жил, 3-р хаан) |predecessor = [[Дээд эрдэмт]] |successor = [[Энх амгалан]] |date of birth = {{birth date|1638|3|15}} |place of birth = [[Ляодун]], [[Мүгдэн]] |date of death = {{death date and age1|1661|2|5|1638|3|15}} |place of death = [[Бээжин]], [[Бор хот]] |place of burial= [[Чингийн зүүн бунхан]] |father = Хуньтайж |mother = Шяожуан |queen = 19 хатан, татвар |issue = 14 хүүхэд |royal house = [[Айсингиоро]] |era name = [[манж хэл|манж]]: Ижисун дасан <br>[[монгол хэл|монгол]]: Эеэр засагч <br>[[хятад хэл|хятад]]: Шүньжи }} '''Эеэр засагч''' (1638-1661; 23 насласан) — 1643-1661 онд өргөмжлөгдсөн [[Чин улс]]ын гуравдугаар '''[[хаан]]''', [[манж үндэстэн|манж]] хүн байв. == Бага нас == Айсингиоро Фүлинь 1638 оны хавар [[Мүгдэн]]д манж Чин улсын Хуньтайж буюу Дээд эрдэмт хааны Шяожуан их хатнаас төржээ. [[Шяожуан]] хатан болвол хорчин монголын боржигин овогт Бумбатай (аль эсвэл Хашгэрэл) гэгч бөгөөд Эеэр засагч төдийгүй [[Энх амгалан]] хаанд түшиг болсон хүн юм. 5 настай байхад нь 1643 онд балчир агийг хаан өргөмжилж, оны цолыг монголоор ''Эеэр засагч'', манжаар ''Ижисун дасан'', хятадаар ''Шүньжи'' гэсэн ба хааны цолыг хятадаар ''Чин Шизү'' хэмээжээ. [[Зураг:Dorgon,_the_Prince_Rui_(17th_century).jpg|thumb|150px|left|Доргон ван]] Дээд эрдэмт хаан [[Мин улс]]ыг мөхөөж 1643 онд залгамжлагчаа зарлалгүй нас нөхцсөн бөгөөд хурал болоход олноор Нурхачийн 14-р хүү [[Доргон]]ыг бол хэмээхэд тэр татгалзаж Дээд эрдэмт хааны хүү эцгийн суурийг залгамжлаг хэмээхэд 9-р хүү Фүлинийг тийн өргөмжилөв. 5 настай хааны өмнөөс Доргон, [[Жаргалан]] нар төр барих болсон. 1644 онд Мингийн жанжин [[Ү Сангуй]] [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] хаалгыг нээж манжийн цэрэг [[Бээжин]]г эзлэн Мингийн хуучин газар орныг эрхшээж, 1644 оны 11 сарын 8-нд Эеэр засагч хааныг Бээжинд ёслон залж, нийслэлийг Бээжинд шилжүүлэв. Манжийн цэрэг Мингийн хааны удмыг элдэн хөөж Шиань, Сүжоу, Ханжоу, Нанжин, Гуанжоу хүрч дагуулав. 1646 оноос хятад хүнийг төрийн албанд авах болж, 1648 оноос хятад эр манж эмтэй гэрлэхийг зөвшөөрчээ. == Төр барьсан нь == 1650 онд Доргон зуурдаар өнгөрөхөд дүү нь төр барихыг оролдсон боловч Жаргалан болиулж 1651 онд 13 настай Эеэр засагчийн биеэр төр засах болсныг мэдэгдэв. Эеэр засагч өөрийн эрхэт цөөн жилдээ төрийн хятад хэв маягийг ойшоож нэвтрүүлсэн бөгөөд Чэнь Миншя, Ван Ши зэрэг хятад хүмүүс шадарлаж байсан. Мингийн үед байсан сургуулийг дахин нээж, төрийн удирдах байгууллагыг сэргээж, күнзийн суртал ном хэвлүүлэв. Залуу хаанд эхийнх нь зөвлөгөө тусалж байсан. Хятадын Мин улсыг сэргээхийг хүсэгчдийг 1658 онд Гуйжоу, Юньнаньд байлдан Бирм рүү дутаалгав. == Нас барсан нь == Шяожуан хатан эх нь хүүдээ боржигин овгийн хоёр их хатан буулгасан ч хаан таалаагүй. Харин манжийн донго овогт хатандаа хайртай байсан бөгөөд түүнийгээ нас барахад бие нь муудан 1661 онд цэцэг өвчнөөр 23 насандаа таалал төгсчээ. Ван Ши, Марги хоёр сайд хааны сүүлчийн үгийг бичиж авснаар 4-р хүү нь дараагийн [[Энх амгалан]] хаан болж, Обой, Сонин, Суксаха, Эбилун дөрөв балчир хааны өмнөөс төр барихаар болжээ. == Гэр бүл == [[Зураг:《孝庄文皇后常服像》局部.jpg|thumb|150px|right|Хааны эх]] * Эцэг — Амбагай/Тэнгэрийн сэцэн (Дээд эрдэмт хаан) — айсингиоро овогт * Эх — Шяожуан хатан эх — хорчин овогтой монгол, төрсөн нэр нь Бумбатай === Хатан === 19 хатан, татвартай байв. Үүнд: * огцорсон хатан — боржигин овогт * Шяохуйжан их хатан — боржигин овогт * [[Шяоканжан]] их хатан — Тун овогт * Шяошань хатан — донго овогт === Хүүхэд === 14 хүүхдээс 4 хүү, 1 охин насанд хүрчээ. Үүнд: * Ниуниу — Ба хатны хүү, 1 насласан * Фучуань — Нинги хатны хүү, 50 насласан, Юй ван * Хюанье — Шяоканжан их хатны хүү, 68 насласан, [[Энх амгалан]] хаан * Чаннин — Чэнь хатны хүү, 46 насласан, Гун ван * Дэд зэргийн гүнж — Ян хатны охин, манжийн Нэрдүтэй гэрлэсэн {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Чин улс]]ын [[хаан]] |он=1643—1661 он |өмнө=[[Дээд эрдэмт]] |дараа=[[Энх амгалан]] }} {{end}} [[Ангилал:1638 онд төрсөн]] [[Ангилал:1661 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Чин улсын хаан]] [[Ангилал:Манж үндэстэн]] aba4p7yfw4dg80fy7f8inbq501gry2z 0 32174 706837 677285 2022-07-31T12:29:09Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Хөхнуур муж |ямар_янзын_нутаг = |анхаарах_нэр = |image_skyline = Qinghai lake.jpg |image_caption = [[Хөх нуур]] |image_map = Qinghai in China (+all claims hatched).svg |map_caption = Хятад орон дахь Хөхнуур муж |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = Муж, орон |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = '''Хөхнуур муж''' |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = Аймаг, тойрог |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = [[Хөхнуур#Засаг захиргааны хуваарь|Нэр бүхий 8 нутаг]] |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = Хошуу, шянь |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = Нэр бүхий 43 нутаг |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Мужийн төв |нутгийн_төв = [[Шинин]] |газар_нутаг = 721,000 км² (4/33) |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 5,626,722 хүн (30/33) |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = 20.2 хүн/км² |ард_түмэн = 54% - [[Хятад үндэстэн|хятад]], 21% - [[Төвөд үндэстэн|төвөд]],<br>16% - [[Хотон үндэстэн|хотон]], 4% - [[Монгор ястан|монгор]] |цугаараа = Хөхнуурынхан |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = Хятадын цаг ([[НЗНЦ+8]]) |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = [http://www.qh.gov.cn/ qh.gov.cn] (хятадаар) |тэмдэглэл = }} '''Хөхнуур''' ([[хятад хэл|хятадаар]] 青海 - Чинхай, [[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] хүхэнагур, [[англи хэл|англиар]] Qinghai) — [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс|БНХАУ]]-ын [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|муж]]. 721,000 км² (4/33) газар нутагт нь 2010 онд 5,626,722 хүн (30/33) амьдарч байсан.<ref>[http://www.stats.gov.cn/english/newsandcomingevents/t20110429_402722516.htm Хятад улсын хүн амын 2010 оны улсын тооллогын дүн] (хят.)</ref> Хүн амын 54%-ийг [[Хятад үндэстэн]], 21%-ийг [[Төвөд үндэстэн]], 16%-ийг [[Хотон үндэстэн]], 4% - [[Монгор ястан]], үлдсэн 5%-ийг бус ард түмэн бүрдүүлж байдаг. Мужийн хүн амын 1.8%-ийг эзлэн 2005 оны байдлаар 86 мянга орчим [[Монгол үндэстэн]] амьдарч байгаа. Тэднээс Хэнаний гэх гучаад мянга нь монгол хэлээ гээсэн, [[Хөх нуур]]ын баруун тал, Цайдамд байгаа (Дээд Монголчууд ч гэж бас хэлдэг) үлдсэн хэсэг нь монгол хэлээ гээгээгүй, голцуу мал малладаг. Төв нь [[Шинин]] хот. == Түүх == {{гол|Дээд монголчууд}} == Засаг захиргааны хуваарь == Хөхнуур муж дотроо аймгийн энтэй 2 зүйлийн 8 нутаг болж хуваагдана. {| class="wikitable" style="font-size:90%;" align=center ! # ! Нутгийн<br>нэр ! Нутгийн<br>төв ! Хятад<br>нэр ! Хүн ам<br>(2010) |- |----------bgcolor=lightblue |Colspan=6 align=center|'''— [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|аймгийн энтэй хот]] —''' |---------- |1 |[[Шинин|Шинин хот]] |Чэнжун дүүрэг |<span style="font-size:125%;">西宁市 |2,208,708 |---------- |2 |[[Хайдун хот]] |Лэдү дүүрэг |<span style="font-size:125%;">海东市 |1,396,846 |----------bgcolor=lightblue |Colspan=6 align=center|'''— [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|өөртөө засах тойрог (жуу)]] —''' |---------- |3 |[[Хайши тойрог]]<br>([[Монгол үндэстэн|Монгол]], [[Төвөд үндэстэн|Төвөдийн]] ө.з) |[[Дэлхий хот]] |<span style="font-size:125%;">海西蒙古<br>族藏族自治州 |489,338 |---------- |4 |[[Хайбэй тойрог]] ([[Төвөд үндэстэн|Төвөдийн]] ө.з) |Хайянь шянь |<span style="font-size:125%;">海北藏族自治州</span> |273,304 |---------- |5 |[[Хайнань тойрог]] ([[Төвөд үндэстэн|Төвөдийн]] ө.з) |Гунхэ шянь |<span style="font-size:125%;">海南藏族自治州</span> |441,689 |---------- |6 |[[Хуаннань тойрог]] ([[Төвөд үндэстэн|Төвөдийн]] ө.з) |Тунрэнь шянь |<span style="font-size:125%;">黄南藏族自治州</span> |256,716 |---------- |7 |[[Юйшү тойрог]] ([[Төвөд үндэстэн|Төвөдийн]] ө.з) |Юйшү шянь |<span style="font-size:125%;">玉树藏族自治州</span> |378,439 |---------- |8 |[[Гөлөг тойрог]] ([[Төвөд үндэстэн|Төвөдийн]] ө.з) |Мачэн шянь |<span style="font-size:125%;">果洛藏族自治州</span> |181,682 |} ==Эх сурвалж== {{reflist}} ==Гадаад холбоос== * [http://www.qh.gov.cn/ Хөхнуур мужийн засгийн явдлын сүлжээ] {{Хятад улсад хамаарах}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Хөхнуур| ]] [[Ангилал:Хятадын муж]] iptpq2pwlj304r4j97mblch30jqy54s 706839 706837 2022-07-31T12:36:13Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Ялгах5|дахь муж|Хөх нуур}} {{Нутаг |нэр = Хөхнуур муж |ямар_янзын_нутаг = |анхаарах_нэр = |image_skyline = Qinghai lake.jpg |image_caption = [[Хөх нуур]] |image_map = Qinghai in China (+all claims hatched).svg |map_caption = Хятад орон дахь Хөхнуур муж |улс_эсвэл = Улс орон |аль_улс_эсвэл = {{flag|Хятад}} ([[БНХАУ]]) |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = Муж, орон |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = '''Хөхнуур муж''' |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = Аймаг, тойрог |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = [[Хөхнуур#Засаг захиргааны хуваарь|Нэр бүхий 8 нутаг]] |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = Хошуу, шянь |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = Нэр бүхий 43 нутаг |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Мужийн төв |нутгийн_төв = [[Шинин]] |газар_нутаг = 721,000 км² (4/33) |газрын_байц = |хүн_ам = |хүн_ам_өмнөх = |хүн_ам_тоол = 2010 онд 5,626,722 хүн (30/33) |хүн_ам_тооц = |хүн_ам_бөөгнөрөл = |нягт_сийрэг = 20.2 хүн/км² |ард_түмэн = 54% - [[Хятад үндэстэн|хятад]], 21% - [[Төвөд үндэстэн|төвөд]],<br>16% - [[Хотон үндэстэн|хотон]], 4% - [[Монгор ястан|монгор]] |цугаараа = Хөхнуурынхан |даргыг_юу_гэх = |даргын_нэр = |даргыг_юу_гэх1 = |даргын_нэр1 = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |түүхэн_он1 = |түүхэн_үйл1 = |цагийн_бүс = Хятадын цаг ([[НЗНЦ+8]]) |utc_offset = |утасны_томъёо = |шуудангийн_томъёо = |автомашин_дугаар = |website = [http://www.qh.gov.cn/ qh.gov.cn] (хятадаар) |тэмдэглэл = }} '''Хөхнуур''' ([[хятад хэл|хятадаар]] 青海 - Чинхай, [[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] хүхэнагур, [[англи хэл|англиар]] Qinghai) — [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс|БНХАУ]]-ын [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|муж]]. 721,000 км² (4/33) газар нутагт нь 2010 онд 5,626,722 хүн (30/33) амьдарч байсан.<ref>[http://www.stats.gov.cn/english/newsandcomingevents/t20110429_402722516.htm Хятад улсын хүн амын 2010 оны улсын тооллогын дүн] (хят.)</ref> Хүн амын 54%-ийг [[Хятад үндэстэн]], 21%-ийг [[Төвөд үндэстэн]], 16%-ийг [[Хотон үндэстэн]], 4% - [[Монгор ястан]], үлдсэн 5%-ийг бус ард түмэн бүрдүүлж байдаг. Мужийн хүн амын 1.8%-ийг эзлэн 2005 оны байдлаар 86 мянга орчим [[Монгол үндэстэн]] амьдарч байгаа. Тэднээс Хэнаний гэх гучаад мянга нь монгол хэлээ гээсэн, [[Хөх нуур]]ын баруун тал, Цайдамд байгаа (Дээд Монголчууд ч гэж бас хэлдэг) үлдсэн хэсэг нь монгол хэлээ гээгээгүй, голцуу мал малладаг. Төв нь [[Шинин]] хот. == Түүх == {{гол|Дээд монголчууд}} == Засаг захиргааны хуваарь == Хөхнуур муж дотроо аймгийн энтэй 2 зүйлийн 8 нутаг болж хуваагдана. {| class="wikitable" style="font-size:90%;" align=center ! # ! Нутгийн<br>нэр ! Нутгийн<br>төв ! Хятад<br>нэр ! Хүн ам<br>(2010) |- |----------bgcolor=lightblue |Colspan=6 align=center|'''— [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|аймгийн энтэй хот]] —''' |---------- |1 |[[Шинин|Шинин хот]] |Чэнжун дүүрэг |<span style="font-size:125%;">西宁市 |2,208,708 |---------- |2 |[[Хайдун хот]] |Лэдү дүүрэг |<span style="font-size:125%;">海东市 |1,396,846 |----------bgcolor=lightblue |Colspan=6 align=center|'''— [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|өөртөө засах тойрог (жуу)]] —''' |---------- |3 |[[Хайши тойрог]]<br>([[Монгол үндэстэн|Монгол]], [[Төвөд үндэстэн|Төвөдийн]] ө.з) |[[Дэлхий хот]] |<span style="font-size:125%;">海西蒙古<br>族藏族自治州 |489,338 |---------- |4 |[[Хайбэй тойрог]] ([[Төвөд үндэстэн|Төвөдийн]] ө.з) |Хайянь шянь |<span style="font-size:125%;">海北藏族自治州</span> |273,304 |---------- |5 |[[Хайнань тойрог]] ([[Төвөд үндэстэн|Төвөдийн]] ө.з) |Гунхэ шянь |<span style="font-size:125%;">海南藏族自治州</span> |441,689 |---------- |6 |[[Хуаннань тойрог]] ([[Төвөд үндэстэн|Төвөдийн]] ө.з) |Тунрэнь шянь |<span style="font-size:125%;">黄南藏族自治州</span> |256,716 |---------- |7 |[[Юйшү тойрог]] ([[Төвөд үндэстэн|Төвөдийн]] ө.з) |Юйшү шянь |<span style="font-size:125%;">玉树藏族自治州</span> |378,439 |---------- |8 |[[Гөлөг тойрог]] ([[Төвөд үндэстэн|Төвөдийн]] ө.з) |Мачэн шянь |<span style="font-size:125%;">果洛藏族自治州</span> |181,682 |} ==Эх сурвалж== {{reflist}} ==Гадаад холбоос== * [http://www.qh.gov.cn/ Хөхнуур мужийн засгийн явдлын сүлжээ] {{Хятад улсад хамаарах}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Хөхнуур| ]] [[Ангилал:Хятадын муж]] 753247eaigiwahwzgndixh38iia1ze9 0 34096 706954 657524 2022-08-01T05:08:15Z 37.23.66.239 wikitext text/x-wiki {{Улс орны танилцуулга |нутгийначхолбогдол = 2008 онд тусгаар тогтносон, олон<br>улсад хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй [[орон]] |монголнэр = '''Бүгд Найрамдах Өмнөд Осети Улс''' |анхаарахнэр = Республикæ Хуссар Ирыстон<br>სამხრეთი ოსეთი <br>Республика Южная Осетия |албанбуснэр = Өмнөд Осети орон / Хуссар Ирыстон |сүлдтэмдэг = Coat of arms of South Ossetia.svg |сүлдтуг = Flag of South Ossetia.svg |тугныхэмжээ = 180px |сүлднийхэмжээ = 95px |хуульёсныхаръяалагч = {{GEO2}} |хүлээнзөвшөөрөгдсөн = Тусгаар тогтнолыг нь<br>дэмжин сайшаасан |ямаргазарзөвшөөрөв = 5 улс ([[Орос]], [[Никарагуа]],<br>[[Венесуэл]], [[Тувалу]], [[Науру]]) |нутгийнтөвхэлбэр = Нийслэл |нутгийнтөвнэр = [[Цхинвал]] |нутгийнхуваарь = |газарнутаг = 3,900 км² |хүнам = 72 000 хүн |хүнамон = 2012 |нягтсийрэг = 18.5 хүн/км² |ардтүмэнхамт = Ард түмэн<br>(2007) |ардтүмэн = [[Осет ястан]] (67.1%)<br>[[Гүрж үндэстэн]] (25.0%)<br>[[Орос үндэстэн]] (3.0%) |албанхэлбичиг = [[Осет хэл|Осет]], [[Орос хэл|Орос]], [[Гүрж хэл|Гүрж]] |төрийнхэлбэр = Ерөнхийлөгч давуу эрхтэй<br>[[бүгд найрамдах засаг]] |даргынцол = Ерөнхийлөгч |даргыннэр = Леонид Тибилов |хурлынхэлбэр = Хууль тогтоох газар |хурлыннэр = Парламент |даргынцол1 = Ерөнхий сайд |даргыннэр1 = Ростислав Хугаев |түүхэнутга = 1991-10-28 |түүхэнүйл = Тусгаар тогтносноо<br>зарлан тунхагласан |түүхэнутга1 = 2008-08-26 |түүхэнүйл1 = Дайны дараа зарим<br>бодит эрхтэй болсон |цагийнбүс = [[НЗНЦ+3]] |утасныорц = +7 9971, +7 9976,<br>+7 99744, +7 995344 |шууданхаяг = |нутгийнтомъёо = |цахимгазар = |зураг =Asia location South Ossetia (with Georgia and Abkhazia).png |зургийнхэмжээ = 280px |зураг1 = South Ossetia overview map.png |зургийнхэмжээ1 = 280px }} '''Бүгд Найрамдах Өмнөд Осети Улс''' (товч. '''БНӨОУ''', [[осетоор]] Республикæ Хуссар Ирыстон, [[гүржээр]] სამხრეთი ოსეთი, [[оросоор]] Республика Южная Осетия) [[орон]] бол 1991 онд тусгаар тогтнолоо зарлан тунхаглаж, 2008 оны дайны дараа бодитоор тусгаар тогтноод [[Орос]], [[Никарагуа]], [[Венесуэл]], [[Сири]] , [[Науру]] гэсэн таван улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн, хууль ёсоор одоо ч [[Гүрж улс|Гүрж]] улсын нутаг, [[Осет ястан]] голлосон 3,900 км² газар 72000 хүнтэй [[орон]] юм. == Төр засаг == Өмнөд Осет орон ерөнхийлөгч давуу эрх мэдэлт [[бүгд найрамдах засаг]]тай болохоор улс орны гол жолоог төрийн тэргүүн – [[ерөнхийлөгч]] нь барьдаг. БНӨОУ-ын ерөнхийлөгч гэдэг албан тушаал 1996 онд үүссэн. ===Ерөнхийлөгч нар=== {|class="wikitable" |- ! д/д ! Нэр ! Он жил ! Нам |- |1 |Людвиг Чибиров |1996 — 2001 он |нам бус |- |2 |Эдуард Кокойти |2001 — 2011 он |«Единство» (Нэгдэл) |- |— |<small>Вадим Бровцев</small> |<small>2011-2012 он</small> |<small>«Единство» (Нэгдэл)</small> |- |3 |Леонид Тибилов |2012 он — өнөөдөр |нам бус |} == Зураг == <center> <gallery> Зураг:Kusdzhytaie 8.JPG Зураг:South Ossetian performers.JPG Зураг:Kvaisa sign.JPG Зураг:South Ossetia physical map.svg Зураг:Palm Sunday procession in Tskhinvali 3.jpg Зураг:S.Ossetia.png </gallery> </center> {{Азийн улс орон}} [[Ангилал:Өмнөд Осети| ]] [[Ангилал:Далайд гарцгүй орон]] [[Ангилал:Гүржийн бүс нутаг]] [[Ангилал:Кавказын бүс нутаг]] [[Ангилал:Хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй улс]] 4tgua9yecgnf0q0v76jn9f8vthz60vk 706955 706954 2022-08-01T05:09:34Z 37.23.66.239 wikitext text/x-wiki {{Улс орны танилцуулга |нутгийначхолбогдол = 2008 онд тусгаар тогтносон, олон<br>улсад хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй [[орон]] |монголнэр = '''Бүгд Найрамдах Өмнөд Осети Улс''' |анхаарахнэр = Республикæ Хуссар Ирыстон<br>სამხრეთი ოსეთი <br>Республика Южная Осетия |албанбуснэр = Өмнөд Осети орон / Хуссар Ирыстон |сүлдтэмдэг = Coat of arms of South Ossetia.svg |сүлдтуг = Flag of South Ossetia.svg |тугныхэмжээ = 180px |сүлднийхэмжээ = 95px |хуульёсныхаръяалагч = {{GEO2}} |хүлээнзөвшөөрөгдсөн = Тусгаар тогтнолыг нь<br>дэмжин сайшаасан |ямаргазарзөвшөөрөв = 5 улс ([[Орос]], [[Никарагуа]],<br>[[Венесуэл]], [[Сири]], [[Науру]]) |нутгийнтөвхэлбэр = Нийслэл |нутгийнтөвнэр = [[Цхинвал]] |нутгийнхуваарь = |газарнутаг = 3,900 км² |хүнам = 72 000 хүн |хүнамон = 2012 |нягтсийрэг = 18.5 хүн/км² |ардтүмэнхамт = Ард түмэн<br>(2007) |ардтүмэн = [[Осет ястан]] (67.1%)<br>[[Гүрж үндэстэн]] (25.0%)<br>[[Орос үндэстэн]] (3.0%) |албанхэлбичиг = [[Осет хэл|Осет]], [[Орос хэл|Орос]], [[Гүрж хэл|Гүрж]] |төрийнхэлбэр = Ерөнхийлөгч давуу эрхтэй<br>[[бүгд найрамдах засаг]] |даргынцол = Ерөнхийлөгч |даргыннэр = Леонид Тибилов |хурлынхэлбэр = Хууль тогтоох газар |хурлыннэр = Парламент |даргынцол1 = Ерөнхий сайд |даргыннэр1 = Ростислав Хугаев |түүхэнутга = 1991-10-28 |түүхэнүйл = Тусгаар тогтносноо<br>зарлан тунхагласан |түүхэнутга1 = 2008-08-26 |түүхэнүйл1 = Дайны дараа зарим<br>бодит эрхтэй болсон |цагийнбүс = [[НЗНЦ+3]] |утасныорц = +7 9971, +7 9976,<br>+7 99744, +7 995344 |шууданхаяг = |нутгийнтомъёо = |цахимгазар = |зураг =Asia location South Ossetia (with Georgia and Abkhazia).png |зургийнхэмжээ = 280px |зураг1 = South Ossetia overview map.png |зургийнхэмжээ1 = 280px }} '''Бүгд Найрамдах Өмнөд Осети Улс''' (товч. '''БНӨОУ''', [[осетоор]] Республикæ Хуссар Ирыстон, [[гүржээр]] სამხრეთი ოსეთი, [[оросоор]] Республика Южная Осетия) [[орон]] бол 1991 онд тусгаар тогтнолоо зарлан тунхаглаж, 2008 оны дайны дараа бодитоор тусгаар тогтноод [[Орос]], [[Никарагуа]], [[Венесуэл]], [[Сири]] , [[Науру]] гэсэн таван улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн, хууль ёсоор одоо ч [[Гүрж улс|Гүрж]] улсын нутаг, [[Осет ястан]] голлосон 3,900 км² газар 72000 хүнтэй [[орон]] юм. == Төр засаг == Өмнөд Осет орон ерөнхийлөгч давуу эрх мэдэлт [[бүгд найрамдах засаг]]тай болохоор улс орны гол жолоог төрийн тэргүүн – [[ерөнхийлөгч]] нь барьдаг. БНӨОУ-ын ерөнхийлөгч гэдэг албан тушаал 1996 онд үүссэн. ===Ерөнхийлөгч нар=== {|class="wikitable" |- ! д/д ! Нэр ! Он жил ! Нам |- |1 |Людвиг Чибиров |1996 — 2001 он |нам бус |- |2 |Эдуард Кокойти |2001 — 2011 он |«Единство» (Нэгдэл) |- |— |<small>Вадим Бровцев</small> |<small>2011-2012 он</small> |<small>«Единство» (Нэгдэл)</small> |- |3 |Леонид Тибилов |2012 он — өнөөдөр |нам бус |} == Зураг == <center> <gallery> Зураг:Kusdzhytaie 8.JPG Зураг:South Ossetian performers.JPG Зураг:Kvaisa sign.JPG Зураг:South Ossetia physical map.svg Зураг:Palm Sunday procession in Tskhinvali 3.jpg Зураг:S.Ossetia.png </gallery> </center> {{Азийн улс орон}} [[Ангилал:Өмнөд Осети| ]] [[Ангилал:Далайд гарцгүй орон]] [[Ангилал:Гүржийн бүс нутаг]] [[Ангилал:Кавказын бүс нутаг]] [[Ангилал:Хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй улс]] lxml37gsd20zpcxmm67iewm4grh0kla 0 34338 706928 706803 2022-07-31T22:32:19Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Автономит үе */ wikitext text/x-wiki {{Орон нутгийн танилцуулга |нутгийначхолбогдол = [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс|Хятад улсын]] [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|нэгдүгээр зэргийн]] гучин гурван нутгийн нэг |монголнэр = '''Төвөдийн өөртөө засах орон'''<br>བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས། →<br>''Bod-rang-skyong-ljongs Poi Ranggyong Jong'' |анхаарахнэр = {{хэл-хят1|西藏自治区}} — ''Xīzàng Zìzhìqū'' |албанбуснэр = '''Төвөд орон''' / '''ТӨЗО''' / '''Төвөдийн ӨЗО''' |улсорон = {{CHN2}} |дээднэгж = Бүс, орон |дээднутаг = өрнөд, өрнө өмнөд |нэгжийнтайлбар = [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|Засаг захиргааны нэгж]] |нэгжийнхэлбэр = [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|өөртөө засах орон]] |нутгийнтөвхэлбэр = Орны төв |нутгийнтөвнэр = [[Лхас]] |нутгийнхуваарь = 8 нутаг = 1 хот + 7 тойрог |газарнутаг = 1,228,400 км² (2/33) |хүнам = 3,002,166 хүн (32/33) |хүнамон = 2013 |нягтсийрэг = 2.23 хүн/км² (33/33) |ардтүмэнхамт = Төвөдийн ард түмэн<br>Төвөдийнхэн (2010) |ардтүмэн = [[Төвөд үндэстэн]] (92.8%)<br> [[Хятад үндэстэн]] (6.1%) |албанхэлбичиг = [[Хятад хэл|Хятад]], [[Төвөд хэл|Төвөд]] |даргынцол = |даргыннэр = |хурлынхэлбэр = |хурлыннэр = |даргынцол1 = |даргыннэр1 = |түүхэнутга = 1951 он |түүхэнүйл = [[Ардын Чөлөөлөх Арми|Хятадын цэрэгт]] эзлэгдсэн |түүхэнутга1 = 1965 он |түүхэнүйл1 = Өөртөө засах орон болсон |цагийнбүс = Хятадын цаг ([[НЗНЦ+8]]) |утасныорц = |шууданхаяг = |нутгийнтомъёо = |цахимгазар = [http://www.xizang.gov.cn/ xizang.gov.cn] |зураг = Tibet in China (claimed hatched) (+all claims hatched).svg |зургийнхэмжээ = 320px |зураг1 = |зургийнхэмжээ1 = }} [[БНХАУ]]-ын [[Өөртөө засах орон|өөртөө засах таван орны]] нэг нь '''Төвөд''' юм. == Түүх == Орчин үеийн Түвдийн өөртөө засах орны цар хүрээ [[Чин гүрэн]]д байгуулагдсан бөгөөд [[Төвд]] нутгийн баруун хэсэгт байрладаг. === Манжийн үе === 1713 онд [[Энх амгалан]] хаан, тавдугаар дүрийн Банчин Ловсан-ишийг "Бачин Эрдэнэ" гэсэн цолд өргөмжилж, түүний нэрийг албан ёсоор тогтоосон байна. Түүнээс хойш, Далай лам Лхасад Төвдийн ихэнх нутгийг захирч, Банчин эрдэнэ Шигаазад Төвдийн үлдсэн хэсгийг захирч байжээ. 1724 онд Төвөдийн автономит эрхийг устган [[амбан]]. 1727 онд, Чин улсын хаан төрөөс Төвдэд суулгах түшмэл томилон, төв засгийн газрын өмнөөс Төвдийн орон нутгийн засаг захиргаанд хяналт тавиулсан байна. Төвд болон [[Сычуань]], [[Юньнань]], [[Хөхнуур]]ийн хилийн шугамыг энэ үед албан ёсоор тогтоосон юм. 1721 онд Чин улсын төв засгийн газар, Төвдэд ''Халон'' түшмэлийн дүрэм хэрэгжүүлжээ. 1750 онд Төвдийн засаг захиргаа, тогтолцоондоо дахин зохицуулалт хийж, [[Жүн ван]]ы дүрмийг хүчингүй болгож, Төвдийн орон нутгийн ''Хашаг'' засгийн газрыг байгуулан, Төвдэд суугаа түшмэл болон Далай лам хамтаар Төвдийн үйл хэргийг удирдан хамаарах дүрэм тогтоосон байна. 1793 онд, Чин улсын засгийн газар Төвдэд суугаа түшмэлийн эрх мэдэл, Далай лам, Банчин эрдэнэ, бусад том хутагтын төрөл арилжих, хил хязгаарын цэргийн хамгаалалт, гадаад харилцаа, санхүүгийн гааль татвар, мөнгө төгрөг үйлдэх болон удирдах жич сүм хийдийн хангалгаа, удирдан хамааралт зэрэг талаар нэртэй "Зарлигаар тогтоосон Төвдийн дотоод хэргийг хамаарах дүрэм"-ийг нийтэлсэн байна. Энэ дүрэм нийт 29 заалттай. Түүнээс хойших зуу гаруй жилд, 29 заалт бүхий дүрэмд тогтоосон үндсэн зарчим нь төвдийн орон нутгийн засаг захиргааны хууль дүрэм байсаар ирсэн юм. [[Файл:13th Dalai Lama Thubten Gyatso.jpg|thumb|150px|13-р Далай лам]] 1907 онд Британи болон Орос Манжийн Түвд дэх ноёрхолыг хүлээн зөвшөөрч тэднээр дамжихгүйгээр шууд Түвдтэй харилцахгүй байхыг зөвшөөрсөн байна. Үйл явдал ийн өрнөх зуур 1908 онд Манжууд Жао Ерфэнг Түвдийн арми командлагч Шининий захирагчаар томилон Далай ламыг хяналтандаа авах, Түвдийг шууд нэгтгэх зорилгоор цэрэг захируулан илгээв. Түүний цэргүүд Кам Амдод олон сүм хийдийг эвдэн өргөн хүчирхийлэл явуулснаар 13-р Далай лам Энэтхэг рүү зугтан гарсан ба 1911 оны 11 сард манж Чин улс мөхөхөд Жаогийн цэргүүд босон үймж түүний толгойг авчээ.<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_fyvrpygvg1 Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх] Tolgoilogch.</ref> === Автономит үе === 1911 онд, хятадад Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал үүсч, Хятад, Манж, Өвөр Монгол, Хотон, Төвд зэрэг үндэстнүүдээс бүрэлдсэн бүгд найрамдах улс буюу [[Дундад Иргэн Улс]]ыг байгуулсан юм. 1912 онд Далай лам эргэн ирж манжийн амбан хятад цэргийг Түвдээс гарган 1913 онд тусгаар тогтнолоо зарлан 36 жил Түвдүүд “де факто” тусгаар тогтносон юм. Энэ хугацаанд Хятадад иргэний дайн болж байсан учир Түвдэд анхаарах сэхээгүй байсан юм. 1912 онд, ДИУ-ын засгийн газраас монгол Төвдийн хэрэг явдлыг хариуцах газар байгуулж, Төвдийн орон нутгийн үйл хэргийг хамааруулсан бөгөөд засгийн газраас Төвдэд суугаа хэрэг эрхлэх албан тушаалтан томилжээ. Найн жингийн иргэний засгийн газар 1927 онд байгуулагдаж, 1929 онд монгол Төвдийн хороо байгуулан, Төвд, Монгол зэрэг үндэстний цөөхөнхийн орон нутгийн засаг захиргааны хэргийг хамааруулсан байна. === Орчин үе === 1949 онд Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс байгуулагдлаа. Ардын төв засгийн газар, Төвдийн түүх болон өнөөгийн бодит байдлын дагуу, энх тайвнаар чөлөөлөх бодлого хэрэгжүүлсэн байна. 1951 оны 5 дугаар сарын 23 өдөр, ардын төв засгийн газар болон Төвдийн орон нутгийн засгийн газрын төлөөлөгчид, Төвдийг энх тайвнаар чөлөөлөх асуудлаар тохиролцоонд хүрч, "Төв засгийн газар болон Төвдийн орон нутгийн засгийн газрын Төвдийг энх тайвнаар чөлөөлөх аргын тухай хэлэлцээр"-т гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү 17 зүйлтэй хэлэлцээрийн гол агуулга нь, нэг талаар ардын чөлөөлөх арми Төвдэд байрлаж, батлан хамгаалалтыг бэхжүүлэн, империалист хүчнийг эрс шуурхай дарахад Төвдийн орон нутгийн засгийн газарт идэвхитэй туслалцаа үзүүлэхийг төв засгийн газар даалгасан байна. Төвдийн орон нутгийн бүх гадаад харилцааны үйл хэргийг ардын төв засгийн газар нэгдэлтэй зохицуулах, Төвд цэргийг ардын чөлөөлөх арми болгон өөрчлөх , нөгөө талаар ардын төв засгийн газар, Төвдийн хэрэгжүүлж байгаа байгуулал жич Далай ламын байр суурь, эрх тушаалыг өөрчлөхгүй. Төвдийн ард түмний зан заншлыг хүндэтгэж, шашин шүтлэгийн эрх чөлөөг хамгаалж, Төвдийн нийгмийн өөрчлөлт шинчлэлтийг Төвдийн удирдах хүмүүстэй зөвдөн зохицуулах, Төвдэд үндэстний районы өөртөө засах эрхийг хэрэгжүүлэх зэрэг болно. Далай лам, Банчин эрдэнэ, БНХАУ-ын Ардын төв засгийн газрын дарга [[Мао Зэдун]]-д тус тус цахилгаан тэдээ илгээж, 17 зүйлтэй хэлэлцээрийг сайшааж, "эх орны бүрэн эрхийн нэгдлийг хамгаалах шийдвэр" -ийг илэрхийлсэн байна. Төвдийн олон давхаргын шашин, төрийн зүтгэлтэд хийгээд олон газрын Төвд үндэстний удирдах хүмүүс ч дэмжиж байгаагаа илэрхийлцжээ. [[Файл:1965-11 1965 庆祝西藏自治区成立.jpg|180px|thumb|Төвөдийн өөртөө засах ороны 1965 оны байгуулах]] Yүнээс эхлээд Төвдийн түүхийн шинэ хуудас нээгдсэн юм. 1954 онд, [[Далай лам]], [[Панчен лам|Банчин Эрдэнэ]] Бээжинд ирж, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын анхдугаар сонгуулийн бүх Хятадын Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хуралд оролцсон байна. Энэ удааны хуралаар, Далай лам бүх Хятадын ардын төлөөлөгчдийн их хурлын байнгын хорооны орлогч даргаар сонгогдаж, Банчин Эрдэнэ БХАТИХ-ын байнгын хорооны гишүүнээр сонгогдсон байна. 1956 онд, Төвдийн Өөртөө Засах Оронны бэлтгэл комисс байгуулагдаж, Далай лам ТӨЗО-ны бэлтгэл комиссын даргаар сонгогджээ. 1959 оны 3 сард, Төвдийн орон нутгийн засгийн газрын олонхи тооны Калон болон дээд давхаргын феодлын хамжилгат байгууллын дүрмийг хамгаалан, ардчилсан өөрчлөлтийг эсэргүүцэх зорилго бүхий зэвсэгт бослого гаргасан байна. Ардын төв засгийн газар, Төвдэд суугаа ардын чөлөөлөх армид зарлиг буулгаж, бослогыг дарж байдлыг түвшитгэсэн байна. Ардын төв засгийн газрын Төрийн Зөвлөлийн Ерөнхий сайд Чжоу эньлай мөн жилийн 3 дугаар сарын 28-ы өдөр зарлиг нийтэлж, Төвдийн орон нутгийн засгийн газрыг тарааж, ТӨЗО-ны бэлтгэл комисаар Төвдийн орон нутгийн засгийн эрх үүргийг хариуцуулсан байна. Yүний зэрэгцээ, төв засгийн газар Төвдийн ард түмний эрэл хүслийн дагуу, Төвдэд ардчилсан өөрчлөлт хийж, феодлын хамжилгат ёсыг цуцалснаар, сая гаруй хамжилгын тариачид болон боолчууд чөлөөлөгдөн, хамжилгын эздийн хувийн хөрөнгө болж, наймайлагдах, шилжүүлэгдэх, солигдох, өр төлөөс болохоо байж, албадалгаар хөдөлмөрлөхгүй болж, эрх чөлөөгөө эдлэн, шинэ нийгмийн эзэд болсон байна. Хэдэн жилийн тогтуун хөгжлөөр 1965 оны 9 дүгээр сарын 1-ний өдөр, ТӨЗО албан ёсоор байгуулагджээ. == Хүн ам == Түвдийн өөртөө засах орны хувьд 3.3 сая хүн амтай. Тархан суурьшсан түвдчүүдээ хамруулвал 7 орчим сая гэж үздэг байна. ТӨЗО нь бүх хятад дотроо хамгийн нягтрал багатай бүс нутагт тооцогддог. Чин гүрний үед буюу 1734-1736 оны хүн амын тооллогоор 941.200 хүнтэй гэж гарч байжээ. Хожим нь 1953 оны тооллогоор 1 сая гаруй хэмээн тоологдож байсан бол 60 жилийн дараа хүн ам 3.3 сая болж өссөн байна. [[Файл:Tibet-6048 - Largest Sitting Maitreya Buddha.jpg|150px|thumb|Ташилхунпо хийд]] ==Соёл== Нийгмийн амьдрал нь Төвдийн буддизмын хуулиар явагддаг. Төвдийн үндсэн шашин нь буддизм. ==Зураг== <gallery> Зураг:IMG 1565 Yamdrok Tso.jpg Зураг:Potala palace23.jpg|[[Будала ордон]] Зураг:Barkhor in Lhasa 20007 (Detail) Dieter Schuh.JPG|Лхас </gallery> ==Гадаад холбоос== {{уртдуудүрс|Tibet|Төвөд орон}} * [http://www.xizang.gov.cn/ xizang.gov.cn] — ТӨЗО-ы засгийн явдлын цахим сүлжээ {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Төвөд|!]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] pwo8ot0i2qsofpavlfyr1ryus124fmw 706929 706928 2022-07-31T22:39:16Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Автономит үе */ wikitext text/x-wiki {{Орон нутгийн танилцуулга |нутгийначхолбогдол = [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс|Хятад улсын]] [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|нэгдүгээр зэргийн]] гучин гурван нутгийн нэг |монголнэр = '''Төвөдийн өөртөө засах орон'''<br>བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས། →<br>''Bod-rang-skyong-ljongs Poi Ranggyong Jong'' |анхаарахнэр = {{хэл-хят1|西藏自治区}} — ''Xīzàng Zìzhìqū'' |албанбуснэр = '''Төвөд орон''' / '''ТӨЗО''' / '''Төвөдийн ӨЗО''' |улсорон = {{CHN2}} |дээднэгж = Бүс, орон |дээднутаг = өрнөд, өрнө өмнөд |нэгжийнтайлбар = [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|Засаг захиргааны нэгж]] |нэгжийнхэлбэр = [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|өөртөө засах орон]] |нутгийнтөвхэлбэр = Орны төв |нутгийнтөвнэр = [[Лхас]] |нутгийнхуваарь = 8 нутаг = 1 хот + 7 тойрог |газарнутаг = 1,228,400 км² (2/33) |хүнам = 3,002,166 хүн (32/33) |хүнамон = 2013 |нягтсийрэг = 2.23 хүн/км² (33/33) |ардтүмэнхамт = Төвөдийн ард түмэн<br>Төвөдийнхэн (2010) |ардтүмэн = [[Төвөд үндэстэн]] (92.8%)<br> [[Хятад үндэстэн]] (6.1%) |албанхэлбичиг = [[Хятад хэл|Хятад]], [[Төвөд хэл|Төвөд]] |даргынцол = |даргыннэр = |хурлынхэлбэр = |хурлыннэр = |даргынцол1 = |даргыннэр1 = |түүхэнутга = 1951 он |түүхэнүйл = [[Ардын Чөлөөлөх Арми|Хятадын цэрэгт]] эзлэгдсэн |түүхэнутга1 = 1965 он |түүхэнүйл1 = Өөртөө засах орон болсон |цагийнбүс = Хятадын цаг ([[НЗНЦ+8]]) |утасныорц = |шууданхаяг = |нутгийнтомъёо = |цахимгазар = [http://www.xizang.gov.cn/ xizang.gov.cn] |зураг = Tibet in China (claimed hatched) (+all claims hatched).svg |зургийнхэмжээ = 320px |зураг1 = |зургийнхэмжээ1 = }} [[БНХАУ]]-ын [[Өөртөө засах орон|өөртөө засах таван орны]] нэг нь '''Төвөд''' юм. == Түүх == Орчин үеийн Түвдийн өөртөө засах орны цар хүрээ [[Чин гүрэн]]д байгуулагдсан бөгөөд [[Төвд]] нутгийн баруун хэсэгт байрладаг. === Манжийн үе === 1713 онд [[Энх амгалан]] хаан, тавдугаар дүрийн Банчин Ловсан-ишийг "Бачин Эрдэнэ" гэсэн цолд өргөмжилж, түүний нэрийг албан ёсоор тогтоосон байна. Түүнээс хойш, Далай лам Лхасад Төвдийн ихэнх нутгийг захирч, Банчин эрдэнэ Шигаазад Төвдийн үлдсэн хэсгийг захирч байжээ. 1724 онд Төвөдийн автономит эрхийг устган [[амбан]]. 1727 онд, Чин улсын хаан төрөөс Төвдэд суулгах түшмэл томилон, төв засгийн газрын өмнөөс Төвдийн орон нутгийн засаг захиргаанд хяналт тавиулсан байна. Төвд болон [[Сычуань]], [[Юньнань]], [[Хөхнуур]]ийн хилийн шугамыг энэ үед албан ёсоор тогтоосон юм. 1721 онд Чин улсын төв засгийн газар, Төвдэд ''Халон'' түшмэлийн дүрэм хэрэгжүүлжээ. 1750 онд Төвдийн засаг захиргаа, тогтолцоондоо дахин зохицуулалт хийж, [[Жүн ван]]ы дүрмийг хүчингүй болгож, Төвдийн орон нутгийн ''Хашаг'' засгийн газрыг байгуулан, Төвдэд суугаа түшмэл болон Далай лам хамтаар Төвдийн үйл хэргийг удирдан хамаарах дүрэм тогтоосон байна. 1793 онд, Чин улсын засгийн газар Төвдэд суугаа түшмэлийн эрх мэдэл, Далай лам, Банчин эрдэнэ, бусад том хутагтын төрөл арилжих, хил хязгаарын цэргийн хамгаалалт, гадаад харилцаа, санхүүгийн гааль татвар, мөнгө төгрөг үйлдэх болон удирдах жич сүм хийдийн хангалгаа, удирдан хамааралт зэрэг талаар нэртэй "Зарлигаар тогтоосон Төвдийн дотоод хэргийг хамаарах дүрэм"-ийг нийтэлсэн байна. Энэ дүрэм нийт 29 заалттай. Түүнээс хойших зуу гаруй жилд, 29 заалт бүхий дүрэмд тогтоосон үндсэн зарчим нь төвдийн орон нутгийн засаг захиргааны хууль дүрэм байсаар ирсэн юм. [[Файл:13th Dalai Lama Thubten Gyatso.jpg|thumb|150px|13-р Далай лам]] 1907 онд Британи болон Орос Манжийн Түвд дэх ноёрхолыг хүлээн зөвшөөрч тэднээр дамжихгүйгээр шууд Түвдтэй харилцахгүй байхыг зөвшөөрсөн байна. Үйл явдал ийн өрнөх зуур 1908 онд Манжууд Жао Ерфэнг Түвдийн арми командлагч Шининий захирагчаар томилон Далай ламыг хяналтандаа авах, Түвдийг шууд нэгтгэх зорилгоор цэрэг захируулан илгээв. Түүний цэргүүд Кам Амдод олон сүм хийдийг эвдэн өргөн хүчирхийлэл явуулснаар 13-р Далай лам Энэтхэг рүү зугтан гарсан ба 1911 оны 11 сард манж Чин улс мөхөхөд Жаогийн цэргүүд босон үймж түүний толгойг авчээ.<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_fyvrpygvg1 Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх] Tolgoilogch.</ref> === Автономит үе === 1911 онд, хятадад Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал үүсч, Хятад, Манж, Өвөр Монгол, Хотон, Төвд зэрэг үндэстнүүдээс бүрэлдсэн бүгд найрамдах улс буюу [[Дундад Иргэн Улс]]ыг байгуулсан юм. 1912 онд Далай лам эргэн ирж манжийн амбан хятад цэргийг Түвдээс гарган 1913 онд тусгаар тогтнолоо зарлан 36 жил Түвдүүд “де факто” тусгаар тогтносон юм. Энэ хугацаанд Хятадад иргэний дайн болж байсан учир Түвдэд анхаарах сэхээгүй байсан юм. 1912 онд, ДИУ-ын засгийн газраас монгол Төвдийн хэрэг явдлыг хариуцах газар байгуулж, Төвдийн орон нутгийн үйл хэргийг хамааруулсан бөгөөд засгийн газраас Төвдэд суугаа хэрэг эрхлэх албан тушаалтан томилжээ. [[Наньжин]]гийн иргэний засгийн газар 1927 онд байгуулагдаж, 1929 онд монгол Төвдийн хороо байгуулан, Төвд, Монгол зэрэг үндэстний цөөхөнхийн орон нутгийн засаг захиргааны хэргийг хамааруулсан байна. === Орчин үе === 1949 онд Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс байгуулагдлаа. Ардын төв засгийн газар, Төвдийн түүх болон өнөөгийн бодит байдлын дагуу, энх тайвнаар чөлөөлөх бодлого хэрэгжүүлсэн байна. 1951 оны 5 дугаар сарын 23 өдөр, ардын төв засгийн газар болон Төвдийн орон нутгийн засгийн газрын төлөөлөгчид, Төвдийг энх тайвнаар чөлөөлөх асуудлаар тохиролцоонд хүрч, "Төв засгийн газар болон Төвдийн орон нутгийн засгийн газрын Төвдийг энх тайвнаар чөлөөлөх аргын тухай хэлэлцээр"-т гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү 17 зүйлтэй хэлэлцээрийн гол агуулга нь, нэг талаар ардын чөлөөлөх арми Төвдэд байрлаж, батлан хамгаалалтыг бэхжүүлэн, империалист хүчнийг эрс шуурхай дарахад Төвдийн орон нутгийн засгийн газарт идэвхитэй туслалцаа үзүүлэхийг төв засгийн газар даалгасан байна. Төвдийн орон нутгийн бүх гадаад харилцааны үйл хэргийг ардын төв засгийн газар нэгдэлтэй зохицуулах, Төвд цэргийг ардын чөлөөлөх арми болгон өөрчлөх , нөгөө талаар ардын төв засгийн газар, Төвдийн хэрэгжүүлж байгаа байгуулал жич Далай ламын байр суурь, эрх тушаалыг өөрчлөхгүй. Төвдийн ард түмний зан заншлыг хүндэтгэж, шашин шүтлэгийн эрх чөлөөг хамгаалж, Төвдийн нийгмийн өөрчлөлт шинчлэлтийг Төвдийн удирдах хүмүүстэй зөвдөн зохицуулах, Төвдэд үндэстний районы өөртөө засах эрхийг хэрэгжүүлэх зэрэг болно. Далай лам, Банчин эрдэнэ, БНХАУ-ын Ардын төв засгийн газрын дарга [[Мао Зэдун]]-д тус тус цахилгаан тэдээ илгээж, 17 зүйлтэй хэлэлцээрийг сайшааж, "эх орны бүрэн эрхийн нэгдлийг хамгаалах шийдвэр" -ийг илэрхийлсэн байна. Төвдийн олон давхаргын шашин, төрийн зүтгэлтэд хийгээд олон газрын Төвд үндэстний удирдах хүмүүс ч дэмжиж байгаагаа илэрхийлцжээ. [[Файл:1965-11 1965 庆祝西藏自治区成立.jpg|180px|thumb|Төвөдийн өөртөө засах ороны 1965 оны байгуулах]] Yүнээс эхлээд Төвдийн түүхийн шинэ хуудас нээгдсэн юм. 1954 онд, [[Далай лам]], [[Панчен лам|Банчин Эрдэнэ]] Бээжинд ирж, Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын анхдугаар сонгуулийн бүх Хятадын Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хуралд оролцсон байна. Энэ удааны хуралаар, Далай лам бүх Хятадын ардын төлөөлөгчдийн их хурлын байнгын хорооны орлогч даргаар сонгогдаж, Банчин Эрдэнэ БХАТИХ-ын байнгын хорооны гишүүнээр сонгогдсон байна. 1956 онд, Төвдийн Өөртөө Засах Оронны бэлтгэл комисс байгуулагдаж, Далай лам ТӨЗО-ны бэлтгэл комиссын даргаар сонгогджээ. 1959 оны 3 сард, Төвдийн орон нутгийн засгийн газрын олонхи тооны Калон болон дээд давхаргын феодлын хамжилгат байгууллын дүрмийг хамгаалан, ардчилсан өөрчлөлтийг эсэргүүцэх зорилго бүхий зэвсэгт бослого гаргасан байна. Ардын төв засгийн газар, Төвдэд суугаа ардын чөлөөлөх армид зарлиг буулгаж, бослогыг дарж байдлыг түвшитгэсэн байна. Ардын төв засгийн газрын Төрийн Зөвлөлийн Ерөнхий сайд Чжоу эньлай мөн жилийн 3 дугаар сарын 28-ы өдөр зарлиг нийтэлж, Төвдийн орон нутгийн засгийн газрыг тарааж, ТӨЗО-ны бэлтгэл комисаар Төвдийн орон нутгийн засгийн эрх үүргийг хариуцуулсан байна. Yүний зэрэгцээ, төв засгийн газар Төвдийн ард түмний эрэл хүслийн дагуу, Төвдэд ардчилсан өөрчлөлт хийж, феодлын хамжилгат ёсыг цуцалснаар, сая гаруй хамжилгын тариачид болон боолчууд чөлөөлөгдөн, хамжилгын эздийн хувийн хөрөнгө болж, наймайлагдах, шилжүүлэгдэх, солигдох, өр төлөөс болохоо байж, албадалгаар хөдөлмөрлөхгүй болж, эрх чөлөөгөө эдлэн, шинэ нийгмийн эзэд болсон байна. Хэдэн жилийн тогтуун хөгжлөөр 1965 оны 9 дүгээр сарын 1-ний өдөр, ТӨЗО албан ёсоор байгуулагджээ. == Хүн ам == Түвдийн өөртөө засах орны хувьд 3.3 сая хүн амтай. Тархан суурьшсан түвдчүүдээ хамруулвал 7 орчим сая гэж үздэг байна. ТӨЗО нь бүх хятад дотроо хамгийн нягтрал багатай бүс нутагт тооцогддог. Чин гүрний үед буюу 1734-1736 оны хүн амын тооллогоор 941.200 хүнтэй гэж гарч байжээ. Хожим нь 1953 оны тооллогоор 1 сая гаруй хэмээн тоологдож байсан бол 60 жилийн дараа хүн ам 3.3 сая болж өссөн байна. [[Файл:Tibet-6048 - Largest Sitting Maitreya Buddha.jpg|150px|thumb|Ташилхунпо хийд]] ==Соёл== Нийгмийн амьдрал нь Төвдийн буддизмын хуулиар явагддаг. Төвдийн үндсэн шашин нь буддизм. ==Зураг== <gallery> Зураг:IMG 1565 Yamdrok Tso.jpg Зураг:Potala palace23.jpg|[[Будала ордон]] Зураг:Barkhor in Lhasa 20007 (Detail) Dieter Schuh.JPG|Лхас </gallery> ==Гадаад холбоос== {{уртдуудүрс|Tibet|Төвөд орон}} * [http://www.xizang.gov.cn/ xizang.gov.cn] — ТӨЗО-ы засгийн явдлын цахим сүлжээ {{reflist}} {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Төвөд|!]] [[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]] lxvus5x7lxhgp4esp8c4g9os5navdzd 0 35417 706834 686879 2022-07-31T12:22:37Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki [[Зураг:Mongolia XVII.png|thumb|Монгол улсууд 17-р зуунд: [[Монгол Улс 1368-1691|Монгол Улс]], [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] Дээд монголчууд нь баруун хойд [[Хятад]]ын Цинхай буюу монголоор [[Хөхнуур муж]]ид [[Төвөд үндэстэн|төвөд]], [[Хятад үндэстэн|хятад]] болон [[Хасагууд|хасаг]], [[Хотон (үндэстэн)|хуй]], [[салар]] үндэстэн лалын шашинтнуудын дунд аж төрдөг монголчууд юм. Тэдний ихэнх нь [[хошууд]] хүмүүс бол үлдсэн цөөнх нь [[халх]], [[цорос]], [[торгууд]]ууд юм. Цинхай мужид [[Баянхар уул]], [[Голмуд]] хот (олон тооны гол мөрөн гэсэн утгатай), [[Цайдам]] гэх мэт монгол нэртэй газар усны нэр олон бий. ==Түүх== ===Хошуудын хант улс === Хошуудын хант улс нь анх (1642-1716) 1642 онд хошуудын [[Гүш хаан|Гүш ханы]] Төвөдийн өндөрлөгт байгуулсан улс юм. Хошуудын улс байгуулагдсан нь шарын шашин Төвөд орныг эрхшээх эхлэл болсон. Хошуудын хант улсаас өмнө Хүннү [[Цинхай]] мужийн зүүн хэсгийг, дараа нь [[Сяньби]]йн угсааны [[Тугухунь]] улс Хөх нуурыг хэдэн зуун жил захирч байсан бөгөөд Тугухуний хил уртаашаа 1500 км, хойноос урагш 1000 км үргэлжилж байжээ. Тугухунь улсын сяньбичууд яваандаа монгор гэж нэрлэгдэх болсон бөгөөд Их Монгол Улс унасны дараа ноёд нь хятадын [[Мин улс]]ад дагаар оржээ. [[:en:Hexi Corridor|Хэсигийн]] уйгурууд 11-р зууны дунд үед Тангудын хаант улсын захиргаанд орж яваандаа Хөх нуур, Ганьсу орчмын бусад үндэстэнтэй холилдон [[шар югур]] үндэстнийг бүрэлдүүлсэн байна. 1509 онд Өмнөд Монголын нэгэн ноён өөрийн цэргийг авч Хөх нуур луу довтлон орж суурьшсан нь Их Монгол Улсаас хойш монголчууд Хөх нуур орчмыг захирах болсон анхны тохиолдол болжээ. 1566 оны Сэцэн гүний, 1573 онд Түмэдийн Алтан ханы цэргүүд нэмэгдэн ирж монголчуудын нөлөө Хөх нуур орчим улам бэхэжсэн байна. 1633 онд Хошуудын Гүш ханы цэрэг тэнд очсоноор Хошуудын улсын үндсийг тавьжээ. 1636 онд Гүүш хан [[:en:Kham|Камыг]], 1642 онд Төвөдийн төв хэсгийг эзэлснээр Хошуудын нөлөө Төвөдөд бүрэн тогтсон байна. 1637 онд [[Халх]]ын [[Цогт хунтайж]] [[Хөхнуур]]т хяналтаа тогтоогоод Төвөд рүү довтлох үед шарын шашны толгойлогч [[IV Банчинбогд]] болон [[V Далай лам]] [[Хошууд]]ын удирдагч Төрбайхыг Төвөдөд морилохыг урьсан. Улмаар тус ондоо [[Ойрaд]]ын цэрэг ирж Цогт хунтайжийн цэргийг бут цохин устгаснаар Төвөдөд хяналтаа тогтоох эхлэлийг тавьсан. 1641 онд Төрбайх Төвөдийн Замба хааныг довтолж ,1642 онд Замба хаан ялагдаж алагдсан. Үүний дараагаар Төрбайх бүх Төвөдийг эзэлж өөрөө Шигаце орчиыг хяналтдаа байлгаж, ууган хүү Даян ханаар [[Лхас]] орчмыг захируулжээ. Ийнхүү тэрээр Төвөдийн хаан болсон ба шарын шашныг мандуулагч сахиус хэмээн алдаршжээ. Тэрбээр найман хүүтэй байсан ба тэд бүгд Хөхнуурт үлдэж хаант улсаа хамгаалах хүнд үүрэг хүлээсэн учраас түүхэнд найман тайш хэмээх нэрээр үлджээ. 1716 онд [[Зүүнгар]]ын цэрэг [[Төвөд]]ийг довтолсноор [[Лхазан хан]] алагдаж Хошуудын хант улс мөхсөн түүхтэй. ===Хошуудын хант улсын дараах үе === Ижил мөрний зүг нүүдэллэсэн Хошуудын зарим нь 1771 онд Торгуудын хамт [[Шинжаан]]гийн нутагт буцаж ирсэн нь өнөөгийн Хятадын Шинжаангийн хошууд нар юм. Энэхүү Хошуудын 1 хошуу Булган голын хавьд байсан агаад тэд өнөөгийн Монгол улсын [[Ховд]] аймгийн Булган сумын нэг багийг бүрдүүлдэг. Манж нар XVIII зууны эхээр [[Хөхнуур муж|Хөх нуур]]ын Хошуудыг эрхэндээ оруулаад, 21 хошуу болгон зохион байгуулсан нь өнөөгийн Хятадын Хөх нуурын Хошууд юм. Түүнээс гадна Манжийн эрхшээлийн үед [[Алшаа аймаг|Алашан]]ы 1 хошуу, Шинжаангийн Бат сэтгэлт чуулганы 3 хошуу, Чин сэтгэлт чуулганы 1 хошуу нь Хошууд байв. Үүнээс гадна Цахарт Хошууд нар сууж байжээ. Цахарын Хошууд, Хөх нуурын Хошуудын 21 хошууны засаг ноёд нь [[Гүш хаан]]ы 10 хөвгүүний угсааныхан юм. Харин Шинжаангийн Хошуудын 4 хошууны засаг ноёд нь Гүүш ханы ах Хүндлэн убашийн угсааныхан ажээ. Алашаны Хошуудын засаг ноёд нь Гүүш ханы ах Байбагас баатрын өргөмөл хүү Баян авхай Аюуш (бас Далай убаши гэдэг)-ийн ахмад хөвгүүн Баатар эрх жонон Хоролийн угсааныхан юм. ==Нэмж унших == *[[Зүүнгарын монголчууд Төвөдийг байлдан эзэлсэн нь]] *[[Төвөдийн түүх]] == Цахим холбоос == *[http://mdokhams.gmxhome.de/Amdo.pdf Amdo] [[Ангилал:Ойрад]] pazy2ejucn1udmj1wx95tjzi1s4mi7n 706836 706834 2022-07-31T12:27:07Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki [[Зураг:Mongolia XVII.png|thumb|Монгол улсууд 17-р зуунд: [[Монгол Улс 1368-1691|Монгол Улс]], [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] Дээд монголчууд нь баруун хойд [[Хятад]]ын Цинхай буюу монголоор [[Хөхнуур муж]]ид [[Төвөд үндэстэн|төвөд]], [[Хятад үндэстэн|хятад]] болон [[Хасагууд|хасаг]], [[Хотон (үндэстэн)|хуй]], [[салар]] үндэстэн лалын шашинтнуудын дунд аж төрдөг монголчууд юм. Тэдний ихэнх нь [[хошууд]] хүмүүс бол үлдсэн цөөнх нь [[халх]], [[цорос]], [[торгууд]]ууд юм. Цинхай мужид [[Баянхар уул]], [[Голмуд]] хот (олон тооны гол мөрөн гэсэн утгатай), [[Цайдам]] гэх мэт монгол нэртэй газар усны нэр олон бий. ==Түүх== ===Хошуудын хант улс === Хошуудын хант улс нь анх (1642-1716) 1642 онд хошуудын [[Гүш хаан]]ы Төвөдийн өндөрлөгт байгуулсан улс юм. Хошуудын улс байгуулагдсан нь шарын шашин Төвөд орныг эрхшээх эхлэл болсон. Хошуудын хант улсаас өмнө Хүннү [[Цинхай]] мужийн зүүн хэсгийг, дараа нь [[Сяньби]]йн угсааны [[Тугухунь]] улс Хөх нуурыг хэдэн зуун жил захирч байсан бөгөөд Тугухуний хил уртаашаа 1500 км, хойноос урагш 1000 км үргэлжилж байжээ. Тугухунь улсын сяньбичууд яваандаа монгор гэж нэрлэгдэх болсон бөгөөд Их Монгол Улс унасны дараа ноёд нь хятадын [[Мин улс]]ад дагаар оржээ. [[:en:Hexi Corridor|Хэсигийн]] уйгурууд 11-р зууны дунд үед Тангудын хаант улсын захиргаанд орж яваандаа Хөх нуур, Ганьсу орчмын бусад үндэстэнтэй холилдон [[шар югур]] үндэстнийг бүрэлдүүлсэн байна. 1509 онд Өмнөд Монголын нэгэн ноён өөрийн цэргийг авч Хөх нуур луу довтлон орж суурьшсан нь Их Монгол Улсаас хойш монголчууд Хөх нуур орчмыг захирах болсон анхны тохиолдол болжээ. 1566 оны Сэцэн гүний, 1573 онд Түмэдийн Алтан ханы цэргүүд нэмэгдэн ирж монголчуудын нөлөө Хөх нуур орчим улам бэхэжсэн байна. 1633 онд Хошуудын Гүш хааны цэрэг тэнд очсоноор Хошуудын улсын үндсийг тавьжээ. 1636 онд Гүүш хан [[:en:Kham|Камыг]], 1642 онд Төвөдийн төв хэсгийг эзэлснээр Хошуудын нөлөө Төвөдөд бүрэн тогтсон байна. 1637 онд [[Халх]]ын [[Цогт хунтайж]] [[Хөхнуур]]т хяналтаа тогтоогоод Төвөд рүү довтлох үед шарын шашны толгойлогч [[IV Банчинбогд]] болон [[V Далай лам]] [[Хошууд]]ын удирдагч Төрбайхыг Төвөдөд морилохыг урьсан. Улмаар тус ондоо [[Ойрaд]]ын цэрэг ирж Цогт хунтайжийн цэргийг бут цохин устгаснаар Төвөдөд хяналтаа тогтоох эхлэлийг тавьсан. 1641 онд Төрбайх Төвөдийн Замба хааныг довтолж ,1642 онд Замба хаан ялагдаж алагдсан. Үүний дараагаар Төрбайх бүх Төвөдийг эзэлж өөрөө Шигаце орчиыг хяналтдаа байлгаж, ууган хүү Даян ханаар [[Лхас]] орчмыг захируулжээ. Ийнхүү тэрээр Төвөдийн хаан болсон ба шарын шашныг мандуулагч сахиус хэмээн алдаршжээ. Тэрбээр найман хүүтэй байсан ба тэд бүгд Хөхнуурт үлдэж хаант улсаа хамгаалах хүнд үүрэг хүлээсэн учраас түүхэнд найман тайш хэмээх нэрээр үлджээ. 1716 онд [[Зүүнгар]]ын цэрэг [[Төвөд]]ийг довтолсноор [[Лхазан хан]] алагдаж Хошуудын хант улс мөхсөн түүхтэй. ===Хошуудын хант улсын дараах үе === Ижил мөрний зүг нүүдэллэсэн Хошуудын зарим нь 1771 онд Торгуудын хамт [[Шинжаан]]гийн нутагт буцаж ирсэн нь өнөөгийн Хятадын Шинжаангийн хошууд нар юм. Энэхүү Хошуудын 1 хошуу Булган голын хавьд байсан агаад тэд өнөөгийн Монгол улсын [[Ховд]] аймгийн Булган сумын нэг багийг бүрдүүлдэг. Манж нар XVIII зууны эхээр [[Хөхнуур муж|Хөх нуур]]ын Хошуудыг эрхэндээ оруулаад, 21 хошуу болгон зохион байгуулсан нь өнөөгийн Хятадын Хөх нуурын Хошууд юм. Түүнээс гадна Манжийн эрхшээлийн үед [[Алшаа аймаг|Алашан]]ы 1 хошуу, Шинжаангийн Бат сэтгэлт чуулганы 3 хошуу, Чин сэтгэлт чуулганы 1 хошуу нь Хошууд байв. Үүнээс гадна Цахарт Хошууд нар сууж байжээ. Цахарын Хошууд, Хөх нуурын Хошуудын 21 хошууны засаг ноёд нь [[Гүш хаан]]ы 10 хөвгүүний угсааныхан юм. Харин Шинжаангийн Хошуудын 4 хошууны засаг ноёд нь Гүүш ханы ах Хүндлэн убашийн угсааныхан ажээ. Алашаны Хошуудын засаг ноёд нь Гүүш ханы ах Байбагас баатрын өргөмөл хүү Баян авхай Аюуш (бас Далай убаши гэдэг)-ийн ахмад хөвгүүн Баатар эрх жонон Хоролийн угсааныхан юм. ==Нэмж унших == *[[Зүүнгарын монголчууд Төвөдийг байлдан эзэлсэн нь]] *[[Төвөдийн түүх]] == Цахим холбоос == *[http://mdokhams.gmxhome.de/Amdo.pdf Amdo] [[Ангилал:Ойрад]] sefmbt3zsjpf9h8mhdd7j8usdq7k6e2 706851 706836 2022-07-31T14:02:45Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki [[Зураг:Mongolia XVII.png|thumb|Монгол улсууд 17-р зуунд: [[Монгол Улс 1368-1691|Монгол Улс]], [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] Дээд монголчууд нь баруун хойд [[Хятад]]ын Цинхай буюу монголоор [[Хөхнуур муж]]ид [[Төвөд үндэстэн|төвөд]], [[Хятад үндэстэн|хятад]] болон [[Хасагууд|хасаг]], [[Хотон (үндэстэн)|хуй]], [[салар]] үндэстэн лалын шашинтнуудын дунд аж төрдөг монголчууд юм. Тэдний ихэнх нь [[хошууд]] хүмүүс бол үлдсэн цөөнх нь [[халх]], [[цорос]], [[торгууд]]ууд юм. Цинхай мужид [[Баянхар уул]], [[Голмуд]] хот (олон тооны гол мөрөн гэсэн утгатай), [[Цайдам]] гэх мэт монгол нэртэй газар усны нэр олон бий. ==Түүх== ===Хошуудын хант улс === Хошуудын хант улс нь анх (1642-1716) 1642 онд хошуудын [[Гүш хаан]]ы Төвөдийн өндөрлөгт байгуулсан улс юм. Хошуудын улс байгуулагдсан нь шарын шашин Төвөд орныг эрхшээх эхлэл болсон. Хошуудын хант улсаас өмнө Хүннү [[Цинхай]] мужийн зүүн хэсгийг, дараа нь [[Сяньби]]йн угсааны [[Тугухунь]] улс Хөх нуурыг хэдэн зуун жил захирч байсан бөгөөд Тугухуний хил уртаашаа 1500 км, хойноос урагш 1000 км үргэлжилж байжээ. Тугухунь улсын сяньбичууд яваандаа монгор гэж нэрлэгдэх болсон бөгөөд Их Монгол Улс унасны дараа ноёд нь хятадын [[Мин улс]]ад дагаар оржээ. [[:en:Hexi Corridor|Хэсигийн]] уйгурууд 11-р зууны дунд үед Тангудын хаант улсын захиргаанд орж яваандаа Хөх нуур, Ганьсу орчмын бусад үндэстэнтэй холилдон [[шар югур]] үндэстнийг бүрэлдүүлсэн байна. 1509 онд Өмнөд Монголын нэгэн ноён өөрийн цэргийг авч Хөх нуур луу довтлон орж суурьшсан нь Их Монгол Улсаас хойш монголчууд Хөх нуур орчмыг захирах болсон анхны тохиолдол болжээ. 1566 оны Сэцэн гүний, 1573 онд Түмэдийн Алтан ханы цэргүүд нэмэгдэн ирж монголчуудын нөлөө Хөх нуур орчим улам бэхэжсэн байна. 1633 онд Хошуудын Гүш хааны цэрэг тэнд очсоноор Хошуудын улсын үндсийг тавьжээ. 1636 онд Гүүш хан [[:en:Kham|Камыг]], 1642 онд Төвөдийн төв хэсгийг эзэлснээр Хошуудын нөлөө Төвөдөд бүрэн тогтсон байна. 1637 онд [[Халх]]ын [[Цогт хунтайж]] [[Хөхнуур]]т хяналтаа тогтоогоод Төвөд рүү довтлох үед шарын шашны толгойлогч [[IV Банчинбогд]] болон [[5-р Далай лам|V Далай лам]] [[Хошууд]]ын удирдагч Төрбайхыг Төвөдөд морилохыг урьсан. Улмаар тус ондоо [[Ойрад]]ын цэрэг ирж Цогт хунтайжийн цэргийг бут цохин устгаснаар Төвөдөд хяналтаа тогтоох эхлэлийг тавьсан. 1641 онд Төрбайх Төвөдийн Замба хааныг довтолж ,1642 онд Замба хаан ялагдаж алагдсан. Үүний дараагаар Төрбайх бүх Төвөдийг эзэлж өөрөө Шигаце орчиыг хяналтдаа байлгаж, ууган хүү Даян ханаар [[Лхас]] орчмыг захируулжээ. Ийнхүү тэрээр Төвөдийн хаан болсон ба шарын шашныг мандуулагч сахиус хэмээн алдаршжээ. Тэрбээр найман хүүтэй байсан ба тэд бүгд Хөхнуурт үлдэж хаант улсаа хамгаалах хүнд үүрэг хүлээсэн учраас түүхэнд найман тайш хэмээх нэрээр үлджээ. 1716 онд [[Зүүнгар]]ын цэрэг [[Төвөд]]ийг довтолсноор [[Лхазан хан]] алагдаж Хошуудын хант улс мөхсөн түүхтэй. ===Хошуудын хант улсын дараах үе === Ижил мөрний зүг нүүдэллэсэн Хошуудын зарим нь 1771 онд Торгуудын хамт [[Шинжаан]]гийн нутагт буцаж ирсэн нь өнөөгийн Хятадын Шинжаангийн хошууд нар юм. Энэхүү Хошуудын 1 хошуу Булган голын хавьд байсан агаад тэд өнөөгийн Монгол улсын [[Ховд]] аймгийн Булган сумын нэг багийг бүрдүүлдэг. Манж нар XVIII зууны эхээр [[Хөхнуур муж|Хөх нуур]]ын Хошуудыг эрхэндээ оруулаад, 21 хошуу болгон зохион байгуулсан нь өнөөгийн Хятадын Хөх нуурын Хошууд юм. Түүнээс гадна Манжийн эрхшээлийн үед [[Алшаа аймаг|Алашан]]ы 1 хошуу, Шинжаангийн Бат сэтгэлт чуулганы 3 хошуу, Чин сэтгэлт чуулганы 1 хошуу нь Хошууд байв. Үүнээс гадна Цахарт Хошууд нар сууж байжээ. Цахарын Хошууд, Хөх нуурын Хошуудын 21 хошууны засаг ноёд нь [[Гүш хаан]]ы 10 хөвгүүний угсааныхан юм. Харин Шинжаангийн Хошуудын 4 хошууны засаг ноёд нь Гүүш ханы ах Хүндлэн убашийн угсааныхан ажээ. Алашаны Хошуудын засаг ноёд нь Гүш хааны ах Байбагас баатрын өргөмөл хүү Баян авхай Аюуш (бас Далай убаши гэдэг)-ийн ахмад хөвгүүн Баатар эрх жонон Хоролийн угсааныхан юм. ==Нэмж унших == *[[Зүүнгарын монголчууд Төвөдийг байлдан эзэлсэн нь]] *[[Төвөдийн түүх]] == Цахим холбоос == *[http://mdokhams.gmxhome.de/Amdo.pdf Amdo] [[Ангилал:Ойрад]] h64x2eztv5re6mz9kxmejrkeb2vu7bg 706889 706851 2022-07-31T20:00:50Z Бмхүн 59031 /* Хошуудын хант улс */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:Mongolia XVII.png|thumb|Монгол улсууд 17-р зуунд: [[Монгол Улс 1368-1691|Монгол Улс]], [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] Дээд монголчууд нь баруун хойд [[Хятад]]ын Цинхай буюу монголоор [[Хөхнуур муж]]ид [[Төвөд үндэстэн|төвөд]], [[Хятад үндэстэн|хятад]] болон [[Хасагууд|хасаг]], [[Хотон (үндэстэн)|хуй]], [[салар]] үндэстэн лалын шашинтнуудын дунд аж төрдөг монголчууд юм. Тэдний ихэнх нь [[хошууд]] хүмүүс бол үлдсэн цөөнх нь [[халх]], [[цорос]], [[торгууд]]ууд юм. Цинхай мужид [[Баянхар уул]], [[Голмуд]] хот (олон тооны гол мөрөн гэсэн утгатай), [[Цайдам]] гэх мэт монгол нэртэй газар усны нэр олон бий. ==Түүх== ===Хошуудын хант улс === {{Загвар:Монголчуудын түүх}} Хошуудын хант улс нь анх (1642-1716) 1642 онд хошуудын [[Гүш хаан]]ы Төвөдийн өндөрлөгт байгуулсан улс юм. Хошуудын улс байгуулагдсан нь шарын шашин Төвөд орныг эрхшээх эхлэл болсон. Хошуудын хант улсаас өмнө Хүннү [[Цинхай]] мужийн зүүн хэсгийг, дараа нь [[Сяньби]]йн угсааны [[Тугухунь]] улс Хөх нуурыг хэдэн зуун жил захирч байсан бөгөөд Тугухуний хил уртаашаа 1500 км, хойноос урагш 1000 км үргэлжилж байжээ. Тугухунь улсын сяньбичууд яваандаа монгор гэж нэрлэгдэх болсон бөгөөд Их Монгол Улс унасны дараа ноёд нь хятадын [[Мин улс]]ад дагаар оржээ. [[:en:Hexi Corridor|Хэсигийн]] уйгурууд 11-р зууны дунд үед Тангудын хаант улсын захиргаанд орж яваандаа Хөх нуур, Ганьсу орчмын бусад үндэстэнтэй холилдон [[шар югур]] үндэстнийг бүрэлдүүлсэн байна. 1509 онд Өмнөд Монголын нэгэн ноён өөрийн цэргийг авч Хөх нуур луу довтлон орж суурьшсан нь Их Монгол Улсаас хойш монголчууд Хөх нуур орчмыг захирах болсон анхны тохиолдол болжээ. 1566 оны Сэцэн гүний, 1573 онд Түмэдийн Алтан ханы цэргүүд нэмэгдэн ирж монголчуудын нөлөө Хөх нуур орчим улам бэхэжсэн байна. 1633 онд Хошуудын Гүш хааны цэрэг тэнд очсоноор Хошуудын улсын үндсийг тавьжээ. 1636 онд Гүүш хан [[:en:Kham|Камыг]], 1642 онд Төвөдийн төв хэсгийг эзэлснээр Хошуудын нөлөө Төвөдөд бүрэн тогтсон байна. 1637 онд [[Халх]]ын [[Цогт хунтайж]] [[Хөхнуур]]т хяналтаа тогтоогоод Төвөд рүү довтлох үед шарын шашны толгойлогч [[IV Банчинбогд]] болон [[5-р Далай лам|V Далай лам]] [[Хошууд]]ын удирдагч Төрбайхыг Төвөдөд морилохыг урьсан. Улмаар тус ондоо [[Ойрад]]ын цэрэг ирж Цогт хунтайжийн цэргийг бут цохин устгаснаар Төвөдөд хяналтаа тогтоох эхлэлийг тавьсан. 1641 онд Төрбайх Төвөдийн Замба хааныг довтолж ,1642 онд Замба хаан ялагдаж алагдсан. Үүний дараагаар Төрбайх бүх Төвөдийг эзэлж өөрөө Шигаце орчиыг хяналтдаа байлгаж, ууган хүү Даян ханаар [[Лхас]] орчмыг захируулжээ. Ийнхүү тэрээр Төвөдийн хаан болсон ба шарын шашныг мандуулагч сахиус хэмээн алдаршжээ. Тэрбээр найман хүүтэй байсан ба тэд бүгд Хөхнуурт үлдэж хаант улсаа хамгаалах хүнд үүрэг хүлээсэн учраас түүхэнд найман тайш хэмээх нэрээр үлджээ. 1716 онд [[Зүүнгар]]ын цэрэг [[Төвөд]]ийг довтолсноор [[Лхазан хан]] алагдаж Хошуудын хант улс мөхсөн түүхтэй. ===Хошуудын хант улсын дараах үе === Ижил мөрний зүг нүүдэллэсэн Хошуудын зарим нь 1771 онд Торгуудын хамт [[Шинжаан]]гийн нутагт буцаж ирсэн нь өнөөгийн Хятадын Шинжаангийн хошууд нар юм. Энэхүү Хошуудын 1 хошуу Булган голын хавьд байсан агаад тэд өнөөгийн Монгол улсын [[Ховд]] аймгийн Булган сумын нэг багийг бүрдүүлдэг. Манж нар XVIII зууны эхээр [[Хөхнуур муж|Хөх нуур]]ын Хошуудыг эрхэндээ оруулаад, 21 хошуу болгон зохион байгуулсан нь өнөөгийн Хятадын Хөх нуурын Хошууд юм. Түүнээс гадна Манжийн эрхшээлийн үед [[Алшаа аймаг|Алашан]]ы 1 хошуу, Шинжаангийн Бат сэтгэлт чуулганы 3 хошуу, Чин сэтгэлт чуулганы 1 хошуу нь Хошууд байв. Үүнээс гадна Цахарт Хошууд нар сууж байжээ. Цахарын Хошууд, Хөх нуурын Хошуудын 21 хошууны засаг ноёд нь [[Гүш хаан]]ы 10 хөвгүүний угсааныхан юм. Харин Шинжаангийн Хошуудын 4 хошууны засаг ноёд нь Гүүш ханы ах Хүндлэн убашийн угсааныхан ажээ. Алашаны Хошуудын засаг ноёд нь Гүш хааны ах Байбагас баатрын өргөмөл хүү Баян авхай Аюуш (бас Далай убаши гэдэг)-ийн ахмад хөвгүүн Баатар эрх жонон Хоролийн угсааныхан юм. ==Нэмж унших == *[[Зүүнгарын монголчууд Төвөдийг байлдан эзэлсэн нь]] *[[Төвөдийн түүх]] == Цахим холбоос == *[http://mdokhams.gmxhome.de/Amdo.pdf Amdo] [[Ангилал:Ойрад]] 4u9qg2jujlgoapvkt7b1q08fw1ysbia 0 36224 706932 706813 2022-07-31T23:36:35Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki [[Файл:AbtaiPainting.jpg|thumb|300px|Абтай сайн хан ба хатан]] '''Абтай''' бол [[Гэрсэнз жалайр хунтайж]]ийн долоон хөвгүүний дундах [[Онохуй Үйзэн ноён]]ы ахмад хөвүүн билээ. Абтай модон барс жил буюу 1554 онд [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ мөрний]] хөвөөнд төрсөн бөгөөд түүний эх нь [[Халх]]ын хилует отгийн эзэн Бэхийн охин Эцэнхин зоригт хатан билээ. Абтай хааны эзэмшил [[Хэрлэн гол]]ын саваас [[Хангайн нуруу]]нд тулж, нутгийн гол төв [[Орхон гол|Орхон]] [[Туул гол|Туулын]] бэлчирт байжээ. Абтай хаан [[Жалайр]], [[Сүлдэсүн]] зэрэг Монголын эртний алдарт том аймагтай ураг холбож гурван хатантай байснаас хоёр хөвүүн, гурван авхай төрсний ахмад хөвүүн Өлзийт Шибагудай хунтайж эцгээ төлөөлж [[Ойрад]]ыг захирч байсан ба дэд хөвүүн Эртэхий нь угсаа залгамжилсан байна. Абтай хаан шар хулгана жил буюу 1588 онд нас баржээ. Абтайн улс төрийн бодлого хоёр үндсэн чиглэлтэй байв. Нэгд, өөрийн эзэмшил Халхын төв нутагт оршиж, хүчин чадал улам бүр өсөх төлөвтэйг чадмаг ашиглан Ойрадын салан тусгаарлах ужиг оролдлогыг эцэслэж, Ойрадыг Халхад нэгтгэн захирахад чиглэгджээ. Академич [[Шагдаржавын Нацагдорж|Ш.Нацагдорж]] Абтай ханы Ойрадтай байлдан буулган авсан үйл явдлыг 1577 онд болсон гэжээ. Уул байлдааны шалтаг нь [[Ойрад]]ын ноёд эртнээс Монгол төрөөс салан тусгаарлах, эсвэл эрх булаахын төлөө тэмцэлдэж ирсэний үргэлжлэл болох юм. Абтай хаан «урьдын гучин гурван өрөвлөгтөн, дөчин дөрвөн отогтон, жаран нэгэн хэгээртний өшөөг энэ өдөр авав» гээд буцсанаас мэдэгдэж байна. Абтайн хэлсэн үг бол түүнээс 110-аад жилийн өмнө Ойрадын ноёд Халхын эзэн [[Агваржин жонон]]г хаанд өргөмжлөх нэрээр жонон тэргүүтэй олон ноёныг гэнэдүүлэн төрийн эргэлт хийж, өргөн хүрээний алан хядлага явуулж Монголыг төрийг булаасан хар явдлыг хэлж байгаа юм. Төрийн алтан ургийг таслах явуулга ингэж гарчээ. Абтай хан [[бөө мөргөл|бөөгийн онгон шүтлэгийг]] орхиж [[шарын шашин|шарын шашныг]] хүлээн зөвшөөрч түүнийг Халх түмний шашин суртахуун болгон залж авахад хошуучилжээ. [[Асрагч нэртийн түүх]]энд «Абтай хан модон тахиа (15‍‌85) жилийн зун Шунхат уулын ар дахь хуучин балгасанд өндөр дэлдэж, мөн жил жил сүмийн үйлийг эхэлсэн ба гал нохой (15‍‌86) жилд [[Түмэд]] нутагт морилж [[III Далай лам|Содномжамц далай лам]]тай учраад түүнээс «номын их Очир хаан» цол авч их нутаг Хар Өлөнд байхад буцаж ирсэн» гэжээ. Гэтэл [[Эрдэнэ зуу]]гийн намтарт «Абтай хаан аравдугаар гал туулай жилийн доторхи улаагчин үхэр жил (15‍‌77) III далай ламд мөргөсөнд Содномжамц, Абтай хааныг цогт очир номун сайн хаан хэмээн дуудаад тамга соёрхож Их Монголын хаан болгон бошго соёрхов» гэжээ. Харин төвөд сурвалж бичигт, [[Юрий Рерих|Ю.Н.Рерих]]ийн өгүүлснээр III Далай лам Содномжамц 15‍‌77 онд нутгаасаа гарч замдаа [[Алтан хан]]ы гурван удаагийн угтуул элч нартай уулзаж аялан явсаар Түмэдийн газар ирж хойтон жил нь Алтан хантай уулзжээ. Абтай хан Содномжамцыг Түмэдэд дахин ирсэн 15‍‌87 онд очиж уулзсан байна. Абтай, дайчин баатар, эрэлхэг зоригтой эр байсан тул түүнийг хуучин цагийн монгол түүхчид улам алдаршуулах зорилгоор «хомхой хуруундаа хар нөж атган төрсөн», «Ар Халхын Абтай галзуу ноён» гэх зэргээр магтан «Очирваанийн хувилгаан», «Түшээт сайн хаан» гэх зэргээр цоллосон байдаг. ==Гэр бүл== * Эцэг: [[Онохуй Үйзэн ноён|Онохуй Үйзэн]] * Эх: Гилуеэдийн Бэхийн охин '''Эцэнхин зоригт хатан''' === Хатад === Абтай сайн хан гурван хатантай. # [[Жалайр]]ын '''Хулман сэцэн хатан'''<ref>Д.Гонгор. Халх товчоон. УБ., 1970. т.203</ref> # Дарагийн охин '''Тунал гүнж'''<ref name=":0">Эртний Монголын Хаадын Үндэсний Их Шар тууж оршвой. УБ., 2006. т.102</ref> # Сүлдүсүний '''Түнхэй хатан'''<ref name=":0" />. '''Хулман сэцэн''' '''хатнаас''' [[Эрээхий мэргэн хан]], '''Чимудар абай''' нар төрvfн. Чимудар абайг Хятадын хөвгүүн Мачигт өглөө.<ref name=":0" /> '''Тунал гүнжээс''' төрсөн Багаран абайг Урианханы Холучид өгөв.<ref name=":0" /> [[Сүлдүс|Сүлдүсүний]] '''Түнхэй хатнаас''' [[Шибагудай]] өлзийт хунтайж, '''Мянгахан абай''' төрсөн. Мянгахан абайг Байхугийн хөвгүүн Бөхүхэнчэйд өгөв.<ref name=":0" /> * Хөвгүүд: [[Шибагудай|Шибагудай өлзийт хунтайж]], [[Эрээхий мэргэн хан]] * Охид: Багаран абай<ref name=":0" />, Мянгахан абай<ref name=":0" />: Байхугийн хүү Бөхүхэнчэйд өгөв<ref name=":0" />, Чимудар абай<ref name=":0" /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=Шинээр байгуулсан |дараа=[[Эрээхий мэргэн хан]] |албан_тушаал=Халхын Очирай Сайн Хан |он=1577-1588 }} {{end}} ==Эшлэл== {{DEFAULTSORT:Абтай сайн хан}} [[Ангилал:16-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Хийд үүсгэн байгуулагч]] [[Ангилал:Халхын хан]] [[Ангилал:Монгол ноён]] [[Ангилал:1554 онд төрсөн]] [[Ангилал:1588 онд өнгөрсөн]] eu3xs2k8oyzjeojyzhletk511o5mp5h 0 39046 706977 705138 2022-08-01T08:42:56Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс албан тушаалтан||name=Чан Кайши|image=Chiang Kai-shek in full uniform.jpeg|imagesize=250px|office1=|president1=|term_start1=|term_end1=|deputy1=|predecessor1=|successor1=|office2=|term_start2=|term_end2=|predecessor2=|successor2=|office3=|term_start3=|term_end3=|predecessor3=|successor3=|office4=|term_start4=|term_end4=|predecessor4=|successor4=|birth_date=1887 он 10 сарын 31-ий өдөр|birth_place=|death_date=1975 он 4 сарын 5-ий өдөр|death_place=|party=|spouse=|children=|alma_mater=|profession=|awards=}} '''Чан Кайши'''({{zh-s|蒋介石}}; {{zh-t|蔣介石}}; {{zh-p|Chiang Kai-shek}}) (1887 он 10 сарын 31-ий өдөр — 1975 он 4 сарын 5-ий өдөр) [[Тайвань|Тайванийн]] удирдагч бөгөөд [[Гоминдан|Гоминдан нам]]ын тэргүүн хүн юм. [[Хятадын иргэний дайн]]д [[Мао Зэдун]]ы удирдсан [[коммунист]]уудад ялагдан [[Тайван арал]] руу зугатсан бөгөөд эх газрын [[хятад]]аас тусдаа БНХУ-ыг байгуулсан байна. [[Монгол Улс]]ын тусгаар тогтнолыг улайран эсэргүүцэгч бөгөөд [[Гурван их гүрний удирдагч]] нарын шахалтанд орсны үр дүнд [[Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт]] хийсний үндсэн дээр [[БНМАУ]]-ыг хүлээн зөвшөөрсөн этгээд. == Намтар == Манж чин улсын бадаргуулт төрийн арван гуравдугаар жилийн есдүгээр сарын арван тавны өдөр гол үд(1887 оны 10 сарын 31-ий өдөр ), жан жье ши жежаан мужийн фенхаагийн жен юйтэй давсан пүүс аашаар дээр төржээ. 1925 оны гуравдугаар сард Гоминданы удирдагч, БНХУ-ын ерөнхийлөгч [[Сунь Ятсен]] нас барж эрх мэдлийн төлөө амь өрссөн тэмцэлдээн эхэлж аллага, баривчилгааны дараа нэрт нийтлэлч Ван Цзинвэй Засгийн газрын тэргүүн болж Чан Кайши цэргийн удирдлагыг гартаа авчээ. Тэгээд Чан Кайши төрийн дээд эрх мэдэлд хүрэхэд нь саад болж байгаа коммунистуудыг дийлэхээр шийдэхдээ Вампу цэргийн сургуулийн зарим удирдлага, ҮЭ-ийн удирдагчдыг баривчилж ажил хаялтын хорооны зэвсгийг хурааж Кантон хотод хөл хорих цаг тогтоов. Засгийн газрын тэргүүн Ван Цвинвэйг албан тушаалаас нь буулгаж хамтран зүтгэгч Тань Янкайг томилуулсан ч бараг бүх мэдлийг гартаа төвлөрүүлж чаджээ. 1926 оны долоодугаар сарын 1-нд Умардын аялалын тухай тунхаглал гаргаж бараг зуун мянган хүнтэй Үндэсний хувьсгалт армийн командлагчаар Чан Кайшиг томилов. Түүний удирдсан 7 корпусаас бүрдэх арми зөвлөлтийн нисгэгчдийн дэмжлэгтэйгээр Цинь хааны генерал У.Пэйфугийн цэргээс хөрш орших Хунань мужийг чөлөөлж Чанша хотыг булаан авав. Дараа нь милитарист генерал Сунь Чуаньфаны захирсан цэргийг бут ниргэж Наньчан, Цзюцзян, Нанжин зэрэг чухал хотуудыг эзлэв. Чан Кайшигийн удирдсан цэрэг Шанхай хотод дөхөн ирэх үед бослого гарч [[Чин улс]]<nowiki/>ын цэрэг хотыг орхин зугтаж эхлэв. 1927 оны дөрөвдүгээр сарын 12-нд гоминданы цэргүүд Шанхай хотын япон болон европийн орнуудын армиудын хамгаалалтад байгаагаас бусад хэсгийг хяналтдаа авч коммунист нам, ҮЭ-ийн удирдагчид гээд нийтдээ таван мянга орчим хүний амь насыг хороосон байна. Чан Кайши удирдсан армийн цэргийн тоо бараг гурван зуун мянгад хүрч 1927 оны хавар гэхэд нийт хоёр зуун сая хүн амтай 7 мужийг чөлөөлөөд байх үед Кантон хотод Ван Цзинвэй ирж тэр үед Уханы гэж нэрлэгдэх болсон Засгийн газрын тэргүүнээр дахин томилогдож Чан Кайшийг Үндэсний хувьсгалт армийн командлагчийн үүрэгт ажлаас чөлөөлсөн тухай тушаал гаргав. Гэвч тэр үед цэргийн их хүч захирч байсан Чан Кайши "Умардын аялалыг амжилттай дуусгах үүргийг авсан." гэж уг тушаалыг эсэргүүцэв. Чан Кайши 1927 оны дөрөвдүгээр сарын 12-ны өдөр төр, засгийн эрх мэдлийг булаан авч Гоминданы Төвийн гүйцэтгэх хорооны дарга, Хятад улсын ерөнхийлөгч, Зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч болж ерөнхийлөгчийн хувьд өөртөө генералиссимус цол олгожээ. Нийслэлээр [[Наньжин]] хотыг сонгож эхнэр Сун Цинменээ Империализмыг эсэргүүцсэн холбооны тэргүүлэгч гишүүнээр сонгуулжээ. [[Зураг:Chiang Kai-shek（蔣中正）.jpg|thumb|Чан Кайшений 1940 зураг]] Генералиссимус Чан Кайши милитарист генерал Сунь Чуаньфаны цэргийг бут цохиж 1927 оны долоодугаар сард зөвлөлтийн бүх улс төр болон цэргийн зөвлөхүүдийг нутаг буцааж Хунань мужид Мао Зедуны удирдсан "намрын ургацын бослогыг" найм, есдүгээр саруудад зэвсгийн хүчээр даржээ. 1927 оны наймдугаар сарын 8-ны өдөр гэнэт огцорч Япон явж дараа оны нэгдүгээр сарын 6-ны өдөр буцан иржээ. Энэхүү тактикийн ачаар Гоминданы засгийн газарт гарч болзошгүй байсан хагарлыг урьдчилан сэргийлж чаджээ. Бүх албан тушаалдаа дахин томилогдож эх орноо нэгтгэхийн тулд Умардын аялалыг үргэлжлүүлэхийг тушаав. Шаньси мужийн цэргийн захирагч Ень Сишаний цэргийг нэгтгэснээр цэргийн тоогоо 700 мянгад хүргэж Хаунхэ голыг гаталж 1928 оны зургаадугаар сарын 4-нд Бээжин хотыг гартаа оруулав. 1928 онд японтой дайтах нь тодорхой болж тавдугаар сард Цзинани хотын ойролцоо анхны байлдаан болжээ. Чан Кайши 1928 оны намар хоёр сая гаруй хүнтэй армиа удирдаж ХКН-ын цэрэг байрласан "зөвлөлтийн бүс нутаг" руу таван удаа давшилт хийснээс Германы Жанжин штабын даргын албан тушаалаас огцорсон генерал Ганс фон Сектийн удирдсан зөвлөхүүдийн тусламжтайгаар хийсэн тав дахь давшилт нь амжилттай болж Хятадын Улаан Арми монголын хилийн зүгт ухарчээ. 1931 оны есдүгээр сараас хятад-японы хоёрдугаар дайн эхэлж япончууд 1932 оны хоёрдугаар сар гэхэд [[Манжуур]]<nowiki/>ыг бүхэлд нь эзлэсэн байв. 1932 оны нэгдүгээр сарын сүүлчээр японы адмирал Сезавагийн удирдсан тэнгисийн явган цэргийн ангиуд [[Шанхай]] хотод буудаллаж хятадын 19 дүгээр аялалын арми ухарч Гоминданы засгийн газар буулт хийж Японы хяналт дор [[Манж-го|Манж Го улс]]<nowiki/>ыг 1932 оны хоёрдугаар сарын 18-нд зарлан тунхаглажээ. Генералиссимус Чан Кайши хятадын Улаан Армийн эсрэг дайн зарлаж өөрийнхөө нэр хүндийг өргөх зорилгоор "хөх цамцтангууд"-ын нийгэмлэг байгуулж гоминданы армид цэвэрлэгээ явуулснаар түүний нэр нөлөө багасаж дайтагч талд нь ашигтайгаар эргэжээ. 1936 оны намар Шэньси мужид хятадын Улаан Арми "дээрэмчидтэй хийх аян"-ныг сэргээсэн ч олигтой амжилтад хүрсэнгүй. Тэгтэл япончууд 1937 оны долоодугаар сарын 7-нд Лугоуцяо гүүр дээр "шөнийн маневр" хийж Ази тивд дэлхийн хоёрдугаар дайныг эхлүүлжээ. Шанхайн ойролцоо десант буулгахад нь гоминданчууд эсэргүүцсэн ч дийлджээ. Чан Кайши нь цэргийн тоо нь олон боловч түүний дайтах чадвар, командын удирдах чадвар, зэвсэглэл, хангамж, зохион байгуулалтаар нэн сул байсан армиараа [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн|Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед]] японы эсрэг идэвхитэй тэмцэж чадаагүй юм. Хэдийгээр 3-5 сая хүнтэй арми командалж байсан боловч 1937-1945 онуудад олон удаа хүнд ялагдалд орж, хятадын нийт тугийн хамгийн сайн аж үйлдвэржсэн төдийгүй хөдөө аж ахуйн хөгжил бүхий нутгуудаа алдан холбоотнуудын дэмжлэгээр японы цөөн тоотой боловч маш чадварлаг байлдах чадавхи бүхий армийн довтолгоог арай ядан тогтоож байжээ. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед ЗХУ, [[АНУ]], [[Их Британи]] гэсэн гурван гүрэн [[нацист Герман]], [[Япон|Милитарист Япон]]ы эсрэг холбоотны эвслийн гол цөмийг бүрдүүлж байсан. Гурван гүрний удирдагч [[ЗХУ]]-ын И.В. [[Сталин]], [[АНУ]]-ын [[Ерөнхийлөгч]] [[Франклин Рузвельт]], [[Их Британ]]ы [[Ерөнхий сайд]] [[Уинстон Черчилль]] нарын 1945 оны 1 сард ЗХУ-ын [[Хар тэнгис]]ийн эрэгт орших [[Ялта хот]]од хийсэн уулзалт хийсэн. Ялтын уулзалтаар Германыг ялсаны дараа [[Европ тив]] ба [[дэлхий]]н хэмжээнд нөлөөллийн хүрээгээ хэрхэн хуваах талаар тохиролцоог хийсэн байна. Холбоотон болох АНУ, Англи хоёр германыг ялсаны дараа ЗХУ-ыг [[Япон]]ы эсрэг [[дайн]]д оролцуулахыг хүссэн байна. И.Сталин германыг ялсаны дараа Японы эсрэг дайныг эхлүүлэх боломжтой гэхдээ дараах нөхцлүүдийг биелүүлсэн тохиолдолд дайнд оролцоно гэсэн байна. Сталины саналыг холбоотнууд зөвшөөрсөн ба германыг ялсаны дараа дахин уулзаж асуудлуудаа нарийвчилан тогтоё гэж тохирсон байна. Сталины санал нь: * 1. [[Карафуто|Сахалин арлын өмнөд хагас]], [[Курилын арлууд]]ыг ЗХУ-д өгөх, * 2. [[БНМАУ]]-ын [[статус-кво]]г хүлээн зөвшөөрөх, * 3. [[Дорнод хятадын төмөр зам]] ба [[Порт-Артур]]ын боомтыг ЗХУ-д удаан хугацаагаар түрээслүүлэх зэрэг юм. Энэхүү уулзалтын үр дүнд БНМАУ буюу [[Монгол улс]]ыг хүлээн зөвшөөрөх асуудал үндсэндээ дэлхийн их гүрнүүдийн хэмжээнд анх удаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн юм. Холбоотон гүрнүүд [[Герман]]ыг ялсаны дараа [[Подстам хот]]ноо хийсэн уулзалтаар дайны дараах дэлхийн хэмжээнд нөлөөллийн бүсүүдээ хувааж авах талаар голлон тохирсон байна. АНУ, Их Британы жанжин штабын дарга нарын тооцоогоор Японыг ялахад 1-2 жил дахин дайтах шаардлагатай бөгөөд хүн хүчний хувьд 1-2 сая цэргийн хохирол үзэх бөгөөд азийн эх газарт байгаа японы байлдааны хамгийн өндөр чадвар бүхий [[Квантуны арми]]йг бут цохих нь бараг боломжгүй дээрх тооцоон дээр нэмж асар их хохирол үзэх магадлалтай гэж үзэж байжээ. Иймд Японы эсрэг дайнд ЗХУ-ын цэрэг, зэвсгийн хүчийг ашиглан богино хугацаанд ялах сонирхол бүхий байсан АНУ, Их Британы удирдагч нар ЗХУ-ыг японы эсрэг дайнд оролцуулах тухай саналаа удаа дараа [[Сталин]] болон ЗХУ-ын бусад удирдлагуудад хүргүүлж байжээ. ЗХУ нацист Герман улсыг бут цохисны дараа 3 сар болоод японы эсрэг дайнд оролцох болмжтой бөгөөд ингэхийн тулд [[Ялтын уулзалт]]аар тохиролцсон тохироог дахин баталгаажуулах шаардлага тавьсан байна. Энэ тохиролцооны нэг нь БНМАУ-ын одоогийн байгаа байдлыг буюу [[статус-кво]]г хэвээр байлгах нэг [[болзол]] тавьсан байна. Үүнийг АНУ, Их Британы удирдагч нар зөвшөөрсөн бөгөөд Сталины ятгалгаар энэ тухай [[Тайвань]]д албан ёсоор мэдэгдэх үүргийг [[Рузвельт]] биечлэн авсан байна. Гурван их гүрний хамтарсан мэдэгдэлд БНХУ буюу [[Гоминдан нам]]ын удирдлага ихэд цочирдсон байна. Хятадын удирдагч [[Чан Кайши]] энэ талаар албан ёсны эсэргүүцлийг гурван гүрний удирдагч нарт удаа дараа өөрийн болон БНХУ, түүний гадаад яамны нэрийн өмнөөс хүргүүлсэн төдийгүй Гадаад яамны сайд [[Ван Си Зы]]г энэ талаар харилцан тохиролцон цуцлуулахаар ЗХУ, АНУ-д айлчлал хийхийг үүрэг болгон гүйцэтгүүлж байжээ. Гэвч удаа дараагийн уулзалтуудаар хүлээсэн үүргээ Сталин, Рузвельт нар сахин биелүүлж, БНМАУ нь тусгаар улс болох тул БНХУ хүлээн зөвшөөрөх ёстой гэж хариу шаардлага, дарамт үзүүлж эхэлсэн байна. Сталин нь ЗХУ-ын [[Сибирь]],[[Алс дорнод]]ыг хамгаалах бамбай бүс болох БНМАУ-ыг тусгаар улс болгон БНХУ-аар хүлээн зөвшөөрүүлэх тал дээр баттай зогсож байсан байна. Ялтын болон [[Подстамын уулзалт]]ын талаар Сталинаас мэдээлэл авсан [[Хорлоогийн Чойбалсан]] тэргүүтэй БНМАУ-ын удирдлага энэхүү тааламжтай нөхцлийг батжуулах, улмаар өөрийн хувь нэмрийг оруулах үүднээс: * ЗХУ-ын өмнө холбоотны үүргээ биелүүлэх, * БНМАУ-ын тусгаар улс болох баталгааг харуулах, * БНХУ-ын хамаарч байсан боловч тухайн үед Японп эзлэгдсэн [[Өвөр Монгол]]ыг японы цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх, * БНМАУ нь тусгаар улс бөгөөд хангалттай хүчин чадал бүхий зэвсэгт хүчинтэй болохыг харуулахын тулд Японд эзлэгдсэн хятадын нутгийг чөлөөлөн түүний хөршийн хувьд чөлөөлөх үүрэг хүлээсэн болохоо харуулах зорилгоор ЗХУ-тай хамтран Японы эсрэг дайнд оролцохоор шийдвэрлэн 1945 оны 8 сарын 10-ны өдөр [[Японы эзэнт гүрэн]]д [[дайн]] зарлан БНМАУ-ын [[Монголын Ардын Арми|Ардын Арми]]йн ангиуд ЗХУ-ын [[Улаан Арми]]йн ангиудтай хамтран [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]ыг эхлүүлсэн бөгөөд [[Хятадын цагаан хэрэм]] хүртэл давшин байлдаж японы цэргийг бут цохилцсон байна. Их гүрнүүдийн шахалтанд орсон Чан Кайши 1945 оны 8-р сарын 14-нд "ЗХУ болон Хятад улс найрамдалт холбоо тогтоох хэлэлцээр" байгуулсан ба гэрээгээр [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]-ын тухай 2 этгээд тохиролцохдоо "Японыг ялсны дараа, Гадаад Монголд Ард иргэдийн санал хураалт явуулахыг БНХУ-ын Засгийн газар зөвшөөрөв. Түүний ард иргэд тусгаар тогтнолыг сайшаах эсэхээ шийдвэрлэнэ. Хэрэв ард иргэдийн санал хураалтын дүн тусгаар тогтнолыг сайшаавал БНХУ-ын Засгийн газар Гадаад Монголын тусгаар тогтнолыг одоогийн байгаа хилээр нь зөвшөөрч байна" гэж заасан байна. Санал хураалтыг 1945 оны 10-р сарын 20-д явуулж Монголын ард түмэн нэгэн дуугаар Тусгаар тогтнолын төлөө саналаа өгсөн нь Чан кайши тэргүүтэй БНХУ-ын удирдлагад хүнд цохилт болжээ. Хятадын гоминданы Засгийн газар Гоминдан намын төвийн байнгын хорооны 16-р хуралдаанаар Ар Монголын төрийн тусгаар тогтнолын тухай санал хураалтын дүнг хэлэлцээд БНХУ, БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг 1946 оны 1-р сарын 5-ны өдөр БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн байна. Үүний дагуу '''1946 оны 1-р сарын 12-нд Хятадын Гадаад яамнаас маршал Хорлоогийн Чойбалсанд манай улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч, баталсан тухай нот бичиг ирүүлсэн''' юм. Уг нот бичигт “ Хятадын 34 оны 10 сарын 20-нд Гадаад Монголын ард түмнээс явуулсан санал хураах ажлын дүнгийн тухай таны нотыг хүлээн авлаа. Энэ нь Гадаад Монголын ард түмнээс өөрийн тусгаар тогтнолыг баталсныг илэрхийлж байна. Батлан хамгаалах Дээд зөвлөлийн тогтоол ёсоор Хятадын Засгийн Газар нь энэ өдрөөс эхлэн Гадаад Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээснээ зарлана. Үүнийг мэдэгдэхээр энэ нотыг илгээв” гэжээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайн Холбоотон гүрнүүдийн ялалтаар дууссаны дараа Чан Кайши хятадыг дангаар захирах сонирхолтой байсан учир коммунистуудтай хэлэлцээ хийлгүй өөртөө эрдэн иргэний дайныг наймдугаар сараас дахин өрнүүлжээ. Квантуны армиас олзолсон зэр зэвсгийг зөвлөлтийн армиас шилжүүлэн авсан ХКН-ын Улаан Арми улс орныхоо умард дорнод хэсгийн өргөн уудам нутгийг чөлөөлөх байлдааны ажиллагаа эхэлж 1948 оны 11 сар гэхэд Манжуурыг мэдэлдээ авч чадав. АНУ Гоминданы Засгийн газрыг [[Мао Зэдун]]<nowiki/>ий толгойлсон ХКН-тай звлэрүүлэх гэж оролдоод бүтэлгүйтэв. ХКН-ын цэрэг давшсаар гоминданы цэрэг аргагүй тул ухарч Чан Кайши 1949 оны нэгдүгээр сард Хятадын улсын ерөнхийлөгчийн албан тушаалаас огцорч удалгүй түүний удирдсан гоминданы дэглэм нуран унажээ. Чан Кайши мөн оны 12 дугаар сард үнэнч цэргүүдээ дагуулан Тайваны арал, далайн эргийн Цюэмоу, Дачэнь, Мацу арлуудад ирж сууршив. Коммунист дэглэм Тайваньд халдсан тохиолдолд америкийн тэнгисийн цэргийн Долоодугаар флот түүнийг хамгаалах болно гэж Вашингтон албан ёсоор мэдэгджээ. 1949 оны 10-р сарын 1-нд Бээжинд Мао Зэдун БНХАУ байгуулагдсаныг тунхаглаж Чан Кайши Тайваны арал руу зугтаж аралын Хятадын ерөнхийлөгч болсон. Бүгд Найрамдах Хятад Улсын Ерөнхийлөгч (1950), Зэвсэгт хүчний дээд командлагч. 1970-аад оны эхэн үе хүртэл тэрээр бүх Хятадын цорын ганц хууль ёсны удирдагчийн хувьд АНУ болон тэдний холбоотон орнуудын дэмжлэгийг хүртэж байжээ. Тэрээр амьдралынхаа сүүлийн 26 жилийг өнгөрүүлсэн Тайваньд 1975 оны дөрөвдүгээр сарын 5-нд бөөрний дутагдлын улмаас нас баржээ. Чан Кайшийг нас барсаны дараа түүний хүү [[Зян Зинго]] Тайваний шинэ Засаг захирааг удирдах болсон. == Цахим холбоос == {{Commons|Chiang Kai-shek|Чан Кайши}} [[Ангилал:Чан Кайши| ]] [[Ангилал:Бүгд Найрамдах Хятад Улсын улс төрч]] [[Ангилал:Хятадын маршал]] [[Ангилал:Хятадын иргэний дайны хүн]] [[Ангилал:Хятад-Японы хоёрдугаар дайны хүн]] [[Ангилал:Хятадын дэлхийн хоёрдугаар дайны хүн]] [[Ангилал:Номхон далайн дайны хүн]] [[Ангилал:Хятадын түүхэн хүн]] [[Ангилал:Тайванийн ерөнхийлөгч]] [[Ангилал:Тайванийн түүх]] [[Ангилал:Методист]] [[Ангилал:20-р зууны чөлөөт өрлөгчин]] [[Ангилал:Хятадууд]] [[Ангилал:1887 онд төрсөн]] [[Ангилал:1975 онд өнгөрсөн]] c6ptuic99grxa7qvb8l3zxvntxzczji 706978 706977 2022-08-01T08:48:42Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс албан тушаалтан||name=Чан Кайши|image=Chiang Kai-shek in full uniform.jpeg|imagesize=250px|office1=|president1=|term_start1=|term_end1=|deputy1=|predecessor1=|successor1=|office2=|term_start2=|term_end2=|predecessor2=|successor2=|office3=|term_start3=|term_end3=|predecessor3=|successor3=|office4=|term_start4=|term_end4=|predecessor4=|successor4=|birth_date=1887 он 10 сарын 31-ий өдөр|birth_place=|death_date=1975 он 4 сарын 5-ий өдөр|death_place=|party=|spouse=|children=|alma_mater=|profession=|awards=}} '''Чан Кайши'''({{zh-s|蒋介石}}; {{zh-t|蔣介石}}; {{zh-p|Chiang Kai-shek}}) (1887 он 10 сарын 31-ий өдөр — 1975 он 4 сарын 5-ий өдөр) [[Тайвань|Тайванийн]] удирдагч бөгөөд [[Гоминдан|Гоминдан нам]]ын тэргүүн хүн юм. [[Хятадын иргэний дайн]]д [[Мао Зэдун]]ы удирдсан [[коммунист]]уудад ялагдан [[Тайван арал]] руу зугатсан бөгөөд эх газрын [[хятад]]аас тусдаа БНХУ-ыг байгуулсан байна. [[Монгол Улс]]ын тусгаар тогтнолыг улайран эсэргүүцэгч бөгөөд [[Гурван их гүрний удирдагч]] нарын шахалтанд орсны үр дүнд [[Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт]] хийсний үндсэн дээр [[БНМАУ]]-ыг хүлээн зөвшөөрсөн этгээд. == Намтар == Манж чин улсын бадаргуулт төрийн арван гуравдугаар жилийн есдүгээр сарын арван тавны өдөр гол үд(1887 оны 10 сарын 31-ий өдөр ), жан жье ши жежаан мужийн фенхаагийн жен юйтэй давсан пүүс аашаар дээр төржээ. 1925 оны гуравдугаар сард Гоминданы удирдагч, БНХУ-ын ерөнхийлөгч [[Сунь Ятсен]] нас барж эрх мэдлийн төлөө амь өрссөн тэмцэлдээн эхэлж аллага, баривчилгааны дараа нэрт нийтлэлч Ван Цзинвэй Засгийн газрын тэргүүн болж Чан Кайши цэргийн удирдлагыг гартаа авчээ. Тэгээд Чан Кайши төрийн дээд эрх мэдэлд хүрэхэд нь саад болж байгаа коммунистуудыг дийлэхээр шийдэхдээ Вампу цэргийн сургуулийн зарим удирдлага, ҮЭ-ийн удирдагчдыг баривчилж ажил хаялтын хорооны зэвсгийг хурааж Кантон хотод хөл хорих цаг тогтоов. Засгийн газрын тэргүүн Ван Цвинвэйг албан тушаалаас нь буулгаж хамтран зүтгэгч Тань Янкайг томилуулсан ч бараг бүх мэдлийг гартаа төвлөрүүлж чаджээ. 1926 оны долоодугаар сарын 1-нд Умардын аялалын тухай тунхаглал гаргаж бараг зуун мянган хүнтэй Үндэсний хувьсгалт армийн командлагчаар Чан Кайшиг томилов. Түүний удирдсан 7 корпусаас бүрдэх арми зөвлөлтийн нисгэгчдийн дэмжлэгтэйгээр Цинь хааны генерал У.Пэйфугийн цэргээс хөрш орших Хунань мужийг чөлөөлж Чанша хотыг булаан авав. Дараа нь милитарист генерал Сунь Чуаньфаны захирсан цэргийг бут ниргэж Наньчан, Цзюцзян, Нанжин зэрэг чухал хотуудыг эзлэв. Чан Кайшигийн удирдсан цэрэг Шанхай хотод дөхөн ирэх үед бослого гарч [[Чин улс]]<nowiki/>ын цэрэг хотыг орхин зугтаж эхлэв. 1927 оны дөрөвдүгээр сарын 12-нд гоминданы цэргүүд Шанхай хотын япон болон европийн орнуудын армиудын хамгаалалтад байгаагаас бусад хэсгийг хяналтдаа авч коммунист нам, ҮЭ-ийн удирдагчид гээд нийтдээ таван мянга орчим хүний амь насыг хороосон байна. Чан Кайши удирдсан армийн цэргийн тоо бараг гурван зуун мянгад хүрч 1927 оны хавар гэхэд нийт хоёр зуун сая хүн амтай 7 мужийг чөлөөлөөд байх үед Кантон хотод Ван Цзинвэй ирж тэр үед Уханы гэж нэрлэгдэх болсон Засгийн газрын тэргүүнээр дахин томилогдож Чан Кайшийг Үндэсний хувьсгалт армийн командлагчийн үүрэгт ажлаас чөлөөлсөн тухай тушаал гаргав. Гэвч тэр үед цэргийн их хүч захирч байсан Чан Кайши "Умардын аялалыг амжилттай дуусгах үүргийг авсан." гэж уг тушаалыг эсэргүүцэв. Чан Кайши 1927 оны дөрөвдүгээр сарын 12-ны өдөр төр, засгийн эрх мэдлийг булаан авч Гоминданы Төвийн гүйцэтгэх хорооны дарга, Хятад улсын ерөнхийлөгч, Зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч болж ерөнхийлөгчийн хувьд өөртөө генералиссимус цол олгожээ. Нийслэлээр [[Наньжин]] хотыг сонгож эхнэр Сун Цинменээ Империализмыг эсэргүүцсэн холбооны тэргүүлэгч гишүүнээр сонгуулжээ. [[Зураг:Chiang Kai-shek（蔣中正）.jpg|thumb|Чан Кайшений 1940 зураг]] Генералиссимус Чан Кайши милитарист генерал Сунь Чуаньфаны цэргийг бут цохиж 1927 оны долоодугаар сард зөвлөлтийн бүх улс төр болон цэргийн зөвлөхүүдийг нутаг буцааж Хунань мужид Мао Зедуны удирдсан "намрын ургацын бослогыг" найм, есдүгээр саруудад зэвсгийн хүчээр даржээ. 1927 оны наймдугаар сарын 8-ны өдөр гэнэт огцорч Япон явж дараа оны нэгдүгээр сарын 6-ны өдөр буцан иржээ. Энэхүү тактикийн ачаар Гоминданы засгийн газарт гарч болзошгүй байсан хагарлыг урьдчилан сэргийлж чаджээ. Бүх албан тушаалдаа дахин томилогдож эх орноо нэгтгэхийн тулд Умардын аялалыг үргэлжлүүлэхийг тушаав. Шаньси мужийн цэргийн захирагч Ень Сишаний цэргийг нэгтгэснээр цэргийн тоогоо 700 мянгад хүргэж Хаунхэ голыг гаталж 1928 оны зургаадугаар сарын 4-нд Бээжин хотыг гартаа оруулав. 1928 онд японтой дайтах нь тодорхой болж тавдугаар сард Цзинани хотын ойролцоо анхны байлдаан болжээ. Чан Кайши 1928 оны намар хоёр сая гаруй хүнтэй армиа удирдаж ХКН-ын цэрэг байрласан "зөвлөлтийн бүс нутаг" руу таван удаа давшилт хийснээс Германы Жанжин штабын даргын албан тушаалаас огцорсон генерал Ганс фон Сектийн удирдсан зөвлөхүүдийн тусламжтайгаар хийсэн тав дахь давшилт нь амжилттай болж Хятадын Улаан Арми монголын хилийн зүгт ухарчээ. 1931 оны есдүгээр сараас хятад-японы хоёрдугаар дайн эхэлж япончууд 1932 оны хоёрдугаар сар гэхэд [[Манжуур]]<nowiki/>ыг бүхэлд нь эзлэсэн байв. 1932 оны нэгдүгээр сарын сүүлчээр японы адмирал Сезавагийн удирдсан тэнгисийн явган цэргийн ангиуд [[Шанхай]] хотод буудаллаж хятадын 19 дүгээр аялалын арми ухарч Гоминданы засгийн газар буулт хийж Японы хяналт дор [[Манж-го|Манж Го улс]]<nowiki/>ыг 1932 оны хоёрдугаар сарын 18-нд зарлан тунхаглажээ. Генералиссимус Чан Кайши хятадын Улаан Армийн эсрэг дайн зарлаж өөрийнхөө нэр хүндийг өргөх зорилгоор "хөх цамцтангууд"-ын нийгэмлэг байгуулж гоминданы армид цэвэрлэгээ явуулснаар түүний нэр нөлөө багасаж дайтагч талд нь ашигтайгаар эргэжээ. 1936 оны намар Шэньси мужид хятадын Улаан Арми "дээрэмчидтэй хийх аян"-ныг сэргээсэн ч олигтой амжилтад хүрсэнгүй. Тэгтэл япончууд 1937 оны долоодугаар сарын 7-нд Лугоуцяо гүүр дээр "шөнийн маневр" хийж Ази тивд дэлхийн хоёрдугаар дайныг эхлүүлжээ. Шанхайн ойролцоо десант буулгахад нь гоминданчууд эсэргүүцсэн ч дийлджээ. Чан Кайши нь цэргийн тоо нь олон боловч түүний дайтах чадвар, командын удирдах чадвар, зэвсэглэл, хангамж, зохион байгуулалтаар нэн сул байсан армиараа [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн|Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед]] японы эсрэг идэвхитэй тэмцэж чадаагүй юм. Хэдийгээр 3-5 сая хүнтэй арми командалж байсан боловч 1937-1945 онуудад олон удаа хүнд ялагдалд орж, хятадын нийт тугийн хамгийн сайн аж үйлдвэржсэн төдийгүй хөдөө аж ахуйн хөгжил бүхий нутгуудаа алдан холбоотнуудын дэмжлэгээр японы цөөн тоотой боловч маш чадварлаг байлдах чадавхи бүхий армийн довтолгоог арай ядан тогтоож байжээ. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед ЗХУ, [[АНУ]], [[Их Британи]] гэсэн гурван гүрэн [[нацист Герман]], [[Япон|Милитарист Япон]]ы эсрэг холбоотны эвслийн гол цөмийг бүрдүүлж байсан. Гурван гүрний удирдагч [[ЗХУ]]-ын И.В. [[Сталин]], [[АНУ]]-ын [[Ерөнхийлөгч]] [[Франклин Рузвельт]], [[Их Британ]]ы [[Ерөнхий сайд]] [[Уинстон Черчилль]] нарын 1945 оны 1 сард ЗХУ-ын [[Хар тэнгис]]ийн эрэгт орших [[Ялта хот]]од хийсэн уулзалт хийсэн. Ялтын уулзалтаар Германыг ялсаны дараа [[Европ тив]] ба [[дэлхий]]н хэмжээнд нөлөөллийн хүрээгээ хэрхэн хуваах талаар тохиролцоог хийсэн байна. Холбоотон болох АНУ, Англи хоёр германыг ялсаны дараа ЗХУ-ыг [[Япон]]ы эсрэг [[дайн]]д оролцуулахыг хүссэн байна. И.Сталин германыг ялсаны дараа Японы эсрэг дайныг эхлүүлэх боломжтой гэхдээ дараах нөхцлүүдийг биелүүлсэн тохиолдолд дайнд оролцоно гэсэн байна. Сталины саналыг холбоотнууд зөвшөөрсөн ба германыг ялсаны дараа дахин уулзаж асуудлуудаа нарийвчилан тогтоё гэж тохирсон байна. Сталины санал нь: * 1. [[Карафуто|Сахалин арлын өмнөд хагас]], [[Курилын арлууд]]ыг ЗХУ-д өгөх, * 2. [[БНМАУ]]-ын [[статус-кво]]г хүлээн зөвшөөрөх, * 3. [[Дорнод хятадын төмөр зам]] ба [[Порт-Артур]]ын боомтыг ЗХУ-д удаан хугацаагаар түрээслүүлэх зэрэг юм. Энэхүү уулзалтын үр дүнд БНМАУ буюу [[Монгол улс]]ыг хүлээн зөвшөөрөх асуудал үндсэндээ дэлхийн их гүрнүүдийн хэмжээнд анх удаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн юм. Холбоотон гүрнүүд [[Герман]]ыг ялсаны дараа [[Подстам хот]]ноо хийсэн уулзалтаар дайны дараах дэлхийн хэмжээнд нөлөөллийн бүсүүдээ хувааж авах талаар голлон тохирсон байна. АНУ, Их Британы жанжин штабын дарга нарын тооцоогоор Японыг ялахад 1-2 жил дахин дайтах шаардлагатай бөгөөд хүн хүчний хувьд 1-2 сая цэргийн хохирол үзэх бөгөөд азийн эх газарт байгаа японы байлдааны хамгийн өндөр чадвар бүхий [[Квантуны арми]]йг бут цохих нь бараг боломжгүй дээрх тооцоон дээр нэмж асар их хохирол үзэх магадлалтай гэж үзэж байжээ. Иймд Японы эсрэг дайнд ЗХУ-ын цэрэг, зэвсгийн хүчийг ашиглан богино хугацаанд ялах сонирхол бүхий байсан АНУ, Их Британы удирдагч нар ЗХУ-ыг японы эсрэг дайнд оролцуулах тухай саналаа удаа дараа [[Сталин]] болон ЗХУ-ын бусад удирдлагуудад хүргүүлж байжээ. ЗХУ нацист Герман улсыг бут цохисны дараа 3 сар болоод японы эсрэг дайнд оролцох болмжтой бөгөөд ингэхийн тулд [[Ялтын уулзалт]]аар тохиролцсон тохироог дахин баталгаажуулах шаардлага тавьсан байна. Энэ тохиролцооны нэг нь БНМАУ-ын одоогийн байгаа байдлыг буюу [[статус-кво]]г хэвээр байлгах нэг [[болзол]] тавьсан байна. Үүнийг АНУ, Их Британы удирдагч нар зөвшөөрсөн бөгөөд Сталины ятгалгаар энэ тухай [[Тайвань]]д албан ёсоор мэдэгдэх үүргийг [[Рузвельт]] биечлэн авсан байна. Гурван их гүрний хамтарсан мэдэгдэлд БНХУ буюу [[Гоминдан|Гоминдан нам]]ын удирдлага ихэд цочирдсон байна. Хятадын удирдагч [[Чан Кайши]] энэ талаар албан ёсны эсэргүүцлийг гурван гүрний удирдагч нарт удаа дараа өөрийн болон БНХУ, түүний гадаад яамны нэрийн өмнөөс хүргүүлсэн төдийгүй Гадаад яамны сайд [[Ван Си Зы]]г энэ талаар харилцан тохиролцон цуцлуулахаар ЗХУ, АНУ-д айлчлал хийхийг үүрэг болгон гүйцэтгүүлж байжээ. Гэвч удаа дараагийн уулзалтуудаар хүлээсэн үүргээ Сталин, Рузвельт нар сахин биелүүлж, БНМАУ нь тусгаар улс болох тул БНХУ хүлээн зөвшөөрөх ёстой гэж хариу шаардлага, дарамт үзүүлж эхэлсэн байна. Сталин нь ЗХУ-ын [[Сибирь]], [[Алс дорнод]]ыг хамгаалах бамбай бүс болох БНМАУ-ыг тусгаар улс болгон БНХУ-аар хүлээн зөвшөөрүүлэх тал дээр баттай зогсож байсан байна. Ялтын болон [[Подстамын уулзалт]]ын талаар Сталинаас мэдээлэл авсан [[Хорлоогийн Чойбалсан]] тэргүүтэй БНМАУ-ын удирдлага энэхүү тааламжтай нөхцлийг батжуулах, улмаар өөрийн хувь нэмрийг оруулах үүднээс: * ЗХУ-ын өмнө холбоотны үүргээ биелүүлэх, * БНМАУ-ын тусгаар улс болох баталгааг харуулах, * БНХУ-ын хамаарч байсан боловч тухайн үед Японп эзлэгдсэн [[Өвөр Монгол]]ыг японы цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх, * БНМАУ нь тусгаар улс бөгөөд хангалттай хүчин чадал бүхий зэвсэгт хүчинтэй болохыг харуулахын тулд Японд эзлэгдсэн хятадын нутгийг чөлөөлөн түүний хөршийн хувьд чөлөөлөх үүрэг хүлээсэн болохоо харуулах зорилгоор ЗХУ-тай хамтран Японы эсрэг дайнд оролцохоор шийдвэрлэн 1945 оны 8 сарын 10-ны өдөр [[Японы эзэнт гүрэн]]д [[дайн]] зарлан БНМАУ-ын [[Монголын Ардын Арми|Ардын Арми]]йн ангиуд ЗХУ-ын [[Улаан Арми]]йн ангиудтай хамтран [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]ыг эхлүүлсэн бөгөөд [[Хятадын цагаан хэрэм]] хүртэл давшин байлдаж японы цэргийг бут цохилцсон байна. Их гүрнүүдийн шахалтанд орсон Чан Кайши 1945 оны 8-р сарын 14-нд "ЗХУ болон Хятад улс найрамдалт холбоо тогтоох хэлэлцээр" байгуулсан ба гэрээгээр [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]-ын тухай 2 этгээд тохиролцохдоо "Японыг ялсны дараа, Гадаад Монголд Ард иргэдийн санал хураалт явуулахыг БНХУ-ын Засгийн газар зөвшөөрөв. Түүний ард иргэд тусгаар тогтнолыг сайшаах эсэхээ шийдвэрлэнэ. Хэрэв ард иргэдийн санал хураалтын дүн тусгаар тогтнолыг сайшаавал БНХУ-ын Засгийн газар Гадаад Монголын тусгаар тогтнолыг одоогийн байгаа хилээр нь зөвшөөрч байна" гэж заасан байна. Санал хураалтыг 1945 оны 10-р сарын 20-д явуулж Монголын ард түмэн нэгэн дуугаар Тусгаар тогтнолын төлөө саналаа өгсөн нь Чан кайши тэргүүтэй БНХУ-ын удирдлагад хүнд цохилт болжээ. Хятадын гоминданы Засгийн газар Гоминдан намын төвийн байнгын хорооны 16-р хуралдаанаар Ар Монголын төрийн тусгаар тогтнолын тухай санал хураалтын дүнг хэлэлцээд БНХУ, БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг 1946 оны 1-р сарын 5-ны өдөр БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн байна. Үүний дагуу '''1946 оны 1-р сарын 12-нд Хятадын Гадаад яамнаас маршал Хорлоогийн Чойбалсанд манай улсын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч, баталсан тухай нот бичиг ирүүлсэн''' юм. Уг нот бичигт “ Хятадын 34 оны 10 сарын 20-нд Гадаад Монголын ард түмнээс явуулсан санал хураах ажлын дүнгийн тухай таны нотыг хүлээн авлаа. Энэ нь Гадаад Монголын ард түмнээс өөрийн тусгаар тогтнолыг баталсныг илэрхийлж байна. Батлан хамгаалах Дээд зөвлөлийн тогтоол ёсоор Хятадын Засгийн Газар нь энэ өдрөөс эхлэн Гадаад Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээснээ зарлана. Үүнийг мэдэгдэхээр энэ нотыг илгээв” гэжээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайн Холбоотон гүрнүүдийн ялалтаар дууссаны дараа Чан Кайши хятадыг дангаар захирах сонирхолтой байсан учир коммунистуудтай хэлэлцээ хийлгүй өөртөө эрдэн иргэний дайныг наймдугаар сараас дахин өрнүүлжээ. Квантуны армиас олзолсон зэр зэвсгийг зөвлөлтийн армиас шилжүүлэн авсан ХКН-ын Улаан Арми улс орныхоо умард дорнод хэсгийн өргөн уудам нутгийг чөлөөлөх байлдааны ажиллагаа эхэлж 1948 оны 11 сар гэхэд Манжуурыг мэдэлдээ авч чадав. АНУ Гоминданы Засгийн газрыг [[Мао Зэдун]]<nowiki/>ий толгойлсон ХКН-тай звлэрүүлэх гэж оролдоод бүтэлгүйтэв. ХКН-ын цэрэг давшсаар гоминданы цэрэг аргагүй тул ухарч Чан Кайши 1949 оны нэгдүгээр сард Хятадын улсын ерөнхийлөгчийн албан тушаалаас огцорч удалгүй түүний удирдсан гоминданы дэглэм нуран унажээ. Чан Кайши мөн оны 12 дугаар сард үнэнч цэргүүдээ дагуулан Тайваны арал, далайн эргийн Цюэмоу, Дачэнь, Мацу арлуудад ирж сууршив. Коммунист дэглэм Тайваньд халдсан тохиолдолд америкийн тэнгисийн цэргийн Долоодугаар флот түүнийг хамгаалах болно гэж Вашингтон албан ёсоор мэдэгджээ. 1949 оны 10-р сарын 1-нд Бээжинд Мао Зэдун БНХАУ байгуулагдсаныг тунхаглаж Чан Кайши Тайваны арал руу зугтаж аралын Хятадын ерөнхийлөгч болсон. Бүгд Найрамдах Хятад Улсын Ерөнхийлөгч (1950), Зэвсэгт хүчний дээд командлагч. 1970-аад оны эхэн үе хүртэл тэрээр бүх Хятадын цорын ганц хууль ёсны удирдагчийн хувьд АНУ болон тэдний холбоотон орнуудын дэмжлэгийг хүртэж байжээ. Тэрээр амьдралынхаа сүүлийн 26 жилийг өнгөрүүлсэн Тайваньд 1975 оны дөрөвдүгээр сарын 5-нд бөөрний дутагдлын улмаас нас баржээ. Чан Кайшийг нас барсаны дараа түүний хүү [[Зян Зинго]] Тайваний шинэ Засаг захирааг удирдах болсон. == Цахим холбоос == {{Commons|Chiang Kai-shek|Чан Кайши}} [[Ангилал:Чан Кайши| ]] [[Ангилал:Бүгд Найрамдах Хятад Улсын улс төрч]] [[Ангилал:Хятадын маршал]] [[Ангилал:Хятадын иргэний дайны хүн]] [[Ангилал:Хятад-Японы хоёрдугаар дайны хүн]] [[Ангилал:Хятадын дэлхийн хоёрдугаар дайны хүн]] [[Ангилал:Номхон далайн дайны хүн]] [[Ангилал:Хятадын түүхэн хүн]] [[Ангилал:Тайванийн ерөнхийлөгч]] [[Ангилал:Тайванийн түүх]] [[Ангилал:Методист]] [[Ангилал:20-р зууны чөлөөт өрлөгчин]] [[Ангилал:Хятадууд]] [[Ангилал:1887 онд төрсөн]] [[Ангилал:1975 онд өнгөрсөн]] 4onsqv35tsyrm5hrr2jjad094ylh0f9 0 39227 706975 702134 2022-08-01T08:38:08Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Линь Бяо | зураг = [[Файл:Lin_Biao.jpg|200px]] | зургийн_тайлбар = Маршал Линь Бяо | төрсөн_он_сар_өдөр = 1907 оны 12 сарын 5 | нас барсан_он_сар_өдөр= 1971 оны 9 сарын 13 | оршуулсан_газар_нэр = БНМАУ, [[Хэнтий аймаг]] | төрсөн_газар = 1907 Чин улс, [[Хүбэй|Хүбэй муж]] | нас барсан_газар = 1971 БНМАУ, [[Хэнтий аймаг]] | алдаршсан_нэр = Маогийн залгамжлагч | бүтэн_нэр = Линь Бяо | эх_орон = хятад | салбар = явган цэрэг, партизан | албан_он_жилүүд = 1925-1971 он | цол_хэргэм = маршал | ажиллагааны_тоо = | нэгж = | албан_тушаал = БНХАУ-ын Батлан хамгаалах яамны сайд | тулалдаанууд = Хятадын иргэний дайн, Хятад-Японы хоёрдугаар дайн, | тулалдааны_нэр = | шагналууд = | харилцаа = | бусад_үйл = }} '''Линь Бяо''' (хятад. 林彪, пиньинь ''Lín Biāo''; 1907 оны 12 дугаар сарын 5-нд Чин улсад төрж 1971 оны 9 дүгээр сарын 13-нд БНМАУ-ын Өндөрхаан хот орчим нас барсан)- [[Хятадын эв хамт нам]]ыг үндэслэн байгуулахын төлөө [[Мао Зэдун]], [[Жоу Эньлай]], [[Дун Биу]], [[Чэнь Таньцю]], [[Хэ Шухэн]], [[Вань Изинмэй]] , [[Дэн Энь Минь]] нартай мөр зэрэгцэн тэмцэж явсан [[Хятад]]ын Төр нийгмийн том зүтгэлтэн түүхэн бие хүн юм. Тэрбээр туулсан амьдрал тэмцлээрээ Хятадын нэгэн үеийн түүхийг бичилцсэн байна. 1971 оны есдүгээр сарын 12-13-нд шилжих шөнө БНХАУ-ын талаас Монголын агаарын хилийг зүүн өмнө хэсгээр зөрчин нэг онгоц орж ирээд Хэнтий аймгийн нутагт Hawker Siddeley Trident онгоц /256 дугаартай/ унаж сүйрсэн юм. Дэлхий нийтийн анхаарлыг ихэд татсан энэ онгоцоор БНХАУ-ын цэрэг, улс төрийн нэртэй зүтгэлтэн, тус улсын анхны маршалуудын нэг, Мао Зэдуны ойрын хүн Линь Бяо эхнэр, хамтрагчидтайгаа нийт 9 хүн нисэж яваад ослоор бүгд нас баржээ. Түүнийг нас барсаны дараа Хятадын Коммунист намаас хөөж, эх орноосоо уравсан гэж заралсан байна. ==Намтар== Линь Бяо нь 1906 онд [[Хятад улс]]ын Хүбэй мужийн Хуанган хошууны Хүйлуншань тосгонд жижиг үйлдвэрийн эзний гэр бүлд төржээ. Түүнийг багад Юй Жун (хятад. 育容, пиньинь ''Yù Róng'') гэдэг байжээ. Линь 1924 онд 17 настай Хятадын Социалист залуучуудын эвлэлд элссэн бөгөөд 1925 онд Хятадын Коммунист Намд элссэн байна. <ref group=nb>ХКН нь 1919 онд үүссэн бөгөөд албан ёсны үйл ажиллагаа нь 1921 оны 7-р сарын 1-нд Шанхайд болсон анхдугаар Их хурлаар идэвхжсэн. Энэ хуралд ердөө 13 хүн оролцсоны нэг нь Линь Бяо байв.</ref>. Мөн тэр жилдээ [[Вампугийн цэргийн Академи|Вампугийн цэргийн академид]] элсэн орж суралцсан нь түүний цэргийн түүхийн эхлэл болж Линь Бяо нэрийг авчээ. [[Гоминдан]]ы эсрэг 1927 оны 08.01-нд Хятадын [[Наньчан]]д гарсан бослогын нэгэн том отрядыг Линь Бяо удирдсан бөгөөд хожим энэ өдөр нь [[Ардын Чөлөөлөх Арми]]йн төрсөн өдөр болсон байна. Энэ үеэс Линь, Мао дарга хоёрын дотно нөхөрлөл эхэлж, хожмоо “ [[Соёлын хувьсгал]]”-ын үед улам зузаарчээ. Тэрээр [[хятадын иргэний дайн]] ба [[Хятад-Японы хоёрдугаар дайн]]уудад [[шинэ 4- р арми]]йн командлагч хүртэл цэргийн албан тушаалд дэвшин ажилласан ба цэргийн авъяаслаг командлагч гэж үнэлэгдэж байсан байна. Харин [[Солонгосын дайн]]д Ардын Чөлөөлөх Армийн ангиудыг оролцуулах тухай асуудлыг хэлэлцэхэд ганцаараа эсрэг санал гаргасан гэж үздэг байна. 1949 оны есдүгээр сард Хятадын Ардын Улс төрийн зөвлөлдөх Зөвлөлийн гишүүнээр сонгогдож, 1949 оны аравдугаар сард Төв Хятадын цэргийн дүүргийн Командлагчаар томилогдов. 1949 оны 12-р сараас 1953 оны 1-р сар хүртэл Лин Бяо Төвийн Өмнөд Цэргийн захиргааны хорооны даргаар, 1950 оны 7-р сараас ХКН-ын Төв Хорооны Өмнөд Төв Товчооны нэгдүгээр нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байжээ. Линь Бяо нь 1954 оноос [[Ерөнхий сайдын орлогч дарга]]ар, 1965 оноос [[Ерөнхий сайдын нэгдүгээр орлогч]]оор томилогдсон байна. 1955 онд [[БНХАУ-ын маршал]] цолыг Хятад ард улсын төлөө байгуулсан гавьяаг нь үнэлэн олгожээ. [[Маршал]] [[Пэн Дэ Хуай]]н дараа 1959 оны 4-р сард [[Хятадын Батлан хамгаалах яам]]ны сайдаар [[БНХАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн Ерөнхий сайдын орлогч]] Линь Бяог томилсон. [[Файл:1966-11 1966年林彪和毛泽东.jpg|thumb|Линь Бяо удирдагч Мао Зэдуны хамт]] 1969 оны 4 дүгээр сарын 1-нээс 24-ний хооронд [[Бээжин]]д хуралдсан Хятадын коммунист намын IХ Их хурлаас Маршал Линь Бяог Хятадын дарга Маогийн албан ёсны залгамжлагчаар тодруулав. ХКН-ын 1Х Их хурал Маршал Линь Бяогийн уншсан “ Улс төрийн тайлан”-г сонсож, түүнийг үндсэн шийдвэр болгож, намын шинэ дүрэм баталж Төв хороог эмхлэн байгуулав. Хятадын намын дүрмэнд Линь Бяог “ Нөхөр Мао Зэдуны үзэл санааг хэрэгжүүлэгч мөн” гэсэн зээлт оруулжээ. Ийнхүү Хятадын маршал, Мао даргын албан ёсны залгамжлагч Линь Бяо Монголын талд онгоцны осолд орж, учир битүүлгээр амь эрсдэх / 1971 оны 9 дүгээр сарын 13/ хүртлээ БНХАУ-ын нам, цэрэг, төр засгийн хоёр дахь удирдагч байв. Тэр 48 наснаасаа Төрийн зөвлөлийн Ерөнхий сайдын орлогчоор, сүүлийн 12 жилийн турш Батлан хамгаалах яамны сайдаар ажилласан ба, Хятад улсын 13 маршалын нэг байжээ.Мао Зэдун “ Соёлын хувьсгал”-д армийн гүйцэтгэх үүргийг онцлон товойлгохыг эрмэлзэж, 1966 оны 5-р сарын 7-нд Маршал Линь Бяод явуулсан захидалдаа “ Хуарангийн социализмын үзэл санааны дагуу арми, ажилчин, тариачин, сэхээтэн, сурагчид, албан хаагчид хэрхэн ажиллах товч хөтөлбөр”-ийг гарган явуулжээ. Тэгэхдээ Мао Зэдун улс орны нийгэм эдийн засгийн амьдралд арми зонхилох үүрэг гүйцэтгэх ёстойг заагаад, Линь Бяогоос БНХАУ-ын улс ардын аж ахуйг өвч бүрэн цэрэгжүүлэхийг шаарджээ. 1966 оны 8-р сары 1-нд хуралдсан ХКН-ын Төв хорооны бүгд хурал Мао даргын шаардлагаар ХКН-ын дээд удирдлагуудад зохион байгуулалтын өөрчлөлт хийв. Ийнхүү Төв хорооны таван орлогч дарга / Лю Шаоци, Жоу Эньлай, Жу дэ, Чэнь Юунь, Линь Бяо нар/-ын оронд ганцхан Линь Бяог үлдээсэн байна.<ref group="nb">Энэ нь сонгуулиар биш, удирдах дээд бүлгийнхэн шилж авах замаар удирдлагыг бүрдүүлсэн хэрэг байв.</ref><br /> ==Линь Бяогийн зугаталт== Мао Зэдуны сургаалд олон жилийн турш тууштай үнэнч явсан маршал Линь Бяо амьдралынхаа сүүлчийн жилүүдэд Маотай үзэл бодлын хувьд эрс тэрсэлдэж байжээ. Энэ нь хэд хэдэн шалтгаантай байж болох юм. Ноён Баабарын бичсэнээр<ref name="Баабар, p. 51">Баабар, p. 51</ref> *1. [[Лю Шаоци]] шоронд үхсэн учир, Хятад улсын дарга буюу Төрийн тэргүүний суудал онгойжээ. Энэ тушаалд очооч гэж Линь Мао даргыг гуйх болсон төдийгүй намын хурал дээр албан ёсоор зарлажээ.Ийнхүү Маогийн өөрийг нь зайлулах нь гэж бодсон хардалт зөрчилйиг улам хурцатгасан болов уу. Линь Бяогийн эхнэр [[Е Цюнь]] болон хүү [[Линь Лигоу]] <ref group=nb>Хятадын армийн нисэх хүчний командлагч</ref><br /> энэхүү, Маог түлхэн унагах хуйвалдаанд идэвхийлэн орсон нь тодорхой байна. *2. Мөн Линь Бяогийн удирдсан армийнхан Төв хорооны бүрлдэхүүний 75 хувийг бүрдүүлж байсан.<ref group=nb>Хятадын коммунист намын төв хорооны бүрэлдхүүн</ref><br /> Удирдлагын хувьд [[Төрийн эргэлт]] хийх тохироо бүрдэж байсан нь харагдаж байна. *3. Ардын Чөлөөлөх Армийг империалист цэргийн эвсэлтэй эвсэлдүүлэх гэсэн цэрэг- улс төрийн шинж бүхий өөрчлөлт нь дээд дарга нарын дотор хагарал гаргахгүй байж чадсангүй. Маршал Линь Бяо төрийн эргэлт хийхийг оролдсон, зэвсэгт үймээн зохион байгуулсан, өөрийн Төв хороо бий болгохыг хүсч хуйвалдаан бүтэлгүй болсны дараа [[ЗХУ]] руу нисч яваад [[онгоц]]тойгоо [[БНМАУ]]-ын Хэнтий аймгийн нутагт 1971 оны 9 дүгээр сарын 13-нд унаж сүйрсэн байна. Линь Бяог дэмжигч хүч [[коммунист нам]], Хятадын цэргийн Төв зөвлөлд цөөн биш байсан нь ойлгомжтой. Гэхдээ Линь Бяог дэмжих арга зам нь туйлын эгзэгтэй амь насанд аюултай байсан нь тодорхой юм. Ийнхүү Линь Бяо болон улс орны цэргийн томоохон эрх баригчид 1971 оны 9-р сард Хятадын улс төрийн дэвжээнээс зайлсан билээ. Линь Бяог онгоцоор зугтах тэр мөчид Мао Бээжингээс алс хол, Ерөнхий сайд Жоу Энь лай ажлын байрандаа байжээ. Харин Линь Бяо, гэргий Е цюнь бусад ойр төрлийнхөө хүмүүсийн хамт Хубэй мужийн тэнгисийн эргийн амралтын газар байдаг өөрийн Бэйдахэ ордондоо амарч байсан бололтой. Цагийн байдал түргэн өөрчлөгдөж байгааг Линь Бяогийн гэргий, хүү Лин Ли гоу нар мэдэж байсан ба харин охин [[Лин Доу-Доу]] зугтах “операци”-ын эсрэг байсан нь оргон зайлах эхний үеийн үйл ажиллагаанаас харагдана. Тэгээд ч тэр үлдсэн байна. Линь Бяо болон тэдний ойрын хүрээнийхний суусан онгоц Шанхай тауны буудлаас хөөрч эхлээд Бээжингээс зүүн урагш чиг авснаа хориод минутын дараа эргэн ирж, буудал дээгүүр хэд тойрсноо хойд зүгрүү оджээ. Энэ үед ХКН-ын дээд удирдлагын тушаалаар онгоц буудаг замын гэрэл дохиог унтраалгасан байжээ. Тэгээд уг онгоц [[Өвөр Монгол]]ын нутаг дээгүүр нисэн өнгөрч [[Монгол Улсын хил]]ийг [[Сүхбаатар]] аймгийн [[Асгат сум]]ын нутаг дахь 414 дүгээр тэмдэгтээр нэвтэрч [[Наран сум]]аас зүүн тийш 2,5 км /01 цаг 57 минут/, [[Онгон сум]]аас зүүн тийш 27 /02 цаг 01 минут/, [[Хонгор сум]]аас зүүн тийн 26 км /02 цаг 06 минут/, [[Халзан сум]]аас баруун тийш 7,5 км /02 цаг 09 минут/ [[Мөнххаан сум]]аас баруун тийш 5 км /02 цаг 17 минут/, [[Хэнтий]] аймгийн [[Идэрмэг сум]]аас зүүн тийш 16 км /02 цаг 24 минут/ тус тус зайтай харалдаа өнгөрч, тэр цэгээс хойш 35 км орчим яваад баруун тийшээ эргэж өмнө зүгрүү буцаж 13 км орчим яваад [[Бэрхийн уурхай]]гаас 14 км зайтай “[[Суваргын хөндий]]д” 02 цаг 30 минутын орчимд сүйрсэн байна. ==Сүрлийн тухай== Зугтах бэлтгэлийг Линь Бяогийн гэргийн Е Цюнь эртнээс хангасан бололтой гэж үздэг. Учир нь урагшаа /Хонконг бол уу?/ ниссэн тохиолдолд хэрэг болно гэж хятад-англи, хойшоо нисвэл хятад-орос толь бичиг бэлтгэсэн баримт бий. Сүйрсэн онгоцны газраас олдсон бичиг баримт дотор Монгол-Зөвлөлтийн хил залгаа нутгийн газрын зураг, Бээжин-[[Улаанбаатар]], [[Эрхүү]]гийн хооронд шаардлагатай үед холбоо барих дохионы аргууд бичигдсэн төрөл бүрийн заавар, Бээжин-Эрхүүгийн агаарын шугамын мэдээллийн дараалал код, байрлал, дуудлага зэргийг бичсэн. Мөн [[Токио]]гоос [[Эрээн]]ий хооронд Бээжингийн, Эрээнээс-Улаанбаатарын хооронд [[Москва]]гийн цагийг барина. [[Сайншанд]]-Улаанбаатарт [[орос]]оор ярина. Улсын хилийг нисэж өнгөрсөний дараа байршилаа Улаанбаатар ба Эрхүүд мэдэгдэнэ гээд холбоо барих кодыг үсгээр бичсэн байна. Эндээс харахад уг нислэг эртнээс бэлтгэлтэй байжээ гэсэн таамаглал төрнө. Нөгөө талаар уг онгоц ихэвчлэн [[шөнийн нислэг]] хийж байжээ. Тухайлбал, 9 дүгээр сарын 2, 6, 7, 8, 9, 10, 12-ны өдрүүдэд оройн 18-21 цагаас өглөөний 6-9 цаг хүртэл шөнийн нислэг хийж байсан хөдөлгөөний бүртгэл байдаг.<ref group=nb>Хэргийн газраас олдсон баримт / Хувийн архивын ХН-2, хуудас 2-3/</ref><br /> Уг онгоцонд Линь Бяо, гэргийн хамт суусныг Жоу Эн Лай мэдэж байв “Аав, ээж, ах нарыгаа хөдлөх гэж байгааг охин Лин Доу-доу мэдээд хамгаалалтын албаны хүмүүст хандаж аавыг авраач” гэж хүссэн. Гэвч тэд тайвширсан, тулгамдсаны алийг бүү мэд, ямраар ч саад хийж амжилгүй онгоцны буудал руу алджээ. Онгоцны шатыг ч тавих хугацаа олдсонгүй, тэднийг шууд “олсоор” татаж суулгаад хоромхон хугацаанд буудлаасаа хөөрчээ. Линь Бяо нарыг “[[Бэйдахэ]]” ордноосоо хөдөлсөн, [[Шанхайтаун]]ы [[нисэх буудал]]д очсон, улмаар онгоцонд суусаныг Ерөнхий сайд Жоу Эньлай-д шат дараалсан хүмүүс минут, секундээр нь мэдээлж байжээ. Тэр үед хятад орон даяар онгоцны нислэгийг хааж, уг онгоцыг бүрэн хяналтандаа авсан. Өвөр Монголын нутаг дээгүүр нисэж явахад нь Жоу Эньлай Мао-д илтгэж “унагаах уу?” гэхэд: Мао Зэдун: “Устгаж хэрэггүй, явах зүг рүүгээ нисэж одог. Хэрвээ сөнөөчихвөл ард түмэндээ юу гэж тайлбарлах билээ” гэх аястай хариу өгсөн гэдэг. [[БНХАУ-ын Батлан хамгаалах яамны сайд]]ын суусан онгоц Монгол Улсын хилийг 01 цаг 50 минутын орчимд зөрчин орж ирсэн байна. Энэ мөчөөс эхлэн хятадын дээд удирдлагууд сэтгэл зүйн дайнд автсан нь ойлгомжтой. Амтай болгон Линь Бяогоо “[[хувьсгалын эсэргүү]]”, “улаан оросын ревизионизмын хань хамсаатан” гэж харааж зүхэж байсан бизээ. Ерөнхий сайд Жуо Эньлай гэхэд л 48 цаг нүд анилгүй өрөөндөө суужээ. Хоёр хоногийн дараа [[Монголд суугаа Элчин сайд]]аасаа авсан цахилгаанд: “Монголын нутагт онгоц унаж сүйрсэн, дотор нь явсан бүх хүн амь үрэгдсэн” гэсэн мөрүүдийг туслахаараа уншуулаад “Аа унаж үхэцгээж, унаж үхэцгээжээ” гээд дуу алдсан гэдэг. Хамгийн гол нь Линь Бяо оросын болон монголын нутагт амьд газардаагүйд шаналсан сэтгэлд нь “баяр” гийсэн байх. Энэ нь ганц Жоу Эньлай-бус Хятадын дээд удирдлагын олон хүнийг цочирдлоос гаргасан болов уу? Линь Бяогийн унаж явсан онгоц сүйрлийг буух үедээ осолд орсон гэж албан ёсоор үзсэн боловч өөр олон санал бас байдаг. ==Онгоцны сүйрлийн тухай баримтууд== ===Сүйрсэн онгоцны хэргийн анхны гэрчүүд=== * БНМАУ-ын хилийн 20 дугаар отрядын 2 дугаар заставын цагийн манаач байлдагч Усенбай, холбоочин дэслэгч Мандал нар 1971 оны 9 дүгээр сарын 13-ны 01 цаг 53-55 минутын үед улсын хилийн 414 дүгээр баганын чиглэлээр БНХАУ-ын нутгийн зүгээс их дуутай, гэрэлгүй онгоц нисэж манай улсын нутгийн гүн рүү Сүхбаатар аймгийн Наран сумын чигт өнгөрснийг илрүүлэн мэдээлжээ. * Сүхбаатар аймгийн Наран сумын харьяат Дугарын Гунгаа, Хайдавын Дамдинжав, Мөнххаан сумын Балдандагвын Пагма, Уул-баян сумын Цэрмаагийн Жамбал нар Бүрэнцогтын уурхайн зүгт 9 дүгээр сарын 12-оос 13-нд шилжих шөнө дундын үед асар их чимээтэй онгоц гэрэлгүйгээр өнгөрсөн гэжээ. * Хэнтий аймгийн Бэрхийн уурхайн манаач Дугаржавын Дулжидмаа, Наваанлувсангийн Сосор, Нацагийн Лувсанбал нар 9 дүгээр сарын 13-ны шөнө 02 цаг өнгөрч байх үед зүүн хойноос баруун урагш маш хурдтай онгоц өнгөрч удалгүй хүчтэй чимээ сонсогдон гал гарсан гэжээ. ===Сүйрлийн явц=== Сүйрлийн газар цагдан сэргийлэгч Т.Жүрмэд анх эхэлж очсон. Сумын намын үүрийн нарийн бичгийн дарга Дондог хүмүүс цуглуулан уг газар очиход онгоц хоёр хуваагдсан мэт харагдсан. Түүний ойролцоо түймэр гарч байсныг унтраасан, хүмүүсийн шарилыг өглөө үүр гэгээрэхэд л мэдсэн гэж ярьдаг. Бэрхийн уурхайгаас аймгийн төв рүү, аймгаас нийслэл рүү утасдаж өглөөний 9 цаг гэхэд Улаанбаатарт анхны мэдээ хүрсэн байв. ===Онгоцны сүйрлийн дараа болсон үйл ажиллагаа=== Онгоцны сүйрлийн тухай [[МАХН-ын Төв Хороо]], [[Сайд нарын Зөвлөл]]д танилцуулан, [[Гадаад Явдлын яам]], [[Батлан хамгаалах яам]]анд асуудлыг нухацтай авч үзжээ. Юуны түрүүнд [[Монголын ардын арми]]йн цэргийн хүчээр сүйрлийн газарт хамгаалалт гаргасан байна. Ингээд унасан онгоцны шалтгааныг тогтоох [[улсын комисс]] томилогдож, 9 дүгээр сарын 13-ны үдийн 12 цагт “[[ИЛ-14]]” онгоцоор уг газар очжээ. Байдлыг газар дээр нь судалж үзээд, сүйрлийн газраас олдсон бичиг баримт, эд зүйлүүдээс үндэслэн, уг онгоц нь хятадын агаарын цэргийн онгоц болохыг тогтоосон байдаг. Дараа өдрийн өглөө 8 цагт монголын Гадаад явдлын яамнаас [[Хятадын Элчин сайдын яам]] руу утасдаж, [[Элчин сайд Сюй Вэнь И]]г өөрийн Гадаад явдлын яамны орлогч сайдтай 8.20 цагт ирж уулзахыг мэдэгдсэн байна. Хятадын элчин сайд [[Сюй Вэнь И]] [[хэлмэрч]] [[Лю Жэн Лу]]гийн хамт 8.30 цагт Гадаад явдлын яамны орлогч сайд [[Д.Эрдэмбилэг]]ийн албан өрөөнд оржээ. Орлогч сайд түүнтэй мэндлээд БНМАУ-ын Засгийн газрынхаа нэрийн өмнөөс мэдэгдэл хийв. Тэрбээр: “...БНМАУ-ын агаарын хилд хятадын цэргийн онгоц цөмрөн орсон учир эсэргүүцэл илэрхийлж байна. Нөхөрсөг харилцааны үүднээс ямар шалтгаанаар хятадын цэргийн онгоц монголын хил хязгаарт цөмрөн орсныг ойлгоход туслаач хэмээн хүсчээ. Элчин сайд: “...манай яамны төлөөлөгчдийг газар дээр нь очуулж үзүүлэх зөвшөөрөл” өгөхийг гуйсан байдаг. Хэргийн газрын анхны үзлэгт 1971 оны 9-р сарын 13-ны өдөр очсон, мөн Засгийн газрын комиссын гишүүн тухайн үеийн Гадаад харилцааны яамны орлогч сайд асан,дипломатч [[Ж.Ёндон]] дурсахдаа: “ …Элчин сайд Сюй Вэнь И, Элчин сайдын яамны 2 дугаар нарийн бичгийн дарга , 2 орчуулагчийг дагуулан онгоц сүйрсэн газарт очиж үзэхээр манай зарим хүний хамт 9 дүгээр сарын 15-ны өглөө Хэнтий рүү нисэх гэж байв. Гэтэл Өвөр Байгалийн цэргийн тойргийн нисдэг тэрэг ЗХУ-ын Чита хотоос гэнэт нисэн ирж Хятадын онгоцны нэг моторыг салгаж авахаар орос цэргийн хүмүүс ажиллаж эхэлсэн тул төвөөс хятадын Элчин сайд бусад хүмүүсийг ирүүлэхгүй хойшлуулж байна уу ? гэж Хэнтий аймгаас холбоо барьдаг юм байна. - Нисдэг тэрэг ирүүлэхийг хэн зөвшөөрсөн юм бэ? хэмээн асуухад манай цэргүүдийг даргалж явсан [[генерал Б.Цог]] зөвшөөрсөн гэнэ. Ингээд Улаанбаатараас нисэх онгоц арга буюу хойшлуулагдахад хүрэв. Хятадын ЭСЯ-наас байн байн утасдаж, манай онгоц хэдийд нисэхийг лавлаж байсан тул Зөвлөлтийнхнийг хийх ажлаа дуустал Хэнтийд агаар муу байна гэх мэтээр арга чарга хэрэглэн саатуулж байлаа… ”<ref name="Монгол элч нарын дурсамж,, p. 80">Монгол элч нарын дурсамж,Алтан аргамж, 1996, УБ, хуудас 80 </ref> / 9 дүгээр сарын 15-ны өдрийн 16 цагийн орчимд Хэнтий аймгийн төв Өндөрхаан хотод Улаанбаатараас “Ил-14” онгоц бууж, Хятадын Элчин сайд Сюй Вэнь И, 2 дугаар нарийн бичгийн дарга, мөн хоёр орчуулагчийн хамт иржээ. Тэднийг аймгийн удирдлагын зарим ажилтнууд угтаж, зочид буудалд хүлээж аваад аймгийн төвөөс “Суваргын хөндий”-рүү суудлын машин, автобусаар очицгоосон байна. Элчин сайдыг тэнд ирэх хүртэл онгоцны сүйрлийн улмаас амь үрэгдсэн хүмүүсийн цогцос, онгоцны эд анги, бусад зүйлүүдэд хамгаалалт гаргаж, байдлыг яг байгаагаар нь танилцуулжээ. ===Хятадын элчинтэй газар дээр нь хийсэн ярилцлагын тэмдэглэл=== * [[Хурандаа Санжаа]]: Онгоц сүйрсэн газар эндээс эхэлжээ. Онгоц эхлээд бие ангиараа газар цохисон байна. Бие анги нь задран улмаар тэсрэлт үүссэн бололтой юм. * Элчин сайд: Онгоц сүйрсэн анхны цэгээс эхлэн бие эд анги, жижиг хэсгүүдийг сонирхож яваад хүрэн өнгийн хөнжлийн эд зүйлийг гараараа барьж үзээд “Пакистан” гэж 2-3 удаа хэлжээ. Тэгээд цааш амь үрэгдсэн хүмүүсийн цогцосуудыг үзсэний дараа танай нутгийн заншлыг баримтлан энд нь оршуулья гэж хэлсэн байна. * Готов: За тэгвэл оршуулах ажилдаа оръё? Та нөхөд бүгдээрээ оролцоно уу? * Элчин сайд: Ингээд оршуулъя, нүхийг гүнзгий ухаж өгвөл сайн байна? * Готов: Эмч нар үзэхдээ цогцосуудыг задлан шинжилж дүгнэлт гаргах хэрэгтэй гэж байна. Ингэж бүрэн дүгнэлт гаргах шаардлага байна уу? * Элчин сайд: Та нөхдийн санал ямар байна? * Готов: Эмч нар бол цогцост задлан шинжилгээ хийх саналтай. Үүнийг та харгалзан үзэх эсэхээ хэлнэ үү? * Элчин сайд: Задлан хийхгүй байх саналтай байна. * Готов: Элчин сайдын саналыг зүтэй гэж үзэж байна. * Үржиндорж: Задлахгүй байхыг би ч зөвшөөрч байна. * Элчин сайд: Манай 2 дугаар нарийн бичгийн даргад өөр санал алга. Дахин яриа гаргахгүй гэв. * Готов: Хаана оршуулах талаар Элчин сайд Таны санал юу байна? * Элчин сайд: Таныг харахад хаана хялбар дөхөм байна? * Санжаа: Миний санахад тэр ногоон өвсний ойролцоо ямар вэ? * Элчин сайд: Замд ойрхон оршуулмааргүй байна. * Санжаа: Нас барагчдаа тус тусад нь хийж нэг том нүхэнд оршуулах уу? *Элчин сайд: Нэг урт нүх ухаж хайрцагт тус бүрд нь хийж оршуулъя. *Санжаа: Энд оршуулбал ямар вэ? Элчин сайд Та юу гэж үзэж байна? *Элчин сайд: Энд оршуулахыг зөвшөөрч байна. 2 дугаар нарийн бичгийн дарга үлдэж танай хүмүүстэй хамт оролцож ажиллана. Цогцосуудыг нэг эгнээ зэрэгцүүлэн оршуулья. Үзсэн газраасаа цааш зааж, ташуу газар оршуулъя. *Элчин сайд: Нэлээд цааш явж байгаад хурандаа Санжаад хандаж: Энэ онгоц яагаад осолд орсон талаар танд ярих юм байна уу? Энэ талаар Танд туршлага мэргэжил бий юу? *Санжаа: Одоогоор энэ талаар надад ярих юм алга. Мэргэжлийн хүмүүстэй ярилцаж байгаад болъё гэжээ. *Элчин сайд: Эндээс арай өөр өндөр газар оршуулъя энд болохоор өвс ургаад мэдэгдэхгүй болно гээд цааш машинаар жаахан яваад зогсов. *Санжаа: Хэрэв төв замд ойр гэвэл тэр баруун хажууд оршуулж болно гээд баруун талын жижиг толгодыг заав. *Элчин сайд: Нар хаанаас гарах вэ? *Санжаа: Энд газар хатуу юм. *Элчин сайд: Маргааш энд оршуулъя гэвэл ямар вэ? *Готов: Энэ газар хоёр дутагдалтай байна. Нэгд: энэ бол төв зам биш хоёр сумын жижиг зааг юм. Хоёрт: Нар тусахгүй газар байна. Манай заншил бол нар тусах газрыг боддог. Нөгөө талаар бидний ирсэн зам бол төв зам юм. *Элчин сайд: Яах вэ өөр газар ч болно. *Готов: Та өөрөө л мэдэл дээ, таныг энд болно гэвэл оршуулъя. *Элчин сайд: Танай заншил болон нөхдийн саналыг харгалзаж болно. *Готов: Өнөөдөр газраа ухахаар тогтоё. Та юу гэж бодож байна? *Элчин сайд: Зүйтэй. Та нарын саналаар зөвшөөрч байна. Үүний дараа анхны газраа өөрчлөн онгоц сүйрсэн газрын баруун талын уулын хажууд очив. *Санжаа: Энд нар тусдаг, хазгай газар юм. *Элчин сайд: Энд болно, зөвшөөрч байна. Энд зураад тэмдэг тавъя. *Санжаа: Элчин сайд Та тэмдэглэж өгнө үү гээд, жоотуу өгөв. *Элчин сайд: Эндээс гэж хэлээд жоотууг авч, өөрөө газар зурж тэмдэглэж өглөө. *Готов: Өнөө шөнө нүхээ бэлэн болгоё. Маргааш эрт ирье. Цогцосыг хайрцагт хийж таглахгүй байлгая гэхэд: *Элчин сайд: Эдгээр хүмүүсийн нэрийг мэдэхгүй байна. Маргааш өглөө зургийг нь авна. Тэгээд авсан зургаа гэр бүлийнхэнд нь үзүүлэхэд таних болно. Маргааш зураг авсаны дараа хайрцагт хийе. *Готов: За тэгэхэд болно. Маргааш ажил саатаж магадгүй. Зарим цогцосыг хирургийн аргаар хайрцагт хийе. Ажил нэлээд байна гэжээ. *Элчин сайд: Зураг авсаны дараа хайрцагт хийе? *Готов: Манай хүмүүс хайрцгийг бэлтгэнэ. Хүн бүрийн толгойн тус газар хийх 9 ширхэг пайз бэлтгэх хэрэгтэй гэлээ. *Элчингийн 2 дугаар нарийн бичгийн дарга: Цэргүүдэд хийх ажил их тул ядрах болно. Иймд жаахан архи өгмөөр байна гэлээ. *Санжаа: Цэргүүдэд архи өгч болохгүй. Харин ажилд нь оруулъя. *2 дугаар нарийн бичгийн даргаас цэргүүдийн өмнө очиж хэлэхдээ: Манай хоёр ард түмний найрамдлыг бэхжүүлэх явдалд та нөхөд тусалж байгаад бид баярлаж байна гэжээ. Үүгээр Хятадын Элчин сайдын яамны хүмүүстэй яриа өндөрлөж, тэд Өндөрхаан хот орохоор явцгаасан байна.<ref group=nb>Ярианы тэмдэглэл, Хувийн архивийн баримт ХН-2, хуудас 6-8,</ref><br /> Ийнхүү хэргийн газарт анх : 1971.09.13-ний өдөр [[Монголын Засгийн газрын комисс]], 1971.09.15-ний өглөө ЗХУ-ын [[Чита мужийн цэргийн тойргийн командлал]] 1971.09.15-ны үдээс хойш 16 цагийн орчимд Хятадын элчин сайд хөл тавьсан байна. ===Монголын талын нотолгоо=== БНХАУ-ын 256 номерын нисэх онгоц нь тус улсын нутаг дээр тусгай үүрэг гүйцэтгэн нисч явсныг дараах баримтууд гэрчилнэ. Дээрх онгоц нь радиолокатор, цаг агаарын радар аппарат, радио станцууд, нам өндрийн радио хэмжигч зэрэг орчин үеийн холбоо, дохио, сэргийлэн хамгаалах үүрэгтэй тоног төхөөрөмжөөр тоноглогджээ. Мөн онгоцонд газар нутгийг баримжаалах газрын зургийн багаж хэрэгсэл авч явсан байна. Хэргийн болсон газраас олдсон баримт бичгүүдээс үзэхэд энэ онгоц нь сүүлийн саруудад шөнийн нислэгийг олон удаа хийсэн, хятадын өмнө, хойд, баруун зүүн нутгуудад запас олон буудлуудтай байсан, өөрсдийгөө сэргийлэн хамгаалахтай холбогдсон шифрийн төрөлд багтах таблиц, тайлбарын хамт бичигдсан баримтууд, энэ харилцааны түлхүүрийн аргыг сурахын төлөө хүн бүр сургуулилж байсан тэмдэглэлүүд, цэргийн аэродромын орших районы уртраг, өргөрөг, буух талбайн хэмжээг тэмдэглэсэн зураг, Бээжин Улаанбаатар, Эрхүүгийн хооронд шаардлагатай үед холбоо барих дохионы аргууд бичигдсэн төрөл бүрийн зааврууд, онгоц буух үед үйлчлэх техникийн бүрэлдэхүүн байхгүй аэродромуудад суулт хийж магадгүйгээс экипажийн бүрэлдэхүүнд зарим мэргэжлийн хүмүүс жолоодож явсан, онгоцонд хамгаалах, довтлох зорилгоор хийгдсэн хүйтэн зэвсэг, дуран зэрэг бас байжээ. Энэ онгоцонд 8 эрэгтэй 1 эмэгтэй хүн осолдсон байв.Сүйрсэн онгоцонд сууж яваад нас барсан хүмүүсийн цогцост гадны үзлэг хийсэн байна. Үзлэгийг Хятадын Элчин сайд Сюй Вэнь И, ажилтнуудынхаа хамт ирсний дараа, оршуулах ёслолын өмнө хийжээ. Архивын нотлох баримтанд тэмдэглэснээс буулгавал: *1 дүгээр цогцос: Биеийн хэлбэр хөгжил зөв, ойролцоогоор 170 см өндөртэй, эрэгтэй хүний цогцос. Баруун гараа тохойн үеэр хагас нугалсан, сарвуугаа сарвайлгаж тэнийлгэсэн, зүүн хөлөө өвдгөөрөө ялимгүй өргөсөн байдалтай дээшээ харсан, салтаа, цавь орчимдоо шатсан хувцасны үлдэгдэлтэй, хувцасны материал нь мэдэгдэхгүйгээр шатжээ. Биед нь төмөр аралтай нарийн суран тэлээ тэлээлэгдсэн байна. Толгойн гавал, нүүрний хэсгийг хамарсан ойролцоогоор 20х20х9 см хэмжээтэй, тархины эдийг гэмтээсэн гэмтэлтэй, нүүрний дүрс байдал мэдэгдэхгүй болжээ. Зүүн гарын мөр мултарсан, зүүн гуя, нарийн шилбэ дундуураа хугарсан, хүзүү биеийн ар талд арьсны өнгөц шалбаралттай, бүх биеийн талбайн 70-80 хувь нь 1-2 дугаар зэргээр түлэгдсэн байна. *2 дугаар цогцос: Биеийн хэлбэр хөгжил зөв, ойролцоогоор 145 см өндөртэй эрэгтэй хүний цогцос. Зүүн гараа их бие дээрээ тавьсан, зүүн хөлөө баруун хөл дээрээ шилбэ орчмоороо тохсон, баруун гар нь тохойн үеэр дээш нугалагдсан, сарвуу нь тэнийж сарвайсан байдалтай дээш харсан байв. Хувцас нь шатсан, бэлхүүсээр нь баруун ташаандаа гар бууны гэртэй суран бүс бүслээстэй, бууны гэрэнд 2 сумтай магазин үлдсэн, буу байхгүй байлаа. Бүх биеийн талбайн 70-80 хувь нь 1-2 дугаар зэргээр түлэгдсэн, толгойн дагзны хэсгээс бусад хэсгийн үс хуйхлагдсан, баруун гарын шууны яс доод хэсгээрээ ил хөндлөн хугарц зөрсөн гэмтэлтэй. *3 дугаар цогцос: Биеийн хэлбэр хөгжил зөв, ойролцоогоор 150 см өндөртэй, эрэгтэй хүний цогцос. Биедээ шатсан хувцасны үлдэгдэл үнстэй, баруун тохой нугалагдаж шуу сарвуу нь дээш өргөгдсөн, зүүн гарыг мөн тохойн үеэр нугалж биеийн дагууд дээш чиглэлээр газарт тавигдсан, баруун хөл өвдгөөрөө яльгүй нугалсан, хоёр хөлөө алцайсан байдалтай дээш харсан цогцос байв. Зүүн гарын бугалга, гуя нь дундуураа хугарсан, баруун шилбэ нь ар талдаа хугарсан, ойролцоогоор бүх биеийн талбайн 90 хувь нь 1-2 дугаар зэргээр түлэгдсэн байлаа. *4 дүгээр цогцос: Биеийн хэлбэр хөгжил зөв, ойролцоогоор 170 см өндөртэй, эрэгтэй хүний цогцос. Тэр нь хөл гараа биеийн дагууд доош тэнийлгэж алцайсан байдалтайгаар доош харсан байв. Цогцост хүрэвтэр өнгөтэй хуучин савхин цамц өмсгөөстэй байв. Түүний дотуур хагас шатсан ногоон өнгийн цамц мөн өмсгөөтэй, савхин цамцны дотуур карманд улаан хавтастай хятад үсэгтэй жижиг ном байв. Түүний завсарт Мао Зэдуны фото зураг хийсэн. Энэ номын ар талын хуудсанд Бээжин хотын баруун дүүрэг дэх 3726 дугаар анги 411, 1969-7-12 Куан Чао-юнь гэсэн хятад үг бичээстэй байв. Бүслэхийд нь нарийвтар суран тэлээ тэлээлэгдсэн байв. Баруун гарын бугалга битүү хугарсан, баруун хөлийн шилбэ дундуураа ил хугаралттай. Нүүр цээж хэвлийн арьс язарч урагдсан, ойролцоогоор бүх биеийн талбайн 60 хувь нь 1-2 дугаар зэргээр түлэгдсэн. *5 дугаар цогцос: Биеийн хэлбэр хөгжил зөв, ойролцоогоор 180 см орчин өндөртэй эрэгтэй хүний цогцос. Хоёр гар нь тохойн үеэр нугалагдсан, дээш хагас өргөгдсөн, баруун хөлийн өвдөгөөр нугалж ялигүй дээш өргөгдсөн, зүүн өвдөгөөрөө нугалж газарт хүрсэн тус тус байдалтай байв. Цээжний өвч, баруун бугалганд шатсан хувцасны үнстэй, умдаг цавиндаа хагас шатсан бараан өнгийн хувцасны үлдэгдэлтэй, зүүн шилбэний яс дунд хэсгээрээ хугарч ил гарсан. Дагзны хуйх зүүн дээд хэсэгтээ 5х6 см хэмжээтэй урагдсан, ойролцоогоор бүх биеийн талбайн 70 хувь нь 1-2 дугаар зэргээр түлэгдсэн байна. *6 дугаар цогцос. Биеийн хэлбэр хөгжил зөв, ойролцоогоор 150 см орчим өндөртэй эрэгтэй хүний цогцос. Тэр нь тохойнхоо үеэр хоёр гараа дээш нугалж өргөсөн, хөлөө алцайж жийсэн байдалтай дээш харсан байв. Цээжин талын хувцас нь хагас шатсан, материал нь мэдэгдэхүйгээр өөрчлөгджээ. Гадна үзлэгээр ясны гэмтэл үгүй. Бүх биеийн талбайн 80 орчим хувь нь 1-2 дугаар зэргээр түлэгдсэн байна. *7 дугаар цогцос: Ойролцоогоор 155 см орчим өндөртэй, биеийн хэлбэр хөгжил зөв, эрэгтэй хүний цогцос. Тэр нь зүүн гараа бие дээрээ тавьсан, баруун гар нь хажуу тийшээ тохойн үеэр хагас нугалсан байдалтай тавигдсан, зүүн хөлөө баруун хөл дээгүүрээ ачсан байдалтай дээш харсан байв. Салтаа орчимд нь шатсан хувцасны үлдэгдэлтэй. Зүүн талын дунд чөмөг дээд хэсгээрээ битүү хугаралттай, ойролцоогоор бүх биеийн талбайн 70 хувь нь 1-2 дугаар зэргээр түлэгдсэн. *8 дугаар цогцос: Ойролцоогоор 150 см орчим өндөртэй, биеийн хэлбэр хөгжил зөв эмэгтэй цогцос. Хоёр гарын тохойгоор ялигүй нугарч өргөгдсөн, хоёр хөлөө шулуун жийсэн байдалтай дээш харсан байв. Захаасаа шатсан цайвар өнгийн торгомсог материалаар хийсэн хөхний даруулгатай, өгзгөн дор нь хөх өмдний хэсэгтэй. Баруун зүүн бугалганы яс доод хэсгээрээ тус тус битүү хугарсан, ойролцоогоор бүх биеийн талбайн 60 хувь нь 1-2 дугаар зэргээр түлэгдсэн. *9 дүгээр цогцос: Өндөр нь ойролцоогоор 170 см, биеийн хэлбэр хөгжил зөв, эрэгтэй хүний цогцос, Хоёр гар нь дээш толгой тал руугаа өргөгдсөн, хоёр хөл нь өвдөгөөрөө ялигүй нугарч алцайсан байдалтай дээш харсан байв. Төмөр аралтай нарийн суран өмдний тэлээ тэлээлэгдсэнээс өөр хувцасны зүйл үгүй. Бүх биеийн талбайн 90 хувь орчим нь 1-2-3 дугаар зэргээр түлэгдсэн, хоёр тохойн үенээс эхлэн цээжний арьс, зөөлөн эд нь язарсан, зүүн хөлийн шилбэний яс дундуураа хугарсан гэмтэлтэй. Ийнхүү үзлэг хийж дууссаны дараа тэдний цогцсыг 1971 оны 9 дүгээр сарын 16-ны өдрийн 11 цагт онгоц сүйрсэн газраас баруун зүгт 1,1 км зайд нэргүй толгойн зүүн хажууд /зүүн уртрагийн 1110 17’ 40’’ хойд өргөрөгийн 470 41’ 20’’/-д оршуулсан байна. Тэдний цогцосыг нэг нэгээр нь нэг модон авсанд хийж, 1,5 м-ийн гүнтэй, нэг том нүхэнд эгнүүлэн тавьж, овог нэрийг бүгдийг мэдэх тодорхой баримт олдоогүй тул булшин дээр нь 1-9 дугаар бүхий модон пайз хатгажээ. Оршуулгын ажилд: БНМАУ-ын талаас: *1. Хилийн ба дотоодын цэргийн хэрэг эрхлэх газрын хэлтсийн дарга [[Н.Санжаа]] *2. Гадаад явдлын яамны хэлтсийн дарга [[Б.Готов]] *3. Мөн яамны ажилтан [[Ө.Гүрсэд]] *4. Батлан хамгаалах яамны хэлтсийн орлогч дарга [[Г.Дамдин]] *5. Хууль цаазны мэргэжилтэн [[Ч.Дашзэвэг]] *6. Агаарын харилцааны газрын мэргэжилтэн [[Ж.Ёндон]] *7. Прокурор [[Х.Үржиндорж]] *8. Хуулийн шинжээч [[Т.Мою]] *9. Их эмч [[И.Санжаадорж]], [[Г.Зуунай]] нарын эмч нарын групп бэлтгэл ажил хангасан цэрэг дарга нар байжээ. БНХАУ-ын талаас: *1. БНХАУ-аас БНМАУ-д суугаа Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд Сюй Вэнь-И *2. 2 дугаар нарийн бичгийн дарга [[Сүнь И-Сянь]] *3. Орчуулагч [[Шэнь Чин-И]] *4. Орчуулагч [[Ван жун Юань]] нар оролцсон байна. Ийнхүү 8 эрэгтэй, 1 эмэгтэй тэртээд амь эрсэджээ. Чухам юуны учир энэ 9 хүн эх орноосоо зугатан гарч, бодож төлөвлөснөө хэрэгжүүлж чадалгүй амиа золиослох болсон нь нэн сонин юм. Тэдний дотор нэг эмэгтэй байсан. Түүний цогцсыг нүдээр харсан хүний яриагаар: “уг эмэгтэй ямар ч гэсэн жирийн тариачин яав ч биш. Бүх шүд нь [[алт]]адсан, цэнхэр [[чисчүү]] өмдний хэсэг үлдсэн байв. 1971 оны үед хятадын дээд зэргийн чисчүүг хэн хүн хэрэглээгүй нь ойлгомжтой” гэж байв. Онгоц сүйрсэн талбайн зүүн урд талд байгаа онгоцны эвдэрсэн хэсэг төмрийн дэргэд 4841583, бууны их бие дээрх гурвалжин зураасны дотор 56, 59 1 гэсэн номертой хоолойдоо 1, магазиндаа 6 сумтай гар буу 1 байжээ. Үүнээс урагш шатсан газрын урд хэсэгт онгоцны гол хэсгийн баруун талд эвдэрсэн 2 моторын үлдэгдэл, Онгоцны шатсан төв хэсгийн хойд талд 10 метрт 02 цаг 27 минутанд зогссон эрэгтэй хүний бугуйн “Шанхай” маркийн цаг, түүнээс урд Улаанбаатарын цагтай таарч яваа 15 цаг 30 минутыг заасан “Хятадад үйлдвэрлэв” гэсэн бичигтэй, хар нүүртэй цаг байсан байна. Онгоцны шатсан төв хэсгийн хойд талд 10 метрт 200142 номертой, бууны их бие дээр байгаа гурвалжин зураас дотор 66, 1965 гэсэн тоо бичигдсэн гар буу 1, түүний дэргэд 1007559 гэсэн номертой, замгандаа гацсан нэг сумтай гар буу 1, мөн 2026383 гэсэн номертой гар буу 1 тус тус байсны дээр анх газар дээр нь очсон хүмүүсээс салхи, галнаас урьдчилан хамгаалж цуглуулж хадгалсан бичиг баримт, схем зураг, “Ардын Чөлөөлөх Армийн 3556 дугаар анги” гэсэн хятад үсэг бүхий бензиний талон, Монгол-Зөвлөлтийн хил залгасан Синьцзяны районы 7 дугаар зураг зэрэг янз бүрийн бичиг баримтууд олджээ. Мөн хятадын мөнгөний янз бүрийн дэвсгэрт 65 юань, 9 хүний хамт авахуулсан гэрэл зураг, “Японд үйлдвэрлэв” гэсэн дуу хураагчийн хальс, түүний хайрцаг дотор “Бээжингээс авч яваа” гэсэн хятад бичиг бүхий цаас, япон маркийн дуу хураагч, цэрэг формын хувцас байжээ. Ардын Чөлөөлөх Армийн 3726 дугаар ангийн албан хаагч Ли Пинь, Линь Ли-гуо нарын гэрэл зураг бүхий үнэмлэхүүд, Онгоцны зогсоолын шугамын жижүүр ба цэргийн харуул хамгаалалтын хүмүүсийн онгоц хүлээлцэж байсан дэвтэр. Энд тэмдэглэснээр онгоцыг хамгийн эцсийн удаа 1971 оны 9 дүгээр сарын 12-ны 06 цагт шугамын жижүүрт хүлээлгэж өгснөөс хойш тэмдэглэл хийгдээгүй байна. Агаарын мэдээлэх албаны зарчим, агаарт хэрэглэх товч үг, зүүн хятадын нислэгийн хэвлэмэл график, Синьцзяны районы нислэгийн газрын зураг, мэдээллийг буулгах хуудас, онгоцны нислэгийн маршрут заасан гар бичмэл, Тайшаны онгоцны буудлын схем, “262” маркийн бага өндрийг хэмжих радиоа станцын техникийн заавар зэрэг техникийн бичиг баримтууд, онгоцны шатахууныг хүлээн авах талоны хэвлэмэл дэвтэр. /Энд сүүлчийн өдөр 3200 литр шатахуун хүлээн авсныг тэмдэглэжээ/. Онгоцны экипажийнхны зарим эд хогшлын зүйлийг хүлээн авсан тухай тэмдэглэл /тэнд сүүлчийн удаа онгоцны шатахууныг тэмдэглэх дэвтэр, гар чийдэн, дугуйн даралтын хэмжүүр, гэрлийн ойлтын толь зэрэг 13 нэр төрлийн зүйлсийг хүлээн авсан тухай тэмдэглэсэн/ байв. Нисэгчийн өдрийн ажлын тэмдэглэл, “Онгоцны ажилтан” гэсэн хаяг бүхий тэмдэглэлийн дэвтэр, хүнс, хоол, даавуу материал авах тасалбар талон, галт тэргэнд суух билет, 3726 дугаар ангийн 3 дугаар салааны албан хаагч Тай Чи-лянгийн онгоцны мэргэжлийн хичээлийн дэвтэр болон Ардын Чөлөөлөх Армийн ангийн дугаар, цэргийн албан хаагчдын нэр хаяг, утасны дугаар бичсэн ном, дэвтэр зэрэг зарим хэсэг нь шатсан буюу галд шарлаж хөө тортог болсон баримт материалууд байжээ. Нисэгч нарт зориулсан хэвлэмэл зааварт: “Хятадын агаарын нисэх хүчний 34 дүгээр дивизийн штаб” гэж бичсэн байна. Мөн бензин авах эрхийн талоны дэвтрийн хавтсан дээр “Ардын Чөлөөлөх Армийн 3556 дугаар анги” гэсэн үгтэй, мөн дэвтрийн хуудас бүрд 3726 дугаар анги гэсэн тамга дарагджээ. Онгоцны техникийн үйлчилгээ, ашиглалт, тоног төхөөрөмжтэй холбогдсон заавар, бусад баримт бигүүд нь /Q-код, газрын зургийн тасархай г.м/ ардын чөлөөлөх армийн жанжин штаб буюу нисэх хүчний ерөнхий штабт боловсруулагдсан байсны дээр тамга тэмдэгтэй баримт бичгүүд, экипажийн гишүүдээс олдсон үнэмлэхүүд нь цөм цэргийн ангиудаас олгогдсон. Энэ онгоцноос иргэний агаарын тээврийн онгоцны холбогдолтой албан ёсны бичиг баримт, мөн иргэний байгууллага, хүмүүсийн хоорондын ажил төрлийн болон амины ямар нэг холбогдолтой бичиг баримт олдоогүй гэдэг. Энэ онгоцыг иргэний агаарын тээвэрт зориулалттай байсныг зорчигчдын суудлын ихэнхийг авч цэргийн тусгай хэрэгцээнд зориулан өөрчилж зарим хэрэгслээр нэмэн тоноглосон. Ерийн онгоцонд байдаг нэвтрүүлэгч ба хүлээн авагч янз бүрийн радио станц, бусад аппарат хэрэгслээс гадна түүнийг ЗХУ-д үйлдвэрлэсэн нам өндрийг хэмжигч радио өндөр хэмжигч “РВ-УМ” маркийн багаж болон “ЭКО” маркийн радиолокатораар нэмж тоногложээ. Ялангуяа уул онгоцонд Зөвлөлтийн хийцтэй нам өндөр хэмжигч багаж тавьсан нь түүнийг нам, хэт нам өндрийн нислэгт зориуд бэлтгэж байжээ гэж монгол, оросын шинжээчид нотолсон байдаг. 256 номерын “[[Трайдент 1-Е]]” маркийн онгоц нь нисэгчийн онгоц жолоодлогийн алдаанаас болж сүйрсэн гэж доорхи баримтуудаар нотолдог. *- Онгоц чиг шулуун нислэгийнхээ үед ойролцогоор цагт 550-600 км хурдтайгаар дугуй, урд хойт далавч, щитки, суултын гэрлийг буулгалгүйгээр газарт хүргэсэн байна. *- Онгоц сүйрэх үед түүний бие ангиас тасарч хаягдсан хэлтэрхийнүүд нь 600х100 м талбайг эзэлж байгаа нь тэр онгоц дээрх хурдтайгаар газардсан гэдгийг нотолж байна. *- Онгоц дэлбэрсэн, түүнээс гарсан түймэр их талбайг хамаарч удаан хугацаанд үргэлжилсэн нь онгоц сүйрэх үед шатахуун нислэгийг цааш үргэлжлүүлэх боломжтой хэмжээтэй байсныг нотолж байна. * - Онгоц сүйрэх үед түүний хөдөлгүүрүүд нь бүрэн ажилтай, гэмтэлгүй байсан /хөдөлгүүр шатсан буюу эвдэрсэн ул мөр үгүй/ Эдгээр нотолгоонуудаас энэ онгоц ямар нэг аргагүйдсэн шалтгаанаас газарт буусан гэж үзэх үндэсгүй, Линь Бяо буюу түүний багийнхан амиа хорлоогүй нь энэ дүгнэлтээр нотлогдоно. ==Сүйрлийн тухай таамаглалууд== Улсын аюулаас хамгаалах хорооны Мэдээлэл шинжилгээний газрын дарга асан [[дэслэгч генерал н.Леонов]] [[“Известия” сонин]]д 1995 онд өгсөн нэгэн ярилцлагдаа: “Хамгийн том оньсого бол цэргийн сайд Линь Бяогийн үхэл юм. Түүний сууж явсан онгоц Бээжингээс хөөрч Монгол улсын нутагт унаж осолдсон. ...Бас нэг таамаглал бол сайдыг ЗХУ руу нисч байхыг мэдсэн түүний [[бие хамгаалагч]] онгоцон дотор “гал нээсэн” байж болох юм. Гэвч Маогийн үе залгамжлагч байж болохуйц хүний энэ аялалын гол зорилго ийнхүү хэнд ч мэдэгдэлгүй өнгөрсөн юм” гэжээ. Гэтэл өөр нэг баримтад өгүүлэхдээ: “Хятадын коммунист намын Төв Хороны орлогч дарга, Батлан хамгаалах яамны сайд асан Линь Бяо, түүний гэргий Е Цюнь нар уг онгоцонд сууж яваад амь үрэгдсэнийг тэдний цогцост хийсэн шинжилгээгээр нотолсон байдаг. Тэр бүү хэл маршал Линь Бяогийн толгойн яс одоо ч Москвад “[[КГБ]]”-ын байранд хадгалагдаж байгаа гэдэг. Энэ тухай Улсын аюулаас хамгаалах хорооны генерал, цэргийн нэрт [[эмгэг судлаач В.Томилин]], мөрдөн байцаагч [[генерал А.Загвоздин]] нар баталдаг байна. Тэд онгоц сүйрсэний дараа хоёр ч удаа тэр газар очсон, оршуулсаны дараа задлан шинжилгээ хийсэн биет төлөөлөгчид ажээ. Бүр Линь Бяогийн толгойг салгаж авсан хүн бол бэлтгэл генерал В.Томилон.<ref name="орч.Г.Амар, p. 3">орч.Г.Амар,Ил товчоо, 1994, УБ, хуудас 3 </ref> / Маршал Линь Бяо, [[Мао Зэдун]]ы эсрэг хуйвалдаан зохиож тэр нь бүтэлгүй болсон учир ЗХУ-д зугатан очихоор тийнхүү нисч явсныг Зөвлөлтийнхэн хүлээж авбал Зөвлөлт Хятадын харилцаанд нэн их уршиг тарьж болох байсан учир түүний сууж явсан онгоцыг Монголын нутагт буудан унагаж, өөрсдөө нэр цэвэр гарснаар барахгүй, бас хятадын удирдагчдыг ч түвэг бэрхшээлтэй хэрэг явдал, хэл амнаас аварсан гэж өрнөдөд бичсэн гэдэг. Энэ бол Трайдент онгоцны сүйрлийг тайлбарласан нэг шалтгаан. Нөгөө талаас зөвлөлтийнхөн болон монголын талынхан сүйрлийг нотлохдоо онгоц гагцхүү нисэгчийн алдаанаас болж унасан, өөр хөндлөнгийн юу ч нөлөөлөөгүй гэдэг. Хятадлын албаны хүмүүс хожим монголчуудад болон бусад орны хүмүүст хэлэхдээ онгоцыг Монголд буудаж унагасан гэж байсан тэмдэглэл ч бий .”<ref name="Монгол элч нарын дурсамж, p. 81">Монгол элч нарын дурсамж,Алтан аргамж, 1996, УБ, хуудас 81 </ref> / Трайдент I-E онгоцыг ЗХУ-ын хилийг зөрчүүлэлгүйгээр Чита мужийн Өвөр байгалийн цэргийн тойргоос онгоцыг хүлээж авах боломжгүй гэсэн шийдийг аваад буцаж эргэж Урьд зүг рүү нисч явахдаа Өндөрхааны орчим Суваргын хөндийд осолдсон тухай ЗХУ-ын Гадаад яамны орлогч сайд [[Михайл Капица]] МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчооны гишүүн [[Д.Моломжамц]]ын гэргийтэй Москвагаас хамт нисч явахдаа ярьсан байдаг. Өөр нэг таамаглал нь Маршал Линь Бяо ямар ч найдваргүй үед амиа золиослох төлөвлөгөө байсан байж болох талтай. Эх орноосоо зугатагсад нь эргэж харих нүүргүй учир нисэгчийг буудаж, онгоцыг удирдлагагүй болгон өөрсдөө унагасан байж болохыг хэргийн газраас олдсон хүйтэн зэвсэг, хоолойдоо гацсан сумтай буу зэргээс харж болно. Юутай ч ХХ зууны тайлагдашгүй оньсого мэт олон дуулиант хэргүүдийн нэг болох Трайдент I-E онгоцны сүйрэлд өртсөн Хятадын маршал Линь Бяо нь тэрбум илүү хүнтэй Их гүрний цэргийн дээд удирдлага төдийгүй, хүйтэн дайны түүхийг бичилцсэн хүн мөн бөгөөд түүний эмгэнэлт хувь заяа Трайдент I-E онгоцтой үхлийн холбоотой байсан юм. Их гүрнүүдийн харилцаан дахь хүйтрэл, Хятадын хөгжлийг 15-20 жилээр хойш татсан “ Маогийн соёлын хувьсгал” удирдагчдын хоорондол үл итгэлцэл, зөрчилдөөн зэрэг дарамт шахалт бүхий хүчин зүйлүүдийн дундаас зугатан гарсан маршал Линь Бяогийн үхэлд ЗХУ, БНХАУ хоёр хүч хавсран оролцсон нь тодорхой юм. ==Сүйрлийн тухай мэдэгдэл== “ Тухайн үед манай нутагт Хятадын нэгэн онгоц сүйрч, тэр тухай сонинд товч мэдээ нийтлэхээр элчин сайд Сюй Вэнь И-д урьдчилан мэдэгдэхэд тэрбээр талархаж, мэдээ гаргах нь Монголын Засгийн газрын хэрэг, гагцхүү мэдээний агуулга нь хоёр орны харилцааг хэвийн болгох үзэл санаанд харшлахгүй байгаасай гэж хүсч байна гэсэн нь тэр үед анхаарууштай үг байсан юм ” гэж ахмад дипломатч Ж.Ёндон дурсан ярив. Ийнхүү [[БНМАУ]]-д хятадын онгоц сүйрсэн тухай товч мэдээ сонинд 1971.09.30-нд нийтлэгдэж, Хятад ард улс байгуулагдсаны ойн өмнө цахилгаан мэдээний агентлагууд дэлхий даяар шуугиан тараасан нь олон жил яригдах дуулиант хэргийн үүсгэл болж одоо хүртэл эцэс төгсгөл нь харагдаагүй байна. 1973 оны 8 дугаар сард хуралдсан Хятадын коммунист намын Х их хурал дээр Маогийнхан “ Намын эсрэг Линь Бяогийн бүлэг”, “ Хувьсгалын эсрэг хуйвалдаан” түүнийг бут цохисон гэх албан мэдээг хэрэг явдал гараад 2 жил болсны дараа цацжээ.Энэ мэдээгээр бол 1970 оны 8 дугаар сард хуралдсан ХКН-ын Төв хорооны 9 дэх удаагийн П бүгд хурал дээр Линь Бяо Төрийн эргэлт хийхийг оролдсон.Мөн 1971 оны 9-р сарын 8-нд зэвсэгт үймэн зохион байгуулж Мао Зэдуны амь насанд халдан, өөрийн Төв хороо бий болгохыг хүсч, хуйвалдаан бүтэлгүй болсны дараа 1971.09.13-нд ЗСБНХУ руу нисч яваад, түүний сууж явсан онгоц БНМАУ-ын нутаг Өндөрхаан орчим унаж сүйрсэн гэжээ. 1974 оны 8-р сарын 24-нд ХКН-ын Х их хурал Төрийн зөвлөийн Ерөнхий сайд Жоу Энь Лай мөнхүү мэдээг илтгэлдээ тэмдэглэсэн байна. ==Трайдент I-E онгоцны тухай== Англи улсад үйлдвэрлэсэн “[[Трайдент IE]]” буюу "Hawker Siddeley Trident" 256 дугаар бүхий онгоц нь БНХАУ-ын агаарын цэргийн нисэх хүчний цэргийн тээврийн онгоц байсан юм. Онгоцны хүндийн жин 61700 кг, талдаа 24 цонхтой, 80 орчим хүний суудалтай “[[Роллс Ройс Спей]]” маркийн тийрэлтэт 3 хөдөлгүүртэй, 12000 метрийн өндөрт 45500 кг ачаа, 21780 кг шатахуун агуулан цагт 680 км-ын крейсерийн хурдтай, 4000-5000 км буулгүй нисэх чадалтай. Уг онгоцыг тээврийн аль ч зориулалтаар ашиглаж болох юм. Онгоцон дотор “[[Стар]]” маркийн хэт богино долгионы радио хүлээн авагч, “[[Атом]]” маркийн цаг уурын радиолокатор, “[[Марко-6407]]” маркийн чиглүүлэн дохиологч радио хүлээн авагч, онгоцыг автоматаар жолоодох автопилют, түлшний зарцуулалтыг автоматаар хэмжиж тооцоолон бодох электрон машин, онгоцны эвдрэлийг автоматаар дохиологч аппарат дамжуулагч станцуудтай байжээ. [[Англи]]йн “[[Хуакер Сидлей авэйшн]]” гэдэг онгоц үйлдвэрлэх компанид хийж [[Пакистан]]д худалдагдсан болох нь бас нотлогдожээ. “Трайдинт IE” маркийн онгоц нь 1965 оны 5 дугаар сарын 12-ноос 1969 оны 5 дугаар сарын 21-нийг хүртэл [[Пакистаны олон улсын агаарын тээврийн “PIA” компани]]йн мэдэлд иргэний тээврийн зориулалттай “АР-АТL” дугаартай ашиглагдаж байсан нь атертатуудын схемийн тэмдэглэлээс илэрхий байжээ. Уг онгоцыг 1969 оны сүүлчээр Хятадад худалдагдсан байх гэсэн дүгнэлтэнд хүрсэн. БНХАУ-ын агаарын таних тэмдэг бүхий 256 дугаартай онгоцыг Ардын Чөлөөлөх Армийн цэргийн хэрэгцээнд ашиглаж байсан нь хэргийн газраас олдсон олон тооны эд мөрийн баримт, тэдгээрт хийсэн шинжилгээ судалгаагаар нотлогдсон байна. Уг онг оц сүйрэл болсон урьд өдөр буюу 9 дүгээр сарын 12-ны 06 цагт шөнийн нислэгээс буугаад 3200 литр шатахуун авсан тэмдэглэл олдсон нь хүрэлцээтэй бензинтэй байжээ гэдгийг гэрчилнэ. Тэгэхээр энэ онгоц яах аргагүй цэргийн тээврийн бас дээд дарга нарын хөлөглөдөг суудлын онгоц байсан юм. Энэ бүхнийг нотлох баримт хэргийн газар хүрэлцээтэй байжээ. Уг онгоц ихэвчлэн шөнийн нислэг хийж байжээ. Тухайлбал, 9 дүгээр сарын 2, 6, 7, 8, 9, 10, 12-ны өдрүүдэд оройн 18-21 цагаас өглөөний 6-9 цаг хүртэл шөнийн нислэг хийж байсан хөдөлгөөний бүртгэл байдаг. Трайдент гэдэг нэр нь 3 хөдөлгүүрт гэсэн утгатай бөгөөд Хятадууд түүнийг сэрээтэй, монголчууд 3 салаа шортой зүйрлэдэг. Энэхүү учир битүүлэг үхлийг тээгч Трайдент онгоцны 3 салаа хөдөлгүүрийн нэгийг Өвөр Байгалийн цэргийн тойргийн нисдэг тэрэг ЗХУ-ын Чита муж руу авч одсон нь ямар учиртай юм бол? Хятадын элчин Сюй Вэнь И-г 1971.09.15-ны өглөө товлосон цагтаа хэргийн газар ирэхийг нь саатуулан байж, Зөвлөлтийн цэргийнхэн нөгөө ЗХУ-д үйлдвэрлэсэн нам дор нислэгийн багаж бүхий моторыг салган авч ачиж явжээ. Үдээс хойш нь буюу 1971.09.13-ны 16 цагт ирсэн Хятадын элчин сайдын яамны ажилтнууд нислэг техникийн нарийн мэдлэгтэй хүмүүс биш байсан тул сүйрсэн онгоцыг очиж үзэхдээ нэг мотор нь ор тас алга болсныг анзаараагүй өнгөрсөн билээ. Тэрхүү онгоцны моторт нэмж угсарсан нам дор нислэгийн хэмжүүр багажийг ЗХУ-ын хилээс гадагш гаргадаггүй байсан учир түүнийг хятадын онгоцонд хэрхэн олж тавьсан тухай Москвад дээгүүр түвшинд авч хэлэлцсэн гэж хожим Зөвлөлтийн цэргийнхэн ярьсан байдаг юм. Юу ч гэсэн Зөвлөлтийнхэн Англид үйлдвэрлэсэн Трайдент I-E онгоцны моторыг салган авч явсан нь түүнийг техникийн үүднээс судлахад ашигтай байснаар зогсохгүй, тэрхүү моторт угсраастай байсан зөвлөлтийн хийцтэй багаж хэрэгслийг хамтад нь авч уг хэрэг дэх өөрсдийнхөө оролцооны эд мөрийн баримтыг арилгаж чадсан нь тодорхой байна. ==Сонирхолтой баримтууд== * Линь Бяогийн сүйрлийн тухай Монголын талын нотолгоо нь архивын баримт юм. * Хувь хүнийхээ хувьд Линь Бяо нь маш их аймхай, гадагшаа гарах, олон хүн бүхий хурал цуглаань оролцохоос байнга зайлсхийдэг. гадагш гарах болохдоо хар тамхины төрлийн сансуурагч хэрэглэдэг байсан тухай түүний охин болон үзлэг хийж байсан Маогийн хувийн эмчийн дурсамжид дурдсан байдаг. * Линь бяо нь Иргэний дайн, хятад-Японы дайны жилүүдэд 4 удаа шархадсан байна. * Иргэний дайны үед түүнийг хээрийн 4-р армийн командлагч байхад 1948 онд Гоминдааны агент түүний штабт нэвтрэн бие хамгаалагчийг нь устгасан бөгөөд энэ үед Линь Бяо арын өрөөний хаалганы ард нуугдсаныг олж харалгүй зугатсан байна. Тухайн агент нь командлагчийг байгаа гэдгийг ерөөсөө мэдэж, таамаглаагүй болох нь сүүлд мэдэгджээ. Хэрвээ түүнийг тухай үед устгасан бол иргэний дайны явцад шууд нөлөөлөн түүхийн хүрдийг эсрэгээр эргүүлэх боломж үүсэх байсан гэж түүхчид одоо үздэг байна. ==Ном зүй== 1. Алтан аргамж, Монголын элч нарын дурсамж, 1996 он, УБ, хуудас 78-82, 2. Америкийн “ Ю, Эс, Нью” сонин, 1994, 11.01, ¹ 82/228 3. Баабар, Монголын тал дахь үхэл, Шинэ эрин сэтгүүл, 2004.02 сар,хуудас 48-51, 4. Ил товчоо, 1994,¹3 орч.Г.Амар 5. Кулик.Б.Т, “ Советско-Китайский раскол , причины и последствия”, М, 2000 6. Энциклопедия нового Китая , М, 1989 ==Зүүлт== <references group="nb"/> ==Эшлэл== <references/> [[Ангилал:БНХАУ-ын улс төрч]] [[Ангилал:БНХАУ-ын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:Хятадын маршал]] [[Ангилал:БНХАУ-ын батлан хамгаалахын сайд]] [[Ангилал:Хятадын иргэний дайны хүн]] [[Ангилал:20-р зууны улс төрч]] [[Ангилал:Хятадын коммунист намын гишүүн]] [[Ангилал:Хятадууд]] [[Ангилал:1907 онд төрсөн]] [[Ангилал:1971 онд өнгөрсөн]] k9n68kv9u3zlawoukzxrw315t2cl2hm 706976 706975 2022-08-01T08:39:18Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Линь Бяо | зураг = [[Файл:Lin_Biao.jpg|200px]] | зургийн_тайлбар = Маршал Линь Бяо | төрсөн_он_сар_өдөр = 1907 оны 12 сарын 5 | нас барсан_он_сар_өдөр= 1971 оны 9 сарын 13 | оршуулсан_газар_нэр = БНМАУ, [[Хэнтий аймаг]] | төрсөн_газар = 1907 Чин улс, [[Хүбэй|Хүбэй муж]] | нас барсан_газар = 1971 БНМАУ, [[Хэнтий аймаг]] | алдаршсан_нэр = Маогийн залгамжлагч | бүтэн_нэр = Линь Бяо | эх_орон = хятад | салбар = явган цэрэг, партизан | албан_он_жилүүд = 1925-1971 он | цол_хэргэм = маршал | ажиллагааны_тоо = | нэгж = | албан_тушаал = БНХАУ-ын Батлан хамгаалах яамны сайд | тулалдаанууд = Хятадын иргэний дайн, Хятад-Японы хоёрдугаар дайн, | тулалдааны_нэр = | шагналууд = | харилцаа = | бусад_үйл = }} '''Линь Бяо''' (хятад. 林彪, пиньинь ''Lín Biāo''; 1907 оны 12 дугаар сарын 5-нд Чин улсад төрж 1971 оны 9 дүгээр сарын 13-нд БНМАУ-ын Өндөрхаан хот орчим нас барсан)- [[Хятадын эв хамт нам]]ыг үндэслэн байгуулахын төлөө [[Мао Зэдун]], [[Жоу Эньлай]], [[Дун Биу]], [[Чэнь Таньцю]], [[Хэ Шухэн]], [[Вань Изинмэй]] , [[Дэн Энь Минь]] нартай мөр зэрэгцэн тэмцэж явсан [[Хятад]]ын Төр нийгмийн том зүтгэлтэн түүхэн бие хүн юм. Тэрбээр туулсан амьдрал тэмцлээрээ Хятадын нэгэн үеийн түүхийг бичилцсэн байна. 1971 оны есдүгээр сарын 12-13-нд шилжих шөнө БНХАУ-ын талаас Монголын агаарын хилийг зүүн өмнө хэсгээр зөрчин нэг онгоц орж ирээд Хэнтий аймгийн нутагт Hawker Siddeley Trident онгоц /256 дугаартай/ унаж сүйрсэн юм. Дэлхий нийтийн анхаарлыг ихэд татсан энэ онгоцоор БНХАУ-ын цэрэг, улс төрийн нэртэй зүтгэлтэн, тус улсын анхны маршалуудын нэг, Мао Зэдуны ойрын хүн Линь Бяо эхнэр, хамтрагчидтайгаа нийт 9 хүн нисэж яваад ослоор бүгд нас баржээ. Түүнийг нас барсаны дараа Хятадын Коммунист намаас хөөж, эх орноосоо уравсан гэж заралсан байна. ==Намтар== Линь Бяо нь 1906 онд [[Хятад улс]]ын Хүбэй мужийн Хуанган хошууны Хүйлуншань тосгонд жижиг үйлдвэрийн эзний гэр бүлд төржээ. Түүнийг багад Юй Жун (хятад. 育容, пиньинь ''Yù Róng'') гэдэг байжээ. Линь 1924 онд 17 настай Хятадын Социалист залуучуудын эвлэлд элссэн бөгөөд 1925 онд Хятадын Коммунист Намд элссэн байна. <ref group=nb>ХКН нь 1919 онд үүссэн бөгөөд албан ёсны үйл ажиллагаа нь 1921 оны 7-р сарын 1-нд Шанхайд болсон анхдугаар Их хурлаар идэвхжсэн. Энэ хуралд ердөө 13 хүн оролцсоны нэг нь Линь Бяо байв.</ref>. Мөн тэр жилдээ [[Вампугийн цэргийн Академи|Вампугийн цэргийн академид]] элсэн орж суралцсан нь түүний цэргийн түүхийн эхлэл болж Линь Бяо нэрийг авчээ. [[Гоминдан]]ы эсрэг 1927 оны 08.01-нд Хятадын [[Наньчан]]д гарсан бослогын нэгэн том отрядыг Линь Бяо удирдсан бөгөөд хожим энэ өдөр нь [[Ардын Чөлөөлөх Арми]]йн төрсөн өдөр болсон байна. Энэ үеэс Линь, Мао дарга хоёрын дотно нөхөрлөл эхэлж, хожмоо “[[Соёлын хувьсгал]]”-ын үед улам зузаарчээ. Тэрээр [[хятадын иргэний дайн]] ба [[Хятад-Японы хоёрдугаар дайн]]уудад [[шинэ 4-р арми]]йн командлагч хүртэл цэргийн албан тушаалд дэвшин ажилласан ба цэргийн авъяаслаг командлагч гэж үнэлэгдэж байсан байна. Харин Солонгосын дайнд Ардын Чөлөөлөх Армийн ангиудыг оролцуулах тухай асуудлыг хэлэлцэхэд ганцаараа эсрэг санал гаргасан гэж үздэг байна. 1949 оны есдүгээр сард Хятадын Ардын Улс төрийн зөвлөлдөх Зөвлөлийн гишүүнээр сонгогдож, 1949 оны аравдугаар сард Төв Хятадын цэргийн дүүргийн Командлагчаар томилогдов. 1949 оны 12-р сараас 1953 оны 1-р сар хүртэл Лин Бяо Төвийн Өмнөд Цэргийн захиргааны хорооны даргаар, 1950 оны 7-р сараас ХКН-ын Төв Хорооны Өмнөд Төв Товчооны нэгдүгээр нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байжээ. Линь Бяо нь 1954 оноос [[Ерөнхий сайдын орлогч дарга]]ар, 1965 оноос [[Ерөнхий сайдын нэгдүгээр орлогч]]оор томилогдсон байна. 1955 онд [[БНХАУ-ын маршал]] цолыг Хятад ард улсын төлөө байгуулсан гавьяаг нь үнэлэн олгожээ. [[Маршал]] [[Пэн Дэ Хуай]]н дараа 1959 оны 4-р сард [[Хятадын Батлан хамгаалах яам]]ны сайдаар [[БНХАУ-ын Төрийн Зөвлөлийн Ерөнхий сайдын орлогч]] Линь Бяог томилсон. [[Файл:1966-11 1966年林彪和毛泽东.jpg|thumb|Линь Бяо удирдагч Мао Зэдуны хамт]] 1969 оны 4 дүгээр сарын 1-нээс 24-ний хооронд [[Бээжин]]д хуралдсан Хятадын коммунист намын IХ Их хурлаас Маршал Линь Бяог Хятадын дарга Маогийн албан ёсны залгамжлагчаар тодруулав. ХКН-ын 1Х Их хурал Маршал Линь Бяогийн уншсан “ Улс төрийн тайлан”-г сонсож, түүнийг үндсэн шийдвэр болгож, намын шинэ дүрэм баталж Төв хороог эмхлэн байгуулав. Хятадын намын дүрмэнд Линь Бяог “ Нөхөр Мао Зэдуны үзэл санааг хэрэгжүүлэгч мөн” гэсэн зээлт оруулжээ. Ийнхүү Хятадын маршал, Мао даргын албан ёсны залгамжлагч Линь Бяо Монголын талд онгоцны осолд орж, учир битүүлгээр амь эрсдэх / 1971 оны 9 дүгээр сарын 13/ хүртлээ БНХАУ-ын нам, цэрэг, төр засгийн хоёр дахь удирдагч байв. Тэр 48 наснаасаа Төрийн зөвлөлийн Ерөнхий сайдын орлогчоор, сүүлийн 12 жилийн турш Батлан хамгаалах яамны сайдаар ажилласан ба, Хятад улсын 13 маршалын нэг байжээ.Мао Зэдун “ Соёлын хувьсгал”-д армийн гүйцэтгэх үүргийг онцлон товойлгохыг эрмэлзэж, 1966 оны 5-р сарын 7-нд Маршал Линь Бяод явуулсан захидалдаа “ Хуарангийн социализмын үзэл санааны дагуу арми, ажилчин, тариачин, сэхээтэн, сурагчид, албан хаагчид хэрхэн ажиллах товч хөтөлбөр”-ийг гарган явуулжээ. Тэгэхдээ Мао Зэдун улс орны нийгэм эдийн засгийн амьдралд арми зонхилох үүрэг гүйцэтгэх ёстойг заагаад, Линь Бяогоос БНХАУ-ын улс ардын аж ахуйг өвч бүрэн цэрэгжүүлэхийг шаарджээ. 1966 оны 8-р сары 1-нд хуралдсан ХКН-ын Төв хорооны бүгд хурал Мао даргын шаардлагаар ХКН-ын дээд удирдлагуудад зохион байгуулалтын өөрчлөлт хийв. Ийнхүү Төв хорооны таван орлогч дарга / Лю Шаоци, Жоу Эньлай, Жу дэ, Чэнь Юунь, Линь Бяо нар/-ын оронд ганцхан Линь Бяог үлдээсэн байна.<ref group="nb">Энэ нь сонгуулиар биш, удирдах дээд бүлгийнхэн шилж авах замаар удирдлагыг бүрдүүлсэн хэрэг байв.</ref><br /> ==Линь Бяогийн зугаталт== Мао Зэдуны сургаалд олон жилийн турш тууштай үнэнч явсан маршал Линь Бяо амьдралынхаа сүүлчийн жилүүдэд Маотай үзэл бодлын хувьд эрс тэрсэлдэж байжээ. Энэ нь хэд хэдэн шалтгаантай байж болох юм. Ноён Баабарын бичсэнээр<ref name="Баабар, p. 51">Баабар, p. 51</ref> *1. [[Лю Шаоци]] шоронд үхсэн учир, Хятад улсын дарга буюу Төрийн тэргүүний суудал онгойжээ. Энэ тушаалд очооч гэж Линь Мао даргыг гуйх болсон төдийгүй намын хурал дээр албан ёсоор зарлажээ.Ийнхүү Маогийн өөрийг нь зайлулах нь гэж бодсон хардалт зөрчилйиг улам хурцатгасан болов уу. Линь Бяогийн эхнэр [[Е Цюнь]] болон хүү [[Линь Лигоу]] <ref group=nb>Хятадын армийн нисэх хүчний командлагч</ref><br /> энэхүү, Маог түлхэн унагах хуйвалдаанд идэвхийлэн орсон нь тодорхой байна. *2. Мөн Линь Бяогийн удирдсан армийнхан Төв хорооны бүрлдэхүүний 75 хувийг бүрдүүлж байсан.<ref group=nb>Хятадын коммунист намын төв хорооны бүрэлдхүүн</ref><br /> Удирдлагын хувьд [[Төрийн эргэлт]] хийх тохироо бүрдэж байсан нь харагдаж байна. *3. Ардын Чөлөөлөх Армийг империалист цэргийн эвсэлтэй эвсэлдүүлэх гэсэн цэрэг- улс төрийн шинж бүхий өөрчлөлт нь дээд дарга нарын дотор хагарал гаргахгүй байж чадсангүй. Маршал Линь Бяо төрийн эргэлт хийхийг оролдсон, зэвсэгт үймээн зохион байгуулсан, өөрийн Төв хороо бий болгохыг хүсч хуйвалдаан бүтэлгүй болсны дараа [[ЗХУ]] руу нисч яваад [[онгоц]]тойгоо [[БНМАУ]]-ын Хэнтий аймгийн нутагт 1971 оны 9 дүгээр сарын 13-нд унаж сүйрсэн байна. Линь Бяог дэмжигч хүч [[коммунист нам]], Хятадын цэргийн Төв зөвлөлд цөөн биш байсан нь ойлгомжтой. Гэхдээ Линь Бяог дэмжих арга зам нь туйлын эгзэгтэй амь насанд аюултай байсан нь тодорхой юм. Ийнхүү Линь Бяо болон улс орны цэргийн томоохон эрх баригчид 1971 оны 9-р сард Хятадын улс төрийн дэвжээнээс зайлсан билээ. Линь Бяог онгоцоор зугтах тэр мөчид Мао Бээжингээс алс хол, Ерөнхий сайд Жоу Энь лай ажлын байрандаа байжээ. Харин Линь Бяо, гэргий Е цюнь бусад ойр төрлийнхөө хүмүүсийн хамт Хубэй мужийн тэнгисийн эргийн амралтын газар байдаг өөрийн Бэйдахэ ордондоо амарч байсан бололтой. Цагийн байдал түргэн өөрчлөгдөж байгааг Линь Бяогийн гэргий, хүү Лин Ли гоу нар мэдэж байсан ба харин охин [[Лин Доу-Доу]] зугтах “операци”-ын эсрэг байсан нь оргон зайлах эхний үеийн үйл ажиллагаанаас харагдана. Тэгээд ч тэр үлдсэн байна. Линь Бяо болон тэдний ойрын хүрээнийхний суусан онгоц Шанхай тауны буудлаас хөөрч эхлээд Бээжингээс зүүн урагш чиг авснаа хориод минутын дараа эргэн ирж, буудал дээгүүр хэд тойрсноо хойд зүгрүү оджээ. Энэ үед ХКН-ын дээд удирдлагын тушаалаар онгоц буудаг замын гэрэл дохиог унтраалгасан байжээ. Тэгээд уг онгоц [[Өвөр Монгол]]ын нутаг дээгүүр нисэн өнгөрч [[Монгол Улсын хил]]ийг [[Сүхбаатар]] аймгийн [[Асгат сум]]ын нутаг дахь 414 дүгээр тэмдэгтээр нэвтэрч [[Наран сум]]аас зүүн тийш 2,5 км /01 цаг 57 минут/, [[Онгон сум]]аас зүүн тийш 27 /02 цаг 01 минут/, [[Хонгор сум]]аас зүүн тийн 26 км /02 цаг 06 минут/, [[Халзан сум]]аас баруун тийш 7,5 км /02 цаг 09 минут/ [[Мөнххаан сум]]аас баруун тийш 5 км /02 цаг 17 минут/, [[Хэнтий]] аймгийн [[Идэрмэг сум]]аас зүүн тийш 16 км /02 цаг 24 минут/ тус тус зайтай харалдаа өнгөрч, тэр цэгээс хойш 35 км орчим яваад баруун тийшээ эргэж өмнө зүгрүү буцаж 13 км орчим яваад [[Бэрхийн уурхай]]гаас 14 км зайтай “[[Суваргын хөндий]]д” 02 цаг 30 минутын орчимд сүйрсэн байна. ==Сүрлийн тухай== Зугтах бэлтгэлийг Линь Бяогийн гэргийн Е Цюнь эртнээс хангасан бололтой гэж үздэг. Учир нь урагшаа /Хонконг бол уу?/ ниссэн тохиолдолд хэрэг болно гэж хятад-англи, хойшоо нисвэл хятад-орос толь бичиг бэлтгэсэн баримт бий. Сүйрсэн онгоцны газраас олдсон бичиг баримт дотор Монгол-Зөвлөлтийн хил залгаа нутгийн газрын зураг, Бээжин-[[Улаанбаатар]], [[Эрхүү]]гийн хооронд шаардлагатай үед холбоо барих дохионы аргууд бичигдсэн төрөл бүрийн заавар, Бээжин-Эрхүүгийн агаарын шугамын мэдээллийн дараалал код, байрлал, дуудлага зэргийг бичсэн. Мөн [[Токио]]гоос [[Эрээн]]ий хооронд Бээжингийн, Эрээнээс-Улаанбаатарын хооронд [[Москва]]гийн цагийг барина. [[Сайншанд]]-Улаанбаатарт [[орос]]оор ярина. Улсын хилийг нисэж өнгөрсөний дараа байршилаа Улаанбаатар ба Эрхүүд мэдэгдэнэ гээд холбоо барих кодыг үсгээр бичсэн байна. Эндээс харахад уг нислэг эртнээс бэлтгэлтэй байжээ гэсэн таамаглал төрнө. Нөгөө талаар уг онгоц ихэвчлэн [[шөнийн нислэг]] хийж байжээ. Тухайлбал, 9 дүгээр сарын 2, 6, 7, 8, 9, 10, 12-ны өдрүүдэд оройн 18-21 цагаас өглөөний 6-9 цаг хүртэл шөнийн нислэг хийж байсан хөдөлгөөний бүртгэл байдаг.<ref group=nb>Хэргийн газраас олдсон баримт / Хувийн архивын ХН-2, хуудас 2-3/</ref><br /> Уг онгоцонд Линь Бяо, гэргийн хамт суусныг Жоу Эн Лай мэдэж байв “Аав, ээж, ах нарыгаа хөдлөх гэж байгааг охин Лин Доу-доу мэдээд хамгаалалтын албаны хүмүүст хандаж аавыг авраач” гэж хүссэн. Гэвч тэд тайвширсан, тулгамдсаны алийг бүү мэд, ямраар ч саад хийж амжилгүй онгоцны буудал руу алджээ. Онгоцны шатыг ч тавих хугацаа олдсонгүй, тэднийг шууд “олсоор” татаж суулгаад хоромхон хугацаанд буудлаасаа хөөрчээ. Линь Бяо нарыг “[[Бэйдахэ]]” ордноосоо хөдөлсөн, [[Шанхайтаун]]ы [[нисэх буудал]]д очсон, улмаар онгоцонд суусаныг Ерөнхий сайд Жоу Эньлай-д шат дараалсан хүмүүс минут, секундээр нь мэдээлж байжээ. Тэр үед хятад орон даяар онгоцны нислэгийг хааж, уг онгоцыг бүрэн хяналтандаа авсан. Өвөр Монголын нутаг дээгүүр нисэж явахад нь Жоу Эньлай Мао-д илтгэж “унагаах уу?” гэхэд: Мао Зэдун: “Устгаж хэрэггүй, явах зүг рүүгээ нисэж одог. Хэрвээ сөнөөчихвөл ард түмэндээ юу гэж тайлбарлах билээ” гэх аястай хариу өгсөн гэдэг. [[БНХАУ-ын Батлан хамгаалах яамны сайд]]ын суусан онгоц Монгол Улсын хилийг 01 цаг 50 минутын орчимд зөрчин орж ирсэн байна. Энэ мөчөөс эхлэн хятадын дээд удирдлагууд сэтгэл зүйн дайнд автсан нь ойлгомжтой. Амтай болгон Линь Бяогоо “[[хувьсгалын эсэргүү]]”, “улаан оросын ревизионизмын хань хамсаатан” гэж харааж зүхэж байсан бизээ. Ерөнхий сайд Жуо Эньлай гэхэд л 48 цаг нүд анилгүй өрөөндөө суужээ. Хоёр хоногийн дараа [[Монголд суугаа Элчин сайд]]аасаа авсан цахилгаанд: “Монголын нутагт онгоц унаж сүйрсэн, дотор нь явсан бүх хүн амь үрэгдсэн” гэсэн мөрүүдийг туслахаараа уншуулаад “Аа унаж үхэцгээж, унаж үхэцгээжээ” гээд дуу алдсан гэдэг. Хамгийн гол нь Линь Бяо оросын болон монголын нутагт амьд газардаагүйд шаналсан сэтгэлд нь “баяр” гийсэн байх. Энэ нь ганц Жоу Эньлай-бус Хятадын дээд удирдлагын олон хүнийг цочирдлоос гаргасан болов уу? Линь Бяогийн унаж явсан онгоц сүйрлийг буух үедээ осолд орсон гэж албан ёсоор үзсэн боловч өөр олон санал бас байдаг. ==Онгоцны сүйрлийн тухай баримтууд== ===Сүйрсэн онгоцны хэргийн анхны гэрчүүд=== * БНМАУ-ын хилийн 20 дугаар отрядын 2 дугаар заставын цагийн манаач байлдагч Усенбай, холбоочин дэслэгч Мандал нар 1971 оны 9 дүгээр сарын 13-ны 01 цаг 53-55 минутын үед улсын хилийн 414 дүгээр баганын чиглэлээр БНХАУ-ын нутгийн зүгээс их дуутай, гэрэлгүй онгоц нисэж манай улсын нутгийн гүн рүү Сүхбаатар аймгийн Наран сумын чигт өнгөрснийг илрүүлэн мэдээлжээ. * Сүхбаатар аймгийн Наран сумын харьяат Дугарын Гунгаа, Хайдавын Дамдинжав, Мөнххаан сумын Балдандагвын Пагма, Уул-баян сумын Цэрмаагийн Жамбал нар Бүрэнцогтын уурхайн зүгт 9 дүгээр сарын 12-оос 13-нд шилжих шөнө дундын үед асар их чимээтэй онгоц гэрэлгүйгээр өнгөрсөн гэжээ. * Хэнтий аймгийн Бэрхийн уурхайн манаач Дугаржавын Дулжидмаа, Наваанлувсангийн Сосор, Нацагийн Лувсанбал нар 9 дүгээр сарын 13-ны шөнө 02 цаг өнгөрч байх үед зүүн хойноос баруун урагш маш хурдтай онгоц өнгөрч удалгүй хүчтэй чимээ сонсогдон гал гарсан гэжээ. ===Сүйрлийн явц=== Сүйрлийн газар цагдан сэргийлэгч Т.Жүрмэд анх эхэлж очсон. Сумын намын үүрийн нарийн бичгийн дарга Дондог хүмүүс цуглуулан уг газар очиход онгоц хоёр хуваагдсан мэт харагдсан. Түүний ойролцоо түймэр гарч байсныг унтраасан, хүмүүсийн шарилыг өглөө үүр гэгээрэхэд л мэдсэн гэж ярьдаг. Бэрхийн уурхайгаас аймгийн төв рүү, аймгаас нийслэл рүү утасдаж өглөөний 9 цаг гэхэд Улаанбаатарт анхны мэдээ хүрсэн байв. ===Онгоцны сүйрлийн дараа болсон үйл ажиллагаа=== Онгоцны сүйрлийн тухай [[МАХН-ын Төв Хороо]], [[Сайд нарын Зөвлөл]]д танилцуулан, [[Гадаад Явдлын яам]], [[Батлан хамгаалах яам]]анд асуудлыг нухацтай авч үзжээ. Юуны түрүүнд [[Монголын ардын арми]]йн цэргийн хүчээр сүйрлийн газарт хамгаалалт гаргасан байна. Ингээд унасан онгоцны шалтгааныг тогтоох [[улсын комисс]] томилогдож, 9 дүгээр сарын 13-ны үдийн 12 цагт “[[ИЛ-14]]” онгоцоор уг газар очжээ. Байдлыг газар дээр нь судалж үзээд, сүйрлийн газраас олдсон бичиг баримт, эд зүйлүүдээс үндэслэн, уг онгоц нь хятадын агаарын цэргийн онгоц болохыг тогтоосон байдаг. Дараа өдрийн өглөө 8 цагт монголын Гадаад явдлын яамнаас [[Хятадын Элчин сайдын яам]] руу утасдаж, [[Элчин сайд Сюй Вэнь И]]г өөрийн Гадаад явдлын яамны орлогч сайдтай 8.20 цагт ирж уулзахыг мэдэгдсэн байна. Хятадын элчин сайд [[Сюй Вэнь И]] [[хэлмэрч]] [[Лю Жэн Лу]]гийн хамт 8.30 цагт Гадаад явдлын яамны орлогч сайд [[Д.Эрдэмбилэг]]ийн албан өрөөнд оржээ. Орлогч сайд түүнтэй мэндлээд БНМАУ-ын Засгийн газрынхаа нэрийн өмнөөс мэдэгдэл хийв. Тэрбээр: “...БНМАУ-ын агаарын хилд хятадын цэргийн онгоц цөмрөн орсон учир эсэргүүцэл илэрхийлж байна. Нөхөрсөг харилцааны үүднээс ямар шалтгаанаар хятадын цэргийн онгоц монголын хил хязгаарт цөмрөн орсныг ойлгоход туслаач хэмээн хүсчээ. Элчин сайд: “...манай яамны төлөөлөгчдийг газар дээр нь очуулж үзүүлэх зөвшөөрөл” өгөхийг гуйсан байдаг. Хэргийн газрын анхны үзлэгт 1971 оны 9-р сарын 13-ны өдөр очсон, мөн Засгийн газрын комиссын гишүүн тухайн үеийн Гадаад харилцааны яамны орлогч сайд асан,дипломатч [[Ж.Ёндон]] дурсахдаа: “ …Элчин сайд Сюй Вэнь И, Элчин сайдын яамны 2 дугаар нарийн бичгийн дарга , 2 орчуулагчийг дагуулан онгоц сүйрсэн газарт очиж үзэхээр манай зарим хүний хамт 9 дүгээр сарын 15-ны өглөө Хэнтий рүү нисэх гэж байв. Гэтэл Өвөр Байгалийн цэргийн тойргийн нисдэг тэрэг ЗХУ-ын Чита хотоос гэнэт нисэн ирж Хятадын онгоцны нэг моторыг салгаж авахаар орос цэргийн хүмүүс ажиллаж эхэлсэн тул төвөөс хятадын Элчин сайд бусад хүмүүсийг ирүүлэхгүй хойшлуулж байна уу ? гэж Хэнтий аймгаас холбоо барьдаг юм байна. - Нисдэг тэрэг ирүүлэхийг хэн зөвшөөрсөн юм бэ? хэмээн асуухад манай цэргүүдийг даргалж явсан [[генерал Б.Цог]] зөвшөөрсөн гэнэ. Ингээд Улаанбаатараас нисэх онгоц арга буюу хойшлуулагдахад хүрэв. Хятадын ЭСЯ-наас байн байн утасдаж, манай онгоц хэдийд нисэхийг лавлаж байсан тул Зөвлөлтийнхнийг хийх ажлаа дуустал Хэнтийд агаар муу байна гэх мэтээр арга чарга хэрэглэн саатуулж байлаа… ”<ref name="Монгол элч нарын дурсамж,, p. 80">Монгол элч нарын дурсамж,Алтан аргамж, 1996, УБ, хуудас 80 </ref> / 9 дүгээр сарын 15-ны өдрийн 16 цагийн орчимд Хэнтий аймгийн төв Өндөрхаан хотод Улаанбаатараас “Ил-14” онгоц бууж, Хятадын Элчин сайд Сюй Вэнь И, 2 дугаар нарийн бичгийн дарга, мөн хоёр орчуулагчийн хамт иржээ. Тэднийг аймгийн удирдлагын зарим ажилтнууд угтаж, зочид буудалд хүлээж аваад аймгийн төвөөс “Суваргын хөндий”-рүү суудлын машин, автобусаар очицгоосон байна. Элчин сайдыг тэнд ирэх хүртэл онгоцны сүйрлийн улмаас амь үрэгдсэн хүмүүсийн цогцос, онгоцны эд анги, бусад зүйлүүдэд хамгаалалт гаргаж, байдлыг яг байгаагаар нь танилцуулжээ. ===Хятадын элчинтэй газар дээр нь хийсэн ярилцлагын тэмдэглэл=== * [[Хурандаа Санжаа]]: Онгоц сүйрсэн газар эндээс эхэлжээ. Онгоц эхлээд бие ангиараа газар цохисон байна. Бие анги нь задран улмаар тэсрэлт үүссэн бололтой юм. * Элчин сайд: Онгоц сүйрсэн анхны цэгээс эхлэн бие эд анги, жижиг хэсгүүдийг сонирхож яваад хүрэн өнгийн хөнжлийн эд зүйлийг гараараа барьж үзээд “Пакистан” гэж 2-3 удаа хэлжээ. Тэгээд цааш амь үрэгдсэн хүмүүсийн цогцосуудыг үзсэний дараа танай нутгийн заншлыг баримтлан энд нь оршуулья гэж хэлсэн байна. * Готов: За тэгвэл оршуулах ажилдаа оръё? Та нөхөд бүгдээрээ оролцоно уу? * Элчин сайд: Ингээд оршуулъя, нүхийг гүнзгий ухаж өгвөл сайн байна? * Готов: Эмч нар үзэхдээ цогцосуудыг задлан шинжилж дүгнэлт гаргах хэрэгтэй гэж байна. Ингэж бүрэн дүгнэлт гаргах шаардлага байна уу? * Элчин сайд: Та нөхдийн санал ямар байна? * Готов: Эмч нар бол цогцост задлан шинжилгээ хийх саналтай. Үүнийг та харгалзан үзэх эсэхээ хэлнэ үү? * Элчин сайд: Задлан хийхгүй байх саналтай байна. * Готов: Элчин сайдын саналыг зүтэй гэж үзэж байна. * Үржиндорж: Задлахгүй байхыг би ч зөвшөөрч байна. * Элчин сайд: Манай 2 дугаар нарийн бичгийн даргад өөр санал алга. Дахин яриа гаргахгүй гэв. * Готов: Хаана оршуулах талаар Элчин сайд Таны санал юу байна? * Элчин сайд: Таныг харахад хаана хялбар дөхөм байна? * Санжаа: Миний санахад тэр ногоон өвсний ойролцоо ямар вэ? * Элчин сайд: Замд ойрхон оршуулмааргүй байна. * Санжаа: Нас барагчдаа тус тусад нь хийж нэг том нүхэнд оршуулах уу? *Элчин сайд: Нэг урт нүх ухаж хайрцагт тус бүрд нь хийж оршуулъя. *Санжаа: Энд оршуулбал ямар вэ? Элчин сайд Та юу гэж үзэж байна? *Элчин сайд: Энд оршуулахыг зөвшөөрч байна. 2 дугаар нарийн бичгийн дарга үлдэж танай хүмүүстэй хамт оролцож ажиллана. Цогцосуудыг нэг эгнээ зэрэгцүүлэн оршуулья. Үзсэн газраасаа цааш зааж, ташуу газар оршуулъя. *Элчин сайд: Нэлээд цааш явж байгаад хурандаа Санжаад хандаж: Энэ онгоц яагаад осолд орсон талаар танд ярих юм байна уу? Энэ талаар Танд туршлага мэргэжил бий юу? *Санжаа: Одоогоор энэ талаар надад ярих юм алга. Мэргэжлийн хүмүүстэй ярилцаж байгаад болъё гэжээ. *Элчин сайд: Эндээс арай өөр өндөр газар оршуулъя энд болохоор өвс ургаад мэдэгдэхгүй болно гээд цааш машинаар жаахан яваад зогсов. *Санжаа: Хэрэв төв замд ойр гэвэл тэр баруун хажууд оршуулж болно гээд баруун талын жижиг толгодыг заав. *Элчин сайд: Нар хаанаас гарах вэ? *Санжаа: Энд газар хатуу юм. *Элчин сайд: Маргааш энд оршуулъя гэвэл ямар вэ? *Готов: Энэ газар хоёр дутагдалтай байна. Нэгд: энэ бол төв зам биш хоёр сумын жижиг зааг юм. Хоёрт: Нар тусахгүй газар байна. Манай заншил бол нар тусах газрыг боддог. Нөгөө талаар бидний ирсэн зам бол төв зам юм. *Элчин сайд: Яах вэ өөр газар ч болно. *Готов: Та өөрөө л мэдэл дээ, таныг энд болно гэвэл оршуулъя. *Элчин сайд: Танай заншил болон нөхдийн саналыг харгалзаж болно. *Готов: Өнөөдөр газраа ухахаар тогтоё. Та юу гэж бодож байна? *Элчин сайд: Зүйтэй. Та нарын саналаар зөвшөөрч байна. Үүний дараа анхны газраа өөрчлөн онгоц сүйрсэн газрын баруун талын уулын хажууд очив. *Санжаа: Энд нар тусдаг, хазгай газар юм. *Элчин сайд: Энд болно, зөвшөөрч байна. Энд зураад тэмдэг тавъя. *Санжаа: Элчин сайд Та тэмдэглэж өгнө үү гээд, жоотуу өгөв. *Элчин сайд: Эндээс гэж хэлээд жоотууг авч, өөрөө газар зурж тэмдэглэж өглөө. *Готов: Өнөө шөнө нүхээ бэлэн болгоё. Маргааш эрт ирье. Цогцосыг хайрцагт хийж таглахгүй байлгая гэхэд: *Элчин сайд: Эдгээр хүмүүсийн нэрийг мэдэхгүй байна. Маргааш өглөө зургийг нь авна. Тэгээд авсан зургаа гэр бүлийнхэнд нь үзүүлэхэд таних болно. Маргааш зураг авсаны дараа хайрцагт хийе. *Готов: За тэгэхэд болно. Маргааш ажил саатаж магадгүй. Зарим цогцосыг хирургийн аргаар хайрцагт хийе. Ажил нэлээд байна гэжээ. *Элчин сайд: Зураг авсаны дараа хайрцагт хийе? *Готов: Манай хүмүүс хайрцгийг бэлтгэнэ. Хүн бүрийн толгойн тус газар хийх 9 ширхэг пайз бэлтгэх хэрэгтэй гэлээ. *Элчингийн 2 дугаар нарийн бичгийн дарга: Цэргүүдэд хийх ажил их тул ядрах болно. Иймд жаахан архи өгмөөр байна гэлээ. *Санжаа: Цэргүүдэд архи өгч болохгүй. Харин ажилд нь оруулъя. *2 дугаар нарийн бичгийн даргаас цэргүүдийн өмнө очиж хэлэхдээ: Манай хоёр ард түмний найрамдлыг бэхжүүлэх явдалд та нөхөд тусалж байгаад бид баярлаж байна гэжээ. Үүгээр Хятадын Элчин сайдын яамны хүмүүстэй яриа өндөрлөж, тэд Өндөрхаан хот орохоор явцгаасан байна.<ref group=nb>Ярианы тэмдэглэл, Хувийн архивийн баримт ХН-2, хуудас 6-8,</ref><br /> Ийнхүү хэргийн газарт анх : 1971.09.13-ний өдөр [[Монголын Засгийн газрын комисс]], 1971.09.15-ний өглөө ЗХУ-ын [[Чита мужийн цэргийн тойргийн командлал]] 1971.09.15-ны үдээс хойш 16 цагийн орчимд Хятадын элчин сайд хөл тавьсан байна. ===Монголын талын нотолгоо=== БНХАУ-ын 256 номерын нисэх онгоц нь тус улсын нутаг дээр тусгай үүрэг гүйцэтгэн нисч явсныг дараах баримтууд гэрчилнэ. Дээрх онгоц нь радиолокатор, цаг агаарын радар аппарат, радио станцууд, нам өндрийн радио хэмжигч зэрэг орчин үеийн холбоо, дохио, сэргийлэн хамгаалах үүрэгтэй тоног төхөөрөмжөөр тоноглогджээ. Мөн онгоцонд газар нутгийг баримжаалах газрын зургийн багаж хэрэгсэл авч явсан байна. Хэргийн болсон газраас олдсон баримт бичгүүдээс үзэхэд энэ онгоц нь сүүлийн саруудад шөнийн нислэгийг олон удаа хийсэн, хятадын өмнө, хойд, баруун зүүн нутгуудад запас олон буудлуудтай байсан, өөрсдийгөө сэргийлэн хамгаалахтай холбогдсон шифрийн төрөлд багтах таблиц, тайлбарын хамт бичигдсан баримтууд, энэ харилцааны түлхүүрийн аргыг сурахын төлөө хүн бүр сургуулилж байсан тэмдэглэлүүд, цэргийн аэродромын орших районы уртраг, өргөрөг, буух талбайн хэмжээг тэмдэглэсэн зураг, Бээжин Улаанбаатар, Эрхүүгийн хооронд шаардлагатай үед холбоо барих дохионы аргууд бичигдсэн төрөл бүрийн зааврууд, онгоц буух үед үйлчлэх техникийн бүрэлдэхүүн байхгүй аэродромуудад суулт хийж магадгүйгээс экипажийн бүрэлдэхүүнд зарим мэргэжлийн хүмүүс жолоодож явсан, онгоцонд хамгаалах, довтлох зорилгоор хийгдсэн хүйтэн зэвсэг, дуран зэрэг бас байжээ. Энэ онгоцонд 8 эрэгтэй 1 эмэгтэй хүн осолдсон байв.Сүйрсэн онгоцонд сууж яваад нас барсан хүмүүсийн цогцост гадны үзлэг хийсэн байна. Үзлэгийг Хятадын Элчин сайд Сюй Вэнь И, ажилтнуудынхаа хамт ирсний дараа, оршуулах ёслолын өмнө хийжээ. Архивын нотлох баримтанд тэмдэглэснээс буулгавал: *1 дүгээр цогцос: Биеийн хэлбэр хөгжил зөв, ойролцоогоор 170 см өндөртэй, эрэгтэй хүний цогцос. Баруун гараа тохойн үеэр хагас нугалсан, сарвуугаа сарвайлгаж тэнийлгэсэн, зүүн хөлөө өвдгөөрөө ялимгүй өргөсөн байдалтай дээшээ харсан, салтаа, цавь орчимдоо шатсан хувцасны үлдэгдэлтэй, хувцасны материал нь мэдэгдэхгүйгээр шатжээ. Биед нь төмөр аралтай нарийн суран тэлээ тэлээлэгдсэн байна. Толгойн гавал, нүүрний хэсгийг хамарсан ойролцоогоор 20х20х9 см хэмжээтэй, тархины эдийг гэмтээсэн гэмтэлтэй, нүүрний дүрс байдал мэдэгдэхгүй болжээ. Зүүн гарын мөр мултарсан, зүүн гуя, нарийн шилбэ дундуураа хугарсан, хүзүү биеийн ар талд арьсны өнгөц шалбаралттай, бүх биеийн талбайн 70-80 хувь нь 1-2 дугаар зэргээр түлэгдсэн байна. *2 дугаар цогцос: Биеийн хэлбэр хөгжил зөв, ойролцоогоор 145 см өндөртэй эрэгтэй хүний цогцос. Зүүн гараа их бие дээрээ тавьсан, зүүн хөлөө баруун хөл дээрээ шилбэ орчмоороо тохсон, баруун гар нь тохойн үеэр дээш нугалагдсан, сарвуу нь тэнийж сарвайсан байдалтай дээш харсан байв. Хувцас нь шатсан, бэлхүүсээр нь баруун ташаандаа гар бууны гэртэй суран бүс бүслээстэй, бууны гэрэнд 2 сумтай магазин үлдсэн, буу байхгүй байлаа. Бүх биеийн талбайн 70-80 хувь нь 1-2 дугаар зэргээр түлэгдсэн, толгойн дагзны хэсгээс бусад хэсгийн үс хуйхлагдсан, баруун гарын шууны яс доод хэсгээрээ ил хөндлөн хугарц зөрсөн гэмтэлтэй. *3 дугаар цогцос: Биеийн хэлбэр хөгжил зөв, ойролцоогоор 150 см өндөртэй, эрэгтэй хүний цогцос. Биедээ шатсан хувцасны үлдэгдэл үнстэй, баруун тохой нугалагдаж шуу сарвуу нь дээш өргөгдсөн, зүүн гарыг мөн тохойн үеэр нугалж биеийн дагууд дээш чиглэлээр газарт тавигдсан, баруун хөл өвдгөөрөө яльгүй нугалсан, хоёр хөлөө алцайсан байдалтай дээш харсан цогцос байв. Зүүн гарын бугалга, гуя нь дундуураа хугарсан, баруун шилбэ нь ар талдаа хугарсан, ойролцоогоор бүх биеийн талбайн 90 хувь нь 1-2 дугаар зэргээр түлэгдсэн байлаа. *4 дүгээр цогцос: Биеийн хэлбэр хөгжил зөв, ойролцоогоор 170 см өндөртэй, эрэгтэй хүний цогцос. Тэр нь хөл гараа биеийн дагууд доош тэнийлгэж алцайсан байдалтайгаар доош харсан байв. Цогцост хүрэвтэр өнгөтэй хуучин савхин цамц өмсгөөстэй байв. Түүний дотуур хагас шатсан ногоон өнгийн цамц мөн өмсгөөтэй, савхин цамцны дотуур карманд улаан хавтастай хятад үсэгтэй жижиг ном байв. Түүний завсарт Мао Зэдуны фото зураг хийсэн. Энэ номын ар талын хуудсанд Бээжин хотын баруун дүүрэг дэх 3726 дугаар анги 411, 1969-7-12 Куан Чао-юнь гэсэн хятад үг бичээстэй байв. Бүслэхийд нь нарийвтар суран тэлээ тэлээлэгдсэн байв. Баруун гарын бугалга битүү хугарсан, баруун хөлийн шилбэ дундуураа ил хугаралттай. Нүүр цээж хэвлийн арьс язарч урагдсан, ойролцоогоор бүх биеийн талбайн 60 хувь нь 1-2 дугаар зэргээр түлэгдсэн. *5 дугаар цогцос: Биеийн хэлбэр хөгжил зөв, ойролцоогоор 180 см орчин өндөртэй эрэгтэй хүний цогцос. Хоёр гар нь тохойн үеэр нугалагдсан, дээш хагас өргөгдсөн, баруун хөлийн өвдөгөөр нугалж ялигүй дээш өргөгдсөн, зүүн өвдөгөөрөө нугалж газарт хүрсэн тус тус байдалтай байв. Цээжний өвч, баруун бугалганд шатсан хувцасны үнстэй, умдаг цавиндаа хагас шатсан бараан өнгийн хувцасны үлдэгдэлтэй, зүүн шилбэний яс дунд хэсгээрээ хугарч ил гарсан. Дагзны хуйх зүүн дээд хэсэгтээ 5х6 см хэмжээтэй урагдсан, ойролцоогоор бүх биеийн талбайн 70 хувь нь 1-2 дугаар зэргээр түлэгдсэн байна. *6 дугаар цогцос. Биеийн хэлбэр хөгжил зөв, ойролцоогоор 150 см орчим өндөртэй эрэгтэй хүний цогцос. Тэр нь тохойнхоо үеэр хоёр гараа дээш нугалж өргөсөн, хөлөө алцайж жийсэн байдалтай дээш харсан байв. Цээжин талын хувцас нь хагас шатсан, материал нь мэдэгдэхүйгээр өөрчлөгджээ. Гадна үзлэгээр ясны гэмтэл үгүй. Бүх биеийн талбайн 80 орчим хувь нь 1-2 дугаар зэргээр түлэгдсэн байна. *7 дугаар цогцос: Ойролцоогоор 155 см орчим өндөртэй, биеийн хэлбэр хөгжил зөв, эрэгтэй хүний цогцос. Тэр нь зүүн гараа бие дээрээ тавьсан, баруун гар нь хажуу тийшээ тохойн үеэр хагас нугалсан байдалтай тавигдсан, зүүн хөлөө баруун хөл дээгүүрээ ачсан байдалтай дээш харсан байв. Салтаа орчимд нь шатсан хувцасны үлдэгдэлтэй. Зүүн талын дунд чөмөг дээд хэсгээрээ битүү хугаралттай, ойролцоогоор бүх биеийн талбайн 70 хувь нь 1-2 дугаар зэргээр түлэгдсэн. *8 дугаар цогцос: Ойролцоогоор 150 см орчим өндөртэй, биеийн хэлбэр хөгжил зөв эмэгтэй цогцос. Хоёр гарын тохойгоор ялигүй нугарч өргөгдсөн, хоёр хөлөө шулуун жийсэн байдалтай дээш харсан байв. Захаасаа шатсан цайвар өнгийн торгомсог материалаар хийсэн хөхний даруулгатай, өгзгөн дор нь хөх өмдний хэсэгтэй. Баруун зүүн бугалганы яс доод хэсгээрээ тус тус битүү хугарсан, ойролцоогоор бүх биеийн талбайн 60 хувь нь 1-2 дугаар зэргээр түлэгдсэн. *9 дүгээр цогцос: Өндөр нь ойролцоогоор 170 см, биеийн хэлбэр хөгжил зөв, эрэгтэй хүний цогцос, Хоёр гар нь дээш толгой тал руугаа өргөгдсөн, хоёр хөл нь өвдөгөөрөө ялигүй нугарч алцайсан байдалтай дээш харсан байв. Төмөр аралтай нарийн суран өмдний тэлээ тэлээлэгдсэнээс өөр хувцасны зүйл үгүй. Бүх биеийн талбайн 90 хувь орчим нь 1-2-3 дугаар зэргээр түлэгдсэн, хоёр тохойн үенээс эхлэн цээжний арьс, зөөлөн эд нь язарсан, зүүн хөлийн шилбэний яс дундуураа хугарсан гэмтэлтэй. Ийнхүү үзлэг хийж дууссаны дараа тэдний цогцсыг 1971 оны 9 дүгээр сарын 16-ны өдрийн 11 цагт онгоц сүйрсэн газраас баруун зүгт 1,1 км зайд нэргүй толгойн зүүн хажууд /зүүн уртрагийн 1110 17’ 40’’ хойд өргөрөгийн 470 41’ 20’’/-д оршуулсан байна. Тэдний цогцосыг нэг нэгээр нь нэг модон авсанд хийж, 1,5 м-ийн гүнтэй, нэг том нүхэнд эгнүүлэн тавьж, овог нэрийг бүгдийг мэдэх тодорхой баримт олдоогүй тул булшин дээр нь 1-9 дугаар бүхий модон пайз хатгажээ. Оршуулгын ажилд: БНМАУ-ын талаас: *1. Хилийн ба дотоодын цэргийн хэрэг эрхлэх газрын хэлтсийн дарга [[Н.Санжаа]] *2. Гадаад явдлын яамны хэлтсийн дарга [[Б.Готов]] *3. Мөн яамны ажилтан [[Ө.Гүрсэд]] *4. Батлан хамгаалах яамны хэлтсийн орлогч дарга [[Г.Дамдин]] *5. Хууль цаазны мэргэжилтэн [[Ч.Дашзэвэг]] *6. Агаарын харилцааны газрын мэргэжилтэн [[Ж.Ёндон]] *7. Прокурор [[Х.Үржиндорж]] *8. Хуулийн шинжээч [[Т.Мою]] *9. Их эмч [[И.Санжаадорж]], [[Г.Зуунай]] нарын эмч нарын групп бэлтгэл ажил хангасан цэрэг дарга нар байжээ. БНХАУ-ын талаас: *1. БНХАУ-аас БНМАУ-д суугаа Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд Сюй Вэнь-И *2. 2 дугаар нарийн бичгийн дарга [[Сүнь И-Сянь]] *3. Орчуулагч [[Шэнь Чин-И]] *4. Орчуулагч [[Ван жун Юань]] нар оролцсон байна. Ийнхүү 8 эрэгтэй, 1 эмэгтэй тэртээд амь эрсэджээ. Чухам юуны учир энэ 9 хүн эх орноосоо зугатан гарч, бодож төлөвлөснөө хэрэгжүүлж чадалгүй амиа золиослох болсон нь нэн сонин юм. Тэдний дотор нэг эмэгтэй байсан. Түүний цогцсыг нүдээр харсан хүний яриагаар: “уг эмэгтэй ямар ч гэсэн жирийн тариачин яав ч биш. Бүх шүд нь [[алт]]адсан, цэнхэр [[чисчүү]] өмдний хэсэг үлдсэн байв. 1971 оны үед хятадын дээд зэргийн чисчүүг хэн хүн хэрэглээгүй нь ойлгомжтой” гэж байв. Онгоц сүйрсэн талбайн зүүн урд талд байгаа онгоцны эвдэрсэн хэсэг төмрийн дэргэд 4841583, бууны их бие дээрх гурвалжин зураасны дотор 56, 59 1 гэсэн номертой хоолойдоо 1, магазиндаа 6 сумтай гар буу 1 байжээ. Үүнээс урагш шатсан газрын урд хэсэгт онгоцны гол хэсгийн баруун талд эвдэрсэн 2 моторын үлдэгдэл, Онгоцны шатсан төв хэсгийн хойд талд 10 метрт 02 цаг 27 минутанд зогссон эрэгтэй хүний бугуйн “Шанхай” маркийн цаг, түүнээс урд Улаанбаатарын цагтай таарч яваа 15 цаг 30 минутыг заасан “Хятадад үйлдвэрлэв” гэсэн бичигтэй, хар нүүртэй цаг байсан байна. Онгоцны шатсан төв хэсгийн хойд талд 10 метрт 200142 номертой, бууны их бие дээр байгаа гурвалжин зураас дотор 66, 1965 гэсэн тоо бичигдсэн гар буу 1, түүний дэргэд 1007559 гэсэн номертой, замгандаа гацсан нэг сумтай гар буу 1, мөн 2026383 гэсэн номертой гар буу 1 тус тус байсны дээр анх газар дээр нь очсон хүмүүсээс салхи, галнаас урьдчилан хамгаалж цуглуулж хадгалсан бичиг баримт, схем зураг, “Ардын Чөлөөлөх Армийн 3556 дугаар анги” гэсэн хятад үсэг бүхий бензиний талон, Монгол-Зөвлөлтийн хил залгасан Синьцзяны районы 7 дугаар зураг зэрэг янз бүрийн бичиг баримтууд олджээ. Мөн хятадын мөнгөний янз бүрийн дэвсгэрт 65 юань, 9 хүний хамт авахуулсан гэрэл зураг, “Японд үйлдвэрлэв” гэсэн дуу хураагчийн хальс, түүний хайрцаг дотор “Бээжингээс авч яваа” гэсэн хятад бичиг бүхий цаас, япон маркийн дуу хураагч, цэрэг формын хувцас байжээ. Ардын Чөлөөлөх Армийн 3726 дугаар ангийн албан хаагч Ли Пинь, Линь Ли-гуо нарын гэрэл зураг бүхий үнэмлэхүүд, Онгоцны зогсоолын шугамын жижүүр ба цэргийн харуул хамгаалалтын хүмүүсийн онгоц хүлээлцэж байсан дэвтэр. Энд тэмдэглэснээр онгоцыг хамгийн эцсийн удаа 1971 оны 9 дүгээр сарын 12-ны 06 цагт шугамын жижүүрт хүлээлгэж өгснөөс хойш тэмдэглэл хийгдээгүй байна. Агаарын мэдээлэх албаны зарчим, агаарт хэрэглэх товч үг, зүүн хятадын нислэгийн хэвлэмэл график, Синьцзяны районы нислэгийн газрын зураг, мэдээллийг буулгах хуудас, онгоцны нислэгийн маршрут заасан гар бичмэл, Тайшаны онгоцны буудлын схем, “262” маркийн бага өндрийг хэмжих радиоа станцын техникийн заавар зэрэг техникийн бичиг баримтууд, онгоцны шатахууныг хүлээн авах талоны хэвлэмэл дэвтэр. /Энд сүүлчийн өдөр 3200 литр шатахуун хүлээн авсныг тэмдэглэжээ/. Онгоцны экипажийнхны зарим эд хогшлын зүйлийг хүлээн авсан тухай тэмдэглэл /тэнд сүүлчийн удаа онгоцны шатахууныг тэмдэглэх дэвтэр, гар чийдэн, дугуйн даралтын хэмжүүр, гэрлийн ойлтын толь зэрэг 13 нэр төрлийн зүйлсийг хүлээн авсан тухай тэмдэглэсэн/ байв. Нисэгчийн өдрийн ажлын тэмдэглэл, “Онгоцны ажилтан” гэсэн хаяг бүхий тэмдэглэлийн дэвтэр, хүнс, хоол, даавуу материал авах тасалбар талон, галт тэргэнд суух билет, 3726 дугаар ангийн 3 дугаар салааны албан хаагч Тай Чи-лянгийн онгоцны мэргэжлийн хичээлийн дэвтэр болон Ардын Чөлөөлөх Армийн ангийн дугаар, цэргийн албан хаагчдын нэр хаяг, утасны дугаар бичсэн ном, дэвтэр зэрэг зарим хэсэг нь шатсан буюу галд шарлаж хөө тортог болсон баримт материалууд байжээ. Нисэгч нарт зориулсан хэвлэмэл зааварт: “Хятадын агаарын нисэх хүчний 34 дүгээр дивизийн штаб” гэж бичсэн байна. Мөн бензин авах эрхийн талоны дэвтрийн хавтсан дээр “Ардын Чөлөөлөх Армийн 3556 дугаар анги” гэсэн үгтэй, мөн дэвтрийн хуудас бүрд 3726 дугаар анги гэсэн тамга дарагджээ. Онгоцны техникийн үйлчилгээ, ашиглалт, тоног төхөөрөмжтэй холбогдсон заавар, бусад баримт бигүүд нь /Q-код, газрын зургийн тасархай г.м/ ардын чөлөөлөх армийн жанжин штаб буюу нисэх хүчний ерөнхий штабт боловсруулагдсан байсны дээр тамга тэмдэгтэй баримт бичгүүд, экипажийн гишүүдээс олдсон үнэмлэхүүд нь цөм цэргийн ангиудаас олгогдсон. Энэ онгоцноос иргэний агаарын тээврийн онгоцны холбогдолтой албан ёсны бичиг баримт, мөн иргэний байгууллага, хүмүүсийн хоорондын ажил төрлийн болон амины ямар нэг холбогдолтой бичиг баримт олдоогүй гэдэг. Энэ онгоцыг иргэний агаарын тээвэрт зориулалттай байсныг зорчигчдын суудлын ихэнхийг авч цэргийн тусгай хэрэгцээнд зориулан өөрчилж зарим хэрэгслээр нэмэн тоноглосон. Ерийн онгоцонд байдаг нэвтрүүлэгч ба хүлээн авагч янз бүрийн радио станц, бусад аппарат хэрэгслээс гадна түүнийг ЗХУ-д үйлдвэрлэсэн нам өндрийг хэмжигч радио өндөр хэмжигч “РВ-УМ” маркийн багаж болон “ЭКО” маркийн радиолокатораар нэмж тоногложээ. Ялангуяа уул онгоцонд Зөвлөлтийн хийцтэй нам өндөр хэмжигч багаж тавьсан нь түүнийг нам, хэт нам өндрийн нислэгт зориуд бэлтгэж байжээ гэж монгол, оросын шинжээчид нотолсон байдаг. 256 номерын “[[Трайдент 1-Е]]” маркийн онгоц нь нисэгчийн онгоц жолоодлогийн алдаанаас болж сүйрсэн гэж доорхи баримтуудаар нотолдог. *- Онгоц чиг шулуун нислэгийнхээ үед ойролцогоор цагт 550-600 км хурдтайгаар дугуй, урд хойт далавч, щитки, суултын гэрлийг буулгалгүйгээр газарт хүргэсэн байна. *- Онгоц сүйрэх үед түүний бие ангиас тасарч хаягдсан хэлтэрхийнүүд нь 600х100 м талбайг эзэлж байгаа нь тэр онгоц дээрх хурдтайгаар газардсан гэдгийг нотолж байна. *- Онгоц дэлбэрсэн, түүнээс гарсан түймэр их талбайг хамаарч удаан хугацаанд үргэлжилсэн нь онгоц сүйрэх үед шатахуун нислэгийг цааш үргэлжлүүлэх боломжтой хэмжээтэй байсныг нотолж байна. * - Онгоц сүйрэх үед түүний хөдөлгүүрүүд нь бүрэн ажилтай, гэмтэлгүй байсан /хөдөлгүүр шатсан буюу эвдэрсэн ул мөр үгүй/ Эдгээр нотолгоонуудаас энэ онгоц ямар нэг аргагүйдсэн шалтгаанаас газарт буусан гэж үзэх үндэсгүй, Линь Бяо буюу түүний багийнхан амиа хорлоогүй нь энэ дүгнэлтээр нотлогдоно. ==Сүйрлийн тухай таамаглалууд== Улсын аюулаас хамгаалах хорооны Мэдээлэл шинжилгээний газрын дарга асан [[дэслэгч генерал н.Леонов]] [[“Известия” сонин]]д 1995 онд өгсөн нэгэн ярилцлагдаа: “Хамгийн том оньсого бол цэргийн сайд Линь Бяогийн үхэл юм. Түүний сууж явсан онгоц Бээжингээс хөөрч Монгол улсын нутагт унаж осолдсон. ...Бас нэг таамаглал бол сайдыг ЗХУ руу нисч байхыг мэдсэн түүний [[бие хамгаалагч]] онгоцон дотор “гал нээсэн” байж болох юм. Гэвч Маогийн үе залгамжлагч байж болохуйц хүний энэ аялалын гол зорилго ийнхүү хэнд ч мэдэгдэлгүй өнгөрсөн юм” гэжээ. Гэтэл өөр нэг баримтад өгүүлэхдээ: “Хятадын коммунист намын Төв Хороны орлогч дарга, Батлан хамгаалах яамны сайд асан Линь Бяо, түүний гэргий Е Цюнь нар уг онгоцонд сууж яваад амь үрэгдсэнийг тэдний цогцост хийсэн шинжилгээгээр нотолсон байдаг. Тэр бүү хэл маршал Линь Бяогийн толгойн яс одоо ч Москвад “[[КГБ]]”-ын байранд хадгалагдаж байгаа гэдэг. Энэ тухай Улсын аюулаас хамгаалах хорооны генерал, цэргийн нэрт [[эмгэг судлаач В.Томилин]], мөрдөн байцаагч [[генерал А.Загвоздин]] нар баталдаг байна. Тэд онгоц сүйрсэний дараа хоёр ч удаа тэр газар очсон, оршуулсаны дараа задлан шинжилгээ хийсэн биет төлөөлөгчид ажээ. Бүр Линь Бяогийн толгойг салгаж авсан хүн бол бэлтгэл генерал В.Томилон.<ref name="орч.Г.Амар, p. 3">орч.Г.Амар,Ил товчоо, 1994, УБ, хуудас 3 </ref> / Маршал Линь Бяо, [[Мао Зэдун]]ы эсрэг хуйвалдаан зохиож тэр нь бүтэлгүй болсон учир ЗХУ-д зугатан очихоор тийнхүү нисч явсныг Зөвлөлтийнхэн хүлээж авбал Зөвлөлт Хятадын харилцаанд нэн их уршиг тарьж болох байсан учир түүний сууж явсан онгоцыг Монголын нутагт буудан унагаж, өөрсдөө нэр цэвэр гарснаар барахгүй, бас хятадын удирдагчдыг ч түвэг бэрхшээлтэй хэрэг явдал, хэл амнаас аварсан гэж өрнөдөд бичсэн гэдэг. Энэ бол Трайдент онгоцны сүйрлийг тайлбарласан нэг шалтгаан. Нөгөө талаас зөвлөлтийнхөн болон монголын талынхан сүйрлийг нотлохдоо онгоц гагцхүү нисэгчийн алдаанаас болж унасан, өөр хөндлөнгийн юу ч нөлөөлөөгүй гэдэг. Хятадлын албаны хүмүүс хожим монголчуудад болон бусад орны хүмүүст хэлэхдээ онгоцыг Монголд буудаж унагасан гэж байсан тэмдэглэл ч бий .”<ref name="Монгол элч нарын дурсамж, p. 81">Монгол элч нарын дурсамж,Алтан аргамж, 1996, УБ, хуудас 81 </ref> / Трайдент I-E онгоцыг ЗХУ-ын хилийг зөрчүүлэлгүйгээр Чита мужийн Өвөр байгалийн цэргийн тойргоос онгоцыг хүлээж авах боломжгүй гэсэн шийдийг аваад буцаж эргэж Урьд зүг рүү нисч явахдаа Өндөрхааны орчим Суваргын хөндийд осолдсон тухай ЗХУ-ын Гадаад яамны орлогч сайд [[Михайл Капица]] МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчооны гишүүн [[Д.Моломжамц]]ын гэргийтэй Москвагаас хамт нисч явахдаа ярьсан байдаг. Өөр нэг таамаглал нь Маршал Линь Бяо ямар ч найдваргүй үед амиа золиослох төлөвлөгөө байсан байж болох талтай. Эх орноосоо зугатагсад нь эргэж харих нүүргүй учир нисэгчийг буудаж, онгоцыг удирдлагагүй болгон өөрсдөө унагасан байж болохыг хэргийн газраас олдсон хүйтэн зэвсэг, хоолойдоо гацсан сумтай буу зэргээс харж болно. Юутай ч ХХ зууны тайлагдашгүй оньсого мэт олон дуулиант хэргүүдийн нэг болох Трайдент I-E онгоцны сүйрэлд өртсөн Хятадын маршал Линь Бяо нь тэрбум илүү хүнтэй Их гүрний цэргийн дээд удирдлага төдийгүй, хүйтэн дайны түүхийг бичилцсэн хүн мөн бөгөөд түүний эмгэнэлт хувь заяа Трайдент I-E онгоцтой үхлийн холбоотой байсан юм. Их гүрнүүдийн харилцаан дахь хүйтрэл, Хятадын хөгжлийг 15-20 жилээр хойш татсан “ Маогийн соёлын хувьсгал” удирдагчдын хоорондол үл итгэлцэл, зөрчилдөөн зэрэг дарамт шахалт бүхий хүчин зүйлүүдийн дундаас зугатан гарсан маршал Линь Бяогийн үхэлд ЗХУ, БНХАУ хоёр хүч хавсран оролцсон нь тодорхой юм. ==Сүйрлийн тухай мэдэгдэл== “ Тухайн үед манай нутагт Хятадын нэгэн онгоц сүйрч, тэр тухай сонинд товч мэдээ нийтлэхээр элчин сайд Сюй Вэнь И-д урьдчилан мэдэгдэхэд тэрбээр талархаж, мэдээ гаргах нь Монголын Засгийн газрын хэрэг, гагцхүү мэдээний агуулга нь хоёр орны харилцааг хэвийн болгох үзэл санаанд харшлахгүй байгаасай гэж хүсч байна гэсэн нь тэр үед анхаарууштай үг байсан юм ” гэж ахмад дипломатч Ж.Ёндон дурсан ярив. Ийнхүү [[БНМАУ]]-д хятадын онгоц сүйрсэн тухай товч мэдээ сонинд 1971.09.30-нд нийтлэгдэж, Хятад ард улс байгуулагдсаны ойн өмнө цахилгаан мэдээний агентлагууд дэлхий даяар шуугиан тараасан нь олон жил яригдах дуулиант хэргийн үүсгэл болж одоо хүртэл эцэс төгсгөл нь харагдаагүй байна. 1973 оны 8 дугаар сард хуралдсан Хятадын коммунист намын Х их хурал дээр Маогийнхан “ Намын эсрэг Линь Бяогийн бүлэг”, “ Хувьсгалын эсрэг хуйвалдаан” түүнийг бут цохисон гэх албан мэдээг хэрэг явдал гараад 2 жил болсны дараа цацжээ.Энэ мэдээгээр бол 1970 оны 8 дугаар сард хуралдсан ХКН-ын Төв хорооны 9 дэх удаагийн П бүгд хурал дээр Линь Бяо Төрийн эргэлт хийхийг оролдсон.Мөн 1971 оны 9-р сарын 8-нд зэвсэгт үймэн зохион байгуулж Мао Зэдуны амь насанд халдан, өөрийн Төв хороо бий болгохыг хүсч, хуйвалдаан бүтэлгүй болсны дараа 1971.09.13-нд ЗСБНХУ руу нисч яваад, түүний сууж явсан онгоц БНМАУ-ын нутаг Өндөрхаан орчим унаж сүйрсэн гэжээ. 1974 оны 8-р сарын 24-нд ХКН-ын Х их хурал Төрийн зөвлөийн Ерөнхий сайд Жоу Энь Лай мөнхүү мэдээг илтгэлдээ тэмдэглэсэн байна. ==Трайдент I-E онгоцны тухай== Англи улсад үйлдвэрлэсэн “[[Трайдент IE]]” буюу "Hawker Siddeley Trident" 256 дугаар бүхий онгоц нь БНХАУ-ын агаарын цэргийн нисэх хүчний цэргийн тээврийн онгоц байсан юм. Онгоцны хүндийн жин 61700 кг, талдаа 24 цонхтой, 80 орчим хүний суудалтай “[[Роллс Ройс Спей]]” маркийн тийрэлтэт 3 хөдөлгүүртэй, 12000 метрийн өндөрт 45500 кг ачаа, 21780 кг шатахуун агуулан цагт 680 км-ын крейсерийн хурдтай, 4000-5000 км буулгүй нисэх чадалтай. Уг онгоцыг тээврийн аль ч зориулалтаар ашиглаж болох юм. Онгоцон дотор “[[Стар]]” маркийн хэт богино долгионы радио хүлээн авагч, “[[Атом]]” маркийн цаг уурын радиолокатор, “[[Марко-6407]]” маркийн чиглүүлэн дохиологч радио хүлээн авагч, онгоцыг автоматаар жолоодох автопилют, түлшний зарцуулалтыг автоматаар хэмжиж тооцоолон бодох электрон машин, онгоцны эвдрэлийг автоматаар дохиологч аппарат дамжуулагч станцуудтай байжээ. [[Англи]]йн “[[Хуакер Сидлей авэйшн]]” гэдэг онгоц үйлдвэрлэх компанид хийж [[Пакистан]]д худалдагдсан болох нь бас нотлогдожээ. “Трайдинт IE” маркийн онгоц нь 1965 оны 5 дугаар сарын 12-ноос 1969 оны 5 дугаар сарын 21-нийг хүртэл [[Пакистаны олон улсын агаарын тээврийн “PIA” компани]]йн мэдэлд иргэний тээврийн зориулалттай “АР-АТL” дугаартай ашиглагдаж байсан нь атертатуудын схемийн тэмдэглэлээс илэрхий байжээ. Уг онгоцыг 1969 оны сүүлчээр Хятадад худалдагдсан байх гэсэн дүгнэлтэнд хүрсэн. БНХАУ-ын агаарын таних тэмдэг бүхий 256 дугаартай онгоцыг Ардын Чөлөөлөх Армийн цэргийн хэрэгцээнд ашиглаж байсан нь хэргийн газраас олдсон олон тооны эд мөрийн баримт, тэдгээрт хийсэн шинжилгээ судалгаагаар нотлогдсон байна. Уг онг оц сүйрэл болсон урьд өдөр буюу 9 дүгээр сарын 12-ны 06 цагт шөнийн нислэгээс буугаад 3200 литр шатахуун авсан тэмдэглэл олдсон нь хүрэлцээтэй бензинтэй байжээ гэдгийг гэрчилнэ. Тэгэхээр энэ онгоц яах аргагүй цэргийн тээврийн бас дээд дарга нарын хөлөглөдөг суудлын онгоц байсан юм. Энэ бүхнийг нотлох баримт хэргийн газар хүрэлцээтэй байжээ. Уг онгоц ихэвчлэн шөнийн нислэг хийж байжээ. Тухайлбал, 9 дүгээр сарын 2, 6, 7, 8, 9, 10, 12-ны өдрүүдэд оройн 18-21 цагаас өглөөний 6-9 цаг хүртэл шөнийн нислэг хийж байсан хөдөлгөөний бүртгэл байдаг. Трайдент гэдэг нэр нь 3 хөдөлгүүрт гэсэн утгатай бөгөөд Хятадууд түүнийг сэрээтэй, монголчууд 3 салаа шортой зүйрлэдэг. Энэхүү учир битүүлэг үхлийг тээгч Трайдент онгоцны 3 салаа хөдөлгүүрийн нэгийг Өвөр Байгалийн цэргийн тойргийн нисдэг тэрэг ЗХУ-ын Чита муж руу авч одсон нь ямар учиртай юм бол? Хятадын элчин Сюй Вэнь И-г 1971.09.15-ны өглөө товлосон цагтаа хэргийн газар ирэхийг нь саатуулан байж, Зөвлөлтийн цэргийнхэн нөгөө ЗХУ-д үйлдвэрлэсэн нам дор нислэгийн багаж бүхий моторыг салган авч ачиж явжээ. Үдээс хойш нь буюу 1971.09.13-ны 16 цагт ирсэн Хятадын элчин сайдын яамны ажилтнууд нислэг техникийн нарийн мэдлэгтэй хүмүүс биш байсан тул сүйрсэн онгоцыг очиж үзэхдээ нэг мотор нь ор тас алга болсныг анзаараагүй өнгөрсөн билээ. Тэрхүү онгоцны моторт нэмж угсарсан нам дор нислэгийн хэмжүүр багажийг ЗХУ-ын хилээс гадагш гаргадаггүй байсан учир түүнийг хятадын онгоцонд хэрхэн олж тавьсан тухай Москвад дээгүүр түвшинд авч хэлэлцсэн гэж хожим Зөвлөлтийн цэргийнхэн ярьсан байдаг юм. Юу ч гэсэн Зөвлөлтийнхэн Англид үйлдвэрлэсэн Трайдент I-E онгоцны моторыг салган авч явсан нь түүнийг техникийн үүднээс судлахад ашигтай байснаар зогсохгүй, тэрхүү моторт угсраастай байсан зөвлөлтийн хийцтэй багаж хэрэгслийг хамтад нь авч уг хэрэг дэх өөрсдийнхөө оролцооны эд мөрийн баримтыг арилгаж чадсан нь тодорхой байна. ==Сонирхолтой баримтууд== * Линь Бяогийн сүйрлийн тухай Монголын талын нотолгоо нь архивын баримт юм. * Хувь хүнийхээ хувьд Линь Бяо нь маш их аймхай, гадагшаа гарах, олон хүн бүхий хурал цуглаань оролцохоос байнга зайлсхийдэг. гадагш гарах болохдоо хар тамхины төрлийн сансуурагч хэрэглэдэг байсан тухай түүний охин болон үзлэг хийж байсан Маогийн хувийн эмчийн дурсамжид дурдсан байдаг. * Линь бяо нь Иргэний дайн, хятад-Японы дайны жилүүдэд 4 удаа шархадсан байна. * Иргэний дайны үед түүнийг хээрийн 4-р армийн командлагч байхад 1948 онд Гоминдааны агент түүний штабт нэвтрэн бие хамгаалагчийг нь устгасан бөгөөд энэ үед Линь Бяо арын өрөөний хаалганы ард нуугдсаныг олж харалгүй зугатсан байна. Тухайн агент нь командлагчийг байгаа гэдгийг ерөөсөө мэдэж, таамаглаагүй болох нь сүүлд мэдэгджээ. Хэрвээ түүнийг тухай үед устгасан бол иргэний дайны явцад шууд нөлөөлөн түүхийн хүрдийг эсрэгээр эргүүлэх боломж үүсэх байсан гэж түүхчид одоо үздэг байна. ==Ном зүй== 1. Алтан аргамж, Монголын элч нарын дурсамж, 1996 он, УБ, хуудас 78-82, 2. Америкийн “ Ю, Эс, Нью” сонин, 1994, 11.01, ¹ 82/228 3. Баабар, Монголын тал дахь үхэл, Шинэ эрин сэтгүүл, 2004.02 сар,хуудас 48-51, 4. Ил товчоо, 1994,¹3 орч.Г.Амар 5. Кулик.Б.Т, “ Советско-Китайский раскол , причины и последствия”, М, 2000 6. Энциклопедия нового Китая , М, 1989 ==Зүүлт== <references group="nb"/> ==Эшлэл== <references/> [[Ангилал:БНХАУ-ын улс төрч]] [[Ангилал:БНХАУ-ын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:Хятадын маршал]] [[Ангилал:БНХАУ-ын батлан хамгаалахын сайд]] [[Ангилал:Хятадын иргэний дайны хүн]] [[Ангилал:20-р зууны улс төрч]] [[Ангилал:Хятадын коммунист намын гишүүн]] [[Ангилал:Хятадууд]] [[Ангилал:1907 онд төрсөн]] [[Ангилал:1971 онд өнгөрсөн]] pf9q227p45d9tueldpwmlbmvxhkxzxh 0 40821 706917 706802 2022-07-31T21:39:02Z Бмхүн 59031 /* Монголын бусад овог */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Монгол 17-р зуунд.jpg|300px|thumb|Манжуурын тэлэлт]] [[17-р зуун]]д [[Айсингиоро]] овгийн [[Нурхач]] [[зүрчид]]ийг нэгтгэн 1616 онд [[Хожуу Алтан улс]] ([[Манж хэл|манж]]аар Амага айшин гүрүн)-ыг байгуулж [[хаан]] хэмээгдэх үеэс эхэлжээ. Тэрээр 2 жилийн дараа “[[долоон өшил гомдол]]” гээчийг зарлан [[хятад]]ын [[Мин улс]]ын холбоо харъяанд байх бусад жүрчин аймгуудтай хэдэн удаагийн амжилттай байлдаанаар [[Ляодун]]гийг эзэлж 1625 онд [[Мүгдэн]]г эзлэн [[нийслэл]] хэмээн зарлажээ. Ингэснээр тэрээр [[эдийн засаг]] хүн хүчний нөөцөөр хүчирхэгжин [[Монгол]]той шууд хиллэн харилцах болжээ. Тэр үед [[Монголчууд]] хэдий тархай бутархай ч бүс нутагтаа хүчирхэг улс төр цэргийн байгуулалтай байв. Нурхайч Монголчуудыг Мингийн эсрэг холбоотноо болгох бодлогыг амжилттай хэгэгжүүлэн язгууртнуудаа монголтой худ ураг болгон дээр дурдсанчлан монгол бичгийг авч хэрэглэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд]], [[Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн нэр төдий [[Монгол хаад|бага хаан]] [[Лигдэн]] тэргүүтэй [[Монгол ноёдын цол хэргэм|ноёд язгууртнууд]] эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Бааран]], [[Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. == Сүүлчийн хаан Лигдэн нас барав == 1630 онд [[Хорчин]], [[Түмэд]], [[Юншээбүү]], [[Ордос]], [[Авга (овог)|Авга]] зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар [[Харчин]], [[Асуд]], [[Найман]], [[Жаруд]], аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд [[Цахар]]т цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. XVII зууны эхэн болоход [[Лигдэн хаан]] Монголын их хааны сууринд сууж бусад аймгуудын талаар засаг захиргаагаа бэхжүүлж, бүх Монголыг нэгтгэн захирахын төлөө зүтгэх болжээ. Энэ үед Лигдэн “Цахар хаан” гэж нэрлэгдэх болсон нь түүний эрх нөлөө суларсныг харуулдаг. Лигдэн нэг талаар Монголыг нэгтгэн захирах бодлого явуулж, нөгөө талаар тухайн үед шинээр мандсан Хожуу Алтан улстай зөрчилдөн тэмцэлдэх болов. Лигдэн өөрөөс нь урван тэрсэлж Хожуу Алтан улсад дагаар орсон Хорчин гэх мэт монгол аймгууд болон Хожуу Алтан улсын эсрэг тэмцсэн билээ. Эцсийн дүнд Хожуу Алтан улсын Хун тайж Лигдэн хааныг өөрийн биеэр дайлаар ирсэнд 1634 онд Лигдэн Хөх нуурын зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Лигдэн [[Хөх нуур]]т зугтан ирж [[халх]]ын [[Цогт хунтайж]]ийг хүлээх зуураа тэнгэрт хальжээ. Түүний хатад балчир хөвгүүнийг нь авч Хожуу Алтан улсад дагаар орсон бөгөөд удалгүй 1635 онд Лигдэний ширээ залгамжлах хунтайж Эжэй хонгор Хожуу Алтан улсын цэрэгт буун өгчээ. Хожуу Алтан улсын [[Дээд эрдэмт]] Хун тайж хаан түүнд охиноо гэргий болгон өгч хүргэнээ болгов. == Монголын бусад овог аймгууд == [[Файл:Loss of Mongolian statehood.gif|300px|thumb|Монголын төрт ёс алдагдсан (1634-1758)]] 1646 онд [[Сөнөд]]ийн [[Тэнгис]] хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч [[албат иргэд]]ээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. [[Ойрад]] Монгол [[Галдан бошигт хаан]]ы [[засаглал]] дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “[[Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз]]”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676-86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Хөх нуур]], [[Зүүн Туркестан|дорнод Тургестан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан]], [[Кашгар]], Яркенд, [[Сайрам]], Ферганы хөндий, [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон [[орос]]той худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд [[Нармай Монгол|цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого]] хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. [[Халх-Зүүнгарын дайнууд|Халх ойрдын дайн]]д халхууд ялагдан зугтаж [[Чуулалт Хаалга]]н хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин [[Улхын гол]]д Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд [[манж Чин улс]]ад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг [[Зуунмод-Тэрэлжийн тулалдаан|Тэрэлжийн зуунмодон]]д байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар [[Цэвээнравдан]] тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад [[хотгойд]]ын [[Чингүнжав]], [[Хойт]]ын [[Амарсанаа]] нар [[Манжийн эсрэг Монголчуудын 1776-1778 оны зэвсэгт бослого|халх ойрадын бослог]]ыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ. 1745 онд манж нар Монголчуудын [[угийн бичиг]], [[түүх]]ийг [[Бээжин]]д хэвлэх нэрээр хураан авч устгаж эхэлсэн (магадгүй [[Монголын Нууц Товчоо]] ч байсан эсэхийг хэн мэдлээ) ба 1753 онд [[Дөрвөд Далай хан аймаг]] манжийн захиргаанд орж, 1755 онд Ойрад эзлэгдэн талуулж, 1757-1758 онд олон [[Эх оронч үзэл|эх оронч]] Монголчууд хордуулагдан болон цаацлагдан хороолгуулж, [[Шарын шашин|шашны тэргүүн]]ийг [[Түвд]]ээс тодруулах болсон, халх ойрад дайны хөл татвар дайчилгаанд туйлдан доройтсон зэргээс үүдэн [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсний]] он жилүүд Монголд хүндээр туссан гэх бүрэн үндэстэй билээ. 1853 онд [[Баруун Түмэд]]эд [[Найман сумын тэмцэл]] өрнөжээ. 1858 онд [[Үүшин хошууны дугуйлан]]гууд үүсч, 1891 он гартал идэвхитэй байв. 1859 онд [[Зуу Удын чуулган|Зуу-Уд]], [[Зостын чуулган|Зост]]од [[Манжийн эсрэг 1859 оны Зуу-Уд, Зостын бослого|манжийн эсрэг бослого]] гарчээ. 1863-1864 онд [[Манжийн эсрэг 1863-64 оны Зүүн Түмэд, Зостын бослого|Зост]], [[Манжийн эсрэг 1863-64 оны Зүүн Түмэд, Зостын бослого|Зүүн Түмэд]]эд, 1864 онд [[Манжийн эсрэг 1864 оны Харчингийн бослого|Харчин]]д бослого гарав. 1866 онд [[Ордос]]т [[дугуйлангийн хөдөлгөө]]н эрчимжиж, [[зэвсэгт тэмцэл]] ч гарав. 1868 онд [[Байлингаагийн бослого]] гарлаа. Монгол оронд 1870 онд [[Их хүрээ]]нд [[манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн]] ба [[Өвөр Монгол]]д хаа сайгүй Манжийн эсрэг эсэргүүцэл өрнөв. 1873 онд [[Далай лам]] Манжаас нэлээд тусгаар байдалтай болсон нь Монголд нөлөөлөл үзүүллээ. 1877 онд [[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны бослог]]ыг дарахад монголчуудаас хүн хүч дайчлав. 1880 онд Халхад [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]] ба Ордосын дугуйлангийн хөдөлгөө. 1881 онд [[орос]]ууд [[Тува]]д онцгой эрхтэй болсон бол, 1883 онд тувачууд үүнийг эсэргүүцэн [[Алтан Майдарын бослого|Алтан Майдарын бослог]]ыг дэгдээлээ. 1889 онд [[Жирэм чуулган]]д [[Жирэмын чуулганы бослого|бослого]] дэгдэв. 1891 онд аймшигт тэсрэлт болов. Улаан малгайтны урвалгаан, Хятад тариачин Ян Ей Чуаний самуун, [[Жиньдандаогийн хядлага|Жиньдандаогийн үймээн]] гэж янз бүрээр нэрлэгдэх, монголчуудын түүхэнд учирсан хамгийн том [[гэноцид]]үүдийн нэг тохиов. [[Хятадууд|Нангиад]] нар “Монгол хүнийг нь алж, газрыг нь булаая!” гэж уулгалан, Чин улсын засагтай сүлбээцэлдэн [[Зостын чуулган]]д (Одоо Улаанхад), Харчин гурван хошуунд 48 өдөрт 150 мянган монголчуудыг хяджээ. 1900 онд [[Улиастай]]д [[Улиастайн 1900 оны монгол цэргийн бослого|манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого]], 1906 онд Их хүрээнд [[Их Хүрээний лам нарын 1906 оны хятадын эсрэг хөдөлгөөн|хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн]] зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв. Монголд том ноёд лам нарын удирдлагаар [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]] эрчимтэй өрнөн 1910 онд Их хүрээнд [[Их Хүрээний лам нарын 1910 оны хятадын эсрэг хөдөлгөөн|манжийн эсрэг ардын хөдөлгөөн]] гарч бүх нийтийн дэмжлэгийг хүлээн Хүрээний [[Сандо амбан]], [[Улиастайн жанжин]] нарыг хөөж 1911 оны 12 сард [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]ыг байгуулан [[Богд хаан|Богд Жавзандамба хутагт]]ыг хаанаар өргөмжлөн олноо тунхаглав. Манжийн эсрэг тэмцэл гагц халх төдийгүй нийт Монголыг хамарч байсны нэг нь [[Барга]] хошууны [[Дамдинсүрэн]]гийн удирдсан [[Баргын манжийн эсрэг бослого|манжийн эсрэг ардын тэмцэл]] болно. Тэрээр [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын [[төр]]д зүтгэж [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Манлай баатар]] цолтойгоор [[Хатанбаатар Магсаржав]]ын хамт 1912 онд [[Ховд]]оос [[Ховдыг чөлөөлөх байлдаан|манжийн цэргийг хөөсн]]өөр Монголын 150- 200 орчим жил манжаас хараат байсан байдлыг эцэс болгосон билээ. ==Ном зүй== *Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил *Б. Сумъяабаатар, „[[Манж]]ийг сөрж хэлмэгдсэн [[Чингис]]ийн удмынхан", 2019.09.13, "Монголын 1911 оны Үндэсний хувьсгал ба хошой Чин Ван [[Минжиддоржийн Ханддорж|М. Ханддорж]]" сэдэвт эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэл, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2019/09/Khanddorj.pdf] [[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол|тэмцэл]] [[Ангилал:Монгол үндэстэн| ]] [[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:18-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:19-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]] 6fh256aifh6i8m24h60nxl5nku70njj 0 42847 706896 706778 2022-07-31T20:29:37Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki [[File:Xinjiang regions simplified.png|thumb|Цэнхэр хэсэг нь Уйгурын "Зүүн Туркистан" гэж нэрлэгддэг газар юм.]] Зүүн Туркестан нь [[уйгурууд]]ын амьдардаг өмнөд [[Шинжаан]]ыг хамардаг түүхэн муж юм. Энэ нэрийг оросууд 19-р зуунд "Хятадын Туркестан" гэсэн нэрийн оронд анх хэрэглэжээ. 20-р зуунаас уйгурийн салан тусгаарлагчид энэ нэрийг хэрэглэх болжээ. [[Зүүнгар]]ын манжид эзлэгдсэний дараа олон тооны казахууд Шиньжянд 18-20-р зууны эхэнд нүүн ирж Шинжааны хятад бус хүн амын ихэнхийг [[түрэг]]үүд бүрдүүлэх болсоноос Зүүн Туркестан нэрийг заримдаа нийт Шинжаанд хамааруулан хэрэглэдэг. Манжийн үеийн Уйгарыг Шинжааны урд 6 хот нь "Зүүн Туркистан". == Холбоотой утга == * [[Зүүнгар нутаг]] ==Эшлэл== {{reflist}} [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Зүүнгарын хаант улс]] [[Ангилал:Хятадын газар зүй]] [[Ангилал:Моголистан]] stbmvyj2x3v9np6y2bdre5nai0f7ig7 706902 706896 2022-07-31T20:51:13Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki [[File:Xinjiang regions simplified.png|thumb|Цэнхэр хэсэг нь Уйгурын "Зүүн Туркистан" гэж нэрлэгддэг газар юм.]] Зүүн Туркестан нь [[уйгурууд]]ын амьдардаг өмнөд [[Шинжаан]]ыг хамардаг түүхэн муж юм. Энэ нэрийг оросууд 19-р зуунд "Хятадын Туркестан" гэсэн нэрийн оронд анх хэрэглэжээ. 20-р зуунаас уйгурийн салан тусгаарлагчид энэ нэрийг хэрэглэх болжээ. Уйгарыг Шинжааны урд 6 хот. [[Зүүнгар]]ын манжид эзлэгдсэний дараа олон тооны казахууд Шиньжянд 18-20-р зууны эхэнд нүүн ирж Шинжааны хятад бус хүн амын ихэнхийг [[түрэг]]үүд бүрдүүлэх болсоноос Зүүн Туркестан нэрийг заримдаа нийт Шинжаанд хамааруулан хэрэглэдэг. == Холбоотой утга == * [[Зүүнгар нутаг]] ==Эшлэл== {{reflist}} [[Ангилал:Ойрад]] [[Ангилал:Зүүнгарын хаант улс]] [[Ангилал:Хятадын газар зүй]] [[Ангилал:Моголистан]] g5xjg2khb2zi32gscc9fl0a5yyda3kn 0 42880 706922 694475 2022-07-31T21:57:01Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki Энэхүү жагсаалт нь 9-12-р зууны [[монгол]] овог аймгуудын жагсаалт болно. Түрэгийн үед зүүн тийш шахагдсан монголчууд 8-р зуунаас аажим аажимаар эргэн иржээ. 9-12-р зууны үед [[монгол]] овог аймгууд Байгаль нуур, [[Ангар мөрөн|Ангар]] мөрнөөс өмнө зүгт Цагаан хэрэм, [[Шар мөрөн]], [[Их Хянганы нуруу]]наас [[Эрчис]] мөрний эх, Хар Эрчис, [[Зайсан нуур]], [[Тэнгэр уул]] хүртэл нутагт тархан сууж байв. [[Хар Кидан]]чууд баруун урд зүгт байсан бол бусад [[кидан]]чууд, [[онгуд]] аймаг Зүрчидийн [[Алтан улс]]ын захиргаанд, урд зүгт байсан монголчууд [[Тангуд улс]]ын харъяанд байв. Тангудын захиргаанд байсан монголчуудын талаар хангалттай мэдээ баримт ховор байдаг ба тэд одоогийн [[монгор]] ястны өвөг байсан бололтой. Мөн киданы нутгаас урд зүгт Алтан улсын захиргаанд зарим монголчууд байсан нь Монголын цэрэг тийш довтлоход Монголд дагаар оржээ. [[Уйгурын хаант улс]] 840 онд унасны дараа [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улс]] Монголд 924 он хүртэл ноёрхож байсан гэдэг ч Судрын чуулганд дурьдсанаар [[Татар]] аймаг хүчирхэгжин Монголын нутагт нөлөөгөө тогтоосон гэдэг тул Түрэгийн үе 840 онд дууссан гэх үндэстэй юм. Зарим [[түрэг]] судлаачид монголчуудыг 12-р зууны үед одоогийн Монгол улсад бараг байгаагүй, тухайн үеийн монголчуудыг Монголын зүүн хойд хэсэг, [[Бүгд Найрамдах Буриад Улс|Буриад]], [[Өвөр Байгалын хязгаар]], [[Эрхүү муж]], Хятадын [[Хянган аймаг]] хавиар байсан цөөн тооны [[буриад]], [[түмэд]], тайчууд, [[барлас]], [[Жадаран|жадран]] зэрэг овог аймгууд бүрэлдүүлж байсан бусад [[хэрэйд]], [[найман]], [[жалайр]], хонгирад, (хонгирадын салбар овгууд болох горлос, ихирэс, хонхлууд, олхонуудыг оролцуулан), ойрад, баяд, [[онгуд]], [[татар]]уудыг түрэгүүд байсан гэж тайлбарладаг. Мөн тэд эдгээр түрэг овог аймгууд яваандаа монголчуудад ууссан тул одоогийн монголчуудын дийлэнх нь түрэг гаралтай хүмүүс гэж үздэг. Гэвч дэлхийн эрдэмтдийн дийлэнх нь Түрэгийн захиргааны 300-аад жилд (555-840) түрэг, монголчууд холилдож түрэг, монгол холимог овог аймгууд үүссэн байж болох ч эдгээр овог аймгууд бүгдээрээ монголчууд гэсэн үзлийг баримталдаг. Учир нь дээрх овог аймгуудын нутаг нь эрт үеэс монголчууд нутаглаж байсан мөн эртний [[монгол улсууд]]ын захиргаанд байсан нутагтай таардаг. Мөн [[Кидан улс]] 924 онд [[Енисейн киргиз|Киргизийн хаант улсыг]] бут цохин Монголоос шахсанаар Монгол дахь түрэгийн нөлөөг бүрмөсөн дуусгасан гэдэгтэй дэлхийн эрдэмтэд ерөнхийдөө санал нийлдэг. Киданы довтолгооноос хойш 1200 он хүртэл 200 орчим жил өнгөрсөн учир монголчууд төрөлх нутагтаа нөлөөгөө эргүүлэн тогтоох хангалттай хугацаа өнгөрчээ. Мөн [[Хар Кидан]]д түрэг угсааны [[Уйгур]]ын [[Идигүдийн улс]], [[Харлуг|Харлуг улс]] эзлэгдсэн нь Төв Ази дахь түрэгүүдийн хүчийг улам сулруулжээ. Чингис хаан овгийн зохион байгуулалтыг эвдэж өөр овгуудыг нэг засаг захиргааны нэгжид оруулах болсоноор Монгол дахь овгийн зохион байгуулалт байхгүй болжээ. Энэ нь засаг захиргааны нэгжийг шинээр зохион байгуулах, овог аймгаараа хуваагдан зөрчилдөхөөс сэргийлэх зорилготой байсан ба үүнээс хойш овгийн удирдагчийн байр суурь илт суларч хошуу, отог зэрэг шинэ засаг захиргааны нэгж улс төрийн бутралын үед гарч иржээ. Харин [[Хасагууд|казах]]уудын дунд овгийн зохион байгуулалт, овгийн ахлагчийн байр суурь хүчтэй хэвээр үлдсэн байдаг. 13-р зууны үед ИМУ байгуулагдсаны дараа овог аймгууд бутран алга болох, шинэ овог аймаг бий болох, аймгууд нүүх үйл явц эрчимтэй өрнөсний үр дүнд [[1368-1691 оны Монгол орон]]ы аймаг угсаатны бүлгүүд бүрджээ. Одоогийн монгол овгийн байршилтай харьцуулахад тэр үеийн овгийн байршил зарим талаар таарах төдийгүй зарим овог аймгууд тэр үеийн нутагтаа үлдсэн нь харагддаг. Жишээ нь [[горлос]] овог Өвөр Монголын хойд хэсгээр байсан нь одоо Өвөр Монголын горлос хэмээх нэг ястан болжээ. Х.Пэрлээгийн судалсанаар найман, хэрэйд, баяд, мэргид, ойрад, татар, буриад, түмэд, ойн иргэд, онгуд, киданчуудаас бусад МНТ-д дурьдагдсан монгол овог аймгууд Хамаг Монголын ханлигт буюу Монголын зүүн хойд хэсэг, [[Өвөр Байгалийн хязгаар]]ийн өмнөд, төв хэсэг, [[Өвөр Монгол]]ын хойд хэсгээр тархсан байна. 13-р зуунд хэрэйд, найман, хонгирад, жалайр зэрэг аймгийн нилээд хэсэг нь баруун тийш нүүсэнээс уулаасаа цөөн тоотой Монголын хүн ам цөөрч Монголын нутгийн зарим хэсэг эзэнгүйрэхэд нөлөөлсөн байна. Тиймээс ч социализмийн үеийн Монголын түүхчид Чингис хааны Монголыг нэгтгэсэн гавъяаг нь үнэлэн зохиол бүтээлдээ дурьдсан байдаг ч Монголын хүн амыг тараан цөөрүүлсэн гэж буруутгадаг байв. Монголын байлдан дагууллын үед монголчууд голдуу Төв Азийн бусад оронд нүүж очсон байдаг бөгөөд Хятадын гүн рүү олон тооны монголчууд очиж суурьшаагүй бололтой. Монголчуудын тоо 12-р зуунд 1,5-2 сая гаруй байсан учир монголчуудын гадагш хийсэн нүүдлийн цар хэмжээ тийм ч их биш гэж үздэг бөгөөд үндсэн хүн ам нь Монголдоо үлдсэн бололтой. ==Монголын ханлиг улс== # Нирун Монголын 16 аймаг # Дарлигины 18 овог аймаг # Жалайр зэргийн онгу боол 16 овог аймаг # Урианхайн салбар овог аймаг багтаж байсан. ===Нирун аймгууд=== # [[Хиад Боржигин]] # [[Арулад]] # [[Баарин]] # [[Чонос]] # [[Хартахан]] # [[Хадархан]] # [[Уруд]] # [[Тайчууд]] # [[Сэжиүд]] # [[Сухан]] # [[Салжиуд]] # [[Хатагин]] # [[Ноёхон]] # [[Мангуд]] # [[Кунгият]] # [[Жадаран]] # [[Жүрхин]] # [[Дөрвөн]] # [[Будаат]] # [[Барлас]] # [[Бэсүд]] ===[[Дарлигин]] аймагууд=== # [[Баяд|Баяуд]] # [[Ихэрис]] # [[Килингүт]] # [[Кингит]] # [[Кунжин]] # [[Кунгилают]] # [[Нохос|Нукуз Нохос]] # [[Олхонууд|Олхонуд]] # [[Ортаут]] # [[Сүлдүсүн]] # [[Урианхай]] # [[Хушин]] # [[Хонгирад]] # [[Хонхотон]] # [[Элдүркин]] # [[Элжигин]] (Эл:энэ [[:en:Tegin|тегин]]:эзэн) == [[Хэрэйд|Хэрэйдийн ханлиг]] == # Жирхин # Түмэн Түбэгэн # Дунгайд # Убчигдай # Ончигид == [[Татар|Татаарын ханлиг]] == * '''Айригуд татаар''' * '''Буйригут татаар''' * '''Жүйн татаар''' * '''Цагаан татаар''' * '''Алчи татаар''' * '''Дутагут татаар''' * '''Алхуй татаар''' * '''Тариат татаар''' == [[Мэргид|Мэргидийн ханлиг]] == * [[Удуйд мэргид]] * [[Увас мэргид]] * [[Хаад мэргид]] == [[Найман|Найманы ханлиг]] == * [[Хүчүлүг]] ==[[Ойн иргэд|Ойн аймгууд]]== *[[Буриад]] *[[Ойрад|Ойрад]] *[[Хорь Түмэд]] *[[Булгадар|Булгад]] *[[Баяд]] *[[Барга]] *[[куштеми]] - Түүхч Х.Пэрлээ 12-р зууны монгол овог аймгуудын тархалтын талаар бичсэн номондоо куштемичуудын ул мөрийг хайсан ч олоогүй гэсэн байдаг. ==Бусад овог аймгууд== Эдгээр овог аймгууд Чингис хаанаас өмнө аль ханлигт багтаж байсан нь тодорхойгүй. *Хонгирад, түүний салбар овгууд. Хонгирад нар ИМУ байгуулагдахаас өмнө Хамаг Монголд дагаар оржээ. *[[Дулат]] (долоод) Судрын чуулганд дурьдагдсан. ==Мөн үзэх== *[[Монгол овог аймгуудын жагсаалт]] *[[Эргүнэ хунгийн домог]] *[[Зүбү]] *[[Засаг захиргааны зохион байгуулалт]] *[[Шивэй]] {{Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан}} [[Ангилал:Их Монгол Улс]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Монгол овог аймаг| ]] 5oc0mpkja79t1ogxibs0m3614f0gr96 0 43302 706888 693611 2022-07-31T19:57:38Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = Тоба |албан_ёсны_нэр = '''Тоба Вэй улс''' |богино_нэр = Тоба Вэй |далбааны_зураг = |сүлдний_зураг = |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = |газрын_зураг = Nirun, Tuyuhun, Yueban, Tuoba Wei.jpg |нийслэл_хот = Шэнлэ (386-398),<br> [[Датун|Пинчэн]](398-493)<br> Луоян(493-534)<br> Ши'ань(534-535) |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Сяньби хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = [[Эртний Хятад хэл]] |үндэс_язгуур = |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Хаант засаглал |удирдагчийн_цол1 = Хаан |удирдагчийн_нэр1 = [[Тоба Гүй]] |удирдагчийн_цол2 = Хаан |удирдагчийн_нэр2 = [[Юань Шиу]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 386-535 |тогтносон_үйл_явдал1 = Тоба Вэй улс байгуулагдсан нь |үйл_явдалын_огноо1 = 386 оны 2 сарын 20 |тогтносон_үйл_явдал2 = Умард Хятадыг нэгтгэж дууссан |үйл_явдалын_огноо2 = 439 он |тогтносон_үйл_явдал3 =Тоба Вэй улс задарсан нь |үйл_явдалын_огноо3 = 535 он |газар_нутаг_эрэмбэ = |газар_нутаг_км2 = 2,000,000 км² |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс= |усны_эзлэх_хувь = |газар_нутаг_бусад = |газар_нутаг_бусад_нэр = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |хүн_ам_бусад_нэр = |хүн_ам_бусад = |Мөнгөн_тэмдэгт = |Мөнгөн_тэмдэгт_код = |тэмдэглэл = }} [[File:Asia_500ad.jpg|thumb]] {{Хятадын түүх}} '''Тоба Вэй''' улс нь ('''Юань Вэй''' буюу '''Тоба Вэй''', '''Хожуу Вэй''', '''Умард Вэй''') 386-535 оны хооронд хойд Хятад [[Хятад]]ын [[Хөх мөрөн]] хүртэлх газар нутаг, [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] өмнөд хэсгийг багтаасан хүчирхэг улс байжээ. Уг улс нь [[Сяньби]] угсааны [[Тоба]] аймгаас гаралтай. Хятадад гүн орж сууснаар 535 он болоход Хятадад уусч алга болоод 535 онд 2 хэсэг болж задарсан. {{Монголчуудын түүх}} ==Үүсэл, гарал== [[Зураг:Toba uls.jpg|thumb]] Тоба нар нь түүхэн сурвалж бичигт [[Сяньби]] улсын сүүл үеэс нэр дурдагах болсон. Тэд анх [[Говь|Говийн]] хойгуур нутаглаж байсан гэх бөгөөд Сяньби улсын дунд болон сүүл үед Говийг өнгөрч, одоогийн [[Шэньси]] мужийн баруун хойд нутгийг эзлэн нутаглах болсон. МЭ 235 онд Сяньби улс задран мөхөх үед Тоба нар нь тусгаарлан салсан. Харин хожуу 310-376 онуудын хооронд [[Дай ханлиг|Дай ханлигийг]] байгуулан, одоогийн [[БНХАУ]]-ын нутаг [[Өвөр Монгол]]ын нутаг [[Хөх хот]] орчимд төвлөрөн оршиж байжээ. 386 оноос [[Тоба Гүй]] буюу '''Дао У''' хааны үед ихэд хүчирхэгжин [[Тоба Вэй]] улсыг байгуулсан. ==Хүчирхэгжилт ба Мөхөл== [[Тоба Гүй]] хааны байгуулсан Тоба Вэй улс нь 386-534 онуудын хооронд Умард Хятадыг нэгтэгэн оршиж байв. Тус улсын ноёлох овог болох Тоба нар нь аажимдаа Хятадад уусч овог, улсаа Юань гэж нэрийдснээр түүхнээ Юань Вэй гэж алдаршсан. 534 онд [[Зүүн Вэй]], [[Баруун Вэй]] 2 хэсэг болж салсан. == Тоба Вэй улсын хаад == {| class="wikitable" |'''Хятад тахилын цол''' |'''Жинхэнэ нэрийн хятад галиг''' |'''Хаанчилсан хугацаа''' |- |Дао У ди |Тоба Гүй (拓拔珪 tuò bá guī) |386-409 |- |Мин Юань ди (明元帝 míng yuán dì) |Тоба Сы (拓拔嗣 tuò bá sì) |409-423 |- |Тай У ди (太武帝 tài wǔ dì) |Тоба Тао (拓拔燾 tuò bá táo) |424-452 |- |Нань Ань ван (南安王 nán ān wáng) |Тоба Ю (拓拔余 tuò bá yú) |452 |- |Вэнь Чэнь ди (文成帝 wén chéng dì) |Тоба Жунь (拓拔濬 tuò bá jùn) |452-465 |- |Шянь Вэнь ди (獻文帝 xiàn wén dì) |Тоба Хун (拓拔弘 tuò bá hóng) |466-471 |- |Шяо Вэнь ди (孝文帝 xiào wén dì) |Юань Хун (元宏 yuán hóng) |471-499 |- |Шуань Вэнь ди (宣武帝 xuān wǔ dì) |Юань Кэ (元恪 yuán kè) |499-515 |- |Шяо Мин ди (孝明帝 xiào míng dì) |Юань Шю (元詡 yuán xǔ) |516-528 |- |Шяомин хааны охин |байхгүй |528 |- |Южу (幼主 yòu zhǔ) |Юань Жао (元釗 yuán zhāo) |528 |- |Шяо Жуан ди (孝莊帝 xiào zhuāng dì) |Юань Зи Ю (元子攸 yuán zǐ yōu) |528-530 |- |Чан Гуан ван (長廣王 cháng guǎng wáng) |Юань Е (元曄 yuán yè) |530-531 |- |Жиэ Минь ди (節閔帝 jié mǐn dì) |Юань Гун (元恭 yuán gōng) |531-532 |- |Ань Дин ван (安定王 ān dìng wáng) |Юань Лан (元朗 yuán lǎng) |531-532 |- |Шяо У ди(孝武帝 xiào wǔ dì) эсвэл Чу ди (出帝 chū dì) |Юань Шиу (元脩 yuán xiū) |532-53 |} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Northern Wei Dynasty|Хойд Вэй улс}} [[Ангилал:Умард Вэй| ]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Сяньби]] [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:4-р зууны түүx]] [[Ангилал:5-р зууны түүx]] [[Ангилал:6-р зууны түүx]] tllln2yzerkdo3a6evknrp9yafiz8cv 0 43523 706941 654580 2022-08-01T01:03:51Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki Зүбү нь 10-12-р зуунд [[хэрэйд]], [[найман]], [[мэргид]] аймгуудыг ерөнхийд нь нэрлэж байсан нэр юм. [[Хүннү]]гийн сюйбү овгийн нэртэй холбоотой байж магадгүй гэж монгол түүхчид үздэг. Аравдугаар зууны үеийн монгол аймгуудын холбоо; [[Хидан Улс]]ын хаан 924 онд Хэрлэнгээс урагш, Алтайгаас зүүн тийших газар нутгийг эзэлж, гурван хэсэг болгоод ийн нэрлэжээ. {{stub}} [[Ангилал:Монгол угсаатан]] [[Ангилал:Эртний Монголчууд]] mym66qt8kscmmmgjgdgwvlt9me1ad6x 0 46015 706858 706334 2022-07-31T16:04:50Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Манж чингийн үе ба Богд Хаант Монгол Улсын үеийн цол хэргэм */ wikitext text/x-wiki Ноёдын [[цол]] үе улиран залгамжлагддаггүй бол [[хэргэм]] үе улиран залгамжлагддагаараа ялгаатай. =Хүннү= *[[Шаньюй]] *Түци ван- Г.Сүхбаатар түшээ гэсэн утгатай гэж үзжээ. *[[Жүки ван]] *[[Гули ван]] *[[Лүли ван]] *[[Их данху]] *[[Их дувэй]] *Түмтийн ноён *Мянгатын ноён *Зуутын ноён *Аравтын дарга *Овгийн тэргүүн, хан =Сяньби= *[[Хаан]] =Нирун= *[[Хаан|Каган]] *[[Сайд]] *[[Бичээч]] = Түрэг = # [[Хаан]] # [[Тардуш]] # [[Шад]] # [[Бэхи]] # [[Буюруг]] # [[Тегин]] # Билгэ # Бойла/Пэйло =Их Монгол Улс (1206-1271)= *[[Хаан|Их Хаан]]: [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] төрийн хэргийг хэмжээлшгүй эрх мэдэлтэйгээр захирах дээд албан тушаалтан. Чингис хааны алтан ургийн дотроос өргөмжлөгдөж байв. *[[Хатан|Их Хатан]]: Их Хааны албан ёсны эхнэр, төрийн их хатан. Улсын бүх эмэгтэйчүүдийн тэргүүн. Хааныг таалал төгссөний дараа төрийн хэргийг түр захирах эрхтэй. *[[Үжин]]: Хааны болон ноёны эхнэрүүдийн хүндэтгэлийн нэр. Сурвалжит айлын охид үжинд тооцогдоно. *[[Хан]]: Их Монгол Улсаас хараат [[Алтан Орд|Зүчийн улс]], [[Цагаан орд|Цагаан ордны улс]], [[Цагаадайн улс]], [[Ил Хаант Улс|Ил ХаадынУлсыг]] захирагч эздийн албан тушаал, цол. *[[Хунтайж]]: Их Хааныг залгамжлагчийн хан хөвгүүнд олгож байсан цол. [[Их Монгол Улс|ИМУлсад]] [[Хубилай хаан]] үеэс энэ цол хэрэглэж эхэлсэн. *[[Ван|Улсын ван]]: [[Жалайр|Жалайрын]] [[Мухулай]] вангийн удмын ноёны хятад нутгийг захирах албан тушаалтан. *[[Заргач]]: Шүүгч тушаалтан *[[Улсын Бэхи]] *[[Хорч]]: Хааны торгон цэргийн нум сум агсагч цэргийн даргын тушаал. *[[Чэрби]]: Хааны торгон цэргийн удирдах тушаалтан. *[[Хишигтэн]]: Хааны торгон цэргийг заасан ерөнхий нэр. *[[Чинсан]]: Төрийн гол хэргийг захирагч сайд. Одоогийнхоор Ерөнхий сайд, Шадар сайдтай дүйцэх тушаалтан. *[[Өрлөг]]: Хааны итгэлт цэргийн жанжинд олгох тусгай цол чимэг. *[[Баатар]]: Дайнд гавьяа байгуулсан хүнд өгдөг цол *[[Дархан цол|Дархан]]: Хааны болон ван ноёдод гавьяа байгуулсан хүнийг албаны татвараас чөлөөлж, нутаг дархлан суух, дайны олз хишигээ үл хуваалдах зэргийн эрх мэдлийг эдлэх хүний цол. *[[Даргач]]: Аливаа нутаг дэвсгэр, суурин балгадыг захирагч албан тушаалтан.. *[[Түмтийн ноён]] *[[Мянганы ноён]] *[[Зуутын дарга]] *[[Аравтын дарга]] == [[Их Юань улс]] (1271-1368) == # [[Хаан|Их Хаан]] # [[Хуан тайхоу]]: Хааны эмэг эх, эсвэл талийгаач хааны их хатанд өгөх хятад цол. # [[Хуанхоу]]: Хааны их хатныг нэрлэх хятад цол # [[Бэйж]]: Хаан болон сурвалжит ноёдын бага эхнэр. Хятадын Фэйзи буюу татвар эм гэсэн үгний монголжсон хувилбар. # [[Хунтайж]]: Юань улсын үед 9 хүнийг хунтайжийг өргөмжилж, дараагийн хаан болгохоор бэлтгэж байсан. # [[Ван|Төрлийн ван]]<nowiki/>: Улс оронд гавьяа байгуулсан [[Алтан ураг|Алтан ургийн]] болон Өрлөг ноёдод олгож байсан хятад цол. Юань улсын үед 44 том ван байсан. # [[Чинсан]] # [[Пинжан жэнши]]: Чинсан тушаалтны доорх шадар ноёд. Одоогийн Яамдын Төрийн нарийн бичгийн даргатай ойролцоо үүрэгтэн. Юань улсад 4-8 хүний орон тоотой байсан. # [[Зайсан]] # [[Цаньжэн жэнши]]: Пинжан ноёны туслах ноён. # [[Тайши]]: Хааны төрийн хэрэгт зөвлөх үүрэгтэй ноён. # [[Тайбо]]: Төрийн тамга хадгалагч түшмэл. # [[Тайвэй]] # [[Заргач]] # [[Цэргийн явдлын хүрээлэнгийн хэрэг мэдэгч]] # [[Улсын багш]] # [[Жи хуй ши]]: Дунд тушаалын цэргийн ноён. Мянгатын ноёнтой дүйцэх хятад цол. # [[Даргач]] # [[Түмтийн ноён]] # [[Мянгатын ноён]] # [[Зуутын дарга]] # [[Аравтын дарга]] # '''...''' == [[Ил Хаант Улс]] == # [[Эл хаан|'''Ил хаан''']] # [[Везир]]: тус улсын Ерөнхий сайд # '''[[Даргач]]:''' тус улсын муж, хот, суурин, тосгон, монгол түрэг цэргийн хүрээг захирагч нарт олгох албан тушаал. Энэ # '''Түмтийн ноён''' # '''Мянгатын ноён''' # '''Зуутын дарга''' # '''Аравтын дарга''' == [[Алтан Орд|Алтан ордны улс]] == == [[Цагаадайн улс]] == =[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Бутралын үеийн Монгол]] (1368-1691)= *[[Хаан|Их Хаан]] *[[Хан]]-ханлигийн эзэн. Зарим үед их хаантай эн тэнцүү хүч нөлөөтэй Хангууд гарч байсан. *[[Жонон]]-Баруун 3 түмний эзэн. Ордос түмнийг шууд захирагч. *[[Хунтайж]]-хаан ширээ залгамжлагч. *[[Тайш]] - [[Ойрад|Ойрадын]] удирдагчийн цол. *[[Чинсан]]- Хааны төрийн сайдын тушаал байсан ч, сүүлдээ отог, аймгийн ахлагч нарын цол болжээ. *[[Хонжин]]- Тайлга, найр хуримыг хариуцсан түшмэл *[[Шигүши]]- цэргийн цол. *[[Ван|Ун]]- [[Хасар]], [[Бэлгүтэй|Бэлгүтэйн]] угсааны ноёдын цол. Хятадын [[Ван]] цолыг монгол хэлээр '''Он''' юмуу '''Ун''' гэж хэлж бичдэг байв. *[[Тайж]]- [[Боржигин|боржигин]] овгийн эрчүүдийн цол *[[Цөхүр]]- цол *[[Илдэн]]- Илд агсагч ноёны цол чимэг *[[Тавнан]]- хаад ноёдын хүргэд *[[Пинжан]] - чинсангийн туслах түшмэл *[[Өрлөг]]- цэргийн дээд зиндааны цол. Том аймгийн ахлагчид зүүж байсан. *[[Хиа]]- Хунтайжийн туслах, бага отог, овгуудын захирагчид хэрэглэж байсан. *[[Гүен]]- цэргийн тушаал. *[[Хошууч]]-цэргийн албан тушаал. *[[Зайсан]]- Ойрадын отогийг захирч байсан. *[[Дэмч]] (Дөчин)-зайсангийн туслах. 40 гэрийн дарга *[[Шүүлэнгэ]] - Хошуу ноёдын эд хөрөнгө хариуцсан даамал * Хорин- 20 гэрийн дарга == [[Зүүнгарын хаант улс]] == * [[Хаан]] * [[Хунтайж]] * [[Зайсан]] =[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манж чингийн үе]] ба [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсын]] үеийн цол хэргэм= [[Файл:Ladies at court Bogd Khan. Mongolia, 1911-1924.jpg|thumb|250px|Олноо Өргөгдсөний он жилүүд язгууртан]] *[[Хан]] *[[Чин ван]] *[[Жүн ван]] *[[Бэйл]] *[[Бэйс]] *[[Түшээ гүн]] *[[Туслагч гүн]] *[[Тавнан]] *Тэргүүн зэргийн [[тайж]] *Дэд зэргийн тайж *Гутгаар зэргийн тайж *Дөтгөөр зэргийн тайж *Хошууны [[мэйрэн]] *Хошууны [[занги]] *[[Хутагт]] *[[Шанзудба]] *[[Донир]] *[[Хамба]] *[[Да лам]] *[[Хиа]]: Манж чингийн үед Ноёдын бараа бологчдийн Хиа хэмээн нэрлэдэг байжээ. *[[Амбан]]: Чин улсын хаадын илгээсэн удамшлын бус түшмэд. *[[Засаг ноён]]: Чин улсын үеийн хошуу захирагч ноён засаг заслал - засгийн захиран тушаах арга хэмжээ засаг суух хуучир. Засаг нь Хан, Ван, Бэйл, Бэйс, Гүн, Тэргүүн зэргийн [[тайж]]ийн гарчигтай. =Мөн үзэх= 1923 онд Монгол Ардын Нам хуучин үеийн бүх албан тушаалыг татан буулгаж, ЗХУ-ын жишгээр орчин үеийн институцуудыг байгуулжээ.<ref>{{cite web |title=1921 оны Ардын хувьсгал, 1921-1924 оны ардчилсан өөрчлөлтүүд |url=https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html |website=mnutulgatan |accessdate=2020-03-01 |archive-date=2020-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200301060052/https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html }}</ref> = Эшлэл = {{reflist}} [[Ангилал:Цол]] [[Ангилал:Монголын язгууртан|!]] [[Ангилал:Монголын цол| ]] [[Ангилал:Монголын нийгмийн түүх]] 57t7wwe0ewtaod0e88ukgamt7f7rm9q 706863 706858 2022-07-31T17:06:08Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Их Монгол Улс (1206-1271) */ wikitext text/x-wiki Ноёдын [[цол]] үе улиран залгамжлагддаггүй бол [[хэргэм]] үе улиран залгамжлагддагаараа ялгаатай. =Хүннү= *[[Шаньюй]] *Түци ван- Г.Сүхбаатар түшээ гэсэн утгатай гэж үзжээ. *[[Жүки ван]] *[[Гули ван]] *[[Лүли ван]] *[[Их данху]] *[[Их дувэй]] *Түмтийн ноён *Мянгатын ноён *Зуутын ноён *Аравтын дарга *Овгийн тэргүүн, хан =Сяньби= *[[Хаан]] =Нирун= *[[Хаан|Каган]] *[[Сайд]] *[[Бичээч]] = Түрэг = # [[Хаан]] # [[Тардуш]] # [[Шад]] # [[Бэхи]] # [[Буюруг]] # [[Тегин]] # Билгэ # Бойла/Пэйло =Их Монгол Улс (1206-1271)= *[[Хаан|Их Хаан]]: [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] төрийн хэргийг хэмжээлшгүй эрх мэдэлтэйгээр захирах дээд албан тушаалтан. Чингис хааны алтан ургийн дотроос өргөмжлөгдөж байв. *[[Хатан|Их Хатан]]: Их Хааны албан ёсны эхнэр, төрийн их хатан. Улсын бүх эмэгтэйчүүдийн тэргүүн. Хааныг таалал төгссөний дараа төрийн хэргийг түр захирах эрхтэй. *[[Үжин]]: Хааны болон ноёны эхнэрүүдийн хүндэтгэлийн нэр. Сурвалжит айлын охид үжинд тооцогдоно. *[[Хан]]: Их Монгол Улсаас хараат [[Алтан Орд|Зүчийн улс]], [[Цагаан орд|Цагаан ордны улс]], [[Цагаадайн улс]], [[Ил Хаант Улс|Ил ХаадынУлсыг]] захирагч эздийн албан тушаал, цол. *[[Хунтайж]]: Их Хааныг залгамжлагчийн хан хөвгүүнд олгож байсан цол. [[Их Монгол Улс|ИМУлсад]] [[Хубилай хаан]] үеэс энэ цол хэрэглэж эхэлсэн. *[[Ван|Улсын ван]]: [[Жалайр|Жалайрын]] [[Мухулай]] вангийн удмын ноёны хятад нутгийг захирах албан тушаалтан. *[[Заргач]]: Шүүгч тушаалтан *[[Улсын Бэхи]] *[[Хорч]]: Хааны торгон цэргийн нум сум агсагч цэргийн даргын тушаал. *[[Чэрби]]: Хааны торгон цэргийн удирдах тушаалтан. *[[Хишигтэн]]: Хааны торгон цэргийг заасан ерөнхий нэр. *[[Чинсан]]: Төрийн гол хэргийг захирагч сайд. Одоогийнхоор Ерөнхий сайд, Шадар сайдтай дүйцэх тушаалтан. *[[Өрлөг]]: Хааны итгэлт цэргийн жанжинд олгох тусгай цол чимэг. *[[Баатар]]: Дайнд гавьяа байгуулсан хүнд өгдөг цол *[[Дархан цол|Дархан]]: Хааны болон ван ноёдод гавьяа байгуулсан хүнийг албаны татвараас чөлөөлж, нутаг дархлан суух, дайны олз хишигээ үл хуваалдах зэргийн эрх мэдлийг эдлэх хүний цол. *[[Даргач]]: Аливаа нутаг дэвсгэр, суурин балгадыг захирагч албан тушаалтан.. *[[Түмтийн ноён]] *[[Мянганы ноён]] *[[Зуутын дарга]] *[[Аравтын дарга]] == [[Их Юань улс]] (1271-1368) == # [[Хаан|Их Хаан]] # [[Хуан тайхоу]]: Хааны эмэг эх, эсвэл талийгаач хааны их хатанд өгөх хятад цол. # [[Хуанхоу]]: Хааны их хатныг нэрлэх хятад цол # [[Бэйж]]: Хаан болон сурвалжит ноёдын бага эхнэр. Хятадын Фэйзи буюу татвар эм гэсэн үгний монголжсон хувилбар. # [[Хунтайж]]: Юань улсын үед 9 хүнийг хунтайжийг өргөмжилж, дараагийн хаан болгохоор бэлтгэж байсан. # [[Ван|Төрлийн ван]]<nowiki/>: Улс оронд гавьяа байгуулсан [[Алтан ураг|Алтан ургийн]] болон Өрлөг ноёдод олгож байсан хятад цол. Юань улсын үед 44 том ван байсан. # [[Чинсан]] # [[Пинжан жэнши]]: Чинсан тушаалтны доорх шадар ноёд. Одоогийн Яамдын Төрийн нарийн бичгийн даргатай ойролцоо үүрэгтэн. Юань улсад 4-8 хүний орон тоотой байсан. # [[Зайсан]] # [[Цаньжэн жэнши]]: Пинжан ноёны туслах ноён. # [[Тайши]]: Хааны төрийн хэрэгт зөвлөх үүрэгтэй ноён. # [[Тайбо]]: Төрийн тамга хадгалагч түшмэл. # [[Тайвэй]] # [[Заргач]] # [[Цэргийн явдлын хүрээлэнгийн хэрэг мэдэгч]] # [[Улсын багш]] # [[Жи хуй ши]]: Дунд тушаалын цэргийн ноён. Мянгатын ноёнтой дүйцэх хятад цол. # [[Даргач]] # [[Түмтийн ноён]] # [[Мянгатын ноён]] # [[Зуутын дарга]] # [[Аравтын дарга]] # '''...''' == [[Ил Хаант Улс]] == # [[Эл хаан|'''Ил хаан''']] # [[Везир]]: тус улсын Ерөнхий сайд # '''[[Даргач]]:''' тус улсын муж, хот, суурин, тосгон, монгол түрэг цэргийн хүрээг захирагч нарт олгох албан тушаал. Энэ # '''Түмтийн ноён''' # '''Мянгатын ноён''' # '''Зуутын дарга''' # '''Аравтын дарга''' == [[Алтан Орд|Алтан ордны улс]] == # '''Хан''' # '''Везир''' # '''Даргач''' # '''[[Бек]]''' == [[Цагаадайн улс]] == # '''Хан''' # '''[[Султан]]''' # '''Бек''' =[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Бутралын үеийн Монгол]] (1368-1691)= *[[Хаан|Их Хаан]] *[[Хан]]-ханлигийн эзэн. Зарим үед их хаантай эн тэнцүү хүч нөлөөтэй Хангууд гарч байсан. *[[Жонон]]-Баруун 3 түмний эзэн. Ордос түмнийг шууд захирагч. *[[Хунтайж]]-хаан ширээ залгамжлагч. *[[Тайш]] - [[Ойрад|Ойрадын]] удирдагчийн цол. *[[Чинсан]]- Хааны төрийн сайдын тушаал байсан ч, сүүлдээ отог, аймгийн ахлагч нарын цол болжээ. *[[Хонжин]]- Тайлга, найр хуримыг хариуцсан түшмэл *[[Шигүши]]- цэргийн цол. *[[Ван|Ун]]- [[Хасар]], [[Бэлгүтэй|Бэлгүтэйн]] угсааны ноёдын цол. Хятадын [[Ван]] цолыг монгол хэлээр '''Он''' юмуу '''Ун''' гэж хэлж бичдэг байв. *[[Тайж]]- [[Боржигин|боржигин]] овгийн эрчүүдийн цол *[[Цөхүр]]- цол *[[Илдэн]]- Илд агсагч ноёны цол чимэг *[[Тавнан]]- хаад ноёдын хүргэд *[[Пинжан]] - чинсангийн туслах түшмэл *[[Өрлөг]]- цэргийн дээд зиндааны цол. Том аймгийн ахлагчид зүүж байсан. *[[Хиа]]- Хунтайжийн туслах, бага отог, овгуудын захирагчид хэрэглэж байсан. *[[Гүен]]- цэргийн тушаал. *[[Хошууч]]-цэргийн албан тушаал. *[[Зайсан]]- Ойрадын отогийг захирч байсан. *[[Дэмч]] (Дөчин)-зайсангийн туслах. 40 гэрийн дарга *[[Шүүлэнгэ]] - Хошуу ноёдын эд хөрөнгө хариуцсан даамал * Хорин- 20 гэрийн дарга == [[Зүүнгарын хаант улс]] == * [[Хаан]] * [[Хунтайж]] * [[Зайсан]] =[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манж чингийн үе]] ба [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсын]] үеийн цол хэргэм= [[Файл:Ladies at court Bogd Khan. Mongolia, 1911-1924.jpg|thumb|250px|Олноо Өргөгдсөний он жилүүд язгууртан]] *[[Хан]] *[[Чин ван]] *[[Жүн ван]] *[[Бэйл]] *[[Бэйс]] *[[Түшээ гүн]] *[[Туслагч гүн]] *[[Тавнан]] *Тэргүүн зэргийн [[тайж]] *Дэд зэргийн тайж *Гутгаар зэргийн тайж *Дөтгөөр зэргийн тайж *Хошууны [[мэйрэн]] *Хошууны [[занги]] *[[Хутагт]] *[[Шанзудба]] *[[Донир]] *[[Хамба]] *[[Да лам]] *[[Хиа]]: Манж чингийн үед Ноёдын бараа бологчдийн Хиа хэмээн нэрлэдэг байжээ. *[[Амбан]]: Чин улсын хаадын илгээсэн удамшлын бус түшмэд. *[[Засаг ноён]]: Чин улсын үеийн хошуу захирагч ноён засаг заслал - засгийн захиран тушаах арга хэмжээ засаг суух хуучир. Засаг нь Хан, Ван, Бэйл, Бэйс, Гүн, Тэргүүн зэргийн [[тайж]]ийн гарчигтай. =Мөн үзэх= 1923 онд Монгол Ардын Нам хуучин үеийн бүх албан тушаалыг татан буулгаж, ЗХУ-ын жишгээр орчин үеийн институцуудыг байгуулжээ.<ref>{{cite web |title=1921 оны Ардын хувьсгал, 1921-1924 оны ардчилсан өөрчлөлтүүд |url=https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html |website=mnutulgatan |accessdate=2020-03-01 |archive-date=2020-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200301060052/https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html }}</ref> = Эшлэл = {{reflist}} [[Ангилал:Цол]] [[Ангилал:Монголын язгууртан|!]] [[Ангилал:Монголын цол| ]] [[Ангилал:Монголын нийгмийн түүх]] lzx6ywfpm2whjnrjipvzc0ryzg6gov6 706864 706863 2022-07-31T17:09:38Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Ил Хаант Улс */ wikitext text/x-wiki Ноёдын [[цол]] үе улиран залгамжлагддаггүй бол [[хэргэм]] үе улиран залгамжлагддагаараа ялгаатай. =Хүннү= *[[Шаньюй]] *Түци ван- Г.Сүхбаатар түшээ гэсэн утгатай гэж үзжээ. *[[Жүки ван]] *[[Гули ван]] *[[Лүли ван]] *[[Их данху]] *[[Их дувэй]] *Түмтийн ноён *Мянгатын ноён *Зуутын ноён *Аравтын дарга *Овгийн тэргүүн, хан =Сяньби= *[[Хаан]] =Нирун= *[[Хаан|Каган]] *[[Сайд]] *[[Бичээч]] = Түрэг = # [[Хаан]] # [[Тардуш]] # [[Шад]] # [[Бэхи]] # [[Буюруг]] # [[Тегин]] # Билгэ # Бойла/Пэйло =Их Монгол Улс (1206-1271)= *[[Хаан|Их Хаан]]: [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] төрийн хэргийг хэмжээлшгүй эрх мэдэлтэйгээр захирах дээд албан тушаалтан. Чингис хааны алтан ургийн дотроос өргөмжлөгдөж байв. *[[Хатан|Их Хатан]]: Их Хааны албан ёсны эхнэр, төрийн их хатан. Улсын бүх эмэгтэйчүүдийн тэргүүн. Хааныг таалал төгссөний дараа төрийн хэргийг түр захирах эрхтэй. *[[Үжин]]: Хааны болон ноёны эхнэрүүдийн хүндэтгэлийн нэр. Сурвалжит айлын охид үжинд тооцогдоно. *[[Хан]]: Их Монгол Улсаас хараат [[Алтан Орд|Зүчийн улс]], [[Цагаан орд|Цагаан ордны улс]], [[Цагаадайн улс]], [[Ил Хаант Улс|Ил ХаадынУлсыг]] захирагч эздийн албан тушаал, цол. *[[Хунтайж]]: Их Хааныг залгамжлагчийн хан хөвгүүнд олгож байсан цол. [[Их Монгол Улс|ИМУлсад]] [[Хубилай хаан]] үеэс энэ цол хэрэглэж эхэлсэн. *[[Ван|Улсын ван]]: [[Жалайр|Жалайрын]] [[Мухулай]] вангийн удмын ноёны хятад нутгийг захирах албан тушаалтан. *[[Заргач]]: Шүүгч тушаалтан *[[Улсын Бэхи]] *[[Хорч]]: Хааны торгон цэргийн нум сум агсагч цэргийн даргын тушаал. *[[Чэрби]]: Хааны торгон цэргийн удирдах тушаалтан. *[[Хишигтэн]]: Хааны торгон цэргийг заасан ерөнхий нэр. *[[Чинсан]]: Төрийн гол хэргийг захирагч сайд. Одоогийнхоор Ерөнхий сайд, Шадар сайдтай дүйцэх тушаалтан. *[[Өрлөг]]: Хааны итгэлт цэргийн жанжинд олгох тусгай цол чимэг. *[[Баатар]]: Дайнд гавьяа байгуулсан хүнд өгдөг цол *[[Дархан цол|Дархан]]: Хааны болон ван ноёдод гавьяа байгуулсан хүнийг албаны татвараас чөлөөлж, нутаг дархлан суух, дайны олз хишигээ үл хуваалдах зэргийн эрх мэдлийг эдлэх хүний цол. *[[Даргач]]: Аливаа нутаг дэвсгэр, суурин балгадыг захирагч албан тушаалтан.. *[[Түмтийн ноён]] *[[Мянганы ноён]] *[[Зуутын дарга]] *[[Аравтын дарга]] == [[Их Юань улс]] (1271-1368) == # [[Хаан|Их Хаан]] # [[Хуан тайхоу]]: Хааны эмэг эх, эсвэл талийгаач хааны их хатанд өгөх хятад цол. # [[Хуанхоу]]: Хааны их хатныг нэрлэх хятад цол # [[Бэйж]]: Хаан болон сурвалжит ноёдын бага эхнэр. Хятадын Фэйзи буюу татвар эм гэсэн үгний монголжсон хувилбар. # [[Хунтайж]]: Юань улсын үед 9 хүнийг хунтайжийг өргөмжилж, дараагийн хаан болгохоор бэлтгэж байсан. # [[Ван|Төрлийн ван]]<nowiki/>: Улс оронд гавьяа байгуулсан [[Алтан ураг|Алтан ургийн]] болон Өрлөг ноёдод олгож байсан хятад цол. Юань улсын үед 44 том ван байсан. # [[Чинсан]] # [[Пинжан жэнши]]: Чинсан тушаалтны доорх шадар ноёд. Одоогийн Яамдын Төрийн нарийн бичгийн даргатай ойролцоо үүрэгтэн. Юань улсад 4-8 хүний орон тоотой байсан. # [[Зайсан]] # [[Цаньжэн жэнши]]: Пинжан ноёны туслах ноён. # [[Тайши]]: Хааны төрийн хэрэгт зөвлөх үүрэгтэй ноён. # [[Тайбо]]: Төрийн тамга хадгалагч түшмэл. # [[Тайвэй]] # [[Заргач]] # [[Цэргийн явдлын хүрээлэнгийн хэрэг мэдэгч]] # [[Улсын багш]] # [[Жи хуй ши]]: Дунд тушаалын цэргийн ноён. Мянгатын ноёнтой дүйцэх хятад цол. # [[Даргач]] # [[Түмтийн ноён]] # [[Мянгатын ноён]] # [[Зуутын дарга]] # [[Аравтын дарга]] # '''...''' == [[Ил Хаант Улс]] == # '''Ил хаан''' # '''[[Везир]]''': тус улсын Ерөнхий сайд # '''[[Даргач]]:''' тус улсын муж, хот, суурин, тосгон, монгол түрэг цэргийн хүрээг захирагч нарт олгох албан тушаал. # '''Түмтийн ноён''' # '''Мянгатын ноён''' # '''Зуутын дарга''' # '''Аравтын дарга''' == [[Алтан Орд|Алтан ордны улс]] == # '''Хан''' # '''Везир''' # '''Даргач''' # '''[[Бек]]''' == [[Цагаадайн улс]] == # '''Хан''' # '''[[Султан]]''' # '''Бек''' =[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Бутралын үеийн Монгол]] (1368-1691)= *[[Хаан|Их Хаан]] *[[Хан]]-ханлигийн эзэн. Зарим үед их хаантай эн тэнцүү хүч нөлөөтэй Хангууд гарч байсан. *[[Жонон]]-Баруун 3 түмний эзэн. Ордос түмнийг шууд захирагч. *[[Хунтайж]]-хаан ширээ залгамжлагч. *[[Тайш]] - [[Ойрад|Ойрадын]] удирдагчийн цол. *[[Чинсан]]- Хааны төрийн сайдын тушаал байсан ч, сүүлдээ отог, аймгийн ахлагч нарын цол болжээ. *[[Хонжин]]- Тайлга, найр хуримыг хариуцсан түшмэл *[[Шигүши]]- цэргийн цол. *[[Ван|Ун]]- [[Хасар]], [[Бэлгүтэй|Бэлгүтэйн]] угсааны ноёдын цол. Хятадын [[Ван]] цолыг монгол хэлээр '''Он''' юмуу '''Ун''' гэж хэлж бичдэг байв. *[[Тайж]]- [[Боржигин|боржигин]] овгийн эрчүүдийн цол *[[Цөхүр]]- цол *[[Илдэн]]- Илд агсагч ноёны цол чимэг *[[Тавнан]]- хаад ноёдын хүргэд *[[Пинжан]] - чинсангийн туслах түшмэл *[[Өрлөг]]- цэргийн дээд зиндааны цол. Том аймгийн ахлагчид зүүж байсан. *[[Хиа]]- Хунтайжийн туслах, бага отог, овгуудын захирагчид хэрэглэж байсан. *[[Гүен]]- цэргийн тушаал. *[[Хошууч]]-цэргийн албан тушаал. *[[Зайсан]]- Ойрадын отогийг захирч байсан. *[[Дэмч]] (Дөчин)-зайсангийн туслах. 40 гэрийн дарга *[[Шүүлэнгэ]] - Хошуу ноёдын эд хөрөнгө хариуцсан даамал * Хорин- 20 гэрийн дарга == [[Зүүнгарын хаант улс]] == * [[Хаан]] * [[Хунтайж]] * [[Зайсан]] =[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манж чингийн үе]] ба [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсын]] үеийн цол хэргэм= [[Файл:Ladies at court Bogd Khan. Mongolia, 1911-1924.jpg|thumb|250px|Олноо Өргөгдсөний он жилүүд язгууртан]] *[[Хан]] *[[Чин ван]] *[[Жүн ван]] *[[Бэйл]] *[[Бэйс]] *[[Түшээ гүн]] *[[Туслагч гүн]] *[[Тавнан]] *Тэргүүн зэргийн [[тайж]] *Дэд зэргийн тайж *Гутгаар зэргийн тайж *Дөтгөөр зэргийн тайж *Хошууны [[мэйрэн]] *Хошууны [[занги]] *[[Хутагт]] *[[Шанзудба]] *[[Донир]] *[[Хамба]] *[[Да лам]] *[[Хиа]]: Манж чингийн үед Ноёдын бараа бологчдийн Хиа хэмээн нэрлэдэг байжээ. *[[Амбан]]: Чин улсын хаадын илгээсэн удамшлын бус түшмэд. *[[Засаг ноён]]: Чин улсын үеийн хошуу захирагч ноён засаг заслал - засгийн захиран тушаах арга хэмжээ засаг суух хуучир. Засаг нь Хан, Ван, Бэйл, Бэйс, Гүн, Тэргүүн зэргийн [[тайж]]ийн гарчигтай. =Мөн үзэх= 1923 онд Монгол Ардын Нам хуучин үеийн бүх албан тушаалыг татан буулгаж, ЗХУ-ын жишгээр орчин үеийн институцуудыг байгуулжээ.<ref>{{cite web |title=1921 оны Ардын хувьсгал, 1921-1924 оны ардчилсан өөрчлөлтүүд |url=https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html |website=mnutulgatan |accessdate=2020-03-01 |archive-date=2020-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200301060052/https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html }}</ref> = Эшлэл = {{reflist}} [[Ангилал:Цол]] [[Ангилал:Монголын язгууртан|!]] [[Ангилал:Монголын цол| ]] [[Ангилал:Монголын нийгмийн түүх]] adr0sg2ewbdba2i7lz0w3hoklnydquk 706869 706864 2022-07-31T17:49:58Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Алтан ордны улс */ wikitext text/x-wiki Ноёдын [[цол]] үе улиран залгамжлагддаггүй бол [[хэргэм]] үе улиран залгамжлагддагаараа ялгаатай. =Хүннү= *[[Шаньюй]] *Түци ван- Г.Сүхбаатар түшээ гэсэн утгатай гэж үзжээ. *[[Жүки ван]] *[[Гули ван]] *[[Лүли ван]] *[[Их данху]] *[[Их дувэй]] *Түмтийн ноён *Мянгатын ноён *Зуутын ноён *Аравтын дарга *Овгийн тэргүүн, хан =Сяньби= *[[Хаан]] =Нирун= *[[Хаан|Каган]] *[[Сайд]] *[[Бичээч]] = Түрэг = # [[Хаан]] # [[Тардуш]] # [[Шад]] # [[Бэхи]] # [[Буюруг]] # [[Тегин]] # Билгэ # Бойла/Пэйло =Их Монгол Улс (1206-1271)= *[[Хаан|Их Хаан]]: [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] төрийн хэргийг хэмжээлшгүй эрх мэдэлтэйгээр захирах дээд албан тушаалтан. Чингис хааны алтан ургийн дотроос өргөмжлөгдөж байв. *[[Хатан|Их Хатан]]: Их Хааны албан ёсны эхнэр, төрийн их хатан. Улсын бүх эмэгтэйчүүдийн тэргүүн. Хааныг таалал төгссөний дараа төрийн хэргийг түр захирах эрхтэй. *[[Үжин]]: Хааны болон ноёны эхнэрүүдийн хүндэтгэлийн нэр. Сурвалжит айлын охид үжинд тооцогдоно. *[[Хан]]: Их Монгол Улсаас хараат [[Алтан Орд|Зүчийн улс]], [[Цагаан орд|Цагаан ордны улс]], [[Цагаадайн улс]], [[Ил Хаант Улс|Ил ХаадынУлсыг]] захирагч эздийн албан тушаал, цол. *[[Хунтайж]]: Их Хааныг залгамжлагчийн хан хөвгүүнд олгож байсан цол. [[Их Монгол Улс|ИМУлсад]] [[Хубилай хаан]] үеэс энэ цол хэрэглэж эхэлсэн. *[[Ван|Улсын ван]]: [[Жалайр|Жалайрын]] [[Мухулай]] вангийн удмын ноёны хятад нутгийг захирах албан тушаалтан. *[[Заргач]]: Шүүгч тушаалтан *[[Улсын Бэхи]] *[[Хорч]]: Хааны торгон цэргийн нум сум агсагч цэргийн даргын тушаал. *[[Чэрби]]: Хааны торгон цэргийн удирдах тушаалтан. *[[Хишигтэн]]: Хааны торгон цэргийг заасан ерөнхий нэр. *[[Чинсан]]: Төрийн гол хэргийг захирагч сайд. Одоогийнхоор Ерөнхий сайд, Шадар сайдтай дүйцэх тушаалтан. *[[Өрлөг]]: Хааны итгэлт цэргийн жанжинд олгох тусгай цол чимэг. *[[Баатар]]: Дайнд гавьяа байгуулсан хүнд өгдөг цол *[[Дархан цол|Дархан]]: Хааны болон ван ноёдод гавьяа байгуулсан хүнийг албаны татвараас чөлөөлж, нутаг дархлан суух, дайны олз хишигээ үл хуваалдах зэргийн эрх мэдлийг эдлэх хүний цол. *[[Даргач]]: Аливаа нутаг дэвсгэр, суурин балгадыг захирагч албан тушаалтан.. *[[Түмтийн ноён]] *[[Мянганы ноён]] *[[Зуутын дарга]] *[[Аравтын дарга]] == [[Их Юань улс]] (1271-1368) == # [[Хаан|Их Хаан]] # [[Хуан тайхоу]]: Хааны эмэг эх, эсвэл талийгаач хааны их хатанд өгөх хятад цол. # [[Хуанхоу]]: Хааны их хатныг нэрлэх хятад цол # [[Бэйж]]: Хаан болон сурвалжит ноёдын бага эхнэр. Хятадын Фэйзи буюу татвар эм гэсэн үгний монголжсон хувилбар. # [[Хунтайж]]: Юань улсын үед 9 хүнийг хунтайжийг өргөмжилж, дараагийн хаан болгохоор бэлтгэж байсан. # [[Ван|Төрлийн ван]]<nowiki/>: Улс оронд гавьяа байгуулсан [[Алтан ураг|Алтан ургийн]] болон Өрлөг ноёдод олгож байсан хятад цол. Юань улсын үед 44 том ван байсан. # [[Чинсан]] # [[Пинжан жэнши]]: Чинсан тушаалтны доорх шадар ноёд. Одоогийн Яамдын Төрийн нарийн бичгийн даргатай ойролцоо үүрэгтэн. Юань улсад 4-8 хүний орон тоотой байсан. # [[Зайсан]] # [[Цаньжэн жэнши]]: Пинжан ноёны туслах ноён. # [[Тайши]]: Хааны төрийн хэрэгт зөвлөх үүрэгтэй ноён. # [[Тайбо]]: Төрийн тамга хадгалагч түшмэл. # [[Тайвэй]] # [[Заргач]] # [[Цэргийн явдлын хүрээлэнгийн хэрэг мэдэгч]] # [[Улсын багш]] # [[Жи хуй ши]]: Дунд тушаалын цэргийн ноён. Мянгатын ноёнтой дүйцэх хятад цол. # [[Даргач]] # [[Түмтийн ноён]] # [[Мянгатын ноён]] # [[Зуутын дарга]] # [[Аравтын дарга]] # '''...''' == [[Ил Хаант Улс]] == # '''Ил хаан''' # '''[[Везир]]''': тус улсын Ерөнхий сайд # '''[[Даргач]]:''' тус улсын муж, хот, суурин, тосгон, монгол түрэг цэргийн хүрээг захирагч нарт олгох албан тушаал. # '''Түмтийн ноён''' # '''Мянгатын ноён''' # '''Зуутын дарга''' # '''Аравтын дарга''' == [[Алтан Орд|Алтан ордны улс]] == * '''Хан''' * '''Везир''' * '''Даргач''' * '''Эмир''' * '''[[Бек]]''' == [[Цагаадайн улс]] == # '''Хан''' # '''[[Султан]]''' # '''Бек''' =[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Бутралын үеийн Монгол]] (1368-1691)= *[[Хаан|Их Хаан]] *[[Хан]]-ханлигийн эзэн. Зарим үед их хаантай эн тэнцүү хүч нөлөөтэй Хангууд гарч байсан. *[[Жонон]]-Баруун 3 түмний эзэн. Ордос түмнийг шууд захирагч. *[[Хунтайж]]-хаан ширээ залгамжлагч. *[[Тайш]] - [[Ойрад|Ойрадын]] удирдагчийн цол. *[[Чинсан]]- Хааны төрийн сайдын тушаал байсан ч, сүүлдээ отог, аймгийн ахлагч нарын цол болжээ. *[[Хонжин]]- Тайлга, найр хуримыг хариуцсан түшмэл *[[Шигүши]]- цэргийн цол. *[[Ван|Ун]]- [[Хасар]], [[Бэлгүтэй|Бэлгүтэйн]] угсааны ноёдын цол. Хятадын [[Ван]] цолыг монгол хэлээр '''Он''' юмуу '''Ун''' гэж хэлж бичдэг байв. *[[Тайж]]- [[Боржигин|боржигин]] овгийн эрчүүдийн цол *[[Цөхүр]]- цол *[[Илдэн]]- Илд агсагч ноёны цол чимэг *[[Тавнан]]- хаад ноёдын хүргэд *[[Пинжан]] - чинсангийн туслах түшмэл *[[Өрлөг]]- цэргийн дээд зиндааны цол. Том аймгийн ахлагчид зүүж байсан. *[[Хиа]]- Хунтайжийн туслах, бага отог, овгуудын захирагчид хэрэглэж байсан. *[[Гүен]]- цэргийн тушаал. *[[Хошууч]]-цэргийн албан тушаал. *[[Зайсан]]- Ойрадын отогийг захирч байсан. *[[Дэмч]] (Дөчин)-зайсангийн туслах. 40 гэрийн дарга *[[Шүүлэнгэ]] - Хошуу ноёдын эд хөрөнгө хариуцсан даамал * Хорин- 20 гэрийн дарга == [[Зүүнгарын хаант улс]] == * [[Хаан]] * [[Хунтайж]] * [[Зайсан]] =[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манж чингийн үе]] ба [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсын]] үеийн цол хэргэм= [[Файл:Ladies at court Bogd Khan. Mongolia, 1911-1924.jpg|thumb|250px|Олноо Өргөгдсөний он жилүүд язгууртан]] *[[Хан]] *[[Чин ван]] *[[Жүн ван]] *[[Бэйл]] *[[Бэйс]] *[[Түшээ гүн]] *[[Туслагч гүн]] *[[Тавнан]] *Тэргүүн зэргийн [[тайж]] *Дэд зэргийн тайж *Гутгаар зэргийн тайж *Дөтгөөр зэргийн тайж *Хошууны [[мэйрэн]] *Хошууны [[занги]] *[[Хутагт]] *[[Шанзудба]] *[[Донир]] *[[Хамба]] *[[Да лам]] *[[Хиа]]: Манж чингийн үед Ноёдын бараа бологчдийн Хиа хэмээн нэрлэдэг байжээ. *[[Амбан]]: Чин улсын хаадын илгээсэн удамшлын бус түшмэд. *[[Засаг ноён]]: Чин улсын үеийн хошуу захирагч ноён засаг заслал - засгийн захиран тушаах арга хэмжээ засаг суух хуучир. Засаг нь Хан, Ван, Бэйл, Бэйс, Гүн, Тэргүүн зэргийн [[тайж]]ийн гарчигтай. =Мөн үзэх= 1923 онд Монгол Ардын Нам хуучин үеийн бүх албан тушаалыг татан буулгаж, ЗХУ-ын жишгээр орчин үеийн институцуудыг байгуулжээ.<ref>{{cite web |title=1921 оны Ардын хувьсгал, 1921-1924 оны ардчилсан өөрчлөлтүүд |url=https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html |website=mnutulgatan |accessdate=2020-03-01 |archive-date=2020-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200301060052/https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html }}</ref> = Эшлэл = {{reflist}} [[Ангилал:Цол]] [[Ангилал:Монголын язгууртан|!]] [[Ангилал:Монголын цол| ]] [[Ангилал:Монголын нийгмийн түүх]] bn8af040ahcd1wz7yn486avjdg81z1j 706870 706869 2022-07-31T17:50:20Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Алтан ордны улс */ wikitext text/x-wiki Ноёдын [[цол]] үе улиран залгамжлагддаггүй бол [[хэргэм]] үе улиран залгамжлагддагаараа ялгаатай. =Хүннү= *[[Шаньюй]] *Түци ван- Г.Сүхбаатар түшээ гэсэн утгатай гэж үзжээ. *[[Жүки ван]] *[[Гули ван]] *[[Лүли ван]] *[[Их данху]] *[[Их дувэй]] *Түмтийн ноён *Мянгатын ноён *Зуутын ноён *Аравтын дарга *Овгийн тэргүүн, хан =Сяньби= *[[Хаан]] =Нирун= *[[Хаан|Каган]] *[[Сайд]] *[[Бичээч]] = Түрэг = # [[Хаан]] # [[Тардуш]] # [[Шад]] # [[Бэхи]] # [[Буюруг]] # [[Тегин]] # Билгэ # Бойла/Пэйло =Их Монгол Улс (1206-1271)= *[[Хаан|Их Хаан]]: [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] төрийн хэргийг хэмжээлшгүй эрх мэдэлтэйгээр захирах дээд албан тушаалтан. Чингис хааны алтан ургийн дотроос өргөмжлөгдөж байв. *[[Хатан|Их Хатан]]: Их Хааны албан ёсны эхнэр, төрийн их хатан. Улсын бүх эмэгтэйчүүдийн тэргүүн. Хааныг таалал төгссөний дараа төрийн хэргийг түр захирах эрхтэй. *[[Үжин]]: Хааны болон ноёны эхнэрүүдийн хүндэтгэлийн нэр. Сурвалжит айлын охид үжинд тооцогдоно. *[[Хан]]: Их Монгол Улсаас хараат [[Алтан Орд|Зүчийн улс]], [[Цагаан орд|Цагаан ордны улс]], [[Цагаадайн улс]], [[Ил Хаант Улс|Ил ХаадынУлсыг]] захирагч эздийн албан тушаал, цол. *[[Хунтайж]]: Их Хааныг залгамжлагчийн хан хөвгүүнд олгож байсан цол. [[Их Монгол Улс|ИМУлсад]] [[Хубилай хаан]] үеэс энэ цол хэрэглэж эхэлсэн. *[[Ван|Улсын ван]]: [[Жалайр|Жалайрын]] [[Мухулай]] вангийн удмын ноёны хятад нутгийг захирах албан тушаалтан. *[[Заргач]]: Шүүгч тушаалтан *[[Улсын Бэхи]] *[[Хорч]]: Хааны торгон цэргийн нум сум агсагч цэргийн даргын тушаал. *[[Чэрби]]: Хааны торгон цэргийн удирдах тушаалтан. *[[Хишигтэн]]: Хааны торгон цэргийг заасан ерөнхий нэр. *[[Чинсан]]: Төрийн гол хэргийг захирагч сайд. Одоогийнхоор Ерөнхий сайд, Шадар сайдтай дүйцэх тушаалтан. *[[Өрлөг]]: Хааны итгэлт цэргийн жанжинд олгох тусгай цол чимэг. *[[Баатар]]: Дайнд гавьяа байгуулсан хүнд өгдөг цол *[[Дархан цол|Дархан]]: Хааны болон ван ноёдод гавьяа байгуулсан хүнийг албаны татвараас чөлөөлж, нутаг дархлан суух, дайны олз хишигээ үл хуваалдах зэргийн эрх мэдлийг эдлэх хүний цол. *[[Даргач]]: Аливаа нутаг дэвсгэр, суурин балгадыг захирагч албан тушаалтан.. *[[Түмтийн ноён]] *[[Мянганы ноён]] *[[Зуутын дарга]] *[[Аравтын дарга]] == [[Их Юань улс]] (1271-1368) == # [[Хаан|Их Хаан]] # [[Хуан тайхоу]]: Хааны эмэг эх, эсвэл талийгаач хааны их хатанд өгөх хятад цол. # [[Хуанхоу]]: Хааны их хатныг нэрлэх хятад цол # [[Бэйж]]: Хаан болон сурвалжит ноёдын бага эхнэр. Хятадын Фэйзи буюу татвар эм гэсэн үгний монголжсон хувилбар. # [[Хунтайж]]: Юань улсын үед 9 хүнийг хунтайжийг өргөмжилж, дараагийн хаан болгохоор бэлтгэж байсан. # [[Ван|Төрлийн ван]]<nowiki/>: Улс оронд гавьяа байгуулсан [[Алтан ураг|Алтан ургийн]] болон Өрлөг ноёдод олгож байсан хятад цол. Юань улсын үед 44 том ван байсан. # [[Чинсан]] # [[Пинжан жэнши]]: Чинсан тушаалтны доорх шадар ноёд. Одоогийн Яамдын Төрийн нарийн бичгийн даргатай ойролцоо үүрэгтэн. Юань улсад 4-8 хүний орон тоотой байсан. # [[Зайсан]] # [[Цаньжэн жэнши]]: Пинжан ноёны туслах ноён. # [[Тайши]]: Хааны төрийн хэрэгт зөвлөх үүрэгтэй ноён. # [[Тайбо]]: Төрийн тамга хадгалагч түшмэл. # [[Тайвэй]] # [[Заргач]] # [[Цэргийн явдлын хүрээлэнгийн хэрэг мэдэгч]] # [[Улсын багш]] # [[Жи хуй ши]]: Дунд тушаалын цэргийн ноён. Мянгатын ноёнтой дүйцэх хятад цол. # [[Даргач]] # [[Түмтийн ноён]] # [[Мянгатын ноён]] # [[Зуутын дарга]] # [[Аравтын дарга]] # '''...''' == [[Ил Хаант Улс]] == # '''Ил хаан''' # '''[[Везир]]''': тус улсын Ерөнхий сайд # '''[[Даргач]]:''' тус улсын муж, хот, суурин, тосгон, монгол түрэг цэргийн хүрээг захирагч нарт олгох албан тушаал. # '''Түмтийн ноён''' # '''Мянгатын ноён''' # '''Зуутын дарга''' # '''Аравтын дарга''' == [[Алтан Орд|Алтан ордны улс]] == * '''Хан''' * '''Везир''' * '''Даргач''' * '''[[Эмир]]''' * '''[[Бек]]''' == [[Цагаадайн улс]] == # '''Хан''' # '''[[Султан]]''' # '''Бек''' =[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Бутралын үеийн Монгол]] (1368-1691)= *[[Хаан|Их Хаан]] *[[Хан]]-ханлигийн эзэн. Зарим үед их хаантай эн тэнцүү хүч нөлөөтэй Хангууд гарч байсан. *[[Жонон]]-Баруун 3 түмний эзэн. Ордос түмнийг шууд захирагч. *[[Хунтайж]]-хаан ширээ залгамжлагч. *[[Тайш]] - [[Ойрад|Ойрадын]] удирдагчийн цол. *[[Чинсан]]- Хааны төрийн сайдын тушаал байсан ч, сүүлдээ отог, аймгийн ахлагч нарын цол болжээ. *[[Хонжин]]- Тайлга, найр хуримыг хариуцсан түшмэл *[[Шигүши]]- цэргийн цол. *[[Ван|Ун]]- [[Хасар]], [[Бэлгүтэй|Бэлгүтэйн]] угсааны ноёдын цол. Хятадын [[Ван]] цолыг монгол хэлээр '''Он''' юмуу '''Ун''' гэж хэлж бичдэг байв. *[[Тайж]]- [[Боржигин|боржигин]] овгийн эрчүүдийн цол *[[Цөхүр]]- цол *[[Илдэн]]- Илд агсагч ноёны цол чимэг *[[Тавнан]]- хаад ноёдын хүргэд *[[Пинжан]] - чинсангийн туслах түшмэл *[[Өрлөг]]- цэргийн дээд зиндааны цол. Том аймгийн ахлагчид зүүж байсан. *[[Хиа]]- Хунтайжийн туслах, бага отог, овгуудын захирагчид хэрэглэж байсан. *[[Гүен]]- цэргийн тушаал. *[[Хошууч]]-цэргийн албан тушаал. *[[Зайсан]]- Ойрадын отогийг захирч байсан. *[[Дэмч]] (Дөчин)-зайсангийн туслах. 40 гэрийн дарга *[[Шүүлэнгэ]] - Хошуу ноёдын эд хөрөнгө хариуцсан даамал * Хорин- 20 гэрийн дарга == [[Зүүнгарын хаант улс]] == * [[Хаан]] * [[Хунтайж]] * [[Зайсан]] =[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манж чингийн үе]] ба [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсын]] үеийн цол хэргэм= [[Файл:Ladies at court Bogd Khan. Mongolia, 1911-1924.jpg|thumb|250px|Олноо Өргөгдсөний он жилүүд язгууртан]] *[[Хан]] *[[Чин ван]] *[[Жүн ван]] *[[Бэйл]] *[[Бэйс]] *[[Түшээ гүн]] *[[Туслагч гүн]] *[[Тавнан]] *Тэргүүн зэргийн [[тайж]] *Дэд зэргийн тайж *Гутгаар зэргийн тайж *Дөтгөөр зэргийн тайж *Хошууны [[мэйрэн]] *Хошууны [[занги]] *[[Хутагт]] *[[Шанзудба]] *[[Донир]] *[[Хамба]] *[[Да лам]] *[[Хиа]]: Манж чингийн үед Ноёдын бараа бологчдийн Хиа хэмээн нэрлэдэг байжээ. *[[Амбан]]: Чин улсын хаадын илгээсэн удамшлын бус түшмэд. *[[Засаг ноён]]: Чин улсын үеийн хошуу захирагч ноён засаг заслал - засгийн захиран тушаах арга хэмжээ засаг суух хуучир. Засаг нь Хан, Ван, Бэйл, Бэйс, Гүн, Тэргүүн зэргийн [[тайж]]ийн гарчигтай. =Мөн үзэх= 1923 онд Монгол Ардын Нам хуучин үеийн бүх албан тушаалыг татан буулгаж, ЗХУ-ын жишгээр орчин үеийн институцуудыг байгуулжээ.<ref>{{cite web |title=1921 оны Ардын хувьсгал, 1921-1924 оны ардчилсан өөрчлөлтүүд |url=https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html |website=mnutulgatan |accessdate=2020-03-01 |archive-date=2020-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200301060052/https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html }}</ref> = Эшлэл = {{reflist}} [[Ангилал:Цол]] [[Ангилал:Монголын язгууртан|!]] [[Ангилал:Монголын цол| ]] [[Ангилал:Монголын нийгмийн түүх]] 9v528o5gvk4e3hdvoyabl3u2ehhpj19 706871 706870 2022-07-31T17:50:55Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Цагаадайн улс */ wikitext text/x-wiki Ноёдын [[цол]] үе улиран залгамжлагддаггүй бол [[хэргэм]] үе улиран залгамжлагддагаараа ялгаатай. =Хүннү= *[[Шаньюй]] *Түци ван- Г.Сүхбаатар түшээ гэсэн утгатай гэж үзжээ. *[[Жүки ван]] *[[Гули ван]] *[[Лүли ван]] *[[Их данху]] *[[Их дувэй]] *Түмтийн ноён *Мянгатын ноён *Зуутын ноён *Аравтын дарга *Овгийн тэргүүн, хан =Сяньби= *[[Хаан]] =Нирун= *[[Хаан|Каган]] *[[Сайд]] *[[Бичээч]] = Түрэг = # [[Хаан]] # [[Тардуш]] # [[Шад]] # [[Бэхи]] # [[Буюруг]] # [[Тегин]] # Билгэ # Бойла/Пэйло =Их Монгол Улс (1206-1271)= *[[Хаан|Их Хаан]]: [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] төрийн хэргийг хэмжээлшгүй эрх мэдэлтэйгээр захирах дээд албан тушаалтан. Чингис хааны алтан ургийн дотроос өргөмжлөгдөж байв. *[[Хатан|Их Хатан]]: Их Хааны албан ёсны эхнэр, төрийн их хатан. Улсын бүх эмэгтэйчүүдийн тэргүүн. Хааныг таалал төгссөний дараа төрийн хэргийг түр захирах эрхтэй. *[[Үжин]]: Хааны болон ноёны эхнэрүүдийн хүндэтгэлийн нэр. Сурвалжит айлын охид үжинд тооцогдоно. *[[Хан]]: Их Монгол Улсаас хараат [[Алтан Орд|Зүчийн улс]], [[Цагаан орд|Цагаан ордны улс]], [[Цагаадайн улс]], [[Ил Хаант Улс|Ил ХаадынУлсыг]] захирагч эздийн албан тушаал, цол. *[[Хунтайж]]: Их Хааныг залгамжлагчийн хан хөвгүүнд олгож байсан цол. [[Их Монгол Улс|ИМУлсад]] [[Хубилай хаан]] үеэс энэ цол хэрэглэж эхэлсэн. *[[Ван|Улсын ван]]: [[Жалайр|Жалайрын]] [[Мухулай]] вангийн удмын ноёны хятад нутгийг захирах албан тушаалтан. *[[Заргач]]: Шүүгч тушаалтан *[[Улсын Бэхи]] *[[Хорч]]: Хааны торгон цэргийн нум сум агсагч цэргийн даргын тушаал. *[[Чэрби]]: Хааны торгон цэргийн удирдах тушаалтан. *[[Хишигтэн]]: Хааны торгон цэргийг заасан ерөнхий нэр. *[[Чинсан]]: Төрийн гол хэргийг захирагч сайд. Одоогийнхоор Ерөнхий сайд, Шадар сайдтай дүйцэх тушаалтан. *[[Өрлөг]]: Хааны итгэлт цэргийн жанжинд олгох тусгай цол чимэг. *[[Баатар]]: Дайнд гавьяа байгуулсан хүнд өгдөг цол *[[Дархан цол|Дархан]]: Хааны болон ван ноёдод гавьяа байгуулсан хүнийг албаны татвараас чөлөөлж, нутаг дархлан суух, дайны олз хишигээ үл хуваалдах зэргийн эрх мэдлийг эдлэх хүний цол. *[[Даргач]]: Аливаа нутаг дэвсгэр, суурин балгадыг захирагч албан тушаалтан.. *[[Түмтийн ноён]] *[[Мянганы ноён]] *[[Зуутын дарга]] *[[Аравтын дарга]] == [[Их Юань улс]] (1271-1368) == # [[Хаан|Их Хаан]] # [[Хуан тайхоу]]: Хааны эмэг эх, эсвэл талийгаач хааны их хатанд өгөх хятад цол. # [[Хуанхоу]]: Хааны их хатныг нэрлэх хятад цол # [[Бэйж]]: Хаан болон сурвалжит ноёдын бага эхнэр. Хятадын Фэйзи буюу татвар эм гэсэн үгний монголжсон хувилбар. # [[Хунтайж]]: Юань улсын үед 9 хүнийг хунтайжийг өргөмжилж, дараагийн хаан болгохоор бэлтгэж байсан. # [[Ван|Төрлийн ван]]<nowiki/>: Улс оронд гавьяа байгуулсан [[Алтан ураг|Алтан ургийн]] болон Өрлөг ноёдод олгож байсан хятад цол. Юань улсын үед 44 том ван байсан. # [[Чинсан]] # [[Пинжан жэнши]]: Чинсан тушаалтны доорх шадар ноёд. Одоогийн Яамдын Төрийн нарийн бичгийн даргатай ойролцоо үүрэгтэн. Юань улсад 4-8 хүний орон тоотой байсан. # [[Зайсан]] # [[Цаньжэн жэнши]]: Пинжан ноёны туслах ноён. # [[Тайши]]: Хааны төрийн хэрэгт зөвлөх үүрэгтэй ноён. # [[Тайбо]]: Төрийн тамга хадгалагч түшмэл. # [[Тайвэй]] # [[Заргач]] # [[Цэргийн явдлын хүрээлэнгийн хэрэг мэдэгч]] # [[Улсын багш]] # [[Жи хуй ши]]: Дунд тушаалын цэргийн ноён. Мянгатын ноёнтой дүйцэх хятад цол. # [[Даргач]] # [[Түмтийн ноён]] # [[Мянгатын ноён]] # [[Зуутын дарга]] # [[Аравтын дарга]] # '''...''' == [[Ил Хаант Улс]] == # '''Ил хаан''' # '''[[Везир]]''': тус улсын Ерөнхий сайд # '''[[Даргач]]:''' тус улсын муж, хот, суурин, тосгон, монгол түрэг цэргийн хүрээг захирагч нарт олгох албан тушаал. # '''Түмтийн ноён''' # '''Мянгатын ноён''' # '''Зуутын дарга''' # '''Аравтын дарга''' == [[Алтан Орд|Алтан ордны улс]] == * '''Хан''' * '''Везир''' * '''Даргач''' * '''[[Эмир]]''' * '''[[Бек]]''' == [[Цагаадайн улс]] == * '''Хан''' * '''[[Султан]]''' * '''Эмир''' * '''Бек''' =[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Бутралын үеийн Монгол]] (1368-1691)= *[[Хаан|Их Хаан]] *[[Хан]]-ханлигийн эзэн. Зарим үед их хаантай эн тэнцүү хүч нөлөөтэй Хангууд гарч байсан. *[[Жонон]]-Баруун 3 түмний эзэн. Ордос түмнийг шууд захирагч. *[[Хунтайж]]-хаан ширээ залгамжлагч. *[[Тайш]] - [[Ойрад|Ойрадын]] удирдагчийн цол. *[[Чинсан]]- Хааны төрийн сайдын тушаал байсан ч, сүүлдээ отог, аймгийн ахлагч нарын цол болжээ. *[[Хонжин]]- Тайлга, найр хуримыг хариуцсан түшмэл *[[Шигүши]]- цэргийн цол. *[[Ван|Ун]]- [[Хасар]], [[Бэлгүтэй|Бэлгүтэйн]] угсааны ноёдын цол. Хятадын [[Ван]] цолыг монгол хэлээр '''Он''' юмуу '''Ун''' гэж хэлж бичдэг байв. *[[Тайж]]- [[Боржигин|боржигин]] овгийн эрчүүдийн цол *[[Цөхүр]]- цол *[[Илдэн]]- Илд агсагч ноёны цол чимэг *[[Тавнан]]- хаад ноёдын хүргэд *[[Пинжан]] - чинсангийн туслах түшмэл *[[Өрлөг]]- цэргийн дээд зиндааны цол. Том аймгийн ахлагчид зүүж байсан. *[[Хиа]]- Хунтайжийн туслах, бага отог, овгуудын захирагчид хэрэглэж байсан. *[[Гүен]]- цэргийн тушаал. *[[Хошууч]]-цэргийн албан тушаал. *[[Зайсан]]- Ойрадын отогийг захирч байсан. *[[Дэмч]] (Дөчин)-зайсангийн туслах. 40 гэрийн дарга *[[Шүүлэнгэ]] - Хошуу ноёдын эд хөрөнгө хариуцсан даамал * Хорин- 20 гэрийн дарга == [[Зүүнгарын хаант улс]] == * [[Хаан]] * [[Хунтайж]] * [[Зайсан]] =[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манж чингийн үе]] ба [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсын]] үеийн цол хэргэм= [[Файл:Ladies at court Bogd Khan. Mongolia, 1911-1924.jpg|thumb|250px|Олноо Өргөгдсөний он жилүүд язгууртан]] *[[Хан]] *[[Чин ван]] *[[Жүн ван]] *[[Бэйл]] *[[Бэйс]] *[[Түшээ гүн]] *[[Туслагч гүн]] *[[Тавнан]] *Тэргүүн зэргийн [[тайж]] *Дэд зэргийн тайж *Гутгаар зэргийн тайж *Дөтгөөр зэргийн тайж *Хошууны [[мэйрэн]] *Хошууны [[занги]] *[[Хутагт]] *[[Шанзудба]] *[[Донир]] *[[Хамба]] *[[Да лам]] *[[Хиа]]: Манж чингийн үед Ноёдын бараа бологчдийн Хиа хэмээн нэрлэдэг байжээ. *[[Амбан]]: Чин улсын хаадын илгээсэн удамшлын бус түшмэд. *[[Засаг ноён]]: Чин улсын үеийн хошуу захирагч ноён засаг заслал - засгийн захиран тушаах арга хэмжээ засаг суух хуучир. Засаг нь Хан, Ван, Бэйл, Бэйс, Гүн, Тэргүүн зэргийн [[тайж]]ийн гарчигтай. =Мөн үзэх= 1923 онд Монгол Ардын Нам хуучин үеийн бүх албан тушаалыг татан буулгаж, ЗХУ-ын жишгээр орчин үеийн институцуудыг байгуулжээ.<ref>{{cite web |title=1921 оны Ардын хувьсгал, 1921-1924 оны ардчилсан өөрчлөлтүүд |url=https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html |website=mnutulgatan |accessdate=2020-03-01 |archive-date=2020-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200301060052/https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html }}</ref> = Эшлэл = {{reflist}} [[Ангилал:Цол]] [[Ангилал:Монголын язгууртан|!]] [[Ангилал:Монголын цол| ]] [[Ангилал:Монголын нийгмийн түүх]] 65dgigbvgxgd9ovu0w575vdt9wwmfi0 706965 706871 2022-08-01T06:13:01Z Megzer 20491 /* Их Юань улс (1271-1368) */ wikitext text/x-wiki Ноёдын [[цол]] үе улиран залгамжлагддаггүй бол [[хэргэм]] үе улиран залгамжлагддагаараа ялгаатай. =Хүннү= *[[Шаньюй]] *Түци ван- Г.Сүхбаатар түшээ гэсэн утгатай гэж үзжээ. *[[Жүки ван]] *[[Гули ван]] *[[Лүли ван]] *[[Их данху]] *[[Их дувэй]] *Түмтийн ноён *Мянгатын ноён *Зуутын ноён *Аравтын дарга *Овгийн тэргүүн, хан =Сяньби= *[[Хаан]] =Нирун= *[[Хаан|Каган]] *[[Сайд]] *[[Бичээч]] = Түрэг = # [[Хаан]] # [[Тардуш]] # [[Шад]] # [[Бэхи]] # [[Буюруг]] # [[Тегин]] # Билгэ # Бойла/Пэйло =Их Монгол Улс (1206-1271)= *[[Хаан|Их Хаан]]: [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] төрийн хэргийг хэмжээлшгүй эрх мэдэлтэйгээр захирах дээд албан тушаалтан. Чингис хааны алтан ургийн дотроос өргөмжлөгдөж байв. *[[Хатан|Их Хатан]]: Их Хааны албан ёсны эхнэр, төрийн их хатан. Улсын бүх эмэгтэйчүүдийн тэргүүн. Хааныг таалал төгссөний дараа төрийн хэргийг түр захирах эрхтэй. *[[Үжин]]: Хааны болон ноёны эхнэрүүдийн хүндэтгэлийн нэр. Сурвалжит айлын охид үжинд тооцогдоно. *[[Хан]]: Их Монгол Улсаас хараат [[Алтан Орд|Зүчийн улс]], [[Цагаан орд|Цагаан ордны улс]], [[Цагаадайн улс]], [[Ил Хаант Улс|Ил ХаадынУлсыг]] захирагч эздийн албан тушаал, цол. *[[Хунтайж]]: Их Хааныг залгамжлагчийн хан хөвгүүнд олгож байсан цол. [[Их Монгол Улс|ИМУлсад]] [[Хубилай хаан]] үеэс энэ цол хэрэглэж эхэлсэн. *[[Ван|Улсын ван]]: [[Жалайр|Жалайрын]] [[Мухулай]] вангийн удмын ноёны хятад нутгийг захирах албан тушаалтан. *[[Заргач]]: Шүүгч тушаалтан *[[Улсын Бэхи]] *[[Хорч]]: Хааны торгон цэргийн нум сум агсагч цэргийн даргын тушаал. *[[Чэрби]]: Хааны торгон цэргийн удирдах тушаалтан. *[[Хишигтэн]]: Хааны торгон цэргийг заасан ерөнхий нэр. *[[Чинсан]]: Төрийн гол хэргийг захирагч сайд. Одоогийнхоор Ерөнхий сайд, Шадар сайдтай дүйцэх тушаалтан. *[[Өрлөг]]: Хааны итгэлт цэргийн жанжинд олгох тусгай цол чимэг. *[[Баатар]]: Дайнд гавьяа байгуулсан хүнд өгдөг цол *[[Дархан цол|Дархан]]: Хааны болон ван ноёдод гавьяа байгуулсан хүнийг албаны татвараас чөлөөлж, нутаг дархлан суух, дайны олз хишигээ үл хуваалдах зэргийн эрх мэдлийг эдлэх хүний цол. *[[Даргач]]: Аливаа нутаг дэвсгэр, суурин балгадыг захирагч албан тушаалтан.. *[[Түмтийн ноён]] *[[Мянганы ноён]] *[[Зуутын дарга]] *[[Аравтын дарга]] == [[Их Юань улс]] (1271-1368) == # [[Хаан|Их Хаан]] # [[Тайху|Хуан тайхоу]]: Хааны эмэг эх, эсвэл талийгаач хааны их хатанд өгөх хятад цол. # [[Хатан]]: Хааны их хатныг нэрлэх хятад цол # [[Бэйж]]: Хаан болон сурвалжит ноёдын бага эхнэр. Хятадын Фэйзи буюу татвар эм гэсэн үгний монголжсон хувилбар. # [[Хунтайж]]: Юань улсын үед 9 хүнийг хунтайжийг өргөмжилж, дараагийн хаан болгохоор бэлтгэж байсан. # [[Ван|Төрлийн ван]]<nowiki/>: Улс оронд гавьяа байгуулсан [[Алтан ураг|Алтан ургийн]] болон Өрлөг ноёдод олгож байсан хятад цол. Юань улсын үед 44 том ван байсан. # [[Чинсан]] # [[Пинжан жэнши]]: Чинсан тушаалтны доорх шадар ноёд. Одоогийн Яамдын Төрийн нарийн бичгийн даргатай ойролцоо үүрэгтэн. Юань улсад 4-8 хүний орон тоотой байсан. # [[Зайсан]] # [[Цаньжэн жэнши]]: Пинжан ноёны туслах ноён. # [[Тайши]]: Хааны төрийн хэрэгт зөвлөх үүрэгтэй ноён. # [[Тайбо]]: Төрийн тамга хадгалагч түшмэл. # [[Тайвэй]] # [[Заргач]] # [[Цэргийн явдлын хүрээлэнгийн хэрэг мэдэгч]] # [[Улсын багш]] # [[Жи хуй ши]]: Дунд тушаалын цэргийн ноён. Мянгатын ноёнтой дүйцэх хятад цол. # [[Даргач]] # [[Түмтийн ноён]] # [[Мянгатын ноён]] # [[Зуутын дарга]] # [[Аравтын дарга]] # '''...''' == [[Ил Хаант Улс]] == # '''Ил хаан''' # '''[[Везир]]''': тус улсын Ерөнхий сайд # '''[[Даргач]]:''' тус улсын муж, хот, суурин, тосгон, монгол түрэг цэргийн хүрээг захирагч нарт олгох албан тушаал. # '''Түмтийн ноён''' # '''Мянгатын ноён''' # '''Зуутын дарга''' # '''Аравтын дарга''' == [[Алтан Орд|Алтан ордны улс]] == * '''Хан''' * '''Везир''' * '''Даргач''' * '''[[Эмир]]''' * '''[[Бек]]''' == [[Цагаадайн улс]] == * '''Хан''' * '''[[Султан]]''' * '''Эмир''' * '''Бек''' =[[XIV-XVII зууны Монгол орон|Бутралын үеийн Монгол]] (1368-1691)= *[[Хаан|Их Хаан]] *[[Хан]]-ханлигийн эзэн. Зарим үед их хаантай эн тэнцүү хүч нөлөөтэй Хангууд гарч байсан. *[[Жонон]]-Баруун 3 түмний эзэн. Ордос түмнийг шууд захирагч. *[[Хунтайж]]-хаан ширээ залгамжлагч. *[[Тайш]] - [[Ойрад|Ойрадын]] удирдагчийн цол. *[[Чинсан]]- Хааны төрийн сайдын тушаал байсан ч, сүүлдээ отог, аймгийн ахлагч нарын цол болжээ. *[[Хонжин]]- Тайлга, найр хуримыг хариуцсан түшмэл *[[Шигүши]]- цэргийн цол. *[[Ван|Ун]]- [[Хасар]], [[Бэлгүтэй|Бэлгүтэйн]] угсааны ноёдын цол. Хятадын [[Ван]] цолыг монгол хэлээр '''Он''' юмуу '''Ун''' гэж хэлж бичдэг байв. *[[Тайж]]- [[Боржигин|боржигин]] овгийн эрчүүдийн цол *[[Цөхүр]]- цол *[[Илдэн]]- Илд агсагч ноёны цол чимэг *[[Тавнан]]- хаад ноёдын хүргэд *[[Пинжан]] - чинсангийн туслах түшмэл *[[Өрлөг]]- цэргийн дээд зиндааны цол. Том аймгийн ахлагчид зүүж байсан. *[[Хиа]]- Хунтайжийн туслах, бага отог, овгуудын захирагчид хэрэглэж байсан. *[[Гүен]]- цэргийн тушаал. *[[Хошууч]]-цэргийн албан тушаал. *[[Зайсан]]- Ойрадын отогийг захирч байсан. *[[Дэмч]] (Дөчин)-зайсангийн туслах. 40 гэрийн дарга *[[Шүүлэнгэ]] - Хошуу ноёдын эд хөрөнгө хариуцсан даамал * Хорин- 20 гэрийн дарга == [[Зүүнгарын хаант улс]] == * [[Хаан]] * [[Хунтайж]] * [[Зайсан]] =[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манж чингийн үе]] ба [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсын]] үеийн цол хэргэм= [[Файл:Ladies at court Bogd Khan. Mongolia, 1911-1924.jpg|thumb|250px|Олноо Өргөгдсөний он жилүүд язгууртан]] *[[Хан]] *[[Чин ван]] *[[Жүн ван]] *[[Бэйл]] *[[Бэйс]] *[[Түшээ гүн]] *[[Туслагч гүн]] *[[Тавнан]] *Тэргүүн зэргийн [[тайж]] *Дэд зэргийн тайж *Гутгаар зэргийн тайж *Дөтгөөр зэргийн тайж *Хошууны [[мэйрэн]] *Хошууны [[занги]] *[[Хутагт]] *[[Шанзудба]] *[[Донир]] *[[Хамба]] *[[Да лам]] *[[Хиа]]: Манж чингийн үед Ноёдын бараа бологчдийн Хиа хэмээн нэрлэдэг байжээ. *[[Амбан]]: Чин улсын хаадын илгээсэн удамшлын бус түшмэд. *[[Засаг ноён]]: Чин улсын үеийн хошуу захирагч ноён засаг заслал - засгийн захиран тушаах арга хэмжээ засаг суух хуучир. Засаг нь Хан, Ван, Бэйл, Бэйс, Гүн, Тэргүүн зэргийн [[тайж]]ийн гарчигтай. =Мөн үзэх= 1923 онд Монгол Ардын Нам хуучин үеийн бүх албан тушаалыг татан буулгаж, ЗХУ-ын жишгээр орчин үеийн институцуудыг байгуулжээ.<ref>{{cite web |title=1921 оны Ардын хувьсгал, 1921-1924 оны ардчилсан өөрчлөлтүүд |url=https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html |website=mnutulgatan |accessdate=2020-03-01 |archive-date=2020-03-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200301060052/https://mnutulgatan.blogspot.com/2014/11/1921-1921-1924.html }}</ref> = Эшлэл = {{reflist}} [[Ангилал:Цол]] [[Ангилал:Монголын язгууртан|!]] [[Ангилал:Монголын цол| ]] [[Ангилал:Монголын нийгмийн түүх]] 95jg6khvna8lojalpfzmpxqr96jsvu5 0 46250 706993 706730 2022-08-01T10:50:06Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |conventional_long_name = Яркендын хант улс |common_name = Яркендын хант улс |continent = |region = Төв Ази |status = |government_type = |image_map = 1517_Yarkent_and_Turpan.png |image_map_caption = Яркендын хант улсын харьяандаа |capital = [[Яркенд]] |religion = [[лалын шашин]]<br><small>(1514-1705)</small> |common_languages = [[Цагадайн хэл]] (орчин үеийн түрэг [[уйгур хэл]]) |leader1 = [[Султан Саид хан]] |year_leader1 = 1514–1533 |leader2 = Султан Мухаммед Мумин хан (Акбаш хан) |year_leader2 = 1695-1705 |title_leader = хан |event_start=Улс тунхагласан |year_start = 1514 |event_end=[[Зүүнгарын Хаант Улс|Зүүнгар]]ууд Алтишахр (Шинжааны урд 6 хот)-ыг байлдан дагуулсан |year_end = 1705 |stat_area1 = |today = {{flag|Хятад}} }} Яркендын хант улс нь монголын [[Моголистан]] улсаас улбаатай, 17-р зуунд бүрмөсөн түрэгжсэн улс юм. Монголын түүхчид энэ улсын түүхийг төдийлөн судлаагүй байдаг. Яркендын хант улсын оршин тогтнох сүүлийн жилүүдэд ихээхэн тогтворгүй байж, Цагаадайн удмынханы захиргаан дор Кашгар, Яркенд, Күмүл зэргээр төвлөрсөн өөр хоорондоо байлдаант улсуудад хуваагдан, энэ дайн тулаандаа Төмөрийнхөн болон Трансоксани, Халимаг, Энэтхэгийн Дели дэх ИХ Моголын захирагчаас тусламж авах ба авахыг оролдож байжээ. Үүний жишээ нь 16-р зууны эхээр Цагаадайн удмын Мирза Хайдар Курган дайнд сүйрсэн Кашгараасаа зугтан Төмөрийнхөний Ташкентад ирж өөрийн үеэл Энэтхэгийн Дэлигийн захирагчаас Кашмирын захирагч болох зөвшөөрөл авч байсныг алдарт Тарих и Рашиди бичин үлдээжээ. Энэ мэт тогтворгүй байдлаас үүдэн 17-р зуунд Цагаадайн удмынхан байр сууриа алдсан билээ. 17-р зууны сүүлчээр Нагшбандын Ага Таглык, Хара Таглык нарын хооронд засаглалын төлөөх тэмцэл өрнөн Уйгарстаныг бүхэлд нь хамарч эцсийн бүлэгт Апаг Хожа улс төр болоод шашны тэргүүнээр тодорчээ. Цагаадайн удмын сүүлчийн захирагч нь Апагийн удам Уйгарстаны захирагч Хожижантай гэрлэн, нөхрийгөө нас барсны хойно харгис хэрцгийгээрээ нэрд гарсан Ханум Паша нэрээр түүхэнд үлдсэн алтан ургийн гүнж байв. Тэрээр Уйгарстаныг өөрөө захиран байхын тулд Хожижаны болон Цагаадайн удмын өрсөлдөгчдөө хүйс тэмтэрч, Цагаадайн удмын сүүлчийн тайжийг амьдаар нь усанд үйн буцалган алж байжээ. Түүний үед Уйгарстан аллага таллага, харгислалаар дүүрэн байж эмх замбараагаа алджээ. ==Мөн үзэх== *[[Зүүнгар]] *[[Моголистан]] *[[Уйгур үндэстэн]] == Гадаад холбоос == *[http://ebugen.blog.gogo.mn/read/entry34738 "Уйгаруудын тухай" ebugen.blog.gogo.mn] [[Ангилал:Төв Азийн түүхэн улс]] [[Ангилал:Шинжааны түүх]] [[Ангилал:16-р зуун]] [[Ангилал:17-р зуун]] [[Ангилал:Хятадын ислам]] [[Ангилал:Исламын хант улс]] 7hvoy52dr9wbxox31svghiofmco4ha2 10 46252 706879 701128 2022-07-31T19:07:10Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki {{Sidebar with collapsible lists | name = Монголчуудын түүх | title = [[Монголын түүх|Монголчуудын түүх]] | image = [[File:Mongolian flag.png|100px]] | expanded = {{{expanded|}}} | bodystyle = width: 21em <!-- ABOVE CONTENT --> | abovestyle = font-size:smaller; | above = {{flatlist| [[Монгол түүхийн он дараалал|Он дараалал]]{{·}}[[:Ангилал:Монголын түүх|Түүх]]{{·}}[[Монгол хэлний бүлэг|Хэл]] [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]]{{·}}[[Монгол хаад|Удирдагчид]]{{·}}[[Монгол ноёдын цол хэргэм|Цол хэргэм]] }} <!-- LISTS --> | listtitlestyle = color:#000000; background: #eeeeee; text-align:center; | liststyle = text-align:left; | list1name = age1 | list1title = [[Монгол улсууд|Улсууд]] | list1 = :[[Хүннү улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|209 BC–93 AD}}}}}} :[[Сяньби]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|93-234}}}}}} :[[Юэбань]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|160-490}}}}}} :[[Тоба Вэй]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|386-585}}}}}} :[[Нирун]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|330-555}}}}}} :[[Тугухунь]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|285-670}}}}}} :[[Хидан Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|907-1125}}}}}} :[[Хар Хидан]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1125–1221}}}}}} :[[Дундад зууны монгол аймгууд|Монгол ханлигууд]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|IX-X}}}}}} :[[Хэрэйд|Хэрэйдийн ханлиг]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|X-1203}}}}}} :[[Татар|Татарын ханлиг]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|IX-X}}}}}} :[[Найман|Найманы ханлиг]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|-1204}}}}}} :[[Мэргид|Мэргидийн ханлиг]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|XI-XII}}}}}} :[[Хамаг Монгол]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|X-1206}}}}}} :[[Их Монгол Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1206-1368}}}}}} :[[Юань Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1271-1368}}}}}} :[[Цагаадайн Улс|Цагаадайн Хаант Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1225-1340s}}}}}} :[[Моголистан]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1346-1462}}}}}} :[[Алтан Орд]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1240-1502}}}}}} :[[Ил Хаант Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1256-1335}}}}}} :[[Чобаны улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1335-1357}}}}}} :[[Жалайрын улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1335-1432}}}}}} :[[Бутралын үеийн Монгол|Монгол Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1368-1691}}}}}} :[[Хар Дэлийн Хант Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1383-1513}}}}}} :[[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1399-1634}}}}}} :[[Аргуны улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1479-1599}}}}}} :[[Халимагийн хант улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1630-1731}}}}}} :[[Хотгойдын хант улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|XVI-XII}}}}}} :[[Хошуудын хант улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1640s-1717}}}}}} :[[Зүүнгарын Хаант Улс|Зүүнгар]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1634-1758}}}}}} :[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1911-1924}}}}}} :[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1924–1992}}}}}} :[[Монгол Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1992-одоо үе}}}}}} <!-- BELOW CONTENT --> | belowstyle = border-top: 1px solid #aaa; | below = }}<noinclude> [[en:History of the Mongols]] </noinclude> t37xobekjd41ncsc5o660ux4rmlp588 706886 706879 2022-07-31T19:53:17Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki {{Sidebar with collapsible lists | name = Монголчуудын түүх | title = [[Монголын түүх|Монголчуудын түүх]] | image = [[File:Mongolian flag.png|100px]] | expanded = {{{expanded|}}} | bodystyle = width: 21em <!-- ABOVE CONTENT --> | abovestyle = font-size:smaller; | above = {{flatlist| [[Монгол түүхийн он дараалал|Он дараалал]]{{·}}[[:Ангилал:Монголын түүх|Түүх]]{{·}}[[Монгол хэлний бүлэг|Хэл]] [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]]{{·}}[[Монгол хаад|Удирдагчид]]{{·}}[[Монгол ноёдын цол хэргэм|Цол хэргэм]] }} <!-- LISTS --> | listtitlestyle = color:#000000; background: #eeeeee; text-align:center; | liststyle = text-align:left; | list1name = age1 | list1title = [[Монгол улсууд|Улсууд]] | list1 = :[[Хүннү улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|209 BC–93 AD}}}}}} :[[Сяньби]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|93-234}}}}}} :[[Юэбань]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|160-490}}}}}} :[[Тоба Вэй]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|386-585}}}}}} :[[Нирун улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|330-555}}}}}} :[[Тугухунь]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|285-670}}}}}} :[[Хидан Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|907-1125}}}}}} :[[Хар Хидан]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1125–1221}}}}}} :[[Дундад зууны монгол аймгууд|Монгол ханлигууд]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|IX-X}}}}}} :[[Хэрэйд|Хэрэйдийн ханлиг]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|X-1203}}}}}} :[[Татар|Татарын ханлиг]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|IX-X}}}}}} :[[Найман|Найманы ханлиг]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|-1204}}}}}} :[[Мэргид|Мэргидийн ханлиг]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|XI-XII}}}}}} :[[Хамаг Монгол]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|X-1206}}}}}} :[[Их Монгол Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1206-1368}}}}}} :[[Юань Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1271-1368}}}}}} :[[Цагаадайн Улс|Цагаадайн Хаант Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1225-1340s}}}}}} :[[Моголистан]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1346-1462}}}}}} :[[Алтан Орд]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1240-1502}}}}}} :[[Ил Хаант Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1256-1335}}}}}} :[[Чобаны улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1335-1357}}}}}} :[[Жалайрын улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1335-1432}}}}}} :[[Умард Юань Улс|Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1368-1691}}}}}} :[[Хар Дэлийн Хант Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1383-1513}}}}}} :[[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1399-1634}}}}}} :[[Аргуны улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1479-1599}}}}}} :[[Халимагийн хант улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1630-1731}}}}}} :[[Хотгойдын хант улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|XVI-XII}}}}}} :[[Хошуудын хант улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1640s-1717}}}}}} :[[Зүүнгарын Хаант Улс|Зүүнгар]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1634-1758}}}}}} :[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1911-1924}}}}}} :[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1924–1992}}}}}} :[[Монгол Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1992-одоо үе}}}}}} <!-- BELOW CONTENT --> | belowstyle = border-top: 1px solid #aaa; | below = }}<noinclude> [[en:History of the Mongols]] </noinclude> a76sqla5kllc1bwxyrzvrftfarouxxc 706887 706886 2022-07-31T19:54:01Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki {{Sidebar with collapsible lists | name = Монголчуудын түүх | title = [[Монголын түүх|Монголчуудын түүх]] | image = [[File:Mongolian flag.png|100px]] | expanded = {{{expanded|}}} | bodystyle = width: 21em <!-- ABOVE CONTENT --> | abovestyle = font-size:smaller; | above = {{flatlist| [[Монгол түүхийн он дараалал|Он дараалал]]{{·}}[[:Ангилал:Монголын түүх|Түүх]]{{·}}[[Монгол хэлний бүлэг|Хэл]] [[Монголчууд|Монгол үндэстэн]]{{·}}[[Монгол хаад|Удирдагчид]]{{·}}[[Монгол ноёдын цол хэргэм|Цол хэргэм]] }} <!-- LISTS --> | listtitlestyle = color:#000000; background: #eeeeee; text-align:center; | liststyle = text-align:left; | list1name = age1 | list1title = [[Монгол улсууд|Улсууд]] | list1 = :[[Хүннү улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|209 BC–93 AD}}}}}} :[[Сяньби]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|93-234}}}}}} :[[Юэбань]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|160-490}}}}}} :[[Тоба Вэй]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|386-585}}}}}} :[[Нирун улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|330-555}}}}}} :[[Тугухунь]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|285-670}}}}}} :[[Хидан Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|907-1125}}}}}} :[[Хар Хидан]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1125–1221}}}}}} :[[Дундад зууны монгол аймгууд|Монгол ханлигууд]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|IX-X}}}}}} :[[Хэрэйд|Хэрэйдийн ханлиг]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|X-1203}}}}}} :[[Татар|Татарын ханлиг]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|IX-X}}}}}} :[[Найман|Найманы ханлиг]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|-1204}}}}}} :[[Мэргид|Мэргидийн ханлиг]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|XI-XII}}}}}} :[[Хамаг Монгол]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|X-1206}}}}}} :[[Их Монгол Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1206-1368}}}}}} :[[Юань Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1271-1368}}}}}} :[[Цагаадайн Улс|Цагаадайн Хаант Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1225-1340s}}}}}} :[[Моголистан]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1346-1462}}}}}} :[[Алтан Орд]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1240-1502}}}}}} :[[Ил Хаант Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1256-1335}}}}}} :[[Чобаны улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1335-1357}}}}}} :[[Жалайрын улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1335-1432}}}}}} :[[Умард Юань Улс|Дөчин Дөрвөн хоёр]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1368-1691}}}}}} :[[Хар Дэлийн Хант Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1383-1513}}}}}} :[[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1399-1634}}}}}} :[[Аргуны улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1479-1599}}}}}} :[[Халимагийн хант улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1630-1731}}}}}} :[[Хотгойдын хант улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|XVI-XII}}}}}} :[[Хошуудын хант улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1640s-1717}}}}}} :[[Зүүнгарын Хаант Улс|Зүүнгар]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1634-1758}}}}}} :[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1911-1924}}}}}} :[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1924–1992}}}}}} :[[Монгол Улс]] {{align|right|{{small|{{color|#000000|1992-одоо үе}}}}}} <!-- BELOW CONTENT --> | belowstyle = border-top: 1px solid #aaa; | below = }}<noinclude> [[en:History of the Mongols]] </noinclude> 3nhtv8pjk4q878jhjcze12d2aypflvg 0 54848 706918 706768 2022-07-31T21:41:04Z Бмхүн 59031 /* Их хаан Монголд эргэн ирсэн нь */ wikitext text/x-wiki {| border="1" cellpadding="2" style="float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;" | align="center" colspan="2" style="line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;" | <span style="font-size:1.5em">'''Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠳᠥᠴᠢᠨ<br /> ᠳᠥᠷᠪᠡᠨ<br /> ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠤᠨ<br /> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span> <br /><span style="font-size:1.5em">'''Умард Юань'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠤᠮᠠᠷᠠᠳᠤ<br /> ᠶᠤᠸᠠᠨ}}</span> |- align="center" colspan="2" style="background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;" | Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс газрын зураг |- | colspan="2" align="center" style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[File:Mongolia XVII.png|center|365px|Монгол Улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Цаг тооны хэлхээс'''<br />'''1368—1691 он''' |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%" |+ | | |- | width="45%" align="left" valign="top" |[[Юань улс|←]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]] [[Юань улс|Даян Их Монгол Улс]] | align="right" | | align="right" | [[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]<br />[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Монгол Манжийн эрхшээлд]] [[File:Flag of China (1889–1912).svg|25px]][[Чин улс|→]]<br />[[Хар Дэлийн хант улс|Хар Дэлийн Хант Улс]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Хар Дэлийн хант улс|→]] |} |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Үндсэн хууль|Хууль цааз]]''' | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Их Засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]], [[Манж хэл|манж]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нийслэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Шанду]] (1368–1369)<br />[[Инчан]] (1369–1370)<br />[[Хархорум]] (1371–1388) |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн хэлбэр]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''<br />– 1368–1370 он<br />– 1370–1378 он<br />– 1378–1388 он<br />– 1389–1392 он<br />– 1480–1517 он<br />– 1603–1634 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хаан]] ([[Алтан ураг|алтан ургаас сонгоно]])<br /> [[Тогоонтөмөр хаан]]<br /> [[Аюушридар хаан]]<br /> [[Төгстөмөр хаан]]<br /> [[Зоригт хаан]]<br /> [[Батмөнх Даян хаан]]<br /> [[Лигдэн хаан]] <small>(''[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|бүрэн жагсаалтыг үзэх]]'')</small> |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''<br />– 1550 он<ref>Rein Taagepera (September 1997). "Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia". International Studies Quarterly 41 (3): 475–504.</ref> | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />5.000.000&nbsp;км² |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Түүхэн он'''<br />– 1368 он<br />– 1388 он<br />– 1483–1510 он<br />– 1634 он<br />– 1691 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />[[Юань улс|Юань Улс]] мөхөв<br />[[Төгстөмөр хаан]] алагдсан<br />[[Батмөнх Даян хаан|Даян хаан]] [[Монголчууд]]ыг дахин нэгтгэв<br />Сүүлчийн [[хаан]] [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] нас барав<br />[[Долоннуурын чуулган]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Улсын нутаг дэвсгэрт өнөөдөр''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | {{MNG}}, {{CHN}}, {{KAZ}}, {{RUS|Ziel=Оросын Холбооны Улс}}ын хэсэг |} '''Монгол Улс''' нь Юань гүрний дараа 1368-1691 он хүртэл оршин тогтнож байсан монголчуудын улс өөр өөр нэртэй байдаг. 1388 он хүртэл "'''Их Юань'''" нэрийг хэрэглэж байсан ба бусад үед '''Дөчин Дөрвөн хоёр''' буюу бүрнээрээ '''Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс''' (дөчин түмэн Монгол, дөрвөн түмэн Ойрад гэх үгнээс товчлон ингэж хэрэглэж байж) гэсэн албан ёсны нэртэй байжээ, харин [[Эсэн тайш]] хаан болсны дараа Их Юань гэж нэрлэгдэх болсон. Үүнийг Хятадыг захирч байсан Юань улсаас ялгахын тулд түүхчид "'''Умард Юань'''" гэж нэрлэдэг.<ref>[https://books.google.com/books?id=itKyDwAAQBAJ&pg=PA47&source=gbs_toc_r&cad=3#v=onepage&q&f=false In the Shadow of the Mongol Empire: Ming China and Eurasia (October 2019) by David M. Robinson]</ref> Мөн түүхийн судалгааны ном зохиолуудад энэ үеийг ''«Бага хаадын үеийн Монгол»'', ''«Улс төрийн бутралын үеийн Монгол»'', ''«14-17-р зууны Монгол»'' гэж нэрлэдэг. 14-17-р зууны Монголын түүхэн сурвалж номнуудад "дөчин дөрвөн хоёр" гэж бичсэн байдаг тул "Дөчин дөрвөн хоёр" гэж бас нэрлэдэг.<ref>[https://www.academia.edu/12644461/Монгол_улсын_түүх_3_р_боть Монгол улсын түүх-3-р боть]</ref> 14-р зуунаас 1691 он хүртэл Монголын ноёд хоорондоо байнга хагаралдан тэмцэлдэж байлдаж байсан учир энэ үеийг улс төрийн бутралын үе гэдэг байна. Коммунист түүхийн шинжлэх ухааны үзлээр [[wiktionary:феодализм|феодализм]]ын буюу дундад зууны хамжлагат ёсны хөгжил тодорхой шатанд хүрмэгц хаад ноёд ийнхүү эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэж эхэлдэг бөгөөд үүгээр тухайн улсын феодализмын үе төгсч [[капитализм]]д буюу хөрөнгөтний нийгэмд шилжин ордог ажээ. ==Их хаан Монголд эргэн ирсэн нь == {{Загвар:Монголын түүх}} [[Тогоонтөмөр хаан]]ы үед Монголын байлдан дагуулагчид [[Хятад]], [[Монгол нутаг|Монгол]] болон бусад Азийн орнуудын ард түмнийг ихээр дарангуйлснаас тэдний амьдрал хэцүү болж, бослого хөдөлгөөн ихээр гарах болсон. Өдрөөс өдөрт хүчээ авсан бослого хөдөлгөөн нь Хятадад төвлөрсөн байсан [[Юань гүрэн|Юань гүрний]] төрийн ноёрхлыг түлхэн унагасан байна. Юань гүрний сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр бараа бологч сайд, ноёд, торгон цэргээ дагуулан 1368 онд Монголдоо эргэж иржээ. Мингийн арми тэдгээрийг хөөж Монголд ялалт байгуулсан ч гэсэн Монголыг эзлэж чадсангүй. Гэлээ ч гэсэн 1380 онд Хархорум болон бусад Монголын хотуудыг сүйтгэжээ. Мөн Монголчуудын соёлын дэвшил хөгжлийг устгаж, Монголчууд XVI-XVII зууны сэргэн мандалт хүртлээ Их Монгол улсын өмнөх нүүдэлчин амьдрал руугаа эргэн оржээ. Өмнөхөөс ялгаатай нэг гол зүйл нь овгийн зохион байгуулалт биш, отог буюу газар нутгийн байршлын зохион байгуулалттай амьдрах болжээ. Минд хотуудаа сүйтгүүлэн шатаалгасны улмаас монгол ноёд дахиж хот барилгүй нүүдэллэн амьдрах болсон бололтой. Энэ нь дайсны довтолгооноос хамгаалах ач холбогдолтой байсан ба дайсан довтолсон тохиолдлолд хүн, мал, эд хөрөнгөө аваад хойд зүгт Сибирь рүү холдон нүүдэг байв. Ийнхүү монголчууд нүүдэллэн амьдарч ухрах, довтлох аль аль аргуудыг хэрэглэж байсан тул Хятадын Мин улс Монголыг бүхэлд эзэлж чадаагүй юм. 1368 онд Тогоонтөмөр хаан, өвөг дээдсийнхээ байгуулсан уугуул нийслэл Дайду хотоос зугатан гарч, эх монгол нутагтаа ирснээр Монгол улсын түүх шинээр эхлэв. [[Тогоонтөмөр хаан]]ы ахмад хүү [[Аюушридар]] 1370 онд [[Хархорум]] хотноо нийслэн сууж, улсаа “Ар Юань” буюу “Умард Юань” хэмээн нэрийдсэн байна. Ингэж нэрлэсэн нь цаанаа учиртай байв. Жу овогтны Мин төрд авагдсан Их Юан улсыг дахин сэргээх бодлогыг [[Билэгт хаан]] гол зорилгоо болгожээ. Энэ зорилт хэдийгээр биелээгүй ч Төв Азийн элгэнд язгуур монголын төрт улс уг хэвээр оршин тогтнож эхэлжээ. Монгол улс эхэндээ Хятадыг эргүүлж эзлэх зорилготой дайтаж байсан ч 14-р зууны сүүлээс Хятадад уугуул нутгаа алдаж эхэлсэн тул Хятадын эдийн засгийн хавчлага хяхлага, Монголын хүчийг бутарган доройтуулах үйл ажиллагааг нь зогсоох болон хилээ хамгаалах зорилготой цэрэг, улс төрийн бодлогийг 17-р зуун хүртэл явуулжээ. Тэр үед Монголын хил өмнүүрээ Цагаан хэрэм, зүүн биедээ усны гурван зүрчид буюу манж нартай хиллэж, зүүн өмнөд тал нь Ляо-дунгийн хойгийг эзэлж, [[Бохайн тэнгис]]ээр Номхон далайд тулж байв. 1380-1410-аад оны хооронд Хятадын [[Мин улс]]ын (1368-1644) цэрэг Монгол улсыг удаа дараа довтолж, дээрэмдэн өвөлжөө билчээрийг шатаахын зэрэгцээ Мингийн засгийн газраас Монголчуудыг өөр хороондоо эвдрэн хямрах бодлогыг идэвхтэй явуулж байсан 14-р зуун 15-р зуунд Монголын улс төр туйлын донсолгоотой байв. 1388 онд [[Төгстөмөр]] [[Буйр нуур]]ын ойролцоо Мин улсын жанжин Лань Люй-гийн удирдсан цэрэгтэй тулалдаж, ялагджээ. Хархорумын зүг одох замд нь [[Туул гол]]ын орчимд түүний түшмэл [[Есүдэр]] гэгч довтлон цохьжээ. Есүдэрийн цэрэг Төгстөмөрийг гүйцэж очоод түүнийг хөвгүүний нь хамт хороожээ.<ref>Далай Ч., Монголын түүх (1260-1388), гутгаар дэвтэр, УБ., 1992</ref> 1388-1408 онд Есүдэр, Энх, Элбэг, Гүнтөмөр, Гуйлич таван хаадууд суусан. Эд нар цөм янз бүрийн хүний гарт амь үрэгджээ. Монгол байн байн Хятад руу довтолж, тэр нь дотоодын ноёдод дарамт болж, эзэнт улсын улс төрийн бутрал улам хүчтэй болоход нөлөөлсөн байна. 1450-иад онд ойрдын [[Эсэн тайш]] бүх монголыг нэгэн удаа нэгтгэж өөрөө хаан ширээнд суусан боловч алтан ургийн ноёдын эсэргүүцэлтэй тулгарч 1455 онд алагдсанаар Монгол улс дахин задарч, хүчирхэг вассал ноёдын эзэмшилд хуваагджээ. Ноёд хааны захиргаанаас гарч, бие даахыг хичээн, эрх мэдэл, газар нутгийн төлөө тэмцэлдэж эхэлснээр хоорондоо эв эегүй болж, энэ нь бутралд хүргэсэн байна. Энэхүү бутрал нь 300 орчим жил үргэлжлэн Монголчууд болон [[Монгол]] орныг туйлдуулсан. Энэ хооронд (1368-1634 онд) Монгол улсын төрийг 22 хаан солигдон барьсан ч тэдний олонх нь хорлогдож, цаг бусаар хорвоог орхижээ. Хятад руу довтлох нь нэгд тэнд үлдсэн монголчуудаа чөлөөлөх хоёрт Хятадыг дахин эзлэх зорилготой байв. Дундад зууны монгол сурвалжуудад Тогоонтөмөр 40 түмэн монголоос 6 түмэнг (Халх, Өвөр Монголын 6 түмэн) авч гарав гэсэн байдаг ч ихэнх монголчууд уулаасаа Монголдоо байсан бололтой. Харин Хятадад 250,000-с<ref>Ч.Далайн "Хятад дахь монголчууд"</ref> доошгүй монголчууд Хятадын хойд, төв, өмнөд хэсгээр байсан нь нилээд нь алагдаж үлдсэн нь Минд дагаар ороход хүрчээ. Юань улсад нийтдээ 1,5 саяаас доошгүй монголчууд байсан бололтой. Энэ үед Хятадын хаан монголчуудыг нутагт нь буцаахгүй байх, устгах тушаал гаргажээ. Юннань зэрэг өмнөд мужуудад байсан монголчууд болон Юаний лал цэргүүд хамтран Хятадтай байлдсан ч давуу хүчинд дийлдэн ялагдав. 1382 онд Лян ван [[Басалаварми]]гийн цэрэг Мин гүрэнд ялагдаж [[Хунъү|Жу Юаньжан]] Юньнанийг Хятадад нэгтгэв. Бууж өгсөн монгол цэргүүд нэгэнт гэр бүлтэйгээ хамт нутаг буцаж чадаагүй тул Хятадын армийн бүрэлдэхүүнд орж Монголын эсрэг байлдах болов. 1388 онд [[Ляодун хойг|Ляодун]]ий урианхайн [[Нагачу]] ноён олон мянган цэргийнхээ хамт Минд бууж өгсөнөөр Монгол улс зүүн өмнөд нутгаа алджээ. Хятад Өмнөд Монголыг бүхэлд нь эзэлсэн ч Монгол улс Өмнөд Монголыг 15-р зуунд эргүүлэн авчээ. Хятадад 15-р зууны дунд хүртэл монгол сургууль ажилладаг, монгол хэлээр ном гаргадаг байсан байсан ба тэд яваандаа уусан алга болсон бололтой. Тэднээс үлдсэн цөөн тооны хүмүүс нь [[Сычуань]], [[Юньнань]] мужийн монголчууд болно. 1550-иад онд [[Түмэдийн Алтан хан]] Бээжинг довтлоход Мин улс монгол гаралтай цэргүүдийг түүний эсрэг тулалдуулсан байна. Эдгээр хүмүүс хавлага хяхалтаас болгоомжилж нэрээ хятад болгон өөрчилж өөрсдийн гарлаа хэдэн зуун жилийн турш нууж иржээ. 1950-иад оноос хойш тэдний зарим хэсэг нь монгол гэдгээ батлахын тулд нилээдгүй хөрөнгө зарж шүүхээр хөөцөлдсөний эцэст Хятадын засгийн газраас монгол гэдгийг нь хүлээн зөвшөөрчээ. ==Ойрадуудын хүчирхэгжилт== “Алтан товч”-ийн мэдээ ёсоор Элбэг хааны өөрийн дүү Дүүрэнтөмөрийн эхнэрийг Өлзийтгуа гэдгийг хатан болгож авсаны гайгаар Ойрадын нэгэн захирагч Хуха Таюугийн хүү Өгчи Хашхи, Махмуд нар 10 түмэн монголоос дөрвийг нь салгаж тусгаарлан “дөрвөн ойрад” болсон. Эх сурвалжуудад Тогоонтөмөр хаан 40 түмэн монголын 10 түмнийг авч ирсэн. Түүний дөрвөн түмэн нь ойрадууд гэж бичсэн байдаг. 1393 онд үхсэн [[Дөрвөн Ойрад]]ын ноён болох [[Мөнхтөмөр]]ийн гурван хүү Махмуд, Тайчин, Батболд нар Монголын хаанд захирагдахгүйгээ зарлажээ. Мин улсын шинэ хуанди Юн Лэ Монголчуудыг хямралд оруулахын тулд 1409 онд тэдгээр 3 тэргүүлэгчид цол хэргэм шагнасан байна. Үүнд дургүйцсэн Монголын хаан Буяншир 1409 онд Мингийн элчийг алж Ойрадтай байлдсан боловч ялагдаж Ойрадыг харяанаасаа бүрмөсөн гаргасан. Ийнхүү хүч нь суларсаныг ашиглан Юн лэ хаан биеэр цэрэг авч Монголд ирж Буянширийг бут цохиж түүнийг ойрадын нэг удирдагч Махмудаар алуулжээ. Махмуд Элбэгийн хүү Дэлбэгийг хаан болгон өөрөө тайш болж улсыг захирч эхэлсэн. Ийнхүү Ойрад хүчирхэг болсон учраас 1413 онд Минь улс Зүүн Монголын Аругтайд ван цол өгч дараа жил нь түүнтэй хүч хавсран Ойрадуудыг алба өгөөгүй гэдгээр шалтаглан довтлож Махмудын цэргийг хиар цохьжээ. Дэлбэг ч удалгүй 1415 онд өөд болж хаан ширээг Хэрнүүд овгийн Батболд, Өгчи хашхи нар авч баруун, зүүн монголоор нь хуваан хэсэг хугацаанд захиран суужээ. Тэдний гол түшиг тулгуур нь торгуудын Тайпин байсан ба эх сурвалжуудад тэд алтан ургийнхан биш тул “Эсхи хаад”-ын үе гэж бичигддэг. Гэвч тэднийг бусад ноёдууд дэмжээгүйн улмаас 1422 онд Хасарын удмын Хорчины Адай хаан болж Дөрвөн Ойрадыг бут цохижээ. 1418 онд Тогоон тайш Ойрадыг удирдахаар боллоо. Тэрээр бүх Монголыг нэгтгэж Тайсуныг хаан болгоод өөрөө тайши (шадар сайд) нь болжээ. Түүний дараа хүү Эсэн тайш нь хятадтай дайтахаар болж байсан ч Тайсун хаан эсэргүүцэж больжээ. Тайсун хаан 1451 онд алагдснаар өөрийгөө хаанаар зарлажээ. Эсэн тайши Моголистантай байнга дайтаж байсан ба 1455 онд бослого гаргагчдад алагджээ. ==Монголын нэгдмэл байдал сэргэсэн нь== [[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|300px|Монгол орон 14-17-р зуунд: Монгол улс, [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]] [[Файл:Mongolia XVII.png|thumb|300px|Монгол улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] Монголыг дахин нэгтгэж чадсан хүн бол Чингис хааны удам [[Батмөнх Даян хаан]] юм. Бутралын үеийн Монголын хамгийн хүчирхэг байсан үе нь Батмөнхийн үе бөгөөд энэ үед Хятад улс Монголд алба барьж байв. 1470-аад оноос [[Батмөнх Даян хаан]] монгол аймгуудыг нэгтгэж XVI зууны эх гэхэд хүчирхэг нэгдсэн төрийг тогтоож чаджээ. Энэхүү нэгдэл нь 1630-аад оныг хүртэл тогтвортой байснаар Монгол улсын соёл, эдийн засаг эрчимтэй хөгжжээ. Түүний өмнө хаан байсан Мандуул нь хүүгүй байсан тул бага хатан Мандухай Батмөнхтэй сууж түүний нэрээр улсыг захирч байжээ. Монгол судар бичигт: "[[Тогоонтөмөр хаан]]аас хойш хэд хэдэн хаадын үе тасарч явахад" [[Мандухай хатан]] Мандуул хааны дүү, Баянмөнх жононгийн 7 настай өнчин хүү Батмөнхийг Монголын нөлөө бүхий ноёдтой хамтран 1470 онд хаан ширээнд өргөмжилж, "Даяарыг эзлэх болтугай" хэмээн даян хаан цол олгожээ. Монгол улсыг нэгтгэх эрх ашгийн үүднээс [[Мандухай]] бага залуу Батмөнхийн хатан болсон. Батмөнх даян хааны төр барьж байх эхний үед улс төрийн үйл ажжиллагаанд Мандухай сэцэн хатны үүрэг их байсан. Тухайлбал: Мандухай Монгол ноёдын саланги, бутархай байдлыг арилгахын тулд Дөрвөн Ойрадыг дагуулан нэгтгэхийг чухалд үзэн өөрийн биеэр цэрэглэн дайрч хааны захиргаанд оруулсан байна. [[Батмөнх Даян хаан|Батмөнх хаан]]ы үйл ажиллагаа нь: * Монголын нутаг дэвсгэрийг хураан захирах * Төрийн нэгдлийг хангахад чиглэгдсэн байсан. Батмөнхийг төр барьж байх үед биеэ дааж орших гэсэн ноёдын эсэргүүцэл ихээр гарч байсан ч тэдгээрийг цаг тухайд нь дарж байсан байна. Батмөнх хаан Монголыг нэгтгэн захирахдаа дараах шинэчлэлийн бодлогыг явуулсан. * Алтан ургийнхны байр суурийг бэхжүүлэх * Эзэлсэн газраа өөрийн хөвгүүддээ хуваарилан өгөх гэх мэт. Эзэмшил нутгаа хөвгүүддээ хувь болгон таслан өгсөн нь Монголын үйлвэрлэх хүчинд эерэгээр нөлөөлжээ. Малчид эзэн ноёны тодорхой нутагт нүүдэллэж, мал аж ахуйг хөтлөх шинэ арга барил нэвтэрч, ноёнд ноогдуулах алба нарийн болж, улсын санг нэмэгдүүлж байжээ. Батмөнх даян хаан 1470 - 1517 онд Монголын төрийг барьснаар олон жил үргэлжилсэн феодалын хямрал дажин, гадаадын довтолгоо дайралтыг зогсоосон байна. Батмөнх халх түмний эзэн байгаад зогсоогүй бараг бүх Монголыг нэгтгэн захирсан их хаан билээ. Монголчууд нэгэн хааны эрхэнд орж захирагдах болсон нь Монголыг тусгаар тогтнох байдлыг бэхжүүлж, үйлдвэрлэх хүчний хөгжилд түлхэц болсон. Мандухай нь Ойрадыг цохин Монголыг нэгтгэж чадсан ч Батмөнх нас барсны дараа Монгол буцаад өмнөх хэвэндээ оржээ. XVI зууны үед Монгол нь [[Мандухай]] хатны үр удмууд дунд Халх, Цахар, Түмэд зэргээр хуваагджээ. Даян хааны ач нараас Барсболд жононгийн хүү Алтан (1507-1582) хэдийгээр хаан ор залгаагүй боловч ихэд хүчирхэгжиж их хаанаас хан цол хүртжээ. Тэрээр Хятадад олон удаа довтолж, 1550 онд Бээжин хотыг бүсэлж байв. Аргагүй байдалд орсон Мин улсын эрх баригчид хилийн боомтоо нээхийг зөвшөөрч буулт хийж байж Монгол цэргийг буцаасан байна. Алтан хан 1557 онд Хөх хотыг байгуулжээ. Тэрээр 1577 онд Төвдөд очиж Төвдийн Дээд лам Содномжамцтай уулзан Бурханы шашинд оржээ. Алтан хан Содномжамц ламд анх Далай лам гэдэг цолыг өгчээ. Энэ үед бас Халхын Автай сайн хан ч гэсэн Далай ламтай уулзахаар очжээ. Ингэснээр Монголын ихэнх том толгой ноёд Бурханы шашинд орж Монголын овог аймгуудын дунд Бурханы шашны Шар Малгайтны урсгал эрчимтэй дэлгэрэв. Автай хан 1585 онд хуучнаар ХарХорум хотын нутаг дэвсгэрийн орчимд [[Эрдэнэ зуу хийд|Эрдэнэ Зуу хийдийг]] байгуулжээ. XV-XVI зууны эхэн үе бол монголын соёл урлагийн хөгжил дэвшил сэргэн мандалтын үе юм. Энэ хөгжлийн үед архитектур, торгон зээгт наамал, мартан, [[Нагтан|нагтан шүтээн зурагнууд]] болон сийлбэрүүлд илүү хөгжсөн юм. Өргөмөл хүү [[Зая бандид Намхайжамц]] монголын үсэг тод бичгийг зохиосон юм. Халхын Бурханы шашны тэргүүн Анхдугаар Богд [[Занабазар]] Монголын ардын урлагийн сор болсон алдарт хорин нэгэн дарь эхийн баримлаа урлан бүтээсэн юм. Түүний уран бүтээлийн оргилууд нь Цагаан Дарь Эх болон Ногоон Дарь Эхийн баримлууд юм. Энэхүү уран бүтээлүүдээрээ монголын үзэсгэлэнт бүсгүйн төрхийг илэрхийлж өгчээ. Цагаан Дарь Эхийн зүүн мөрөн дээр лянхуа цэцэг байдаг бөгөөд midteend дэлбээлж буй лянхуй байдаг юм. Харин Ногоон Дарьт байдаг лянхуа цэцэг нь аль хэдийн дэлбээлчихсэн байдаг бөгөөд тун үзэсгэлэнтэй бүсгүйн дүрийн гаргажээ. Тэрээр өөрийн үзэсгэлэнт төрх байдалд сэтгэл хангалуун байдаг аж. Тэрээр бясалгалаас сэрж буй байдалтай лянхуа цэцгийн суудал дээр баруун хөлөө доошлуулан хүүхдээ хөхөөрөө хооллосон байдалтай суудаг. Олон олон сүм дуган Занабазарын төслөөр хэрэгжиж бүтээгдсэн байдаг. Тэрээр монголын соёмбо үсгийг зохиожээ. 14-17-р зууны Монгол улс нь Хүн, Сяньби, Жужан, Их Монгол улсаас нэг онцлог ялгаатай байсан нь өрнө, умар талдаа монголын алтан ургийн хаадын эзэгнэл нутгаар хиллэж байсанд оршино. 15-р зуунд Монголын баруун талд [[Сибирийн ханлиг]] (15-р зуунаас-1598 он) байгуулагдан хиллэх болсон бөгөөд урьд нь Алтан Ордод харъяалагдаж байсан нутаг Сибирийн ханлигийн бүрэлдэхүүнд орсон бол Сибирийн ханлиг 16-р зууны сүүлээр Орост цохигдон хүч нь суларсан үеэс газар нутаг нь [[Казахын Хант Улс]], [[Дөрвөн Ойрад]]ын хилд оржээ. XVI-XVII зууны үед [[Хотгойд]]ын Алтан ханы улс оршин тогтнож байсан. Хотгойдын Алтан ханы улсын хойд хил [[Красноярск]] хот, өмнөд хил нь Алтайн нурууны зүүн хэсэгт хүрч байсан бөгөөд тэд Тува, [[Енисейн киргиз]]үүдийг нэг хэсэг захирч байв. Ойрад, хотгойдууд Баруун Монголд ноёрхохын төлөө тэмцэлдэн хотгойдууд ойрадуудыг баруун тийш шахсан боловч 17-р зуунд хотгойдын хүч буурч Красноярск хавийн нутаг ойрдын захиргаанд оржээ.<ref>[http://sonin.mn/news/easy-page/48520 Краснояркаас Монгол цэргийн булш илрүүлэв] (2015-09-29) Оросын Шинжлэх ухааны академийн археологичид Красноярын хязгаарын Унюк уулнаас XVII зууны үеийн Монгол суурин илрүүлжээ. Суурингийн ойролцоох гурван булшийг малтан судлах ажил эхэлсэн аж. Археологичид нэгдүгээр булшнаас 350 гаруй жилийн тэртээх хуяг, махир сэлэм олсон байна. Унюк уулын малтлагыг хийсэн археологичид эдгээр булшийг ойролцоогоор 1650-аад оны үед холбогдох монгол цэргийн оршуулга болов уу гэсэн таамаглалыг дэвшүүлжээ. Красноярын хязгаар нь XVII зууны үед Монголын газар нутагт хамаарч байсан ба хожим оросууд түрж нутаглах болсон юм байна. Малтлага энэ улирал дуустал үргэлжлэх ба XVII зууны үеийн монголчуудын угсаатны зүйн судалгаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулах олдворууд илэрсэн ажээ. Х.Эрдэнэ Эх сурвалж: "Монголын үнэн" сонин</ref> ==Засаг захиргааны зохион байгуулалт== Монгол энэ үед Алтайн нуруунаас баруун тийш орших Баруун Монгол буюу [[Дөрвөн Ойрад]], түүнээс зүүн тийш орших Зүүн Монгол гэсэн 2 хэсэгт хуваагджээ. Зүүн Монгол нь баруун 3 түмэн, зүүн 3 түмэн нийт 6 түмэнтэй байсан бол Ойрад буюу Баруун Монгол 4 түмэнтэй байв. *Зүүн түмэн: Халх, Цахар, Урианхай *Баруун түмэн: Түмэд, Ордос, Юншээбү [[Урианхай]] түмэн Өвөр Монголын зүүн урд нутаг, [[Ляонин]] мужид, ([[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манжийн үе]]ийн [[Зуу-Удын чуулган]]), [[Цахар]] түмэн Урианхайн хойно одоогийн Өвөр Монголын [[Шилийн Гол аймаг]]т, [[Юншээбүү]] түмэн [[Түмэд]], Цахарын дунд, [[Хаалган]] (Жанчхүү) хотын зүүн хойно, хойд талаар, [[Ордос]] түмэн [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] урд эрэг буюу [[Ордосын тохой]]д, Түмэд түмэн [[Хөх хот]] орчимд байв. Юншээбү [[харчин]]тай ижилсэн сууж мөн адил харчин гэгдэх болж байв. [[Халх]] түмний баруун хэсэгт [[баяд]], [[хотгойд]], зүүн хэсэгт [[барга]] нар ордог байв. Цахар түмний хойд хэсэгт [[урад]], [[муумянган]], [[дөрвөн хүүхэд]] ([[зүүн дөрвөд]]), [[авга]], [[авга нар]], [[үзэмчин]], [[хуучид]] зэрэг аймаг амьдарч байв. Цахарыг харьяанд [[Их Хянганы нуруу]]ы зүүн, зүүн урд талаар байсан [[хорчин]], [[дагуур]], [[жарууд]], [[жалайд]], [[горлос]], [[аохан]] (ухуань), [[найман]], [[баарин]], [[хишигтэн]], [[онгуд]] нар бүрэлдүүлдэг байсан байна. Хожим [[Манж Чин гүрэн]] 1636 онд Өвөр Монголыг бүрэн эзэлж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг Шилийн голын, Жирмийн, Зостын, Хөлөнбуйрын, Зуу-Удийн, Улаанцавын чуулган хэмээн нэрлэж, эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос (Зуу-Уд), [[Алшаа аймаг]] бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> [[Файл:Mongolia 1600-1680.svg|thumb|300px|1600-1680 оны үед Монгол]] Дөрвөн Ойрадын нутаг Увс нуур, Алтайн нуруу, [[Шинжаан]]ы хойд хэсэг, [[Казахстан]]ы зүүн хэсгээр байв. [[Хошууд]] Ойрадын нутгийн баруун өмнө талд ([[Хами]] орчим буюу Шинжааны зүүн хэсэгт), [[Цорос]], [[Өөлд]] хоёр [[Или мөрөн|Или мөрний]] эхэнд, Торгууд [[Тарвагатайн нуруу]]нд, [[Дөрвөд]], баяд хоёр хамгийн хойно [[Зайсан нуур]] орчимд [[Эрчис мөрөн|Эрчис мөрний]] эхээр нутаглаж байв. 14-17-р зууны үед одоогийн монгол үндэстний байршил, газар нутгийн хил, монгол гэсэн үзэл үндсэндээ тогтвортой болж тогтсон байсан ч 17-р зууны үеэс харийн түрэмгийлэлд өртөн тэр үеэс монголчуудын тоо цөөрч газар нутгаа алдан нутгаасаа шахагдахад хүрчээ. Энэ үед халх, өвөр монголчууд, буриадуудын байршил ерөнхийдөө тогтвортой байсан бол ойрадын хил хамгийн их өөрчлөгджээ. Буриадууд голчлон Байгаль нуурын баруун талаар [[Ангар мөрөн|Ангар]] мөрнөөс Монголын хил хүртэлх нутагт байсан бололтой бөгөөд 17-р зууныг хүртэл Байгалийн зүүн талаар байсан буриадуудын талаар бага мэдээлэл үлджээ. ==Харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцэл== === Өмнөд Монгол Манжид эзлэгдсэн нь === 16-р зууны сүүлээр дорно зүгт манж нар хүчирхэгжиж, хөрш монгол аймгуудтай ураг барилдах замаар өөртөө татаж эхэлсэн нь Монголын тусгаар тогтнолд аюул занал учруулав. Монгол улсын сүүлчийн хаан Лигдэн энэ аюулыг ухаарч сөрөн тэмцсэн боловч бусад ноёдын дэмжлэгийг авч чадалгүй 1634 онд тэнгэрт халив. ===Буриад Орост эзлэгдсэн нь=== {{See also|Сэлэнгийн суурингийн бүслэлт|Үдийн суурингийн бүслэлт|Ильиний слободагийн бүслэлт}} Оросын хаант улс хүчирхэгжихийн хэрээр газар нутгаа тэлж өргөжүүлэх түрэмгий бодлого хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. [[Орос]]ын баруун талд хүчирхэг хөршүүд байснаас уламжлан дундад зууны үед газар нутгаа тэлж чадаагүй бөгөөд зөвхөн Их Петр хааны шинэчлэлийн үр дүнд шинэчилсэн армийн хүчээр түрэмгий дайнуудыг хийсэн байна. Баруун талын хүчирхэг хөршийн эсрэг биш харин зүүн талын нүүдэлчдийн сул талыг анзаарсан оросууд өөрсдийн галт зэвсгийн давуу тал, хүний нөөцөд түшиглэн түрэмгийллийг ээлж дараалан шатлан өргөжүүлэх аргаар гүйцэтгэсэн. Эхний шатанд хүчээр сул Сибирийн ханлигийг бут цохин газар нутгийг нь эзэлсэний дараа Зүүнгарын хүчирхэг хаант улстай шууд хил залгах болсон ба [[Красноярск]]ийн чиглэлд хйисэн түрэмгийлэл нь [[Зүүнгар]]ын цэргийн хүчтэй хэд хэдэн удаагийн тулалдаанаар ялагдсан тул зогссон байна. Харин зүүнгарын харъяатуудын хойгуур тайгын отог овгуудын нутгийг эзлэн дорно зүг ахисаар [[Байгал нуур]] хавийн [[буриад]]уудын нутагт буюу Монгол улсын хойд хилд тулж иржээ. Орост хийгдэж буй газрын зурганд бутралын үеийн Өвөр Монгол, Зүүнгарын хилийг зөв зурдаг боловч 14-17-р зууны Монголын газрын зурганд өмнөд [[Сибирь|Сибирийг]] оруулалгүй зурдагаас орос иргэд тухайн үед Монголын хил өмнөд Сибирийг хамарч байсныг мэддэггүй байна. {| |[[Зураг:Mongol 17-r zuun.jpeg|right|thumb|100px|Монгол 17-р зуун]] |[[Файл:Монгол 17-р зуунд.jpg|right|thumb|100px|Монгол 17-р зуунд]] |[[File:Russia 1533-1896.gif|right|thumb|100px|1533-1896 оны Оросын байлдан дагуулал]] |[[Файл:Баруун Сибирь 16-17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Баруун Сибирь 16-17-р зуун]] |[[Файл:Монголчуудад шатаагдан сүйрсэн Орос суурин 17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Сүйрсэн орос суурин. Сэргээн зурсан нь]] |- |[[Файл:Баруун Сибирь дэх орос бэхлэлтүүд 16-17-р зуун.gif|right|thumb|100px|Баруун Сибирь дэх орос бэхлэлтүүд 16-17-р зуун]] |[[Файл:Төв Сибирьт оросын бэхлэлтүүд байгуулагдсан нь XVII.gif|right|thumb|100px|Төв Сибирьт оросын бэхлэлтүүд байгуулагдсан нь]] |[[Файл:Алс Дорнод Орост эзлэгдсэн нь XVII.jpg|right|thumb|100px|Алс Дорнод Орост эзлэгдсэн нь XVII]] |[[Файл:Siberia XVI-XVII.jpg|right|thumb|100px|Сибирь XVI-XVII зуун]] |[[Файл:Сибирь Орост эзлэгдсэн нь 16-17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Сибирь Орост эзлэгдсэн нь 16-17-р зуун]] |} Оросууд 1620-иод онд баруун буриадуудын нутгийн зах [[Зүлгэ]], [[Ангар мөрөн]]д тулж иржээ. Энэ үед буриадууд олон овогт хуваагдсан, маш тархай бутархай амьдардаг байв. Монголд өөр хоорондын тэмцэл хүчтэй явагдаж байсан тул буриадууд зөвхөн өөрсдийн хүчээр оросуудын эсрэг тэмцэх шаардлагатай болжээ. Оросууд гал зэвсэг ашиглан, бэхлэлт барьж бэхжин, буриадуудын эхнэр, хүүхдийг хядах, олзлон аваачих зэргээр алхам алхамаар урагшилсаар Байгаль нуурын хоёр талаар буриад монголчуудын нутагт гүн орсон аж. Буриадын зарим овгууд хүчинд автан тэдний эрхшээлд орж, алба төлж эхэлсэн бол зарим нь Монгол нутаг руу зугтах болжээ. Гэвч тухайн үед Монгол нутагт үймээн самуун ихтэй байсан тул тэдгээр нүүдэлчид эргэж нүүх болсон байна. Зүлгэ мөрнийг өгсөж ирсэн оросууд Верхоленск бэхлэлтийг барьжээ. Тэдэнд Онгой сэсэн, Ойлонго бөө тэргүүтэй абзай овгийнхон эеийг хичээн анх оросуудад алба барих болжээ. Харин эхиридийн шоно овгийнхон оросуудын эсрэг эрс тэмцэж эхэлсэн болно. 1628 онд Петр Бекетовын хасаг цэргүүд Ангар мөрнийг өгсөн ирж бэхлэлт барин, Ока голын буриадуудаас алба авч эхэлжээ. 1631 онд буриадууд Братскийн бэхлэлтийг довтолж шатаасан байна. 1641 оны 04-р сарын 30-нд буриадуудын тэмцлийн томоохон удирдагч эхиридийн буур аймгийн тэргүүн Шэбшэй баатар тулалдаанд амь үрэгдсэнээр оросууд давамгайлж эхэлжээ. 1640 онд Максим Перфильев Витим голоор дамжин Байгалийн зүүн талд гарчээ. 1645 онд Василий Колесников тэргүүтэй орос хасаг цэрэг Байгаль нуурыг гатлан Сэлэнгэ мөрний адагт гарч ирсэн боловч бэхжиж чадалгүй буцсан байна. 1646 онд дахин оролдлого хийж, Дээд Ангарын адагт бэхлэлт барьжээ. 1645 онд 2000 гаруй буриадууд Зүлгэ мөрний эрэгт баригдсан Верхоленскийн бэхлэлтийг гурван удаа довтолжээ. 1647 онд Енисейскээс илгээгдсэн Похабов тэргүүтэй цэргүүд Байгалийг гатлан ирж Үд, Сэлэнгэ мөрний хавиар ирэн буриадуудтай тулалдсан хэдий ч эрхшээлдээ оруулж чадалгүй 70 гаруй эхнэр, хүүхдийг олзлон авчээ. Буцах замдаа Байгалийн өмнө этгээдэд Култукийн бэхлэлтийг барьжээ. 1648 онд Похабовт туслуулахаар Иван Галкин тэргүүтэй 60 цэрэг илгээжээ. Иван Галкин Баргажин адагт бэхлэлт барин Баргажин, Сэлэнгэ, Хёлго голоорх буриадуудыг довтолж эхэлжээ. 1654 онд Братскийн бэхлэлтээс урагш Балаганы бэхлэлтийг барив. 1658, 1696 онуудад мөн оросуудын эсрэг бослого гарсан хэдий ч төдийлөн амжилт олсонгүй. 1661 онд Иркут голын эрэгт оросууд бэхлэлт цайз барьж эхэлсэн бөгөөд энэ нь 1686 онд Эрхүү хот болон өргөжжээ. 1665 онд Нэршүү болон Сэлэнгийн, 1666 онд Үдийн бэхлэлтүүдийг барьжээ. 1675 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэд 30 гаруй хашаа байшин, 200 гаруй оросууд оршин суух болж. Энэхүү бэхлэлтээс гурав хоногийн газарт Түшээт ханы чулуун өргөө байжээ. Ийнхүү Халхын хойд хязгаарыг оросууд эзэлж дууссан энэ үед л Халхын хан нар оросуудын эсрэг тэмцэх оролдлого хийж эхэлжээ. Хойд халхын томоохон овог болох табангууд нартай тулснаар оросууд хүчиндээ эрдэх нь багассан байна. 1682 оноос табангууд нар Сэлэнгэ, Үдийн бэхлэлтийн орчим ирж малыг туун одох, оросуудыг зодох зэргээр авирлах болсон тухай Иван Власов хэмээгч бичжээ. 1684 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэд Очирой ханы элч ирж, өөрсдийн албат буриад нарыг чөлөөлөхийг оросуудаас шаарджээ. 1685 онд Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүслэн хаасан байна. 1687 онд Очирой ханы цэрэг Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүсэлсэн хэдий ч ялагдал хүлээжээ. Энэ үед [[Манж Чин улс]]тай хилийн хэлэлцээр хийхээр 2000 цэрэгтэй явж байсан Федор Головин энэ тэмцэлд хүч хавсран табангуудын тайш Сэрэн-Сэкулайг бут цохижээ. Мөн бусад Монголын тайш нарыг Сэлэнгэ, Үд, Ильины замд тулалдаж ялжээ. 1688 онд Түшээт ханы дүү Шигшид баатар Хотгойдын Гэндэн баатрын дүүгийн хамт цэрэг хөдөлгөж Үд гол дахь орос бэхлэлтийг дайрч байв. 1688 онд Хёлго гол дээр табангуудын цэргийг Головин ялж табангуудын тайш зургаан зайсан, 30 шүүлэнгэ, 1200 гаруй өрх айлын хамт Оросод дагаар оржээ. 1689 онд удаа дараа ялагдал хүлээсэн табангуудын тайш нар Оросын харьяат болох гэрээ хийж, алба төлөх болжээ. Гэвч табангууд нар Оросын дарлалаас зугтан Монгол нутгийн гүн рүү нүүж одсон боловч 1718-1722 онуудад эргэн иржээ. 1689 оны 08-р сарын 25-нд Нэршүүд Федор Головин Манжийн элчтэй уулзан Эргүнэ мөрнөөс зүүн тийш нутгийн хилийг тогтжээ. Харин 1727 оны 08-р сарын 20-нд Хиагт хотоос холгүй [[Буур гол]]ын эрэг дээр Оросын талаас Савва Рагузинский, Манжийн талаас Халхын Түшээт хан уулзаж [[Буурын гэрээ]] гэгчийг байгуулжээ. Энэ гэрээгээр [[Хиагт]]аас баруун тийш [[Енисей]] мөрний эх хүртэл, зүүн тийш Нэршүүгийн гэрээгээр тогтсон хил хүртэлх нутгийн хилийг тогтжээ. Ийнхүү хойд монголчууд бусад монголчуудаасаа таслагдан буриад хэмээх нэгэн нэрэн дор нэгдэх үйл явц эрчимжсэн байна. 1570-аад онд Оросын эзэнт гүрний Ермак хэмээгч оргодол Уралыг даван зугтаж, 600-гаад хүнтэй бүлэг байгуулан Тобол хотыг эзлэн, гэмээ наманчилж Иван хаандаа өргөн барьснаар Монгол гүрний хоймроор Оросын колоничлолын гар орж ирээд түйвээхийн эхлэл боллоо. 1630-аад онд Оросын засгийн газраас бэлтгэн илгээсэн колоничлогчид Байгаль далайн баруун эрэгт ирж нутгийн монголчуудтай цус асгаруулсан байлдаан хийлээ. Тэр тухай Оросын судлаачид бичихдээ "Ангарыг өгссөн цаашдын довтолгоон ихэд саатсан нь ангарын харгиа зэрэг байгалийн саадаас шалтгаалсан төдийгүй ихэнхдээ Ангарын эхэнд оршин суудаг монгол аймгийн буриад буюу "братские люди" хэмээгчдийн шаргуу эсэргүүцлээс шалтгаалсан юм. 1631 онд тэднийг эзлэх зорилгоор байгуулсан Братскийн (Буриадын-Д.Б) бэхлэлт цайз нэг бус удаа аюулд орж байсны дотор 1635 онд бүх гарнизон хядагдаж, зөвхөн 1936 онд оросын захиргааг сэргээж байлаа. Цаашдаа Ангарын эхэнд оршин суугчдыг дагуулах үйл явц тасралтгүй тэмцэлтэй тулгарч үргэлжилсээр тэдний олонхийг өмнө зүг халх монгол руу нь түрэн шахсанаар дууслаа. Ангарын эхэнд бэхжихийн тулд Братскийн цайзаас урагш 1654 онд Балаганы бэхлэлт байгуулав. Түүнээс 2 жилийн өмнө Похабов Эрхүү гол Ангарт цутгах газар өвөлжөө байгуулсанаар Ангар-Окийн буриадуудыг эзлэх үйл явц дуусав" гэжээ. Буриадыг эзлэх анхны цэрэгжүүлсэн экспедицийг 1623 онд Ждан Козлов, Василий Лодыгин, Ананий Ивановоор толгойлуулан явуулж, цаашид ээлжлэн зүтгэсээр 1628 онд Яков Хрипуновоор толгойлуулсан эзлэн түрэмгийлэгчид анхны дайн хийж "эмс, охид, хүүхдийг олзлон " аваачаад, мөн онд Петр Бекетовынхон 40 буриадыг алж яргалсанаар колонийн байлдан дагуулалт эхэлсэн юм. 1641 оны 4 дүгээр сарын 30-нд Эхирисийн Шэвшэй баатар тулалдаанд алагдсанаар колоничлогчид Эхирис, булгадыг байлдаанд ялах боломж олсоныг түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг. 1645 онд Зүлхийн эхирисүүд бослого гарган татвар төлөхөөс татгалзаж, түүнийг дарахаар явуулсан А.Бедаревын зэвсэгт отрядтай 50-аас доошгүй хүнтэйгээр өдөржин тулалдсан түүх нь буриадыг колончилсон үйлс цусан мөртэй байсны баримт юм. Энэ үед Монгол улс дотоодын хямрал, Манжийн түрэлтэд сульдан хойд хязгаараа өмгөөлөх чадвар мөхөс байсан бөгөөд 1667 онд Зүүн гарын Сэнгэ тайж Красноярскийн бэхлэлтийг эзлэн колончилогчдод заналхийлж, 1669-70 онд Дайхан тайжийн монголчууд 15 мянган цэргээр Нерчийг эзлэн буриадуудыг хураан буцааж, 1674 онд Тавнангийн Гэгээн тайж цэрэглэн хөдөлж байв. 1684 онд Эрхүүд Очир-сайн ханы элч илгээж, Эрхүүгийн буриадууд монголын иргэд болохыг тайлбарлан хэлэлцээ хийхэд "Танай монголын Очир сайн хан манай их эзний эртний албат буриадуудаас татвар авна гэдэг ухаан санаанд багтамгүй" хэмээн дээрэлхээд элчийг хөөж буцаасан билээ. 1688 онд Баатар хун тайжийнхан 4 мянган цэргээр Уд хот болон сэлэнгийн хотыг дайрч байх үед Галдан бошигт Түшээт ханыг довтолсоноор монголын цэрэг нутаг буцаж. буриад нутгаа Орос гүрний колончилолоос өмгөөлөх хүч мөхсөн билээ. Оросууд үүнийг нь ашиглан 1688 оны 9 дүгээр сарын 16-нд тавнангуудыг довтолж 200 хүнийг алж, олон хүнийг мал хөрөнгөтэй нь олзолсон юм. Ойрад болон Халхын хооронд байлдаан болж, манжууд халхыг дагуулан эзэлсэн нь буриад түмэн харийн эзлэгчдийг эсэргүүцэх үндсийг таслаад зогсоогүй манжийн дарлал, дотоодын дайны хүнд дарамтад дургүйцсэн монголчууд умард зүг нүүж, Оросын харъяат болох нөхцлийг бүрдүүлж байлаа. Ийнхүү 1680-аад оны сүүлчээс эхлэн Алтай, Хангайн уулсаар нутаглаж байсан Атаган, Ашабагад. Сонгоол, Үзөөн, Юншөөбү, Өөлд, Сартуул, Хатагин овгийнхон хойшоо нүүж Орост дагаар оржээ. Үүний нэг баримт нь эдүгээ Монгол Улсын иргэн 84 настай Ш. Тэрбиш гуайд хадгалагдан буй ХҮIII зууны үеийн гар бичмэл "Туршихи-ийн намтар" билээ. Тэнд өгүүлэхдээ, "Ашабагад яст Байбилгэ омогийн Туршихи Молхааны эрт төрсөн газар хэмээвээс Алтай, Хангай газраас Сайн ханы албат бөгөөд тэр орноос Бошигт ханд гахай жилийн өвлийн дунд сард цэрэг мордоод Бошигтын хоёр (хэсэг) цэргийг нь довтлоод чинагшид Бошигтод очиж дүрвээж орхиод хоол хүнс тасалдан буцаж иртэл хойт хулгана жилд Бошигт цэрэглэн биднийг довтолсон босгуулагсан... 1686 онд Их дээд император Цагаан хаанд залбиран ирж, Эрхүү хотноо айлтган мэдүүлж энэ их далайн хойтод Худайн гол хэмээх нутагт суусаар..." гэхчилэн өгүүлжээ. 1690-ээд онд Түшээт ханы Охин тайжийнхан Сэлэнгийн тавнангуудтай нийлж, 1722 онд Сэцэн ханы Ээж гүнжийн албат болгож Түшээт ханаас өгсөн гурван тавнангийн отог Онон голын Биндэръяа нутгаасаа Хэнтийн хөвчийг нэвтлэн зугтаж Хёлго, Цөхийн голд суурьшсан юм. Монгол улс манжид дагаар орж, Галдан бошигт ялагдсаны дараа Орос, Манж гүрнүүд шууд хиллэж, хилийг тогтоох асуудал Монгол төрийн мэдлээс давж, 1727-28 оны Буурын хэлэлцээр гэгчээр буриадыг өгөөд зогсоогүй. Халхын бүрэлдэхүүнд орж байсан хатагин, салжиудын хойт үзүүрийг сартуулын хамт таслан Орост өгсөн юм. Ийнхүү "буриад" гэдэг нэр нэгэн овог ястны нэр байснаа эртний өвөг монголын олон овог, аймгаас бүрдсэн нэгдэхүүний ерөнхий нэр болж === Халх Монгол Манжид эзлэгдсэн нь === {{Гол|Халх-Ойрадын дайн|Зүүнгар-Чин улсын дайн}} Халхын ноёд 1688 он хүртэл алдсан нутгаа эргүүлэн авахын төлөө [[Оросын Холбооны Улс|Оростой]] дайтсаар байжээ. 1639 онд шашны тэргүүнээр Занабазарыг өргөмжлөхдөө түүнд зориулж Өргөөг байгуулж өгчээ. Энэ нь чухамдаа нийслэлийг Хархорумаас шилжүүлэн Өргөөг нийслэлээ болгож, шарын шашин, улс төрийн төв болгосон үйл явдал байлаа. Халх, Ойрадын ноёд 1640 оны чуулганаар Монголыг шашны хүчээр нэгтгэн харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцэхээр зорьж халх, ойрад гаралтай Занабазарыг шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Занабазар 1680-аад онд Халх, Ойрадыг эвлэрүүлэхээр "Жанлавцогзол" номоо бүтээжээ. Лигдэн хааны хүү Эжээ Хонгороос хойш Халхыг хан цолтой ноёд буюу Түшээт хан, Цэцэн хан, Засагт Хан гурав толгойлон харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцсээр байсан тул эн үеийн Монгол улсыг 1635 онд биш 1691 он хүртэл оршин тогтносон гэж үзэж болох юм. Бутралын үеийн Халхыг Халхын ханлиг, Халхын хант улс гэж нэрлэдэг ба Халхын удирдагчид бүх Монголыг удирдаж байсан ч 17-р зууны дунд үе гэхэд захиргаанд нь байсан Ойрад, Буриад, Өвөр Монгол бүгд захиргаанаас нь гарч зөвхөн Халхын нутаг л тэдний захиргаанд үлджээ. Чахундорж 1688 онд Галданг довтлох хүртэл Манжид дагаар орох бодолгүй байсаныг Манжийн хааны хэлсэн үг гэрчилдэг. Тэрээр галт зэвсэгтэй Оростой Буриадыг буцааж авахын төлөө олонтоо дайтсан ч цөөн хэдэн ялалт байгуулжээ. Чахундорж Галдангийн дүүг алсан нь Галдан Халхад довтлох шалтгаан болсон юм. Галдан довтлохын өмнө 1000 лам тагнуулыг Халхад илгээн Галдан ер бусын хувилгаан хүн тул эсэргүүцэн тэмцэх нь үр дүнгүй, халхын хүн ардад аюул учируулахгүй хэмээн ухуулжээ. Зүүнгарын довтолгоонд сандарсан халхуудын нилээд хэсэг нь Өвөр Монгол руу дүрвэж харин Буриад руу дүрвэсэн хэсгийнх нь нилээд нь тэндээ үлдэж буриадуудтай холилджээ. Галданг Засагт хан дэмжиж байсан ч нас барсан байна. Галдан Цэцэн ханд захиа илгээн та надад дагах эсэх өөрөө мэд, дагахгүй ч байсан болно гэж хэлүүлсэн байдаг бөгөөд харин Чахундорж, Занабазар хоёрыг өөрт нь тушаан өгөхийг Манжаас шаардаж байв. Занабазар эвийн хүчээр Монголын нэгдлийг сэргээхийг зорьж байсан бол Галдан цэргийн хүчээр Монголыг нэгтгэх нь зөв зам гэж үзэж байсан бөгөөд түүнийгээ биелүүлэхийн тулд хангалттай цэрэг, эдийн засгийн хүчтэй болохыг зорьж байв. Галдан Казахстан, Киргиз, Уйгур зэрэг Төв Азийн орнууд, чухал худалдааны замуудыг эзэлсэний дараа хэдэн арван сая хүнтэй Хятадыг эзэлсэн Манжийн хүчтэй тулахад бэлэн болсон байна. Чахундорж Манжтай харилцаж Оростой дайтаж байсан бол Галдан Оростой харилцаа тогтоож Манжаас Монголыг чөлөөлөхийг зорьж байв. Ийм ч учираас Чахундоржид нэгэнт дайтаж байсан Орост дагах бодол огт байсангүй. Галдан Цэвээнравданд Зүүнгарын төрийн эрхийг алдсаны дараа Оросоос зэр зэвсэг авахыг оролдсон ч эхэн үедээ Галданг дэмжиж байсан Орос шинэ хаан Цэвээнравданг дэмжин элчээ илгээсэн бөгөөд мөн манж нар ч Цэвээнравданг дэмжин элч илгээжээ. Учир нь Зүүнгарын хүч бутран хуваагдах нь Халхыг эзлэхийг зорьж байсан Манж, Буриадыг эзлэхийг зорьж байсан Орос хоёрт ашигтай байв. Галдан өвөр монголчуудад хандан "Та бүхэн эртний өвгөдийн нэрийг гутаан бусдын боол болж үүрд дарлагдахыг хүлээлгүй миний их цэргийг угтан ирж, нийт хүч нэгэн сэтгэлээр улс гэрийг батлан сахиваас зохино. Бидний Монголчууд эрт урьдаас ( Манж-Хятадыг ) ээлжлэн эзэлж хүчирхэг идэрхэг байсаныг та бүхэн цөм мэдмой" гэсэн захиа илгээж тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг уриалж байсан ба зарим Өвөр Монгол ноёд түүнийг дэмжин хүнс, бусад бараа илгээж байв. Мөн [[Моголистан]]ы зарим ноёд түүнийг дэмжиж байв. Төвдүүд мөн түүнийг дэмжин зөвлөгөө өгч байсан ч Галдан дан ганц Төвдийн ятгалга, саналыг дагах бус өөрийн гэсэн зорилгоор үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Төвдүүд нэгэнт тулан ирсэн манжийн түрэмгийллийг зогсоохын тулд Монголыг халхавч болгон ашиглахыг зорьж байсан гэж одоо үзэх болжээ. Зүүнгарын дараагийн хаад Монголыг чөлөөлөхөөр тулдалдаж байсан бөгөөд тэд Халхийн ард иргэдэн хандан захиа илгээж байв. Занабазарын шийдвэрээр Халх Манжид дагаар орох шийдвэр гаргасан байдаг ч түүнд өөр бодол байсаныг түүний үг гэрчилдэг. Тухайлбал тэр "мандах төрийг (Орос) дагаснаас мөхөх төрийг (Манж) дагасан нь дээр", " Манж 200 жилийн унахад Монгол тусгаар тогтноно" гэж хэлсэн байдаг. 1712 онд Энх-Амгалан хаан ойрадуудыг хядах шийдвэр гаргахад Энх-Амгаланы лам багш болсон Занабазар болиулж байв. Хожим нь өндөр настай болсон Занабазар Бээжинд нас баржээ. Ийнхүү 1630-1691 оны хооронд Өмнөд Монгол ба Халхын засаг ноёд удаа дараа Манжид бууж өгснөөр 1691 он гэхэд Ойрдын холбооноос бусад Монгол ханлиг, ванлигууд бүгд [[Манж Чин улс]]ад дагаар орж, Монгол улс бүхэлдээ Манжид дагаар оржээ. Аюушридараас [[Лигдэн хутагт хаан]] хүртэл 21 хаан үе залгамжилж 323 жил Монгол улс (Зүүнгар бүрмөсөн унах хүртэл 390 жил) оршин тогножээ. ==14-17-р зууны соёл== Энэ үед холбогдох зохиолууд бол [[Гэсэр]], [[Хув Нагварал]], [[Убаши]] Хун тайжийн тууж, [[Жангар]] юм. 14-16-р зуунаас үлдсэн монгол ном байдаггүй учир энэ үеийг монголын түүхийн харанхуй үе гэдэг бөгөөд 14-17-р зуун, манжийн үеийг тодруулахад хэрэглэж байгаа халх, ойрад, өвөр монголын түүхэн сурвалжууд 17-19-р зууны үед зохиогджээ. 18-19-р зуунд Монголын эрдэм шинжлэх ухааны төв нь Өвөр Монгол руу шилжиж тэндээс олон эрдэмтэд мэргэд төрөн гарч зохиол бүтээлээ туурвиж байсан юм. Мөн буриадууд өөрсдйин хэл аялгуун дээр ном бичиж байв. [[File:Buddhist sects.png|thumb|Важраяна буюу төвдийн шарын шашин Монгол, Төвдөд, махаяна урсгал Хятад, Солонгос, Япон, Вьетнамд, теравада урсгал ЗӨА-д тархжээ.]] ==14-17-р зууны нийгэм, эдийн засаг== Улс төрийн бутрал нь түүхэн хөгжлийн тодорхой нэгэн үе бөгөөд улс бүхэнд урт богино хугацаагаар үргэлжилдэг.Энэ нь монголд 14-17р зууны үедтохиож 300 орчим жил үргэлжилсэн. ==Мөн үзэх == *[[Монголын түүх]] *[[Их Монгол Улс]] *[[Юань гүрэн]] *[[Казахстаны түүх]] *[[Оросын түүх]] *[[Хятадын түүх]] ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр.jpg|Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр Файл:Төв Ази 3.jpg|Төв Ази Файл:Европ , Ази физик газарзүйн атлас.jpg|Европ , Ази физик газарзүйн атлас Файл:1500 on.jpg|1500 он Файл:Их, Бага Хянган, Яблоны нуруу, Становын нуруу, Алданы өндөрлөг, Верхояны нуруу.jpg|[[Их Хянган]], [[Бага Хянган]] Файл:Ази 1415 он.gif|Ази 1415 он Файл:Ази1500он.gif|Ази 1500 он Файл:Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе.jpg|Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе Файл:Мин XVI-XVII зууны эх.jpg|Мин XVI-XVII зууны эх File:Mongolia 1500 AD.jpg|1500 он Файл:Монгол-Хятадын дайн 14-р зууны эх.gif|Монгол-Хятадын дайн 14-р зууны эх Файл:1500 он 3.png|1500 он Файл:1530 он.png|1530 он Файл:Монгол, Хятадын хил 1600 он.jpg|Монгол, Хятадын хил 1600 он Файл:1648 он.jpg|1648 он File:Mongol and Oirat.png|Монгол, Дөрвөн Ойрд. Япон зураг Файл:Map-Qing Dynasty 1616-en.jpg|Монгол, Дөрвөн Ойрад, Төвд, Моголистан, Мин 1616 он Файл:Map-Qing Dynasty 1689-en.jpg|Монгол, Зүүнгар, Хошуудын хант улс, Манж 1689 он </gallery> == Эшлэл == {{Reflist}} ==Гадаад холбоос == *[http://data.sur.mn/3aa18fb5-581a-4c47-99aa-65cfb7047165.pdf Монголын түүх 3-р боть 2003 он] *[http://www.slideshare.net/enkhbaatarerdenebat/mongol-ulsiin-tvvh-iii-2003 Монголын түүх 2003] * [http://puje.blog.gogo.mn/read/entry58885 Хув нагваралын тууж] *[http://maylo.blogmn.net/97183/ih-yuan-guren-muhsunuus-hoishih-dain-tulaan.html Их Юан гүрэн мөхсөнөөс хойших дайн тулаан] *[http://www.scc.msuac.edu.mn/uploads/file/722797-20131112.pdf Монголын улс төрийн бутрал] *[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000029/st028.shtml Всемирная история. Том 4. (1958 год): Монголия в XVI - первой половине XVII в] *[http://www.rulit.net/author/boyarshinova-z-ya/naselenie-zapadnoj-sibiri-do-nachala-russkoj-kolonizacii-get-249674.html Население Западной Сибири до начала русской колонизации- татах линк] *[http://it.wikipedia.org/wiki/File:Tribes_and_first_Russian_settlements_in_Asia_in_16th_and_17th_century.jpg 16-р зууны сүүл болон 17-р зууны Оросын байлдан дагуулал (газрын зураг)] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Юань улс]] |он=1368-1691 |албан_тушаал= Монгол Улс |дараа=[[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]]<br/>[[Манж Чин улс]] }} {{s-end}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Умард Юань Улс| ]] [[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:15-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:16-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Бага хаадын монгол улс| ]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх| ]] ie0qypytfc0c1u28lw42qqncm38w0ie 706935 706918 2022-08-01T00:11:48Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 үзэх wikitext text/x-wiki {| border="1" cellpadding="2" style="float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;" | align="center" colspan="2" style="line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;" | <span style="font-size:1.5em">'''Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠳᠥᠴᠢᠨ<br /> ᠳᠥᠷᠪᠡᠨ<br /> ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠤᠨ<br /> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span> <br /><span style="font-size:1.5em">'''Умард Юань'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠤᠮᠠᠷᠠᠳᠤ<br /> ᠶᠤᠸᠠᠨ}}</span> |- align="center" colspan="2" style="background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;" | Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс газрын зураг |- | colspan="2" align="center" style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[File:Mongolia XVII.png|center|365px|Монгол Улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Цаг тооны хэлхээс'''<br />'''1368—1691 он''' |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%" |+ | | |- | width="45%" align="left" valign="top" |[[Юань улс|←]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]] [[Юань улс|Даян Их Монгол Улс]] | align="right" | | align="right" | [[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]<br />[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Монгол Манжийн эрхшээлд]] [[File:Flag of China (1889–1912).svg|25px]][[Чин улс|→]]<br />[[Хар Дэлийн хант улс|Хар Дэлийн Хант Улс]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Хар Дэлийн хант улс|→]] |} |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Үндсэн хууль|Хууль цааз]]''' | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Их Засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]], [[Манж хэл|манж]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нийслэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Шанду]] (1368–1369)<br />[[Инчан]] (1369–1370)<br />[[Хархорум]] (1371–1388) |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн хэлбэр]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''<br />– 1368–1370 он<br />– 1370–1378 он<br />– 1378–1388 он<br />– 1389–1392 он<br />– 1480–1517 он<br />– 1603–1634 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хаан]] ([[Алтан ураг|алтан ургаас сонгоно]])<br /> [[Тогоонтөмөр хаан]]<br /> [[Аюушридар хаан]]<br /> [[Төгстөмөр хаан]]<br /> [[Зоригт хаан]]<br /> [[Батмөнх Даян хаан]]<br /> [[Лигдэн хаан]] <small>(''[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|бүрэн жагсаалтыг үзэх]]'')</small> |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''<br />– 1550 он<ref>Rein Taagepera (September 1997). "Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia". International Studies Quarterly 41 (3): 475–504.</ref> | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />5.000.000&nbsp;км² |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Түүхэн он'''<br />– 1368 он<br />– 1388 он<br />– 1483–1510 он<br />– 1634 он<br />– 1691 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />[[Юань улс|Юань Улс]] мөхөв<br />[[Төгстөмөр хаан]] алагдсан<br />[[Батмөнх Даян хаан|Даян хаан]] [[Монголчууд]]ыг дахин нэгтгэв<br />Сүүлчийн [[хаан]] [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] нас барав<br />[[Долоннуурын чуулган]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Улсын нутаг дэвсгэрт өнөөдөр''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | {{MNG}}, {{CHN}}, {{KAZ}}, {{RUS|Ziel=Оросын Холбооны Улс}}ын хэсэг |} '''Монгол Улс''' нь Юань гүрний дараа 1368-1691 он хүртэл оршин тогтнож байсан монголчуудын улс өөр өөр нэртэй байдаг. 1388 он хүртэл "'''Их Юань'''" нэрийг хэрэглэж байсан ба бусад үед '''Дөчин Дөрвөн хоёр''' буюу бүрнээрээ '''Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс''' (дөчин түмэн Монгол, дөрвөн түмэн Ойрад гэх үгнээс товчлон ингэж хэрэглэж байж) гэсэн албан ёсны нэртэй байжээ, харин [[Эсэн тайш]] хаан болсны дараа Их Юань гэж нэрлэгдэх болсон. Үүнийг Хятадыг захирч байсан Юань улсаас ялгахын тулд түүхчид "'''Умард Юань'''" гэж нэрлэдэг.<ref>[https://books.google.com/books?id=itKyDwAAQBAJ&pg=PA47&source=gbs_toc_r&cad=3#v=onepage&q&f=false In the Shadow of the Mongol Empire: Ming China and Eurasia (October 2019) by David M. Robinson]</ref> Мөн түүхийн судалгааны ном зохиолуудад энэ үеийг ''«Бага хаадын үеийн Монгол»'', ''«Улс төрийн бутралын үеийн Монгол»'', ''«14-17-р зууны Монгол»'' гэж нэрлэдэг. 14-17-р зууны Монголын түүхэн сурвалж номнуудад "дөчин дөрвөн хоёр" гэж бичсэн байдаг тул "Дөчин дөрвөн хоёр" гэж бас нэрлэдэг.<ref>[https://www.academia.edu/12644461/Монгол_улсын_түүх_3_р_боть Монгол улсын түүх-3-р боть]</ref> 14-р зуунаас 1691 он хүртэл Монголын ноёд хоорондоо байнга хагаралдан тэмцэлдэж байлдаж байсан учир энэ үеийг улс төрийн бутралын үе гэдэг байна. Коммунист түүхийн шинжлэх ухааны үзлээр [[wiktionary:феодализм|феодализм]]ын буюу дундад зууны хамжлагат ёсны хөгжил тодорхой шатанд хүрмэгц хаад ноёд ийнхүү эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэж эхэлдэг бөгөөд үүгээр тухайн улсын феодализмын үе төгсч [[капитализм]]д буюу хөрөнгөтний нийгэмд шилжин ордог ажээ. ==Их хаан Монголд эргэн ирсэн нь == {{Загвар:Монголын түүх}} [[Тогоонтөмөр хаан]]ы үед Монголын байлдан дагуулагчид [[Хятад]], [[Монгол нутаг|Монгол]] болон бусад Азийн орнуудын ард түмнийг ихээр дарангуйлснаас тэдний амьдрал хэцүү болж, бослого хөдөлгөөн ихээр гарах болсон. Өдрөөс өдөрт хүчээ авсан бослого хөдөлгөөн нь Хятадад төвлөрсөн байсан [[Юань гүрэн|Юань гүрний]] төрийн ноёрхлыг түлхэн унагасан байна. Юань гүрний сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр бараа бологч сайд, ноёд, торгон цэргээ дагуулан 1368 онд Монголдоо эргэж иржээ. Мингийн арми тэдгээрийг хөөж Монголд ялалт байгуулсан ч гэсэн Монголыг эзлэж чадсангүй. Гэлээ ч гэсэн 1380 онд Хархорум болон бусад Монголын хотуудыг сүйтгэжээ. Мөн Монголчуудын соёлын дэвшил хөгжлийг устгаж, Монголчууд XVI-XVII зууны сэргэн мандалт хүртлээ Их Монгол улсын өмнөх нүүдэлчин амьдрал руугаа эргэн оржээ. Өмнөхөөс ялгаатай нэг гол зүйл нь овгийн зохион байгуулалт биш, отог буюу газар нутгийн байршлын зохион байгуулалттай амьдрах болжээ. Минд хотуудаа сүйтгүүлэн шатаалгасны улмаас монгол ноёд дахиж хот барилгүй нүүдэллэн амьдрах болсон бололтой. Энэ нь дайсны довтолгооноос хамгаалах ач холбогдолтой байсан ба дайсан довтолсон тохиолдлолд хүн, мал, эд хөрөнгөө аваад хойд зүгт Сибирь рүү холдон нүүдэг байв. Ийнхүү монголчууд нүүдэллэн амьдарч ухрах, довтлох аль аль аргуудыг хэрэглэж байсан тул Хятадын Мин улс Монголыг бүхэлд эзэлж чадаагүй юм. 1368 онд Тогоонтөмөр хаан, өвөг дээдсийнхээ байгуулсан уугуул нийслэл Дайду хотоос зугатан гарч, эх монгол нутагтаа ирснээр Монгол улсын түүх шинээр эхлэв. [[Тогоонтөмөр хаан]]ы ахмад хүү [[Аюушридар]] 1370 онд [[Хархорум]] хотноо нийслэн сууж, улсаа “Ар Юань” буюу “Умард Юань” хэмээн нэрийдсэн байна. Ингэж нэрлэсэн нь цаанаа учиртай байв. Жу овогтны Мин төрд авагдсан Их Юан улсыг дахин сэргээх бодлогыг [[Билэгт хаан]] гол зорилгоо болгожээ. Энэ зорилт хэдийгээр биелээгүй ч Төв Азийн элгэнд язгуур монголын төрт улс уг хэвээр оршин тогтнож эхэлжээ. Монгол улс эхэндээ Хятадыг эргүүлж эзлэх зорилготой дайтаж байсан ч 14-р зууны сүүлээс Хятадад уугуул нутгаа алдаж эхэлсэн тул Хятадын эдийн засгийн хавчлага хяхлага, Монголын хүчийг бутарган доройтуулах үйл ажиллагааг нь зогсоох болон хилээ хамгаалах зорилготой цэрэг, улс төрийн бодлогийг 17-р зуун хүртэл явуулжээ. Тэр үед Монголын хил өмнүүрээ Цагаан хэрэм, зүүн биедээ усны гурван зүрчид буюу манж нартай хиллэж, зүүн өмнөд тал нь Ляо-дунгийн хойгийг эзэлж, [[Бохайн тэнгис]]ээр Номхон далайд тулж байв. 1380-1410-аад оны хооронд Хятадын [[Мин улс]]ын (1368-1644) цэрэг Монгол улсыг удаа дараа довтолж, дээрэмдэн өвөлжөө билчээрийг шатаахын зэрэгцээ Мингийн засгийн газраас Монголчуудыг өөр хороондоо эвдрэн хямрах бодлогыг идэвхтэй явуулж байсан 14-р зуун 15-р зуунд Монголын улс төр туйлын донсолгоотой байв. 1388 онд [[Төгстөмөр]] [[Буйр нуур]]ын ойролцоо Мин улсын жанжин Лань Люй-гийн удирдсан цэрэгтэй тулалдаж, ялагджээ. Хархорумын зүг одох замд нь [[Туул гол]]ын орчимд түүний түшмэл [[Есүдэр]] гэгч довтлон цохьжээ. Есүдэрийн цэрэг Төгстөмөрийг гүйцэж очоод түүнийг хөвгүүний нь хамт хороожээ.<ref>Далай Ч., Монголын түүх (1260-1388), гутгаар дэвтэр, УБ., 1992</ref> 1388-1408 онд Есүдэр, Энх, Элбэг, Гүнтөмөр, Гуйлич таван хаадууд суусан. Эд нар цөм янз бүрийн хүний гарт амь үрэгджээ. Монгол байн байн Хятад руу довтолж, тэр нь дотоодын ноёдод дарамт болж, эзэнт улсын улс төрийн бутрал улам хүчтэй болоход нөлөөлсөн байна. 1450-иад онд ойрдын [[Эсэн тайш]] бүх монголыг нэгэн удаа нэгтгэж өөрөө хаан ширээнд суусан боловч алтан ургийн ноёдын эсэргүүцэлтэй тулгарч 1455 онд алагдсанаар Монгол улс дахин задарч, хүчирхэг вассал ноёдын эзэмшилд хуваагджээ. Ноёд хааны захиргаанаас гарч, бие даахыг хичээн, эрх мэдэл, газар нутгийн төлөө тэмцэлдэж эхэлснээр хоорондоо эв эегүй болж, энэ нь бутралд хүргэсэн байна. Энэхүү бутрал нь 300 орчим жил үргэлжлэн Монголчууд болон [[Монгол]] орныг туйлдуулсан. Энэ хооронд (1368-1634 онд) Монгол улсын төрийг 22 хаан солигдон барьсан ч тэдний олонх нь хорлогдож, цаг бусаар хорвоог орхижээ. Хятад руу довтлох нь нэгд тэнд үлдсэн монголчуудаа чөлөөлөх хоёрт Хятадыг дахин эзлэх зорилготой байв. Дундад зууны монгол сурвалжуудад Тогоонтөмөр 40 түмэн монголоос 6 түмэнг (Халх, Өвөр Монголын 6 түмэн) авч гарав гэсэн байдаг ч ихэнх монголчууд уулаасаа Монголдоо байсан бололтой. Харин Хятадад 250,000-с<ref>Ч.Далайн "Хятад дахь монголчууд"</ref> доошгүй монголчууд Хятадын хойд, төв, өмнөд хэсгээр байсан нь нилээд нь алагдаж үлдсэн нь Минд дагаар ороход хүрчээ. Юань улсад нийтдээ 1,5 саяаас доошгүй монголчууд байсан бололтой. Энэ үед Хятадын хаан монголчуудыг нутагт нь буцаахгүй байх, устгах тушаал гаргажээ. Юннань зэрэг өмнөд мужуудад байсан монголчууд болон Юаний лал цэргүүд хамтран Хятадтай байлдсан ч давуу хүчинд дийлдэн ялагдав. 1382 онд Лян ван [[Басалаварми]]гийн цэрэг Мин гүрэнд ялагдаж [[Хунъү|Жу Юаньжан]] Юньнанийг Хятадад нэгтгэв. Бууж өгсөн монгол цэргүүд нэгэнт гэр бүлтэйгээ хамт нутаг буцаж чадаагүй тул Хятадын армийн бүрэлдэхүүнд орж Монголын эсрэг байлдах болов. 1388 онд [[Ляодун хойг|Ляодун]]ий урианхайн [[Нагачу]] ноён олон мянган цэргийнхээ хамт Минд бууж өгсөнөөр Монгол улс зүүн өмнөд нутгаа алджээ. Хятад Өмнөд Монголыг бүхэлд нь эзэлсэн ч Монгол улс Өмнөд Монголыг 15-р зуунд эргүүлэн авчээ. Хятадад 15-р зууны дунд хүртэл монгол сургууль ажилладаг, монгол хэлээр ном гаргадаг байсан байсан ба тэд яваандаа уусан алга болсон бололтой. Тэднээс үлдсэн цөөн тооны хүмүүс нь [[Сычуань]], [[Юньнань]] мужийн монголчууд болно. 1550-иад онд [[Түмэдийн Алтан хан]] Бээжинг довтлоход Мин улс монгол гаралтай цэргүүдийг түүний эсрэг тулалдуулсан байна. Эдгээр хүмүүс хавлага хяхалтаас болгоомжилж нэрээ хятад болгон өөрчилж өөрсдийн гарлаа хэдэн зуун жилийн турш нууж иржээ. 1950-иад оноос хойш тэдний зарим хэсэг нь монгол гэдгээ батлахын тулд нилээдгүй хөрөнгө зарж шүүхээр хөөцөлдсөний эцэст Хятадын засгийн газраас монгол гэдгийг нь хүлээн зөвшөөрчээ. ==Ойрадуудын хүчирхэгжилт== “Алтан товч”-ийн мэдээ ёсоор Элбэг хааны өөрийн дүү Дүүрэнтөмөрийн эхнэрийг Өлзийтгуа гэдгийг хатан болгож авсаны гайгаар Ойрадын нэгэн захирагч Хуха Таюугийн хүү Өгчи Хашхи, Махмуд нар 10 түмэн монголоос дөрвийг нь салгаж тусгаарлан “дөрвөн ойрад” болсон. Эх сурвалжуудад Тогоонтөмөр хаан 40 түмэн монголын 10 түмнийг авч ирсэн. Түүний дөрвөн түмэн нь ойрадууд гэж бичсэн байдаг. 1393 онд үхсэн [[Дөрвөн Ойрад]]ын ноён болох [[Мөнхтөмөр]]ийн гурван хүү Махмуд, Тайчин, Батболд нар Монголын хаанд захирагдахгүйгээ зарлажээ. Мин улсын шинэ хуанди Юн Лэ Монголчуудыг хямралд оруулахын тулд 1409 онд тэдгээр 3 тэргүүлэгчид цол хэргэм шагнасан байна. Үүнд дургүйцсэн Монголын хаан Буяншир 1409 онд Мингийн элчийг алж Ойрадтай байлдсан боловч ялагдаж Ойрадыг харяанаасаа бүрмөсөн гаргасан. Ийнхүү хүч нь суларсаныг ашиглан Юн лэ хаан биеэр цэрэг авч Монголд ирж Буянширийг бут цохиж түүнийг ойрадын нэг удирдагч Махмудаар алуулжээ. Махмуд Элбэгийн хүү Дэлбэгийг хаан болгон өөрөө тайш болж улсыг захирч эхэлсэн. Ийнхүү Ойрад хүчирхэг болсон учраас 1413 онд Минь улс Зүүн Монголын Аругтайд ван цол өгч дараа жил нь түүнтэй хүч хавсран Ойрадуудыг алба өгөөгүй гэдгээр шалтаглан довтлож Махмудын цэргийг хиар цохьжээ. Дэлбэг ч удалгүй 1415 онд өөд болж хаан ширээг Хэрнүүд овгийн Батболд, Өгчи хашхи нар авч баруун, зүүн монголоор нь хуваан хэсэг хугацаанд захиран суужээ. Тэдний гол түшиг тулгуур нь торгуудын Тайпин байсан ба эх сурвалжуудад тэд алтан ургийнхан биш тул “Эсхи хаад”-ын үе гэж бичигддэг. Гэвч тэднийг бусад ноёдууд дэмжээгүйн улмаас 1422 онд Хасарын удмын Хорчины Адай хаан болж Дөрвөн Ойрадыг бут цохижээ. 1418 онд Тогоон тайш Ойрадыг удирдахаар боллоо. Тэрээр бүх Монголыг нэгтгэж Тайсуныг хаан болгоод өөрөө тайши (шадар сайд) нь болжээ. Түүний дараа хүү Эсэн тайш нь хятадтай дайтахаар болж байсан ч Тайсун хаан эсэргүүцэж больжээ. Тайсун хаан 1451 онд алагдснаар өөрийгөө хаанаар зарлажээ. Эсэн тайши Моголистантай байнга дайтаж байсан ба 1455 онд бослого гаргагчдад алагджээ. ==Монголын нэгдмэл байдал сэргэсэн нь== [[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|300px|Монгол орон 14-17-р зуунд: Монгол улс, [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]] [[Файл:Mongolia XVII.png|thumb|300px|Монгол улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] Монголыг дахин нэгтгэж чадсан хүн бол Чингис хааны удам [[Батмөнх Даян хаан]] юм. Бутралын үеийн Монголын хамгийн хүчирхэг байсан үе нь Батмөнхийн үе бөгөөд энэ үед Хятад улс Монголд алба барьж байв. 1470-аад оноос [[Батмөнх Даян хаан]] монгол аймгуудыг нэгтгэж XVI зууны эх гэхэд хүчирхэг нэгдсэн төрийг тогтоож чаджээ. Энэхүү нэгдэл нь 1630-аад оныг хүртэл тогтвортой байснаар Монгол улсын соёл, эдийн засаг эрчимтэй хөгжжээ. Түүний өмнө хаан байсан Мандуул нь хүүгүй байсан тул бага хатан Мандухай Батмөнхтэй сууж түүний нэрээр улсыг захирч байжээ. Монгол судар бичигт: "[[Тогоонтөмөр хаан]]аас хойш хэд хэдэн хаадын үе тасарч явахад" [[Мандухай хатан]] Мандуул хааны дүү, Баянмөнх жононгийн 7 настай өнчин хүү Батмөнхийг Монголын нөлөө бүхий ноёдтой хамтран 1470 онд хаан ширээнд өргөмжилж, "Даяарыг эзлэх болтугай" хэмээн даян хаан цол олгожээ. Монгол улсыг нэгтгэх эрх ашгийн үүднээс [[Мандухай]] бага залуу Батмөнхийн хатан болсон. Батмөнх даян хааны төр барьж байх эхний үед улс төрийн үйл ажжиллагаанд Мандухай сэцэн хатны үүрэг их байсан. Тухайлбал: Мандухай Монгол ноёдын саланги, бутархай байдлыг арилгахын тулд Дөрвөн Ойрадыг дагуулан нэгтгэхийг чухалд үзэн өөрийн биеэр цэрэглэн дайрч хааны захиргаанд оруулсан байна. [[Батмөнх Даян хаан|Батмөнх хаан]]ы үйл ажиллагаа нь: * Монголын нутаг дэвсгэрийг хураан захирах * Төрийн нэгдлийг хангахад чиглэгдсэн байсан. Батмөнхийг төр барьж байх үед биеэ дааж орших гэсэн ноёдын эсэргүүцэл ихээр гарч байсан ч тэдгээрийг цаг тухайд нь дарж байсан байна. Батмөнх хаан Монголыг нэгтгэн захирахдаа дараах шинэчлэлийн бодлогыг явуулсан. * Алтан ургийнхны байр суурийг бэхжүүлэх * Эзэлсэн газраа өөрийн хөвгүүддээ хуваарилан өгөх гэх мэт. Эзэмшил нутгаа хөвгүүддээ хувь болгон таслан өгсөн нь Монголын үйлвэрлэх хүчинд эерэгээр нөлөөлжээ. Малчид эзэн ноёны тодорхой нутагт нүүдэллэж, мал аж ахуйг хөтлөх шинэ арга барил нэвтэрч, ноёнд ноогдуулах алба нарийн болж, улсын санг нэмэгдүүлж байжээ. Батмөнх даян хаан 1470 - 1517 онд Монголын төрийг барьснаар олон жил үргэлжилсэн феодалын хямрал дажин, гадаадын довтолгоо дайралтыг зогсоосон байна. Батмөнх халх түмний эзэн байгаад зогсоогүй бараг бүх Монголыг нэгтгэн захирсан их хаан билээ. Монголчууд нэгэн хааны эрхэнд орж захирагдах болсон нь Монголыг тусгаар тогтнох байдлыг бэхжүүлж, үйлдвэрлэх хүчний хөгжилд түлхэц болсон. Мандухай нь Ойрадыг цохин Монголыг нэгтгэж чадсан ч Батмөнх нас барсны дараа Монгол буцаад өмнөх хэвэндээ оржээ. XVI зууны үед Монгол нь [[Мандухай]] хатны үр удмууд дунд Халх, Цахар, Түмэд зэргээр хуваагджээ. Даян хааны ач нараас Барсболд жононгийн хүү Алтан (1507-1582) хэдийгээр хаан ор залгаагүй боловч ихэд хүчирхэгжиж их хаанаас хан цол хүртжээ. Тэрээр Хятадад олон удаа довтолж, 1550 онд Бээжин хотыг бүсэлж байв. Аргагүй байдалд орсон Мин улсын эрх баригчид хилийн боомтоо нээхийг зөвшөөрч буулт хийж байж Монгол цэргийг буцаасан байна. Алтан хан 1557 онд Хөх хотыг байгуулжээ. Тэрээр 1577 онд Төвдөд очиж Төвдийн Дээд лам Содномжамцтай уулзан Бурханы шашинд оржээ. Алтан хан Содномжамц ламд анх Далай лам гэдэг цолыг өгчээ. Энэ үед бас Халхын Автай сайн хан ч гэсэн Далай ламтай уулзахаар очжээ. Ингэснээр Монголын ихэнх том толгой ноёд Бурханы шашинд орж Монголын овог аймгуудын дунд Бурханы шашны Шар Малгайтны урсгал эрчимтэй дэлгэрэв. Автай хан 1585 онд хуучнаар ХарХорум хотын нутаг дэвсгэрийн орчимд [[Эрдэнэ зуу хийд|Эрдэнэ Зуу хийдийг]] байгуулжээ. XV-XVI зууны эхэн үе бол монголын соёл урлагийн хөгжил дэвшил сэргэн мандалтын үе юм. Энэ хөгжлийн үед архитектур, торгон зээгт наамал, мартан, [[Нагтан|нагтан шүтээн зурагнууд]] болон сийлбэрүүлд илүү хөгжсөн юм. Өргөмөл хүү [[Зая бандид Намхайжамц]] монголын үсэг тод бичгийг зохиосон юм. Халхын Бурханы шашны тэргүүн Анхдугаар Богд [[Занабазар]] Монголын ардын урлагийн сор болсон алдарт хорин нэгэн дарь эхийн баримлаа урлан бүтээсэн юм. Түүний уран бүтээлийн оргилууд нь Цагаан Дарь Эх болон Ногоон Дарь Эхийн баримлууд юм. Энэхүү уран бүтээлүүдээрээ монголын үзэсгэлэнт бүсгүйн төрхийг илэрхийлж өгчээ. Цагаан Дарь Эхийн зүүн мөрөн дээр лянхуа цэцэг байдаг бөгөөд midteend дэлбээлж буй лянхуй байдаг юм. Харин Ногоон Дарьт байдаг лянхуа цэцэг нь аль хэдийн дэлбээлчихсэн байдаг бөгөөд тун үзэсгэлэнтэй бүсгүйн дүрийн гаргажээ. Тэрээр өөрийн үзэсгэлэнт төрх байдалд сэтгэл хангалуун байдаг аж. Тэрээр бясалгалаас сэрж буй байдалтай лянхуа цэцгийн суудал дээр баруун хөлөө доошлуулан хүүхдээ хөхөөрөө хооллосон байдалтай суудаг. Олон олон сүм дуган Занабазарын төслөөр хэрэгжиж бүтээгдсэн байдаг. Тэрээр монголын соёмбо үсгийг зохиожээ. 14-17-р зууны Монгол улс нь Хүн, Сяньби, Жужан, Их Монгол улсаас нэг онцлог ялгаатай байсан нь өрнө, умар талдаа монголын алтан ургийн хаадын эзэгнэл нутгаар хиллэж байсанд оршино. 15-р зуунд Монголын баруун талд [[Сибирийн ханлиг]] (15-р зуунаас-1598 он) байгуулагдан хиллэх болсон бөгөөд урьд нь Алтан Ордод харъяалагдаж байсан нутаг Сибирийн ханлигийн бүрэлдэхүүнд орсон бол Сибирийн ханлиг 16-р зууны сүүлээр Орост цохигдон хүч нь суларсан үеэс газар нутаг нь [[Казахын Хант Улс]], [[Дөрвөн Ойрад]]ын хилд оржээ. XVI-XVII зууны үед [[Хотгойд]]ын Алтан ханы улс оршин тогтнож байсан. Хотгойдын Алтан ханы улсын хойд хил [[Красноярск]] хот, өмнөд хил нь Алтайн нурууны зүүн хэсэгт хүрч байсан бөгөөд тэд Тува, [[Енисейн киргиз]]үүдийг нэг хэсэг захирч байв. Ойрад, хотгойдууд Баруун Монголд ноёрхохын төлөө тэмцэлдэн хотгойдууд ойрадуудыг баруун тийш шахсан боловч 17-р зуунд хотгойдын хүч буурч Красноярск хавийн нутаг ойрдын захиргаанд оржээ.<ref>[http://sonin.mn/news/easy-page/48520 Краснояркаас Монгол цэргийн булш илрүүлэв] (2015-09-29) Оросын Шинжлэх ухааны академийн археологичид Красноярын хязгаарын Унюк уулнаас XVII зууны үеийн Монгол суурин илрүүлжээ. Суурингийн ойролцоох гурван булшийг малтан судлах ажил эхэлсэн аж. Археологичид нэгдүгээр булшнаас 350 гаруй жилийн тэртээх хуяг, махир сэлэм олсон байна. Унюк уулын малтлагыг хийсэн археологичид эдгээр булшийг ойролцоогоор 1650-аад оны үед холбогдох монгол цэргийн оршуулга болов уу гэсэн таамаглалыг дэвшүүлжээ. Красноярын хязгаар нь XVII зууны үед Монголын газар нутагт хамаарч байсан ба хожим оросууд түрж нутаглах болсон юм байна. Малтлага энэ улирал дуустал үргэлжлэх ба XVII зууны үеийн монголчуудын угсаатны зүйн судалгаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулах олдворууд илэрсэн ажээ. Х.Эрдэнэ Эх сурвалж: "Монголын үнэн" сонин</ref> ==Засаг захиргааны зохион байгуулалт== Монгол энэ үед Алтайн нуруунаас баруун тийш орших Баруун Монгол буюу [[Дөрвөн Ойрад]], түүнээс зүүн тийш орших Зүүн Монгол гэсэн 2 хэсэгт хуваагджээ. Зүүн Монгол нь баруун 3 түмэн, зүүн 3 түмэн нийт 6 түмэнтэй байсан бол Ойрад буюу Баруун Монгол 4 түмэнтэй байв. *Зүүн түмэн: Халх, Цахар, Урианхай *Баруун түмэн: Түмэд, Ордос, Юншээбү [[Урианхай]] түмэн Өвөр Монголын зүүн урд нутаг, [[Ляонин]] мужид, ([[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манжийн үе]]ийн [[Зуу-Удын чуулган]]), [[Цахар]] түмэн Урианхайн хойно одоогийн Өвөр Монголын [[Шилийн Гол аймаг]]т, [[Юншээбүү]] түмэн [[Түмэд]], Цахарын дунд, [[Хаалган]] (Жанчхүү) хотын зүүн хойно, хойд талаар, [[Ордос]] түмэн [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] урд эрэг буюу [[Ордосын тохой]]д, Түмэд түмэн [[Хөх хот]] орчимд байв. Юншээбү [[харчин]]тай ижилсэн сууж мөн адил харчин гэгдэх болж байв. [[Халх]] түмний баруун хэсэгт [[баяд]], [[хотгойд]], зүүн хэсэгт [[барга]] нар ордог байв. Цахар түмний хойд хэсэгт [[урад]], [[муумянган]], [[дөрвөн хүүхэд]] ([[зүүн дөрвөд]]), [[авга]], [[авга нар]], [[үзэмчин]], [[хуучид]] зэрэг аймаг амьдарч байв. Цахарыг харьяанд [[Их Хянганы нуруу]]ы зүүн, зүүн урд талаар байсан [[хорчин]], [[дагуур]], [[жарууд]], [[жалайд]], [[горлос]], [[аохан]] (ухуань), [[найман]], [[баарин]], [[хишигтэн]], [[онгуд]] нар бүрэлдүүлдэг байсан байна. Хожим [[Манж Чин гүрэн]] 1636 онд Өвөр Монголыг бүрэн эзэлж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг Шилийн голын, Жирмийн, Зостын, Хөлөнбуйрын, Зуу-Удийн, Улаанцавын чуулган хэмээн нэрлэж, эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос (Зуу-Уд), [[Алшаа аймаг]] бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> [[Файл:Mongolia 1600-1680.svg|thumb|300px|1600-1680 оны үед Монгол]] Дөрвөн Ойрадын нутаг Увс нуур, Алтайн нуруу, [[Шинжаан]]ы хойд хэсэг, [[Казахстан]]ы зүүн хэсгээр байв. [[Хошууд]] Ойрадын нутгийн баруун өмнө талд ([[Хами]] орчим буюу Шинжааны зүүн хэсэгт), [[Цорос]], [[Өөлд]] хоёр [[Или мөрөн|Или мөрний]] эхэнд, Торгууд [[Тарвагатайн нуруу]]нд, [[Дөрвөд]], баяд хоёр хамгийн хойно [[Зайсан нуур]] орчимд [[Эрчис мөрөн|Эрчис мөрний]] эхээр нутаглаж байв. 14-17-р зууны үед одоогийн монгол үндэстний байршил, газар нутгийн хил, монгол гэсэн үзэл үндсэндээ тогтвортой болж тогтсон байсан ч 17-р зууны үеэс харийн түрэмгийлэлд өртөн тэр үеэс монголчуудын тоо цөөрч газар нутгаа алдан нутгаасаа шахагдахад хүрчээ. Энэ үед халх, өвөр монголчууд, буриадуудын байршил ерөнхийдөө тогтвортой байсан бол ойрадын хил хамгийн их өөрчлөгджээ. Буриадууд голчлон Байгаль нуурын баруун талаар [[Ангар мөрөн|Ангар]] мөрнөөс Монголын хил хүртэлх нутагт байсан бололтой бөгөөд 17-р зууныг хүртэл Байгалийн зүүн талаар байсан буриадуудын талаар бага мэдээлэл үлджээ. ==Харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцэл== === Өмнөд Монгол Манжид эзлэгдсэн нь === 16-р зууны сүүлээр дорно зүгт манж нар хүчирхэгжиж, хөрш монгол аймгуудтай ураг барилдах замаар өөртөө татаж эхэлсэн нь Монголын тусгаар тогтнолд аюул занал учруулав. Монгол улсын сүүлчийн хаан Лигдэн энэ аюулыг ухаарч сөрөн тэмцсэн боловч бусад ноёдын дэмжлэгийг авч чадалгүй 1634 онд тэнгэрт халив. ===Буриад Орост эзлэгдсэн нь=== {{See also|Сэлэнгийн суурингийн бүслэлт|Үдийн суурингийн бүслэлт|Ильиний слободагийн бүслэлт}} Оросын хаант улс хүчирхэгжихийн хэрээр газар нутгаа тэлж өргөжүүлэх түрэмгий бодлого хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. [[Орос]]ын баруун талд хүчирхэг хөршүүд байснаас уламжлан дундад зууны үед газар нутгаа тэлж чадаагүй бөгөөд зөвхөн Их Петр хааны шинэчлэлийн үр дүнд шинэчилсэн армийн хүчээр түрэмгий дайнуудыг хийсэн байна. Баруун талын хүчирхэг хөршийн эсрэг биш харин зүүн талын нүүдэлчдийн сул талыг анзаарсан оросууд өөрсдийн галт зэвсгийн давуу тал, хүний нөөцөд түшиглэн түрэмгийллийг ээлж дараалан шатлан өргөжүүлэх аргаар гүйцэтгэсэн. Эхний шатанд хүчээр сул Сибирийн ханлигийг бут цохин газар нутгийг нь эзэлсэний дараа Зүүнгарын хүчирхэг хаант улстай шууд хил залгах болсон ба [[Красноярск]]ийн чиглэлд хйисэн түрэмгийлэл нь [[Зүүнгар]]ын цэргийн хүчтэй хэд хэдэн удаагийн тулалдаанаар ялагдсан тул зогссон байна. Харин зүүнгарын харъяатуудын хойгуур тайгын отог овгуудын нутгийг эзлэн дорно зүг ахисаар [[Байгал нуур]] хавийн [[буриад]]уудын нутагт буюу Монгол улсын хойд хилд тулж иржээ. Орост хийгдэж буй газрын зурганд бутралын үеийн Өвөр Монгол, Зүүнгарын хилийг зөв зурдаг боловч 14-17-р зууны Монголын газрын зурганд өмнөд [[Сибирь|Сибирийг]] оруулалгүй зурдагаас орос иргэд тухайн үед Монголын хил өмнөд Сибирийг хамарч байсныг мэддэггүй байна. {| |[[Зураг:Mongol 17-r zuun.jpeg|right|thumb|100px|Монгол 17-р зуун]] |[[Файл:Монгол 17-р зуунд.jpg|right|thumb|100px|Монгол 17-р зуунд]] |[[File:Russia 1533-1896.gif|right|thumb|100px|1533-1896 оны Оросын байлдан дагуулал]] |[[Файл:Баруун Сибирь 16-17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Баруун Сибирь 16-17-р зуун]] |[[Файл:Монголчуудад шатаагдан сүйрсэн Орос суурин 17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Сүйрсэн орос суурин. Сэргээн зурсан нь]] |- |[[Файл:Баруун Сибирь дэх орос бэхлэлтүүд 16-17-р зуун.gif|right|thumb|100px|Баруун Сибирь дэх орос бэхлэлтүүд 16-17-р зуун]] |[[Файл:Төв Сибирьт оросын бэхлэлтүүд байгуулагдсан нь XVII.gif|right|thumb|100px|Төв Сибирьт оросын бэхлэлтүүд байгуулагдсан нь]] |[[Файл:Алс Дорнод Орост эзлэгдсэн нь XVII.jpg|right|thumb|100px|Алс Дорнод Орост эзлэгдсэн нь XVII]] |[[Файл:Siberia XVI-XVII.jpg|right|thumb|100px|Сибирь XVI-XVII зуун]] |[[Файл:Сибирь Орост эзлэгдсэн нь 16-17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Сибирь Орост эзлэгдсэн нь 16-17-р зуун]] |} Оросууд 1620-иод онд баруун буриадуудын нутгийн зах [[Зүлгэ]], [[Ангар мөрөн]]д тулж иржээ. Энэ үед буриадууд олон овогт хуваагдсан, маш тархай бутархай амьдардаг байв. Монголд өөр хоорондын тэмцэл хүчтэй явагдаж байсан тул буриадууд зөвхөн өөрсдийн хүчээр оросуудын эсрэг тэмцэх шаардлагатай болжээ. Оросууд гал зэвсэг ашиглан, бэхлэлт барьж бэхжин, буриадуудын эхнэр, хүүхдийг хядах, олзлон аваачих зэргээр алхам алхамаар урагшилсаар Байгаль нуурын хоёр талаар буриад монголчуудын нутагт гүн орсон аж. Буриадын зарим овгууд хүчинд автан тэдний эрхшээлд орж, алба төлж эхэлсэн бол зарим нь Монгол нутаг руу зугтах болжээ. Гэвч тухайн үед Монгол нутагт үймээн самуун ихтэй байсан тул тэдгээр нүүдэлчид эргэж нүүх болсон байна. Зүлгэ мөрнийг өгсөж ирсэн оросууд Верхоленск бэхлэлтийг барьжээ. Тэдэнд Онгой сэсэн, Ойлонго бөө тэргүүтэй абзай овгийнхон эеийг хичээн анх оросуудад алба барих болжээ. Харин эхиридийн шоно овгийнхон оросуудын эсрэг эрс тэмцэж эхэлсэн болно. 1628 онд Петр Бекетовын хасаг цэргүүд Ангар мөрнийг өгсөн ирж бэхлэлт барин, Ока голын буриадуудаас алба авч эхэлжээ. 1631 онд буриадууд Братскийн бэхлэлтийг довтолж шатаасан байна. 1641 оны 04-р сарын 30-нд буриадуудын тэмцлийн томоохон удирдагч эхиридийн буур аймгийн тэргүүн Шэбшэй баатар тулалдаанд амь үрэгдсэнээр оросууд давамгайлж эхэлжээ. 1640 онд Максим Перфильев Витим голоор дамжин Байгалийн зүүн талд гарчээ. 1645 онд Василий Колесников тэргүүтэй орос хасаг цэрэг Байгаль нуурыг гатлан Сэлэнгэ мөрний адагт гарч ирсэн боловч бэхжиж чадалгүй буцсан байна. 1646 онд дахин оролдлого хийж, Дээд Ангарын адагт бэхлэлт барьжээ. 1645 онд 2000 гаруй буриадууд Зүлгэ мөрний эрэгт баригдсан Верхоленскийн бэхлэлтийг гурван удаа довтолжээ. 1647 онд Енисейскээс илгээгдсэн Похабов тэргүүтэй цэргүүд Байгалийг гатлан ирж Үд, Сэлэнгэ мөрний хавиар ирэн буриадуудтай тулалдсан хэдий ч эрхшээлдээ оруулж чадалгүй 70 гаруй эхнэр, хүүхдийг олзлон авчээ. Буцах замдаа Байгалийн өмнө этгээдэд Култукийн бэхлэлтийг барьжээ. 1648 онд Похабовт туслуулахаар Иван Галкин тэргүүтэй 60 цэрэг илгээжээ. Иван Галкин Баргажин адагт бэхлэлт барин Баргажин, Сэлэнгэ, Хёлго голоорх буриадуудыг довтолж эхэлжээ. 1654 онд Братскийн бэхлэлтээс урагш Балаганы бэхлэлтийг барив. 1658, 1696 онуудад мөн оросуудын эсрэг бослого гарсан хэдий ч төдийлөн амжилт олсонгүй. 1661 онд Иркут голын эрэгт оросууд бэхлэлт цайз барьж эхэлсэн бөгөөд энэ нь 1686 онд Эрхүү хот болон өргөжжээ. 1665 онд Нэршүү болон Сэлэнгийн, 1666 онд Үдийн бэхлэлтүүдийг барьжээ. 1675 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэд 30 гаруй хашаа байшин, 200 гаруй оросууд оршин суух болж. Энэхүү бэхлэлтээс гурав хоногийн газарт Түшээт ханы чулуун өргөө байжээ. Ийнхүү Халхын хойд хязгаарыг оросууд эзэлж дууссан энэ үед л Халхын хан нар оросуудын эсрэг тэмцэх оролдлого хийж эхэлжээ. Хойд халхын томоохон овог болох табангууд нартай тулснаар оросууд хүчиндээ эрдэх нь багассан байна. 1682 оноос табангууд нар Сэлэнгэ, Үдийн бэхлэлтийн орчим ирж малыг туун одох, оросуудыг зодох зэргээр авирлах болсон тухай Иван Власов хэмээгч бичжээ. 1684 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэд Очирой ханы элч ирж, өөрсдийн албат буриад нарыг чөлөөлөхийг оросуудаас шаарджээ. 1685 онд Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүслэн хаасан байна. 1687 онд Очирой ханы цэрэг Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүсэлсэн хэдий ч ялагдал хүлээжээ. Энэ үед [[Манж Чин улс]]тай хилийн хэлэлцээр хийхээр 2000 цэрэгтэй явж байсан Федор Головин энэ тэмцэлд хүч хавсран табангуудын тайш Сэрэн-Сэкулайг бут цохижээ. Мөн бусад Монголын тайш нарыг Сэлэнгэ, Үд, Ильины замд тулалдаж ялжээ. 1688 онд Түшээт ханы дүү Шигшид баатар Хотгойдын Гэндэн баатрын дүүгийн хамт цэрэг хөдөлгөж Үд гол дахь орос бэхлэлтийг дайрч байв. 1688 онд Хёлго гол дээр табангуудын цэргийг Головин ялж табангуудын тайш зургаан зайсан, 30 шүүлэнгэ, 1200 гаруй өрх айлын хамт Оросод дагаар оржээ. 1689 онд удаа дараа ялагдал хүлээсэн табангуудын тайш нар Оросын харьяат болох гэрээ хийж, алба төлөх болжээ. Гэвч табангууд нар Оросын дарлалаас зугтан Монгол нутгийн гүн рүү нүүж одсон боловч 1718-1722 онуудад эргэн иржээ. 1689 оны 08-р сарын 25-нд Нэршүүд Федор Головин Манжийн элчтэй уулзан Эргүнэ мөрнөөс зүүн тийш нутгийн хилийг тогтжээ. Харин 1727 оны 08-р сарын 20-нд Хиагт хотоос холгүй [[Буур гол]]ын эрэг дээр Оросын талаас Савва Рагузинский, Манжийн талаас Халхын Түшээт хан уулзаж [[Буурын гэрээ]] гэгчийг байгуулжээ. Энэ гэрээгээр [[Хиагт]]аас баруун тийш [[Енисей]] мөрний эх хүртэл, зүүн тийш Нэршүүгийн гэрээгээр тогтсон хил хүртэлх нутгийн хилийг тогтжээ. Ийнхүү хойд монголчууд бусад монголчуудаасаа таслагдан буриад хэмээх нэгэн нэрэн дор нэгдэх үйл явц эрчимжсэн байна. 1570-аад онд Оросын эзэнт гүрний Ермак хэмээгч оргодол Уралыг даван зугтаж, 600-гаад хүнтэй бүлэг байгуулан Тобол хотыг эзлэн, гэмээ наманчилж Иван хаандаа өргөн барьснаар Монгол гүрний хоймроор Оросын колоничлолын гар орж ирээд түйвээхийн эхлэл боллоо. 1630-аад онд Оросын засгийн газраас бэлтгэн илгээсэн колоничлогчид Байгаль далайн баруун эрэгт ирж нутгийн монголчуудтай цус асгаруулсан байлдаан хийлээ. Тэр тухай Оросын судлаачид бичихдээ "Ангарыг өгссөн цаашдын довтолгоон ихэд саатсан нь ангарын харгиа зэрэг байгалийн саадаас шалтгаалсан төдийгүй ихэнхдээ Ангарын эхэнд оршин суудаг монгол аймгийн буриад буюу "братские люди" хэмээгчдийн шаргуу эсэргүүцлээс шалтгаалсан юм. 1631 онд тэднийг эзлэх зорилгоор байгуулсан Братскийн (Буриадын-Д.Б) бэхлэлт цайз нэг бус удаа аюулд орж байсны дотор 1635 онд бүх гарнизон хядагдаж, зөвхөн 1936 онд оросын захиргааг сэргээж байлаа. Цаашдаа Ангарын эхэнд оршин суугчдыг дагуулах үйл явц тасралтгүй тэмцэлтэй тулгарч үргэлжилсээр тэдний олонхийг өмнө зүг халх монгол руу нь түрэн шахсанаар дууслаа. Ангарын эхэнд бэхжихийн тулд Братскийн цайзаас урагш 1654 онд Балаганы бэхлэлт байгуулав. Түүнээс 2 жилийн өмнө Похабов Эрхүү гол Ангарт цутгах газар өвөлжөө байгуулсанаар Ангар-Окийн буриадуудыг эзлэх үйл явц дуусав" гэжээ. Буриадыг эзлэх анхны цэрэгжүүлсэн экспедицийг 1623 онд Ждан Козлов, Василий Лодыгин, Ананий Ивановоор толгойлуулан явуулж, цаашид ээлжлэн зүтгэсээр 1628 онд Яков Хрипуновоор толгойлуулсан эзлэн түрэмгийлэгчид анхны дайн хийж "эмс, охид, хүүхдийг олзлон " аваачаад, мөн онд Петр Бекетовынхон 40 буриадыг алж яргалсанаар колонийн байлдан дагуулалт эхэлсэн юм. 1641 оны 4 дүгээр сарын 30-нд Эхирисийн Шэвшэй баатар тулалдаанд алагдсанаар колоничлогчид Эхирис, булгадыг байлдаанд ялах боломж олсоныг түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг. 1645 онд Зүлхийн эхирисүүд бослого гарган татвар төлөхөөс татгалзаж, түүнийг дарахаар явуулсан А.Бедаревын зэвсэгт отрядтай 50-аас доошгүй хүнтэйгээр өдөржин тулалдсан түүх нь буриадыг колончилсон үйлс цусан мөртэй байсны баримт юм. Энэ үед Монгол улс дотоодын хямрал, Манжийн түрэлтэд сульдан хойд хязгаараа өмгөөлөх чадвар мөхөс байсан бөгөөд 1667 онд Зүүн гарын Сэнгэ тайж Красноярскийн бэхлэлтийг эзлэн колончилогчдод заналхийлж, 1669-70 онд Дайхан тайжийн монголчууд 15 мянган цэргээр Нерчийг эзлэн буриадуудыг хураан буцааж, 1674 онд Тавнангийн Гэгээн тайж цэрэглэн хөдөлж байв. 1684 онд Эрхүүд Очир-сайн ханы элч илгээж, Эрхүүгийн буриадууд монголын иргэд болохыг тайлбарлан хэлэлцээ хийхэд "Танай монголын Очир сайн хан манай их эзний эртний албат буриадуудаас татвар авна гэдэг ухаан санаанд багтамгүй" хэмээн дээрэлхээд элчийг хөөж буцаасан билээ. 1688 онд Баатар хун тайжийнхан 4 мянган цэргээр Уд хот болон сэлэнгийн хотыг дайрч байх үед Галдан бошигт Түшээт ханыг довтолсоноор монголын цэрэг нутаг буцаж. буриад нутгаа Орос гүрний колончилолоос өмгөөлөх хүч мөхсөн билээ. Оросууд үүнийг нь ашиглан 1688 оны 9 дүгээр сарын 16-нд тавнангуудыг довтолж 200 хүнийг алж, олон хүнийг мал хөрөнгөтэй нь олзолсон юм. Ойрад болон Халхын хооронд байлдаан болж, манжууд халхыг дагуулан эзэлсэн нь буриад түмэн харийн эзлэгчдийг эсэргүүцэх үндсийг таслаад зогсоогүй манжийн дарлал, дотоодын дайны хүнд дарамтад дургүйцсэн монголчууд умард зүг нүүж, Оросын харъяат болох нөхцлийг бүрдүүлж байлаа. Ийнхүү 1680-аад оны сүүлчээс эхлэн Алтай, Хангайн уулсаар нутаглаж байсан Атаган, Ашабагад. Сонгоол, Үзөөн, Юншөөбү, Өөлд, Сартуул, Хатагин овгийнхон хойшоо нүүж Орост дагаар оржээ. Үүний нэг баримт нь эдүгээ Монгол Улсын иргэн 84 настай Ш. Тэрбиш гуайд хадгалагдан буй ХҮIII зууны үеийн гар бичмэл "Туршихи-ийн намтар" билээ. Тэнд өгүүлэхдээ, "Ашабагад яст Байбилгэ омогийн Туршихи Молхааны эрт төрсөн газар хэмээвээс Алтай, Хангай газраас Сайн ханы албат бөгөөд тэр орноос Бошигт ханд гахай жилийн өвлийн дунд сард цэрэг мордоод Бошигтын хоёр (хэсэг) цэргийг нь довтлоод чинагшид Бошигтод очиж дүрвээж орхиод хоол хүнс тасалдан буцаж иртэл хойт хулгана жилд Бошигт цэрэглэн биднийг довтолсон босгуулагсан... 1686 онд Их дээд император Цагаан хаанд залбиран ирж, Эрхүү хотноо айлтган мэдүүлж энэ их далайн хойтод Худайн гол хэмээх нутагт суусаар..." гэхчилэн өгүүлжээ. 1690-ээд онд Түшээт ханы Охин тайжийнхан Сэлэнгийн тавнангуудтай нийлж, 1722 онд Сэцэн ханы Ээж гүнжийн албат болгож Түшээт ханаас өгсөн гурван тавнангийн отог Онон голын Биндэръяа нутгаасаа Хэнтийн хөвчийг нэвтлэн зугтаж Хёлго, Цөхийн голд суурьшсан юм. Монгол улс манжид дагаар орж, Галдан бошигт ялагдсаны дараа Орос, Манж гүрнүүд шууд хиллэж, хилийг тогтоох асуудал Монгол төрийн мэдлээс давж, 1727-28 оны Буурын хэлэлцээр гэгчээр буриадыг өгөөд зогсоогүй. Халхын бүрэлдэхүүнд орж байсан хатагин, салжиудын хойт үзүүрийг сартуулын хамт таслан Орост өгсөн юм. Ийнхүү "буриад" гэдэг нэр нэгэн овог ястны нэр байснаа эртний өвөг монголын олон овог, аймгаас бүрдсэн нэгдэхүүний ерөнхий нэр болж === Халх Монгол Манжид эзлэгдсэн нь === {{Гол|Халх-Ойрадын дайн|Зүүнгар-Чин улсын дайн}} Халхын ноёд 1688 он хүртэл алдсан нутгаа эргүүлэн авахын төлөө [[Оросын Холбооны Улс|Оростой]] дайтсаар байжээ. 1639 онд шашны тэргүүнээр Занабазарыг өргөмжлөхдөө түүнд зориулж Өргөөг байгуулж өгчээ. Энэ нь чухамдаа нийслэлийг Хархорумаас шилжүүлэн Өргөөг нийслэлээ болгож, шарын шашин, улс төрийн төв болгосон үйл явдал байлаа. Халх, Ойрадын ноёд 1640 оны чуулганаар Монголыг шашны хүчээр нэгтгэн харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцэхээр зорьж халх, ойрад гаралтай Занабазарыг шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Занабазар 1680-аад онд Халх, Ойрадыг эвлэрүүлэхээр "Жанлавцогзол" номоо бүтээжээ. Лигдэн хааны хүү Эжээ Хонгороос хойш Халхыг хан цолтой ноёд буюу Түшээт хан, Цэцэн хан, Засагт Хан гурав толгойлон харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцсээр байсан тул эн үеийн Монгол улсыг 1635 онд биш 1691 он хүртэл оршин тогтносон гэж үзэж болох юм. Бутралын үеийн Халхыг Халхын ханлиг, Халхын хант улс гэж нэрлэдэг ба Халхын удирдагчид бүх Монголыг удирдаж байсан ч 17-р зууны дунд үе гэхэд захиргаанд нь байсан Ойрад, Буриад, Өвөр Монгол бүгд захиргаанаас нь гарч зөвхөн Халхын нутаг л тэдний захиргаанд үлджээ. Чахундорж 1688 онд Галданг довтлох хүртэл Манжид дагаар орох бодолгүй байсаныг Манжийн хааны хэлсэн үг гэрчилдэг. Тэрээр галт зэвсэгтэй Оростой Буриадыг буцааж авахын төлөө олонтоо дайтсан ч цөөн хэдэн ялалт байгуулжээ. Чахундорж Галдангийн дүүг алсан нь Галдан Халхад довтлох шалтгаан болсон юм. Галдан довтлохын өмнө 1000 лам тагнуулыг Халхад илгээн Галдан ер бусын хувилгаан хүн тул эсэргүүцэн тэмцэх нь үр дүнгүй, халхын хүн ардад аюул учируулахгүй хэмээн ухуулжээ. Зүүнгарын довтолгоонд сандарсан халхуудын нилээд хэсэг нь Өвөр Монгол руу дүрвэж харин Буриад руу дүрвэсэн хэсгийнх нь нилээд нь тэндээ үлдэж буриадуудтай холилджээ. Галданг Засагт хан дэмжиж байсан ч нас барсан байна. Галдан Цэцэн ханд захиа илгээн та надад дагах эсэх өөрөө мэд, дагахгүй ч байсан болно гэж хэлүүлсэн байдаг бөгөөд харин Чахундорж, Занабазар хоёрыг өөрт нь тушаан өгөхийг Манжаас шаардаж байв. Занабазар эвийн хүчээр Монголын нэгдлийг сэргээхийг зорьж байсан бол Галдан цэргийн хүчээр Монголыг нэгтгэх нь зөв зам гэж үзэж байсан бөгөөд түүнийгээ биелүүлэхийн тулд хангалттай цэрэг, эдийн засгийн хүчтэй болохыг зорьж байв. Галдан Казахстан, Киргиз, Уйгур зэрэг Төв Азийн орнууд, чухал худалдааны замуудыг эзэлсэний дараа хэдэн арван сая хүнтэй Хятадыг эзэлсэн Манжийн хүчтэй тулахад бэлэн болсон байна. Чахундорж Манжтай харилцаж Оростой дайтаж байсан бол Галдан Оростой харилцаа тогтоож Манжаас Монголыг чөлөөлөхийг зорьж байв. Ийм ч учираас Чахундоржид нэгэнт дайтаж байсан Орост дагах бодол огт байсангүй. Галдан Цэвээнравданд Зүүнгарын төрийн эрхийг алдсаны дараа Оросоос зэр зэвсэг авахыг оролдсон ч эхэн үедээ Галданг дэмжиж байсан Орос шинэ хаан Цэвээнравданг дэмжин элчээ илгээсэн бөгөөд мөн манж нар ч Цэвээнравданг дэмжин элч илгээжээ. Учир нь Зүүнгарын хүч бутран хуваагдах нь Халхыг эзлэхийг зорьж байсан Манж, Буриадыг эзлэхийг зорьж байсан Орос хоёрт ашигтай байв. Галдан өвөр монголчуудад хандан "Та бүхэн эртний өвгөдийн нэрийг гутаан бусдын боол болж үүрд дарлагдахыг хүлээлгүй миний их цэргийг угтан ирж, нийт хүч нэгэн сэтгэлээр улс гэрийг батлан сахиваас зохино. Бидний Монголчууд эрт урьдаас ( Манж-Хятадыг ) ээлжлэн эзэлж хүчирхэг идэрхэг байсаныг та бүхэн цөм мэдмой" гэсэн захиа илгээж тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг уриалж байсан ба зарим Өвөр Монгол ноёд түүнийг дэмжин хүнс, бусад бараа илгээж байв. Мөн [[Моголистан]]ы зарим ноёд түүнийг дэмжиж байв. Төвдүүд мөн түүнийг дэмжин зөвлөгөө өгч байсан ч Галдан дан ганц Төвдийн ятгалга, саналыг дагах бус өөрийн гэсэн зорилгоор үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Төвдүүд нэгэнт тулан ирсэн манжийн түрэмгийллийг зогсоохын тулд Монголыг халхавч болгон ашиглахыг зорьж байсан гэж одоо үзэх болжээ. Зүүнгарын дараагийн хаад Монголыг чөлөөлөхөөр тулдалдаж байсан бөгөөд тэд Халхийн ард иргэдэн хандан захиа илгээж байв. Занабазарын шийдвэрээр Халх Манжид дагаар орох шийдвэр гаргасан байдаг ч түүнд өөр бодол байсаныг түүний үг гэрчилдэг. Тухайлбал тэр "мандах төрийг (Орос) дагаснаас мөхөх төрийг (Манж) дагасан нь дээр", " Манж 200 жилийн унахад Монгол тусгаар тогтноно" гэж хэлсэн байдаг. 1712 онд Энх-Амгалан хаан ойрадуудыг хядах шийдвэр гаргахад Энх-Амгаланы лам багш болсон Занабазар болиулж байв. Хожим нь өндөр настай болсон Занабазар Бээжинд нас баржээ. Ийнхүү 1630-1691 оны хооронд Өмнөд Монгол ба Халхын засаг ноёд удаа дараа Манжид бууж өгснөөр 1691 он гэхэд Ойрдын холбооноос бусад Монгол ханлиг, ванлигууд бүгд [[Манж Чин улс]]ад дагаар орж, Монгол улс бүхэлдээ Манжид дагаар оржээ. Аюушридараас [[Лигдэн хутагт хаан]] хүртэл 21 хаан үе залгамжилж 323 жил Монгол улс (Зүүнгар бүрмөсөн унах хүртэл 390 жил) оршин тогножээ. ==14-17-р зууны нийгэм== ===Соёл, шашин=== Энэ үед холбогдох зохиолууд бол [[Гэсэр]], [[Хув Нагварал]], [[Убаши]] Хун тайжийн тууж, [[Жангар]] юм. 14-16-р зуунаас үлдсэн монгол ном байдаггүй учир энэ үеийг монголын түүхийн харанхуй үе гэдэг бөгөөд 14-17-р зуун, манжийн үеийг тодруулахад хэрэглэж байгаа халх, ойрад, өвөр монголын түүхэн сурвалжууд 17-19-р зууны үед зохиогджээ. 18-19-р зуунд Монголын эрдэм шинжлэх ухааны төв нь Өвөр Монгол руу шилжиж тэндээс олон эрдэмтэд мэргэд төрөн гарч зохиол бүтээлээ туурвиж байсан юм. Мөн буриадууд өөрсдйин хэл аялгуун дээр ном бичиж байв. [[Файл:Altankhan.jpg|thumb|Алтан хаан бол Буддын шашны бэлгэ тэмдэг юм.]] [[File:Buddhist sects.png|thumb|Важраяна буюу төвдийн шарын шашин Монгол, Төвдөд, махаяна урсгал Хятад, Солонгос, Япон, Вьетнамд, теравада урсгал ЗӨА-д тархжээ.]] 14-17р зуунд өрнөсөн дотоодын хямралын улмаас ард түмэн доройтон зовж, улс орон сульдаж байх үед монголын хаад ноёд улс үндэстнээ итгэл бишрэлээр дахин нэгтгэж болох арга зам хайж байв. [[Монголд Бурханы шашин дэлгэрсэн түүх|Монголд буддизм]]ыг хөгжүүлэх үндсийг Түмэдийн Алтан хан (1507-1582) тавьсан бөгөөд тэрбээр Батмөнх Даян хааны гуравдугаар хүү Барсболд жононгийн хоёрдугаар хүү ажээ. Алтан хан Ойрд болон [[Хөхнуур]]ыг эзлэн Төвдөд довтолж Баянтал гэдэг газар Байшин хэмээх хот байгуулснаар одоогийн [[Хөх хот]]ын суурь тавигдсан байна. [[Төвд]]ийн их хамбад “[[Далай лам]] Очирдара” цол өргөмжилж, шашны хууль цаазыг хамтран гаргаж, бөөгийн ёсыг халан, шарын урсгалыг дэлгэрүүлэн хөгжүүлэх хөрс суурийг тавьсан юм. Түүний дараа Анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазар гол төлөөлөгч болон тодорч, лам нарын номт хувцас, уншлага, хурал номын дэг ёс, ая эгшиг бүхнийг Монгол орны эрс тэс цаг уур, газар зүйн байршил, монгол хүний зан заншил, ахуй нөхцөлийн онцлогтой уялдуулан “монголын” гэх өвөрмөц хэв шинжтэй бурханы шашныг үндэслэн хөгжүүлсэн гэдэг.<ref>[https://studybuddhism.com/mn/gunzgii-tuvshin/tuukh-soyol/mongolyn-burkhany-shashin/mongolyn-burkhany-shashny-tuukh Монголын Бурханы шашны түүх]</ref> Буддизм Монголд орж ирээд шууд бөө мөргөлийг халах боломжгүй байсан тул алгуур аажмаар үзэл номлолоо дэлгэрүүлж, Бурхан багшаас гадна Жигжид, Гомбо, Дамдинчойжоо гэх мэт олон бурхадыг номлож, монголын тахилгат уул ус болгонд тохирох уншлагыг төвд хэлээр зохиож, уг ажиллагаагаа лам нараар удирдуулан хийлгэжээ. Буддын лам нар шарын бөө гэдэг дүрээр ард түмний дунд нэвтэрч мал муулан цусаар тахил өргөхийг хориглож, тэр тохиолдолд арав нугалан төлүүлдэг байжээ. Харин хойд хэсгийн тайга бүхий Хөвсгөлд жинхэнэ бөө нар нуугдан үлдсэн нь тэр зүгт бартаа ихтэй, сүм хийдийн нөлөө бага байсантай холбоотой. ===Эдийн засаг=== Улс төрийн бутрал нь түүхэн хөгжлийн тодорхой нэгэн үе бөгөөд улс бүхэнд урт богино хугацаагаар үргэлжилдэг.Энэ нь монголд 14-17р зууны үедтохиож 300 орчим жил үргэлжилсэн. ==Мөн үзэх == *[[Монголын түүх]] *[[Их Монгол Улс]] *[[Юань гүрэн]] *[[Казахстаны түүх]] *[[Оросын түүх]] *[[Хятадын түүх]] ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр.jpg|Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр Файл:Төв Ази 3.jpg|Төв Ази Файл:Европ , Ази физик газарзүйн атлас.jpg|Европ , Ази физик газарзүйн атлас Файл:1500 on.jpg|1500 он Файл:Их, Бага Хянган, Яблоны нуруу, Становын нуруу, Алданы өндөрлөг, Верхояны нуруу.jpg|[[Их Хянган]], [[Бага Хянган]] Файл:Ази 1415 он.gif|Ази 1415 он Файл:Ази1500он.gif|Ази 1500 он Файл:Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе.jpg|Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе Файл:Мин XVI-XVII зууны эх.jpg|Мин XVI-XVII зууны эх File:Mongolia 1500 AD.jpg|1500 он Файл:Монгол-Хятадын дайн 14-р зууны эх.gif|Монгол-Хятадын дайн 14-р зууны эх Файл:1500 он 3.png|1500 он Файл:1530 он.png|1530 он Файл:Монгол, Хятадын хил 1600 он.jpg|Монгол, Хятадын хил 1600 он Файл:1648 он.jpg|1648 он File:Mongol and Oirat.png|Монгол, Дөрвөн Ойрд. Япон зураг Файл:Map-Qing Dynasty 1616-en.jpg|Монгол, Дөрвөн Ойрад, Төвд, Моголистан, Мин 1616 он Файл:Map-Qing Dynasty 1689-en.jpg|Монгол, Зүүнгар, Хошуудын хант улс, Манж 1689 он </gallery> == Эшлэл == {{Reflist}} ==Гадаад холбоос == *[http://data.sur.mn/3aa18fb5-581a-4c47-99aa-65cfb7047165.pdf Монголын түүх 3-р боть 2003 он] *[http://www.slideshare.net/enkhbaatarerdenebat/mongol-ulsiin-tvvh-iii-2003 Монголын түүх 2003] * [http://puje.blog.gogo.mn/read/entry58885 Хув нагваралын тууж] *[http://maylo.blogmn.net/97183/ih-yuan-guren-muhsunuus-hoishih-dain-tulaan.html Их Юан гүрэн мөхсөнөөс хойших дайн тулаан] *[http://www.scc.msuac.edu.mn/uploads/file/722797-20131112.pdf Монголын улс төрийн бутрал] *[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000029/st028.shtml Всемирная история. Том 4. (1958 год): Монголия в XVI - первой половине XVII в] *[http://www.rulit.net/author/boyarshinova-z-ya/naselenie-zapadnoj-sibiri-do-nachala-russkoj-kolonizacii-get-249674.html Население Западной Сибири до начала русской колонизации- татах линк] *[http://it.wikipedia.org/wiki/File:Tribes_and_first_Russian_settlements_in_Asia_in_16th_and_17th_century.jpg 16-р зууны сүүл болон 17-р зууны Оросын байлдан дагуулал (газрын зураг)] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Юань улс]] |он=1368-1691 |албан_тушаал= Монгол Улс |дараа=[[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]]<br/>[[Манж Чин улс]] }} {{s-end}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Умард Юань Улс| ]] [[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:15-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:16-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Бага хаадын монгол улс| ]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх| ]] 47kfaxu2hjzqls17njmv7phj67g1l3x 706936 706935 2022-08-01T00:14:44Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Соёл, шашин */ wikitext text/x-wiki {| border="1" cellpadding="2" style="float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;" | align="center" colspan="2" style="line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;" | <span style="font-size:1.5em">'''Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠳᠥᠴᠢᠨ<br /> ᠳᠥᠷᠪᠡᠨ<br /> ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠤᠨ<br /> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span> <br /><span style="font-size:1.5em">'''Умард Юань'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠤᠮᠠᠷᠠᠳᠤ<br /> ᠶᠤᠸᠠᠨ}}</span> |- align="center" colspan="2" style="background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;" | Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс газрын зураг |- | colspan="2" align="center" style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[File:Mongolia XVII.png|center|365px|Монгол Улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Цаг тооны хэлхээс'''<br />'''1368—1691 он''' |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%" |+ | | |- | width="45%" align="left" valign="top" |[[Юань улс|←]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]] [[Юань улс|Даян Их Монгол Улс]] | align="right" | | align="right" | [[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]<br />[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Монгол Манжийн эрхшээлд]] [[File:Flag of China (1889–1912).svg|25px]][[Чин улс|→]]<br />[[Хар Дэлийн хант улс|Хар Дэлийн Хант Улс]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Хар Дэлийн хант улс|→]] |} |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Үндсэн хууль|Хууль цааз]]''' | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Их Засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]], [[Манж хэл|манж]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нийслэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Шанду]] (1368–1369)<br />[[Инчан]] (1369–1370)<br />[[Хархорум]] (1371–1388) |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн хэлбэр]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''<br />– 1368–1370 он<br />– 1370–1378 он<br />– 1378–1388 он<br />– 1389–1392 он<br />– 1480–1517 он<br />– 1603–1634 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хаан]] ([[Алтан ураг|алтан ургаас сонгоно]])<br /> [[Тогоонтөмөр хаан]]<br /> [[Аюушридар хаан]]<br /> [[Төгстөмөр хаан]]<br /> [[Зоригт хаан]]<br /> [[Батмөнх Даян хаан]]<br /> [[Лигдэн хаан]] <small>(''[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|бүрэн жагсаалтыг үзэх]]'')</small> |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''<br />– 1550 он<ref>Rein Taagepera (September 1997). "Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia". International Studies Quarterly 41 (3): 475–504.</ref> | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />5.000.000&nbsp;км² |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Түүхэн он'''<br />– 1368 он<br />– 1388 он<br />– 1483–1510 он<br />– 1634 он<br />– 1691 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />[[Юань улс|Юань Улс]] мөхөв<br />[[Төгстөмөр хаан]] алагдсан<br />[[Батмөнх Даян хаан|Даян хаан]] [[Монголчууд]]ыг дахин нэгтгэв<br />Сүүлчийн [[хаан]] [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] нас барав<br />[[Долоннуурын чуулган]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Улсын нутаг дэвсгэрт өнөөдөр''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | {{MNG}}, {{CHN}}, {{KAZ}}, {{RUS|Ziel=Оросын Холбооны Улс}}ын хэсэг |} '''Монгол Улс''' нь Юань гүрний дараа 1368-1691 он хүртэл оршин тогтнож байсан монголчуудын улс өөр өөр нэртэй байдаг. 1388 он хүртэл "'''Их Юань'''" нэрийг хэрэглэж байсан ба бусад үед '''Дөчин Дөрвөн хоёр''' буюу бүрнээрээ '''Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс''' (дөчин түмэн Монгол, дөрвөн түмэн Ойрад гэх үгнээс товчлон ингэж хэрэглэж байж) гэсэн албан ёсны нэртэй байжээ, харин [[Эсэн тайш]] хаан болсны дараа Их Юань гэж нэрлэгдэх болсон. Үүнийг Хятадыг захирч байсан Юань улсаас ялгахын тулд түүхчид "'''Умард Юань'''" гэж нэрлэдэг.<ref>[https://books.google.com/books?id=itKyDwAAQBAJ&pg=PA47&source=gbs_toc_r&cad=3#v=onepage&q&f=false In the Shadow of the Mongol Empire: Ming China and Eurasia (October 2019) by David M. Robinson]</ref> Мөн түүхийн судалгааны ном зохиолуудад энэ үеийг ''«Бага хаадын үеийн Монгол»'', ''«Улс төрийн бутралын үеийн Монгол»'', ''«14-17-р зууны Монгол»'' гэж нэрлэдэг. 14-17-р зууны Монголын түүхэн сурвалж номнуудад "дөчин дөрвөн хоёр" гэж бичсэн байдаг тул "Дөчин дөрвөн хоёр" гэж бас нэрлэдэг.<ref>[https://www.academia.edu/12644461/Монгол_улсын_түүх_3_р_боть Монгол улсын түүх-3-р боть]</ref> 14-р зуунаас 1691 он хүртэл Монголын ноёд хоорондоо байнга хагаралдан тэмцэлдэж байлдаж байсан учир энэ үеийг улс төрийн бутралын үе гэдэг байна. Коммунист түүхийн шинжлэх ухааны үзлээр [[wiktionary:феодализм|феодализм]]ын буюу дундад зууны хамжлагат ёсны хөгжил тодорхой шатанд хүрмэгц хаад ноёд ийнхүү эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэж эхэлдэг бөгөөд үүгээр тухайн улсын феодализмын үе төгсч [[капитализм]]д буюу хөрөнгөтний нийгэмд шилжин ордог ажээ. ==Их хаан Монголд эргэн ирсэн нь == {{Загвар:Монголын түүх}} [[Тогоонтөмөр хаан]]ы үед Монголын байлдан дагуулагчид [[Хятад]], [[Монгол нутаг|Монгол]] болон бусад Азийн орнуудын ард түмнийг ихээр дарангуйлснаас тэдний амьдрал хэцүү болж, бослого хөдөлгөөн ихээр гарах болсон. Өдрөөс өдөрт хүчээ авсан бослого хөдөлгөөн нь Хятадад төвлөрсөн байсан [[Юань гүрэн|Юань гүрний]] төрийн ноёрхлыг түлхэн унагасан байна. Юань гүрний сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр бараа бологч сайд, ноёд, торгон цэргээ дагуулан 1368 онд Монголдоо эргэж иржээ. Мингийн арми тэдгээрийг хөөж Монголд ялалт байгуулсан ч гэсэн Монголыг эзлэж чадсангүй. Гэлээ ч гэсэн 1380 онд Хархорум болон бусад Монголын хотуудыг сүйтгэжээ. Мөн Монголчуудын соёлын дэвшил хөгжлийг устгаж, Монголчууд XVI-XVII зууны сэргэн мандалт хүртлээ Их Монгол улсын өмнөх нүүдэлчин амьдрал руугаа эргэн оржээ. Өмнөхөөс ялгаатай нэг гол зүйл нь овгийн зохион байгуулалт биш, отог буюу газар нутгийн байршлын зохион байгуулалттай амьдрах болжээ. Минд хотуудаа сүйтгүүлэн шатаалгасны улмаас монгол ноёд дахиж хот барилгүй нүүдэллэн амьдрах болсон бололтой. Энэ нь дайсны довтолгооноос хамгаалах ач холбогдолтой байсан ба дайсан довтолсон тохиолдлолд хүн, мал, эд хөрөнгөө аваад хойд зүгт Сибирь рүү холдон нүүдэг байв. Ийнхүү монголчууд нүүдэллэн амьдарч ухрах, довтлох аль аль аргуудыг хэрэглэж байсан тул Хятадын Мин улс Монголыг бүхэлд эзэлж чадаагүй юм. 1368 онд Тогоонтөмөр хаан, өвөг дээдсийнхээ байгуулсан уугуул нийслэл Дайду хотоос зугатан гарч, эх монгол нутагтаа ирснээр Монгол улсын түүх шинээр эхлэв. [[Тогоонтөмөр хаан]]ы ахмад хүү [[Аюушридар]] 1370 онд [[Хархорум]] хотноо нийслэн сууж, улсаа “Ар Юань” буюу “Умард Юань” хэмээн нэрийдсэн байна. Ингэж нэрлэсэн нь цаанаа учиртай байв. Жу овогтны Мин төрд авагдсан Их Юан улсыг дахин сэргээх бодлогыг [[Билэгт хаан]] гол зорилгоо болгожээ. Энэ зорилт хэдийгээр биелээгүй ч Төв Азийн элгэнд язгуур монголын төрт улс уг хэвээр оршин тогтнож эхэлжээ. Монгол улс эхэндээ Хятадыг эргүүлж эзлэх зорилготой дайтаж байсан ч 14-р зууны сүүлээс Хятадад уугуул нутгаа алдаж эхэлсэн тул Хятадын эдийн засгийн хавчлага хяхлага, Монголын хүчийг бутарган доройтуулах үйл ажиллагааг нь зогсоох болон хилээ хамгаалах зорилготой цэрэг, улс төрийн бодлогийг 17-р зуун хүртэл явуулжээ. Тэр үед Монголын хил өмнүүрээ Цагаан хэрэм, зүүн биедээ усны гурван зүрчид буюу манж нартай хиллэж, зүүн өмнөд тал нь Ляо-дунгийн хойгийг эзэлж, [[Бохайн тэнгис]]ээр Номхон далайд тулж байв. 1380-1410-аад оны хооронд Хятадын [[Мин улс]]ын (1368-1644) цэрэг Монгол улсыг удаа дараа довтолж, дээрэмдэн өвөлжөө билчээрийг шатаахын зэрэгцээ Мингийн засгийн газраас Монголчуудыг өөр хороондоо эвдрэн хямрах бодлогыг идэвхтэй явуулж байсан 14-р зуун 15-р зуунд Монголын улс төр туйлын донсолгоотой байв. 1388 онд [[Төгстөмөр]] [[Буйр нуур]]ын ойролцоо Мин улсын жанжин Лань Люй-гийн удирдсан цэрэгтэй тулалдаж, ялагджээ. Хархорумын зүг одох замд нь [[Туул гол]]ын орчимд түүний түшмэл [[Есүдэр]] гэгч довтлон цохьжээ. Есүдэрийн цэрэг Төгстөмөрийг гүйцэж очоод түүнийг хөвгүүний нь хамт хороожээ.<ref>Далай Ч., Монголын түүх (1260-1388), гутгаар дэвтэр, УБ., 1992</ref> 1388-1408 онд Есүдэр, Энх, Элбэг, Гүнтөмөр, Гуйлич таван хаадууд суусан. Эд нар цөм янз бүрийн хүний гарт амь үрэгджээ. Монгол байн байн Хятад руу довтолж, тэр нь дотоодын ноёдод дарамт болж, эзэнт улсын улс төрийн бутрал улам хүчтэй болоход нөлөөлсөн байна. 1450-иад онд ойрдын [[Эсэн тайш]] бүх монголыг нэгэн удаа нэгтгэж өөрөө хаан ширээнд суусан боловч алтан ургийн ноёдын эсэргүүцэлтэй тулгарч 1455 онд алагдсанаар Монгол улс дахин задарч, хүчирхэг вассал ноёдын эзэмшилд хуваагджээ. Ноёд хааны захиргаанаас гарч, бие даахыг хичээн, эрх мэдэл, газар нутгийн төлөө тэмцэлдэж эхэлснээр хоорондоо эв эегүй болж, энэ нь бутралд хүргэсэн байна. Энэхүү бутрал нь 300 орчим жил үргэлжлэн Монголчууд болон [[Монгол]] орныг туйлдуулсан. Энэ хооронд (1368-1634 онд) Монгол улсын төрийг 22 хаан солигдон барьсан ч тэдний олонх нь хорлогдож, цаг бусаар хорвоог орхижээ. Хятад руу довтлох нь нэгд тэнд үлдсэн монголчуудаа чөлөөлөх хоёрт Хятадыг дахин эзлэх зорилготой байв. Дундад зууны монгол сурвалжуудад Тогоонтөмөр 40 түмэн монголоос 6 түмэнг (Халх, Өвөр Монголын 6 түмэн) авч гарав гэсэн байдаг ч ихэнх монголчууд уулаасаа Монголдоо байсан бололтой. Харин Хятадад 250,000-с<ref>Ч.Далайн "Хятад дахь монголчууд"</ref> доошгүй монголчууд Хятадын хойд, төв, өмнөд хэсгээр байсан нь нилээд нь алагдаж үлдсэн нь Минд дагаар ороход хүрчээ. Юань улсад нийтдээ 1,5 саяаас доошгүй монголчууд байсан бололтой. Энэ үед Хятадын хаан монголчуудыг нутагт нь буцаахгүй байх, устгах тушаал гаргажээ. Юннань зэрэг өмнөд мужуудад байсан монголчууд болон Юаний лал цэргүүд хамтран Хятадтай байлдсан ч давуу хүчинд дийлдэн ялагдав. 1382 онд Лян ван [[Басалаварми]]гийн цэрэг Мин гүрэнд ялагдаж [[Хунъү|Жу Юаньжан]] Юньнанийг Хятадад нэгтгэв. Бууж өгсөн монгол цэргүүд нэгэнт гэр бүлтэйгээ хамт нутаг буцаж чадаагүй тул Хятадын армийн бүрэлдэхүүнд орж Монголын эсрэг байлдах болов. 1388 онд [[Ляодун хойг|Ляодун]]ий урианхайн [[Нагачу]] ноён олон мянган цэргийнхээ хамт Минд бууж өгсөнөөр Монгол улс зүүн өмнөд нутгаа алджээ. Хятад Өмнөд Монголыг бүхэлд нь эзэлсэн ч Монгол улс Өмнөд Монголыг 15-р зуунд эргүүлэн авчээ. Хятадад 15-р зууны дунд хүртэл монгол сургууль ажилладаг, монгол хэлээр ном гаргадаг байсан байсан ба тэд яваандаа уусан алга болсон бололтой. Тэднээс үлдсэн цөөн тооны хүмүүс нь [[Сычуань]], [[Юньнань]] мужийн монголчууд болно. 1550-иад онд [[Түмэдийн Алтан хан]] Бээжинг довтлоход Мин улс монгол гаралтай цэргүүдийг түүний эсрэг тулалдуулсан байна. Эдгээр хүмүүс хавлага хяхалтаас болгоомжилж нэрээ хятад болгон өөрчилж өөрсдийн гарлаа хэдэн зуун жилийн турш нууж иржээ. 1950-иад оноос хойш тэдний зарим хэсэг нь монгол гэдгээ батлахын тулд нилээдгүй хөрөнгө зарж шүүхээр хөөцөлдсөний эцэст Хятадын засгийн газраас монгол гэдгийг нь хүлээн зөвшөөрчээ. ==Ойрадуудын хүчирхэгжилт== “Алтан товч”-ийн мэдээ ёсоор Элбэг хааны өөрийн дүү Дүүрэнтөмөрийн эхнэрийг Өлзийтгуа гэдгийг хатан болгож авсаны гайгаар Ойрадын нэгэн захирагч Хуха Таюугийн хүү Өгчи Хашхи, Махмуд нар 10 түмэн монголоос дөрвийг нь салгаж тусгаарлан “дөрвөн ойрад” болсон. Эх сурвалжуудад Тогоонтөмөр хаан 40 түмэн монголын 10 түмнийг авч ирсэн. Түүний дөрвөн түмэн нь ойрадууд гэж бичсэн байдаг. 1393 онд үхсэн [[Дөрвөн Ойрад]]ын ноён болох [[Мөнхтөмөр]]ийн гурван хүү Махмуд, Тайчин, Батболд нар Монголын хаанд захирагдахгүйгээ зарлажээ. Мин улсын шинэ хуанди Юн Лэ Монголчуудыг хямралд оруулахын тулд 1409 онд тэдгээр 3 тэргүүлэгчид цол хэргэм шагнасан байна. Үүнд дургүйцсэн Монголын хаан Буяншир 1409 онд Мингийн элчийг алж Ойрадтай байлдсан боловч ялагдаж Ойрадыг харяанаасаа бүрмөсөн гаргасан. Ийнхүү хүч нь суларсаныг ашиглан Юн лэ хаан биеэр цэрэг авч Монголд ирж Буянширийг бут цохиж түүнийг ойрадын нэг удирдагч Махмудаар алуулжээ. Махмуд Элбэгийн хүү Дэлбэгийг хаан болгон өөрөө тайш болж улсыг захирч эхэлсэн. Ийнхүү Ойрад хүчирхэг болсон учраас 1413 онд Минь улс Зүүн Монголын Аругтайд ван цол өгч дараа жил нь түүнтэй хүч хавсран Ойрадуудыг алба өгөөгүй гэдгээр шалтаглан довтлож Махмудын цэргийг хиар цохьжээ. Дэлбэг ч удалгүй 1415 онд өөд болж хаан ширээг Хэрнүүд овгийн Батболд, Өгчи хашхи нар авч баруун, зүүн монголоор нь хуваан хэсэг хугацаанд захиран суужээ. Тэдний гол түшиг тулгуур нь торгуудын Тайпин байсан ба эх сурвалжуудад тэд алтан ургийнхан биш тул “Эсхи хаад”-ын үе гэж бичигддэг. Гэвч тэднийг бусад ноёдууд дэмжээгүйн улмаас 1422 онд Хасарын удмын Хорчины Адай хаан болж Дөрвөн Ойрадыг бут цохижээ. 1418 онд Тогоон тайш Ойрадыг удирдахаар боллоо. Тэрээр бүх Монголыг нэгтгэж Тайсуныг хаан болгоод өөрөө тайши (шадар сайд) нь болжээ. Түүний дараа хүү Эсэн тайш нь хятадтай дайтахаар болж байсан ч Тайсун хаан эсэргүүцэж больжээ. Тайсун хаан 1451 онд алагдснаар өөрийгөө хаанаар зарлажээ. Эсэн тайши Моголистантай байнга дайтаж байсан ба 1455 онд бослого гаргагчдад алагджээ. ==Монголын нэгдмэл байдал сэргэсэн нь== [[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|300px|Монгол орон 14-17-р зуунд: Монгол улс, [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]] [[Файл:Mongolia XVII.png|thumb|300px|Монгол улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] Монголыг дахин нэгтгэж чадсан хүн бол Чингис хааны удам [[Батмөнх Даян хаан]] юм. Бутралын үеийн Монголын хамгийн хүчирхэг байсан үе нь Батмөнхийн үе бөгөөд энэ үед Хятад улс Монголд алба барьж байв. 1470-аад оноос [[Батмөнх Даян хаан]] монгол аймгуудыг нэгтгэж XVI зууны эх гэхэд хүчирхэг нэгдсэн төрийг тогтоож чаджээ. Энэхүү нэгдэл нь 1630-аад оныг хүртэл тогтвортой байснаар Монгол улсын соёл, эдийн засаг эрчимтэй хөгжжээ. Түүний өмнө хаан байсан Мандуул нь хүүгүй байсан тул бага хатан Мандухай Батмөнхтэй сууж түүний нэрээр улсыг захирч байжээ. Монгол судар бичигт: "[[Тогоонтөмөр хаан]]аас хойш хэд хэдэн хаадын үе тасарч явахад" [[Мандухай хатан]] Мандуул хааны дүү, Баянмөнх жононгийн 7 настай өнчин хүү Батмөнхийг Монголын нөлөө бүхий ноёдтой хамтран 1470 онд хаан ширээнд өргөмжилж, "Даяарыг эзлэх болтугай" хэмээн даян хаан цол олгожээ. Монгол улсыг нэгтгэх эрх ашгийн үүднээс [[Мандухай]] бага залуу Батмөнхийн хатан болсон. Батмөнх даян хааны төр барьж байх эхний үед улс төрийн үйл ажжиллагаанд Мандухай сэцэн хатны үүрэг их байсан. Тухайлбал: Мандухай Монгол ноёдын саланги, бутархай байдлыг арилгахын тулд Дөрвөн Ойрадыг дагуулан нэгтгэхийг чухалд үзэн өөрийн биеэр цэрэглэн дайрч хааны захиргаанд оруулсан байна. [[Батмөнх Даян хаан|Батмөнх хаан]]ы үйл ажиллагаа нь: * Монголын нутаг дэвсгэрийг хураан захирах * Төрийн нэгдлийг хангахад чиглэгдсэн байсан. Батмөнхийг төр барьж байх үед биеэ дааж орших гэсэн ноёдын эсэргүүцэл ихээр гарч байсан ч тэдгээрийг цаг тухайд нь дарж байсан байна. Батмөнх хаан Монголыг нэгтгэн захирахдаа дараах шинэчлэлийн бодлогыг явуулсан. * Алтан ургийнхны байр суурийг бэхжүүлэх * Эзэлсэн газраа өөрийн хөвгүүддээ хуваарилан өгөх гэх мэт. Эзэмшил нутгаа хөвгүүддээ хувь болгон таслан өгсөн нь Монголын үйлвэрлэх хүчинд эерэгээр нөлөөлжээ. Малчид эзэн ноёны тодорхой нутагт нүүдэллэж, мал аж ахуйг хөтлөх шинэ арга барил нэвтэрч, ноёнд ноогдуулах алба нарийн болж, улсын санг нэмэгдүүлж байжээ. Батмөнх даян хаан 1470 - 1517 онд Монголын төрийг барьснаар олон жил үргэлжилсэн феодалын хямрал дажин, гадаадын довтолгоо дайралтыг зогсоосон байна. Батмөнх халх түмний эзэн байгаад зогсоогүй бараг бүх Монголыг нэгтгэн захирсан их хаан билээ. Монголчууд нэгэн хааны эрхэнд орж захирагдах болсон нь Монголыг тусгаар тогтнох байдлыг бэхжүүлж, үйлдвэрлэх хүчний хөгжилд түлхэц болсон. Мандухай нь Ойрадыг цохин Монголыг нэгтгэж чадсан ч Батмөнх нас барсны дараа Монгол буцаад өмнөх хэвэндээ оржээ. XVI зууны үед Монгол нь [[Мандухай]] хатны үр удмууд дунд Халх, Цахар, Түмэд зэргээр хуваагджээ. Даян хааны ач нараас Барсболд жононгийн хүү Алтан (1507-1582) хэдийгээр хаан ор залгаагүй боловч ихэд хүчирхэгжиж их хаанаас хан цол хүртжээ. Тэрээр Хятадад олон удаа довтолж, 1550 онд Бээжин хотыг бүсэлж байв. Аргагүй байдалд орсон Мин улсын эрх баригчид хилийн боомтоо нээхийг зөвшөөрч буулт хийж байж Монгол цэргийг буцаасан байна. Алтан хан 1557 онд Хөх хотыг байгуулжээ. Тэрээр 1577 онд Төвдөд очиж Төвдийн Дээд лам Содномжамцтай уулзан Бурханы шашинд оржээ. Алтан хан Содномжамц ламд анх Далай лам гэдэг цолыг өгчээ. Энэ үед бас Халхын Автай сайн хан ч гэсэн Далай ламтай уулзахаар очжээ. Ингэснээр Монголын ихэнх том толгой ноёд Бурханы шашинд орж Монголын овог аймгуудын дунд Бурханы шашны Шар Малгайтны урсгал эрчимтэй дэлгэрэв. Автай хан 1585 онд хуучнаар ХарХорум хотын нутаг дэвсгэрийн орчимд [[Эрдэнэ зуу хийд|Эрдэнэ Зуу хийдийг]] байгуулжээ. XV-XVI зууны эхэн үе бол монголын соёл урлагийн хөгжил дэвшил сэргэн мандалтын үе юм. Энэ хөгжлийн үед архитектур, торгон зээгт наамал, мартан, [[Нагтан|нагтан шүтээн зурагнууд]] болон сийлбэрүүлд илүү хөгжсөн юм. Өргөмөл хүү [[Зая бандид Намхайжамц]] монголын үсэг тод бичгийг зохиосон юм. Халхын Бурханы шашны тэргүүн Анхдугаар Богд [[Занабазар]] Монголын ардын урлагийн сор болсон алдарт хорин нэгэн дарь эхийн баримлаа урлан бүтээсэн юм. Түүний уран бүтээлийн оргилууд нь Цагаан Дарь Эх болон Ногоон Дарь Эхийн баримлууд юм. Энэхүү уран бүтээлүүдээрээ монголын үзэсгэлэнт бүсгүйн төрхийг илэрхийлж өгчээ. Цагаан Дарь Эхийн зүүн мөрөн дээр лянхуа цэцэг байдаг бөгөөд midteend дэлбээлж буй лянхуй байдаг юм. Харин Ногоон Дарьт байдаг лянхуа цэцэг нь аль хэдийн дэлбээлчихсэн байдаг бөгөөд тун үзэсгэлэнтэй бүсгүйн дүрийн гаргажээ. Тэрээр өөрийн үзэсгэлэнт төрх байдалд сэтгэл хангалуун байдаг аж. Тэрээр бясалгалаас сэрж буй байдалтай лянхуа цэцгийн суудал дээр баруун хөлөө доошлуулан хүүхдээ хөхөөрөө хооллосон байдалтай суудаг. Олон олон сүм дуган Занабазарын төслөөр хэрэгжиж бүтээгдсэн байдаг. Тэрээр монголын соёмбо үсгийг зохиожээ. 14-17-р зууны Монгол улс нь Хүн, Сяньби, Жужан, Их Монгол улсаас нэг онцлог ялгаатай байсан нь өрнө, умар талдаа монголын алтан ургийн хаадын эзэгнэл нутгаар хиллэж байсанд оршино. 15-р зуунд Монголын баруун талд [[Сибирийн ханлиг]] (15-р зуунаас-1598 он) байгуулагдан хиллэх болсон бөгөөд урьд нь Алтан Ордод харъяалагдаж байсан нутаг Сибирийн ханлигийн бүрэлдэхүүнд орсон бол Сибирийн ханлиг 16-р зууны сүүлээр Орост цохигдон хүч нь суларсан үеэс газар нутаг нь [[Казахын Хант Улс]], [[Дөрвөн Ойрад]]ын хилд оржээ. XVI-XVII зууны үед [[Хотгойд]]ын Алтан ханы улс оршин тогтнож байсан. Хотгойдын Алтан ханы улсын хойд хил [[Красноярск]] хот, өмнөд хил нь Алтайн нурууны зүүн хэсэгт хүрч байсан бөгөөд тэд Тува, [[Енисейн киргиз]]үүдийг нэг хэсэг захирч байв. Ойрад, хотгойдууд Баруун Монголд ноёрхохын төлөө тэмцэлдэн хотгойдууд ойрадуудыг баруун тийш шахсан боловч 17-р зуунд хотгойдын хүч буурч Красноярск хавийн нутаг ойрдын захиргаанд оржээ.<ref>[http://sonin.mn/news/easy-page/48520 Краснояркаас Монгол цэргийн булш илрүүлэв] (2015-09-29) Оросын Шинжлэх ухааны академийн археологичид Красноярын хязгаарын Унюк уулнаас XVII зууны үеийн Монгол суурин илрүүлжээ. Суурингийн ойролцоох гурван булшийг малтан судлах ажил эхэлсэн аж. Археологичид нэгдүгээр булшнаас 350 гаруй жилийн тэртээх хуяг, махир сэлэм олсон байна. Унюк уулын малтлагыг хийсэн археологичид эдгээр булшийг ойролцоогоор 1650-аад оны үед холбогдох монгол цэргийн оршуулга болов уу гэсэн таамаглалыг дэвшүүлжээ. Красноярын хязгаар нь XVII зууны үед Монголын газар нутагт хамаарч байсан ба хожим оросууд түрж нутаглах болсон юм байна. Малтлага энэ улирал дуустал үргэлжлэх ба XVII зууны үеийн монголчуудын угсаатны зүйн судалгаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулах олдворууд илэрсэн ажээ. Х.Эрдэнэ Эх сурвалж: "Монголын үнэн" сонин</ref> ==Засаг захиргааны зохион байгуулалт== Монгол энэ үед Алтайн нуруунаас баруун тийш орших Баруун Монгол буюу [[Дөрвөн Ойрад]], түүнээс зүүн тийш орших Зүүн Монгол гэсэн 2 хэсэгт хуваагджээ. Зүүн Монгол нь баруун 3 түмэн, зүүн 3 түмэн нийт 6 түмэнтэй байсан бол Ойрад буюу Баруун Монгол 4 түмэнтэй байв. *Зүүн түмэн: Халх, Цахар, Урианхай *Баруун түмэн: Түмэд, Ордос, Юншээбү [[Урианхай]] түмэн Өвөр Монголын зүүн урд нутаг, [[Ляонин]] мужид, ([[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манжийн үе]]ийн [[Зуу-Удын чуулган]]), [[Цахар]] түмэн Урианхайн хойно одоогийн Өвөр Монголын [[Шилийн Гол аймаг]]т, [[Юншээбүү]] түмэн [[Түмэд]], Цахарын дунд, [[Хаалган]] (Жанчхүү) хотын зүүн хойно, хойд талаар, [[Ордос]] түмэн [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] урд эрэг буюу [[Ордосын тохой]]д, Түмэд түмэн [[Хөх хот]] орчимд байв. Юншээбү [[харчин]]тай ижилсэн сууж мөн адил харчин гэгдэх болж байв. [[Халх]] түмний баруун хэсэгт [[баяд]], [[хотгойд]], зүүн хэсэгт [[барга]] нар ордог байв. Цахар түмний хойд хэсэгт [[урад]], [[муумянган]], [[дөрвөн хүүхэд]] ([[зүүн дөрвөд]]), [[авга]], [[авга нар]], [[үзэмчин]], [[хуучид]] зэрэг аймаг амьдарч байв. Цахарыг харьяанд [[Их Хянганы нуруу]]ы зүүн, зүүн урд талаар байсан [[хорчин]], [[дагуур]], [[жарууд]], [[жалайд]], [[горлос]], [[аохан]] (ухуань), [[найман]], [[баарин]], [[хишигтэн]], [[онгуд]] нар бүрэлдүүлдэг байсан байна. Хожим [[Манж Чин гүрэн]] 1636 онд Өвөр Монголыг бүрэн эзэлж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг Шилийн голын, Жирмийн, Зостын, Хөлөнбуйрын, Зуу-Удийн, Улаанцавын чуулган хэмээн нэрлэж, эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос (Зуу-Уд), [[Алшаа аймаг]] бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> [[Файл:Mongolia 1600-1680.svg|thumb|300px|1600-1680 оны үед Монгол]] Дөрвөн Ойрадын нутаг Увс нуур, Алтайн нуруу, [[Шинжаан]]ы хойд хэсэг, [[Казахстан]]ы зүүн хэсгээр байв. [[Хошууд]] Ойрадын нутгийн баруун өмнө талд ([[Хами]] орчим буюу Шинжааны зүүн хэсэгт), [[Цорос]], [[Өөлд]] хоёр [[Или мөрөн|Или мөрний]] эхэнд, Торгууд [[Тарвагатайн нуруу]]нд, [[Дөрвөд]], баяд хоёр хамгийн хойно [[Зайсан нуур]] орчимд [[Эрчис мөрөн|Эрчис мөрний]] эхээр нутаглаж байв. 14-17-р зууны үед одоогийн монгол үндэстний байршил, газар нутгийн хил, монгол гэсэн үзэл үндсэндээ тогтвортой болж тогтсон байсан ч 17-р зууны үеэс харийн түрэмгийлэлд өртөн тэр үеэс монголчуудын тоо цөөрч газар нутгаа алдан нутгаасаа шахагдахад хүрчээ. Энэ үед халх, өвөр монголчууд, буриадуудын байршил ерөнхийдөө тогтвортой байсан бол ойрадын хил хамгийн их өөрчлөгджээ. Буриадууд голчлон Байгаль нуурын баруун талаар [[Ангар мөрөн|Ангар]] мөрнөөс Монголын хил хүртэлх нутагт байсан бололтой бөгөөд 17-р зууныг хүртэл Байгалийн зүүн талаар байсан буриадуудын талаар бага мэдээлэл үлджээ. ==Харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцэл== === Өмнөд Монгол Манжид эзлэгдсэн нь === 16-р зууны сүүлээр дорно зүгт манж нар хүчирхэгжиж, хөрш монгол аймгуудтай ураг барилдах замаар өөртөө татаж эхэлсэн нь Монголын тусгаар тогтнолд аюул занал учруулав. Монгол улсын сүүлчийн хаан Лигдэн энэ аюулыг ухаарч сөрөн тэмцсэн боловч бусад ноёдын дэмжлэгийг авч чадалгүй 1634 онд тэнгэрт халив. ===Буриад Орост эзлэгдсэн нь=== {{See also|Сэлэнгийн суурингийн бүслэлт|Үдийн суурингийн бүслэлт|Ильиний слободагийн бүслэлт}} Оросын хаант улс хүчирхэгжихийн хэрээр газар нутгаа тэлж өргөжүүлэх түрэмгий бодлого хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. [[Орос]]ын баруун талд хүчирхэг хөршүүд байснаас уламжлан дундад зууны үед газар нутгаа тэлж чадаагүй бөгөөд зөвхөн Их Петр хааны шинэчлэлийн үр дүнд шинэчилсэн армийн хүчээр түрэмгий дайнуудыг хийсэн байна. Баруун талын хүчирхэг хөршийн эсрэг биш харин зүүн талын нүүдэлчдийн сул талыг анзаарсан оросууд өөрсдийн галт зэвсгийн давуу тал, хүний нөөцөд түшиглэн түрэмгийллийг ээлж дараалан шатлан өргөжүүлэх аргаар гүйцэтгэсэн. Эхний шатанд хүчээр сул Сибирийн ханлигийг бут цохин газар нутгийг нь эзэлсэний дараа Зүүнгарын хүчирхэг хаант улстай шууд хил залгах болсон ба [[Красноярск]]ийн чиглэлд хйисэн түрэмгийлэл нь [[Зүүнгар]]ын цэргийн хүчтэй хэд хэдэн удаагийн тулалдаанаар ялагдсан тул зогссон байна. Харин зүүнгарын харъяатуудын хойгуур тайгын отог овгуудын нутгийг эзлэн дорно зүг ахисаар [[Байгал нуур]] хавийн [[буриад]]уудын нутагт буюу Монгол улсын хойд хилд тулж иржээ. Орост хийгдэж буй газрын зурганд бутралын үеийн Өвөр Монгол, Зүүнгарын хилийг зөв зурдаг боловч 14-17-р зууны Монголын газрын зурганд өмнөд [[Сибирь|Сибирийг]] оруулалгүй зурдагаас орос иргэд тухайн үед Монголын хил өмнөд Сибирийг хамарч байсныг мэддэггүй байна. {| |[[Зураг:Mongol 17-r zuun.jpeg|right|thumb|100px|Монгол 17-р зуун]] |[[Файл:Монгол 17-р зуунд.jpg|right|thumb|100px|Монгол 17-р зуунд]] |[[File:Russia 1533-1896.gif|right|thumb|100px|1533-1896 оны Оросын байлдан дагуулал]] |[[Файл:Баруун Сибирь 16-17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Баруун Сибирь 16-17-р зуун]] |[[Файл:Монголчуудад шатаагдан сүйрсэн Орос суурин 17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Сүйрсэн орос суурин. Сэргээн зурсан нь]] |- |[[Файл:Баруун Сибирь дэх орос бэхлэлтүүд 16-17-р зуун.gif|right|thumb|100px|Баруун Сибирь дэх орос бэхлэлтүүд 16-17-р зуун]] |[[Файл:Төв Сибирьт оросын бэхлэлтүүд байгуулагдсан нь XVII.gif|right|thumb|100px|Төв Сибирьт оросын бэхлэлтүүд байгуулагдсан нь]] |[[Файл:Алс Дорнод Орост эзлэгдсэн нь XVII.jpg|right|thumb|100px|Алс Дорнод Орост эзлэгдсэн нь XVII]] |[[Файл:Siberia XVI-XVII.jpg|right|thumb|100px|Сибирь XVI-XVII зуун]] |[[Файл:Сибирь Орост эзлэгдсэн нь 16-17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Сибирь Орост эзлэгдсэн нь 16-17-р зуун]] |} Оросууд 1620-иод онд баруун буриадуудын нутгийн зах [[Зүлгэ]], [[Ангар мөрөн]]д тулж иржээ. Энэ үед буриадууд олон овогт хуваагдсан, маш тархай бутархай амьдардаг байв. Монголд өөр хоорондын тэмцэл хүчтэй явагдаж байсан тул буриадууд зөвхөн өөрсдийн хүчээр оросуудын эсрэг тэмцэх шаардлагатай болжээ. Оросууд гал зэвсэг ашиглан, бэхлэлт барьж бэхжин, буриадуудын эхнэр, хүүхдийг хядах, олзлон аваачих зэргээр алхам алхамаар урагшилсаар Байгаль нуурын хоёр талаар буриад монголчуудын нутагт гүн орсон аж. Буриадын зарим овгууд хүчинд автан тэдний эрхшээлд орж, алба төлж эхэлсэн бол зарим нь Монгол нутаг руу зугтах болжээ. Гэвч тухайн үед Монгол нутагт үймээн самуун ихтэй байсан тул тэдгээр нүүдэлчид эргэж нүүх болсон байна. Зүлгэ мөрнийг өгсөж ирсэн оросууд Верхоленск бэхлэлтийг барьжээ. Тэдэнд Онгой сэсэн, Ойлонго бөө тэргүүтэй абзай овгийнхон эеийг хичээн анх оросуудад алба барих болжээ. Харин эхиридийн шоно овгийнхон оросуудын эсрэг эрс тэмцэж эхэлсэн болно. 1628 онд Петр Бекетовын хасаг цэргүүд Ангар мөрнийг өгсөн ирж бэхлэлт барин, Ока голын буриадуудаас алба авч эхэлжээ. 1631 онд буриадууд Братскийн бэхлэлтийг довтолж шатаасан байна. 1641 оны 04-р сарын 30-нд буриадуудын тэмцлийн томоохон удирдагч эхиридийн буур аймгийн тэргүүн Шэбшэй баатар тулалдаанд амь үрэгдсэнээр оросууд давамгайлж эхэлжээ. 1640 онд Максим Перфильев Витим голоор дамжин Байгалийн зүүн талд гарчээ. 1645 онд Василий Колесников тэргүүтэй орос хасаг цэрэг Байгаль нуурыг гатлан Сэлэнгэ мөрний адагт гарч ирсэн боловч бэхжиж чадалгүй буцсан байна. 1646 онд дахин оролдлого хийж, Дээд Ангарын адагт бэхлэлт барьжээ. 1645 онд 2000 гаруй буриадууд Зүлгэ мөрний эрэгт баригдсан Верхоленскийн бэхлэлтийг гурван удаа довтолжээ. 1647 онд Енисейскээс илгээгдсэн Похабов тэргүүтэй цэргүүд Байгалийг гатлан ирж Үд, Сэлэнгэ мөрний хавиар ирэн буриадуудтай тулалдсан хэдий ч эрхшээлдээ оруулж чадалгүй 70 гаруй эхнэр, хүүхдийг олзлон авчээ. Буцах замдаа Байгалийн өмнө этгээдэд Култукийн бэхлэлтийг барьжээ. 1648 онд Похабовт туслуулахаар Иван Галкин тэргүүтэй 60 цэрэг илгээжээ. Иван Галкин Баргажин адагт бэхлэлт барин Баргажин, Сэлэнгэ, Хёлго голоорх буриадуудыг довтолж эхэлжээ. 1654 онд Братскийн бэхлэлтээс урагш Балаганы бэхлэлтийг барив. 1658, 1696 онуудад мөн оросуудын эсрэг бослого гарсан хэдий ч төдийлөн амжилт олсонгүй. 1661 онд Иркут голын эрэгт оросууд бэхлэлт цайз барьж эхэлсэн бөгөөд энэ нь 1686 онд Эрхүү хот болон өргөжжээ. 1665 онд Нэршүү болон Сэлэнгийн, 1666 онд Үдийн бэхлэлтүүдийг барьжээ. 1675 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэд 30 гаруй хашаа байшин, 200 гаруй оросууд оршин суух болж. Энэхүү бэхлэлтээс гурав хоногийн газарт Түшээт ханы чулуун өргөө байжээ. Ийнхүү Халхын хойд хязгаарыг оросууд эзэлж дууссан энэ үед л Халхын хан нар оросуудын эсрэг тэмцэх оролдлого хийж эхэлжээ. Хойд халхын томоохон овог болох табангууд нартай тулснаар оросууд хүчиндээ эрдэх нь багассан байна. 1682 оноос табангууд нар Сэлэнгэ, Үдийн бэхлэлтийн орчим ирж малыг туун одох, оросуудыг зодох зэргээр авирлах болсон тухай Иван Власов хэмээгч бичжээ. 1684 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэд Очирой ханы элч ирж, өөрсдийн албат буриад нарыг чөлөөлөхийг оросуудаас шаарджээ. 1685 онд Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүслэн хаасан байна. 1687 онд Очирой ханы цэрэг Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүсэлсэн хэдий ч ялагдал хүлээжээ. Энэ үед [[Манж Чин улс]]тай хилийн хэлэлцээр хийхээр 2000 цэрэгтэй явж байсан Федор Головин энэ тэмцэлд хүч хавсран табангуудын тайш Сэрэн-Сэкулайг бут цохижээ. Мөн бусад Монголын тайш нарыг Сэлэнгэ, Үд, Ильины замд тулалдаж ялжээ. 1688 онд Түшээт ханы дүү Шигшид баатар Хотгойдын Гэндэн баатрын дүүгийн хамт цэрэг хөдөлгөж Үд гол дахь орос бэхлэлтийг дайрч байв. 1688 онд Хёлго гол дээр табангуудын цэргийг Головин ялж табангуудын тайш зургаан зайсан, 30 шүүлэнгэ, 1200 гаруй өрх айлын хамт Оросод дагаар оржээ. 1689 онд удаа дараа ялагдал хүлээсэн табангуудын тайш нар Оросын харьяат болох гэрээ хийж, алба төлөх болжээ. Гэвч табангууд нар Оросын дарлалаас зугтан Монгол нутгийн гүн рүү нүүж одсон боловч 1718-1722 онуудад эргэн иржээ. 1689 оны 08-р сарын 25-нд Нэршүүд Федор Головин Манжийн элчтэй уулзан Эргүнэ мөрнөөс зүүн тийш нутгийн хилийг тогтжээ. Харин 1727 оны 08-р сарын 20-нд Хиагт хотоос холгүй [[Буур гол]]ын эрэг дээр Оросын талаас Савва Рагузинский, Манжийн талаас Халхын Түшээт хан уулзаж [[Буурын гэрээ]] гэгчийг байгуулжээ. Энэ гэрээгээр [[Хиагт]]аас баруун тийш [[Енисей]] мөрний эх хүртэл, зүүн тийш Нэршүүгийн гэрээгээр тогтсон хил хүртэлх нутгийн хилийг тогтжээ. Ийнхүү хойд монголчууд бусад монголчуудаасаа таслагдан буриад хэмээх нэгэн нэрэн дор нэгдэх үйл явц эрчимжсэн байна. 1570-аад онд Оросын эзэнт гүрний Ермак хэмээгч оргодол Уралыг даван зугтаж, 600-гаад хүнтэй бүлэг байгуулан Тобол хотыг эзлэн, гэмээ наманчилж Иван хаандаа өргөн барьснаар Монгол гүрний хоймроор Оросын колоничлолын гар орж ирээд түйвээхийн эхлэл боллоо. 1630-аад онд Оросын засгийн газраас бэлтгэн илгээсэн колоничлогчид Байгаль далайн баруун эрэгт ирж нутгийн монголчуудтай цус асгаруулсан байлдаан хийлээ. Тэр тухай Оросын судлаачид бичихдээ "Ангарыг өгссөн цаашдын довтолгоон ихэд саатсан нь ангарын харгиа зэрэг байгалийн саадаас шалтгаалсан төдийгүй ихэнхдээ Ангарын эхэнд оршин суудаг монгол аймгийн буриад буюу "братские люди" хэмээгчдийн шаргуу эсэргүүцлээс шалтгаалсан юм. 1631 онд тэднийг эзлэх зорилгоор байгуулсан Братскийн (Буриадын-Д.Б) бэхлэлт цайз нэг бус удаа аюулд орж байсны дотор 1635 онд бүх гарнизон хядагдаж, зөвхөн 1936 онд оросын захиргааг сэргээж байлаа. Цаашдаа Ангарын эхэнд оршин суугчдыг дагуулах үйл явц тасралтгүй тэмцэлтэй тулгарч үргэлжилсээр тэдний олонхийг өмнө зүг халх монгол руу нь түрэн шахсанаар дууслаа. Ангарын эхэнд бэхжихийн тулд Братскийн цайзаас урагш 1654 онд Балаганы бэхлэлт байгуулав. Түүнээс 2 жилийн өмнө Похабов Эрхүү гол Ангарт цутгах газар өвөлжөө байгуулсанаар Ангар-Окийн буриадуудыг эзлэх үйл явц дуусав" гэжээ. Буриадыг эзлэх анхны цэрэгжүүлсэн экспедицийг 1623 онд Ждан Козлов, Василий Лодыгин, Ананий Ивановоор толгойлуулан явуулж, цаашид ээлжлэн зүтгэсээр 1628 онд Яков Хрипуновоор толгойлуулсан эзлэн түрэмгийлэгчид анхны дайн хийж "эмс, охид, хүүхдийг олзлон " аваачаад, мөн онд Петр Бекетовынхон 40 буриадыг алж яргалсанаар колонийн байлдан дагуулалт эхэлсэн юм. 1641 оны 4 дүгээр сарын 30-нд Эхирисийн Шэвшэй баатар тулалдаанд алагдсанаар колоничлогчид Эхирис, булгадыг байлдаанд ялах боломж олсоныг түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг. 1645 онд Зүлхийн эхирисүүд бослого гарган татвар төлөхөөс татгалзаж, түүнийг дарахаар явуулсан А.Бедаревын зэвсэгт отрядтай 50-аас доошгүй хүнтэйгээр өдөржин тулалдсан түүх нь буриадыг колончилсон үйлс цусан мөртэй байсны баримт юм. Энэ үед Монгол улс дотоодын хямрал, Манжийн түрэлтэд сульдан хойд хязгаараа өмгөөлөх чадвар мөхөс байсан бөгөөд 1667 онд Зүүн гарын Сэнгэ тайж Красноярскийн бэхлэлтийг эзлэн колончилогчдод заналхийлж, 1669-70 онд Дайхан тайжийн монголчууд 15 мянган цэргээр Нерчийг эзлэн буриадуудыг хураан буцааж, 1674 онд Тавнангийн Гэгээн тайж цэрэглэн хөдөлж байв. 1684 онд Эрхүүд Очир-сайн ханы элч илгээж, Эрхүүгийн буриадууд монголын иргэд болохыг тайлбарлан хэлэлцээ хийхэд "Танай монголын Очир сайн хан манай их эзний эртний албат буриадуудаас татвар авна гэдэг ухаан санаанд багтамгүй" хэмээн дээрэлхээд элчийг хөөж буцаасан билээ. 1688 онд Баатар хун тайжийнхан 4 мянган цэргээр Уд хот болон сэлэнгийн хотыг дайрч байх үед Галдан бошигт Түшээт ханыг довтолсоноор монголын цэрэг нутаг буцаж. буриад нутгаа Орос гүрний колончилолоос өмгөөлөх хүч мөхсөн билээ. Оросууд үүнийг нь ашиглан 1688 оны 9 дүгээр сарын 16-нд тавнангуудыг довтолж 200 хүнийг алж, олон хүнийг мал хөрөнгөтэй нь олзолсон юм. Ойрад болон Халхын хооронд байлдаан болж, манжууд халхыг дагуулан эзэлсэн нь буриад түмэн харийн эзлэгчдийг эсэргүүцэх үндсийг таслаад зогсоогүй манжийн дарлал, дотоодын дайны хүнд дарамтад дургүйцсэн монголчууд умард зүг нүүж, Оросын харъяат болох нөхцлийг бүрдүүлж байлаа. Ийнхүү 1680-аад оны сүүлчээс эхлэн Алтай, Хангайн уулсаар нутаглаж байсан Атаган, Ашабагад. Сонгоол, Үзөөн, Юншөөбү, Өөлд, Сартуул, Хатагин овгийнхон хойшоо нүүж Орост дагаар оржээ. Үүний нэг баримт нь эдүгээ Монгол Улсын иргэн 84 настай Ш. Тэрбиш гуайд хадгалагдан буй ХҮIII зууны үеийн гар бичмэл "Туршихи-ийн намтар" билээ. Тэнд өгүүлэхдээ, "Ашабагад яст Байбилгэ омогийн Туршихи Молхааны эрт төрсөн газар хэмээвээс Алтай, Хангай газраас Сайн ханы албат бөгөөд тэр орноос Бошигт ханд гахай жилийн өвлийн дунд сард цэрэг мордоод Бошигтын хоёр (хэсэг) цэргийг нь довтлоод чинагшид Бошигтод очиж дүрвээж орхиод хоол хүнс тасалдан буцаж иртэл хойт хулгана жилд Бошигт цэрэглэн биднийг довтолсон босгуулагсан... 1686 онд Их дээд император Цагаан хаанд залбиран ирж, Эрхүү хотноо айлтган мэдүүлж энэ их далайн хойтод Худайн гол хэмээх нутагт суусаар..." гэхчилэн өгүүлжээ. 1690-ээд онд Түшээт ханы Охин тайжийнхан Сэлэнгийн тавнангуудтай нийлж, 1722 онд Сэцэн ханы Ээж гүнжийн албат болгож Түшээт ханаас өгсөн гурван тавнангийн отог Онон голын Биндэръяа нутгаасаа Хэнтийн хөвчийг нэвтлэн зугтаж Хёлго, Цөхийн голд суурьшсан юм. Монгол улс манжид дагаар орж, Галдан бошигт ялагдсаны дараа Орос, Манж гүрнүүд шууд хиллэж, хилийг тогтоох асуудал Монгол төрийн мэдлээс давж, 1727-28 оны Буурын хэлэлцээр гэгчээр буриадыг өгөөд зогсоогүй. Халхын бүрэлдэхүүнд орж байсан хатагин, салжиудын хойт үзүүрийг сартуулын хамт таслан Орост өгсөн юм. Ийнхүү "буриад" гэдэг нэр нэгэн овог ястны нэр байснаа эртний өвөг монголын олон овог, аймгаас бүрдсэн нэгдэхүүний ерөнхий нэр болж === Халх Монгол Манжид эзлэгдсэн нь === {{Гол|Халх-Ойрадын дайн|Зүүнгар-Чин улсын дайн}} Халхын ноёд 1688 он хүртэл алдсан нутгаа эргүүлэн авахын төлөө [[Оросын Холбооны Улс|Оростой]] дайтсаар байжээ. 1639 онд шашны тэргүүнээр Занабазарыг өргөмжлөхдөө түүнд зориулж Өргөөг байгуулж өгчээ. Энэ нь чухамдаа нийслэлийг Хархорумаас шилжүүлэн Өргөөг нийслэлээ болгож, шарын шашин, улс төрийн төв болгосон үйл явдал байлаа. Халх, Ойрадын ноёд 1640 оны чуулганаар Монголыг шашны хүчээр нэгтгэн харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцэхээр зорьж халх, ойрад гаралтай Занабазарыг шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Занабазар 1680-аад онд Халх, Ойрадыг эвлэрүүлэхээр "Жанлавцогзол" номоо бүтээжээ. Лигдэн хааны хүү Эжээ Хонгороос хойш Халхыг хан цолтой ноёд буюу Түшээт хан, Цэцэн хан, Засагт Хан гурав толгойлон харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцсээр байсан тул эн үеийн Монгол улсыг 1635 онд биш 1691 он хүртэл оршин тогтносон гэж үзэж болох юм. Бутралын үеийн Халхыг Халхын ханлиг, Халхын хант улс гэж нэрлэдэг ба Халхын удирдагчид бүх Монголыг удирдаж байсан ч 17-р зууны дунд үе гэхэд захиргаанд нь байсан Ойрад, Буриад, Өвөр Монгол бүгд захиргаанаас нь гарч зөвхөн Халхын нутаг л тэдний захиргаанд үлджээ. Чахундорж 1688 онд Галданг довтлох хүртэл Манжид дагаар орох бодолгүй байсаныг Манжийн хааны хэлсэн үг гэрчилдэг. Тэрээр галт зэвсэгтэй Оростой Буриадыг буцааж авахын төлөө олонтоо дайтсан ч цөөн хэдэн ялалт байгуулжээ. Чахундорж Галдангийн дүүг алсан нь Галдан Халхад довтлох шалтгаан болсон юм. Галдан довтлохын өмнө 1000 лам тагнуулыг Халхад илгээн Галдан ер бусын хувилгаан хүн тул эсэргүүцэн тэмцэх нь үр дүнгүй, халхын хүн ардад аюул учируулахгүй хэмээн ухуулжээ. Зүүнгарын довтолгоонд сандарсан халхуудын нилээд хэсэг нь Өвөр Монгол руу дүрвэж харин Буриад руу дүрвэсэн хэсгийнх нь нилээд нь тэндээ үлдэж буриадуудтай холилджээ. Галданг Засагт хан дэмжиж байсан ч нас барсан байна. Галдан Цэцэн ханд захиа илгээн та надад дагах эсэх өөрөө мэд, дагахгүй ч байсан болно гэж хэлүүлсэн байдаг бөгөөд харин Чахундорж, Занабазар хоёрыг өөрт нь тушаан өгөхийг Манжаас шаардаж байв. Занабазар эвийн хүчээр Монголын нэгдлийг сэргээхийг зорьж байсан бол Галдан цэргийн хүчээр Монголыг нэгтгэх нь зөв зам гэж үзэж байсан бөгөөд түүнийгээ биелүүлэхийн тулд хангалттай цэрэг, эдийн засгийн хүчтэй болохыг зорьж байв. Галдан Казахстан, Киргиз, Уйгур зэрэг Төв Азийн орнууд, чухал худалдааны замуудыг эзэлсэний дараа хэдэн арван сая хүнтэй Хятадыг эзэлсэн Манжийн хүчтэй тулахад бэлэн болсон байна. Чахундорж Манжтай харилцаж Оростой дайтаж байсан бол Галдан Оростой харилцаа тогтоож Манжаас Монголыг чөлөөлөхийг зорьж байв. Ийм ч учираас Чахундоржид нэгэнт дайтаж байсан Орост дагах бодол огт байсангүй. Галдан Цэвээнравданд Зүүнгарын төрийн эрхийг алдсаны дараа Оросоос зэр зэвсэг авахыг оролдсон ч эхэн үедээ Галданг дэмжиж байсан Орос шинэ хаан Цэвээнравданг дэмжин элчээ илгээсэн бөгөөд мөн манж нар ч Цэвээнравданг дэмжин элч илгээжээ. Учир нь Зүүнгарын хүч бутран хуваагдах нь Халхыг эзлэхийг зорьж байсан Манж, Буриадыг эзлэхийг зорьж байсан Орос хоёрт ашигтай байв. Галдан өвөр монголчуудад хандан "Та бүхэн эртний өвгөдийн нэрийг гутаан бусдын боол болж үүрд дарлагдахыг хүлээлгүй миний их цэргийг угтан ирж, нийт хүч нэгэн сэтгэлээр улс гэрийг батлан сахиваас зохино. Бидний Монголчууд эрт урьдаас ( Манж-Хятадыг ) ээлжлэн эзэлж хүчирхэг идэрхэг байсаныг та бүхэн цөм мэдмой" гэсэн захиа илгээж тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг уриалж байсан ба зарим Өвөр Монгол ноёд түүнийг дэмжин хүнс, бусад бараа илгээж байв. Мөн [[Моголистан]]ы зарим ноёд түүнийг дэмжиж байв. Төвдүүд мөн түүнийг дэмжин зөвлөгөө өгч байсан ч Галдан дан ганц Төвдийн ятгалга, саналыг дагах бус өөрийн гэсэн зорилгоор үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Төвдүүд нэгэнт тулан ирсэн манжийн түрэмгийллийг зогсоохын тулд Монголыг халхавч болгон ашиглахыг зорьж байсан гэж одоо үзэх болжээ. Зүүнгарын дараагийн хаад Монголыг чөлөөлөхөөр тулдалдаж байсан бөгөөд тэд Халхийн ард иргэдэн хандан захиа илгээж байв. Занабазарын шийдвэрээр Халх Манжид дагаар орох шийдвэр гаргасан байдаг ч түүнд өөр бодол байсаныг түүний үг гэрчилдэг. Тухайлбал тэр "мандах төрийг (Орос) дагаснаас мөхөх төрийг (Манж) дагасан нь дээр", " Манж 200 жилийн унахад Монгол тусгаар тогтноно" гэж хэлсэн байдаг. 1712 онд Энх-Амгалан хаан ойрадуудыг хядах шийдвэр гаргахад Энх-Амгаланы лам багш болсон Занабазар болиулж байв. Хожим нь өндөр настай болсон Занабазар Бээжинд нас баржээ. Ийнхүү 1630-1691 оны хооронд Өмнөд Монгол ба Халхын засаг ноёд удаа дараа Манжид бууж өгснөөр 1691 он гэхэд Ойрдын холбооноос бусад Монгол ханлиг, ванлигууд бүгд [[Манж Чин улс]]ад дагаар орж, Монгол улс бүхэлдээ Манжид дагаар оржээ. Аюушридараас [[Лигдэн хутагт хаан]] хүртэл 21 хаан үе залгамжилж 323 жил Монгол улс (Зүүнгар бүрмөсөн унах хүртэл 390 жил) оршин тогножээ. ==14-17-р зууны нийгэм== ===Соёл, шашин=== Энэ үед холбогдох зохиолууд бол [[Гэсэр]], [[Хув Нагварал]], [[Убаши]] Хун тайжийн тууж, [[Жангар]] юм. 14-16-р зуунаас үлдсэн монгол ном байдаггүй учир энэ үеийг монголын түүхийн харанхуй үе гэдэг бөгөөд 14-17-р зуун, манжийн үеийг тодруулахад хэрэглэж байгаа халх, ойрад, өвөр монголын түүхэн сурвалжууд 17-19-р зууны үед зохиогджээ. 18-19-р зуунд Монголын эрдэм шинжлэх ухааны төв нь Өвөр Монгол руу шилжиж тэндээс олон эрдэмтэд мэргэд төрөн гарч зохиол бүтээлээ туурвиж байсан юм. Мөн буриадууд өөрсдйин хэл аялгуун дээр ном бичиж байв. [[Файл:Altankhan.jpg|thumb|Алтан хаан бол Буддын шашны бэлгэ тэмдэг юм.]] [[File:Buddhist sects.png|thumb|Важраяна буюу төвдийн шарын шашин Монгол, Төвдөд, махаяна урсгал Хятад, Солонгос, Япон, Вьетнамд, теравада урсгал ЗӨА-д тархжээ.]] 14-17р зуунд өрнөсөн дотоодын хямралын улмаас ард түмэн доройтон зовж, улс орон сульдаж байх үед монголын хаад ноёд улс үндэстнээ итгэл бишрэлээр дахин нэгтгэж болох арга зам хайж байв. [[Монголд Бурханы шашин дэлгэрсэн түүх|Монголд буддизмыг хөгжүүлэх үндс]]ийг Түмэдийн Алтан хан (1507-1582) тавьсан бөгөөд тэрбээр Батмөнх Даян хааны гуравдугаар хүү Барсболд жононгийн хоёрдугаар хүү ажээ. Алтан хан Ойрд болон [[Хөхнуур]]ыг эзлэн Төвдөд довтолж Баянтал гэдэг газар Байшин хэмээх хот байгуулснаар одоогийн [[Хөх хот]]ын суурь тавигдсан байна. [[Төвд]]ийн их хамбад “[[Далай лам]] Очирдара” цол өргөмжилж, шашны хууль цаазыг хамтран гаргаж, бөөгийн ёсыг халан, шарын урсгалыг дэлгэрүүлэн хөгжүүлэх хөрс суурийг тавьсан юм. Түүний дараа Анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазар гол төлөөлөгч болон тодорч, лам нарын номт хувцас, уншлага, хурал номын дэг ёс, ая эгшиг бүхнийг Монгол орны эрс тэс цаг уур, газар зүйн байршил, монгол хүний зан заншил, ахуй нөхцөлийн онцлогтой уялдуулан “монголын” гэх өвөрмөц хэв шинжтэй бурханы шашныг үндэслэн хөгжүүлсэн гэдэг.<ref>[https://studybuddhism.com/mn/gunzgii-tuvshin/tuukh-soyol/mongolyn-burkhany-shashin/mongolyn-burkhany-shashny-tuukh Монголын Бурханы шашны түүх]</ref> Буддизм Монголд орж ирээд шууд бөө мөргөлийг халах боломжгүй байсан тул алгуур аажмаар үзэл номлолоо дэлгэрүүлж, Бурхан багшаас гадна Жигжид, Гомбо, Дамдинчойжоо гэх мэт олон бурхадыг номлож, монголын тахилгат уул ус болгонд тохирох уншлагыг төвд хэлээр зохиож, уг ажиллагаагаа лам нараар удирдуулан хийлгэжээ. Буддын лам нар шарын бөө гэдэг дүрээр ард түмний дунд нэвтэрч мал муулан цусаар тахил өргөхийг хориглож, тэр тохиолдолд арав нугалан төлүүлдэг байжээ. Харин хойд хэсгийн тайга бүхий Хөвсгөлд жинхэнэ бөө нар нуугдан үлдсэн нь тэр зүгт бартаа ихтэй, сүм хийдийн нөлөө бага байсантай холбоотой. ===Эдийн засаг=== Улс төрийн бутрал нь түүхэн хөгжлийн тодорхой нэгэн үе бөгөөд улс бүхэнд урт богино хугацаагаар үргэлжилдэг.Энэ нь монголд 14-17р зууны үедтохиож 300 орчим жил үргэлжилсэн. ==Мөн үзэх == *[[Монголын түүх]] *[[Их Монгол Улс]] *[[Юань гүрэн]] *[[Казахстаны түүх]] *[[Оросын түүх]] *[[Хятадын түүх]] ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр.jpg|Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр Файл:Төв Ази 3.jpg|Төв Ази Файл:Европ , Ази физик газарзүйн атлас.jpg|Европ , Ази физик газарзүйн атлас Файл:1500 on.jpg|1500 он Файл:Их, Бага Хянган, Яблоны нуруу, Становын нуруу, Алданы өндөрлөг, Верхояны нуруу.jpg|[[Их Хянган]], [[Бага Хянган]] Файл:Ази 1415 он.gif|Ази 1415 он Файл:Ази1500он.gif|Ази 1500 он Файл:Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе.jpg|Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе Файл:Мин XVI-XVII зууны эх.jpg|Мин XVI-XVII зууны эх File:Mongolia 1500 AD.jpg|1500 он Файл:Монгол-Хятадын дайн 14-р зууны эх.gif|Монгол-Хятадын дайн 14-р зууны эх Файл:1500 он 3.png|1500 он Файл:1530 он.png|1530 он Файл:Монгол, Хятадын хил 1600 он.jpg|Монгол, Хятадын хил 1600 он Файл:1648 он.jpg|1648 он File:Mongol and Oirat.png|Монгол, Дөрвөн Ойрд. Япон зураг Файл:Map-Qing Dynasty 1616-en.jpg|Монгол, Дөрвөн Ойрад, Төвд, Моголистан, Мин 1616 он Файл:Map-Qing Dynasty 1689-en.jpg|Монгол, Зүүнгар, Хошуудын хант улс, Манж 1689 он </gallery> == Эшлэл == {{Reflist}} ==Гадаад холбоос == *[http://data.sur.mn/3aa18fb5-581a-4c47-99aa-65cfb7047165.pdf Монголын түүх 3-р боть 2003 он] *[http://www.slideshare.net/enkhbaatarerdenebat/mongol-ulsiin-tvvh-iii-2003 Монголын түүх 2003] * [http://puje.blog.gogo.mn/read/entry58885 Хув нагваралын тууж] *[http://maylo.blogmn.net/97183/ih-yuan-guren-muhsunuus-hoishih-dain-tulaan.html Их Юан гүрэн мөхсөнөөс хойших дайн тулаан] *[http://www.scc.msuac.edu.mn/uploads/file/722797-20131112.pdf Монголын улс төрийн бутрал] *[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000029/st028.shtml Всемирная история. Том 4. (1958 год): Монголия в XVI - первой половине XVII в] *[http://www.rulit.net/author/boyarshinova-z-ya/naselenie-zapadnoj-sibiri-do-nachala-russkoj-kolonizacii-get-249674.html Население Западной Сибири до начала русской колонизации- татах линк] *[http://it.wikipedia.org/wiki/File:Tribes_and_first_Russian_settlements_in_Asia_in_16th_and_17th_century.jpg 16-р зууны сүүл болон 17-р зууны Оросын байлдан дагуулал (газрын зураг)] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Юань улс]] |он=1368-1691 |албан_тушаал= Монгол Улс |дараа=[[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]]<br/>[[Манж Чин улс]] }} {{s-end}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Умард Юань Улс| ]] [[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:15-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:16-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Бага хаадын монгол улс| ]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх| ]] ofx2fw5w8huuc0zlgf7zcdh56de3ixt 706937 706936 2022-08-01T00:18:37Z 103.253.26.190 /* Соёл, шашин */ wikitext text/x-wiki {| border="1" cellpadding="2" style="float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;" | align="center" colspan="2" style="line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;" | <span style="font-size:1.5em">'''Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠳᠥᠴᠢᠨ<br /> ᠳᠥᠷᠪᠡᠨ<br /> ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠤᠨ<br /> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span> <br /><span style="font-size:1.5em">'''Умард Юань'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠤᠮᠠᠷᠠᠳᠤ<br /> ᠶᠤᠸᠠᠨ}}</span> |- align="center" colspan="2" style="background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;" | Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс газрын зураг |- | colspan="2" align="center" style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[File:Mongolia XVII.png|center|365px|Монгол Улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Цаг тооны хэлхээс'''<br />'''1368—1691 он''' |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%" |+ | | |- | width="45%" align="left" valign="top" |[[Юань улс|←]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]] [[Юань улс|Даян Их Монгол Улс]] | align="right" | | align="right" | [[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]<br />[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Монгол Манжийн эрхшээлд]] [[File:Flag of China (1889–1912).svg|25px]][[Чин улс|→]]<br />[[Хар Дэлийн хант улс|Хар Дэлийн Хант Улс]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Хар Дэлийн хант улс|→]] |} |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Үндсэн хууль|Хууль цааз]]''' | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Их Засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]], [[Манж хэл|манж]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нийслэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Шанду]] (1368–1369)<br />[[Инчан]] (1369–1370)<br />[[Хархорум]] (1371–1388) |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн хэлбэр]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''<br />– 1368–1370 он<br />– 1370–1378 он<br />– 1378–1388 он<br />– 1389–1392 он<br />– 1480–1517 он<br />– 1603–1634 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хаан]] ([[Алтан ураг|алтан ургаас сонгоно]])<br /> [[Тогоонтөмөр хаан]]<br /> [[Аюушридар хаан]]<br /> [[Төгстөмөр хаан]]<br /> [[Зоригт хаан]]<br /> [[Батмөнх Даян хаан]]<br /> [[Лигдэн хаан]] <small>(''[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|бүрэн жагсаалтыг үзэх]]'')</small> |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''<br />– 1550 он<ref>Rein Taagepera (September 1997). "Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia". International Studies Quarterly 41 (3): 475–504.</ref> | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />5.000.000&nbsp;км² |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Түүхэн он'''<br />– 1368 он<br />– 1388 он<br />– 1483–1510 он<br />– 1634 он<br />– 1691 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />[[Юань улс|Юань Улс]] мөхөв<br />[[Төгстөмөр хаан]] алагдсан<br />[[Батмөнх Даян хаан|Даян хаан]] [[Монголчууд]]ыг дахин нэгтгэв<br />Сүүлчийн [[хаан]] [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] нас барав<br />[[Долоннуурын чуулган]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Улсын нутаг дэвсгэрт өнөөдөр''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | {{MNG}}, {{CHN}}, {{KAZ}}, {{RUS|Ziel=Оросын Холбооны Улс}}ын хэсэг |} '''Монгол Улс''' нь Юань гүрний дараа 1368-1691 он хүртэл оршин тогтнож байсан монголчуудын улс өөр өөр нэртэй байдаг. 1388 он хүртэл "'''Их Юань'''" нэрийг хэрэглэж байсан ба бусад үед '''Дөчин Дөрвөн хоёр''' буюу бүрнээрээ '''Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс''' (дөчин түмэн Монгол, дөрвөн түмэн Ойрад гэх үгнээс товчлон ингэж хэрэглэж байж) гэсэн албан ёсны нэртэй байжээ, харин [[Эсэн тайш]] хаан болсны дараа Их Юань гэж нэрлэгдэх болсон. Үүнийг Хятадыг захирч байсан Юань улсаас ялгахын тулд түүхчид "'''Умард Юань'''" гэж нэрлэдэг.<ref>[https://books.google.com/books?id=itKyDwAAQBAJ&pg=PA47&source=gbs_toc_r&cad=3#v=onepage&q&f=false In the Shadow of the Mongol Empire: Ming China and Eurasia (October 2019) by David M. Robinson]</ref> Мөн түүхийн судалгааны ном зохиолуудад энэ үеийг ''«Бага хаадын үеийн Монгол»'', ''«Улс төрийн бутралын үеийн Монгол»'', ''«14-17-р зууны Монгол»'' гэж нэрлэдэг. 14-17-р зууны Монголын түүхэн сурвалж номнуудад "дөчин дөрвөн хоёр" гэж бичсэн байдаг тул "Дөчин дөрвөн хоёр" гэж бас нэрлэдэг.<ref>[https://www.academia.edu/12644461/Монгол_улсын_түүх_3_р_боть Монгол улсын түүх-3-р боть]</ref> 14-р зуунаас 1691 он хүртэл Монголын ноёд хоорондоо байнга хагаралдан тэмцэлдэж байлдаж байсан учир энэ үеийг улс төрийн бутралын үе гэдэг байна. Коммунист түүхийн шинжлэх ухааны үзлээр [[wiktionary:феодализм|феодализм]]ын буюу дундад зууны хамжлагат ёсны хөгжил тодорхой шатанд хүрмэгц хаад ноёд ийнхүү эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэж эхэлдэг бөгөөд үүгээр тухайн улсын феодализмын үе төгсч [[капитализм]]д буюу хөрөнгөтний нийгэмд шилжин ордог ажээ. ==Их хаан Монголд эргэн ирсэн нь == {{Загвар:Монголын түүх}} [[Тогоонтөмөр хаан]]ы үед Монголын байлдан дагуулагчид [[Хятад]], [[Монгол нутаг|Монгол]] болон бусад Азийн орнуудын ард түмнийг ихээр дарангуйлснаас тэдний амьдрал хэцүү болж, бослого хөдөлгөөн ихээр гарах болсон. Өдрөөс өдөрт хүчээ авсан бослого хөдөлгөөн нь Хятадад төвлөрсөн байсан [[Юань гүрэн|Юань гүрний]] төрийн ноёрхлыг түлхэн унагасан байна. Юань гүрний сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр бараа бологч сайд, ноёд, торгон цэргээ дагуулан 1368 онд Монголдоо эргэж иржээ. Мингийн арми тэдгээрийг хөөж Монголд ялалт байгуулсан ч гэсэн Монголыг эзлэж чадсангүй. Гэлээ ч гэсэн 1380 онд Хархорум болон бусад Монголын хотуудыг сүйтгэжээ. Мөн Монголчуудын соёлын дэвшил хөгжлийг устгаж, Монголчууд XVI-XVII зууны сэргэн мандалт хүртлээ Их Монгол улсын өмнөх нүүдэлчин амьдрал руугаа эргэн оржээ. Өмнөхөөс ялгаатай нэг гол зүйл нь овгийн зохион байгуулалт биш, отог буюу газар нутгийн байршлын зохион байгуулалттай амьдрах болжээ. Минд хотуудаа сүйтгүүлэн шатаалгасны улмаас монгол ноёд дахиж хот барилгүй нүүдэллэн амьдрах болсон бололтой. Энэ нь дайсны довтолгооноос хамгаалах ач холбогдолтой байсан ба дайсан довтолсон тохиолдлолд хүн, мал, эд хөрөнгөө аваад хойд зүгт Сибирь рүү холдон нүүдэг байв. Ийнхүү монголчууд нүүдэллэн амьдарч ухрах, довтлох аль аль аргуудыг хэрэглэж байсан тул Хятадын Мин улс Монголыг бүхэлд эзэлж чадаагүй юм. 1368 онд Тогоонтөмөр хаан, өвөг дээдсийнхээ байгуулсан уугуул нийслэл Дайду хотоос зугатан гарч, эх монгол нутагтаа ирснээр Монгол улсын түүх шинээр эхлэв. [[Тогоонтөмөр хаан]]ы ахмад хүү [[Аюушридар]] 1370 онд [[Хархорум]] хотноо нийслэн сууж, улсаа “Ар Юань” буюу “Умард Юань” хэмээн нэрийдсэн байна. Ингэж нэрлэсэн нь цаанаа учиртай байв. Жу овогтны Мин төрд авагдсан Их Юан улсыг дахин сэргээх бодлогыг [[Билэгт хаан]] гол зорилгоо болгожээ. Энэ зорилт хэдийгээр биелээгүй ч Төв Азийн элгэнд язгуур монголын төрт улс уг хэвээр оршин тогтнож эхэлжээ. Монгол улс эхэндээ Хятадыг эргүүлж эзлэх зорилготой дайтаж байсан ч 14-р зууны сүүлээс Хятадад уугуул нутгаа алдаж эхэлсэн тул Хятадын эдийн засгийн хавчлага хяхлага, Монголын хүчийг бутарган доройтуулах үйл ажиллагааг нь зогсоох болон хилээ хамгаалах зорилготой цэрэг, улс төрийн бодлогийг 17-р зуун хүртэл явуулжээ. Тэр үед Монголын хил өмнүүрээ Цагаан хэрэм, зүүн биедээ усны гурван зүрчид буюу манж нартай хиллэж, зүүн өмнөд тал нь Ляо-дунгийн хойгийг эзэлж, [[Бохайн тэнгис]]ээр Номхон далайд тулж байв. 1380-1410-аад оны хооронд Хятадын [[Мин улс]]ын (1368-1644) цэрэг Монгол улсыг удаа дараа довтолж, дээрэмдэн өвөлжөө билчээрийг шатаахын зэрэгцээ Мингийн засгийн газраас Монголчуудыг өөр хороондоо эвдрэн хямрах бодлогыг идэвхтэй явуулж байсан 14-р зуун 15-р зуунд Монголын улс төр туйлын донсолгоотой байв. 1388 онд [[Төгстөмөр]] [[Буйр нуур]]ын ойролцоо Мин улсын жанжин Лань Люй-гийн удирдсан цэрэгтэй тулалдаж, ялагджээ. Хархорумын зүг одох замд нь [[Туул гол]]ын орчимд түүний түшмэл [[Есүдэр]] гэгч довтлон цохьжээ. Есүдэрийн цэрэг Төгстөмөрийг гүйцэж очоод түүнийг хөвгүүний нь хамт хороожээ.<ref>Далай Ч., Монголын түүх (1260-1388), гутгаар дэвтэр, УБ., 1992</ref> 1388-1408 онд Есүдэр, Энх, Элбэг, Гүнтөмөр, Гуйлич таван хаадууд суусан. Эд нар цөм янз бүрийн хүний гарт амь үрэгджээ. Монгол байн байн Хятад руу довтолж, тэр нь дотоодын ноёдод дарамт болж, эзэнт улсын улс төрийн бутрал улам хүчтэй болоход нөлөөлсөн байна. 1450-иад онд ойрдын [[Эсэн тайш]] бүх монголыг нэгэн удаа нэгтгэж өөрөө хаан ширээнд суусан боловч алтан ургийн ноёдын эсэргүүцэлтэй тулгарч 1455 онд алагдсанаар Монгол улс дахин задарч, хүчирхэг вассал ноёдын эзэмшилд хуваагджээ. Ноёд хааны захиргаанаас гарч, бие даахыг хичээн, эрх мэдэл, газар нутгийн төлөө тэмцэлдэж эхэлснээр хоорондоо эв эегүй болж, энэ нь бутралд хүргэсэн байна. Энэхүү бутрал нь 300 орчим жил үргэлжлэн Монголчууд болон [[Монгол]] орныг туйлдуулсан. Энэ хооронд (1368-1634 онд) Монгол улсын төрийг 22 хаан солигдон барьсан ч тэдний олонх нь хорлогдож, цаг бусаар хорвоог орхижээ. Хятад руу довтлох нь нэгд тэнд үлдсэн монголчуудаа чөлөөлөх хоёрт Хятадыг дахин эзлэх зорилготой байв. Дундад зууны монгол сурвалжуудад Тогоонтөмөр 40 түмэн монголоос 6 түмэнг (Халх, Өвөр Монголын 6 түмэн) авч гарав гэсэн байдаг ч ихэнх монголчууд уулаасаа Монголдоо байсан бололтой. Харин Хятадад 250,000-с<ref>Ч.Далайн "Хятад дахь монголчууд"</ref> доошгүй монголчууд Хятадын хойд, төв, өмнөд хэсгээр байсан нь нилээд нь алагдаж үлдсэн нь Минд дагаар ороход хүрчээ. Юань улсад нийтдээ 1,5 саяаас доошгүй монголчууд байсан бололтой. Энэ үед Хятадын хаан монголчуудыг нутагт нь буцаахгүй байх, устгах тушаал гаргажээ. Юннань зэрэг өмнөд мужуудад байсан монголчууд болон Юаний лал цэргүүд хамтран Хятадтай байлдсан ч давуу хүчинд дийлдэн ялагдав. 1382 онд Лян ван [[Басалаварми]]гийн цэрэг Мин гүрэнд ялагдаж [[Хунъү|Жу Юаньжан]] Юньнанийг Хятадад нэгтгэв. Бууж өгсөн монгол цэргүүд нэгэнт гэр бүлтэйгээ хамт нутаг буцаж чадаагүй тул Хятадын армийн бүрэлдэхүүнд орж Монголын эсрэг байлдах болов. 1388 онд [[Ляодун хойг|Ляодун]]ий урианхайн [[Нагачу]] ноён олон мянган цэргийнхээ хамт Минд бууж өгсөнөөр Монгол улс зүүн өмнөд нутгаа алджээ. Хятад Өмнөд Монголыг бүхэлд нь эзэлсэн ч Монгол улс Өмнөд Монголыг 15-р зуунд эргүүлэн авчээ. Хятадад 15-р зууны дунд хүртэл монгол сургууль ажилладаг, монгол хэлээр ном гаргадаг байсан байсан ба тэд яваандаа уусан алга болсон бололтой. Тэднээс үлдсэн цөөн тооны хүмүүс нь [[Сычуань]], [[Юньнань]] мужийн монголчууд болно. 1550-иад онд [[Түмэдийн Алтан хан]] Бээжинг довтлоход Мин улс монгол гаралтай цэргүүдийг түүний эсрэг тулалдуулсан байна. Эдгээр хүмүүс хавлага хяхалтаас болгоомжилж нэрээ хятад болгон өөрчилж өөрсдийн гарлаа хэдэн зуун жилийн турш нууж иржээ. 1950-иад оноос хойш тэдний зарим хэсэг нь монгол гэдгээ батлахын тулд нилээдгүй хөрөнгө зарж шүүхээр хөөцөлдсөний эцэст Хятадын засгийн газраас монгол гэдгийг нь хүлээн зөвшөөрчээ. ==Ойрадуудын хүчирхэгжилт== “Алтан товч”-ийн мэдээ ёсоор Элбэг хааны өөрийн дүү Дүүрэнтөмөрийн эхнэрийг Өлзийтгуа гэдгийг хатан болгож авсаны гайгаар Ойрадын нэгэн захирагч Хуха Таюугийн хүү Өгчи Хашхи, Махмуд нар 10 түмэн монголоос дөрвийг нь салгаж тусгаарлан “дөрвөн ойрад” болсон. Эх сурвалжуудад Тогоонтөмөр хаан 40 түмэн монголын 10 түмнийг авч ирсэн. Түүний дөрвөн түмэн нь ойрадууд гэж бичсэн байдаг. 1393 онд үхсэн [[Дөрвөн Ойрад]]ын ноён болох [[Мөнхтөмөр]]ийн гурван хүү Махмуд, Тайчин, Батболд нар Монголын хаанд захирагдахгүйгээ зарлажээ. Мин улсын шинэ хуанди Юн Лэ Монголчуудыг хямралд оруулахын тулд 1409 онд тэдгээр 3 тэргүүлэгчид цол хэргэм шагнасан байна. Үүнд дургүйцсэн Монголын хаан Буяншир 1409 онд Мингийн элчийг алж Ойрадтай байлдсан боловч ялагдаж Ойрадыг харяанаасаа бүрмөсөн гаргасан. Ийнхүү хүч нь суларсаныг ашиглан Юн лэ хаан биеэр цэрэг авч Монголд ирж Буянширийг бут цохиж түүнийг ойрадын нэг удирдагч Махмудаар алуулжээ. Махмуд Элбэгийн хүү Дэлбэгийг хаан болгон өөрөө тайш болж улсыг захирч эхэлсэн. Ийнхүү Ойрад хүчирхэг болсон учраас 1413 онд Минь улс Зүүн Монголын Аругтайд ван цол өгч дараа жил нь түүнтэй хүч хавсран Ойрадуудыг алба өгөөгүй гэдгээр шалтаглан довтлож Махмудын цэргийг хиар цохьжээ. Дэлбэг ч удалгүй 1415 онд өөд болж хаан ширээг Хэрнүүд овгийн Батболд, Өгчи хашхи нар авч баруун, зүүн монголоор нь хуваан хэсэг хугацаанд захиран суужээ. Тэдний гол түшиг тулгуур нь торгуудын Тайпин байсан ба эх сурвалжуудад тэд алтан ургийнхан биш тул “Эсхи хаад”-ын үе гэж бичигддэг. Гэвч тэднийг бусад ноёдууд дэмжээгүйн улмаас 1422 онд Хасарын удмын Хорчины Адай хаан болж Дөрвөн Ойрадыг бут цохижээ. 1418 онд Тогоон тайш Ойрадыг удирдахаар боллоо. Тэрээр бүх Монголыг нэгтгэж Тайсуныг хаан болгоод өөрөө тайши (шадар сайд) нь болжээ. Түүний дараа хүү Эсэн тайш нь хятадтай дайтахаар болж байсан ч Тайсун хаан эсэргүүцэж больжээ. Тайсун хаан 1451 онд алагдснаар өөрийгөө хаанаар зарлажээ. Эсэн тайши Моголистантай байнга дайтаж байсан ба 1455 онд бослого гаргагчдад алагджээ. ==Монголын нэгдмэл байдал сэргэсэн нь== [[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|300px|Монгол орон 14-17-р зуунд: Монгол улс, [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]] [[Файл:Mongolia XVII.png|thumb|300px|Монгол улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] Монголыг дахин нэгтгэж чадсан хүн бол Чингис хааны удам [[Батмөнх Даян хаан]] юм. Бутралын үеийн Монголын хамгийн хүчирхэг байсан үе нь Батмөнхийн үе бөгөөд энэ үед Хятад улс Монголд алба барьж байв. 1470-аад оноос [[Батмөнх Даян хаан]] монгол аймгуудыг нэгтгэж XVI зууны эх гэхэд хүчирхэг нэгдсэн төрийг тогтоож чаджээ. Энэхүү нэгдэл нь 1630-аад оныг хүртэл тогтвортой байснаар Монгол улсын соёл, эдийн засаг эрчимтэй хөгжжээ. Түүний өмнө хаан байсан Мандуул нь хүүгүй байсан тул бага хатан Мандухай Батмөнхтэй сууж түүний нэрээр улсыг захирч байжээ. Монгол судар бичигт: "[[Тогоонтөмөр хаан]]аас хойш хэд хэдэн хаадын үе тасарч явахад" [[Мандухай хатан]] Мандуул хааны дүү, Баянмөнх жононгийн 7 настай өнчин хүү Батмөнхийг Монголын нөлөө бүхий ноёдтой хамтран 1470 онд хаан ширээнд өргөмжилж, "Даяарыг эзлэх болтугай" хэмээн даян хаан цол олгожээ. Монгол улсыг нэгтгэх эрх ашгийн үүднээс [[Мандухай]] бага залуу Батмөнхийн хатан болсон. Батмөнх даян хааны төр барьж байх эхний үед улс төрийн үйл ажжиллагаанд Мандухай сэцэн хатны үүрэг их байсан. Тухайлбал: Мандухай Монгол ноёдын саланги, бутархай байдлыг арилгахын тулд Дөрвөн Ойрадыг дагуулан нэгтгэхийг чухалд үзэн өөрийн биеэр цэрэглэн дайрч хааны захиргаанд оруулсан байна. [[Батмөнх Даян хаан|Батмөнх хаан]]ы үйл ажиллагаа нь: * Монголын нутаг дэвсгэрийг хураан захирах * Төрийн нэгдлийг хангахад чиглэгдсэн байсан. Батмөнхийг төр барьж байх үед биеэ дааж орших гэсэн ноёдын эсэргүүцэл ихээр гарч байсан ч тэдгээрийг цаг тухайд нь дарж байсан байна. Батмөнх хаан Монголыг нэгтгэн захирахдаа дараах шинэчлэлийн бодлогыг явуулсан. * Алтан ургийнхны байр суурийг бэхжүүлэх * Эзэлсэн газраа өөрийн хөвгүүддээ хуваарилан өгөх гэх мэт. Эзэмшил нутгаа хөвгүүддээ хувь болгон таслан өгсөн нь Монголын үйлвэрлэх хүчинд эерэгээр нөлөөлжээ. Малчид эзэн ноёны тодорхой нутагт нүүдэллэж, мал аж ахуйг хөтлөх шинэ арга барил нэвтэрч, ноёнд ноогдуулах алба нарийн болж, улсын санг нэмэгдүүлж байжээ. Батмөнх даян хаан 1470 - 1517 онд Монголын төрийг барьснаар олон жил үргэлжилсэн феодалын хямрал дажин, гадаадын довтолгоо дайралтыг зогсоосон байна. Батмөнх халх түмний эзэн байгаад зогсоогүй бараг бүх Монголыг нэгтгэн захирсан их хаан билээ. Монголчууд нэгэн хааны эрхэнд орж захирагдах болсон нь Монголыг тусгаар тогтнох байдлыг бэхжүүлж, үйлдвэрлэх хүчний хөгжилд түлхэц болсон. Мандухай нь Ойрадыг цохин Монголыг нэгтгэж чадсан ч Батмөнх нас барсны дараа Монгол буцаад өмнөх хэвэндээ оржээ. XVI зууны үед Монгол нь [[Мандухай]] хатны үр удмууд дунд Халх, Цахар, Түмэд зэргээр хуваагджээ. Даян хааны ач нараас Барсболд жононгийн хүү Алтан (1507-1582) хэдийгээр хаан ор залгаагүй боловч ихэд хүчирхэгжиж их хаанаас хан цол хүртжээ. Тэрээр Хятадад олон удаа довтолж, 1550 онд Бээжин хотыг бүсэлж байв. Аргагүй байдалд орсон Мин улсын эрх баригчид хилийн боомтоо нээхийг зөвшөөрч буулт хийж байж Монгол цэргийг буцаасан байна. Алтан хан 1557 онд Хөх хотыг байгуулжээ. Тэрээр 1577 онд Төвдөд очиж Төвдийн Дээд лам Содномжамцтай уулзан Бурханы шашинд оржээ. Алтан хан Содномжамц ламд анх Далай лам гэдэг цолыг өгчээ. Энэ үед бас Халхын Автай сайн хан ч гэсэн Далай ламтай уулзахаар очжээ. Ингэснээр Монголын ихэнх том толгой ноёд Бурханы шашинд орж Монголын овог аймгуудын дунд Бурханы шашны Шар Малгайтны урсгал эрчимтэй дэлгэрэв. Автай хан 1585 онд хуучнаар ХарХорум хотын нутаг дэвсгэрийн орчимд [[Эрдэнэ зуу хийд|Эрдэнэ Зуу хийдийг]] байгуулжээ. XV-XVI зууны эхэн үе бол монголын соёл урлагийн хөгжил дэвшил сэргэн мандалтын үе юм. Энэ хөгжлийн үед архитектур, торгон зээгт наамал, мартан, [[Нагтан|нагтан шүтээн зурагнууд]] болон сийлбэрүүлд илүү хөгжсөн юм. Өргөмөл хүү [[Зая бандид Намхайжамц]] монголын үсэг тод бичгийг зохиосон юм. Халхын Бурханы шашны тэргүүн Анхдугаар Богд [[Занабазар]] Монголын ардын урлагийн сор болсон алдарт хорин нэгэн дарь эхийн баримлаа урлан бүтээсэн юм. Түүний уран бүтээлийн оргилууд нь Цагаан Дарь Эх болон Ногоон Дарь Эхийн баримлууд юм. Энэхүү уран бүтээлүүдээрээ монголын үзэсгэлэнт бүсгүйн төрхийг илэрхийлж өгчээ. Цагаан Дарь Эхийн зүүн мөрөн дээр лянхуа цэцэг байдаг бөгөөд midteend дэлбээлж буй лянхуй байдаг юм. Харин Ногоон Дарьт байдаг лянхуа цэцэг нь аль хэдийн дэлбээлчихсэн байдаг бөгөөд тун үзэсгэлэнтэй бүсгүйн дүрийн гаргажээ. Тэрээр өөрийн үзэсгэлэнт төрх байдалд сэтгэл хангалуун байдаг аж. Тэрээр бясалгалаас сэрж буй байдалтай лянхуа цэцгийн суудал дээр баруун хөлөө доошлуулан хүүхдээ хөхөөрөө хооллосон байдалтай суудаг. Олон олон сүм дуган Занабазарын төслөөр хэрэгжиж бүтээгдсэн байдаг. Тэрээр монголын соёмбо үсгийг зохиожээ. 14-17-р зууны Монгол улс нь Хүн, Сяньби, Жужан, Их Монгол улсаас нэг онцлог ялгаатай байсан нь өрнө, умар талдаа монголын алтан ургийн хаадын эзэгнэл нутгаар хиллэж байсанд оршино. 15-р зуунд Монголын баруун талд [[Сибирийн ханлиг]] (15-р зуунаас-1598 он) байгуулагдан хиллэх болсон бөгөөд урьд нь Алтан Ордод харъяалагдаж байсан нутаг Сибирийн ханлигийн бүрэлдэхүүнд орсон бол Сибирийн ханлиг 16-р зууны сүүлээр Орост цохигдон хүч нь суларсан үеэс газар нутаг нь [[Казахын Хант Улс]], [[Дөрвөн Ойрад]]ын хилд оржээ. XVI-XVII зууны үед [[Хотгойд]]ын Алтан ханы улс оршин тогтнож байсан. Хотгойдын Алтан ханы улсын хойд хил [[Красноярск]] хот, өмнөд хил нь Алтайн нурууны зүүн хэсэгт хүрч байсан бөгөөд тэд Тува, [[Енисейн киргиз]]үүдийг нэг хэсэг захирч байв. Ойрад, хотгойдууд Баруун Монголд ноёрхохын төлөө тэмцэлдэн хотгойдууд ойрадуудыг баруун тийш шахсан боловч 17-р зуунд хотгойдын хүч буурч Красноярск хавийн нутаг ойрдын захиргаанд оржээ.<ref>[http://sonin.mn/news/easy-page/48520 Краснояркаас Монгол цэргийн булш илрүүлэв] (2015-09-29) Оросын Шинжлэх ухааны академийн археологичид Красноярын хязгаарын Унюк уулнаас XVII зууны үеийн Монгол суурин илрүүлжээ. Суурингийн ойролцоох гурван булшийг малтан судлах ажил эхэлсэн аж. Археологичид нэгдүгээр булшнаас 350 гаруй жилийн тэртээх хуяг, махир сэлэм олсон байна. Унюк уулын малтлагыг хийсэн археологичид эдгээр булшийг ойролцоогоор 1650-аад оны үед холбогдох монгол цэргийн оршуулга болов уу гэсэн таамаглалыг дэвшүүлжээ. Красноярын хязгаар нь XVII зууны үед Монголын газар нутагт хамаарч байсан ба хожим оросууд түрж нутаглах болсон юм байна. Малтлага энэ улирал дуустал үргэлжлэх ба XVII зууны үеийн монголчуудын угсаатны зүйн судалгаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулах олдворууд илэрсэн ажээ. Х.Эрдэнэ Эх сурвалж: "Монголын үнэн" сонин</ref> ==Засаг захиргааны зохион байгуулалт== Монгол энэ үед Алтайн нуруунаас баруун тийш орших Баруун Монгол буюу [[Дөрвөн Ойрад]], түүнээс зүүн тийш орших Зүүн Монгол гэсэн 2 хэсэгт хуваагджээ. Зүүн Монгол нь баруун 3 түмэн, зүүн 3 түмэн нийт 6 түмэнтэй байсан бол Ойрад буюу Баруун Монгол 4 түмэнтэй байв. *Зүүн түмэн: Халх, Цахар, Урианхай *Баруун түмэн: Түмэд, Ордос, Юншээбү [[Урианхай]] түмэн Өвөр Монголын зүүн урд нутаг, [[Ляонин]] мужид, ([[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манжийн үе]]ийн [[Зуу-Удын чуулган]]), [[Цахар]] түмэн Урианхайн хойно одоогийн Өвөр Монголын [[Шилийн Гол аймаг]]т, [[Юншээбүү]] түмэн [[Түмэд]], Цахарын дунд, [[Хаалган]] (Жанчхүү) хотын зүүн хойно, хойд талаар, [[Ордос]] түмэн [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] урд эрэг буюу [[Ордосын тохой]]д, Түмэд түмэн [[Хөх хот]] орчимд байв. Юншээбү [[харчин]]тай ижилсэн сууж мөн адил харчин гэгдэх болж байв. [[Халх]] түмний баруун хэсэгт [[баяд]], [[хотгойд]], зүүн хэсэгт [[барга]] нар ордог байв. Цахар түмний хойд хэсэгт [[урад]], [[муумянган]], [[дөрвөн хүүхэд]] ([[зүүн дөрвөд]]), [[авга]], [[авга нар]], [[үзэмчин]], [[хуучид]] зэрэг аймаг амьдарч байв. Цахарыг харьяанд [[Их Хянганы нуруу]]ы зүүн, зүүн урд талаар байсан [[хорчин]], [[дагуур]], [[жарууд]], [[жалайд]], [[горлос]], [[аохан]] (ухуань), [[найман]], [[баарин]], [[хишигтэн]], [[онгуд]] нар бүрэлдүүлдэг байсан байна. Хожим [[Манж Чин гүрэн]] 1636 онд Өвөр Монголыг бүрэн эзэлж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг Шилийн голын, Жирмийн, Зостын, Хөлөнбуйрын, Зуу-Удийн, Улаанцавын чуулган хэмээн нэрлэж, эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос (Зуу-Уд), [[Алшаа аймаг]] бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> [[Файл:Mongolia 1600-1680.svg|thumb|300px|1600-1680 оны үед Монгол]] Дөрвөн Ойрадын нутаг Увс нуур, Алтайн нуруу, [[Шинжаан]]ы хойд хэсэг, [[Казахстан]]ы зүүн хэсгээр байв. [[Хошууд]] Ойрадын нутгийн баруун өмнө талд ([[Хами]] орчим буюу Шинжааны зүүн хэсэгт), [[Цорос]], [[Өөлд]] хоёр [[Или мөрөн|Или мөрний]] эхэнд, Торгууд [[Тарвагатайн нуруу]]нд, [[Дөрвөд]], баяд хоёр хамгийн хойно [[Зайсан нуур]] орчимд [[Эрчис мөрөн|Эрчис мөрний]] эхээр нутаглаж байв. 14-17-р зууны үед одоогийн монгол үндэстний байршил, газар нутгийн хил, монгол гэсэн үзэл үндсэндээ тогтвортой болж тогтсон байсан ч 17-р зууны үеэс харийн түрэмгийлэлд өртөн тэр үеэс монголчуудын тоо цөөрч газар нутгаа алдан нутгаасаа шахагдахад хүрчээ. Энэ үед халх, өвөр монголчууд, буриадуудын байршил ерөнхийдөө тогтвортой байсан бол ойрадын хил хамгийн их өөрчлөгджээ. Буриадууд голчлон Байгаль нуурын баруун талаар [[Ангар мөрөн|Ангар]] мөрнөөс Монголын хил хүртэлх нутагт байсан бололтой бөгөөд 17-р зууныг хүртэл Байгалийн зүүн талаар байсан буриадуудын талаар бага мэдээлэл үлджээ. ==Харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцэл== === Өмнөд Монгол Манжид эзлэгдсэн нь === 16-р зууны сүүлээр дорно зүгт манж нар хүчирхэгжиж, хөрш монгол аймгуудтай ураг барилдах замаар өөртөө татаж эхэлсэн нь Монголын тусгаар тогтнолд аюул занал учруулав. Монгол улсын сүүлчийн хаан Лигдэн энэ аюулыг ухаарч сөрөн тэмцсэн боловч бусад ноёдын дэмжлэгийг авч чадалгүй 1634 онд тэнгэрт халив. ===Буриад Орост эзлэгдсэн нь=== {{See also|Сэлэнгийн суурингийн бүслэлт|Үдийн суурингийн бүслэлт|Ильиний слободагийн бүслэлт}} Оросын хаант улс хүчирхэгжихийн хэрээр газар нутгаа тэлж өргөжүүлэх түрэмгий бодлого хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. [[Орос]]ын баруун талд хүчирхэг хөршүүд байснаас уламжлан дундад зууны үед газар нутгаа тэлж чадаагүй бөгөөд зөвхөн Их Петр хааны шинэчлэлийн үр дүнд шинэчилсэн армийн хүчээр түрэмгий дайнуудыг хийсэн байна. Баруун талын хүчирхэг хөршийн эсрэг биш харин зүүн талын нүүдэлчдийн сул талыг анзаарсан оросууд өөрсдийн галт зэвсгийн давуу тал, хүний нөөцөд түшиглэн түрэмгийллийг ээлж дараалан шатлан өргөжүүлэх аргаар гүйцэтгэсэн. Эхний шатанд хүчээр сул Сибирийн ханлигийг бут цохин газар нутгийг нь эзэлсэний дараа Зүүнгарын хүчирхэг хаант улстай шууд хил залгах болсон ба [[Красноярск]]ийн чиглэлд хйисэн түрэмгийлэл нь [[Зүүнгар]]ын цэргийн хүчтэй хэд хэдэн удаагийн тулалдаанаар ялагдсан тул зогссон байна. Харин зүүнгарын харъяатуудын хойгуур тайгын отог овгуудын нутгийг эзлэн дорно зүг ахисаар [[Байгал нуур]] хавийн [[буриад]]уудын нутагт буюу Монгол улсын хойд хилд тулж иржээ. Орост хийгдэж буй газрын зурганд бутралын үеийн Өвөр Монгол, Зүүнгарын хилийг зөв зурдаг боловч 14-17-р зууны Монголын газрын зурганд өмнөд [[Сибирь|Сибирийг]] оруулалгүй зурдагаас орос иргэд тухайн үед Монголын хил өмнөд Сибирийг хамарч байсныг мэддэггүй байна. {| |[[Зураг:Mongol 17-r zuun.jpeg|right|thumb|100px|Монгол 17-р зуун]] |[[Файл:Монгол 17-р зуунд.jpg|right|thumb|100px|Монгол 17-р зуунд]] |[[File:Russia 1533-1896.gif|right|thumb|100px|1533-1896 оны Оросын байлдан дагуулал]] |[[Файл:Баруун Сибирь 16-17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Баруун Сибирь 16-17-р зуун]] |[[Файл:Монголчуудад шатаагдан сүйрсэн Орос суурин 17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Сүйрсэн орос суурин. Сэргээн зурсан нь]] |- |[[Файл:Баруун Сибирь дэх орос бэхлэлтүүд 16-17-р зуун.gif|right|thumb|100px|Баруун Сибирь дэх орос бэхлэлтүүд 16-17-р зуун]] |[[Файл:Төв Сибирьт оросын бэхлэлтүүд байгуулагдсан нь XVII.gif|right|thumb|100px|Төв Сибирьт оросын бэхлэлтүүд байгуулагдсан нь]] |[[Файл:Алс Дорнод Орост эзлэгдсэн нь XVII.jpg|right|thumb|100px|Алс Дорнод Орост эзлэгдсэн нь XVII]] |[[Файл:Siberia XVI-XVII.jpg|right|thumb|100px|Сибирь XVI-XVII зуун]] |[[Файл:Сибирь Орост эзлэгдсэн нь 16-17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Сибирь Орост эзлэгдсэн нь 16-17-р зуун]] |} Оросууд 1620-иод онд баруун буриадуудын нутгийн зах [[Зүлгэ]], [[Ангар мөрөн]]д тулж иржээ. Энэ үед буриадууд олон овогт хуваагдсан, маш тархай бутархай амьдардаг байв. Монголд өөр хоорондын тэмцэл хүчтэй явагдаж байсан тул буриадууд зөвхөн өөрсдийн хүчээр оросуудын эсрэг тэмцэх шаардлагатай болжээ. Оросууд гал зэвсэг ашиглан, бэхлэлт барьж бэхжин, буриадуудын эхнэр, хүүхдийг хядах, олзлон аваачих зэргээр алхам алхамаар урагшилсаар Байгаль нуурын хоёр талаар буриад монголчуудын нутагт гүн орсон аж. Буриадын зарим овгууд хүчинд автан тэдний эрхшээлд орж, алба төлж эхэлсэн бол зарим нь Монгол нутаг руу зугтах болжээ. Гэвч тухайн үед Монгол нутагт үймээн самуун ихтэй байсан тул тэдгээр нүүдэлчид эргэж нүүх болсон байна. Зүлгэ мөрнийг өгсөж ирсэн оросууд Верхоленск бэхлэлтийг барьжээ. Тэдэнд Онгой сэсэн, Ойлонго бөө тэргүүтэй абзай овгийнхон эеийг хичээн анх оросуудад алба барих болжээ. Харин эхиридийн шоно овгийнхон оросуудын эсрэг эрс тэмцэж эхэлсэн болно. 1628 онд Петр Бекетовын хасаг цэргүүд Ангар мөрнийг өгсөн ирж бэхлэлт барин, Ока голын буриадуудаас алба авч эхэлжээ. 1631 онд буриадууд Братскийн бэхлэлтийг довтолж шатаасан байна. 1641 оны 04-р сарын 30-нд буриадуудын тэмцлийн томоохон удирдагч эхиридийн буур аймгийн тэргүүн Шэбшэй баатар тулалдаанд амь үрэгдсэнээр оросууд давамгайлж эхэлжээ. 1640 онд Максим Перфильев Витим голоор дамжин Байгалийн зүүн талд гарчээ. 1645 онд Василий Колесников тэргүүтэй орос хасаг цэрэг Байгаль нуурыг гатлан Сэлэнгэ мөрний адагт гарч ирсэн боловч бэхжиж чадалгүй буцсан байна. 1646 онд дахин оролдлого хийж, Дээд Ангарын адагт бэхлэлт барьжээ. 1645 онд 2000 гаруй буриадууд Зүлгэ мөрний эрэгт баригдсан Верхоленскийн бэхлэлтийг гурван удаа довтолжээ. 1647 онд Енисейскээс илгээгдсэн Похабов тэргүүтэй цэргүүд Байгалийг гатлан ирж Үд, Сэлэнгэ мөрний хавиар ирэн буриадуудтай тулалдсан хэдий ч эрхшээлдээ оруулж чадалгүй 70 гаруй эхнэр, хүүхдийг олзлон авчээ. Буцах замдаа Байгалийн өмнө этгээдэд Култукийн бэхлэлтийг барьжээ. 1648 онд Похабовт туслуулахаар Иван Галкин тэргүүтэй 60 цэрэг илгээжээ. Иван Галкин Баргажин адагт бэхлэлт барин Баргажин, Сэлэнгэ, Хёлго голоорх буриадуудыг довтолж эхэлжээ. 1654 онд Братскийн бэхлэлтээс урагш Балаганы бэхлэлтийг барив. 1658, 1696 онуудад мөн оросуудын эсрэг бослого гарсан хэдий ч төдийлөн амжилт олсонгүй. 1661 онд Иркут голын эрэгт оросууд бэхлэлт цайз барьж эхэлсэн бөгөөд энэ нь 1686 онд Эрхүү хот болон өргөжжээ. 1665 онд Нэршүү болон Сэлэнгийн, 1666 онд Үдийн бэхлэлтүүдийг барьжээ. 1675 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэд 30 гаруй хашаа байшин, 200 гаруй оросууд оршин суух болж. Энэхүү бэхлэлтээс гурав хоногийн газарт Түшээт ханы чулуун өргөө байжээ. Ийнхүү Халхын хойд хязгаарыг оросууд эзэлж дууссан энэ үед л Халхын хан нар оросуудын эсрэг тэмцэх оролдлого хийж эхэлжээ. Хойд халхын томоохон овог болох табангууд нартай тулснаар оросууд хүчиндээ эрдэх нь багассан байна. 1682 оноос табангууд нар Сэлэнгэ, Үдийн бэхлэлтийн орчим ирж малыг туун одох, оросуудыг зодох зэргээр авирлах болсон тухай Иван Власов хэмээгч бичжээ. 1684 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэд Очирой ханы элч ирж, өөрсдийн албат буриад нарыг чөлөөлөхийг оросуудаас шаарджээ. 1685 онд Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүслэн хаасан байна. 1687 онд Очирой ханы цэрэг Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүсэлсэн хэдий ч ялагдал хүлээжээ. Энэ үед [[Манж Чин улс]]тай хилийн хэлэлцээр хийхээр 2000 цэрэгтэй явж байсан Федор Головин энэ тэмцэлд хүч хавсран табангуудын тайш Сэрэн-Сэкулайг бут цохижээ. Мөн бусад Монголын тайш нарыг Сэлэнгэ, Үд, Ильины замд тулалдаж ялжээ. 1688 онд Түшээт ханы дүү Шигшид баатар Хотгойдын Гэндэн баатрын дүүгийн хамт цэрэг хөдөлгөж Үд гол дахь орос бэхлэлтийг дайрч байв. 1688 онд Хёлго гол дээр табангуудын цэргийг Головин ялж табангуудын тайш зургаан зайсан, 30 шүүлэнгэ, 1200 гаруй өрх айлын хамт Оросод дагаар оржээ. 1689 онд удаа дараа ялагдал хүлээсэн табангуудын тайш нар Оросын харьяат болох гэрээ хийж, алба төлөх болжээ. Гэвч табангууд нар Оросын дарлалаас зугтан Монгол нутгийн гүн рүү нүүж одсон боловч 1718-1722 онуудад эргэн иржээ. 1689 оны 08-р сарын 25-нд Нэршүүд Федор Головин Манжийн элчтэй уулзан Эргүнэ мөрнөөс зүүн тийш нутгийн хилийг тогтжээ. Харин 1727 оны 08-р сарын 20-нд Хиагт хотоос холгүй [[Буур гол]]ын эрэг дээр Оросын талаас Савва Рагузинский, Манжийн талаас Халхын Түшээт хан уулзаж [[Буурын гэрээ]] гэгчийг байгуулжээ. Энэ гэрээгээр [[Хиагт]]аас баруун тийш [[Енисей]] мөрний эх хүртэл, зүүн тийш Нэршүүгийн гэрээгээр тогтсон хил хүртэлх нутгийн хилийг тогтжээ. Ийнхүү хойд монголчууд бусад монголчуудаасаа таслагдан буриад хэмээх нэгэн нэрэн дор нэгдэх үйл явц эрчимжсэн байна. 1570-аад онд Оросын эзэнт гүрний Ермак хэмээгч оргодол Уралыг даван зугтаж, 600-гаад хүнтэй бүлэг байгуулан Тобол хотыг эзлэн, гэмээ наманчилж Иван хаандаа өргөн барьснаар Монгол гүрний хоймроор Оросын колоничлолын гар орж ирээд түйвээхийн эхлэл боллоо. 1630-аад онд Оросын засгийн газраас бэлтгэн илгээсэн колоничлогчид Байгаль далайн баруун эрэгт ирж нутгийн монголчуудтай цус асгаруулсан байлдаан хийлээ. Тэр тухай Оросын судлаачид бичихдээ "Ангарыг өгссөн цаашдын довтолгоон ихэд саатсан нь ангарын харгиа зэрэг байгалийн саадаас шалтгаалсан төдийгүй ихэнхдээ Ангарын эхэнд оршин суудаг монгол аймгийн буриад буюу "братские люди" хэмээгчдийн шаргуу эсэргүүцлээс шалтгаалсан юм. 1631 онд тэднийг эзлэх зорилгоор байгуулсан Братскийн (Буриадын-Д.Б) бэхлэлт цайз нэг бус удаа аюулд орж байсны дотор 1635 онд бүх гарнизон хядагдаж, зөвхөн 1936 онд оросын захиргааг сэргээж байлаа. Цаашдаа Ангарын эхэнд оршин суугчдыг дагуулах үйл явц тасралтгүй тэмцэлтэй тулгарч үргэлжилсээр тэдний олонхийг өмнө зүг халх монгол руу нь түрэн шахсанаар дууслаа. Ангарын эхэнд бэхжихийн тулд Братскийн цайзаас урагш 1654 онд Балаганы бэхлэлт байгуулав. Түүнээс 2 жилийн өмнө Похабов Эрхүү гол Ангарт цутгах газар өвөлжөө байгуулсанаар Ангар-Окийн буриадуудыг эзлэх үйл явц дуусав" гэжээ. Буриадыг эзлэх анхны цэрэгжүүлсэн экспедицийг 1623 онд Ждан Козлов, Василий Лодыгин, Ананий Ивановоор толгойлуулан явуулж, цаашид ээлжлэн зүтгэсээр 1628 онд Яков Хрипуновоор толгойлуулсан эзлэн түрэмгийлэгчид анхны дайн хийж "эмс, охид, хүүхдийг олзлон " аваачаад, мөн онд Петр Бекетовынхон 40 буриадыг алж яргалсанаар колонийн байлдан дагуулалт эхэлсэн юм. 1641 оны 4 дүгээр сарын 30-нд Эхирисийн Шэвшэй баатар тулалдаанд алагдсанаар колоничлогчид Эхирис, булгадыг байлдаанд ялах боломж олсоныг түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг. 1645 онд Зүлхийн эхирисүүд бослого гарган татвар төлөхөөс татгалзаж, түүнийг дарахаар явуулсан А.Бедаревын зэвсэгт отрядтай 50-аас доошгүй хүнтэйгээр өдөржин тулалдсан түүх нь буриадыг колончилсон үйлс цусан мөртэй байсны баримт юм. Энэ үед Монгол улс дотоодын хямрал, Манжийн түрэлтэд сульдан хойд хязгаараа өмгөөлөх чадвар мөхөс байсан бөгөөд 1667 онд Зүүн гарын Сэнгэ тайж Красноярскийн бэхлэлтийг эзлэн колончилогчдод заналхийлж, 1669-70 онд Дайхан тайжийн монголчууд 15 мянган цэргээр Нерчийг эзлэн буриадуудыг хураан буцааж, 1674 онд Тавнангийн Гэгээн тайж цэрэглэн хөдөлж байв. 1684 онд Эрхүүд Очир-сайн ханы элч илгээж, Эрхүүгийн буриадууд монголын иргэд болохыг тайлбарлан хэлэлцээ хийхэд "Танай монголын Очир сайн хан манай их эзний эртний албат буриадуудаас татвар авна гэдэг ухаан санаанд багтамгүй" хэмээн дээрэлхээд элчийг хөөж буцаасан билээ. 1688 онд Баатар хун тайжийнхан 4 мянган цэргээр Уд хот болон сэлэнгийн хотыг дайрч байх үед Галдан бошигт Түшээт ханыг довтолсоноор монголын цэрэг нутаг буцаж. буриад нутгаа Орос гүрний колончилолоос өмгөөлөх хүч мөхсөн билээ. Оросууд үүнийг нь ашиглан 1688 оны 9 дүгээр сарын 16-нд тавнангуудыг довтолж 200 хүнийг алж, олон хүнийг мал хөрөнгөтэй нь олзолсон юм. Ойрад болон Халхын хооронд байлдаан болж, манжууд халхыг дагуулан эзэлсэн нь буриад түмэн харийн эзлэгчдийг эсэргүүцэх үндсийг таслаад зогсоогүй манжийн дарлал, дотоодын дайны хүнд дарамтад дургүйцсэн монголчууд умард зүг нүүж, Оросын харъяат болох нөхцлийг бүрдүүлж байлаа. Ийнхүү 1680-аад оны сүүлчээс эхлэн Алтай, Хангайн уулсаар нутаглаж байсан Атаган, Ашабагад. Сонгоол, Үзөөн, Юншөөбү, Өөлд, Сартуул, Хатагин овгийнхон хойшоо нүүж Орост дагаар оржээ. Үүний нэг баримт нь эдүгээ Монгол Улсын иргэн 84 настай Ш. Тэрбиш гуайд хадгалагдан буй ХҮIII зууны үеийн гар бичмэл "Туршихи-ийн намтар" билээ. Тэнд өгүүлэхдээ, "Ашабагад яст Байбилгэ омогийн Туршихи Молхааны эрт төрсөн газар хэмээвээс Алтай, Хангай газраас Сайн ханы албат бөгөөд тэр орноос Бошигт ханд гахай жилийн өвлийн дунд сард цэрэг мордоод Бошигтын хоёр (хэсэг) цэргийг нь довтлоод чинагшид Бошигтод очиж дүрвээж орхиод хоол хүнс тасалдан буцаж иртэл хойт хулгана жилд Бошигт цэрэглэн биднийг довтолсон босгуулагсан... 1686 онд Их дээд император Цагаан хаанд залбиран ирж, Эрхүү хотноо айлтган мэдүүлж энэ их далайн хойтод Худайн гол хэмээх нутагт суусаар..." гэхчилэн өгүүлжээ. 1690-ээд онд Түшээт ханы Охин тайжийнхан Сэлэнгийн тавнангуудтай нийлж, 1722 онд Сэцэн ханы Ээж гүнжийн албат болгож Түшээт ханаас өгсөн гурван тавнангийн отог Онон голын Биндэръяа нутгаасаа Хэнтийн хөвчийг нэвтлэн зугтаж Хёлго, Цөхийн голд суурьшсан юм. Монгол улс манжид дагаар орж, Галдан бошигт ялагдсаны дараа Орос, Манж гүрнүүд шууд хиллэж, хилийг тогтоох асуудал Монгол төрийн мэдлээс давж, 1727-28 оны Буурын хэлэлцээр гэгчээр буриадыг өгөөд зогсоогүй. Халхын бүрэлдэхүүнд орж байсан хатагин, салжиудын хойт үзүүрийг сартуулын хамт таслан Орост өгсөн юм. Ийнхүү "буриад" гэдэг нэр нэгэн овог ястны нэр байснаа эртний өвөг монголын олон овог, аймгаас бүрдсэн нэгдэхүүний ерөнхий нэр болж === Халх Монгол Манжид эзлэгдсэн нь === {{Гол|Халх-Ойрадын дайн|Зүүнгар-Чин улсын дайн}} Халхын ноёд 1688 он хүртэл алдсан нутгаа эргүүлэн авахын төлөө [[Оросын Холбооны Улс|Оростой]] дайтсаар байжээ. 1639 онд шашны тэргүүнээр Занабазарыг өргөмжлөхдөө түүнд зориулж Өргөөг байгуулж өгчээ. Энэ нь чухамдаа нийслэлийг Хархорумаас шилжүүлэн Өргөөг нийслэлээ болгож, шарын шашин, улс төрийн төв болгосон үйл явдал байлаа. Халх, Ойрадын ноёд 1640 оны чуулганаар Монголыг шашны хүчээр нэгтгэн харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцэхээр зорьж халх, ойрад гаралтай Занабазарыг шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Занабазар 1680-аад онд Халх, Ойрадыг эвлэрүүлэхээр "Жанлавцогзол" номоо бүтээжээ. Лигдэн хааны хүү Эжээ Хонгороос хойш Халхыг хан цолтой ноёд буюу Түшээт хан, Цэцэн хан, Засагт Хан гурав толгойлон харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцсээр байсан тул эн үеийн Монгол улсыг 1635 онд биш 1691 он хүртэл оршин тогтносон гэж үзэж болох юм. Бутралын үеийн Халхыг Халхын ханлиг, Халхын хант улс гэж нэрлэдэг ба Халхын удирдагчид бүх Монголыг удирдаж байсан ч 17-р зууны дунд үе гэхэд захиргаанд нь байсан Ойрад, Буриад, Өвөр Монгол бүгд захиргаанаас нь гарч зөвхөн Халхын нутаг л тэдний захиргаанд үлджээ. Чахундорж 1688 онд Галданг довтлох хүртэл Манжид дагаар орох бодолгүй байсаныг Манжийн хааны хэлсэн үг гэрчилдэг. Тэрээр галт зэвсэгтэй Оростой Буриадыг буцааж авахын төлөө олонтоо дайтсан ч цөөн хэдэн ялалт байгуулжээ. Чахундорж Галдангийн дүүг алсан нь Галдан Халхад довтлох шалтгаан болсон юм. Галдан довтлохын өмнө 1000 лам тагнуулыг Халхад илгээн Галдан ер бусын хувилгаан хүн тул эсэргүүцэн тэмцэх нь үр дүнгүй, халхын хүн ардад аюул учируулахгүй хэмээн ухуулжээ. Зүүнгарын довтолгоонд сандарсан халхуудын нилээд хэсэг нь Өвөр Монгол руу дүрвэж харин Буриад руу дүрвэсэн хэсгийнх нь нилээд нь тэндээ үлдэж буриадуудтай холилджээ. Галданг Засагт хан дэмжиж байсан ч нас барсан байна. Галдан Цэцэн ханд захиа илгээн та надад дагах эсэх өөрөө мэд, дагахгүй ч байсан болно гэж хэлүүлсэн байдаг бөгөөд харин Чахундорж, Занабазар хоёрыг өөрт нь тушаан өгөхийг Манжаас шаардаж байв. Занабазар эвийн хүчээр Монголын нэгдлийг сэргээхийг зорьж байсан бол Галдан цэргийн хүчээр Монголыг нэгтгэх нь зөв зам гэж үзэж байсан бөгөөд түүнийгээ биелүүлэхийн тулд хангалттай цэрэг, эдийн засгийн хүчтэй болохыг зорьж байв. Галдан Казахстан, Киргиз, Уйгур зэрэг Төв Азийн орнууд, чухал худалдааны замуудыг эзэлсэний дараа хэдэн арван сая хүнтэй Хятадыг эзэлсэн Манжийн хүчтэй тулахад бэлэн болсон байна. Чахундорж Манжтай харилцаж Оростой дайтаж байсан бол Галдан Оростой харилцаа тогтоож Манжаас Монголыг чөлөөлөхийг зорьж байв. Ийм ч учираас Чахундоржид нэгэнт дайтаж байсан Орост дагах бодол огт байсангүй. Галдан Цэвээнравданд Зүүнгарын төрийн эрхийг алдсаны дараа Оросоос зэр зэвсэг авахыг оролдсон ч эхэн үедээ Галданг дэмжиж байсан Орос шинэ хаан Цэвээнравданг дэмжин элчээ илгээсэн бөгөөд мөн манж нар ч Цэвээнравданг дэмжин элч илгээжээ. Учир нь Зүүнгарын хүч бутран хуваагдах нь Халхыг эзлэхийг зорьж байсан Манж, Буриадыг эзлэхийг зорьж байсан Орос хоёрт ашигтай байв. Галдан өвөр монголчуудад хандан "Та бүхэн эртний өвгөдийн нэрийг гутаан бусдын боол болж үүрд дарлагдахыг хүлээлгүй миний их цэргийг угтан ирж, нийт хүч нэгэн сэтгэлээр улс гэрийг батлан сахиваас зохино. Бидний Монголчууд эрт урьдаас ( Манж-Хятадыг ) ээлжлэн эзэлж хүчирхэг идэрхэг байсаныг та бүхэн цөм мэдмой" гэсэн захиа илгээж тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг уриалж байсан ба зарим Өвөр Монгол ноёд түүнийг дэмжин хүнс, бусад бараа илгээж байв. Мөн [[Моголистан]]ы зарим ноёд түүнийг дэмжиж байв. Төвдүүд мөн түүнийг дэмжин зөвлөгөө өгч байсан ч Галдан дан ганц Төвдийн ятгалга, саналыг дагах бус өөрийн гэсэн зорилгоор үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Төвдүүд нэгэнт тулан ирсэн манжийн түрэмгийллийг зогсоохын тулд Монголыг халхавч болгон ашиглахыг зорьж байсан гэж одоо үзэх болжээ. Зүүнгарын дараагийн хаад Монголыг чөлөөлөхөөр тулдалдаж байсан бөгөөд тэд Халхийн ард иргэдэн хандан захиа илгээж байв. Занабазарын шийдвэрээр Халх Манжид дагаар орох шийдвэр гаргасан байдаг ч түүнд өөр бодол байсаныг түүний үг гэрчилдэг. Тухайлбал тэр "мандах төрийг (Орос) дагаснаас мөхөх төрийг (Манж) дагасан нь дээр", " Манж 200 жилийн унахад Монгол тусгаар тогтноно" гэж хэлсэн байдаг. 1712 онд Энх-Амгалан хаан ойрадуудыг хядах шийдвэр гаргахад Энх-Амгаланы лам багш болсон Занабазар болиулж байв. Хожим нь өндөр настай болсон Занабазар Бээжинд нас баржээ. Ийнхүү 1630-1691 оны хооронд Өмнөд Монгол ба Халхын засаг ноёд удаа дараа Манжид бууж өгснөөр 1691 он гэхэд Ойрдын холбооноос бусад Монгол ханлиг, ванлигууд бүгд [[Манж Чин улс]]ад дагаар орж, Монгол улс бүхэлдээ Манжид дагаар оржээ. Аюушридараас [[Лигдэн хутагт хаан]] хүртэл 21 хаан үе залгамжилж 323 жил Монгол улс (Зүүнгар бүрмөсөн унах хүртэл 390 жил) оршин тогножээ. ==14-17-р зууны нийгэм== ===Соёл, шашин=== Энэ үед холбогдох зохиолууд бол [[Гэсэр]], [[Хув Нагварал]], [[Убаши]] Хун тайжийн тууж, [[Жангар]] юм. 14-16-р зуунаас үлдсэн монгол ном байдаггүй учир энэ үеийг монголын түүхийн харанхуй үе гэдэг бөгөөд 14-17-р зуун, манжийн үеийг тодруулахад хэрэглэж байгаа халх, ойрад, өвөр монголын түүхэн сурвалжууд 17-19-р зууны үед зохиогджээ. 18-19-р зуунд Монголын эрдэм шинжлэх ухааны төв нь Өвөр Монгол руу шилжиж тэндээс олон эрдэмтэд мэргэд төрөн гарч зохиол бүтээлээ туурвиж байсан юм. Мөн буриадууд өөрсдйин хэл аялгуун дээр ном бичиж байв. [[Файл:Altankhan.jpg|thumb|Алтан хан бол Буддын шашны бэлгэ тэмдэг юм.]] [[File:Buddhist sects.png|thumb|Важраяна буюу төвдийн шарын шашин Монгол, Төвдөд, махаяна урсгал Хятад, Солонгос, Япон, Вьетнамд, теравада урсгал ЗӨА-д тархжээ.]] 14-17р зуунд өрнөсөн дотоодын хямралын улмаас ард түмэн доройтон зовж, улс орон сульдаж байх үед монголын хаад ноёд улс үндэстнээ итгэл бишрэлээр дахин нэгтгэж болох арга зам хайж байв. [[Монголд Бурханы шашин дэлгэрсэн түүх|Монголд буддизмыг хөгжүүлэх үндс]]ийг Түмэдийн Алтан хан (1507-1582) тавьсан бөгөөд тэрбээр Батмөнх Даян хааны гуравдугаар хүү Барсболд жононгийн хоёрдугаар хүү ажээ. Алтан хан Ойрд болон [[Хөхнуур]]ыг эзлэн Төвдөд довтолж Баянтал гэдэг газар Байшин хэмээх хот байгуулснаар одоогийн [[Хөх хот]]ын суурь тавигдсан байна. [[Төвд]]ийн их хамбад “[[Далай лам]] Очирдара” цол өргөмжилж, шашны хууль цаазыг хамтран гаргаж, бөөгийн ёсыг халан, шарын урсгалыг дэлгэрүүлэн хөгжүүлэх хөрс суурийг тавьсан юм. Түүний дараа Анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазар гол төлөөлөгч болон тодорч, лам нарын номт хувцас, уншлага, хурал номын дэг ёс, ая эгшиг бүхнийг Монгол орны эрс тэс цаг уур, газар зүйн байршил, монгол хүний зан заншил, ахуй нөхцөлийн онцлогтой уялдуулан “монголын” гэх өвөрмөц хэв шинжтэй бурханы шашныг үндэслэн хөгжүүлсэн гэдэг.<ref>[https://studybuddhism.com/mn/gunzgii-tuvshin/tuukh-soyol/mongolyn-burkhany-shashin/mongolyn-burkhany-shashny-tuukh Монголын Бурханы шашны түүх]</ref> Буддизм Монголд орж ирээд шууд бөө мөргөлийг халах боломжгүй байсан тул алгуур аажмаар үзэл номлолоо дэлгэрүүлж, Бурхан багшаас гадна Жигжид, Гомбо, Дамдинчойжоо гэх мэт олон бурхадыг номлож, монголын тахилгат уул ус болгонд тохирох уншлагыг төвд хэлээр зохиож, уг ажиллагаагаа лам нараар удирдуулан хийлгэжээ. Буддын лам нар шарын бөө гэдэг дүрээр ард түмний дунд нэвтэрч мал муулан цусаар тахил өргөхийг хориглож, тэр тохиолдолд арав нугалан төлүүлдэг байжээ. Харин хойд хэсгийн тайга бүхий [[Хөвсгөл аймаг|Хөвсгөл]]д жинхэнэ бөө нар нуугдан үлдсэн нь тэр зүгт бартаа ихтэй, сүм хийдийн нөлөө бага байсантай холбоотой. ===Эдийн засаг=== Улс төрийн бутрал нь түүхэн хөгжлийн тодорхой нэгэн үе бөгөөд улс бүхэнд урт богино хугацаагаар үргэлжилдэг.Энэ нь монголд 14-17р зууны үедтохиож 300 орчим жил үргэлжилсэн. ==Мөн үзэх == *[[Монголын түүх]] *[[Их Монгол Улс]] *[[Юань гүрэн]] *[[Казахстаны түүх]] *[[Оросын түүх]] *[[Хятадын түүх]] ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр.jpg|Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр Файл:Төв Ази 3.jpg|Төв Ази Файл:Европ , Ази физик газарзүйн атлас.jpg|Европ , Ази физик газарзүйн атлас Файл:1500 on.jpg|1500 он Файл:Их, Бага Хянган, Яблоны нуруу, Становын нуруу, Алданы өндөрлөг, Верхояны нуруу.jpg|[[Их Хянган]], [[Бага Хянган]] Файл:Ази 1415 он.gif|Ази 1415 он Файл:Ази1500он.gif|Ази 1500 он Файл:Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе.jpg|Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе Файл:Мин XVI-XVII зууны эх.jpg|Мин XVI-XVII зууны эх File:Mongolia 1500 AD.jpg|1500 он Файл:Монгол-Хятадын дайн 14-р зууны эх.gif|Монгол-Хятадын дайн 14-р зууны эх Файл:1500 он 3.png|1500 он Файл:1530 он.png|1530 он Файл:Монгол, Хятадын хил 1600 он.jpg|Монгол, Хятадын хил 1600 он Файл:1648 он.jpg|1648 он File:Mongol and Oirat.png|Монгол, Дөрвөн Ойрд. Япон зураг Файл:Map-Qing Dynasty 1616-en.jpg|Монгол, Дөрвөн Ойрад, Төвд, Моголистан, Мин 1616 он Файл:Map-Qing Dynasty 1689-en.jpg|Монгол, Зүүнгар, Хошуудын хант улс, Манж 1689 он </gallery> == Эшлэл == {{Reflist}} ==Гадаад холбоос == *[http://data.sur.mn/3aa18fb5-581a-4c47-99aa-65cfb7047165.pdf Монголын түүх 3-р боть 2003 он] *[http://www.slideshare.net/enkhbaatarerdenebat/mongol-ulsiin-tvvh-iii-2003 Монголын түүх 2003] * [http://puje.blog.gogo.mn/read/entry58885 Хув нагваралын тууж] *[http://maylo.blogmn.net/97183/ih-yuan-guren-muhsunuus-hoishih-dain-tulaan.html Их Юан гүрэн мөхсөнөөс хойших дайн тулаан] *[http://www.scc.msuac.edu.mn/uploads/file/722797-20131112.pdf Монголын улс төрийн бутрал] *[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000029/st028.shtml Всемирная история. Том 4. (1958 год): Монголия в XVI - первой половине XVII в] *[http://www.rulit.net/author/boyarshinova-z-ya/naselenie-zapadnoj-sibiri-do-nachala-russkoj-kolonizacii-get-249674.html Население Западной Сибири до начала русской колонизации- татах линк] *[http://it.wikipedia.org/wiki/File:Tribes_and_first_Russian_settlements_in_Asia_in_16th_and_17th_century.jpg 16-р зууны сүүл болон 17-р зууны Оросын байлдан дагуулал (газрын зураг)] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Юань улс]] |он=1368-1691 |албан_тушаал= Монгол Улс |дараа=[[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]]<br/>[[Манж Чин улс]] }} {{s-end}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Умард Юань Улс| ]] [[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:15-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:16-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Бага хаадын монгол улс| ]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх| ]] b0muxfhnf6aw6q1b0pw6dfr9h3kz47v 706949 706937 2022-08-01T01:59:12Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* 14-17-р зууны нийгэм */ wikitext text/x-wiki {| border="1" cellpadding="2" style="float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;" | align="center" colspan="2" style="line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;" | <span style="font-size:1.5em">'''Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠳᠥᠴᠢᠨ<br /> ᠳᠥᠷᠪᠡᠨ<br /> ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠤᠨ<br /> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span> <br /><span style="font-size:1.5em">'''Умард Юань'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠤᠮᠠᠷᠠᠳᠤ<br /> ᠶᠤᠸᠠᠨ}}</span> |- align="center" colspan="2" style="background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;" | Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс газрын зураг |- | colspan="2" align="center" style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[File:Mongolia XVII.png|center|365px|Монгол Улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Цаг тооны хэлхээс'''<br />'''1368—1691 он''' |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%" |+ | | |- | width="45%" align="left" valign="top" |[[Юань улс|←]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]] [[Юань улс|Даян Их Монгол Улс]] | align="right" | | align="right" | [[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]<br />[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Монгол Манжийн эрхшээлд]] [[File:Flag of China (1889–1912).svg|25px]][[Чин улс|→]]<br />[[Хар Дэлийн хант улс|Хар Дэлийн Хант Улс]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Хар Дэлийн хант улс|→]] |} |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Үндсэн хууль|Хууль цааз]]''' | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Их Засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]], [[Манж хэл|манж]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нийслэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Шанду]] (1368–1369)<br />[[Инчан]] (1369–1370)<br />[[Хархорум]] (1371–1388) |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн хэлбэр]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''<br />– 1368–1370 он<br />– 1370–1378 он<br />– 1378–1388 он<br />– 1389–1392 он<br />– 1480–1517 он<br />– 1603–1634 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хаан]] ([[Алтан ураг|алтан ургаас сонгоно]])<br /> [[Тогоонтөмөр хаан]]<br /> [[Аюушридар хаан]]<br /> [[Төгстөмөр хаан]]<br /> [[Зоригт хаан]]<br /> [[Батмөнх Даян хаан]]<br /> [[Лигдэн хаан]] <small>(''[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|бүрэн жагсаалтыг үзэх]]'')</small> |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''<br />– 1550 он<ref>Rein Taagepera (September 1997). "Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia". International Studies Quarterly 41 (3): 475–504.</ref> | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />5.000.000&nbsp;км² |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Түүхэн он'''<br />– 1368 он<br />– 1388 он<br />– 1483–1510 он<br />– 1634 он<br />– 1691 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />[[Юань улс|Юань Улс]] мөхөв<br />[[Төгстөмөр хаан]] алагдсан<br />[[Батмөнх Даян хаан|Даян хаан]] [[Монголчууд]]ыг дахин нэгтгэв<br />Сүүлчийн [[хаан]] [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] нас барав<br />[[Долоннуурын чуулган]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Улсын нутаг дэвсгэрт өнөөдөр''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | {{MNG}}, {{CHN}}, {{KAZ}}, {{RUS|Ziel=Оросын Холбооны Улс}}ын хэсэг |} '''Монгол Улс''' нь Юань гүрний дараа 1368-1691 он хүртэл оршин тогтнож байсан монголчуудын улс өөр өөр нэртэй байдаг. 1388 он хүртэл "'''Их Юань'''" нэрийг хэрэглэж байсан ба бусад үед '''Дөчин Дөрвөн хоёр''' буюу бүрнээрээ '''Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс''' (дөчин түмэн Монгол, дөрвөн түмэн Ойрад гэх үгнээс товчлон ингэж хэрэглэж байж) гэсэн албан ёсны нэртэй байжээ, харин [[Эсэн тайш]] хаан болсны дараа Их Юань гэж нэрлэгдэх болсон. Үүнийг Хятадыг захирч байсан Юань улсаас ялгахын тулд түүхчид "'''Умард Юань'''" гэж нэрлэдэг.<ref>[https://books.google.com/books?id=itKyDwAAQBAJ&pg=PA47&source=gbs_toc_r&cad=3#v=onepage&q&f=false In the Shadow of the Mongol Empire: Ming China and Eurasia (October 2019) by David M. Robinson]</ref> Мөн түүхийн судалгааны ном зохиолуудад энэ үеийг ''«Бага хаадын үеийн Монгол»'', ''«Улс төрийн бутралын үеийн Монгол»'', ''«14-17-р зууны Монгол»'' гэж нэрлэдэг. 14-17-р зууны Монголын түүхэн сурвалж номнуудад "дөчин дөрвөн хоёр" гэж бичсэн байдаг тул "Дөчин дөрвөн хоёр" гэж бас нэрлэдэг.<ref>[https://www.academia.edu/12644461/Монгол_улсын_түүх_3_р_боть Монгол улсын түүх-3-р боть]</ref> 14-р зуунаас 1691 он хүртэл Монголын ноёд хоорондоо байнга хагаралдан тэмцэлдэж байлдаж байсан учир энэ үеийг улс төрийн бутралын үе гэдэг байна. Коммунист түүхийн шинжлэх ухааны үзлээр [[wiktionary:феодализм|феодализм]]ын буюу дундад зууны хамжлагат ёсны хөгжил тодорхой шатанд хүрмэгц хаад ноёд ийнхүү эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэж эхэлдэг бөгөөд үүгээр тухайн улсын феодализмын үе төгсч [[капитализм]]д буюу хөрөнгөтний нийгэмд шилжин ордог ажээ. ==Их хаан Монголд эргэн ирсэн нь == {{Загвар:Монголын түүх}} [[Тогоонтөмөр хаан]]ы үед Монголын байлдан дагуулагчид [[Хятад]], [[Монгол нутаг|Монгол]] болон бусад Азийн орнуудын ард түмнийг ихээр дарангуйлснаас тэдний амьдрал хэцүү болж, бослого хөдөлгөөн ихээр гарах болсон. Өдрөөс өдөрт хүчээ авсан бослого хөдөлгөөн нь Хятадад төвлөрсөн байсан [[Юань гүрэн|Юань гүрний]] төрийн ноёрхлыг түлхэн унагасан байна. Юань гүрний сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр бараа бологч сайд, ноёд, торгон цэргээ дагуулан 1368 онд Монголдоо эргэж иржээ. Мингийн арми тэдгээрийг хөөж Монголд ялалт байгуулсан ч гэсэн Монголыг эзлэж чадсангүй. Гэлээ ч гэсэн 1380 онд Хархорум болон бусад Монголын хотуудыг сүйтгэжээ. Мөн Монголчуудын соёлын дэвшил хөгжлийг устгаж, Монголчууд XVI-XVII зууны сэргэн мандалт хүртлээ Их Монгол улсын өмнөх нүүдэлчин амьдрал руугаа эргэн оржээ. Өмнөхөөс ялгаатай нэг гол зүйл нь овгийн зохион байгуулалт биш, отог буюу газар нутгийн байршлын зохион байгуулалттай амьдрах болжээ. Минд хотуудаа сүйтгүүлэн шатаалгасны улмаас монгол ноёд дахиж хот барилгүй нүүдэллэн амьдрах болсон бололтой. Энэ нь дайсны довтолгооноос хамгаалах ач холбогдолтой байсан ба дайсан довтолсон тохиолдлолд хүн, мал, эд хөрөнгөө аваад хойд зүгт Сибирь рүү холдон нүүдэг байв. Ийнхүү монголчууд нүүдэллэн амьдарч ухрах, довтлох аль аль аргуудыг хэрэглэж байсан тул Хятадын Мин улс Монголыг бүхэлд эзэлж чадаагүй юм. 1368 онд Тогоонтөмөр хаан, өвөг дээдсийнхээ байгуулсан уугуул нийслэл Дайду хотоос зугатан гарч, эх монгол нутагтаа ирснээр Монгол улсын түүх шинээр эхлэв. [[Тогоонтөмөр хаан]]ы ахмад хүү [[Аюушридар]] 1370 онд [[Хархорум]] хотноо нийслэн сууж, улсаа “Ар Юань” буюу “Умард Юань” хэмээн нэрийдсэн байна. Ингэж нэрлэсэн нь цаанаа учиртай байв. Жу овогтны Мин төрд авагдсан Их Юан улсыг дахин сэргээх бодлогыг [[Билэгт хаан]] гол зорилгоо болгожээ. Энэ зорилт хэдийгээр биелээгүй ч Төв Азийн элгэнд язгуур монголын төрт улс уг хэвээр оршин тогтнож эхэлжээ. Монгол улс эхэндээ Хятадыг эргүүлж эзлэх зорилготой дайтаж байсан ч 14-р зууны сүүлээс Хятадад уугуул нутгаа алдаж эхэлсэн тул Хятадын эдийн засгийн хавчлага хяхлага, Монголын хүчийг бутарган доройтуулах үйл ажиллагааг нь зогсоох болон хилээ хамгаалах зорилготой цэрэг, улс төрийн бодлогийг 17-р зуун хүртэл явуулжээ. Тэр үед Монголын хил өмнүүрээ Цагаан хэрэм, зүүн биедээ усны гурван зүрчид буюу манж нартай хиллэж, зүүн өмнөд тал нь Ляо-дунгийн хойгийг эзэлж, [[Бохайн тэнгис]]ээр Номхон далайд тулж байв. 1380-1410-аад оны хооронд Хятадын [[Мин улс]]ын (1368-1644) цэрэг Монгол улсыг удаа дараа довтолж, дээрэмдэн өвөлжөө билчээрийг шатаахын зэрэгцээ Мингийн засгийн газраас Монголчуудыг өөр хороондоо эвдрэн хямрах бодлогыг идэвхтэй явуулж байсан 14-р зуун 15-р зуунд Монголын улс төр туйлын донсолгоотой байв. 1388 онд [[Төгстөмөр]] [[Буйр нуур]]ын ойролцоо Мин улсын жанжин Лань Люй-гийн удирдсан цэрэгтэй тулалдаж, ялагджээ. Хархорумын зүг одох замд нь [[Туул гол]]ын орчимд түүний түшмэл [[Есүдэр]] гэгч довтлон цохьжээ. Есүдэрийн цэрэг Төгстөмөрийг гүйцэж очоод түүнийг хөвгүүний нь хамт хороожээ.<ref>Далай Ч., Монголын түүх (1260-1388), гутгаар дэвтэр, УБ., 1992</ref> 1388-1408 онд Есүдэр, Энх, Элбэг, Гүнтөмөр, Гуйлич таван хаадууд суусан. Эд нар цөм янз бүрийн хүний гарт амь үрэгджээ. Монгол байн байн Хятад руу довтолж, тэр нь дотоодын ноёдод дарамт болж, эзэнт улсын улс төрийн бутрал улам хүчтэй болоход нөлөөлсөн байна. 1450-иад онд ойрдын [[Эсэн тайш]] бүх монголыг нэгэн удаа нэгтгэж өөрөө хаан ширээнд суусан боловч алтан ургийн ноёдын эсэргүүцэлтэй тулгарч 1455 онд алагдсанаар Монгол улс дахин задарч, хүчирхэг вассал ноёдын эзэмшилд хуваагджээ. Ноёд хааны захиргаанаас гарч, бие даахыг хичээн, эрх мэдэл, газар нутгийн төлөө тэмцэлдэж эхэлснээр хоорондоо эв эегүй болж, энэ нь бутралд хүргэсэн байна. Энэхүү бутрал нь 300 орчим жил үргэлжлэн Монголчууд болон [[Монгол]] орныг туйлдуулсан. Энэ хооронд (1368-1634 онд) Монгол улсын төрийг 22 хаан солигдон барьсан ч тэдний олонх нь хорлогдож, цаг бусаар хорвоог орхижээ. Хятад руу довтлох нь нэгд тэнд үлдсэн монголчуудаа чөлөөлөх хоёрт Хятадыг дахин эзлэх зорилготой байв. Дундад зууны монгол сурвалжуудад Тогоонтөмөр 40 түмэн монголоос 6 түмэнг (Халх, Өвөр Монголын 6 түмэн) авч гарав гэсэн байдаг ч ихэнх монголчууд уулаасаа Монголдоо байсан бололтой. Харин Хятадад 250,000-с<ref>Ч.Далайн "Хятад дахь монголчууд"</ref> доошгүй монголчууд Хятадын хойд, төв, өмнөд хэсгээр байсан нь нилээд нь алагдаж үлдсэн нь Минд дагаар ороход хүрчээ. Юань улсад нийтдээ 1,5 саяаас доошгүй монголчууд байсан бололтой. Энэ үед Хятадын хаан монголчуудыг нутагт нь буцаахгүй байх, устгах тушаал гаргажээ. Юннань зэрэг өмнөд мужуудад байсан монголчууд болон Юаний лал цэргүүд хамтран Хятадтай байлдсан ч давуу хүчинд дийлдэн ялагдав. 1382 онд Лян ван [[Басалаварми]]гийн цэрэг Мин гүрэнд ялагдаж [[Хунъү|Жу Юаньжан]] Юньнанийг Хятадад нэгтгэв. Бууж өгсөн монгол цэргүүд нэгэнт гэр бүлтэйгээ хамт нутаг буцаж чадаагүй тул Хятадын армийн бүрэлдэхүүнд орж Монголын эсрэг байлдах болов. 1388 онд [[Ляодун хойг|Ляодун]]ий урианхайн [[Нагачу]] ноён олон мянган цэргийнхээ хамт Минд бууж өгсөнөөр Монгол улс зүүн өмнөд нутгаа алджээ. Хятад Өмнөд Монголыг бүхэлд нь эзэлсэн ч Монгол улс Өмнөд Монголыг 15-р зуунд эргүүлэн авчээ. Хятадад 15-р зууны дунд хүртэл монгол сургууль ажилладаг, монгол хэлээр ном гаргадаг байсан байсан ба тэд яваандаа уусан алга болсон бололтой. Тэднээс үлдсэн цөөн тооны хүмүүс нь [[Сычуань]], [[Юньнань]] мужийн монголчууд болно. 1550-иад онд [[Түмэдийн Алтан хан]] Бээжинг довтлоход Мин улс монгол гаралтай цэргүүдийг түүний эсрэг тулалдуулсан байна. Эдгээр хүмүүс хавлага хяхалтаас болгоомжилж нэрээ хятад болгон өөрчилж өөрсдийн гарлаа хэдэн зуун жилийн турш нууж иржээ. 1950-иад оноос хойш тэдний зарим хэсэг нь монгол гэдгээ батлахын тулд нилээдгүй хөрөнгө зарж шүүхээр хөөцөлдсөний эцэст Хятадын засгийн газраас монгол гэдгийг нь хүлээн зөвшөөрчээ. ==Ойрадуудын хүчирхэгжилт== “Алтан товч”-ийн мэдээ ёсоор Элбэг хааны өөрийн дүү Дүүрэнтөмөрийн эхнэрийг Өлзийтгуа гэдгийг хатан болгож авсаны гайгаар Ойрадын нэгэн захирагч Хуха Таюугийн хүү Өгчи Хашхи, Махмуд нар 10 түмэн монголоос дөрвийг нь салгаж тусгаарлан “дөрвөн ойрад” болсон. Эх сурвалжуудад Тогоонтөмөр хаан 40 түмэн монголын 10 түмнийг авч ирсэн. Түүний дөрвөн түмэн нь ойрадууд гэж бичсэн байдаг. 1393 онд үхсэн [[Дөрвөн Ойрад]]ын ноён болох [[Мөнхтөмөр]]ийн гурван хүү Махмуд, Тайчин, Батболд нар Монголын хаанд захирагдахгүйгээ зарлажээ. Мин улсын шинэ хуанди Юн Лэ Монголчуудыг хямралд оруулахын тулд 1409 онд тэдгээр 3 тэргүүлэгчид цол хэргэм шагнасан байна. Үүнд дургүйцсэн Монголын хаан Буяншир 1409 онд Мингийн элчийг алж Ойрадтай байлдсан боловч ялагдаж Ойрадыг харяанаасаа бүрмөсөн гаргасан. Ийнхүү хүч нь суларсаныг ашиглан Юн лэ хаан биеэр цэрэг авч Монголд ирж Буянширийг бут цохиж түүнийг ойрадын нэг удирдагч Махмудаар алуулжээ. Махмуд Элбэгийн хүү Дэлбэгийг хаан болгон өөрөө тайш болж улсыг захирч эхэлсэн. Ийнхүү Ойрад хүчирхэг болсон учраас 1413 онд Минь улс Зүүн Монголын Аругтайд ван цол өгч дараа жил нь түүнтэй хүч хавсран Ойрадуудыг алба өгөөгүй гэдгээр шалтаглан довтлож Махмудын цэргийг хиар цохьжээ. Дэлбэг ч удалгүй 1415 онд өөд болж хаан ширээг Хэрнүүд овгийн Батболд, Өгчи хашхи нар авч баруун, зүүн монголоор нь хуваан хэсэг хугацаанд захиран суужээ. Тэдний гол түшиг тулгуур нь торгуудын Тайпин байсан ба эх сурвалжуудад тэд алтан ургийнхан биш тул “Эсхи хаад”-ын үе гэж бичигддэг. Гэвч тэднийг бусад ноёдууд дэмжээгүйн улмаас 1422 онд Хасарын удмын Хорчины Адай хаан болж Дөрвөн Ойрадыг бут цохижээ. 1418 онд Тогоон тайш Ойрадыг удирдахаар боллоо. Тэрээр бүх Монголыг нэгтгэж Тайсуныг хаан болгоод өөрөө тайши (шадар сайд) нь болжээ. Түүний дараа хүү Эсэн тайш нь хятадтай дайтахаар болж байсан ч Тайсун хаан эсэргүүцэж больжээ. Тайсун хаан 1451 онд алагдснаар өөрийгөө хаанаар зарлажээ. Эсэн тайши Моголистантай байнга дайтаж байсан ба 1455 онд бослого гаргагчдад алагджээ. ==Монголын нэгдмэл байдал сэргэсэн нь== [[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|300px|Монгол орон 14-17-р зуунд: Монгол улс, [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]] [[Файл:Mongolia XVII.png|thumb|300px|Монгол улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] Монголыг дахин нэгтгэж чадсан хүн бол Чингис хааны удам [[Батмөнх Даян хаан]] юм. Бутралын үеийн Монголын хамгийн хүчирхэг байсан үе нь Батмөнхийн үе бөгөөд энэ үед Хятад улс Монголд алба барьж байв. 1470-аад оноос [[Батмөнх Даян хаан]] монгол аймгуудыг нэгтгэж XVI зууны эх гэхэд хүчирхэг нэгдсэн төрийг тогтоож чаджээ. Энэхүү нэгдэл нь 1630-аад оныг хүртэл тогтвортой байснаар Монгол улсын соёл, эдийн засаг эрчимтэй хөгжжээ. Түүний өмнө хаан байсан Мандуул нь хүүгүй байсан тул бага хатан Мандухай Батмөнхтэй сууж түүний нэрээр улсыг захирч байжээ. Монгол судар бичигт: "[[Тогоонтөмөр хаан]]аас хойш хэд хэдэн хаадын үе тасарч явахад" [[Мандухай хатан]] Мандуул хааны дүү, Баянмөнх жононгийн 7 настай өнчин хүү Батмөнхийг Монголын нөлөө бүхий ноёдтой хамтран 1470 онд хаан ширээнд өргөмжилж, "Даяарыг эзлэх болтугай" хэмээн даян хаан цол олгожээ. Монгол улсыг нэгтгэх эрх ашгийн үүднээс [[Мандухай]] бага залуу Батмөнхийн хатан болсон. Батмөнх даян хааны төр барьж байх эхний үед улс төрийн үйл ажжиллагаанд Мандухай сэцэн хатны үүрэг их байсан. Тухайлбал: Мандухай Монгол ноёдын саланги, бутархай байдлыг арилгахын тулд Дөрвөн Ойрадыг дагуулан нэгтгэхийг чухалд үзэн өөрийн биеэр цэрэглэн дайрч хааны захиргаанд оруулсан байна. [[Батмөнх Даян хаан|Батмөнх хаан]]ы үйл ажиллагаа нь: * Монголын нутаг дэвсгэрийг хураан захирах * Төрийн нэгдлийг хангахад чиглэгдсэн байсан. Батмөнхийг төр барьж байх үед биеэ дааж орших гэсэн ноёдын эсэргүүцэл ихээр гарч байсан ч тэдгээрийг цаг тухайд нь дарж байсан байна. Батмөнх хаан Монголыг нэгтгэн захирахдаа дараах шинэчлэлийн бодлогыг явуулсан. * Алтан ургийнхны байр суурийг бэхжүүлэх * Эзэлсэн газраа өөрийн хөвгүүддээ хуваарилан өгөх гэх мэт. Эзэмшил нутгаа хөвгүүддээ хувь болгон таслан өгсөн нь Монголын үйлвэрлэх хүчинд эерэгээр нөлөөлжээ. Малчид эзэн ноёны тодорхой нутагт нүүдэллэж, мал аж ахуйг хөтлөх шинэ арга барил нэвтэрч, ноёнд ноогдуулах алба нарийн болж, улсын санг нэмэгдүүлж байжээ. Батмөнх даян хаан 1470 - 1517 онд Монголын төрийг барьснаар олон жил үргэлжилсэн феодалын хямрал дажин, гадаадын довтолгоо дайралтыг зогсоосон байна. Батмөнх халх түмний эзэн байгаад зогсоогүй бараг бүх Монголыг нэгтгэн захирсан их хаан билээ. Монголчууд нэгэн хааны эрхэнд орж захирагдах болсон нь Монголыг тусгаар тогтнох байдлыг бэхжүүлж, үйлдвэрлэх хүчний хөгжилд түлхэц болсон. Мандухай нь Ойрадыг цохин Монголыг нэгтгэж чадсан ч Батмөнх нас барсны дараа Монгол буцаад өмнөх хэвэндээ оржээ. XVI зууны үед Монгол нь [[Мандухай]] хатны үр удмууд дунд Халх, Цахар, Түмэд зэргээр хуваагджээ. Даян хааны ач нараас Барсболд жононгийн хүү Алтан (1507-1582) хэдийгээр хаан ор залгаагүй боловч ихэд хүчирхэгжиж их хаанаас хан цол хүртжээ. Тэрээр Хятадад олон удаа довтолж, 1550 онд Бээжин хотыг бүсэлж байв. Аргагүй байдалд орсон Мин улсын эрх баригчид хилийн боомтоо нээхийг зөвшөөрч буулт хийж байж Монгол цэргийг буцаасан байна. Алтан хан 1557 онд Хөх хотыг байгуулжээ. Тэрээр 1577 онд Төвдөд очиж Төвдийн Дээд лам Содномжамцтай уулзан Бурханы шашинд оржээ. Алтан хан Содномжамц ламд анх Далай лам гэдэг цолыг өгчээ. Энэ үед бас Халхын Автай сайн хан ч гэсэн Далай ламтай уулзахаар очжээ. Ингэснээр Монголын ихэнх том толгой ноёд Бурханы шашинд орж Монголын овог аймгуудын дунд Бурханы шашны Шар Малгайтны урсгал эрчимтэй дэлгэрэв. Автай хан 1585 онд хуучнаар ХарХорум хотын нутаг дэвсгэрийн орчимд [[Эрдэнэ зуу хийд|Эрдэнэ Зуу хийдийг]] байгуулжээ. XV-XVI зууны эхэн үе бол монголын соёл урлагийн хөгжил дэвшил сэргэн мандалтын үе юм. Энэ хөгжлийн үед архитектур, торгон зээгт наамал, мартан, [[Нагтан|нагтан шүтээн зурагнууд]] болон сийлбэрүүлд илүү хөгжсөн юм. Өргөмөл хүү [[Зая бандид Намхайжамц]] монголын үсэг тод бичгийг зохиосон юм. Халхын Бурханы шашны тэргүүн Анхдугаар Богд [[Занабазар]] Монголын ардын урлагийн сор болсон алдарт хорин нэгэн дарь эхийн баримлаа урлан бүтээсэн юм. Түүний уран бүтээлийн оргилууд нь Цагаан Дарь Эх болон Ногоон Дарь Эхийн баримлууд юм. Энэхүү уран бүтээлүүдээрээ монголын үзэсгэлэнт бүсгүйн төрхийг илэрхийлж өгчээ. Цагаан Дарь Эхийн зүүн мөрөн дээр лянхуа цэцэг байдаг бөгөөд midteend дэлбээлж буй лянхуй байдаг юм. Харин Ногоон Дарьт байдаг лянхуа цэцэг нь аль хэдийн дэлбээлчихсэн байдаг бөгөөд тун үзэсгэлэнтэй бүсгүйн дүрийн гаргажээ. Тэрээр өөрийн үзэсгэлэнт төрх байдалд сэтгэл хангалуун байдаг аж. Тэрээр бясалгалаас сэрж буй байдалтай лянхуа цэцгийн суудал дээр баруун хөлөө доошлуулан хүүхдээ хөхөөрөө хооллосон байдалтай суудаг. Олон олон сүм дуган Занабазарын төслөөр хэрэгжиж бүтээгдсэн байдаг. Тэрээр монголын соёмбо үсгийг зохиожээ. 14-17-р зууны Монгол улс нь Хүн, Сяньби, Жужан, Их Монгол улсаас нэг онцлог ялгаатай байсан нь өрнө, умар талдаа монголын алтан ургийн хаадын эзэгнэл нутгаар хиллэж байсанд оршино. 15-р зуунд Монголын баруун талд [[Сибирийн ханлиг]] (15-р зуунаас-1598 он) байгуулагдан хиллэх болсон бөгөөд урьд нь Алтан Ордод харъяалагдаж байсан нутаг Сибирийн ханлигийн бүрэлдэхүүнд орсон бол Сибирийн ханлиг 16-р зууны сүүлээр Орост цохигдон хүч нь суларсан үеэс газар нутаг нь [[Казахын Хант Улс]], [[Дөрвөн Ойрад]]ын хилд оржээ. XVI-XVII зууны үед [[Хотгойд]]ын Алтан ханы улс оршин тогтнож байсан. Хотгойдын Алтан ханы улсын хойд хил [[Красноярск]] хот, өмнөд хил нь Алтайн нурууны зүүн хэсэгт хүрч байсан бөгөөд тэд Тува, [[Енисейн киргиз]]үүдийг нэг хэсэг захирч байв. Ойрад, хотгойдууд Баруун Монголд ноёрхохын төлөө тэмцэлдэн хотгойдууд ойрадуудыг баруун тийш шахсан боловч 17-р зуунд хотгойдын хүч буурч Красноярск хавийн нутаг ойрдын захиргаанд оржээ.<ref>[http://sonin.mn/news/easy-page/48520 Краснояркаас Монгол цэргийн булш илрүүлэв] (2015-09-29) Оросын Шинжлэх ухааны академийн археологичид Красноярын хязгаарын Унюк уулнаас XVII зууны үеийн Монгол суурин илрүүлжээ. Суурингийн ойролцоох гурван булшийг малтан судлах ажил эхэлсэн аж. Археологичид нэгдүгээр булшнаас 350 гаруй жилийн тэртээх хуяг, махир сэлэм олсон байна. Унюк уулын малтлагыг хийсэн археологичид эдгээр булшийг ойролцоогоор 1650-аад оны үед холбогдох монгол цэргийн оршуулга болов уу гэсэн таамаглалыг дэвшүүлжээ. Красноярын хязгаар нь XVII зууны үед Монголын газар нутагт хамаарч байсан ба хожим оросууд түрж нутаглах болсон юм байна. Малтлага энэ улирал дуустал үргэлжлэх ба XVII зууны үеийн монголчуудын угсаатны зүйн судалгаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулах олдворууд илэрсэн ажээ. Х.Эрдэнэ Эх сурвалж: "Монголын үнэн" сонин</ref> ==Засаг захиргааны зохион байгуулалт== Монгол энэ үед Алтайн нуруунаас баруун тийш орших Баруун Монгол буюу [[Дөрвөн Ойрад]], түүнээс зүүн тийш орших Зүүн Монгол гэсэн 2 хэсэгт хуваагджээ. Зүүн Монгол нь баруун 3 түмэн, зүүн 3 түмэн нийт 6 түмэнтэй байсан бол Ойрад буюу Баруун Монгол 4 түмэнтэй байв. *Зүүн түмэн: Халх, Цахар, Урианхай *Баруун түмэн: Түмэд, Ордос, Юншээбү [[Урианхай]] түмэн Өвөр Монголын зүүн урд нутаг, [[Ляонин]] мужид, ([[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манжийн үе]]ийн [[Зуу-Удын чуулган]]), [[Цахар]] түмэн Урианхайн хойно одоогийн Өвөр Монголын [[Шилийн Гол аймаг]]т, [[Юншээбүү]] түмэн [[Түмэд]], Цахарын дунд, [[Хаалган]] (Жанчхүү) хотын зүүн хойно, хойд талаар, [[Ордос]] түмэн [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] урд эрэг буюу [[Ордосын тохой]]д, Түмэд түмэн [[Хөх хот]] орчимд байв. Юншээбү [[харчин]]тай ижилсэн сууж мөн адил харчин гэгдэх болж байв. [[Халх]] түмний баруун хэсэгт [[баяд]], [[хотгойд]], зүүн хэсэгт [[барга]] нар ордог байв. Цахар түмний хойд хэсэгт [[урад]], [[муумянган]], [[дөрвөн хүүхэд]] ([[зүүн дөрвөд]]), [[авга]], [[авга нар]], [[үзэмчин]], [[хуучид]] зэрэг аймаг амьдарч байв. Цахарыг харьяанд [[Их Хянганы нуруу]]ы зүүн, зүүн урд талаар байсан [[хорчин]], [[дагуур]], [[жарууд]], [[жалайд]], [[горлос]], [[аохан]] (ухуань), [[найман]], [[баарин]], [[хишигтэн]], [[онгуд]] нар бүрэлдүүлдэг байсан байна. Хожим [[Манж Чин гүрэн]] 1636 онд Өвөр Монголыг бүрэн эзэлж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг Шилийн голын, Жирмийн, Зостын, Хөлөнбуйрын, Зуу-Удийн, Улаанцавын чуулган хэмээн нэрлэж, эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос (Зуу-Уд), [[Алшаа аймаг]] бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> [[Файл:Mongolia 1600-1680.svg|thumb|300px|1600-1680 оны үед Монгол]] Дөрвөн Ойрадын нутаг Увс нуур, Алтайн нуруу, [[Шинжаан]]ы хойд хэсэг, [[Казахстан]]ы зүүн хэсгээр байв. [[Хошууд]] Ойрадын нутгийн баруун өмнө талд ([[Хами]] орчим буюу Шинжааны зүүн хэсэгт), [[Цорос]], [[Өөлд]] хоёр [[Или мөрөн|Или мөрний]] эхэнд, Торгууд [[Тарвагатайн нуруу]]нд, [[Дөрвөд]], баяд хоёр хамгийн хойно [[Зайсан нуур]] орчимд [[Эрчис мөрөн|Эрчис мөрний]] эхээр нутаглаж байв. 14-17-р зууны үед одоогийн монгол үндэстний байршил, газар нутгийн хил, монгол гэсэн үзэл үндсэндээ тогтвортой болж тогтсон байсан ч 17-р зууны үеэс харийн түрэмгийлэлд өртөн тэр үеэс монголчуудын тоо цөөрч газар нутгаа алдан нутгаасаа шахагдахад хүрчээ. Энэ үед халх, өвөр монголчууд, буриадуудын байршил ерөнхийдөө тогтвортой байсан бол ойрадын хил хамгийн их өөрчлөгджээ. Буриадууд голчлон Байгаль нуурын баруун талаар [[Ангар мөрөн|Ангар]] мөрнөөс Монголын хил хүртэлх нутагт байсан бололтой бөгөөд 17-р зууныг хүртэл Байгалийн зүүн талаар байсан буриадуудын талаар бага мэдээлэл үлджээ. ==Харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцэл== === Өмнөд Монгол Манжид эзлэгдсэн нь === 16-р зууны сүүлээр дорно зүгт манж нар хүчирхэгжиж, хөрш монгол аймгуудтай ураг барилдах замаар өөртөө татаж эхэлсэн нь Монголын тусгаар тогтнолд аюул занал учруулав. Монгол улсын сүүлчийн хаан Лигдэн энэ аюулыг ухаарч сөрөн тэмцсэн боловч бусад ноёдын дэмжлэгийг авч чадалгүй 1634 онд тэнгэрт халив. ===Буриад Орост эзлэгдсэн нь=== {{See also|Сэлэнгийн суурингийн бүслэлт|Үдийн суурингийн бүслэлт|Ильиний слободагийн бүслэлт}} Оросын хаант улс хүчирхэгжихийн хэрээр газар нутгаа тэлж өргөжүүлэх түрэмгий бодлого хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. [[Орос]]ын баруун талд хүчирхэг хөршүүд байснаас уламжлан дундад зууны үед газар нутгаа тэлж чадаагүй бөгөөд зөвхөн Их Петр хааны шинэчлэлийн үр дүнд шинэчилсэн армийн хүчээр түрэмгий дайнуудыг хийсэн байна. Баруун талын хүчирхэг хөршийн эсрэг биш харин зүүн талын нүүдэлчдийн сул талыг анзаарсан оросууд өөрсдийн галт зэвсгийн давуу тал, хүний нөөцөд түшиглэн түрэмгийллийг ээлж дараалан шатлан өргөжүүлэх аргаар гүйцэтгэсэн. Эхний шатанд хүчээр сул Сибирийн ханлигийг бут цохин газар нутгийг нь эзэлсэний дараа Зүүнгарын хүчирхэг хаант улстай шууд хил залгах болсон ба [[Красноярск]]ийн чиглэлд хйисэн түрэмгийлэл нь [[Зүүнгар]]ын цэргийн хүчтэй хэд хэдэн удаагийн тулалдаанаар ялагдсан тул зогссон байна. Харин зүүнгарын харъяатуудын хойгуур тайгын отог овгуудын нутгийг эзлэн дорно зүг ахисаар [[Байгал нуур]] хавийн [[буриад]]уудын нутагт буюу Монгол улсын хойд хилд тулж иржээ. Орост хийгдэж буй газрын зурганд бутралын үеийн Өвөр Монгол, Зүүнгарын хилийг зөв зурдаг боловч 14-17-р зууны Монголын газрын зурганд өмнөд [[Сибирь|Сибирийг]] оруулалгүй зурдагаас орос иргэд тухайн үед Монголын хил өмнөд Сибирийг хамарч байсныг мэддэггүй байна. {| |[[Зураг:Mongol 17-r zuun.jpeg|right|thumb|100px|Монгол 17-р зуун]] |[[Файл:Монгол 17-р зуунд.jpg|right|thumb|100px|Монгол 17-р зуунд]] |[[File:Russia 1533-1896.gif|right|thumb|100px|1533-1896 оны Оросын байлдан дагуулал]] |[[Файл:Баруун Сибирь 16-17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Баруун Сибирь 16-17-р зуун]] |[[Файл:Монголчуудад шатаагдан сүйрсэн Орос суурин 17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Сүйрсэн орос суурин. Сэргээн зурсан нь]] |- |[[Файл:Баруун Сибирь дэх орос бэхлэлтүүд 16-17-р зуун.gif|right|thumb|100px|Баруун Сибирь дэх орос бэхлэлтүүд 16-17-р зуун]] |[[Файл:Төв Сибирьт оросын бэхлэлтүүд байгуулагдсан нь XVII.gif|right|thumb|100px|Төв Сибирьт оросын бэхлэлтүүд байгуулагдсан нь]] |[[Файл:Алс Дорнод Орост эзлэгдсэн нь XVII.jpg|right|thumb|100px|Алс Дорнод Орост эзлэгдсэн нь XVII]] |[[Файл:Siberia XVI-XVII.jpg|right|thumb|100px|Сибирь XVI-XVII зуун]] |[[Файл:Сибирь Орост эзлэгдсэн нь 16-17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Сибирь Орост эзлэгдсэн нь 16-17-р зуун]] |} Оросууд 1620-иод онд баруун буриадуудын нутгийн зах [[Зүлгэ]], [[Ангар мөрөн]]д тулж иржээ. Энэ үед буриадууд олон овогт хуваагдсан, маш тархай бутархай амьдардаг байв. Монголд өөр хоорондын тэмцэл хүчтэй явагдаж байсан тул буриадууд зөвхөн өөрсдийн хүчээр оросуудын эсрэг тэмцэх шаардлагатай болжээ. Оросууд гал зэвсэг ашиглан, бэхлэлт барьж бэхжин, буриадуудын эхнэр, хүүхдийг хядах, олзлон аваачих зэргээр алхам алхамаар урагшилсаар Байгаль нуурын хоёр талаар буриад монголчуудын нутагт гүн орсон аж. Буриадын зарим овгууд хүчинд автан тэдний эрхшээлд орж, алба төлж эхэлсэн бол зарим нь Монгол нутаг руу зугтах болжээ. Гэвч тухайн үед Монгол нутагт үймээн самуун ихтэй байсан тул тэдгээр нүүдэлчид эргэж нүүх болсон байна. Зүлгэ мөрнийг өгсөж ирсэн оросууд Верхоленск бэхлэлтийг барьжээ. Тэдэнд Онгой сэсэн, Ойлонго бөө тэргүүтэй абзай овгийнхон эеийг хичээн анх оросуудад алба барих болжээ. Харин эхиридийн шоно овгийнхон оросуудын эсрэг эрс тэмцэж эхэлсэн болно. 1628 онд Петр Бекетовын хасаг цэргүүд Ангар мөрнийг өгсөн ирж бэхлэлт барин, Ока голын буриадуудаас алба авч эхэлжээ. 1631 онд буриадууд Братскийн бэхлэлтийг довтолж шатаасан байна. 1641 оны 04-р сарын 30-нд буриадуудын тэмцлийн томоохон удирдагч эхиридийн буур аймгийн тэргүүн Шэбшэй баатар тулалдаанд амь үрэгдсэнээр оросууд давамгайлж эхэлжээ. 1640 онд Максим Перфильев Витим голоор дамжин Байгалийн зүүн талд гарчээ. 1645 онд Василий Колесников тэргүүтэй орос хасаг цэрэг Байгаль нуурыг гатлан Сэлэнгэ мөрний адагт гарч ирсэн боловч бэхжиж чадалгүй буцсан байна. 1646 онд дахин оролдлого хийж, Дээд Ангарын адагт бэхлэлт барьжээ. 1645 онд 2000 гаруй буриадууд Зүлгэ мөрний эрэгт баригдсан Верхоленскийн бэхлэлтийг гурван удаа довтолжээ. 1647 онд Енисейскээс илгээгдсэн Похабов тэргүүтэй цэргүүд Байгалийг гатлан ирж Үд, Сэлэнгэ мөрний хавиар ирэн буриадуудтай тулалдсан хэдий ч эрхшээлдээ оруулж чадалгүй 70 гаруй эхнэр, хүүхдийг олзлон авчээ. Буцах замдаа Байгалийн өмнө этгээдэд Култукийн бэхлэлтийг барьжээ. 1648 онд Похабовт туслуулахаар Иван Галкин тэргүүтэй 60 цэрэг илгээжээ. Иван Галкин Баргажин адагт бэхлэлт барин Баргажин, Сэлэнгэ, Хёлго голоорх буриадуудыг довтолж эхэлжээ. 1654 онд Братскийн бэхлэлтээс урагш Балаганы бэхлэлтийг барив. 1658, 1696 онуудад мөн оросуудын эсрэг бослого гарсан хэдий ч төдийлөн амжилт олсонгүй. 1661 онд Иркут голын эрэгт оросууд бэхлэлт цайз барьж эхэлсэн бөгөөд энэ нь 1686 онд Эрхүү хот болон өргөжжээ. 1665 онд Нэршүү болон Сэлэнгийн, 1666 онд Үдийн бэхлэлтүүдийг барьжээ. 1675 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэд 30 гаруй хашаа байшин, 200 гаруй оросууд оршин суух болж. Энэхүү бэхлэлтээс гурав хоногийн газарт Түшээт ханы чулуун өргөө байжээ. Ийнхүү Халхын хойд хязгаарыг оросууд эзэлж дууссан энэ үед л Халхын хан нар оросуудын эсрэг тэмцэх оролдлого хийж эхэлжээ. Хойд халхын томоохон овог болох табангууд нартай тулснаар оросууд хүчиндээ эрдэх нь багассан байна. 1682 оноос табангууд нар Сэлэнгэ, Үдийн бэхлэлтийн орчим ирж малыг туун одох, оросуудыг зодох зэргээр авирлах болсон тухай Иван Власов хэмээгч бичжээ. 1684 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэд Очирой ханы элч ирж, өөрсдийн албат буриад нарыг чөлөөлөхийг оросуудаас шаарджээ. 1685 онд Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүслэн хаасан байна. 1687 онд Очирой ханы цэрэг Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүсэлсэн хэдий ч ялагдал хүлээжээ. Энэ үед [[Манж Чин улс]]тай хилийн хэлэлцээр хийхээр 2000 цэрэгтэй явж байсан Федор Головин энэ тэмцэлд хүч хавсран табангуудын тайш Сэрэн-Сэкулайг бут цохижээ. Мөн бусад Монголын тайш нарыг Сэлэнгэ, Үд, Ильины замд тулалдаж ялжээ. 1688 онд Түшээт ханы дүү Шигшид баатар Хотгойдын Гэндэн баатрын дүүгийн хамт цэрэг хөдөлгөж Үд гол дахь орос бэхлэлтийг дайрч байв. 1688 онд Хёлго гол дээр табангуудын цэргийг Головин ялж табангуудын тайш зургаан зайсан, 30 шүүлэнгэ, 1200 гаруй өрх айлын хамт Оросод дагаар оржээ. 1689 онд удаа дараа ялагдал хүлээсэн табангуудын тайш нар Оросын харьяат болох гэрээ хийж, алба төлөх болжээ. Гэвч табангууд нар Оросын дарлалаас зугтан Монгол нутгийн гүн рүү нүүж одсон боловч 1718-1722 онуудад эргэн иржээ. 1689 оны 08-р сарын 25-нд Нэршүүд Федор Головин Манжийн элчтэй уулзан Эргүнэ мөрнөөс зүүн тийш нутгийн хилийг тогтжээ. Харин 1727 оны 08-р сарын 20-нд Хиагт хотоос холгүй [[Буур гол]]ын эрэг дээр Оросын талаас Савва Рагузинский, Манжийн талаас Халхын Түшээт хан уулзаж [[Буурын гэрээ]] гэгчийг байгуулжээ. Энэ гэрээгээр [[Хиагт]]аас баруун тийш [[Енисей]] мөрний эх хүртэл, зүүн тийш Нэршүүгийн гэрээгээр тогтсон хил хүртэлх нутгийн хилийг тогтжээ. Ийнхүү хойд монголчууд бусад монголчуудаасаа таслагдан буриад хэмээх нэгэн нэрэн дор нэгдэх үйл явц эрчимжсэн байна. 1570-аад онд Оросын эзэнт гүрний Ермак хэмээгч оргодол Уралыг даван зугтаж, 600-гаад хүнтэй бүлэг байгуулан Тобол хотыг эзлэн, гэмээ наманчилж Иван хаандаа өргөн барьснаар Монгол гүрний хоймроор Оросын колоничлолын гар орж ирээд түйвээхийн эхлэл боллоо. 1630-аад онд Оросын засгийн газраас бэлтгэн илгээсэн колоничлогчид Байгаль далайн баруун эрэгт ирж нутгийн монголчуудтай цус асгаруулсан байлдаан хийлээ. Тэр тухай Оросын судлаачид бичихдээ "Ангарыг өгссөн цаашдын довтолгоон ихэд саатсан нь ангарын харгиа зэрэг байгалийн саадаас шалтгаалсан төдийгүй ихэнхдээ Ангарын эхэнд оршин суудаг монгол аймгийн буриад буюу "братские люди" хэмээгчдийн шаргуу эсэргүүцлээс шалтгаалсан юм. 1631 онд тэднийг эзлэх зорилгоор байгуулсан Братскийн (Буриадын-Д.Б) бэхлэлт цайз нэг бус удаа аюулд орж байсны дотор 1635 онд бүх гарнизон хядагдаж, зөвхөн 1936 онд оросын захиргааг сэргээж байлаа. Цаашдаа Ангарын эхэнд оршин суугчдыг дагуулах үйл явц тасралтгүй тэмцэлтэй тулгарч үргэлжилсээр тэдний олонхийг өмнө зүг халх монгол руу нь түрэн шахсанаар дууслаа. Ангарын эхэнд бэхжихийн тулд Братскийн цайзаас урагш 1654 онд Балаганы бэхлэлт байгуулав. Түүнээс 2 жилийн өмнө Похабов Эрхүү гол Ангарт цутгах газар өвөлжөө байгуулсанаар Ангар-Окийн буриадуудыг эзлэх үйл явц дуусав" гэжээ. Буриадыг эзлэх анхны цэрэгжүүлсэн экспедицийг 1623 онд Ждан Козлов, Василий Лодыгин, Ананий Ивановоор толгойлуулан явуулж, цаашид ээлжлэн зүтгэсээр 1628 онд Яков Хрипуновоор толгойлуулсан эзлэн түрэмгийлэгчид анхны дайн хийж "эмс, охид, хүүхдийг олзлон " аваачаад, мөн онд Петр Бекетовынхон 40 буриадыг алж яргалсанаар колонийн байлдан дагуулалт эхэлсэн юм. 1641 оны 4 дүгээр сарын 30-нд Эхирисийн Шэвшэй баатар тулалдаанд алагдсанаар колоничлогчид Эхирис, булгадыг байлдаанд ялах боломж олсоныг түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг. 1645 онд Зүлхийн эхирисүүд бослого гарган татвар төлөхөөс татгалзаж, түүнийг дарахаар явуулсан А.Бедаревын зэвсэгт отрядтай 50-аас доошгүй хүнтэйгээр өдөржин тулалдсан түүх нь буриадыг колончилсон үйлс цусан мөртэй байсны баримт юм. Энэ үед Монгол улс дотоодын хямрал, Манжийн түрэлтэд сульдан хойд хязгаараа өмгөөлөх чадвар мөхөс байсан бөгөөд 1667 онд Зүүн гарын Сэнгэ тайж Красноярскийн бэхлэлтийг эзлэн колончилогчдод заналхийлж, 1669-70 онд Дайхан тайжийн монголчууд 15 мянган цэргээр Нерчийг эзлэн буриадуудыг хураан буцааж, 1674 онд Тавнангийн Гэгээн тайж цэрэглэн хөдөлж байв. 1684 онд Эрхүүд Очир-сайн ханы элч илгээж, Эрхүүгийн буриадууд монголын иргэд болохыг тайлбарлан хэлэлцээ хийхэд "Танай монголын Очир сайн хан манай их эзний эртний албат буриадуудаас татвар авна гэдэг ухаан санаанд багтамгүй" хэмээн дээрэлхээд элчийг хөөж буцаасан билээ. 1688 онд Баатар хун тайжийнхан 4 мянган цэргээр Уд хот болон сэлэнгийн хотыг дайрч байх үед Галдан бошигт Түшээт ханыг довтолсоноор монголын цэрэг нутаг буцаж. буриад нутгаа Орос гүрний колончилолоос өмгөөлөх хүч мөхсөн билээ. Оросууд үүнийг нь ашиглан 1688 оны 9 дүгээр сарын 16-нд тавнангуудыг довтолж 200 хүнийг алж, олон хүнийг мал хөрөнгөтэй нь олзолсон юм. Ойрад болон Халхын хооронд байлдаан болж, манжууд халхыг дагуулан эзэлсэн нь буриад түмэн харийн эзлэгчдийг эсэргүүцэх үндсийг таслаад зогсоогүй манжийн дарлал, дотоодын дайны хүнд дарамтад дургүйцсэн монголчууд умард зүг нүүж, Оросын харъяат болох нөхцлийг бүрдүүлж байлаа. Ийнхүү 1680-аад оны сүүлчээс эхлэн Алтай, Хангайн уулсаар нутаглаж байсан Атаган, Ашабагад. Сонгоол, Үзөөн, Юншөөбү, Өөлд, Сартуул, Хатагин овгийнхон хойшоо нүүж Орост дагаар оржээ. Үүний нэг баримт нь эдүгээ Монгол Улсын иргэн 84 настай Ш. Тэрбиш гуайд хадгалагдан буй ХҮIII зууны үеийн гар бичмэл "Туршихи-ийн намтар" билээ. Тэнд өгүүлэхдээ, "Ашабагад яст Байбилгэ омогийн Туршихи Молхааны эрт төрсөн газар хэмээвээс Алтай, Хангай газраас Сайн ханы албат бөгөөд тэр орноос Бошигт ханд гахай жилийн өвлийн дунд сард цэрэг мордоод Бошигтын хоёр (хэсэг) цэргийг нь довтлоод чинагшид Бошигтод очиж дүрвээж орхиод хоол хүнс тасалдан буцаж иртэл хойт хулгана жилд Бошигт цэрэглэн биднийг довтолсон босгуулагсан... 1686 онд Их дээд император Цагаан хаанд залбиран ирж, Эрхүү хотноо айлтган мэдүүлж энэ их далайн хойтод Худайн гол хэмээх нутагт суусаар..." гэхчилэн өгүүлжээ. 1690-ээд онд Түшээт ханы Охин тайжийнхан Сэлэнгийн тавнангуудтай нийлж, 1722 онд Сэцэн ханы Ээж гүнжийн албат болгож Түшээт ханаас өгсөн гурван тавнангийн отог Онон голын Биндэръяа нутгаасаа Хэнтийн хөвчийг нэвтлэн зугтаж Хёлго, Цөхийн голд суурьшсан юм. Монгол улс манжид дагаар орж, Галдан бошигт ялагдсаны дараа Орос, Манж гүрнүүд шууд хиллэж, хилийг тогтоох асуудал Монгол төрийн мэдлээс давж, 1727-28 оны Буурын хэлэлцээр гэгчээр буриадыг өгөөд зогсоогүй. Халхын бүрэлдэхүүнд орж байсан хатагин, салжиудын хойт үзүүрийг сартуулын хамт таслан Орост өгсөн юм. Ийнхүү "буриад" гэдэг нэр нэгэн овог ястны нэр байснаа эртний өвөг монголын олон овог, аймгаас бүрдсэн нэгдэхүүний ерөнхий нэр болж === Халх Монгол Манжид эзлэгдсэн нь === {{Гол|Халх-Ойрадын дайн|Зүүнгар-Чин улсын дайн}} Халхын ноёд 1688 он хүртэл алдсан нутгаа эргүүлэн авахын төлөө [[Оросын Холбооны Улс|Оростой]] дайтсаар байжээ. 1639 онд шашны тэргүүнээр Занабазарыг өргөмжлөхдөө түүнд зориулж Өргөөг байгуулж өгчээ. Энэ нь чухамдаа нийслэлийг Хархорумаас шилжүүлэн Өргөөг нийслэлээ болгож, шарын шашин, улс төрийн төв болгосон үйл явдал байлаа. Халх, Ойрадын ноёд 1640 оны чуулганаар Монголыг шашны хүчээр нэгтгэн харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцэхээр зорьж халх, ойрад гаралтай Занабазарыг шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Занабазар 1680-аад онд Халх, Ойрадыг эвлэрүүлэхээр "Жанлавцогзол" номоо бүтээжээ. Лигдэн хааны хүү Эжээ Хонгороос хойш Халхыг хан цолтой ноёд буюу Түшээт хан, Цэцэн хан, Засагт Хан гурав толгойлон харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцсээр байсан тул эн үеийн Монгол улсыг 1635 онд биш 1691 он хүртэл оршин тогтносон гэж үзэж болох юм. Бутралын үеийн Халхыг Халхын ханлиг, Халхын хант улс гэж нэрлэдэг ба Халхын удирдагчид бүх Монголыг удирдаж байсан ч 17-р зууны дунд үе гэхэд захиргаанд нь байсан Ойрад, Буриад, Өвөр Монгол бүгд захиргаанаас нь гарч зөвхөн Халхын нутаг л тэдний захиргаанд үлджээ. Чахундорж 1688 онд Галданг довтлох хүртэл Манжид дагаар орох бодолгүй байсаныг Манжийн хааны хэлсэн үг гэрчилдэг. Тэрээр галт зэвсэгтэй Оростой Буриадыг буцааж авахын төлөө олонтоо дайтсан ч цөөн хэдэн ялалт байгуулжээ. Чахундорж Галдангийн дүүг алсан нь Галдан Халхад довтлох шалтгаан болсон юм. Галдан довтлохын өмнө 1000 лам тагнуулыг Халхад илгээн Галдан ер бусын хувилгаан хүн тул эсэргүүцэн тэмцэх нь үр дүнгүй, халхын хүн ардад аюул учируулахгүй хэмээн ухуулжээ. Зүүнгарын довтолгоонд сандарсан халхуудын нилээд хэсэг нь Өвөр Монгол руу дүрвэж харин Буриад руу дүрвэсэн хэсгийнх нь нилээд нь тэндээ үлдэж буриадуудтай холилджээ. Галданг Засагт хан дэмжиж байсан ч нас барсан байна. Галдан Цэцэн ханд захиа илгээн та надад дагах эсэх өөрөө мэд, дагахгүй ч байсан болно гэж хэлүүлсэн байдаг бөгөөд харин Чахундорж, Занабазар хоёрыг өөрт нь тушаан өгөхийг Манжаас шаардаж байв. Занабазар эвийн хүчээр Монголын нэгдлийг сэргээхийг зорьж байсан бол Галдан цэргийн хүчээр Монголыг нэгтгэх нь зөв зам гэж үзэж байсан бөгөөд түүнийгээ биелүүлэхийн тулд хангалттай цэрэг, эдийн засгийн хүчтэй болохыг зорьж байв. Галдан Казахстан, Киргиз, Уйгур зэрэг Төв Азийн орнууд, чухал худалдааны замуудыг эзэлсэний дараа хэдэн арван сая хүнтэй Хятадыг эзэлсэн Манжийн хүчтэй тулахад бэлэн болсон байна. Чахундорж Манжтай харилцаж Оростой дайтаж байсан бол Галдан Оростой харилцаа тогтоож Манжаас Монголыг чөлөөлөхийг зорьж байв. Ийм ч учираас Чахундоржид нэгэнт дайтаж байсан Орост дагах бодол огт байсангүй. Галдан Цэвээнравданд Зүүнгарын төрийн эрхийг алдсаны дараа Оросоос зэр зэвсэг авахыг оролдсон ч эхэн үедээ Галданг дэмжиж байсан Орос шинэ хаан Цэвээнравданг дэмжин элчээ илгээсэн бөгөөд мөн манж нар ч Цэвээнравданг дэмжин элч илгээжээ. Учир нь Зүүнгарын хүч бутран хуваагдах нь Халхыг эзлэхийг зорьж байсан Манж, Буриадыг эзлэхийг зорьж байсан Орос хоёрт ашигтай байв. Галдан өвөр монголчуудад хандан "Та бүхэн эртний өвгөдийн нэрийг гутаан бусдын боол болж үүрд дарлагдахыг хүлээлгүй миний их цэргийг угтан ирж, нийт хүч нэгэн сэтгэлээр улс гэрийг батлан сахиваас зохино. Бидний Монголчууд эрт урьдаас ( Манж-Хятадыг ) ээлжлэн эзэлж хүчирхэг идэрхэг байсаныг та бүхэн цөм мэдмой" гэсэн захиа илгээж тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг уриалж байсан ба зарим Өвөр Монгол ноёд түүнийг дэмжин хүнс, бусад бараа илгээж байв. Мөн [[Моголистан]]ы зарим ноёд түүнийг дэмжиж байв. Төвдүүд мөн түүнийг дэмжин зөвлөгөө өгч байсан ч Галдан дан ганц Төвдийн ятгалга, саналыг дагах бус өөрийн гэсэн зорилгоор үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Төвдүүд нэгэнт тулан ирсэн манжийн түрэмгийллийг зогсоохын тулд Монголыг халхавч болгон ашиглахыг зорьж байсан гэж одоо үзэх болжээ. Зүүнгарын дараагийн хаад Монголыг чөлөөлөхөөр тулдалдаж байсан бөгөөд тэд Халхийн ард иргэдэн хандан захиа илгээж байв. Занабазарын шийдвэрээр Халх Манжид дагаар орох шийдвэр гаргасан байдаг ч түүнд өөр бодол байсаныг түүний үг гэрчилдэг. Тухайлбал тэр "мандах төрийг (Орос) дагаснаас мөхөх төрийг (Манж) дагасан нь дээр", " Манж 200 жилийн унахад Монгол тусгаар тогтноно" гэж хэлсэн байдаг. 1712 онд Энх-Амгалан хаан ойрадуудыг хядах шийдвэр гаргахад Энх-Амгаланы лам багш болсон Занабазар болиулж байв. Хожим нь өндөр настай болсон Занабазар Бээжинд нас баржээ. Ийнхүү 1630-1691 оны хооронд Өмнөд Монгол ба Халхын засаг ноёд удаа дараа Манжид бууж өгснөөр 1691 он гэхэд Ойрдын холбооноос бусад Монгол ханлиг, ванлигууд бүгд [[Манж Чин улс]]ад дагаар орж, Монгол улс бүхэлдээ Манжид дагаар оржээ. Аюушридараас [[Лигдэн хутагт хаан]] хүртэл 21 хаан үе залгамжилж 323 жил Монгол улс (Зүүнгар бүрмөсөн унах хүртэл 390 жил) оршин тогножээ. ==14-17-р зууны нийгэм== ===Соёл, шашин=== Энэ үед холбогдох зохиолууд бол [[Гэсэр]], [[Хув Нагварал]], [[Убаши]] Хун тайжийн тууж, [[Жангар]] юм. 14-16-р зуунаас үлдсэн монгол ном байдаггүй учир энэ үеийг монголын түүхийн харанхуй үе гэдэг бөгөөд 14-17-р зуун, манжийн үеийг тодруулахад хэрэглэж байгаа халх, ойрад, өвөр монголын түүхэн сурвалжууд 17-19-р зууны үед зохиогджээ. 18-19-р зуунд Монголын эрдэм шинжлэх ухааны төв нь Өвөр Монгол руу шилжиж тэндээс олон эрдэмтэд мэргэд төрөн гарч зохиол бүтээлээ туурвиж байсан юм. Мөн буриадууд өөрсдйин хэл аялгуун дээр ном бичиж байв. [[Файл:Altankhan.jpg|thumb|Алтан хан бол Буддын шашны бэлгэ тэмдэг юм.]] [[File:Buddhist sects.png|thumb|Важраяна буюу төвдийн шарын шашин Монгол, Төвдөд, махаяна урсгал Хятад, Солонгос, Япон, Вьетнамд, теравада урсгал ЗӨА-д тархжээ.]] 14-17-р зуунд өрнөсөн дотоодын хямралын улмаас ард түмэн доройтон зовж, улс орон сульдаж байх үед монголын хаад ноёд улс үндэстнээ итгэл бишрэлээр дахин нэгтгэж болох арга зам хайж байв. [[Монголд Бурханы шашин дэлгэрсэн түүх|Монголд буддизмыг хөгжүүлэх үндс]]ийг Түмэдийн Алтан хан (1507-1582) тавьсан бөгөөд тэрбээр Батмөнх Даян хааны гуравдугаар хүү Барсболд жононгийн хоёрдугаар хүү ажээ. Алтан хан Ойрд болон [[Хөхнуур]]ыг эзлэн Төвдөд довтолж Баянтал гэдэг газар Байшин хэмээх хот байгуулснаар одоогийн [[Хөх хот]]ын суурь тавигдсан байна. [[Төвд]]ийн их хамбад “[[Далай лам]] Очирдара” цол өргөмжилж, шашны хууль цаазыг хамтран гаргаж, бөөгийн ёсыг халан, шарын урсгалыг дэлгэрүүлэн хөгжүүлэх хөрс суурийг тавьсан юм. Түүний дараа Анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазар гол төлөөлөгч болон тодорч, лам нарын номт хувцас, уншлага, хурал номын дэг ёс, ая эгшиг бүхнийг Монгол орны эрс тэс цаг уур, газар зүйн байршил, монгол хүний зан заншил, ахуй нөхцөлийн онцлогтой уялдуулан “монголын” гэх өвөрмөц хэв шинжтэй бурханы шашныг үндэслэн хөгжүүлсэн гэдэг.<ref>[https://studybuddhism.com/mn/gunzgii-tuvshin/tuukh-soyol/mongolyn-burkhany-shashin/mongolyn-burkhany-shashny-tuukh Монголын Бурханы шашны түүх]</ref> Буддизм Монголд орж ирээд шууд бөө мөргөлийг халах боломжгүй байсан тул алгуур аажмаар үзэл номлолоо дэлгэрүүлж, Бурхан багшаас гадна Жигжид, Гомбо, Дамдинчойжоо гэх мэт олон бурхадыг номлож, монголын тахилгат уул ус болгонд тохирох уншлагыг төвд хэлээр зохиож, уг ажиллагаагаа лам нараар удирдуулан хийлгэжээ. Буддын лам нар шарын бөө гэдэг дүрээр ард түмний дунд нэвтэрч мал муулан цусаар тахил өргөхийг хориглож, тэр тохиолдолд арав нугалан төлүүлдэг байжээ. Харин хойд хэсгийн тайга бүхий [[Хөвсгөл аймаг|Хөвсгөл]]д жинхэнэ бөө нар нуугдан үлдсэн нь тэр зүгт бартаа ихтэй, сүм хийдийн нөлөө бага байсантай холбоотой. ===Эдийн засаг=== Улс төрийн бутрал нь түүхэн хөгжлийн тодорхой нэгэн үе бөгөөд улс бүхэнд урт богино хугацаагаар үргэлжилдэг.Энэ нь монголд 14-17р зууны үедтохиож 300 орчим жил үргэлжилсэн. ==Мөн үзэх == *[[Монголын түүх]] *[[Их Монгол Улс]] *[[Юань гүрэн]] *[[Казахстаны түүх]] *[[Оросын түүх]] *[[Хятадын түүх]] ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр.jpg|Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр Файл:Төв Ази 3.jpg|Төв Ази Файл:Европ , Ази физик газарзүйн атлас.jpg|Европ , Ази физик газарзүйн атлас Файл:1500 on.jpg|1500 он Файл:Их, Бага Хянган, Яблоны нуруу, Становын нуруу, Алданы өндөрлөг, Верхояны нуруу.jpg|[[Их Хянган]], [[Бага Хянган]] Файл:Ази 1415 он.gif|Ази 1415 он Файл:Ази1500он.gif|Ази 1500 он Файл:Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе.jpg|Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе Файл:Мин XVI-XVII зууны эх.jpg|Мин XVI-XVII зууны эх File:Mongolia 1500 AD.jpg|1500 он Файл:Монгол-Хятадын дайн 14-р зууны эх.gif|Монгол-Хятадын дайн 14-р зууны эх Файл:1500 он 3.png|1500 он Файл:1530 он.png|1530 он Файл:Монгол, Хятадын хил 1600 он.jpg|Монгол, Хятадын хил 1600 он Файл:1648 он.jpg|1648 он File:Mongol and Oirat.png|Монгол, Дөрвөн Ойрд. Япон зураг Файл:Map-Qing Dynasty 1616-en.jpg|Монгол, Дөрвөн Ойрад, Төвд, Моголистан, Мин 1616 он Файл:Map-Qing Dynasty 1689-en.jpg|Монгол, Зүүнгар, Хошуудын хант улс, Манж 1689 он </gallery> == Эшлэл == {{Reflist}} ==Гадаад холбоос == *[http://data.sur.mn/3aa18fb5-581a-4c47-99aa-65cfb7047165.pdf Монголын түүх 3-р боть 2003 он] *[http://www.slideshare.net/enkhbaatarerdenebat/mongol-ulsiin-tvvh-iii-2003 Монголын түүх 2003] * [http://puje.blog.gogo.mn/read/entry58885 Хув нагваралын тууж] *[http://maylo.blogmn.net/97183/ih-yuan-guren-muhsunuus-hoishih-dain-tulaan.html Их Юан гүрэн мөхсөнөөс хойших дайн тулаан] *[http://www.scc.msuac.edu.mn/uploads/file/722797-20131112.pdf Монголын улс төрийн бутрал] *[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000029/st028.shtml Всемирная история. Том 4. (1958 год): Монголия в XVI - первой половине XVII в] *[http://www.rulit.net/author/boyarshinova-z-ya/naselenie-zapadnoj-sibiri-do-nachala-russkoj-kolonizacii-get-249674.html Население Западной Сибири до начала русской колонизации- татах линк] *[http://it.wikipedia.org/wiki/File:Tribes_and_first_Russian_settlements_in_Asia_in_16th_and_17th_century.jpg 16-р зууны сүүл болон 17-р зууны Оросын байлдан дагуулал (газрын зураг)] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Юань улс]] |он=1368-1691 |албан_тушаал= Монгол Улс |дараа=[[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]]<br/>[[Манж Чин улс]] }} {{s-end}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Умард Юань Улс| ]] [[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:15-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:16-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Бага хаадын монгол улс| ]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх| ]] 980chpf3ucbww0qhx2v9j5beykcvmvy 706989 706949 2022-08-01T10:14:16Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Соёл, шашин */ wikitext text/x-wiki {| border="1" cellpadding="2" style="float:right; border-collapse:collapse; border-color:#f2f2f4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:380px; font-size:95%; border:1px solid #aaaaaa;" | align="center" colspan="2" style="line-height:1.7em; background-color:#E0E0E0;" | <span style="font-size:1.5em">'''Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠳᠥᠴᠢᠨ<br /> ᠳᠥᠷᠪᠡᠨ<br /> ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠤᠨ<br /> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ<br /> ᠤᠯᠤᠰ}}</span> <br /><span style="font-size:1.5em">'''Умард Юань'''</span><br /><span style="font-size:1.7em">{{MongolUnicode|ᠤᠮᠠᠷᠠᠳᠤ<br /> ᠶᠤᠸᠠᠨ}}</span> |- align="center" colspan="2" style="background-color:#F2F2F4; background-color:#f2f2f4; border:1px solid #AAAAAA;" | Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс газрын зураг |- | colspan="2" align="center" style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[File:Mongolia XVII.png|center|365px|Монгол Улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | |- | align="center" colspan="2" style="background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Цаг тооны хэлхээс'''<br />'''1368—1691 он''' |- | style="background:#ffffff" align="center" colspan="2" | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" width="100%" |+ | | |- | width="45%" align="left" valign="top" |[[Юань улс|←]] [[File:Flag of Yuan Dynasty.jpg|25px]] [[Юань улс|Даян Их Монгол Улс]] | align="right" | | align="right" | [[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Дөрвөн Ойрадын холбоо|→]]<br />[[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Монгол Манжийн эрхшээлд]] [[File:Flag of China (1889–1912).svg|25px]][[Чин улс|→]]<br />[[Хар Дэлийн хант улс|Хар Дэлийн Хант Улс]] [[File:Flag of None.svg|25px]][[Хар Дэлийн хант улс|→]] |} |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Үндсэн хууль|Хууль цааз]]''' | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Их Засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Монгол хэл|Монгол]], [[Хятад хэл|хятад]], [[Манж хэл|манж]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нийслэл]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Шанду]] (1368–1369)<br />[[Инчан]] (1369–1370)<br />[[Хархорум]] (1371–1388) |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн хэлбэр]]''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''<br />– 1368–1370 он<br />– 1370–1378 он<br />– 1378–1388 он<br />– 1389–1392 он<br />– 1480–1517 он<br />– 1603–1634 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | [[Хаан]] ([[Алтан ураг|алтан ургаас сонгоно]])<br /> [[Тогоонтөмөр хаан]]<br /> [[Аюушридар хаан]]<br /> [[Төгстөмөр хаан]]<br /> [[Зоригт хаан]]<br /> [[Батмөнх Даян хаан]]<br /> [[Лигдэн хаан]] <small>(''[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|бүрэн жагсаалтыг үзэх]]'')</small> |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''[[Нутаг дэвсгэр]]'''<br />– 1550 он<ref>Rein Taagepera (September 1997). "Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia". International Studies Quarterly 41 (3): 475–504.</ref> | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />5.000.000&nbsp;км² |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Түүхэн он'''<br />– 1368 он<br />– 1388 он<br />– 1483–1510 он<br />– 1634 он<br />– 1691 он | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | <br />[[Юань улс|Юань Улс]] мөхөв<br />[[Төгстөмөр хаан]] алагдсан<br />[[Батмөнх Даян хаан|Даян хаан]] [[Монголчууд]]ыг дахин нэгтгэв<br />Сүүлчийн [[хаан]] [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] нас барав<br />[[Долоннуурын чуулган]] |- | style="background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;" | '''Улсын нутаг дэвсгэрт өнөөдөр''' | style="background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;" | {{MNG}}, {{CHN}}, {{KAZ}}, {{RUS|Ziel=Оросын Холбооны Улс}}ын хэсэг |} '''Монгол Улс''' нь Юань гүрний дараа 1368-1691 он хүртэл оршин тогтнож байсан монголчуудын улс өөр өөр нэртэй байдаг. 1388 он хүртэл "'''Их Юань'''" нэрийг хэрэглэж байсан ба бусад үед '''Дөчин Дөрвөн хоёр''' буюу бүрнээрээ '''Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс''' (дөчин түмэн Монгол, дөрвөн түмэн Ойрад гэх үгнээс товчлон ингэж хэрэглэж байж) гэсэн албан ёсны нэртэй байжээ, харин [[Эсэн тайш]] хаан болсны дараа Их Юань гэж нэрлэгдэх болсон. Үүнийг Хятадыг захирч байсан Юань улсаас ялгахын тулд түүхчид "'''Умард Юань'''" гэж нэрлэдэг.<ref>[https://books.google.com/books?id=itKyDwAAQBAJ&pg=PA47&source=gbs_toc_r&cad=3#v=onepage&q&f=false In the Shadow of the Mongol Empire: Ming China and Eurasia (October 2019) by David M. Robinson]</ref> Мөн түүхийн судалгааны ном зохиолуудад энэ үеийг ''«Бага хаадын үеийн Монгол»'', ''«Улс төрийн бутралын үеийн Монгол»'', ''«14-17-р зууны Монгол»'' гэж нэрлэдэг. 14-17-р зууны Монголын түүхэн сурвалж номнуудад "дөчин дөрвөн хоёр" гэж бичсэн байдаг тул "Дөчин дөрвөн хоёр" гэж бас нэрлэдэг.<ref>[https://www.academia.edu/12644461/Монгол_улсын_түүх_3_р_боть Монгол улсын түүх-3-р боть]</ref> 14-р зуунаас 1691 он хүртэл Монголын ноёд хоорондоо байнга хагаралдан тэмцэлдэж байлдаж байсан учир энэ үеийг улс төрийн бутралын үе гэдэг байна. Коммунист түүхийн шинжлэх ухааны үзлээр [[wiktionary:феодализм|феодализм]]ын буюу дундад зууны хамжлагат ёсны хөгжил тодорхой шатанд хүрмэгц хаад ноёд ийнхүү эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэж эхэлдэг бөгөөд үүгээр тухайн улсын феодализмын үе төгсч [[капитализм]]д буюу хөрөнгөтний нийгэмд шилжин ордог ажээ. ==Их хаан Монголд эргэн ирсэн нь == {{Загвар:Монголын түүх}} [[Тогоонтөмөр хаан]]ы үед Монголын байлдан дагуулагчид [[Хятад]], [[Монгол нутаг|Монгол]] болон бусад Азийн орнуудын ард түмнийг ихээр дарангуйлснаас тэдний амьдрал хэцүү болж, бослого хөдөлгөөн ихээр гарах болсон. Өдрөөс өдөрт хүчээ авсан бослого хөдөлгөөн нь Хятадад төвлөрсөн байсан [[Юань гүрэн|Юань гүрний]] төрийн ноёрхлыг түлхэн унагасан байна. Юань гүрний сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр бараа бологч сайд, ноёд, торгон цэргээ дагуулан 1368 онд Монголдоо эргэж иржээ. Мингийн арми тэдгээрийг хөөж Монголд ялалт байгуулсан ч гэсэн Монголыг эзлэж чадсангүй. Гэлээ ч гэсэн 1380 онд Хархорум болон бусад Монголын хотуудыг сүйтгэжээ. Мөн Монголчуудын соёлын дэвшил хөгжлийг устгаж, Монголчууд XVI-XVII зууны сэргэн мандалт хүртлээ Их Монгол улсын өмнөх нүүдэлчин амьдрал руугаа эргэн оржээ. Өмнөхөөс ялгаатай нэг гол зүйл нь овгийн зохион байгуулалт биш, отог буюу газар нутгийн байршлын зохион байгуулалттай амьдрах болжээ. Минд хотуудаа сүйтгүүлэн шатаалгасны улмаас монгол ноёд дахиж хот барилгүй нүүдэллэн амьдрах болсон бололтой. Энэ нь дайсны довтолгооноос хамгаалах ач холбогдолтой байсан ба дайсан довтолсон тохиолдлолд хүн, мал, эд хөрөнгөө аваад хойд зүгт Сибирь рүү холдон нүүдэг байв. Ийнхүү монголчууд нүүдэллэн амьдарч ухрах, довтлох аль аль аргуудыг хэрэглэж байсан тул Хятадын Мин улс Монголыг бүхэлд эзэлж чадаагүй юм. 1368 онд Тогоонтөмөр хаан, өвөг дээдсийнхээ байгуулсан уугуул нийслэл Дайду хотоос зугатан гарч, эх монгол нутагтаа ирснээр Монгол улсын түүх шинээр эхлэв. [[Тогоонтөмөр хаан]]ы ахмад хүү [[Аюушридар]] 1370 онд [[Хархорум]] хотноо нийслэн сууж, улсаа “Ар Юань” буюу “Умард Юань” хэмээн нэрийдсэн байна. Ингэж нэрлэсэн нь цаанаа учиртай байв. Жу овогтны Мин төрд авагдсан Их Юан улсыг дахин сэргээх бодлогыг [[Билэгт хаан]] гол зорилгоо болгожээ. Энэ зорилт хэдийгээр биелээгүй ч Төв Азийн элгэнд язгуур монголын төрт улс уг хэвээр оршин тогтнож эхэлжээ. Монгол улс эхэндээ Хятадыг эргүүлж эзлэх зорилготой дайтаж байсан ч 14-р зууны сүүлээс Хятадад уугуул нутгаа алдаж эхэлсэн тул Хятадын эдийн засгийн хавчлага хяхлага, Монголын хүчийг бутарган доройтуулах үйл ажиллагааг нь зогсоох болон хилээ хамгаалах зорилготой цэрэг, улс төрийн бодлогийг 17-р зуун хүртэл явуулжээ. Тэр үед Монголын хил өмнүүрээ Цагаан хэрэм, зүүн биедээ усны гурван зүрчид буюу манж нартай хиллэж, зүүн өмнөд тал нь Ляо-дунгийн хойгийг эзэлж, [[Бохайн тэнгис]]ээр Номхон далайд тулж байв. 1380-1410-аад оны хооронд Хятадын [[Мин улс]]ын (1368-1644) цэрэг Монгол улсыг удаа дараа довтолж, дээрэмдэн өвөлжөө билчээрийг шатаахын зэрэгцээ Мингийн засгийн газраас Монголчуудыг өөр хороондоо эвдрэн хямрах бодлогыг идэвхтэй явуулж байсан 14-р зуун 15-р зуунд Монголын улс төр туйлын донсолгоотой байв. 1388 онд [[Төгстөмөр]] [[Буйр нуур]]ын ойролцоо Мин улсын жанжин Лань Люй-гийн удирдсан цэрэгтэй тулалдаж, ялагджээ. Хархорумын зүг одох замд нь [[Туул гол]]ын орчимд түүний түшмэл [[Есүдэр]] гэгч довтлон цохьжээ. Есүдэрийн цэрэг Төгстөмөрийг гүйцэж очоод түүнийг хөвгүүний нь хамт хороожээ.<ref>Далай Ч., Монголын түүх (1260-1388), гутгаар дэвтэр, УБ., 1992</ref> 1388-1408 онд Есүдэр, Энх, Элбэг, Гүнтөмөр, Гуйлич таван хаадууд суусан. Эд нар цөм янз бүрийн хүний гарт амь үрэгджээ. Монгол байн байн Хятад руу довтолж, тэр нь дотоодын ноёдод дарамт болж, эзэнт улсын улс төрийн бутрал улам хүчтэй болоход нөлөөлсөн байна. 1450-иад онд ойрдын [[Эсэн тайш]] бүх монголыг нэгэн удаа нэгтгэж өөрөө хаан ширээнд суусан боловч алтан ургийн ноёдын эсэргүүцэлтэй тулгарч 1455 онд алагдсанаар Монгол улс дахин задарч, хүчирхэг вассал ноёдын эзэмшилд хуваагджээ. Ноёд хааны захиргаанаас гарч, бие даахыг хичээн, эрх мэдэл, газар нутгийн төлөө тэмцэлдэж эхэлснээр хоорондоо эв эегүй болж, энэ нь бутралд хүргэсэн байна. Энэхүү бутрал нь 300 орчим жил үргэлжлэн Монголчууд болон [[Монгол]] орныг туйлдуулсан. Энэ хооронд (1368-1634 онд) Монгол улсын төрийг 22 хаан солигдон барьсан ч тэдний олонх нь хорлогдож, цаг бусаар хорвоог орхижээ. Хятад руу довтлох нь нэгд тэнд үлдсэн монголчуудаа чөлөөлөх хоёрт Хятадыг дахин эзлэх зорилготой байв. Дундад зууны монгол сурвалжуудад Тогоонтөмөр 40 түмэн монголоос 6 түмэнг (Халх, Өвөр Монголын 6 түмэн) авч гарав гэсэн байдаг ч ихэнх монголчууд уулаасаа Монголдоо байсан бололтой. Харин Хятадад 250,000-с<ref>Ч.Далайн "Хятад дахь монголчууд"</ref> доошгүй монголчууд Хятадын хойд, төв, өмнөд хэсгээр байсан нь нилээд нь алагдаж үлдсэн нь Минд дагаар ороход хүрчээ. Юань улсад нийтдээ 1,5 саяаас доошгүй монголчууд байсан бололтой. Энэ үед Хятадын хаан монголчуудыг нутагт нь буцаахгүй байх, устгах тушаал гаргажээ. Юннань зэрэг өмнөд мужуудад байсан монголчууд болон Юаний лал цэргүүд хамтран Хятадтай байлдсан ч давуу хүчинд дийлдэн ялагдав. 1382 онд Лян ван [[Басалаварми]]гийн цэрэг Мин гүрэнд ялагдаж [[Хунъү|Жу Юаньжан]] Юньнанийг Хятадад нэгтгэв. Бууж өгсөн монгол цэргүүд нэгэнт гэр бүлтэйгээ хамт нутаг буцаж чадаагүй тул Хятадын армийн бүрэлдэхүүнд орж Монголын эсрэг байлдах болов. 1388 онд [[Ляодун хойг|Ляодун]]ий урианхайн [[Нагачу]] ноён олон мянган цэргийнхээ хамт Минд бууж өгсөнөөр Монгол улс зүүн өмнөд нутгаа алджээ. Хятад Өмнөд Монголыг бүхэлд нь эзэлсэн ч Монгол улс Өмнөд Монголыг 15-р зуунд эргүүлэн авчээ. Хятадад 15-р зууны дунд хүртэл монгол сургууль ажилладаг, монгол хэлээр ном гаргадаг байсан байсан ба тэд яваандаа уусан алга болсон бололтой. Тэднээс үлдсэн цөөн тооны хүмүүс нь [[Сычуань]], [[Юньнань]] мужийн монголчууд болно. 1550-иад онд [[Түмэдийн Алтан хан]] Бээжинг довтлоход Мин улс монгол гаралтай цэргүүдийг түүний эсрэг тулалдуулсан байна. Эдгээр хүмүүс хавлага хяхалтаас болгоомжилж нэрээ хятад болгон өөрчилж өөрсдийн гарлаа хэдэн зуун жилийн турш нууж иржээ. 1950-иад оноос хойш тэдний зарим хэсэг нь монгол гэдгээ батлахын тулд нилээдгүй хөрөнгө зарж шүүхээр хөөцөлдсөний эцэст Хятадын засгийн газраас монгол гэдгийг нь хүлээн зөвшөөрчээ. ==Ойрадуудын хүчирхэгжилт== “Алтан товч”-ийн мэдээ ёсоор Элбэг хааны өөрийн дүү Дүүрэнтөмөрийн эхнэрийг Өлзийтгуа гэдгийг хатан болгож авсаны гайгаар Ойрадын нэгэн захирагч Хуха Таюугийн хүү Өгчи Хашхи, Махмуд нар 10 түмэн монголоос дөрвийг нь салгаж тусгаарлан “дөрвөн ойрад” болсон. Эх сурвалжуудад Тогоонтөмөр хаан 40 түмэн монголын 10 түмнийг авч ирсэн. Түүний дөрвөн түмэн нь ойрадууд гэж бичсэн байдаг. 1393 онд үхсэн [[Дөрвөн Ойрад]]ын ноён болох [[Мөнхтөмөр]]ийн гурван хүү Махмуд, Тайчин, Батболд нар Монголын хаанд захирагдахгүйгээ зарлажээ. Мин улсын шинэ хуанди Юн Лэ Монголчуудыг хямралд оруулахын тулд 1409 онд тэдгээр 3 тэргүүлэгчид цол хэргэм шагнасан байна. Үүнд дургүйцсэн Монголын хаан Буяншир 1409 онд Мингийн элчийг алж Ойрадтай байлдсан боловч ялагдаж Ойрадыг харяанаасаа бүрмөсөн гаргасан. Ийнхүү хүч нь суларсаныг ашиглан Юн лэ хаан биеэр цэрэг авч Монголд ирж Буянширийг бут цохиж түүнийг ойрадын нэг удирдагч Махмудаар алуулжээ. Махмуд Элбэгийн хүү Дэлбэгийг хаан болгон өөрөө тайш болж улсыг захирч эхэлсэн. Ийнхүү Ойрад хүчирхэг болсон учраас 1413 онд Минь улс Зүүн Монголын Аругтайд ван цол өгч дараа жил нь түүнтэй хүч хавсран Ойрадуудыг алба өгөөгүй гэдгээр шалтаглан довтлож Махмудын цэргийг хиар цохьжээ. Дэлбэг ч удалгүй 1415 онд өөд болж хаан ширээг Хэрнүүд овгийн Батболд, Өгчи хашхи нар авч баруун, зүүн монголоор нь хуваан хэсэг хугацаанд захиран суужээ. Тэдний гол түшиг тулгуур нь торгуудын Тайпин байсан ба эх сурвалжуудад тэд алтан ургийнхан биш тул “Эсхи хаад”-ын үе гэж бичигддэг. Гэвч тэднийг бусад ноёдууд дэмжээгүйн улмаас 1422 онд Хасарын удмын Хорчины Адай хаан болж Дөрвөн Ойрадыг бут цохижээ. 1418 онд Тогоон тайш Ойрадыг удирдахаар боллоо. Тэрээр бүх Монголыг нэгтгэж Тайсуныг хаан болгоод өөрөө тайши (шадар сайд) нь болжээ. Түүний дараа хүү Эсэн тайш нь хятадтай дайтахаар болж байсан ч Тайсун хаан эсэргүүцэж больжээ. Тайсун хаан 1451 онд алагдснаар өөрийгөө хаанаар зарлажээ. Эсэн тайши Моголистантай байнга дайтаж байсан ба 1455 онд бослого гаргагчдад алагджээ. ==Монголын нэгдмэл байдал сэргэсэн нь== [[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|300px|Монгол орон 14-17-р зуунд: Монгол улс, [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]] [[Файл:Mongolia XVII.png|thumb|300px|Монгол улс, [[Зүүнгар]], [[Хошуудын хант улс]], [[Хотгойд]]ын хант улс, [[Халимаг]]ийн хант улс, [[Моголистан]]]] Монголыг дахин нэгтгэж чадсан хүн бол Чингис хааны удам [[Батмөнх Даян хаан]] юм. Бутралын үеийн Монголын хамгийн хүчирхэг байсан үе нь Батмөнхийн үе бөгөөд энэ үед Хятад улс Монголд алба барьж байв. 1470-аад оноос [[Батмөнх Даян хаан]] монгол аймгуудыг нэгтгэж XVI зууны эх гэхэд хүчирхэг нэгдсэн төрийг тогтоож чаджээ. Энэхүү нэгдэл нь 1630-аад оныг хүртэл тогтвортой байснаар Монгол улсын соёл, эдийн засаг эрчимтэй хөгжжээ. Түүний өмнө хаан байсан Мандуул нь хүүгүй байсан тул бага хатан Мандухай Батмөнхтэй сууж түүний нэрээр улсыг захирч байжээ. Монгол судар бичигт: "[[Тогоонтөмөр хаан]]аас хойш хэд хэдэн хаадын үе тасарч явахад" [[Мандухай хатан]] Мандуул хааны дүү, Баянмөнх жононгийн 7 настай өнчин хүү Батмөнхийг Монголын нөлөө бүхий ноёдтой хамтран 1470 онд хаан ширээнд өргөмжилж, "Даяарыг эзлэх болтугай" хэмээн даян хаан цол олгожээ. Монгол улсыг нэгтгэх эрх ашгийн үүднээс [[Мандухай]] бага залуу Батмөнхийн хатан болсон. Батмөнх даян хааны төр барьж байх эхний үед улс төрийн үйл ажжиллагаанд Мандухай сэцэн хатны үүрэг их байсан. Тухайлбал: Мандухай Монгол ноёдын саланги, бутархай байдлыг арилгахын тулд Дөрвөн Ойрадыг дагуулан нэгтгэхийг чухалд үзэн өөрийн биеэр цэрэглэн дайрч хааны захиргаанд оруулсан байна. [[Батмөнх Даян хаан|Батмөнх хаан]]ы үйл ажиллагаа нь: * Монголын нутаг дэвсгэрийг хураан захирах * Төрийн нэгдлийг хангахад чиглэгдсэн байсан. Батмөнхийг төр барьж байх үед биеэ дааж орших гэсэн ноёдын эсэргүүцэл ихээр гарч байсан ч тэдгээрийг цаг тухайд нь дарж байсан байна. Батмөнх хаан Монголыг нэгтгэн захирахдаа дараах шинэчлэлийн бодлогыг явуулсан. * Алтан ургийнхны байр суурийг бэхжүүлэх * Эзэлсэн газраа өөрийн хөвгүүддээ хуваарилан өгөх гэх мэт. Эзэмшил нутгаа хөвгүүддээ хувь болгон таслан өгсөн нь Монголын үйлвэрлэх хүчинд эерэгээр нөлөөлжээ. Малчид эзэн ноёны тодорхой нутагт нүүдэллэж, мал аж ахуйг хөтлөх шинэ арга барил нэвтэрч, ноёнд ноогдуулах алба нарийн болж, улсын санг нэмэгдүүлж байжээ. Батмөнх даян хаан 1470 - 1517 онд Монголын төрийг барьснаар олон жил үргэлжилсэн феодалын хямрал дажин, гадаадын довтолгоо дайралтыг зогсоосон байна. Батмөнх халх түмний эзэн байгаад зогсоогүй бараг бүх Монголыг нэгтгэн захирсан их хаан билээ. Монголчууд нэгэн хааны эрхэнд орж захирагдах болсон нь Монголыг тусгаар тогтнох байдлыг бэхжүүлж, үйлдвэрлэх хүчний хөгжилд түлхэц болсон. Мандухай нь Ойрадыг цохин Монголыг нэгтгэж чадсан ч Батмөнх нас барсны дараа Монгол буцаад өмнөх хэвэндээ оржээ. XVI зууны үед Монгол нь [[Мандухай]] хатны үр удмууд дунд Халх, Цахар, Түмэд зэргээр хуваагджээ. Даян хааны ач нараас Барсболд жононгийн хүү Алтан (1507-1582) хэдийгээр хаан ор залгаагүй боловч ихэд хүчирхэгжиж их хаанаас хан цол хүртжээ. Тэрээр Хятадад олон удаа довтолж, 1550 онд Бээжин хотыг бүсэлж байв. Аргагүй байдалд орсон Мин улсын эрх баригчид хилийн боомтоо нээхийг зөвшөөрч буулт хийж байж Монгол цэргийг буцаасан байна. Алтан хан 1557 онд Хөх хотыг байгуулжээ. Тэрээр 1577 онд Төвдөд очиж Төвдийн Дээд лам Содномжамцтай уулзан Бурханы шашинд оржээ. Алтан хан Содномжамц ламд анх Далай лам гэдэг цолыг өгчээ. Энэ үед бас Халхын Автай сайн хан ч гэсэн Далай ламтай уулзахаар очжээ. Ингэснээр Монголын ихэнх том толгой ноёд Бурханы шашинд орж Монголын овог аймгуудын дунд Бурханы шашны Шар Малгайтны урсгал эрчимтэй дэлгэрэв. Автай хан 1585 онд хуучнаар ХарХорум хотын нутаг дэвсгэрийн орчимд [[Эрдэнэ зуу хийд|Эрдэнэ Зуу хийдийг]] байгуулжээ. XV-XVI зууны эхэн үе бол монголын соёл урлагийн хөгжил дэвшил сэргэн мандалтын үе юм. Энэ хөгжлийн үед архитектур, торгон зээгт наамал, мартан, [[Нагтан|нагтан шүтээн зурагнууд]] болон сийлбэрүүлд илүү хөгжсөн юм. Өргөмөл хүү [[Зая бандид Намхайжамц]] монголын үсэг тод бичгийг зохиосон юм. Халхын Бурханы шашны тэргүүн Анхдугаар Богд [[Занабазар]] Монголын ардын урлагийн сор болсон алдарт хорин нэгэн дарь эхийн баримлаа урлан бүтээсэн юм. Түүний уран бүтээлийн оргилууд нь Цагаан Дарь Эх болон Ногоон Дарь Эхийн баримлууд юм. Энэхүү уран бүтээлүүдээрээ монголын үзэсгэлэнт бүсгүйн төрхийг илэрхийлж өгчээ. Цагаан Дарь Эхийн зүүн мөрөн дээр лянхуа цэцэг байдаг бөгөөд midteend дэлбээлж буй лянхуй байдаг юм. Харин Ногоон Дарьт байдаг лянхуа цэцэг нь аль хэдийн дэлбээлчихсэн байдаг бөгөөд тун үзэсгэлэнтэй бүсгүйн дүрийн гаргажээ. Тэрээр өөрийн үзэсгэлэнт төрх байдалд сэтгэл хангалуун байдаг аж. Тэрээр бясалгалаас сэрж буй байдалтай лянхуа цэцгийн суудал дээр баруун хөлөө доошлуулан хүүхдээ хөхөөрөө хооллосон байдалтай суудаг. Олон олон сүм дуган Занабазарын төслөөр хэрэгжиж бүтээгдсэн байдаг. Тэрээр монголын соёмбо үсгийг зохиожээ. 14-17-р зууны Монгол улс нь Хүн, Сяньби, Жужан, Их Монгол улсаас нэг онцлог ялгаатай байсан нь өрнө, умар талдаа монголын алтан ургийн хаадын эзэгнэл нутгаар хиллэж байсанд оршино. 15-р зуунд Монголын баруун талд [[Сибирийн ханлиг]] (15-р зуунаас-1598 он) байгуулагдан хиллэх болсон бөгөөд урьд нь Алтан Ордод харъяалагдаж байсан нутаг Сибирийн ханлигийн бүрэлдэхүүнд орсон бол Сибирийн ханлиг 16-р зууны сүүлээр Орост цохигдон хүч нь суларсан үеэс газар нутаг нь [[Казахын Хант Улс]], [[Дөрвөн Ойрад]]ын хилд оржээ. XVI-XVII зууны үед [[Хотгойд]]ын Алтан ханы улс оршин тогтнож байсан. Хотгойдын Алтан ханы улсын хойд хил [[Красноярск]] хот, өмнөд хил нь Алтайн нурууны зүүн хэсэгт хүрч байсан бөгөөд тэд Тува, [[Енисейн киргиз]]үүдийг нэг хэсэг захирч байв. Ойрад, хотгойдууд Баруун Монголд ноёрхохын төлөө тэмцэлдэн хотгойдууд ойрадуудыг баруун тийш шахсан боловч 17-р зуунд хотгойдын хүч буурч Красноярск хавийн нутаг ойрдын захиргаанд оржээ.<ref>[http://sonin.mn/news/easy-page/48520 Краснояркаас Монгол цэргийн булш илрүүлэв] (2015-09-29) Оросын Шинжлэх ухааны академийн археологичид Красноярын хязгаарын Унюк уулнаас XVII зууны үеийн Монгол суурин илрүүлжээ. Суурингийн ойролцоох гурван булшийг малтан судлах ажил эхэлсэн аж. Археологичид нэгдүгээр булшнаас 350 гаруй жилийн тэртээх хуяг, махир сэлэм олсон байна. Унюк уулын малтлагыг хийсэн археологичид эдгээр булшийг ойролцоогоор 1650-аад оны үед холбогдох монгол цэргийн оршуулга болов уу гэсэн таамаглалыг дэвшүүлжээ. Красноярын хязгаар нь XVII зууны үед Монголын газар нутагт хамаарч байсан ба хожим оросууд түрж нутаглах болсон юм байна. Малтлага энэ улирал дуустал үргэлжлэх ба XVII зууны үеийн монголчуудын угсаатны зүйн судалгаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулах олдворууд илэрсэн ажээ. Х.Эрдэнэ Эх сурвалж: "Монголын үнэн" сонин</ref> ==Засаг захиргааны зохион байгуулалт== Монгол энэ үед Алтайн нуруунаас баруун тийш орших Баруун Монгол буюу [[Дөрвөн Ойрад]], түүнээс зүүн тийш орших Зүүн Монгол гэсэн 2 хэсэгт хуваагджээ. Зүүн Монгол нь баруун 3 түмэн, зүүн 3 түмэн нийт 6 түмэнтэй байсан бол Ойрад буюу Баруун Монгол 4 түмэнтэй байв. *Зүүн түмэн: Халх, Цахар, Урианхай *Баруун түмэн: Түмэд, Ордос, Юншээбү [[Урианхай]] түмэн Өвөр Монголын зүүн урд нутаг, [[Ляонин]] мужид, ([[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манжийн үе]]ийн [[Зуу-Удын чуулган]]), [[Цахар]] түмэн Урианхайн хойно одоогийн Өвөр Монголын [[Шилийн Гол аймаг]]т, [[Юншээбүү]] түмэн [[Түмэд]], Цахарын дунд, [[Хаалган]] (Жанчхүү) хотын зүүн хойно, хойд талаар, [[Ордос]] түмэн [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] урд эрэг буюу [[Ордосын тохой]]д, Түмэд түмэн [[Хөх хот]] орчимд байв. Юншээбү [[харчин]]тай ижилсэн сууж мөн адил харчин гэгдэх болж байв. [[Халх]] түмний баруун хэсэгт [[баяд]], [[хотгойд]], зүүн хэсэгт [[барга]] нар ордог байв. Цахар түмний хойд хэсэгт [[урад]], [[муумянган]], [[дөрвөн хүүхэд]] ([[зүүн дөрвөд]]), [[авга]], [[авга нар]], [[үзэмчин]], [[хуучид]] зэрэг аймаг амьдарч байв. Цахарыг харьяанд [[Их Хянганы нуруу]]ы зүүн, зүүн урд талаар байсан [[хорчин]], [[дагуур]], [[жарууд]], [[жалайд]], [[горлос]], [[аохан]] (ухуань), [[найман]], [[баарин]], [[хишигтэн]], [[онгуд]] нар бүрэлдүүлдэг байсан байна. Хожим [[Манж Чин гүрэн]] 1636 онд Өвөр Монголыг бүрэн эзэлж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг Шилийн голын, Жирмийн, Зостын, Хөлөнбуйрын, Зуу-Удийн, Улаанцавын чуулган хэмээн нэрлэж, эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос (Зуу-Уд), [[Алшаа аймаг]] бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> [[Файл:Mongolia 1600-1680.svg|thumb|300px|1600-1680 оны үед Монгол]] Дөрвөн Ойрадын нутаг Увс нуур, Алтайн нуруу, [[Шинжаан]]ы хойд хэсэг, [[Казахстан]]ы зүүн хэсгээр байв. [[Хошууд]] Ойрадын нутгийн баруун өмнө талд ([[Хами]] орчим буюу Шинжааны зүүн хэсэгт), [[Цорос]], [[Өөлд]] хоёр [[Или мөрөн|Или мөрний]] эхэнд, Торгууд [[Тарвагатайн нуруу]]нд, [[Дөрвөд]], баяд хоёр хамгийн хойно [[Зайсан нуур]] орчимд [[Эрчис мөрөн|Эрчис мөрний]] эхээр нутаглаж байв. 14-17-р зууны үед одоогийн монгол үндэстний байршил, газар нутгийн хил, монгол гэсэн үзэл үндсэндээ тогтвортой болж тогтсон байсан ч 17-р зууны үеэс харийн түрэмгийлэлд өртөн тэр үеэс монголчуудын тоо цөөрч газар нутгаа алдан нутгаасаа шахагдахад хүрчээ. Энэ үед халх, өвөр монголчууд, буриадуудын байршил ерөнхийдөө тогтвортой байсан бол ойрадын хил хамгийн их өөрчлөгджээ. Буриадууд голчлон Байгаль нуурын баруун талаар [[Ангар мөрөн|Ангар]] мөрнөөс Монголын хил хүртэлх нутагт байсан бололтой бөгөөд 17-р зууныг хүртэл Байгалийн зүүн талаар байсан буриадуудын талаар бага мэдээлэл үлджээ. ==Харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцэл== === Өмнөд Монгол Манжид эзлэгдсэн нь === 16-р зууны сүүлээр дорно зүгт манж нар хүчирхэгжиж, хөрш монгол аймгуудтай ураг барилдах замаар өөртөө татаж эхэлсэн нь Монголын тусгаар тогтнолд аюул занал учруулав. Монгол улсын сүүлчийн хаан Лигдэн энэ аюулыг ухаарч сөрөн тэмцсэн боловч бусад ноёдын дэмжлэгийг авч чадалгүй 1634 онд тэнгэрт халив. ===Буриад Орост эзлэгдсэн нь=== {{See also|Сэлэнгийн суурингийн бүслэлт|Үдийн суурингийн бүслэлт|Ильиний слободагийн бүслэлт}} Оросын хаант улс хүчирхэгжихийн хэрээр газар нутгаа тэлж өргөжүүлэх түрэмгий бодлого хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. [[Орос]]ын баруун талд хүчирхэг хөршүүд байснаас уламжлан дундад зууны үед газар нутгаа тэлж чадаагүй бөгөөд зөвхөн Их Петр хааны шинэчлэлийн үр дүнд шинэчилсэн армийн хүчээр түрэмгий дайнуудыг хийсэн байна. Баруун талын хүчирхэг хөршийн эсрэг биш харин зүүн талын нүүдэлчдийн сул талыг анзаарсан оросууд өөрсдийн галт зэвсгийн давуу тал, хүний нөөцөд түшиглэн түрэмгийллийг ээлж дараалан шатлан өргөжүүлэх аргаар гүйцэтгэсэн. Эхний шатанд хүчээр сул Сибирийн ханлигийг бут цохин газар нутгийг нь эзэлсэний дараа Зүүнгарын хүчирхэг хаант улстай шууд хил залгах болсон ба [[Красноярск]]ийн чиглэлд хйисэн түрэмгийлэл нь [[Зүүнгар]]ын цэргийн хүчтэй хэд хэдэн удаагийн тулалдаанаар ялагдсан тул зогссон байна. Харин зүүнгарын харъяатуудын хойгуур тайгын отог овгуудын нутгийг эзлэн дорно зүг ахисаар [[Байгал нуур]] хавийн [[буриад]]уудын нутагт буюу Монгол улсын хойд хилд тулж иржээ. Орост хийгдэж буй газрын зурганд бутралын үеийн Өвөр Монгол, Зүүнгарын хилийг зөв зурдаг боловч 14-17-р зууны Монголын газрын зурганд өмнөд [[Сибирь|Сибирийг]] оруулалгүй зурдагаас орос иргэд тухайн үед Монголын хил өмнөд Сибирийг хамарч байсныг мэддэггүй байна. {| |[[Зураг:Mongol 17-r zuun.jpeg|right|thumb|100px|Монгол 17-р зуун]] |[[Файл:Монгол 17-р зуунд.jpg|right|thumb|100px|Монгол 17-р зуунд]] |[[File:Russia 1533-1896.gif|right|thumb|100px|1533-1896 оны Оросын байлдан дагуулал]] |[[Файл:Баруун Сибирь 16-17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Баруун Сибирь 16-17-р зуун]] |[[Файл:Монголчуудад шатаагдан сүйрсэн Орос суурин 17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Сүйрсэн орос суурин. Сэргээн зурсан нь]] |- |[[Файл:Баруун Сибирь дэх орос бэхлэлтүүд 16-17-р зуун.gif|right|thumb|100px|Баруун Сибирь дэх орос бэхлэлтүүд 16-17-р зуун]] |[[Файл:Төв Сибирьт оросын бэхлэлтүүд байгуулагдсан нь XVII.gif|right|thumb|100px|Төв Сибирьт оросын бэхлэлтүүд байгуулагдсан нь]] |[[Файл:Алс Дорнод Орост эзлэгдсэн нь XVII.jpg|right|thumb|100px|Алс Дорнод Орост эзлэгдсэн нь XVII]] |[[Файл:Siberia XVI-XVII.jpg|right|thumb|100px|Сибирь XVI-XVII зуун]] |[[Файл:Сибирь Орост эзлэгдсэн нь 16-17-р зуун.jpg|right|thumb|100px|Сибирь Орост эзлэгдсэн нь 16-17-р зуун]] |} Оросууд 1620-иод онд баруун буриадуудын нутгийн зах [[Зүлгэ]], [[Ангар мөрөн]]д тулж иржээ. Энэ үед буриадууд олон овогт хуваагдсан, маш тархай бутархай амьдардаг байв. Монголд өөр хоорондын тэмцэл хүчтэй явагдаж байсан тул буриадууд зөвхөн өөрсдийн хүчээр оросуудын эсрэг тэмцэх шаардлагатай болжээ. Оросууд гал зэвсэг ашиглан, бэхлэлт барьж бэхжин, буриадуудын эхнэр, хүүхдийг хядах, олзлон аваачих зэргээр алхам алхамаар урагшилсаар Байгаль нуурын хоёр талаар буриад монголчуудын нутагт гүн орсон аж. Буриадын зарим овгууд хүчинд автан тэдний эрхшээлд орж, алба төлж эхэлсэн бол зарим нь Монгол нутаг руу зугтах болжээ. Гэвч тухайн үед Монгол нутагт үймээн самуун ихтэй байсан тул тэдгээр нүүдэлчид эргэж нүүх болсон байна. Зүлгэ мөрнийг өгсөж ирсэн оросууд Верхоленск бэхлэлтийг барьжээ. Тэдэнд Онгой сэсэн, Ойлонго бөө тэргүүтэй абзай овгийнхон эеийг хичээн анх оросуудад алба барих болжээ. Харин эхиридийн шоно овгийнхон оросуудын эсрэг эрс тэмцэж эхэлсэн болно. 1628 онд Петр Бекетовын хасаг цэргүүд Ангар мөрнийг өгсөн ирж бэхлэлт барин, Ока голын буриадуудаас алба авч эхэлжээ. 1631 онд буриадууд Братскийн бэхлэлтийг довтолж шатаасан байна. 1641 оны 04-р сарын 30-нд буриадуудын тэмцлийн томоохон удирдагч эхиридийн буур аймгийн тэргүүн Шэбшэй баатар тулалдаанд амь үрэгдсэнээр оросууд давамгайлж эхэлжээ. 1640 онд Максим Перфильев Витим голоор дамжин Байгалийн зүүн талд гарчээ. 1645 онд Василий Колесников тэргүүтэй орос хасаг цэрэг Байгаль нуурыг гатлан Сэлэнгэ мөрний адагт гарч ирсэн боловч бэхжиж чадалгүй буцсан байна. 1646 онд дахин оролдлого хийж, Дээд Ангарын адагт бэхлэлт барьжээ. 1645 онд 2000 гаруй буриадууд Зүлгэ мөрний эрэгт баригдсан Верхоленскийн бэхлэлтийг гурван удаа довтолжээ. 1647 онд Енисейскээс илгээгдсэн Похабов тэргүүтэй цэргүүд Байгалийг гатлан ирж Үд, Сэлэнгэ мөрний хавиар ирэн буриадуудтай тулалдсан хэдий ч эрхшээлдээ оруулж чадалгүй 70 гаруй эхнэр, хүүхдийг олзлон авчээ. Буцах замдаа Байгалийн өмнө этгээдэд Култукийн бэхлэлтийг барьжээ. 1648 онд Похабовт туслуулахаар Иван Галкин тэргүүтэй 60 цэрэг илгээжээ. Иван Галкин Баргажин адагт бэхлэлт барин Баргажин, Сэлэнгэ, Хёлго голоорх буриадуудыг довтолж эхэлжээ. 1654 онд Братскийн бэхлэлтээс урагш Балаганы бэхлэлтийг барив. 1658, 1696 онуудад мөн оросуудын эсрэг бослого гарсан хэдий ч төдийлөн амжилт олсонгүй. 1661 онд Иркут голын эрэгт оросууд бэхлэлт цайз барьж эхэлсэн бөгөөд энэ нь 1686 онд Эрхүү хот болон өргөжжээ. 1665 онд Нэршүү болон Сэлэнгийн, 1666 онд Үдийн бэхлэлтүүдийг барьжээ. 1675 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэд 30 гаруй хашаа байшин, 200 гаруй оросууд оршин суух болж. Энэхүү бэхлэлтээс гурав хоногийн газарт Түшээт ханы чулуун өргөө байжээ. Ийнхүү Халхын хойд хязгаарыг оросууд эзэлж дууссан энэ үед л Халхын хан нар оросуудын эсрэг тэмцэх оролдлого хийж эхэлжээ. Хойд халхын томоохон овог болох табангууд нартай тулснаар оросууд хүчиндээ эрдэх нь багассан байна. 1682 оноос табангууд нар Сэлэнгэ, Үдийн бэхлэлтийн орчим ирж малыг туун одох, оросуудыг зодох зэргээр авирлах болсон тухай Иван Власов хэмээгч бичжээ. 1684 онд Сэлэнгийн бэхлэлтэд Очирой ханы элч ирж, өөрсдийн албат буриад нарыг чөлөөлөхийг оросуудаас шаарджээ. 1685 онд Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүслэн хаасан байна. 1687 онд Очирой ханы цэрэг Сэлэнгийн бэхлэлтийг бүсэлсэн хэдий ч ялагдал хүлээжээ. Энэ үед [[Манж Чин улс]]тай хилийн хэлэлцээр хийхээр 2000 цэрэгтэй явж байсан Федор Головин энэ тэмцэлд хүч хавсран табангуудын тайш Сэрэн-Сэкулайг бут цохижээ. Мөн бусад Монголын тайш нарыг Сэлэнгэ, Үд, Ильины замд тулалдаж ялжээ. 1688 онд Түшээт ханы дүү Шигшид баатар Хотгойдын Гэндэн баатрын дүүгийн хамт цэрэг хөдөлгөж Үд гол дахь орос бэхлэлтийг дайрч байв. 1688 онд Хёлго гол дээр табангуудын цэргийг Головин ялж табангуудын тайш зургаан зайсан, 30 шүүлэнгэ, 1200 гаруй өрх айлын хамт Оросод дагаар оржээ. 1689 онд удаа дараа ялагдал хүлээсэн табангуудын тайш нар Оросын харьяат болох гэрээ хийж, алба төлөх болжээ. Гэвч табангууд нар Оросын дарлалаас зугтан Монгол нутгийн гүн рүү нүүж одсон боловч 1718-1722 онуудад эргэн иржээ. 1689 оны 08-р сарын 25-нд Нэршүүд Федор Головин Манжийн элчтэй уулзан Эргүнэ мөрнөөс зүүн тийш нутгийн хилийг тогтжээ. Харин 1727 оны 08-р сарын 20-нд Хиагт хотоос холгүй [[Буур гол]]ын эрэг дээр Оросын талаас Савва Рагузинский, Манжийн талаас Халхын Түшээт хан уулзаж [[Буурын гэрээ]] гэгчийг байгуулжээ. Энэ гэрээгээр [[Хиагт]]аас баруун тийш [[Енисей]] мөрний эх хүртэл, зүүн тийш Нэршүүгийн гэрээгээр тогтсон хил хүртэлх нутгийн хилийг тогтжээ. Ийнхүү хойд монголчууд бусад монголчуудаасаа таслагдан буриад хэмээх нэгэн нэрэн дор нэгдэх үйл явц эрчимжсэн байна. 1570-аад онд Оросын эзэнт гүрний Ермак хэмээгч оргодол Уралыг даван зугтаж, 600-гаад хүнтэй бүлэг байгуулан Тобол хотыг эзлэн, гэмээ наманчилж Иван хаандаа өргөн барьснаар Монгол гүрний хоймроор Оросын колоничлолын гар орж ирээд түйвээхийн эхлэл боллоо. 1630-аад онд Оросын засгийн газраас бэлтгэн илгээсэн колоничлогчид Байгаль далайн баруун эрэгт ирж нутгийн монголчуудтай цус асгаруулсан байлдаан хийлээ. Тэр тухай Оросын судлаачид бичихдээ "Ангарыг өгссөн цаашдын довтолгоон ихэд саатсан нь ангарын харгиа зэрэг байгалийн саадаас шалтгаалсан төдийгүй ихэнхдээ Ангарын эхэнд оршин суудаг монгол аймгийн буриад буюу "братские люди" хэмээгчдийн шаргуу эсэргүүцлээс шалтгаалсан юм. 1631 онд тэднийг эзлэх зорилгоор байгуулсан Братскийн (Буриадын-Д.Б) бэхлэлт цайз нэг бус удаа аюулд орж байсны дотор 1635 онд бүх гарнизон хядагдаж, зөвхөн 1936 онд оросын захиргааг сэргээж байлаа. Цаашдаа Ангарын эхэнд оршин суугчдыг дагуулах үйл явц тасралтгүй тэмцэлтэй тулгарч үргэлжилсээр тэдний олонхийг өмнө зүг халх монгол руу нь түрэн шахсанаар дууслаа. Ангарын эхэнд бэхжихийн тулд Братскийн цайзаас урагш 1654 онд Балаганы бэхлэлт байгуулав. Түүнээс 2 жилийн өмнө Похабов Эрхүү гол Ангарт цутгах газар өвөлжөө байгуулсанаар Ангар-Окийн буриадуудыг эзлэх үйл явц дуусав" гэжээ. Буриадыг эзлэх анхны цэрэгжүүлсэн экспедицийг 1623 онд Ждан Козлов, Василий Лодыгин, Ананий Ивановоор толгойлуулан явуулж, цаашид ээлжлэн зүтгэсээр 1628 онд Яков Хрипуновоор толгойлуулсан эзлэн түрэмгийлэгчид анхны дайн хийж "эмс, охид, хүүхдийг олзлон " аваачаад, мөн онд Петр Бекетовынхон 40 буриадыг алж яргалсанаар колонийн байлдан дагуулалт эхэлсэн юм. 1641 оны 4 дүгээр сарын 30-нд Эхирисийн Шэвшэй баатар тулалдаанд алагдсанаар колоничлогчид Эхирис, булгадыг байлдаанд ялах боломж олсоныг түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг. 1645 онд Зүлхийн эхирисүүд бослого гарган татвар төлөхөөс татгалзаж, түүнийг дарахаар явуулсан А.Бедаревын зэвсэгт отрядтай 50-аас доошгүй хүнтэйгээр өдөржин тулалдсан түүх нь буриадыг колончилсон үйлс цусан мөртэй байсны баримт юм. Энэ үед Монгол улс дотоодын хямрал, Манжийн түрэлтэд сульдан хойд хязгаараа өмгөөлөх чадвар мөхөс байсан бөгөөд 1667 онд Зүүн гарын Сэнгэ тайж Красноярскийн бэхлэлтийг эзлэн колончилогчдод заналхийлж, 1669-70 онд Дайхан тайжийн монголчууд 15 мянган цэргээр Нерчийг эзлэн буриадуудыг хураан буцааж, 1674 онд Тавнангийн Гэгээн тайж цэрэглэн хөдөлж байв. 1684 онд Эрхүүд Очир-сайн ханы элч илгээж, Эрхүүгийн буриадууд монголын иргэд болохыг тайлбарлан хэлэлцээ хийхэд "Танай монголын Очир сайн хан манай их эзний эртний албат буриадуудаас татвар авна гэдэг ухаан санаанд багтамгүй" хэмээн дээрэлхээд элчийг хөөж буцаасан билээ. 1688 онд Баатар хун тайжийнхан 4 мянган цэргээр Уд хот болон сэлэнгийн хотыг дайрч байх үед Галдан бошигт Түшээт ханыг довтолсоноор монголын цэрэг нутаг буцаж. буриад нутгаа Орос гүрний колончилолоос өмгөөлөх хүч мөхсөн билээ. Оросууд үүнийг нь ашиглан 1688 оны 9 дүгээр сарын 16-нд тавнангуудыг довтолж 200 хүнийг алж, олон хүнийг мал хөрөнгөтэй нь олзолсон юм. Ойрад болон Халхын хооронд байлдаан болж, манжууд халхыг дагуулан эзэлсэн нь буриад түмэн харийн эзлэгчдийг эсэргүүцэх үндсийг таслаад зогсоогүй манжийн дарлал, дотоодын дайны хүнд дарамтад дургүйцсэн монголчууд умард зүг нүүж, Оросын харъяат болох нөхцлийг бүрдүүлж байлаа. Ийнхүү 1680-аад оны сүүлчээс эхлэн Алтай, Хангайн уулсаар нутаглаж байсан Атаган, Ашабагад. Сонгоол, Үзөөн, Юншөөбү, Өөлд, Сартуул, Хатагин овгийнхон хойшоо нүүж Орост дагаар оржээ. Үүний нэг баримт нь эдүгээ Монгол Улсын иргэн 84 настай Ш. Тэрбиш гуайд хадгалагдан буй ХҮIII зууны үеийн гар бичмэл "Туршихи-ийн намтар" билээ. Тэнд өгүүлэхдээ, "Ашабагад яст Байбилгэ омогийн Туршихи Молхааны эрт төрсөн газар хэмээвээс Алтай, Хангай газраас Сайн ханы албат бөгөөд тэр орноос Бошигт ханд гахай жилийн өвлийн дунд сард цэрэг мордоод Бошигтын хоёр (хэсэг) цэргийг нь довтлоод чинагшид Бошигтод очиж дүрвээж орхиод хоол хүнс тасалдан буцаж иртэл хойт хулгана жилд Бошигт цэрэглэн биднийг довтолсон босгуулагсан... 1686 онд Их дээд император Цагаан хаанд залбиран ирж, Эрхүү хотноо айлтган мэдүүлж энэ их далайн хойтод Худайн гол хэмээх нутагт суусаар..." гэхчилэн өгүүлжээ. 1690-ээд онд Түшээт ханы Охин тайжийнхан Сэлэнгийн тавнангуудтай нийлж, 1722 онд Сэцэн ханы Ээж гүнжийн албат болгож Түшээт ханаас өгсөн гурван тавнангийн отог Онон голын Биндэръяа нутгаасаа Хэнтийн хөвчийг нэвтлэн зугтаж Хёлго, Цөхийн голд суурьшсан юм. Монгол улс манжид дагаар орж, Галдан бошигт ялагдсаны дараа Орос, Манж гүрнүүд шууд хиллэж, хилийг тогтоох асуудал Монгол төрийн мэдлээс давж, 1727-28 оны Буурын хэлэлцээр гэгчээр буриадыг өгөөд зогсоогүй. Халхын бүрэлдэхүүнд орж байсан хатагин, салжиудын хойт үзүүрийг сартуулын хамт таслан Орост өгсөн юм. Ийнхүү "буриад" гэдэг нэр нэгэн овог ястны нэр байснаа эртний өвөг монголын олон овог, аймгаас бүрдсэн нэгдэхүүний ерөнхий нэр болж === Халх Монгол Манжид эзлэгдсэн нь === {{Гол|Халх-Ойрадын дайн|Зүүнгар-Чин улсын дайн}} Халхын ноёд 1688 он хүртэл алдсан нутгаа эргүүлэн авахын төлөө [[Оросын Холбооны Улс|Оростой]] дайтсаар байжээ. 1639 онд шашны тэргүүнээр Занабазарыг өргөмжлөхдөө түүнд зориулж Өргөөг байгуулж өгчээ. Энэ нь чухамдаа нийслэлийг Хархорумаас шилжүүлэн Өргөөг нийслэлээ болгож, шарын шашин, улс төрийн төв болгосон үйл явдал байлаа. Халх, Ойрадын ноёд 1640 оны чуулганаар Монголыг шашны хүчээр нэгтгэн харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцэхээр зорьж халх, ойрад гаралтай Занабазарыг шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Занабазар 1680-аад онд Халх, Ойрадыг эвлэрүүлэхээр "Жанлавцогзол" номоо бүтээжээ. Лигдэн хааны хүү Эжээ Хонгороос хойш Халхыг хан цолтой ноёд буюу Түшээт хан, Цэцэн хан, Засагт Хан гурав толгойлон харийн түрэмгийллийн эсрэг тэмцсээр байсан тул эн үеийн Монгол улсыг 1635 онд биш 1691 он хүртэл оршин тогтносон гэж үзэж болох юм. Бутралын үеийн Халхыг Халхын ханлиг, Халхын хант улс гэж нэрлэдэг ба Халхын удирдагчид бүх Монголыг удирдаж байсан ч 17-р зууны дунд үе гэхэд захиргаанд нь байсан Ойрад, Буриад, Өвөр Монгол бүгд захиргаанаас нь гарч зөвхөн Халхын нутаг л тэдний захиргаанд үлджээ. Чахундорж 1688 онд Галданг довтлох хүртэл Манжид дагаар орох бодолгүй байсаныг Манжийн хааны хэлсэн үг гэрчилдэг. Тэрээр галт зэвсэгтэй Оростой Буриадыг буцааж авахын төлөө олонтоо дайтсан ч цөөн хэдэн ялалт байгуулжээ. Чахундорж Галдангийн дүүг алсан нь Галдан Халхад довтлох шалтгаан болсон юм. Галдан довтлохын өмнө 1000 лам тагнуулыг Халхад илгээн Галдан ер бусын хувилгаан хүн тул эсэргүүцэн тэмцэх нь үр дүнгүй, халхын хүн ардад аюул учируулахгүй хэмээн ухуулжээ. Зүүнгарын довтолгоонд сандарсан халхуудын нилээд хэсэг нь Өвөр Монгол руу дүрвэж харин Буриад руу дүрвэсэн хэсгийнх нь нилээд нь тэндээ үлдэж буриадуудтай холилджээ. Галданг Засагт хан дэмжиж байсан ч нас барсан байна. Галдан Цэцэн ханд захиа илгээн та надад дагах эсэх өөрөө мэд, дагахгүй ч байсан болно гэж хэлүүлсэн байдаг бөгөөд харин Чахундорж, Занабазар хоёрыг өөрт нь тушаан өгөхийг Манжаас шаардаж байв. Занабазар эвийн хүчээр Монголын нэгдлийг сэргээхийг зорьж байсан бол Галдан цэргийн хүчээр Монголыг нэгтгэх нь зөв зам гэж үзэж байсан бөгөөд түүнийгээ биелүүлэхийн тулд хангалттай цэрэг, эдийн засгийн хүчтэй болохыг зорьж байв. Галдан Казахстан, Киргиз, Уйгур зэрэг Төв Азийн орнууд, чухал худалдааны замуудыг эзэлсэний дараа хэдэн арван сая хүнтэй Хятадыг эзэлсэн Манжийн хүчтэй тулахад бэлэн болсон байна. Чахундорж Манжтай харилцаж Оростой дайтаж байсан бол Галдан Оростой харилцаа тогтоож Манжаас Монголыг чөлөөлөхийг зорьж байв. Ийм ч учираас Чахундоржид нэгэнт дайтаж байсан Орост дагах бодол огт байсангүй. Галдан Цэвээнравданд Зүүнгарын төрийн эрхийг алдсаны дараа Оросоос зэр зэвсэг авахыг оролдсон ч эхэн үедээ Галданг дэмжиж байсан Орос шинэ хаан Цэвээнравданг дэмжин элчээ илгээсэн бөгөөд мөн манж нар ч Цэвээнравданг дэмжин элч илгээжээ. Учир нь Зүүнгарын хүч бутран хуваагдах нь Халхыг эзлэхийг зорьж байсан Манж, Буриадыг эзлэхийг зорьж байсан Орос хоёрт ашигтай байв. Галдан өвөр монголчуудад хандан "Та бүхэн эртний өвгөдийн нэрийг гутаан бусдын боол болж үүрд дарлагдахыг хүлээлгүй миний их цэргийг угтан ирж, нийт хүч нэгэн сэтгэлээр улс гэрийг батлан сахиваас зохино. Бидний Монголчууд эрт урьдаас ( Манж-Хятадыг ) ээлжлэн эзэлж хүчирхэг идэрхэг байсаныг та бүхэн цөм мэдмой" гэсэн захиа илгээж тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг уриалж байсан ба зарим Өвөр Монгол ноёд түүнийг дэмжин хүнс, бусад бараа илгээж байв. Мөн [[Моголистан]]ы зарим ноёд түүнийг дэмжиж байв. Төвдүүд мөн түүнийг дэмжин зөвлөгөө өгч байсан ч Галдан дан ганц Төвдийн ятгалга, саналыг дагах бус өөрийн гэсэн зорилгоор үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Төвдүүд нэгэнт тулан ирсэн манжийн түрэмгийллийг зогсоохын тулд Монголыг халхавч болгон ашиглахыг зорьж байсан гэж одоо үзэх болжээ. Зүүнгарын дараагийн хаад Монголыг чөлөөлөхөөр тулдалдаж байсан бөгөөд тэд Халхийн ард иргэдэн хандан захиа илгээж байв. Занабазарын шийдвэрээр Халх Манжид дагаар орох шийдвэр гаргасан байдаг ч түүнд өөр бодол байсаныг түүний үг гэрчилдэг. Тухайлбал тэр "мандах төрийг (Орос) дагаснаас мөхөх төрийг (Манж) дагасан нь дээр", " Манж 200 жилийн унахад Монгол тусгаар тогтноно" гэж хэлсэн байдаг. 1712 онд Энх-Амгалан хаан ойрадуудыг хядах шийдвэр гаргахад Энх-Амгаланы лам багш болсон Занабазар болиулж байв. Хожим нь өндөр настай болсон Занабазар Бээжинд нас баржээ. Ийнхүү 1630-1691 оны хооронд Өмнөд Монгол ба Халхын засаг ноёд удаа дараа Манжид бууж өгснөөр 1691 он гэхэд Ойрдын холбооноос бусад Монгол ханлиг, ванлигууд бүгд [[Манж Чин улс]]ад дагаар орж, Монгол улс бүхэлдээ Манжид дагаар оржээ. Аюушридараас [[Лигдэн хутагт хаан]] хүртэл 21 хаан үе залгамжилж 323 жил Монгол улс (Зүүнгар бүрмөсөн унах хүртэл 390 жил) оршин тогножээ. ==14-17-р зууны нийгэм== ===Соёл, шашин=== Энэ үед холбогдох зохиолууд бол [[Гэсэр]], [[Хув Нагварал]], [[Убаши]] Хун тайжийн тууж, [[Жангар]] юм. 14-16-р зуунаас үлдсэн монгол ном байдаггүй учир энэ үеийг монголын түүхийн харанхуй үе гэдэг бөгөөд 14-17-р зуун, манжийн үеийг тодруулахад хэрэглэж байгаа халх, ойрад, өвөр монголын түүхэн сурвалжууд 17-19-р зууны үед зохиогджээ. 18-19-р зуунд Монголын эрдэм шинжлэх ухааны төв нь Өвөр Монгол руу шилжиж тэндээс олон эрдэмтэд мэргэд төрөн гарч зохиол бүтээлээ туурвиж байсан юм. Мөн буриадууд өөрсдйин хэл аялгуун дээр ном бичиж байв. [[Файл:Altankhan.jpg|thumb|Алтан хан бол Буддын шашны бэлгэ тэмдэг юм.]] [[File:Buddhist sects.png|thumb|Важраяна буюу төвдийн шарын шашин Монгол, Төвдөд, махаяна урсгал Хятад, Солонгос, Япон, Вьетнамд, теравада урсгал ЗӨА-д тархжээ.]] 14-17-р зуунд өрнөсөн дотоодын хямралын улмаас ард түмэн доройтон зовж, улс орон сульдаж байх үед монголын хаад ноёд улс үндэстнээ итгэл бишрэлээр дахин нэгтгэж болох арга зам хайж байв. [[Монголд Бурханы шашин дэлгэрсэн түүх|Монголд буддизмыг хөгжүүлэх үндс]]ийг Түмэдийн Алтан хан (1507-1582) тавьсан бөгөөд тэрбээр Батмөнх Даян хааны гуравдугаар хүү Барсболд жононгийн хоёрдугаар хүү ажээ. Алтан хан Ойрд болон [[Хөхнуур]]ыг эзлэн Төвдөд довтолж Баянтал гэдэг газар Байшин хэмээх хот байгуулснаар одоогийн [[Хөх хот]]ын суурь тавигдсан байна. [[Төвд]]ийн их хамбад “[[Далай лам]] Очирдара” цол өргөмжилж, шашны хууль цаазыг хамтран гаргаж, бөөгийн ёсыг халан, шарын урсгалыг дэлгэрүүлэн хөгжүүлэх хөрс суурийг тавьсан юм. Түүний дараа Анхдугаар Богд Өндөр гэгээн Занабазар гол төлөөлөгч болон тодорч, лам нарын номт хувцас, уншлага, хурал номын дэг ёс, ая эгшиг бүхнийг Монгол орны эрс тэс цаг уур, газар зүйн байршил, монгол хүний зан заншил, ахуй нөхцөлийн онцлогтой уялдуулан “монголын” гэх өвөрмөц хэв шинжтэй бурханы шашныг үндэслэн хөгжүүлсэн гэдэг.<ref>[https://studybuddhism.com/mn/gunzgii-tuvshin/tuukh-soyol/mongolyn-burkhany-shashin/mongolyn-burkhany-shashny-tuukh Монголын Бурханы шашны түүх]</ref> Буддизм Монголд орж ирээд шууд [[бөө мөргөл]]ийг халах боломжгүй байсан тул алгуур аажмаар үзэл номлолоо дэлгэрүүлж, Бурхан багшаас гадна Жигжид, Гомбо, Дамдинчойжоо гэх мэт олон бурхадыг номлож, монголын тахилгат уул ус болгонд тохирох уншлагыг төвд хэлээр зохиож, уг ажиллагаагаа лам нараар удирдуулан хийлгэжээ. Буддын лам нар шарын бөө гэдэг дүрээр ард түмний дунд нэвтэрч мал муулан цусаар тахил өргөхийг хориглож, тэр тохиолдолд арав нугалан төлүүлдэг байжээ. Харин хойд хэсгийн тайга бүхий [[Хөвсгөл аймаг|Хөвсгөл]]д жинхэнэ бөө нар нуугдан үлдсэн нь тэр зүгт бартаа ихтэй, сүм хийдийн нөлөө бага байсантай холбоотой. ===Эдийн засаг=== Улс төрийн бутрал нь түүхэн хөгжлийн тодорхой нэгэн үе бөгөөд улс бүхэнд урт богино хугацаагаар үргэлжилдэг.Энэ нь монголд 14-17р зууны үедтохиож 300 орчим жил үргэлжилсэн. ==Мөн үзэх == *[[Монголын түүх]] *[[Их Монгол Улс]] *[[Юань гүрэн]] *[[Казахстаны түүх]] *[[Оросын түүх]] *[[Хятадын түүх]] ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр.jpg|Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр Файл:Төв Ази 3.jpg|Төв Ази Файл:Европ , Ази физик газарзүйн атлас.jpg|Европ , Ази физик газарзүйн атлас Файл:1500 on.jpg|1500 он Файл:Их, Бага Хянган, Яблоны нуруу, Становын нуруу, Алданы өндөрлөг, Верхояны нуруу.jpg|[[Их Хянган]], [[Бага Хянган]] Файл:Ази 1415 он.gif|Ази 1415 он Файл:Ази1500он.gif|Ази 1500 он Файл:Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе.jpg|Төв Ази 16-17-р зууны дунд үе Файл:Мин XVI-XVII зууны эх.jpg|Мин XVI-XVII зууны эх File:Mongolia 1500 AD.jpg|1500 он Файл:Монгол-Хятадын дайн 14-р зууны эх.gif|Монгол-Хятадын дайн 14-р зууны эх Файл:1500 он 3.png|1500 он Файл:1530 он.png|1530 он Файл:Монгол, Хятадын хил 1600 он.jpg|Монгол, Хятадын хил 1600 он Файл:1648 он.jpg|1648 он File:Mongol and Oirat.png|Монгол, Дөрвөн Ойрд. Япон зураг Файл:Map-Qing Dynasty 1616-en.jpg|Монгол, Дөрвөн Ойрад, Төвд, Моголистан, Мин 1616 он Файл:Map-Qing Dynasty 1689-en.jpg|Монгол, Зүүнгар, Хошуудын хант улс, Манж 1689 он </gallery> == Эшлэл == {{Reflist}} ==Гадаад холбоос == *[http://data.sur.mn/3aa18fb5-581a-4c47-99aa-65cfb7047165.pdf Монголын түүх 3-р боть 2003 он] *[http://www.slideshare.net/enkhbaatarerdenebat/mongol-ulsiin-tvvh-iii-2003 Монголын түүх 2003] * [http://puje.blog.gogo.mn/read/entry58885 Хув нагваралын тууж] *[http://maylo.blogmn.net/97183/ih-yuan-guren-muhsunuus-hoishih-dain-tulaan.html Их Юан гүрэн мөхсөнөөс хойших дайн тулаан] *[http://www.scc.msuac.edu.mn/uploads/file/722797-20131112.pdf Монголын улс төрийн бутрал] *[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000029/st028.shtml Всемирная история. Том 4. (1958 год): Монголия в XVI - первой половине XVII в] *[http://www.rulit.net/author/boyarshinova-z-ya/naselenie-zapadnoj-sibiri-do-nachala-russkoj-kolonizacii-get-249674.html Население Западной Сибири до начала русской колонизации- татах линк] *[http://it.wikipedia.org/wiki/File:Tribes_and_first_Russian_settlements_in_Asia_in_16th_and_17th_century.jpg 16-р зууны сүүл болон 17-р зууны Оросын байлдан дагуулал (газрын зураг)] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Юань улс]] |он=1368-1691 |албан_тушаал= Монгол Улс |дараа=[[Дөрвөн Ойрадын холбоо|Дөрвөн Ойрад]]<br/>[[Манж Чин улс]] }} {{s-end}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Умард Юань Улс| ]] [[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:15-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:16-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Бага хаадын монгол улс| ]] [[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх| ]] jmwu0egtq5aofnewr2wd8c9f00y70pk 0 55451 706966 695490 2022-08-01T06:20:40Z Megzer 20491 /* Нийслэл хотын харуул */ wikitext text/x-wiki '''Нууц бичгийн яам''' (樞密院) нь дундад зууны хятадад буюу VII-XIV зууны хооронд оршин тогтнож байсан төрт улсуудад хэрэглэж байсан засаг захиргааны том нэгж байсан. Мөн монголын [[Юань улс|Юань улсын]] үеийн төрийн гол гурван том яамны нэг юм. [[Мин улс]] байгуулагдсны дараа уг байгууллагийн нэрийг халж, [[Их Дудугийн ордон]] (大都督府) гэх шинэ байгууллага байгуулсан. Үүнээс хойш дахин хэрэглээгүй. Үйл ажиллагааны чиглэл нь эзэн хааны [[Хишигтэн|хишигтэн цэргийг]] захирах, гадаад улс оронтой дайн хийх цэргийг хөдөлгөх, цэргийн түшмэлийг томилох зэрэг улс орны цэрэг дайны асуудлыг хариуцаж байсан. 1260 онд [[Хубилай хаан]], [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] засаг захиргааны байгууллга болгожээ. 1388 онд Төгстөмөр хаан нас барж, Юань улсын гол цэргийн хүч Мин улсын цэрэгт олзлогдох хүртэл үргэлжлэн оршиж байсан. Уг яамны сайдын хятад цолыг Шу Миши, Жи юань гэж бичсэн байдаг. [[Төвлөн засах яам|Төвлөн засах яамнаас]] хараат бусаар ажиллаж байсан. == Бүтэц == '''Жи Юань''' ий долоодугаар онд (1270) хамт мэдэгч '''шу ми юань түшмэл''' нэг хүн, '''шүүгч түшмэл''' нэг хүн тус тус томилов. 18 дугаар онд (1282) мөн '''хэрэг мэдэгч түшмэл''' нэг хүн, '''хамт мэдэгч түшмэл''' нэг хүн томилоод, [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яамны]] [[Пинжан жэнши|пинжан жэншитэй]] зөвшин хэрэг явуулсугай хэмээв.<ref>https://zh.wikisource.org/wiki/%E5%85%83%E5%8F%B2/%E5%8D%B7086</ref> '''Да дэ'''гийн 10 дугаар онд (1306) хамт хэрэг мэдэгч түшмэл хоёр, хамт мэдэгч түшмэл тав, дэд захирагч түшмэл тав, бичээч таван хүн, туслах бичээч гурван хүн, шүүгч түшмэл 2 хүн тус тус томилов.<ref>https://zh.wikisource.org/wiki/%E5%85%83%E5%8F%B2/%E5%8D%B7086</ref> '''Жи да'''гийн гутгаар онд (1310) хэрэг мэдэгч түшмэл 7, хамт мэдэг түшмэл хоёр хүн, дэд захирагч түшмэл хоёр хүн, захирагч түшмэл нэг хүн, хамт захирагч нэг хүн, шүүгч түшмэл хоёр хүн томилоод, пинжан жэншитэй хамтаар хэрэг зөвлөхөөр болгов.<ref>https://zh.wikisource.org/wiki/%E5%85%83%E5%8F%B2/%E5%8D%B7086</ref> '''Янь ю'''гийн 4 дүгээр онд (1313) '''[[Давааны Ар нутгийн син жун шу шэн|Давааны арын мужид]]''' хамт мэдэгч түшмэл (同知) нэгийг томилов. Тавдугаар онд (1314) шүүгч түшмэл нэгийг нэмэв. Нийт түшмэлийг байцааваас # хэрэг мэдэгч (知院) түшмэл 6 хүн, тэргүүн дэс, # хамт мэдэгч (同知) түшмэл 4 хүн, дагалт 2-р дэс, # дэд захирагч (副樞) 2 хүн, жинхэнэ 2-р дэс, # бүгд захирагч (僉院) түшмэл 2 хүн жинхэнэ 3-р дэс, # хамт захирагч (同僉) 2 хүн жинхэнэ 4-р дэс, # шүүгч түшмэл (院判) 2 хүн, жинхэнэ 5-р дэс, # зөвлөх түшмэл (參議) 2 хүн, дагалт 5-р дэс, # бичээч (經歷) 2 хүн, дагалт 5-р дэс, # хотын захирагч (都事) 2 хүн, жинхэнэ 7-р дэс, # сангийн хэргийг мэдэгч даамал  (發兼照磨) 2 хүн, жинхэнэ 8-р дэс, # элчин түшмэл (架閣庫管勾) 1 хүн, жинхэнэ 9-р дэс, # хамт мэдэгч элчин түшмэл 1 хүн, дагалт 9-р дэс. # сударч (掾史) 24 хүн, орчуулагч (譯史) 14 хүн, # данс мэдэгч (通事) 3 хүн, # тамга хадгалагч (司印) 2 хүн, # зарлага (宣使) 19 хүн,   # албаны бичээч (銓寫) 2 хүн, # Монгол бичээч (蒙古書寫) 2 хүн, # шүүн таслагч (典吏)17 хүн, # Яамны оточ (院醫) 2 хүн.<ref>https://zh.wikisource.org/wiki/%E5%85%83%E5%8F%B2/%E5%8D%B7086</ref> === Харъяа хэлтэсүүд === '''Кө шэн ши:''' дагалт тавдугаар дэс, ахлах түшмэл 2 хүн, туслах түшмэл 2 хүн(ий орон тоотой). Жи Юань-ий 14 дүгээр онд (1278) Ахлах түшмэлд нэг хүнийг байгуулав (анхлан томилсон). 18 дугаар онд (1282) бас нэг хүнийг нэмэв. 21 (1284) дүгээр онд туслах элчин түшмэлд бас нэгэн хүнийг байгуулав. '''Янь юй'''гийн 5 дугаар онд (1318) 1 хүн нэмэв.'''Тянь ли''' гийн 1 дүгээр онд (1328) бас нэг хүн нэмэв. Нийт '''Ахлах түшмэл''' 2 хүн, дагалт 5 дугаар дэс, '''туслах түшмэл''' 2 хүн, дагалт 6 дугаар дэс, зарлигийн элч хоёр хүн.<ref>https://zh.wikisource.org/wiki/%E5%85%83%E5%8F%B2/%E5%8D%B7086</ref> '''Заргачийн газар:''' төрийн жинхэнэ гутгаар дэс. Газар орны цэргийн яамны зарга заалхайг шүүн хэлэлцэх үүрэгтэй. Жи Юаний 1 дүгээр онд заргач түшмэлд 2 хүн томилсон. 8 дугаар онд (1270 он) дахин хоёр түшмэлийг нэмэв. 19 дүгээр онд (1282 он) бас нэг түшмэл нэмэв. 20 дугаар онд дахин хоёр түшмэл нэмэв.<ref>https://zh.wikisource.org/wiki/%E5%85%83%E5%8F%B2/%E5%8D%B7086</ref> '''Дадэ'''гийн 11 онд (1307 он) уг түшмэлд 4 хүнийг нэмэв. '''Хуанцин'''гийн 1 дүгээр онд (1312 он) мужийн түшмэлд 2 хүн томилов. Нийт: '''заргач түшмэл''' 8 хүн, төрийн жинхэнэ гутгаар дэс, '''тэмдэглэгч түшмэл''' нэг хүн, дагалт 7 дугаар дэс, '''зарлигийн элч''' 23 хүн. '''орчуулагч''' 1 хүн, '''данс хариуцагч''', '''тамга хадгалагч''', '''зарлага''', '''шүүгч''' тус бүр нэг хүн. === Син Шу ми юань (Орон нутаг дахь нууц бичгийн яамд) === Улсын орон нутаг дахь цэргийг ерөнхийлөн захирч, дарангуйлан, хууль цаазыг сахиулах үүрэгтэй. '''[[Сычуаны син шу ми юань]],''' [[Хубилай хаан|Жунтун]]<nowiki/>гийн 4 дүгээр онд байгуулж, мэдэгч түшмэл хоёрыг томилон, цэргийн хүчийг захирах, босогчдийг дарангуйлах, алба татвар хураан авч, аливаа хэргийг хөтлөн явуулах үүрэгтэй. Бас Чэндуд байгуулав. Жи Юань-ий 10 дугаар онд Чуньцин болон Дунчуаньд син шу ми юань-г нэмж, Мэдэгч түшмэл нэг хүн томилов. Жи Юаний 13 дугаар онд  нэгтгээд, Дунчуаньд синюань гэж солив. 16 дугаар онд Ляньчуань-ий синь юань-ийг татан буулгав. 18 дугаар онд Сычуань-ий синь юань-ийг Чэнду руу зөөв. '''[[Жянань син шу ми юань]]''' (江南行樞密院'''): [[Хубилай хаан|Жи Юань]]-ий''' 10 дугаар онд (1274) Хэнань мужийн цэргийн хэлтэсийг 河南省統軍司 татан буулгаж, Хятад цэргийн юаньшуай漢軍都元帥, Шаньдуны төлөөний яам 山東行院, Жинху нутгийн төлөөний яам荊湖等路行院 болгож, гурван түшмэл томилоод, Хуайсигийн төлөөний яаманд 淮西行院 хоёр түшмэл томилов. Цэргийн хэргийг хамаарна. Жи Юань-ий 12(1276) дугаар онд төлөөний яамыг байгуулав. 19 дүгээр онд (1283) Янжоу楊州, Бинжоу岳州 зэргийн газарт төлөөний яамд байгуулаад мэдэгч түшмэл тавыг илгээв. 21 дүгээр онд (1285), Янжяньд沿江 төлөөний яам байгуулав. 22 дугаар онд(1286), Жяньшигийн төлөөний яаманд Жянжоугийн 江州морьт цэрэг, Фужоугийн 撫州явган цэргийг өгөв. 28 дугаар онд (1292) Бинжоугийн төлөөний яамыг Эжоу 鄂州 руу нүүлгэж, Жяньхуайгийн төлөөний яамыг 江淮行院, Жянканд 建康 нүүлгээд, төлөөний яамдыг төлөөний мужид нэгтгэв. '''[[Ганьсугийн син шу ми юань]]''' (甘肅行樞密院'''):''' [[Хайсан хүлэг хаан|Жида]]<nowiki/>гийн 4 дүгээр онд (1311) төлөөний яамыг Ганьжоу 甘州 -д нүүлгээд, Ганьсугийн төлөөний шу ми юань-ийг байгуулж, мэдэгч түшмэлд дөрвөн хүнийг томилов. Ганьсу мужийн чинсанд бүх хэргийг даатгаад, төлөөний яамны хэргийг зогсоов. '''[[Хэнаний син шу ми юань|Хэнань-ий син шу ми юань]] (河南行樞密院):''' [[Есөнтөмөр хаан|Жи Хэ]]<nowiki/>гийн тэргүүн онд (1328) байгуулаад, түшмэл томилов. [[Төвтөмөр хаан|Тяньли]]<nowiki/>гийн тэргүүн онд (1328) татан буулгав. '''[[Давааны арын син шу ми юань]]''' '''(嶺北行樞密院):''' Тяньлигийн хоёрдугаар онд (1329) байгуулсан. хэрэг мэдэгч (知院) нэг хүн, хамт мэдэгч (同知) 2 хүн, туслах түшмэл (副樞) 1 хүн, захирагч түшмэл (僉院) хоёр хүн, хамт захирагч (同僉) нэг хүн, ялгагч түшмэл (院判) хоёр хүн, тэмдэглэгч (經歷) нэг хүн, хотын захирагч (都事)хоёр хүн, монгол бичээч (蒙古必闍赤) дөрвөн хүн, сударч (掾史) хоёр хүн, хэлмэрч (怯里馬赤) нэг хүн, тамга мэдэгч (知印) нэг хүн, элч (宣使) дөрвөн хүн ажиллаж байв. Монгол нутгийн цэргийг захирч, их бага цэргийн нэмэх хасахыг мэднэ. === Нийслэл хотын харуул === ==== '''Баруун харуул''' салаа ==== Төрийн жинхэнэ гутгаар дэс. Жунтунгийн 3 дугаар онд цэргийн харуулын үүрэгтэйгээр байгуулагдсан. Жи Юань-ий 1 дүгээр онд хамгаалалтын харуул болсон. 8 дугаар онд '''зүүн, баруун, дунд гэсэн гурван харуул, шөнийн манаа, тариалангийн цэрэг''' гэж хуваажээ. Улсын чухаг хэрэгт илгээж, зарлигаар шилжүүлдэг. 20 дугаар онд зарлигаар '''доу жи хуй ши түшмэл''' (都指揮使) хоёр, '''дэд доу жи хуй ши''' (副都指揮使)түшмэл нэг хүнийг томилов. 21 дүгээр онд '''Цянь ши түшмэл''' нэгийг байгуулав. Да дэгийн 11 дүгээр онд '''доу жи хуй ши түшмэл''' хоёр, '''орлогч доу жи хуй ши түшмэл''' нэг хүнийг томилов. Жи Дагийн гутгаар онд доу жи хуй ши түшмэл гурван хүн, орлогч доу жи хуй ши түшмэл нэг хүнийг нэмэв. 4 дүгээр онд Доу жи хуй ши түшмэл таван хүн, орлогч доу жи хуй ши түшмэл хоёр хүн цомхотгов. Албан тушаалтад нь доу жи хуй ши түшмэл гурван хүн, жинхэнэ гутгаар дэс, орлогч доу жи хуй ши түшмэл хоёр хүн, дагалт гутгаар дэс, цянь ши түшмэл хоёр хүн, жинхэнэ дөтгөөр дэс, тэмдэглэгч хоёр хүн, дагалт 7 дугаар дэс, хэрэг мэдэгч 2 хүн, сангийн даамал нэг хүн бөгөөд тус тус жинхэнэ 8 дугаар дэс,  7 хүн, орчуулагч, данс мэдэгч, тамга хадгалагч тус тус нэг хүн байжээ. Мөн дотроо таван салаатай: # Жэньфу товчоонд жэньфу түшмэл хоёр хүн. # Нутгийн цэргийн мянгатын арван товчоо, жинхэнэ тавдугаар дэс. Даргач арван хүн, дэд даргач арван хүн, мянгат арван хүн, дэд мянгат арван хүн, танъяа хорин хүн, зуутын дарга 200 хүн, хэрэг эрхлэгч 10 хүн. # Хилийн цэргийн мянгатын салаа нэг, жинхэнэ тавдугаар дэс,даргач нэг хүн, мянгатын дарга нэг хүн, танъяа 2 хүн, зуутын дарга 40хүн. # Тарианы цэрэг зүүн баруун гарын хоёр салаа, жинхэнэ тавдугаар дэс. Даргач хоёр хүн, мянгатын дарга хоёр хүн, танъяа хоёр хүн, зуутын дарга 40 хүн. # Багш хоёр хүнтэйгээс, монгол бичгийн багш нэг хүн, бумбын багш нэг хүний орон. ==== '''Зүүн харуулын''' салаа ==== зэрэг дэс нь жинхэнэ 3-р дэс бөгөөд Жи Юань-ий 8 дугаар онд хэвтүүл байгуулав. Төрөөс харуул манааны үүргийг нь болиулж, тариалан эрхлүүлсэн. Тус жил, '''дэд доу жи хуй ши''' түшмэо нэгийг нэмэв. 16 дугаар онд '''дэд доу жи хуй ши түшмэл''' нэгийг нэмэв. 20 дугаар онд дахин нэгийг нэмэв. 24 дүгээр онд '''мужийн доу жи хуй ши''' түшмэл нэг, '''дэд доу жи хуй ши''' түшмэл нэг хүн ( тус тус нэмэв). [[Өлзийт Төмөр хаан|Да дэ]]<nowiki/>гийн 11 дүгээр онд '''доу жи хуй ши түшмэл''' таван хүн, '''дэд доу жи хуй ши түшмэл''' хоёр хүн нэмэв. [[Хайсан хүлэг хаан|Жи Да]]<nowiki/>гийн дөтгөөр онд (1311 он) '''доу жи хуй ши түшмэл''' таван хүн, '''дэд доу жи хуй ши''' түшмэл хоёр хүнийг цомхотгов.  '''Албан тушаалын зэрэг дэс:''' # '''Доу жи хуй ши түшмэл''' хоёр хүн, жинхэнэ гутгаар дэс, # '''Дэд доу жи хуй ши''' түшмэл хоёр хүн, дагалт гутгаар дэс, # Цянь ши хоёр хүн, дагалт дөтгөөр дэс, # Бичээч хоёр хүн, дагалт 7 дугаар дэс, # Хэрэг эрхлэгч (жи ши) хоёр, # Сангийн даамал нэг бөгөөд тус тус дагалт 8 дугаар дэс # Бичээч нар 7 хүн, # Орчуулагч, Тунши түшмэл, тамга хадгалагч тус тус нэг хүн. Мөн дотроо 10-аас таван салаатай. # '''Жэньфу''' товчоонд жэньфу түшмэл хоёр хүн. # '''Нутгийн цэргийн мянгатын арван салаа''', жинхэнэ тавдугаар дэс. '''Даргач''' арван хүн, '''дэд даргач''' арван хүн, '''мянгатын ноён''' арван хүн, '''дэд мянгат''' арван хүн, '''танъяа''' хорин хүн, '''зуутын дарга''' 200 хүн, '''хэрэг эрхлэгч''' 10 хүн. # '''Хилийн цэргийн мянгатын салаа''' нэг, жинхэнэ тавдугаар дэс. '''Даргач''' нэг хүн, '''мянгатын дарга''' нэг хүн, '''танъяа''' 2 хүн, '''зуутын дарга''' 10 хүн. # '''Тарианы цэрэг зүүн баруун гарын хоёр салаа''', жинхэнэ тавдугаар дэс. '''Даргач''' нэг хүн, '''мянгатын дарга''' хоёр хүн, '''танъяа''' хоёр хүн, '''зуутын дарга''' 40 хүн. # '''Багш''' хоёр хүнтэй, '''монгол бичгийн багш''' нэг хүн, '''бумбын багш''' нэг хүн. ==== '''Дундад харуулын''' '''салаа''' ==== Жинхэнэ гутгаар дэс. 1271 онд шөнийн харуулаар байгуулагдсан. Шөнийн манаа, тариалангийн цэрэг гэсэн хоёр хэлбэртэй. Улсын аливаа чухаг хэрэгт зарлигаар илгээнэ. Мөн онд доу жи хуй ши түшмэл нэг, дэд доу жи хуй ши нэгийг нэмэв. 1283 онд дэд доу жи хуй ши нэгийг нэмэв. 1284 онд цянь ши хоёр хүн нэмэв. 1286 дугаар онд доу жи хуй ши түшмэл нэгийг нэмэв. 1307 онд доу жи хуй ши түшмэл хоёр хүн, дэд доу жи хуй ши түшмэл гурван хүн нэмэв. 1308 онд доу жи хуй ши нэгийг нэмэв. 4 дүгээр онд доу жи хуй ши 3, дэд доу жи хуй ши 3 түшмэлийг цомхотгов.  '''Албан тушаалын зэрэг дэс нь''' # Доу жи хуй ши түшмэл хоёр хүн, жинхэнэ гутгаар дэс, # дэд доу жи хуй ши түшмэл хоёр хүн, дагалт гутгаар дэс, # цянь ши хоёр хүн, дагалт дөтгөөр дэс, # бичээч хоёр хүн, дагалт 7 дугаар дэс, # хэрэг эрхлэгч (жи ши) хоёр, # сангийн даамал нэг бөгөөд тус тус дагалт 8 дугаар дэс. # Бичээч нар 7 хүн, # орчуулагч, нярав, тамга хадгалагч тус тус нэг хүн. Мөн дотроо 10-аас таван салаатай. # Жэньфу товчоонд жэньфу түшмэл хоёр хүн. # Нутгийн цэргийн мянгатын арван салаа, жинхэнэ тавдугаар дэс. Даргач арван хүн, дэд даргач арван хүн, мянгат арван хүн, дэд мянгат арван хүн, танъяа хорин хүн, зуутын дарга 200 хүн, хэрэг эрхлэгч 10 хүн. # Хилийн цэргийн мянгатын салаа нэг, жинхэнэ тавдугаар дэс,даргач нэг хүн, мянгатын дарга нэг хүн, танъяа 2 хүн, зуутын дарга 10 хүн. # Тарианы цэрэг зүүн баруун гарын хоёр салаа, жинхэнэ тавдугаар дэс. Даргач нэг хүн, мянгатын дарга хоёр хүн, танъяа хоёр хүн, зуутын дарга 40 хүн. # Багш хоёр хүнтэйгээс, монгол бичгийн багш нэг хүн, бумбын багш нэг хүний орон. ==== '''Өмнөд харуулын салаа''' ==== Төрийн жинхэнэ гутгаар дэс. 1279 онд шадар хишигтин цэргийн өмнөд салаа байснаа хожим хоёрдугаар салаа болсон. Харуул цэрэг ба, тарианы цэргийн бүтэцтэй. Улсын чухаг хэрэгт томилон илгээдэг. Мөн онд доу жи хуй ши түшмэл нэг, дэд доу жи хуй ши хоёр хүнтэйгээр байгуулсан.1281 онд доу жи хуй ши түшмэл хоёрыг нэмэь. 1283 онд дэд доу жи хуй ши нэгийг нэмэв. 1307 онд доу жи хуй ши таван хүн, дэд доу жи хуй ши нэг хүн, цянь ши 3 хүн нэмэв. 1310 онд доу жи хуй ши таван хүн, дэд доу жи хуй ши нэг хүн, цянь ши 3 хүн цомхотгов. '''Албан тушаалын зэрэг дэс нь''' # '''доу жи хуй ши түшмэл''' гурван хүн, жинхэнэ гутгаар дэс, # '''дэд доу жи хуй ши түшмэл''' хоёр хүн, дагалт гутгаар дэс, # '''цянь ши''' хоёр хүн, дагалт дөтгөөр дэс, # '''бичээч''' нэг хүн, дагалт 7 дугаар дэс, # '''хэрэг эрхлэгч (жи ши)''' хоёр, # '''сангийн даамал''' нэг бөгөөд тус тус дагалт 8 дугаар дэс. # '''Бичээч''' нар 7 хүн, # '''орчуулагч, нярав, тамга хадгалагч''' тус тус нэг хүн. Мөн дотроо 10-аас таван салаатай. # Жэньфу товчоонд жэньфу түшмэл хоёр хүн. # Нутгийн цэргийн мянгатын арван салаа, жинхэнэ тавдугаар дэс. Даргач арван хүн, дэд даргач арван хүн, мянгат арван хүн, дэд мянгат арван хүн, танъяа хорин хүн, зуутын дарга 200 хүн, хэрэг эрхлэгч 10 хүн. # Хилийн цэргийн мянгатын салаа нэг, жинхэнэ тавдугаар дэс,даргач нэг хүн, мянгатын дарга нэг хүн, танъяа 2 хүн, зуутын дарга 10 хүн. # Тарианы цэрэг зүүн баруун гарын хоёр салаа, жинхэнэ тавдугаар дэс. Даргач нэг хүн, мянгатын дарга хоёр хүн, танъяа хоёр хүн, зуутын дарга 40 хүн. # Багш хоёр хүнтэйгээс, монгол бичгийн багш нэг хүн, бумбын багш нэг хүний орон. ==== '''Хойд харуулын салаа''' ==== Зэрэг дэв нь жинхэнэ гутгаар дэс бөгөөд 1279 онд шадар хишигтин цэргийн харъяанд  байгуулсан. Харуул цэрэг, тарианы цэрэгтэй. Улсын чухал албанд, тушаалаар илгээдэг. Тус онд доу жи хуй ши түшмэл 2 хүн, дэд доу жи хуй ши түшмэл 2 хүнтэйгээр байгуулав. Дараа нь дэд доу жи хуй ши нэг хүнийг нэмэн байгуулав. 1281 онд доу жи хуй ши түшмэл хоёрыг нэмэв. 1283 онд цянь ши хоёр хүн нэмэв. 1307 онд доу жи хуй ши таван түшмэл, дэд доу жи хуй ши нэг хүн, цянь ши хоёр хүн нэмлээ. 1310 онд доу жи хуй ши таван түшмэл, '''дэд доу жи хуй ши''' нэг хүн, '''цянь ши хоёр''' хүн тус тус цомхотгов. '''Албан тушаалын зэрэг дэс нь''' # '''доу жи хуй ши''' түшмэл гурван хүн, жинхэнэ гутгаар дэс, # '''дэд доу жи хуй ши''' түшмэл хоёр хүн, дагалт гутгаар дэс, # '''цянь ши''' хоёр хүн, дагалт дөтгөөр дэс, бичээч нэг хүн, дагалт 7 дугаар дэс, # '''хэрэг эрхлэгч''' (жи ши) хоёр, # '''сангийн даамал''' нэг бөгөөд тус тус дагалт 8 дугаар дэс. # '''Бичээч''' нар 7 хүн, # '''орчуулагч, нярав, тамга хадгалагч''' тус тус нэг хүн. Мөн дотроо 10-аас таван салаатай. # Жэньфу товчоонд жэньфу түшмэл хоёр хүн. # Нутгийн цэргийн мянгатын арван салаа, жинхэнэ тавдугаар дэс. Даргач арван хүн, дэд даргач арван хүн, мянгат арван хүн, дэд мянгат арван хүн, танъяа хорин хүн, зуутын дарга 200 хүн, хэрэг эрхлэгч 10 хүн. # Хилийн цэргийн мянгатын салаа нэг, жинхэнэ тавдугаар дэс,даргач нэг хүн, мянгатын дарга нэг хүн, танъяа 2 хүн, зуутын дарга 10 хүн. # Тарианы цэрэг зүүн баруун гарын хоёр салаа, жинхэнэ тавдугаар дэс. Даргач нэг хүн, мянгатын дарга хоёр хүн, танъяа хоёр хүн, зуутын дарга 40 хүн. # Багш хоёр хүнтэйгээс, монгол бичгийн багш нэг хүн, бумбын багш нэг хүний орон. ==== '''Шадар цэргийн харуулын доу жи хуй ши хэлтэс''' ==== Жинхэнэ гутгаар дэс. Жи Юань-ий 26 дугаар онд Шу Ми Юань-ий зургаан харуулын 6000 хүн, Дадугийн тариачин 3000 цэрэг, Жинь И чөлгөөний түмтийн ордоны 1000 хүн, нийт түмэн хүн,  түшмэл 5 хүнтэйгээр байгуулсан. [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт хааны]] онуудад доу жи хуй ши түшмэл 4 хүнийг нэмэв. 1310 онд доу жи хуй ши түшмэл дөрвөн хүн, дэд доу жи хуй ши түшмэл нэг хүнийг цомхотгов. '''Албан тушаалын зэрэг дэс нь''' # '''Даргач''' 達魯花赤 1, жинхэнэ гутгаар дэс, # '''доу жи хуй ши''': гурван хүн жинхэнэ гутгаар дэс, # '''дэд доу жи хуй ши түшмэл''': хоёр хүн, дагалт гутгаар дэс, # цянь ши (僉事): хоёр хүн, жинхэнэ дөтгөөр дэс, # бичээч түшмэл: хоёр хүн дагалт 7 дугаар дэс, # хэрэг мэдэгч: хоёр хүн, # сангийн даамал: 1 хүн дагалт 8 дугаар дэс, # бичээч:  8 хүн, # орчуулагч, нярав, тамга хадгалагч тус бүр нэг хүн. * '''Жэньфу товчоонд''', жэньфу (鎮撫) түшмэл хоёр хүн. * '''Нутгийн цэргийн мянгатын салаа долоо''', жинхэнэ тавдугаар дэс. Даргач 7 хүн, дэд даргач 7н, зуутын дарга 140 хүн, танъяа 140 хүн. * '''Хилийн цэргийн мянгатын салаа нэг''', жинхэнэ тавдугаар дэс,даргач нэг хүн, мянгатын дарга нэг хүн, танъяа 2 хүн, зуутын дарга 10 хүн. * '''Тариачин мянгатын салаа зургаа''', жинхэнэ тавдугаар дэс. Даргач нэг хүн, мянгатын дарга 6 хүн, танъяа 6 хүн, зуутын дарга 60 хүн. * '''Багш''', монгол бичгийн багш нэг хүн, бумбын багш нэг хүний орон. =Эшлэл= [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Юань улс]] [[Ангилал:Хятадын түүх]] 6dtmng1u2e641wpqxadhn2b2qh5ii9b 0 55732 706882 700336 2022-07-31T19:30:13Z Бмхүн 59031 Бмхүн moved page [[Хүчлүг]] to [[Хүчүлүг]] wikitext text/x-wiki '''Хүчлүг''' нь [[Найман]] аймгийн [[Таян хан]]ы хүү, [[Хар Кидан|Хар Кидан Улсын]] сүүлчийн ноёрхогч. Найман аймаг [[Чингис хаан]]д ялагдахад тэр баруунш дутааж, [[Хар Кидан|Хар Киданд]] очин, тус улсын '''Елюй Жилүгү хааны''' шадар зөвлөх болжээ. Улмаар хаан ширээг нь булаан авч, тус улсыг захирах болсон байна. Хүчлүг 1218 онд алагдаж, түүний захирч байсан Хар Хятан [[Их Монгол Улс]]ын мэдэлд оржээ. Хүчүлүг хан [[Линхум хатан|Линхум]] гэдэг нэг охинтой. [[Линхум хатан]] бол [[Тулуй|Тулуй ноёны]] бага хатан юм. [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:Кидан]] [[Ангилал:Төв Азийн түүх]] szisea17i9pkk09ewqalvi9wdkaixsh 706884 706882 2022-07-31T19:36:53Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki '''Хүчүлүг'''<ref>[http://mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/09_mongoliin_nuuts_tovchoo.htm Хүчүлүгийн дүтаасан ба Жамухын дарагдсан нь] Монголын нууц товчоо</ref> нь [[Найман]] аймгийн [[Таян хан]]ы хүү, [[Хар Хидан Улс]]ын сүүлчийн ноёрхогч. Найман аймаг [[Чингис хаан]]д ялагдахад тэр баруунш дутааж, [[Хар Хидан]]д очин, тус улсын '''Елюй Жилүгү хааны''' шадар зөвлөх болжээ. Улмаар хаан ширээг нь булаан авч, тус улсыг захирах болсон байна. Хүчлүг 1218 онд алагдаж, түүний захирч байсан Хар Хятан [[Их Монгол Улс]]ын мэдэлд оржээ. Хүчүлүг хан [[Линхум хатан|Линхум]] гэдэг нэг охинтой. [[Линхум хатан]] бол [[Тулуй|Тулуй ноёны]] бага хатан юм. == Лавлах холбоос == {{лавлах холбоос}} [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:Кидан]] [[Ангилал:Төв Азийн түүх]] sw7lqtwyacwhigwtohvtrhzhjzyis51 706885 706884 2022-07-31T19:37:22Z Бмхүн 59031 wikitext text/x-wiki '''Хүчүлүг'''<ref>[http://mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/09_mongoliin_nuuts_tovchoo.htm Хүчүлүгийн дүтаасан ба Жамухын дарагдсан нь] Монголын нууц товчоо</ref> нь [[Найман]] аймгийн [[Таян хан]]ы хүү, [[Хар Хидан]] Улсын сүүлчийн ноёрхогч. Найман аймаг [[Чингис хаан]]д ялагдахад тэр баруунш дутааж, [[Хар Хидан]]д очин, тус улсын '''Елюй Жилүгү хааны''' шадар зөвлөх болжээ. Улмаар хаан ширээг нь булаан авч, тус улсыг захирах болсон байна. Хүчлүг 1218 онд алагдаж, түүний захирч байсан Хар Хятан [[Их Монгол Улс]]ын мэдэлд оржээ. Хүчүлүг хан [[Линхум хатан|Линхум]] гэдэг нэг охинтой. [[Линхум хатан]] бол [[Тулуй|Тулуй ноёны]] бага хатан юм. == Лавлах холбоос == {{лавлах холбоос}} [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:Кидан]] [[Ангилал:Төв Азийн түүх]] c5zxj0m7qdcd5x0h3kd53uv8lj613b8 0 65101 706857 531577 2022-07-31T15:39:13Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki Сайд гэж Засгийн газрын гишүүн бөгөөд эрхэлсэн асуудлын хүрээнд тухайн асуудлыг хариуцсан төрийн яамыг ахалж буй улс төрийн албан тушаал юм. [[Ангилал:Цол]] [[Ангилал:Төрийн тэргүүн]] gsdeobiqdv8u8fr0nfhpe3379a8odug 0 91094 706849 593083 2022-07-31T13:51:07Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Хүбэй муж |ямар_янзын_нутаг = [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|муж]] |анхаарах_нэр = [[хятадаар]] 湖北省 (Húbán Shěng)<br>[[англиар]] Hubei Province |image_skyline = |imagesize = 280px |image_map = Hubei in China (+all claims hatched).svg |mapsize = 280px |map_caption = Хятад орон дахь Хүнань мужийн байршил |улс_эсвэл = [[Улс орнуудын жагсаалт|Улс орон]] |аль_улс_эсвэл = {{CHN2}} |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|Муж, орон]] |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = '''Хүбэй муж''' |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|Аймаг, хот]] |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = Үүнд 14 хуваагддаг |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|Хошуу, шянь]] |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = Энд 122 нутагтай |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Мужийн төв |нутгийн_төв = [[Үхань]] |газар_нутаг = 185,900 км² (13/33) |талбай_хот = |газрын_байц = |хүн_ам_он = (2010) |хүн_ам = 58,510,000 хүн (9/33) |хүн_ам_тооц_нэгж = |хүн_ам_тооц_задаргаа = |нягт_сийрэг = 310 хүн/км² |ард_түмэн = |цугаараа = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |цагийн_бүс = Хятадын цаг |utc_offset = +8 |утасны_томъёо = |website = |тэмдэглэл = }} '''Хүбэй''' (үүнээс гадна '''Хүбэй''', '''Хубэй''' гэж бичдэг, [[хятадаар]] 湖北) — [[Хятад улс]] ([[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс|БНХАУ]])-ын нэгэн [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|муж]]. == Түүх == Хугуан муж гэж нэрлэгдэж байгаад 1667 оноос Дунтинху нуураар зааглан хойд өмнөд хэсэгт хуваагдсан.· Хавар намрын байлдаант улсын үед Чу улсын харьяалалд байсан бөгөөд тус улсын хаан одоогийн Вүхан хотод нийслэлээ төвхнүүлж байсан. === [[COVID-19]] === Хүбэй муж нь COVID-19 дэгдэлт гарсан дэлхийн анхны бүс нутаг юм. {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Хүбэй| ]] [[Ангилал:Хятадын муж]] d43k6ujfzry4ronj96c34da3ut1c8fr 706850 706849 2022-07-31T13:51:55Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Нутаг |нэр = Хүбэй муж |ямар_янзын_нутаг = [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|муж]] |анхаарах_нэр = [[хятадаар]] 湖北省 (Húbán Shěng)<br>[[англиар]] Hubei Province |image_skyline = |imagesize = 280px |image_map = Hubei in China (+all claims hatched).svg |mapsize = 280px |map_caption = Хятад орон дахь Хүнань мужийн байршил |улс_эсвэл = [[Улс орнуудын жагсаалт|Улс орон]] |аль_улс_эсвэл = {{CHN2}} |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|Муж, орон]] |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = '''Хүбэй муж''' |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|Аймаг, хот]] |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = Үүнд 14 хуваагддаг |гуравдугаар_зэргийн_нэгж = [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|Хошуу, шянь]] |гуравдугаар_зэргийн_нутаг = Энд 122 нутагтай |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Мужийн төв |нутгийн_төв = [[Үхань]] |газар_нутаг = 185,900 км² (13/33) |талбай_хот = |газрын_байц = |хүн_ам_он = (2010) |хүн_ам = 58,510,000 хүн (9/33) |хүн_ам_тооц_нэгж = |хүн_ам_тооц_задаргаа = |нягт_сийрэг = 310 хүн/км² |ард_түмэн = |цугаараа = |түүхэн_он = |түүхэн_үйл = |цагийн_бүс = Хятадын цаг |utc_offset = +8 |утасны_томъёо = |website = |тэмдэглэл = }} '''Хүбэй''' (үүнээс гадна '''Хүбэй''', '''Хубэй''' гэж бичдэг, [[хятадаар]] 湖北) — [[Хятад улс]] ([[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс|БНХАУ]])-ын нэгэн [[Хятад улсын засаг захиргааны хуваарь|муж]]. == Түүх == Хугуан муж гэж нэрлэгдэж байгаад 1667 оноос Дунтинху нуураар зааглан хойд өмнөд хэсэгт хуваагдсан. Хавар намрын байлдаант улсын үед Чу улсын харьяалалд байсан бөгөөд тус улсын хаан одоогийн Вүхан хотод нийслэлээ төвхнүүлж байсан. === [[COVID-19]] === Хүбэй муж нь COVID-19 дэгдэлт гарсан дэлхийн анхны бүс нутаг юм. {{БНХАУ-ын дээд нутаг}} [[Ангилал:Хүбэй| ]] [[Ангилал:Хятадын муж]] 80t7lb1zq29dm3uu400ulpgyhx5cens 0 109084 706970 699824 2022-08-01T07:55:21Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс барилга | NAME = Цагаан ордон<br />''White House'' | BILD = White House north and south sides.jpg | BILDBESCHREIBUNG = Цагаан ордон: урд, хойд талаас | ORT = [[Вашингтон хот|Вашингтон]] | BAUMEISTER = [[Жеймс Хобан]] | BAUJAHR = 1800/1817 он | HÖHE = 21,33 | GRUNDFLÄCHE = 16.764 | BREITENGRAD = 38/53/51.34/N | LÄNGENGRAD = 77/2/11.66/W | REGION-ISO = US-DC | KARTE = 800x520-USA-EDCP-A-H-R.jpg | BESONDERHEITEN = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч]]ийн [[Албан өргөө|албаны-]] ба [[засгийн газрын ордон]] }} '''Цагаан ордон''' ({{lang-en|the White House}}) 1800 оноос хойш [[Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч|АНУ-ын Ерөнхийлөгч]]ийн албан ёсны өргөө юм. == Түүх == 1790 онд АНУ-ын анхны Ерөнхийлөгч [[Жорж Вашингтон]] (1789—1797) Ерөнхийлөгчийн ордон барих зураг төслийн уралдаан зарласан байна. Ерөнхийлөгчийн өргөөний барилгын зургийн төслийг ирланд архитектор [[Жеймс Хобан]] гаргасан. Цагаан ордны барилгын ажил 1792 оны 10 дугаар сарын 13-нд эхлүүлээд 1800 оны 6 дугаар сарын 4-нд 8 жилийн дуусч 11 дүгээр сарын 1-нд албан ёсоор нээлтээ хийсэн ажээ. Цагаан ордонд ажиллаж амьдарч эхэлсэн анхны Ерөнхийлөгч нь Жорж Вашингтон бус хоёр дахь Ерөнхийлөгч [[Жон Адамс]] (1797—1801) түүний эхнэр Абигейл нар байсан байна. Үүнээс хойш "Цагаан ордон"-д АНУ-ын үе үеийн Ерөнхийлөгч нар ажиллаж амьдарч иржээ. «Ерөнхийлөгчийн ордон», «Ерөнхийлөгчийн харш» , «Ерөнхийлөгчийн байшин» гэх зэргээр уг барилгыг төрөл бүрээр нэрлэж ирсэн байдаг. 1811 онд олон нийт «Цагаан Танхим» гэж нэрлэж байсныг хэвлэлд тэмдэглэн үлджээ. Виржинийн цагаан элсэн чулуугаар өнгөлсөн уг барилга орчин тойрныхоо улаан боржин барилгуудаас онцгойрон ялгарч байсан гэдэг. Сүүлд 1902 онд Ерөнхийлөгч [[Теодор Рузвельт]]ийн шийдвэрээр одоогийн "Цагаан ордон" нэрээ албан ёсоор авчээ. 1814 оны 8 дугаар сард АНУ- Их Британийн дайны үед британичууд тус Ерөнхийлөгчийн ордныг галдан шатаасан түүхтэй. Харшийг сэргээн босгох ажил тэр даруй эхэлсэн бөгөөд 1817 он гэхэд Цагаан ордон цоо шинэ болсон юм. Түүгээр ч зогсохгүй уг барилгын газар доор хоёр давхар нэмж, тэнд нь Ерөнхийлөгчийн гадаад бодлого, цэргийн үйл ажиллагааны шуурхай удирдлагын төв байр байрладаг болсон байна. Дугуй хэлбэртэй өмнөд хэсгийг 1824 онд уг барилгад нэмж оруулсан бөгөөд хойд хэсэгт нь зургаан жилийн дараа дөрвөлжин хэлбэртэй багана босгосон байна. Ерөнхийлөгч [[Жэймс Монро]] 1817 онд сэргээн босгох хүртэл түр өөр газар руу нүүсэн байдаг. 20 дугаар зууны дунд үе гэхэд уг барилгад их засвар хийх шаардлагатай болж Ерөнхийлөгч [[Харри Трумэн]]ий шийдвэрээр 1949-1952 онд Цагаан ордонд томоохон засвар хийж сэргээсэн байна. Барилгын модон тулгууруудыг ган төмөрөөр сольж, дотоод засал хийж бүрэн шинэчилжээ. == Өнөөгийн байдал == Өнөөгийн Цагаан ордон бол нийтдээ 5100 м2 талбайтай, 132 өрөө, 32 ариун цэврийн өрөө, 25412 хаалга, 147 цонхтой, 8 шат, 28 камин зуухтай 6 давхар барилга юм. Түүнчлэн найман шат, гурван цахилгаан шатнаас гадна теннисийн талбай, боулингийн өрөө, кино театр, гүйлтийн зам, усан сантай байна. Орчин үеийн Цагаан ордон нь чанга аюулгүй байдлыг ханган бололцооны хэрээр олон нийтэд нээлттэй музей хэлбэрээр мөн ашиглаж байгаа. Олон нийт "Зүүн өрөө", "Ногоон өрөө", "Цэнхэр өрөө", "Улаан өрөө" болон албан ёсны хүлээн авалтын "Зоог барьдаг өрөө" зэрэг түүхт өрөөнүүдийг үзэх боломжтой юм. 2001 оны 9-р сарын 11-ний террорист халдлагаас хойш Цагаан ордны хамгаалалтыг чангатгаж түүнийг үзэж сонирхоход хязгаарлалт хийсэн. Үе үеийн Ерөнхийлөгч нарын гэр бүл түүнд өөрсдийн гэсэн дурсгал үлдээсэн байдаг. Тэнд Марта Вашингтоны элсэн чихрийн сав, Абигейл Адамсын мөнгөн кофе чанагч, Эленора Рузвельтийн ариун цэврийн ширээ гэх зэрэг зүйлүүд байдаг байна. "Цагаан ордны" цогцолборт Ягаан цэцэрлэг, Жаклин Кеннедийн цэцэрлэг, Хойд ба Өмнөд нуган талбай ордог байна. Цагаан ордны цэцэрлэгт хүрээлэн нь нийт 7.3 га талбайг эзэлдэг юм. Ягаан сарнайн цэцэрлэгийг 1913 онд 28-р Ерөнхийлөгчийн эхнэр Эллен Вильсон бий болгосон бөгөөд харьцангуй бага (38 х18 метр) талбайтай энэ маш үзэсгэлэнтэй талбайд хүндэт зочдыг угтан авах, Ерөнхийлөгчийн нийтэд хандсан үг хэлэх зэрэгт ашигладаг байна. Мөн Ордны зүүн талын цэцэрлэгийг 35 дахь Ерөнхийлөгч Кеннедийн эхнэр Жаклины нэрээр нэрлэсэн ажээ. Тэрээр ордны цэцэрлэгүүдийг сэргээх их идэвх санаачилга чармайлт гаргаж байжээ. Сэтгүүлчид болон улс төрчид "Цагаан ордон" гэх холбоос үгийн цаана АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн засаг захиргаа гэж ойлгодог юм. (Оросын «Кремль», Британий "Даунинг стрит 10", Францын «Елисейн ордон» г.м). == Зууван өрөө == [[Файл:OvalOffice.whitehouse.jpg|thumb|Зууван өрөө]] 1909 оноос Ерөнхийлөгч Уильям Ховард Тафтаас эхлэн Цагаан ордны зүүн хэсэгт орших "Зууван өрөө" Ерөнхийлөгчийн албан тасалгаа болсон юм. Цагаан ордны шинэ эзэн бүр өрөөний хивс, хөшиг, жижиг ширээ, буйдан болон ханан дахь зураг зэргийг өөрийн сонголтоор өөрчилдөг байна. Энэ өрөө нь өмнө зүг рүү харсан 3 том цонхтой бөгөөд 4 хаалгатай юм. Төрийн тэргүүний ажлын ширээ цонхны өмнө байрладаг бол өрөөний хойд хэсэг камин зуух байдаг байна. Өрөөний том диаметр 10,9 метр, бага диаметр нь 8,8 метр бөгөөд таазны өндөр 5,6 метр байдаг байна. == Цахим холбоос == {{Commonscat|White House|Цагаан ордон}} [[Ангилал:Цагаан ордон| ]] [[Ангилал:АНУ-ын гүйцэтгэх засаглал]] [[Ангилал:АНУ-ын сэргээн барьсан барилга байгууламж]] [[Ангилал:АНУ-ын гүйцэтгэх засаглалын байрлах газар]] [[Ангилал:Вашингтоны (хот) барилга байгууламж]] [[Ангилал:Улсын ерөнхийлөгчийн албан өргөө]] [[Ангилал:1800-аад онд барьсан]] q3fd4gx24mfh6g68zb1wv9u6g588c1q 0 109739 706829 706681 2022-07-31T12:05:38Z 64.119.26.239 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс албан тушаалтан|name=Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ|image=Oyun-erdene LUVSANNAMSRAI.jpg|birth_date={{birth date and age|1980|6|29|df=y}}|alma_mater=Бэрх Дээд Сургууль</br>[[Монгол Улсын Их Сургууль]]</br>Харвардын Их Сургууль|honorific-prefix=Эрхэмсэг ноён</br>|office2={{MGL}}ын Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга|predecessor2=[[Гомбожавын Занданшатар]]|party=[[Монгол Ардын Нам]]|termstart=[[2021]] оны [[1 сарын 27]]|title={{MGL}}ын 32 дахь [[Ерөнхий сайд]]|president=[[Халтмаагийн Баттулга]]</br>[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]|primeminister2=[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]|predecessor=[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]|successor2=[[Цэндийн Нямдорж]]|termstart2=[[2019]] оны [[2 сарын 2]]|termend2=[[2021]] оны [[1 сарын 27]]|office3={{MGL}}ын [[Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын]] гишүүн|termstart3=[[2016]] оны [[7 сарын 5]]|office4=[[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Намын]] дарга|predecessor4=[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]|termstart4=[[2021]] оны [[6 сарын 25]]|office5=Нийгмийн Ардчилал Монголын Залуучуудын Холбооны Ерөнхийлөгч|predecessor5=[[Гомбожавын Занданшатар]]|successor5=Ганзоригийн Тэмүүлэн|spouse=Болдын Туул|place of birth=[[Улаанбаатар хот]]|children=4|website={{url|www.oyunerdene.mn}}|honorific-suffix=</br>Монгол Улсын Ерөнхий сайд}} Хурц овогт '''Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ''' нь [[Монгол Улс|Монгол Улсын]] [[Ерөнхий сайд|Ерөнхий сайдын]] албан тушаал хашиж буй улс төрч юм. 2016 оноос хойш [[Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын]] гишүүний алба мөн хашиж байна. == Түүх == Тэр 42 настай 15 нас хүртлээ дугуй унаж сураагүй 12 нас хүртлээ өмдөндөө шээсэн 20тойдоо хэлд орсон. == Боловсрол == * 1998 онд Хэнтий аймгийн Бэрх хотын Ерөнхий боловсролын сургууль * 2001 онд Бэрс дээд сургуулийг сэтгүүлч мэргэжлээр * 2008 онд МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийг Эрх зүйч мэргэжлээр тус тус төгссөн. * 2015 онд Жон Ф. Кеннедийн нэрэмжит Төрийн Захиргааны Дээд Сургуульд магистрын зэрэг хамгаалсан. == Ажлын туршлага == * 2001 он Хэнтий аймгийн Бэрх хотын захирагчийн албанд Тамгын газрын дарга * 2002 он “Дэлхийн Зөн Монгол” ОУБ-ын Хэнтий салбарын захирал * 2006 он “Дэлхийн Зөн Монгол” ОУБ-ын Бүс хариуцсан Захирал * 2008 онд Нийслэлийн Баянзүрх дүүрэгт Нийгмийн хөгжлийн хэлтсийн дарга * 2009 онд Монгол Ардын Намын Удирдах Зөвлөлийн Хэрэг эрхлэх газрын дарга * 2010-2014 он Нийгмийн Ардчилал Монголын Залуучуудын холбооны Ерөнхийлөгч * 2011 он Монгол Ардын Намын Нарийн бичгийн дарга * 2012 он Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгч * 2016 оноос Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн * 2019 оноос Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга * 2020 оноос Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн * 2021 оны 1 дүгээр сарын 25-ны өдрөөс эхлэн 41 насандаа Монгол улсын 32 дахь Ерөнхий сайдаар ажиллаж байна. *2021 оны 6 дугаар сарны 25-нд МАН-ын XI Бага хурал хуралдаж, Л.Оюун-Эрдэнийг МАН-ын даргаар сонгосон байна. == Сонгуульт ажил == * “JCI Монгол” Үндэсний байгууллагын Эрх зүйн зөвлөх * “Азийн хүлэг улс” бодлогын судалгааны хүрээлэнгийн үүсгэн байгуулагч * “Монголын зүрх Хэнтий” төслийн удирдагч == Бүтээл == ** “Алсын хараа” ном 2005 ** “Азийн хүлэг улс” ном 2015 он {{Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}} {{Хөтлөгч мөр Монгол Ардын Намын дарга}} {{DEFAULTSORT:Оюун-Эрдэнэ, Лувсаннамсрайн}} [[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]] [[Ангилал:Одооны засгийн газрын тэргүүн]] [[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]] [[Ангилал:Монголын засгийн газрын гишүүн]] [[Ангилал:Монгол Ардын Намын дарга]] [[Ангилал:Монгол Ардын Намын гишүүн]] [[Ангилал:Харвардын их сургуулийн төгсөгч]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1980 онд төрсөн]] cgtuwkigjnq7g6s19oftrvk9yzod9ls 0 114509 706985 673247 2022-08-01T09:42:37Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс гүүр | BEZEICHNUNG = Голден Гэйт гүүр</br><small>{{lang-en|Golden Gate Bridge}}</small> | BILD = GG-ftpoint-bridge-2.jpg | BILDTEXT = | OFFIZIELLERNAME = Golden Gate Bridge | NUTZUNG = Тээврийн хэрэгсэл: [[АНУ-ын Төв Зам 101]], [[Калифорнийн Улсын Зам 1]] (6 эгнээ), явган зорчигч, унадаг дугуй | ÜBERFÜHRT = | QUERUNG = [[Голден Гэйт (хоолой)|Голден Гэйт]] | UNTERFÜHRT = | ORT = [[Сан-Франциско]], ([[Калифорни]]) ба [[Марин тойрог]], ([[Калифорни]]) | UNTERHALT = | ID = | KONSTRUKTION = [[Дүүжин гүүр]] | LÄNGE = 2737 м | SPANNE = 1280 м | BREITE = 27 м<ref>[http://goldengatebridge.org/research/factsGGBDesign.php goldengatebridge.org]</ref> | KONSTRUKTIONSHÖHE = | HÖHE = 227 м | TRAGFÄHIG = | DURCHFAHRT = 67 м, түрлэгтэй үед | LICHTEHÖHE = | VERKEHR = 120.000 тээврийн хэрэгсэл | BAUKOSTEN = 35 сая [[Америк доллар|USD]] (2013 оноор инфляцийг тооцоод ≈ {{Инфляци|US|35000000|1933|2013|r=-6}} USD) | BAUBEGINN = 1933 оны 1-р сарын 5 | FERTIGSTELLUNG = 1937 оны 4-р сарын 19 | ERÖFFNUNG = 1937 оны 5-р сарын 27/28 | PLANER = [[Жозеф Бэрманн Штросс|Жозеф Б. Штросс]]<br /> Ирвинг Морроу<br />Чарльз Олтон Эллис | SCHLIESSUNG = | MAUT = Хот руу орох чигт | POSKARTE = АНУ Сан Францискогийн булангийн бүс | BREITENGRAD = 37/49/3.35/N | LÄNGENGRAD = 122/28/41.88/W | REGION-ISO = US-CA | MEERESHÖHE = | MEERESHÖHE-BEZUG = | EXTRA = | BILD-KARTE = | BILD-KARTE-TITEL = | BILD-KARTE-BESCHREIBUNG = | BILD-KARTE-BREITE = }} '''Голден Гэйт гүүр''' ({{lang-en|Golden Gate Bridge}} [{{IPA|ˈɡoʊldən ɡɛɪ̯t brɪd͡ʒ}}]; [[Монгол хэл|монг.]] Алтан хаалган дээгүүрх гүүр буюу Алтан хаалганы гүүр) нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ-ын]] [[Калифорни|Калифорни Муж Улс]] дахь [[Сан-Францискогийн булан]]гийн аман дээрх [[Голден Гэйт (хоолой)|Алтан хаалга]] хэмээн нэрлэгдэх [[тэнгисийн хоолой]] дээр байдаг [[дүүжин гүүр]] юм. Энэ гүүр нь [[Сан Францискогийн булангийн бүс]]эд байх хамгийн алдартай дурсгалт газар болохын сацуу Нэгдсэн Улсын ард түмнээс нэлээд хэсэг нь [[Нью-Йорк хот|Нью-Йоркийн]] [[Эрх чөлөөний хөшөө]]тэй эн тэнцэх бэлгэдэл хэмээн үздэг ажээ. Голден Гэйт гүүрийг 1984 онд [[Америкийн Барилгын Инженерүүдийн Нийгэмлэг]]ээс [[Инженерийн түүхэн байгууламжийн бүтээлийн жагсаалт]]ад ({{lang-en|List of Historic Civil Engineering Landmarks}}) бүртгэж авснаас гадна мөн 1995 онд орчин үеийн [[дэлхийн гайхамшиг]]т оруулсан байна. Гүүрний нээлтийг 1937 онд хийсэн бөгөөд түрлэгтэй үеийн нэвтрэх өндөр нь 67 метр. Тээврийн хэрэгсэлд зориулсан нийт зургаан эгнээтэй, дугуй ба явган зорчигчийн хоёр эгнээ замтай. Гүүр [[Сан-Франциско]] хотыг [[Марин тойрог]] ба түүнээс харьцангуй цөөн хүн амтай [[Напа тойрог]] болон [[Сонома]] хотуудтай холбодог. Сан-Франциско хот талын гүүрийн аман дээрх [[нуман гүүр]] мэт харагдах хэсэг нь тус гүүрийг хот талд нь татан бэхэлсэн бэхэлгээний цэг юм. == Хийц == Голден Гэйт гүүрний нээлтийг хийх үеэр 1280 метрийн [[Тулгуур хоорондын өргөн|тулгуур хоорондын зайтайгаараа]] [[Хамгийн урт дүүжин гүүрний жагсаалт|дэлхийн хамгийн урт дүүжин гүүр]] байв. Түүнээс хойш 27 жилийн дараа буюу 1964 онд [[Веррацано-Нарроус гүүр|Веррацано-Нарроус]] энэхүү дээд амжилтыг нь эвдсэн хэдий ч тус гүүр нь өнөөг хүртэл дэлхий даяар урт дүүжин гүүрнүүдийн тоонд ордог хэвээр юм. Гүүр лүү хоёр талаас ирэх замын хамтаар тус гүүрний нийт урт 2737 метр. Яг дүүжин гүүрний нийт урт нь 1966 метр (''[[#Зургийн цомог|зургийг үзэх]]'') бөгөөд пилоны өндөр нь 227 метр байна. Пилоны тулгуур багануудыг гангаар хийсэн ба зузаан нь гурван шатлалтай дээш нарийсна. Шат бүрт хөндлөвч бөгөөд түүгээр хоёр багана хоорондоо холбогдоно. Дээшлэх тусам хөндлөвч ба шаталсан хэсгийн өндрийн хэмжээ нь багасдаг. Замын тулгуур өргөний хэмжээ нь 27,4 метр бөгөөд уртааш чиглэлд 7,6 метрийн өндөртэй [[тулгуурын хийц]]ээр хоорондоо холбогджээ. Хоёр татлагын диаметр нь тус бүрдээ 920 мм, түүнээс хооронд нь 15 метрийн зайтайгаар дүүжин татлагуудыг бэхэлсэн байдаг.<ref>[http://goldengatebridge.org/research/factsGGBDesign.php ''Bridge Design and Construction Statistics''] auf der Website der Golden Gate Bridge</ref> == Түүх == Хамгийн анх уг буланг гатлах төлөвлөгөөг 1872 онд гаргасан хэдий ч задгай тэнгис, усны гүн, хүчтэй тэнгисийн түрлэг, манан, шуурга, газар хөдлөх эрсдэл зэргээс хамааралтайгаар тус гүүрийг санхүүжүүлэгч олдох эсэх нь тодорхойгүй байсан нь илэрхий. 1921 онд Сан Францискогийн хотын захиргаанаас ирүүлсэн хүсэлтийн дагуу [[Жозеф Бэрманн Штросс|Жозеф Штросс]] тулгуур хоорондын зай нь 1222 метр, [[консол гүүр|захалсан хийц]] ба дүүжин хийцийг хослуулсан гүүрийн зураг гаргасан ч санхүү шийдэхээс өмнө түүний дизайн нь гологдсон байдаг.<ref>[http://goldengatebridge.org/research/ConceptforaBridge.php ''Concept for a Bridge Across the Golden Gate Strait''] auf der Website der Golden Gate Bridge</ref> == Зургийн цомог == {{Том зураг|Golden-Gate-Bridge.svg|800|Голден Гэйт гүүрний үндсэн хэмжээсүүд}} {{Том зураг|Lightmatter Golden gate bridge.jpg|800|Голден Гэйт гүүрийг зүүн урдаас нь харахуй}} {{Том зураг|Golden Gate by Night 2013.jpg|800|Голден Гэйт гүүрийг баруун хойноос нь үдэш харвал, цаана Сан-Франциско хотын төв мөн харагдана}} == Ном зүй == * Louise Nelson Dyble: ''Paying the Toll: Local Power, Regional Politics, and the Golden Gate Bridge.'' University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2013, ISBN 9780812222784. == Цахим холбоос == {{Commonscat|Golden Gate Bridge|Голден Гэйт гүүр}} * [http://www.goldengate.org/ Албан ёсны цахим хуудас] (англиар) * [http://www.virtuar.com/ysf2/golden_gate_bridge.htm Голден Гэйт гүүр – Виртуал аялал] == Эшлэл == <references /> [[Ангилал:АНУ-ын техникийн дурсгал]] [[Ангилал:Ган гүүр]] [[Ангилал:Дүүжин гүүр]] [[Ангилал:Калифорнийн гүүр]] [[Ангилал:Марин тойргийн барилга байгууламж]] [[Ангилал:Сан-Францискогийн тээврийн байгууламж]] [[Ангилал:Historic Civil Engineering Landmark]] [[Ангилал:Хойд Америкийн гүүр]] [[Ангилал:1930-аад онд барьсан]] 8mwf3vrjilw70xbrlkn0uk81mabgurh 0 118405 706842 684250 2022-07-31T13:16:55Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Гадаад холбоос */ wikitext text/x-wiki '''Хошуу''' гэж хүн амьтны ам хамрын үзүүрийн тус газрыг хэлдэг бөгөөд салаа утгатай үг юм. == Ерөнхий утга == # Хүн амьтны ам хамрын үзүүрийн тус газар: хошуу хүргэх (а. Үнсэж таалах; б. [шилжсэн] Хов хэлэх), шувууны хошуу (шувууны амны дээд доод шовх хос эвэрлэгээс бүтэх хавчих тонших үзүүр), таван хошуу мал (хонь, ямаа, үхэр, адуу, тэмээ), # Аймгуудын удирдлагад захирагдаж байсан орон нутгийн засаг захиргааны хуваарь - ''Тэр, засаг ноён болсоор хотол хошуу, албат ардаасаа татвар гувчуур нэг ч удаа татаагүй.'' Ж.Дамдин. Үймээний жил., # Юмны шувтарч дуусах үзүүр этгээд: анжисны хошуу (анжисны газар хагалах үзүүр хэсэг), бийрийн хошуу (а. Бийрийн зурах үзүүр; б. Бийрийн үсийг хамгаалах дугтуй), гутлын хошуу (гутлын хоншоор) # Гурвалжин шовх хэлбэртэй юм: хошуу бин (гурвалжин бин: тэргүүн), хошуу торго (гурвалжин болгосон торго), хошуу хоргой (орой хоргойг ташуу хуваасны өрөөл нь), өрхний хошуу (өрхний гурвалжилсан үзүүр) == Мөн үзэх == [[Хаахэм хошуу]] == Гадаад холбоос == *[[wikt:хошуу|Хошуу]] {{Салаа утгатай}} apt1tvnk5wsfod1d906sdirzowh3y4t 706846 706842 2022-07-31T13:28:34Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 /* Мөн үзэх */ wikitext text/x-wiki '''Хошуу''' гэж хүн амьтны ам хамрын үзүүрийн тус газрыг хэлдэг бөгөөд салаа утгатай үг юм. == Ерөнхий утга == # Хүн амьтны ам хамрын үзүүрийн тус газар: хошуу хүргэх (а. Үнсэж таалах; б. [шилжсэн] Хов хэлэх), шувууны хошуу (шувууны амны дээд доод шовх хос эвэрлэгээс бүтэх хавчих тонших үзүүр), таван хошуу мал (хонь, ямаа, үхэр, адуу, тэмээ), # Аймгуудын удирдлагад захирагдаж байсан орон нутгийн засаг захиргааны хуваарь - ''Тэр, засаг ноён болсоор хотол хошуу, албат ардаасаа татвар гувчуур нэг ч удаа татаагүй.'' Ж.Дамдин. Үймээний жил., # Юмны шувтарч дуусах үзүүр этгээд: анжисны хошуу (анжисны газар хагалах үзүүр хэсэг), бийрийн хошуу (а. Бийрийн зурах үзүүр; б. Бийрийн үсийг хамгаалах дугтуй), гутлын хошуу (гутлын хоншоор) # Гурвалжин шовх хэлбэртэй юм: хошуу бин (гурвалжин бин: тэргүүн), хошуу торго (гурвалжин болгосон торго), хошуу хоргой (орой хоргойг ташуу хуваасны өрөөл нь), өрхний хошуу (өрхний гурвалжилсан үзүүр) == Мөн үзэх == *[[Тува]] *[[Өвөр Монгол]] == Гадаад холбоос == *[[wikt:хошуу|Хошуу]] {{Салаа утгатай}} cfx98fkz19nl4r845ow2a641xyizx52 706847 706846 2022-07-31T13:32:32Z 2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1 wikitext text/x-wiki '''Хошуу''' гэж хүн амьтны ам хамрын үзүүрийн тус газрыг хэлдэг бөгөөд салаа утгатай үг юм. {{Салаа утгатай}} == Ерөнхий утга == # Хүн амьтны ам хамрын үзүүрийн тус газар: хошуу хүргэх (а. Үнсэж таалах; б. [шилжсэн] Хов хэлэх), шувууны хошуу (шувууны амны дээд доод шовх хос эвэрлэгээс бүтэх хавчих тонших үзүүр), таван хошуу мал (хонь, ямаа, үхэр, адуу, тэмээ), # Аймгуудын удирдлагад захирагдаж байсан орон нутгийн засаг захиргааны хуваарь - ''Тэр, засаг ноён болсоор хотол хошуу, албат ардаасаа татвар гувчуур нэг ч удаа татаагүй.'' Ж.Дамдин. Үймээний жил., # Юмны шувтарч дуусах үзүүр этгээд: анжисны хошуу (анжисны газар хагалах үзүүр хэсэг), бийрийн хошуу (а. Бийрийн зурах үзүүр; б. Бийрийн үсийг хамгаалах дугтуй), гутлын хошуу (гутлын хоншоор) # Гурвалжин шовх хэлбэртэй юм: хошуу бин (гурвалжин бин: тэргүүн), хошуу торго (гурвалжин болгосон торго), хошуу хоргой (орой хоргойг ташуу хуваасны өрөөл нь), өрхний хошуу (өрхний гурвалжилсан үзүүр) == Мөн үзэх == *[[Тува]] *[[Өвөр Монгол]] == Гадаад холбоос == *[[wikt:хошуу|Хошуу]] qyj9id7clwdpo7ycejo8jl1o9g9glkh 0 122993 706924 706614 2022-07-31T22:06:20Z 150.129.142.80 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс нам | name = Ардчилсан Нам | native_name = Democratic Party | logo = [[File:US Democratic Party Logo.svg|125px]] | logo_alt = | symbol = [[File:Democratic Disc.svg|100px]] | colorcode = {{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}<!-- Please DO NOT change or remove. Thank you. --> | chairperson = [[Жэйми Харрисон]] ([[Өмнөд Каролина|ӨК]]) | governing_body = [[Ардчилсан Үндэсний Хороо]]<ref>{{cite web |title=About the Democratic Party |url=https://democrats.org/who-we-are/about-the-democratic-party/ |website=Democratic Party |access-date=15 April 2022 |quote=For 171 years, [the Democratic National Committee] has been responsible for governing the Democratic Party}}</ref><ref>{{cite web |author1=Democratic Party |title=The Charter & The Bylaws of the Democratic Party of the United States |url=https://democrats.org/wp-content/uploads/2022/03/DNC-Charter-Bylaws-03.12.2022.pdf#page=5 |access-date=15 April 2022 |page=3 |date=12 March 2022 |quote=The Democratic National Committee shall have general responsibility for the affairs of the Democratic Party between National Conventions}}</ref> | leader1_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч|АНУ-ын ерөнхийлөгч]] | leader1_name = [[Жо Байден]] ([[Делавар|ДЕ]]) | leader2_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын дэд ерөнхийлөгч|АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч]] | leader2_name = [[Камала Харрис]] ([[Калифорни|КА]]) | leader3_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Сенатын намын удирдагчид|Сенатын Олонхын Дарга]] | leader3_name = [[Чак Шумер]] ([[Нью-Йорк (муж улс)|НЙ]]) | leader4_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Төлөөлөгчдийн Танхимын Дарга|Танхимын Дарга]] | leader4_name = [[Ненси Пелоси]] ([[Калифорни|КА]]) | leader5_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Төлөөлөгчдийн Танхимын намын удирдагчид|Олонхын Бүлгийн Дарга]] | leader5_name = <!--Again, we know he's ranked below Pelosi in the House Democratic leadership. But he does have the title House Majority leader regardless, so please STOP deleting him-->[[Стени Хоэр]] ([[Мэрилэнд|МД]]){{efn|Pelosi is the House Democratic leader, as Speaker}}<!--(Again, we know he's ranked below Pelosi. But he's still titled House Majority leader, so please STOP deleting him--> | founders = {{Unbulleted list| [[Эндрю Жексон]]| [[Мартин Ван Бюрен]]}} | founded = {{start date and age|1828|1|8}}<ref>{{cite book |title=Jacksonian Democracy in New Hampshire, 1800–1851 |last=Cole |first=Donald B. |date=1970 |publisher=Harvard University Press |page=69 |isbn=978-0-67-428368-8}}</ref><br />{{nowrap|[[Балтимор]], [[Мэрилэнд]], АНУ}} | predecessor = [[Ардчилсан-Бүгд Найрамдах Нам]] | headquarters = 430 [[Өмнөд Капитолын Гудамж|Өмнөд Капитолын Гд.]] SE,<br />[[Вашингтон (хот)|Вашингтон]], АНУ | student_wing = {{unbulleted list|[[Америкийн Ахлах Сургуулийн Ардчилагчид]]|[[Америкийн Коллежийн Ардчилагчид]]}} | youth_wing = [[Америкийн Залуу Ардчилагчид]] | womens_wing = [[Ардчилсан Эмэгтэйчүүдийн Үндэсний Холбоо]] | wing1_title = Гадаадад байгаа Америкчуудын жигүүр | wing1 = [[Гадаадад байгаа Ардчилагчид]] | membership_year = 2021 | position = <!--Longstanding consensus is not to include a political position here. Do not change without talk page consensus.--> | membership = {{decrease}} 47,019,985<ref>{{Cite web |last=Winger |first=Richard |title=December 2021 Ballot Access News Print Edition |url=https://ballot-access.org/2021/12/29/december-2021-ballot-access-news-print-edition/ |access-date=January 20, 2022 |website=Ballot Access News}}</ref> | ideology = {{unbulleted list|class=nowrap| |'''[[#Улс төрийн үзэл баримтлал|Олонх]]:''' |{{•}} [[АНУ дахь орчин үеийн либерализм|Орчин үеийн либерализм]]<ref name="sarnold" /><ref>{{Cite news |date=June 29, 2012 |title=President Obama, the Democratic Party, and Socialism: A Political Science Perspective |work=The Huffington Post |url=https://huffingtonpost.com/benjamin-knoll/obama-romney-economy_b_1615862.html |access-date=January 9, 2015 |archive-date=March 24, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190324035220/https://www.huffingtonpost.com/benjamin-knoll/obama-romney-economy_b_1615862.html |url-status=live}}</ref><!-- Concise list of factions below. --> |'''[[Ардчилсан Намын Бүлгэмүүд (Америкийн Нэгдсэн Улс)|Бүлгэмүүд]]:''' |{{•}} [[Гурав дахь зам]]<ref name="jhale">{{Cite book |last=Hale |first=John |title=The Making of the New Democrats |publisher=[[Political Science Quarterly]] |year=1995 |location=New York |page=229}}</ref><ref name="DewanKornblut2006">{{Cite news |last1=Dewan |first1=Shaila |last2=Kornblut |first2=Anne E. |date=October 30, 2006 |title=In Key House Races, Democrats Run to the Right |work=[[The New York Times]] |url=https://www.nytimes.com/2006/10/30/us/politics/30dems.html |access-date=January 28, 2017 |archive-date=July 27, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190727021022/https://www.nytimes.com/2006/10/30/us/politics/30dems.html |url-status=live}}</ref> |{{•}} [[АНУ дахь Прогрессивизм|Прогрессивизм]]<ref name="SteinCornwellTanfani2018">{{Cite news |last1=Stein |first1=Letita |last2=Cornwell |first2=Susan |last3 =Tanfani |first3 =Joseph |date=August 23, 2018 |title=Inside the progressive movement roiling the Democratic Party |work=[[Reuters]] |url=https://www.reuters.com/article/us-usa-election-progressives-specialrepo/inside-the-progressive-movement-roiling-the-democratic-party-idUSKCN1L81GI |access-date=June 13, 2022|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20220613163545/https://www.reuters.com/article/us-usa-election-progressives-specialrepo/inside-the-progressive-movement-roiling-the-democratic-party-idUSKCN1L81GI|archive-date=June 13, 2022}}</ref> |{{•}} [[Социал демократ]]<ref>{{Cite news|url=https://fivethirtyeight.com/features/the-six-wings-of-the-democratic-party/|title=The Six Wings Of The Democratic Party|first=Perry Jr.|last=Bacon|work = [[FiveThirtyEight]]|date=March 11, 2019}}</ref> }} | international = <!--- Please do not re-insert "Progressive Alliance" unless you can find a reliable published source for the oft-repeated, never-documented assertion that the Democrats are part of the organization, other than a listing on that organization's website (see [[WP:SPS]]). ---> | colors = {{color box|{{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}|border=darkgray}} [[Хөх]]<!-- Please DO NOT change the HTML color formatting in this field or in any of the below fields. Thank you. --> | seats1_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Сенат|Сенатын]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын одоогийн сенаторуудын жагсаалт|суудал]] | seats1 = <!--Keep at 48, as Bernie Sanders & Angus King are independents, who caucus with the Democrats-->{{composition bar|48|100|hex={{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}|ref={{Efn|There are 48 senators who are members of the party; however, two [[independent politician|independent]] senators, [[Angus King]] and [[Bernie Sanders]], caucus with the Democrats, effectively making a 50–50 split. [[Vice President of the United States|Vice President]] and Democratic Party member [[Kamala Harris]], in her role as President of the Senate, serves as the tie-breaking vote, thus giving the Democrats an effective majority.|name=|group=}}}} | seats2_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Төлөөлөгчдийн Танхим|Төлөөлөгчдийн Танхимын]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Төлөөлөгчдийн Танхимын одоогийн гишүүдийн жагсаалт|суудал]] | seats2 = {{composition bar|220|435|hex={{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}}} | seats3_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын одоогийн амбан захирагч нарын жагсаалт#Мужын амбан захирагч|Мужын амбан захирагч]] | seats3 = <!-- Don't change numbers until terms begin --> {{composition bar|22|50|hex={{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}}} | seats4_title = [[Мужын хууль тогтоох байгууллага (Америкийн Нэгдсэн Улс)|Мужын дээд танхимын]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын мужын сенаторуудын жагсаалт|суудал]] | seats4 = <!--Don't change numbers until terms begin--> {{composition bar|861|1972|hex={{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}}} | seats5_title = [[Мужын хууль тогтоох байгууллага (Америкийн Нэгдсэн Улс)|Мужын доод танхимын]] [[Америкийн Нэгдсэн Улсын мужын төлөөлөгчдийн жагсаалт|суудал]] | seats5 = <!--Don't change numbers until terms begin--> {{composition bar|2432|5411|hex={{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}}} | seats6_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын одоогийн амбан захирагч нарын жагсаалт#Нутаг дэвсгэрийн захирагч|Нутаг дэвсгэрийн захирагч]] | seats6 = <!--Don't change numbers until terms begin--> {{composition bar|3|5|hex={{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}}} | seats7_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын нутаг дэвсгэр#Засгийн газар ба хууль тогтоох байгууллага|Нутаг дэвсгэрийн дээд танхимын]] суудал | seats7 = <!--Don't change numbers until terms begin--> {{composition bar|31|97|hex={{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}}} | seats8_title = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын нутаг дэвсгэр#Засгийн газар ба хууль тогтоох байгууллага|Нутаг дэвсгэрийн доод танхимын]] суудал | seats8 = <!--Don't change numbers until terms begin--> {{composition bar|8|91|hex={{Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)/meta/color}}}} | website = [https://democrats.org/ www.democrats.org] | country = АНУ-ын }} '''Ардчилсан нам''' (англ. '''''Democratic Party''''') бол [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-ын орчин цагийн хамгийн том хоёр намын нэг, баруун төвийн үзэл баримтлалтай улс төрийн хүчин юм. 1828 онд Ерөнхийлөгч [[Эндрю Жексон]]<nowiki/>ы дэмжигчид үүсгэн байгуулсан тус нам нь өдгөө дэлхийн хамгийн удаан хугацаагаар тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулж буй улс төрийн хүчин болоод байна.<ref>"The Democratic Party, founded in 1828, is the world's oldest political party" states {{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=t_lC8k3SELMC&pg=PA276|title=The Challenge of Democracy: American Government in Global Politics|publisher=Cengage Learning|year=2010|isbn=9780495906186}}</ref> 1860-аад оноос хойш тус намын гол өрсөлдөгч хүчин нь [[Бүгд Найрамдах Нам (АНУ)|Бүгд Найрамдах Нам]] байгаа юм. 1860 оноос өмнө АНУ-ын Ардчилсан нам Холбооны Засгийн газрын эрх мэдлийн хязгаарлал, мужуудын бие даасан байдлыг дэмжиж, төв банк, өндөр тарифыг эсэргүүцэж байв. Тус нам нь 1860 онд боолчлолын асуудлын улмаас хоёр хуваагдаж байсан бөгөөд үүнээс улбаалан 1860-1910 оны хооронд ерөнхийлөгчийн сонгуульд ердөө хоёр удаа ялалт байгуулжээ. 19-р зууны сүүлчээр ч гэсэн тус нам өндөр тарифыг эсэргүүцсээр байсан бөгөөд алтны стандартын талаар дотооддоо ширүүн маргаан өрнүүлсэн. 20-р зууны эхээр тус нам [[Вудро Вилсон]]<nowiki/>ы прогрессив шинэчлэлтүүдийг дэмжин, империализмыг эсэргүүцэж эхэлсэн ба 1912, 1916 онд Цагаан ордонд ялалт байгуулжээ. 1932 оноос хойш [[Франклин Рузвельт|Франклин Д. Рузвельт]] болон түүний Шинэ хэлэлцээр эвслийн (англ. ''New Deal coalition'') үеэс хойш Ардчилсан нам илүү либерал платформыг дэмжиж эхэлсэн. Шинэ хэлэлцээр эвслийг шинээр ирсэн Европын цагаачид хүчтэй дэмжсэн бөгөөд тэдний ихэнх нь хотуудад суурьшсан католик шашинтнууд байсан ба энэ өөрчлөлт нь тус намын компаниудын байр суурийг дэмжсэн консерватив жигүүрийн хүчийг сулруулсан юм.<ref>{{Cite book|date=1999|title=The Catholic Voter in American Politics: The Passing of the Democratic Monolith|publisher=Georgetown University|url=https://books.google.com/books?id=B9nFwo5B1BQC}}</ref><ref>{{Cite book|date=2004|title=The American Catholic Voter: 200 Years of Political Impact|publisher=St. Augustine|url=https://books.google.com/books?id=MBc6PgAACAAJ}}</ref><ref>Michael Corbett et al. </ref> 1964 оны Иргэний эрхийн тухай хууль болон 1965 оны Санал өгөх эрхийн тухай хуулиас үүдэн хоёр намын үндсэн сонгогчдын суурь өөрчлөгдөж, өмнөд мужууд ерөнхийлөгчийн сонгуульд Бүгд Найрамдах Намд тогтмол саналаа өгдөг, зүүн хойд харин Ардчилсан Намд саналаа ихэвчлэн өгдөг болсон. Нэгэн цагт хүчирхэг байсан үйлдвэрчний эвлэлийн элемент 1970-аад оноос хойш багассан ч ажилчин анги нь Ардчилсан намын чухал бүрэлдэхүүн хэсэг хэвээр байна. Эмэгтэйчүүд, аспирантурын зэрэгтэй хүмүүс, хотод амьдардаг хүмүүс, залуу америкчууд, түүнчлэн ихэнх бэлгийн, шашин шүтлэг болон үндэстний цөөнхүүд Ардчилсан намыг дэмжих хандлагатай байдаг.<ref name="trends">{{Cite web|url=http://www.people-press.org/2018/03/20/1-trends-in-party-affiliation-among-demographic-groups/|title=1. Trends in party affiliation among demographic groups|publisher=Pew Research Center|date=2018-03-20|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://prospect.org/article/how-asian-americans-became-democrats-0|title=How Asian Americans Became Democrats}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cnn.com/2019/05/21/politics/house-democrats-united-vote-urban-suburban-districts/index.html|title=The Democratic Party is being transformed. These House votes show how.|date=May 21, 2019|publisher=[[CNN]]}}</ref><ref name="gallup2010">{{Cite web|url=http://www.gallup.com/poll/120839/Women-Likely-Democrats-Regardless-Age.aspx|title=Women More Likely to Be Democrats, Regardless of Age|date=June 12, 2009|publisher=Gallup.com}}</ref> Ардчилсан намын орчин үеийн либерализмын философи нь иргэний эрх чөлөө, нийгмийн тэгш байдлын тухай ойлголтыг холимог эдийн засгийг дэмжих бодлоготой хослуулсан байдаг. <ref name="Larry E. Sullivan 2009 p 291">Larry E. Sullivan. </ref> Конгресс дахь нам нь нөлөө бүхий төв, дэвшилтэт, консерватив жигүүрүүдтэй, олон үзэл баримтлалыг нэгтгэсэн эвсэл юм. <ref>{{Cite web|last=Allott|first=Daniel|date=2020-11-14|title=Biden could lose Georgia Senate races all by himself|url=https://thehill.com/opinion/campaign/525973-biden-could-lose-georgia-senate-races-all-by-himself|language=en}}</ref> Компанийн засаглалын шинэчлэх, байгаль орчныг хамгаалах, үйлдвэрчний эвлэлийг дэмжих, нийгмийн хөтөлбөрийг өргөжүүлэх, коллежийн сургалтын төлбөрийг боломжийн үнэтэй болгох, эрүүл мэндийн салбарын шинэчлэх,<ref>{{Cite news|last=Goodnough|first=Abby|title=Democrat vs. Democrat: How Health Care Is Dividing the Party|url=https://www.nytimes.com/2019/06/28/health/democratic-debate-healthcare.html|date=June 28, 2019}}</ref> тэгш боломж, хэрэглэгчийн эрхийг хамгаалах зэрэг нь намын эдийн засгийн мөрийн хөтөлбөрийн гол цөмийг бүрдүүлдэг.<ref name="jlevy">{{Cite book|last=Levy|first=Jonah|title=The State after Statism: New State Activities in the Age of Liberalization|url=https://books.google.com/books?id=xGNRRwkZFysC}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://economics.about.com/od/howtheuseconomyworks/a/mixed_economy.htm|title=A Mixed Economy: The Role of the Market|last=[[U.S. Department of State]]}}</ref> Нийгмийн асуудлаар сонгуулийн кампанит ажлын санхүүжилтийн шинэчлэл,<ref name="ontheissues.org">{{Cite web|url=http://www.ontheissues.org/celeb/Democratic_Party_Government_Reform.htm|title=Democratic Party on Government Reform}}</ref> ЛГБТ эрх,<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.npr.org/2012/09/04/160562404/democratic-platform-endorses-gay-marriage|title=Democratic Platform Endorses Gay Marriage|date=September 4, 2012}}</ref> эрүүгийн эрх зүйн болон цагаачлалын шинэчлэл,<ref>{{Cite web|url=https://www.themarshallproject.org/2016/07/18/two-parties-two-platforms-on-criminal-justice|title=Two Parties, Two Platforms on Criminal Justice|last=Chammah|first=Maurice|date=July 18, 2016}}</ref> бууны хууль тогтоомжийг чангатгах,<ref>{{Cite web|url=https://democrats.org/issues/preventing-gun-violence/|title=Preventing Gun Violence}}</ref> үр хөндөлтийн эрх,<ref>{{Cite web|url=https://www.ontheissues.org/celeb/Democratic_Party_Abortion.htm|title=Democratic Party on Abortion}}</ref> цаазаар авах ялыг халах,<ref>{{Cite web|title=PROTECTING COMMUNITIES AND BUILDING TRUST BY REFORMING OUR CRIMINAL JUSTICE SYSTEM|url=https://democrats.org/where-we-stand/party-platform/protecting-communities-and-building-trust-by-reforming-our-criminal-justice-system/}}</ref> хар тамхины бодлогын шинэчлэл зэргийг дэмждэг.<ref>{{Cite web|url=https://democrats.org/about/party-platform/|title=The 2016 Democratic Platform}}</ref> Одоогийн ерөнхийлөгч [[Жо Байден|Жо Байденыг]] оруулаад Ардчилсан намын 16 гишүүн [[Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч|АНУ-ын ерөнхийлөгчөөр]] ажиллажээ. 2022 оны байдлаар тус нам нь Холбооны Засгийн газрын гурван салбарыг удирдаж байна (АНУ-ын Төлөөлөгчдийн танхим болон [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Сенат|Сенатын]] аль алинд нь олонхийн суудал, мөн Ерөнхийлөгчийн албан тушаал). Мөн тус нам нь 22 мужийн захиргаа, 17 мужийн хууль тогтоох байгууллагыг удирддаг ба 14 мужид захиргаа, төлөөлөгчдийн танхим болон сенатын аль алиныг нь удирддаг.<ref>{{Cite web|url=https://ballotpedia.org/State_government_trifectas|title=State government trifectas|publisher=Ballotpedia}}</ref> АНУ-ын Дээд шүүхийн есөн шүүгчийн гурвыг нь Ардчилсан намын ерөнхийлөгчид томилсон. Нийт бүртгэлтэй гишүүдийн тоогоор Ардчилсан нам нь АНУ-ын хамгийн том нам, дэлхийн гурав дахь том нам юм.<ref name="sarnold">https://books.google.com/books?id=xGNRRwkZFysC</ref> == Лавлагаа == <references/> [[Ангилал:АНУ-ын Ардчилсан Нам| ]] [[Ангилал:АНУ-ын нам|Ардчилсан Нам]] [[Ангилал:Либерал нам]] [[Ангилал:1828 онд байгуулагдсан]] 2fhq7dagm33vj00dpnc54zz7tqq6g1y 0 123112 706994 706252 2022-08-01T10:51:04Z 64.119.19.187 wikitext text/x-wiki '''Хубилай ноён''' бол монгол жанжин, Чингис хааны нөхдийн нэг юм. Зэв, Зэлмэ, Сүбээдэй нарын хамт Чингис хааны "дөрвөн нохой" гэж нэрлэгддэг байсан. == Намтар == Хубилай Барулас овгоос гаралтай. Тэмүжин өөрийн улсыг байгуулахаар шийдсэний дараа монголын олон овог ба ураг төрлийн хүмүүс залуу ноёнтой нэгдсэний дотор Хубилай болон түүний ах дүүс байв. Хожим Хубилай Чингисийн өмнө өөрийн авьяаслаг, үнэнч цэргийн удирдагч гэдгээ харуулсан: Татаруудын эсрэг хийсэн аян дайны (1202 он) дараа тэр Зэвийн хамт тулалдаан дуустал олз авахгүй гэсэн хааны зарлигийг зөрчиж дээрэм хийсэн Чингис хааны дүрвэсэн төрөл төрөгсөд болох Алтан, Даридай, Хучар нарыг мөшгөх тушаал авав. Хоёр жилийн дараа Хубилай найманчуудтай хийсэн дайнд онцгойрч, эхлээд хайгуулын ажилд явж, дараа нь Наху гүнийн ууланд Таян хааны цэргүүдтэй хийсэн тулалдаанд оролцсон ба Чингис хааны цэргүүд бүрэн ялалт байгуулжээ. 1206 оны бүх Монголын хуралдайгаас Хубилай цэргийн гавьяаныхаа төлөө Чингис хаанаас мянгатын ноёны албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд орж, түүнчлэн Монголын эзэнт гүрний бүх цэргийн хэргийг удирдах эрхийг хүлээн авсан байна. Үүний дараа Хубилай карлукуудыг дарах үүрэг хүлээжээ. Хубилай карлукын захирагч Арслан ханыг дагуулан авч, түүнийг Чингис хаанд бараалхуулав. Чингис хаан Арслангийн дуулгавартай байдлыг үнэлж, түүнд өөрийн охидын нэгийг өгөхөө амлажээ. Чингис хаан цэргээ зохион байгуулах үед Хубилайн мянгат Чингисийн бага хүү Хүлгэнд харьяалагдав. Рашид ад-Динийн хэлснээр бол Хубилайн хөвгүүд ч бас монголын хаадад алба хааж байжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Зэв ноён|Зэв]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] 7hgs05vaq40a8oe6kh9hewnquxzyhty 706995 706994 2022-08-01T10:55:10Z 64.119.19.187 wikitext text/x-wiki '''Хубилай ноён''' бол монгол жанжин, Чингис хааны нөхдийн нэг юм. Зэв, Зэлмэ, Сүбээдэй нарын хамт Чингис хааны "дөрвөн нохой" гэж нэрлэгддэг байсан. == Намтар == Хубилай Барулас овгоос гаралтай. Тэмүжин өөрийн улсыг байгуулахаар шийдсэний дараа монголын олон овог ба ураг төрлийн хүмүүс залуу ноёнтой нэгдсэний дотор Хубилай болон түүний ах дүүс байв. Хожим Хубилай Чингисийн өмнө өөрийн авьяаслаг, үнэнч цэргийн удирдагч гэдгээ харуулсан: Татаруудын эсрэг хийсэн аян дайны (1202 он) дараа тэр Зэвийн хамт тулалдаан дуустал олз авахгүй гэсэн хааны зарлигийг зөрчиж дээрэм хийсэн Чингис хааны дүрвэсэн төрөл төрөгсөд болох Алтан, Даридай, Хучар нарыг мөшгөх тушаал авав. Хоёр жилийн дараа Хубилай найманчуудтай хийсэн дайнд онцгойрч, эхлээд хайгуулын ажилд явж, дараа нь Наху гүнийн ууланд Таян хааны цэргүүдтэй хийсэн тулалдаанд оролцсон ба Чингис хааны цэргүүд бүрэн ялалт байгуулжээ. 1206 оны бүх Монголын хуралдайгаас Хубилай цэргийн гавьяаныхаа төлөө Чингис хаанаас мянгатын ноёны албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд орж, түүнчлэн Монголын эзэнт гүрний бүх цэргийн хэргийг удирдах эрхийг хүлээн авав. Үүний дараа Хубилай карлукуудыг дарах үүрэг хүлээжээ. Хубилай карлукын захирагч Арслан ханыг дагуулан авч, түүнийг Чингис хаанд бараалхуулав. Чингис хаан Арслангийн дуулгавартай байдлыг үнэлж, түүнд өөрийн охидын нэгийг өгөхөөр амласан байна. Чингис хаан цэргээ зохион байгуулах үед Хубилайн мянгат Чингисийн бага хүү Хүлгэнд харьяалагдав. Рашид ад-Динийн хэлснээр бол Хубилайн хөвгүүд ч бас монголын хаадад алба хааж байжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Зэв ноён|Зэв]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] bo1tbf724e9jkhudce3ber1a88fqlik 0 123117 706969 706427 2022-08-01T07:48:18Z 103.26.194.136 wikitext text/x-wiki '''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол Чингис хааны хамгийн алдартай ноёдын (жанждын) нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх Тайчууд аймгийн нэг хэсэг болох Бэсүд овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас "түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин" гэж тодорхойлжээ. == Нэрийн гарал үүсэл == 1201 онд Хүйтэнийн тулалдааны үеэр Зэв Чингис хааны морины хүзүүг харваж шархдуулсан байна. Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний '''Зургаадай''' хэмээх төрөлх нэрийг '''Зэв''' болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь "сум" гэсэн утгатай. Харин Ил хаадын улсын захиргааны түшмэл, түүхч Рашид-ад Динийн өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ. == Чингис хааны доорх жанжин == Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, гуравхан жилийн дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг Мухулай, Сүбээдэй баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно. === Цэргийн карьер === ==== Алтан улсын эсрэг дайн ==== Тэрээр Алтан улсын эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь Ехулингийн тулалдаанд ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд Бээжингийн тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг Ляояныг эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч Чжунду орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав. 1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий Чжуйон-гуань давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ. ==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ==== 1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан Хүчүлүгийг бут ниргэж, Хар Хятан улсыг эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны Хүчүлүгийг ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ. ==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ==== 1219 онд Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй Ферганы хөндийг сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар Тяньшань уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах II Мухаммедийн элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл Самаркандад Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ. == Үхэл == Зэв Каспийн тэнгисийг тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр Сүбээдэйн хамт Загалмайтны тавдугаар аян дайнд нэгдэх гэж байсан гүржүүдийг, мөн Кавказын тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр Калка голын тулалдаанд Киевийн оросууд болон кумануудыг ялав. Энэ тулалдаан Киевийн Оросыг байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг Хортица арлаас холгүй байдаг булшны (курган) ойролцоо Оросын холбоотон кипчакуудын хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. Энэ мэдээллийн зөрүү нь түрэг хэлээр ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших хэл зүйн алдааны үр дүн байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв Хятад, Төв Ази, Киев болон Орос дахь Европт хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Хубилай ноён|Хубилай]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] 96bdlueaa8vmsqkeney84f6trajbqvy 706973 706969 2022-08-01T08:11:08Z 103.26.194.136 /* Нэрийн гарал үүсэл */ wikitext text/x-wiki '''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол Чингис хааны хамгийн алдартай ноёдын (жанждын) нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх Тайчууд аймгийн нэг хэсэг болох Бэсүд овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас "түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин" гэж тодорхойлжээ. == Нэрийн гарал үүсэл == 1201 онд Хүйтэнийн тулалдааны үеэр Зэв Чингис хааны байлдааны морины аман хүзүүг харваж шархдуулсан байна. Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь аман хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний '''Зургаадай''' хэмээх төрөлх нэрийг '''Зэв''' болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь "сум" гэсэн утгатай. Харин Ил хаадын улсын захиргааны түшмэл, түүхч Рашид-ад Динийн өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ. == Чингис хааны доорх жанжин == Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, гуравхан жилийн дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг Мухулай, Сүбээдэй баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно. === Цэргийн карьер === ==== Алтан улсын эсрэг дайн ==== Тэрээр Алтан улсын эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь Ехулингийн тулалдаанд ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд Бээжингийн тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг Ляояныг эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч Чжунду орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав. 1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий Чжуйон-гуань давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ. ==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ==== 1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан Хүчүлүгийг бут ниргэж, Хар Хятан улсыг эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны Хүчүлүгийг ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ. ==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ==== 1219 онд Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй Ферганы хөндийг сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар Тяньшань уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах II Мухаммедийн элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл Самаркандад Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ. == Үхэл == Зэв Каспийн тэнгисийг тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр Сүбээдэйн хамт Загалмайтны тавдугаар аян дайнд нэгдэх гэж байсан гүржүүдийг, мөн Кавказын тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр Калка голын тулалдаанд Киевийн оросууд болон кумануудыг ялав. Энэ тулалдаан Киевийн Оросыг байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг Хортица арлаас холгүй байдаг булшны (курган) ойролцоо Оросын холбоотон кипчакуудын хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. Энэ мэдээллийн зөрүү нь түрэг хэлээр ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших хэл зүйн алдааны үр дүн байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв Хятад, Төв Ази, Киев болон Орос дахь Европт хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Хубилай ноён|Хубилай]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] freupcjqlzmcekbz3ybpdotkqznpmql 706997 706973 2022-08-01T11:03:43Z 64.119.19.187 wikitext text/x-wiki '''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол Чингис хааны хамгийн алдартай ноёдын (жанждын) нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх Тайчууд аймгийн нэг хэсэг болох Бэсүд овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас "түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин" гэж тодорхойлжээ. == Нэрийн гарал үүсэл == 1201 онд Хүйтэнийн тулалдааны үеэр Зэв Чингис хааны байлдааны морины аман хүзүүг харвасан байна (морь үхсэн, шархадсан эсэх нь тодорхойгүй). Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь аман хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний '''Зургаадай''' хэмээх төрөлх нэрийг '''Зэв''' болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь "сум" гэсэн утгатай. Харин Ил хаадын улсын захиргааны түшмэл, түүхч Рашид-ад Динийн өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ. == Чингис хааны доорх жанжин == Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, гуравхан жилийн дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг Мухулай, Сүбээдэй баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно. === Цэргийн карьер === ==== Алтан улсын эсрэг дайн ==== Тэрээр Алтан улсын эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь Ехулингийн тулалдаанд ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд Бээжингийн тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг Ляояныг эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч Чжунду орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав. 1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий Чжуйон-гуань давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ. ==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ==== 1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан Хүчүлүгийг бут ниргэж, Хар Хятан улсыг эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны Хүчүлүгийг ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ. ==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ==== 1219 онд Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй Ферганы хөндийг сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар Тяньшань уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах II Мухаммедийн элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл Самаркандад Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ. == Үхэл == Зэв Каспийн тэнгисийг тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр Сүбээдэйн хамт Загалмайтны тавдугаар аян дайнд нэгдэх гэж байсан гүржүүдийг, мөн Кавказын тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр Калка голын тулалдаанд Киевийн оросууд болон кумануудыг ялав. Энэ тулалдаан Киевийн Оросыг байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг Хортица арлаас холгүй байдаг булшны (курган) ойролцоо Оросын холбоотон кипчакуудын хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. Энэ мэдээллийн цаана байгаа зөрүү нь түрэг хэлээр ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших хэл зүйн алдааны үр дүн байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв Хятад, Төв Ази, Киев болон Орос дахь Европт хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Хубилай ноён|Хубилай]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] n2fmmon3vzplbh3gos0edwlcu8y4pmy 706999 706997 2022-08-01T11:16:24Z 64.119.19.187 /* Үхэл */ wikitext text/x-wiki '''Зэв ноён''' (нас барсан он: ойролцоогоор 1224 он) бол Чингис хааны хамгийн алдартай ноёдын (жанждын) нэг байв. Тэрээр Чингис хааны үед Таргудай Хирилтугийн удирдлага доорх Тайчууд аймгийн нэг хэсэг болох Бэсүд овогт харьяалагддаг байсан. Хэдийгээр Зэв анх дайсны цэрэг байсан ч түүнийг Чингис хаан өөртөө элсүүлсэн ба улмаар Чингис хааны хамгийн агуу жанждын нэг болжээ. Зэв Чингис хааны эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг тэлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Чингис хааны төлөө жанжны хувиар томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн хэдий ч түүний амьдралын тухай эх сурвалж юм уу намтар харьцангуй цөөхөн байдаг. Зэвийг уламжлалт бус, зоримог маневруудынх нь улмаас "түүхэн дэх хамгийн агуу морин цэргийн жанжин" гэж тодорхойлжээ. == Нэрийн гарал үүсэл == 1201 онд Хүйтэнийн тулалдааны үеэр Зэв Чингис хааны байлдааны морины аман хүзүүг харвасан байна (морь үхсэн, шархадсан эсэх нь тодорхойгүй). Хожим Зэв Чингис хаанд ирж дагаар орсон. Чингис хаан мориных нь аман хүзүүг хэн харвасан талаар асуухад Зэв үйлдсэн хэргээ хүлээн зөвшөөрөв. Чингис хаан үүнийг нь харгалзан үзэж, түүний амийг өршөөжээ. Ингэхдээ түүний '''Зургаадай''' хэмээх төрөлх нэрийг '''Зэв''' болгон өөрчилсөн байна. Зэв гэдэг нь "сум" гэсэн утгатай. Харин Ил хаадын улсын захиргааны түшмэл, түүхч Рашид-ад Динийн өөр нэгэн тэмдэглэлд энэ үйл явдал огт өөр байдлаар өрнөсөн байна. Үйл явдлын энэ хувилбарт Зэв зугтаж чадсан бөгөөд хожим Чингис хааны хүмүүс араас нь хөөжээ. Зэв Чингисийн морийг хөнөөж амжсан ба аргагүйн эрхэнд бууж өгч, амийг нь өршөөхийг гуйв. Амийг нь өршөөхөд Зэв шинэ эзэндээ сумаар харваж алсан нэг морины хариуд олон морь өгнө гэж амлажээ. == Чингис хааны доорх жанжин == Зэв хожмын байлдан дагуулалтын он жилүүдэд Чингис хааны хамгийн үнэнч, шилдэг жанждын нэг болж, гуравхан жилийн дотор Чингис хааны тэргүүлэх жанждын нэг болсон ба 1211 онд Алтан улсын эсрэг дайтахад армийн чухал зүүн жигүүрийг удирдаж байв. Жанжны авьяас чадвар нь түүнийг Мухулай, Сүбээдэй баатар нарын зэрэгт хүргэсэн. Сүн улсын элч Чжао Хун Зэвийг гуравдугаар шатны захирагчтай ижил төвшний эрх мэдэлтэй бөгөөд Чингис хааны арми дахь элит цэргүүдийг удирдан зохион байгуулж байсан гэж тэмдэглэжээ. Энэ нь тэрээр Чингис хааны доор алба хааж байхдаа цэргийн олон ололт амжилт гаргасантай холбоотой гэж үзэж болно. === Цэргийн карьер === ==== Алтан улсын эсрэг дайн ==== Тэрээр Алтан улсын эсрэг хийсэн анхны дайнд (1211-1214) онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэхүү анхны аян дайны үед Зэв Сүбээдэйн хамт зүүн жигүүрийг удирджээ. Түүний анги хэрмийг (Цагаан хэрэм) зүүн талаар нь тойрч, хоёр цайзыг эзлэн авав. Дараа нь тэр У-ша-пу цайз дахь Алтан улсын хоёр дахь армийг устгахын тулд урьд явсан замаараа хэрмийг дахин тойрсон ба Чингисийн гол армитай холбогдож, дараа нь Ехулингийн тулалдаанд ялалт байгуулав. Энэхүү бут ниргэсэн ялалтын дараа монголчууд Бээжингийн тал нутаг руу ордог давааны удирдлагыг гартаа авсан ба нутаг дэвсгэр даяар хяналтаа тэлсээр байлаа. Зэвийг гинжилсэн байрлал бүхий олон тооны цайзыг эзлүүлэхээр илгээсэнд тэрээр хамгаалагчдыг нь өдөөхийн тулд хуурамч ухралт хийх замаар энэ даалгаврыг биелүүлжээ. Чингис хаан алсын хараатай жанжных нь хувьд Зэвд найдаж байсан бололтой: 1211 оны өвөл Зэвийг Ляояныг эзлүүлэхээр илгээх үед Монголын цэргийн хүч Чжунду орчмын их тал нутгийг хараахан хамгаалалтдаа авч амжаагүй байв. Тулалдааны гол фронтоос хол хэдэн зуун мил явсны дараа Зэв 100 гаруй милийн зайд хуурамчаар ухарч Ляояны хамгаалагчдыг мэхлэн араасаа нэхүүлсэн бөгөөд монголчуудын их хэмжээний олзыг явсан газар дээрээ үлдээжээ. Хятадын цэргүүд түүнийг тонон дээрэмдэхээр түр зогссон ба энэ үеэр хойд нутгийн өвлийн урт шөнийг ашиглан Зэвийн цэрэг 24 цагийн дотор 100 мил газрыг туулж, эмх замбараагүй байдалд орсон Алтан улсын хүчийг бут ниргэж, Ляоян хотыг эзлэн авав. 1213 онд Чингис хаан Зэвийг хүчтэй хамгаалалт бүхий Чжуйон-гуань давааг эзлүүлэхээр илгээжээ. Зэв Алтан улсын бэхлэлтүүдээр бүрхэгдсэн уулын давааг олж, хамгаалагчдыг нь задгай талбайд гарахад хүргэв. Тэгээд Зэв, Сүбээдэй нар эсрэг зүгт албаар хийсэн замаар явж, тэдний ирсэн замаар буцсан ба дайсны ар талд гарч, энэхүү шийдвэрлэх ач холбогдолтой армийг бүслэн устгалаа. Манжуурт бослого өдөөн гаргаж, цайзуудын тоог бууруулсны дараа Чингис хаан цэргээ таван хэсэгт хувааж Алтан улсын өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг дайрав. Зэвийг Сүбээдэйн хамт Мухулайн доорх элит хүчний бүрэлдэхүүнд оруулсан ба тэд Алтан улсын олон хот тосгоныг устгах юм уу эзлэн авахын зэрэгцээ далай хүртэлх газар нутгийг амжилттай довтлон дайрчээ. ==== Хүчүлүгийн эсрэг тулаанууд ==== 1218 онд Зэвд Монголын олон жилийн дайсан Хүчүлүгийг бут ниргэж, Хар Хятан улсыг эзлэх даалгавар өгөв. Зөвхөн 20,000 цэрэг өгсөн тул Зэв Хар Хятан улсын доторх эрх баригч буддистууд болон дарлагдсан лалынхны хоорондох шашны бослого тэмцлийг өдөөж, дэмжиж ажилласнаар хүн хүчээ хэмнэж байв. Түүний талын хүчнүүд гайхалтай урам зоригтой хөдөлснөөр тэр Хүчүлүг болон түүний 30,000 цэргийг дарж чаджээ. Дараа нь уулсын дунд удаан хөөцөлдсөний эцэст Хүчүлүгийг барьж алав. Зэв Хар Хятаны Хүчүлүгийг ялсны дараа Чингис хаан санаа зовж байсан гэдэг. Хэдийгээр Чингис хаан жанжныхаа ялалтад сэтгэл хангалуун байсан ч тэрээр Зэв илүү их санаа зорилгод тэмүүлж, миний эсрэг бослого гаргах болуузай хэмээн эргэлзэж байв. Энэ тухай мэдээ Зэвд хүрмэгц тэр даруй Чингис хааны байгаа газарт буцаж ирсэн ба үнэнч байдлын тэмдэг болгон 100 цагаан морь өргөж эргэлзээг нь тайлжээ. ==== Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтолгоон ==== 1219 онд Хорезмын эзэнт гүрний эсрэг довтлох үеэр, Зэвийг үржил шимтэй Ферганы хөндийг сүрдүүлүүлэхээр өвлийн цагаар Тяньшань уулс руу дайсны анхаарлыг сатааруулах зорилго бүхий цэргийн хүчний хамт илгээв. Зэв таван фут гаруй цастай өндөр уулын давааг давж чадсан бөгөөд тэрээр шах II Мухаммедийн элит 50,000 хүнтэй морин цэргийн нөөц хүчийг өөртөө татжээ. Зэв энэхүү элит хүчний эсрэг нэг бол ялалт байгуулах, нэг бол ядаж ялагдал хүлээхээс зайлсхийх байдлаар ажиллаж байсан ба алс холын мужуудыг нь шахын мэдлээс таслах тушаалын дагуу Хорасаныг сүрдүүлэхээр цааш өмнө зүгт маневрлав. Тэгээд Хорезмын нийслэл Самаркандад Чингисийн гол армитай нэгдэхээр буцан явж, Хорезмыг үр дүнтэйгээр хоёр хуваасан байна. Шах Хорасан болон баруун Иранд хүчээ цуглуулахаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Чингис хаан шахыг өөрийнх нь эзэмшдэг эзэнт гүрэн даяар ангуучлуулахаар Зэв, Сүбээдэй нарыг илгээв. Эцсийн дүндээ тэд түүнийг барьж чадаагүй ч тэдний хатуу чанга мөрдөн хөөлт нь шахыг ямар нэгэн шинэ арми цуглуулахад саад болсон ба шах араас нь ойрхон нэхэх Зэв, Сүбээдэй хоёрыг дагуулан Иран руу дүрвэхээс өөр аргагүй болсон байна. Үр дүнд нь Хорезмын хүчнүүд тархан бутарч, аажмаар устгагджээ. == Үхэл == Зэв Каспийн тэнгисийг тойрон домогт довтолгоон хийсэн ба тэрээр Сүбээдэйн хамт Загалмайтны тавдугаар аян дайнд нэгдэх гэж байсан гүржүүдийг, мөн Кавказын тал нутгийн овог аймгуудыг бут ниргэжээ. Дараа нь тэр Калка голын тулалдаанд Киевийн оросууд болон кумануудыг ялав. Энэ тулалдаан Киевийн Оросыг байлдан дагуулахаас өмнө болсон бөгөөд тэрээр ойролцоогоор 1224 онд Киевийн Оросын байлдан дагуулалтаас буцаж ирэх үедээ нас барсан байж болзошгүй. Түүний сураггүй алга болсон болон үхсэнтэй холбоотой нөхцөл байдал нууцлаг юм. Нэгэн судлаач Стивен Поу (Stephen Pow) Зэвийг Хортица арлаас холгүй байдаг булшны (курган) ойролцоо Оросын холбоотон кипчакуудын хүчинд алагдсан байж магадгүй гэж таамаглаж байна. Түрэг хэлээр ярьдаг кипчакууд Зэвийг Гемябек гэж нэрлэснээс хойших хэл зүйн алдааны үр дүн нь энэ мэдээллийн цаана байгаа зөрүү байж магадгүй юм. Харин Оросын судлаачид Д.М.Тимохин, В.В.Тишин нар түүний үзэл бодолд эргэлзэж, Стивен Поугийн хувилбар нь бичмэл эх сурвалжуудын үндсэн дээр батлагдаагүй бөгөөд хэл шинжлэлийн ямар ч нотолгоо байхгүй гэж үзэж байна. Хэдийгээр түүний үхлийн эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал нууцлаг боловч Зэв Хятад, Төв Ази, Киев болон Орос дахь Европт хийсэн байлдан дагуулалтаараа түүхэнд арилшгүй ул мөр үлдээжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Хубилай ноён|Хубилай]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] j3o7aqsewofir97slaa8qs2amry1v0j 0 123168 706831 2022-07-31T12:12:34Z Xolboos 78254 нүүдэлчидийн анхны шашин, эхийн эрхт ёсоос эцгийн эрхт ёсрүү шилжихэд хамгийн чухал нөлөө үзүүлсэн. wikitext text/x-wiki Нүүдэлчин Монголчуудын оюуны сэтгэлгээнд олон зууны турш Цагаан өвгөний дүр дүрслэл бий болж түүхийн явцад боловсрон шинэчлэгдэж шинэ шинэ утга агуулгатай болж иржээ. Ази Дорно дахины нүүдэлчин болон суурьшмал соёлтой ард түмний дунд соёлын олон талт харилцаа, ижил ба төсөөтэй талууд олонтаа байдаг. Үүний нэгэн тод жишээ нь '''Цагаан өвгөн''' юм. / Ази Дорнын улсуудад оюуны чанд гэгээрэлд хүрэх, энх амгалан урт наслахын бэлгэдлийг өвгөн хүний дүрээр дүрслэн үзүүлдэг / Үүний нэгэн адил нүүдэлчин Монголчууд эрт дээр үеэс Цагаан өвгөний дүрийг бий болгон шүтэж дүрслэлийг нь баяжуулан ирсэн байдаг. Цагаан өвгөний дүрслэлийг анх хэзээ бий болсныг хэлэхэд бэрхтэй ч түүний дүрслэлийн онцлог дагалдах дүрүүдээс эртний хэв маягыг олж харж болох юм. өөрөө баатарын шинжийг агуулдагч хэзээ ч байлдаж байгаагүй зөвхөн баатар дайчидыг ивээн тэтгэж байсан. Цагааны урсгалын гол онцлог бол бурхад биш уулын эзэн савдаг усны эзэн лус хэмээх үзэл байдаг. харин хүнтэй харьцах хэсэгт цагаан өвгөн хэн нэгэн настай хүний дүрээр ирж хэзүү асуудалд зөвөлгөө өгөх үлгэрлэн үзүүлэх эш үзүллэх гэх мэтээр харагадаж байжээ. p3r6mk7dei4z808nzuu6shkd0ovb964 706832 706831 2022-07-31T12:19:04Z Xolboos 78254 wikitext text/x-wiki Нүүдэлчин Монголчуудын оюуны сэтгэлгээнд олон зууны турш Цагаан өвгөний дүр дүрслэл бий болж түүхийн явцад боловсрон шинэчлэгдэж шинэ шинэ утга агуулгатай болж иржээ. Ази Дорно дахины нүүдэлчин болон суурьшмал соёлтой ард түмний дунд соёлын олон талт харилцаа, ижил ба төсөөтэй талууд олонтаа байдаг. Үүний нэгэн тод жишээ нь '''Цагаан өвгөн''' юм. / Ази Дорнын улсуудад оюуны чанд гэгээрэлд хүрэх, энх амгалан урт наслахын бэлгэдлийг өвгөн хүний дүрээр дүрслэн үзүүлдэг / Үүний нэгэн адил нүүдэлчин Монголчууд эрт дээр үеэс Цагаан өвгөний дүрийг бий болгон шүтэж дүрслэлийг нь баяжуулан ирсэн байдаг. Цагаан өвгөний дүрслэлийг анх хэзээ бий болсныг хэлэхэд бэрхтэй ч түүний дүрслэлийн онцлог дагалдах дүрүүдээс эртний хэв маягыг олж харж болох юм. өөрөө баатарын шинжийг агуулдагч хэзээ ч байлдаж байгаагүй зөвхөн баатар дайчидыг ивээн тэтгэж байсан. Цагааны урсгалын гол онцлог бол бурхад биш уулын эзэн савдаг усны эзэн лус хэмээх үзэл байдаг. Харин хүнтэй харьцах хэсэгт цагаан өвгөн хэн нэгэн настай хүний дүрээр ирж хэзүү асуудалд зөвөлгөө өгөх үлгэрлэн үзүүлэх эш үзүүлэх гэх мэтээр харагдаж байжээ.тйим дээ ч одоо хүртэд монголчууд цагаан өвөг нд идээ будаа хоолны дээж өргөх зан үйл хийдэг. Цагааны урсгал нь буддын шашины бусад урсгалаас гол ялгаан лам болон ямар нэг ном судар байхгүй. харин мэргэн хэмээх нэгэн жарныг өнгөрөөсөн урсгалын төлөөлөгчидөөс очиж үнэтэй зөвөлгөө авдагаараа ялгаатай. мэргэн хүн зурхай цаг агаар тухайн орны байр байдал ангаах ухаан эмийн ургамал эмчилгээний талаар өндөр мэдлэгтэй нэг буюу нэлээн хэдэн хүний бүрэлдхүүтэй байсан бөгөөд одооч энэхүү шашины зан үйл нь нууц явсаар байгаа аж. lgxyntaa0si4yg9z3hojrsb9os2bl92 706833 706832 2022-07-31T12:20:37Z Xolboos 78254 wikitext text/x-wiki Нүүдэлчин Монголчуудын оюуны сэтгэлгээнд олон зууны турш Цагаан өвгөний дүр дүрслэл бий болж түүхийн явцад боловсрон шинэчлэгдэж шинэ шинэ утга агуулгатай болж иржээ. Ази Дорно дахины нүүдэлчин болон суурьшмал соёлтой ард түмний дунд соёлын олон талт харилцаа, ижил ба төсөөтэй талууд олонтаа байдаг. Үүний нэгэн тод жишээ нь '''Цагаан өвгөн''' юм. / Ази Дорнын улсуудад оюуны чанд гэгээрэлд хүрэх, энх амгалан урт наслахын бэлгэдлийг өвгөн хүний дүрээр дүрслэн үзүүлдэг / Үүний нэгэн адил нүүдэлчин Монголчууд эрт дээр үеэс Цагаан өвгөний дүрийг бий болгон шүтэж дүрслэлийг нь баяжуулан ирсэн байдаг. Цагаан өвгөний дүрслэлийг анх хэзээ бий болсныг хэлэхэд бэрхтэй ч түүний дүрслэлийн онцлог дагалдах дүрүүдээс эртний хэв маягыг олж харж болох юм. өөрөө баатарын шинжийг агуулдагч хэзээ ч байлдаж байгаагүй зөвхөн баатар дайчидыг ивээн тэтгэж байсан. Цагааны урсгалын гол онцлог бол бурхад биш уулын эзэн савдаг усны эзэн лус хэмээх үзэл байдаг. Харин хүнтэй харьцах хэсэгт цагаан өвгөн хэн нэгэн настай хүний дүрээр ирж хэцүү асуудалд зөвөлгөө өгөх үлгэрлэн үзүүлэх, эш үзүүлэх гэх мэтээр харагдаж байжээ. Тиймдээ ч одоо хүртэд монголчууд цагаан өвөө ирнэ гэж идээ будаа хоолны дээж өргөх зан үйл хийдэг. Цагааны урсгал нь буддын шашины бусад урсгалаас гол ялгаан лам болон ямар нэг ном судар байхгүй. Харин мэргэн / мэргэн ард / хэмээх нэгэн жарныг өнгөрөөсөн урсгалын төлөөлөгчидөөс очиж үнэтэй зөвөлгөө авдагаараа ялгаатай. Мэргэн хүн зурхай цаг агаар тухайн орны байр байдал ангаах ухаан эмийн ургамал эмчилгээний талаар өндөр мэдлэгтэй нэг буюу нэлээн хэдэн хүний бүрэлдхүүтэй байсан бөгөөд одооч энэхүү шашины зан үйл нь нууц явсаар байгаа аж. gqkzku73afyczcvlyd6ol4qs6k0z0ao 706838 706833 2022-07-31T12:31:51Z Xolboos 78254 wikitext text/x-wiki Нүүдэлчин Монголчуудын оюуны сэтгэлгээнд олон зууны турш Цагаан өвгөний дүр дүрслэл бий болж түүхийн явцад боловсрон шинэчлэгдэж шинэ шинэ утга агуулгатай болж иржээ. Ази Дорно дахины нүүдэлчин болон суурьшмал соёлтой ард түмний дунд соёлын олон талт харилцаа, ижил ба төсөөтэй талууд олонтаа байдаг. Үүний нэгэн тод жишээ нь '''Цагаан өвгөн''' юм. / Ази Дорнын улсуудад оюуны чанд гэгээрэлд хүрэх, энх амгалан урт наслахын бэлгэдлийг өвгөн хүний дүрээр дүрслэн үзүүлдэг / Үүний нэгэн адил нүүдэлчин Монголчууд эрт дээр үеэс Цагаан өвгөний дүрийг бий болгон шүтэж дүрслэлийг нь баяжуулан ирсэн байдаг. Цагаан өвгөний дүрслэлийг анх хэзээ бий болсныг хэлэхэд бэрхтэй ч түүний дүрслэлийн онцлог дагалдах дүрүүдээс эртний хэв маягыг олж харж болох юм. өөрөө баатарын шинжийг агуулдагч хэзээ ч байлдаж байгаагүй зөвхөн баатар дайчидыг ивээн тэтгэж байсан. Цагааны урсгалын гол онцлог бол бурхад биш уулын эзэн савдаг усны эзэн лус хэмээх үзэл байдаг. Харин хүнтэй харьцах хэсэгт цагаан өвгөн хэн нэгэн настай хүний дүрээр ирж хэцүү асуудалд зөвөлгөө өгөх үлгэрлэн үзүүлэх, эш үзүүлэх гэх мэтээр харагдаж байжээ. Тиймдээ ч одоо хүртэд монголчууд цагаан өвөө ирнэ гэж идээ будаа хоолны дээж өргөх зан үйл хийдэг. Цагааны урсгал нь буддын шашины бусад урсгалаас гол ялгаан лам болон ямар нэг ном судар байхгүй. Харин мэргэн / мэргэн ард / хэмээх нэгэн жарныг өнгөрөөсөн урсгалын төлөөлөгчидөөс очиж үнэтэй зөвөлгөө авдагаараа ялгаатай. Мэргэн хүн нь тухайн хүний төөрөг зурхай мэргэ төлөг хоний дал болон 41 чулуу мэргэ тавих, маргааш болон тухайн жилийн цаг агаар, тухайн орны байр байдал, ардын ангаах ухаан, эмийн ургамал эмчилгээний талаар өндөр мэдлэгтэй нэг буюу нэлээн хэдэн хүний бүрэлдхүүнтэй байсан бөгөөд одооч энэхүү шашины зан үйл нь нууц явсаар байгаа аж. 25e58uv053y4jnpev5ubvlx2mazly87 1 123169 706835 2022-07-31T12:23:03Z Xolboos 78254 /* Цагааны урсгал */ шинэ хэсэг wikitext text/x-wiki == Цагааны урсгал == нотлох баримт өчнөөн байхад нэгч удаа хөндөөгүй сэдэв [[Хэрэглэгч:Xolboos|Xolboos]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Xolboos|talk]]) 12:23, 31 Долоодугаар сар 2022 (UTC) gmy0lu07ws8o5b3ett3tsl596wsyqo2 0 123170 706878 2022-07-31T19:05:23Z Бмхүн 59031 Бмхүн moved page [[Хар Кидан]] to [[Хар Хидан]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Хар Хидан]] j43mzqjsnvkiuidyil5mkbjwok6xbnl 0 123171 706883 2022-07-31T19:30:13Z Бмхүн 59031 Бмхүн moved page [[Хүчлүг]] to [[Хүчүлүг]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Хүчүлүг]] 7xqvybirsst1lnxz64hexhzc9370sj3 0 123172 706942 2022-08-01T01:05:19Z Myagmar S 71768 Betty White wikitext text/x-wiki Америкийн кино урлагийн анхны оддын нэг Бетти Уайт нь 1922 оны 1 сарын 17-нд төржээ. Түүний карьер 70 жилийн турш үргэлжилсэн бөгөөд 1970-аад оны “Мэри Тайлер Мурын Шоу”, 1980-аад оны “Алтан Охид“ зурагтын шоугаараа алдартай болж америкчуудын хайр, хүндэтгэлийг татаж чадсан юм. Эммигийн 6 удаагийн шагналт тэрээр 2021 онд нас барах хүртлээ инээдмийн жүжигчнээр ажилласан юм. Бетти Уайт 99 настай таалал төгсчээ. Бетти Уайт нь зөвхөн жүжигчин, телевизийн шоу хөтлөгч төдийгүй мөн амьтны эрхийг дэмжигч байсан юм. Бетти Уайт зэрлэг ан амьдыг хамгаалах олон хөтөлбөр дэлхий даяар хэрэгжүүлж байсаны нэг нь Монгол бөхөнг хамгаалах төсөл [Mongolian Saiga Antelope] байсан юм. Тэрээр энэ төслийг Моррис Амьтны Сантай хамтран хэрэгжүүлсэн бөгөөд энэ хөтөлбөр нь Казахстан болон Монгол дахь үхлийн аюулт ямааны тахал өвчнийг зогсоох судалгааг санхүүжүүлсэн. Бөхөн гөрөөс бол Монголын баруун хэсгээс олдсон ховордсон амьтан. Бетти Уайтын “Зэрлэг Амьтдыг Аврах Сан” нь 2010 оны 10-р сард байгуулагдсан. Энэ сан нь байгалийн гамшигт хариу арга хэмжээ авах, амьтны шинэ өвчинтэй тэмцэхэд нь судлаачдад туслах боломжийг олгох, ан амьтан судлаачдад мөнгө хандивлах зэрэг зорилготой юм. 34o5v0983dij5is9htm16cgvo04tihi 706960 706942 2022-08-01T05:29:00Z BatlaaTs 76767 BatlaaTs moved page [[→Бетти Уайт]] to [[Бетти Уайт]] wikitext text/x-wiki Америкийн кино урлагийн анхны оддын нэг Бетти Уайт нь 1922 оны 1 сарын 17-нд төржээ. Түүний карьер 70 жилийн турш үргэлжилсэн бөгөөд 1970-аад оны “Мэри Тайлер Мурын Шоу”, 1980-аад оны “Алтан Охид“ зурагтын шоугаараа алдартай болж америкчуудын хайр, хүндэтгэлийг татаж чадсан юм. Эммигийн 6 удаагийн шагналт тэрээр 2021 онд нас барах хүртлээ инээдмийн жүжигчнээр ажилласан юм. Бетти Уайт 99 настай таалал төгсчээ. Бетти Уайт нь зөвхөн жүжигчин, телевизийн шоу хөтлөгч төдийгүй мөн амьтны эрхийг дэмжигч байсан юм. Бетти Уайт зэрлэг ан амьдыг хамгаалах олон хөтөлбөр дэлхий даяар хэрэгжүүлж байсаны нэг нь Монгол бөхөнг хамгаалах төсөл [Mongolian Saiga Antelope] байсан юм. Тэрээр энэ төслийг Моррис Амьтны Сантай хамтран хэрэгжүүлсэн бөгөөд энэ хөтөлбөр нь Казахстан болон Монгол дахь үхлийн аюулт ямааны тахал өвчнийг зогсоох судалгааг санхүүжүүлсэн. Бөхөн гөрөөс бол Монголын баруун хэсгээс олдсон ховордсон амьтан. Бетти Уайтын “Зэрлэг Амьтдыг Аврах Сан” нь 2010 оны 10-р сард байгуулагдсан. Энэ сан нь байгалийн гамшигт хариу арга хэмжээ авах, амьтны шинэ өвчинтэй тэмцэхэд нь судлаачдад туслах боломжийг олгох, ан амьтан судлаачдад мөнгө хандивлах зэрэг зорилготой юм. 34o5v0983dij5is9htm16cgvo04tihi 0 123173 706952 2022-08-01T04:48:54Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:Nancy Pelosi 2012.jpg|thumb|Нэнси Пелоси]] '''Ненси Патрисия Д’Алесандро Пелоси''' (англи. Nancy Patricia D'Alesandro Pelosi, 1940 оны 3-р сарын 26-нд АНУ-ын [[Мэрилэнд]] мужийн [[Балтимор]] хотод төрсөн) - америкийн ардчилсан намын улс төрч, 1987 оноос хойш [[АНУ-ын Конгресс]]<nowiki/>ын Төлөөлө..." wikitext text/x-wiki [[Файл:Nancy Pelosi 2012.jpg|thumb|Нэнси Пелоси]] '''Ненси Патрисия Д’Алесандро Пелоси''' (англи. Nancy Patricia D'Alesandro Pelosi, 1940 оны 3-р сарын 26-нд АНУ-ын [[Мэрилэнд]] мужийн [[Балтимор]] хотод төрсөн) - америкийн ардчилсан намын улс төрч, 1987 оноос хойш [[АНУ-ын Конгресс]]<nowiki/>ын Төлөөлөгчдийн Тахимын гишүүн бөгөөд 2007-2011 он, 2019 оноос 2022 онд Төлөөлөгчдийн Танхимын дарга. 2007 оны 1-р сарын 4-нд Ненси Пелоси АНУ-ын Конгрессын Доод танхим болох Төлөөлөгчдийн Танхимын даргаар сонгогдсон анхны эмэгтэй болсон юм. Энэ нь америкийн Ардчилсан нам арван хоёр жил сөрөг хүчин байсны эцэст АНУ-ын парламентын доод танхимд олонхи болж чадсан үе юм. Тэрээр АНУ-ын төрийн эрх мэдлийн бүтцэд ерөнхийлөгч, дэд ерөнхийлөгч нарын араас орох 3 дахь өндөр албан тушаалд очиж америкийн түүхэн дэх хамгийн өндөр албан тушаалтай эмэгтэй болсон байна. == Залуу нас, боловсрол == Нэнси Пелоси Итали гаралтай. Тэрээр Мэрилэнд мужийн Балтимор хотод Аннунсиата М. "Нэнси" Д'Алесандро (уугуул овог: Ломбарди болон Томас Д'Алесандро нарын зургаан хүүхдийн хамгийн бага нь болон мэндэлжээ. Эцэг нь Мэрилэндээс Ардчилсан намын конгрессмен, Балтимор хотын дарга байсан байна. Пелосигийн ах Томас Д'Алесандро (1929-2019) мөн Ардчилсан намын гишүүн, 1967-1971 онд Балтимор хотын захирагч байсан бөгөөд дараа нь хоёр дахь удаагаа нэр дэвшихээс татгалзсан нэгэн байжээ. Пелоси багаасаа улс төр сонирхож эхэлсэн байна. Тэээр 1961 онд 21 настайдаа [[Жон Фицжеральд Кеннеди|Жон Кеннеди]]<nowiki/>гийн тангараг өргөх ёслолд оролцсон гэж өөрөө ярьсан. Нэнси Нотр-Дам (охидын католик сургууль) сургууль болон 1962 онд Колумби тойргийн Тринити-коллеж (өнөө үед -Вашингтоны Тринити Их сургууль) төгсөж улс төрийн ухааны бакалавр цол хамгаалжээ. Нэнси ирээдүйн нөхөр болох Пол Фрэнк Пелоси-той Тринити коллежид сурч байхдаа танилцаж, 1963 оны 9-р сарын 7-нд Балтиморт гэрлэлтээ батлуулжээ. Удалгүй хосууд [[Нью-Йорк хот|Нью-Йорк]] руу нүүж, дараа нь 1969 онд [[Сан-Франциско]] руу нүүсэн байна. Тэнд Пелоси улс төрийн карьераа үргэлжлүүлж Калифорнийн Ардчилсан намын удирдагчдын нэг, Конгрессын гишүүн [[Филип Бертон]]<nowiki/>той танилцсан байна. 1976 онд Пелоси Калифорни мужаас Үндсэний Ардчилсан хороонд гишүүнээр сонгогдоод 20 жил энэ албан тушаалаа хадгалж чадсан эмэгтэй юм. 1977 онд Умард Калифорни дахь Ардчилсан намын даргаар сонгогдсон юм. == Улс төр == Калифорни мужаас сонгогдсон Конгрессын гишүүн Филип Бертон 1983 онд нас барж, түүний эхнэр Зала залгамжлах болжээ. Гэвч Зала хорт хавдар туссан тул 1988 онд дахин сонгуульд нэр дэвшихгүй байхаар шийдэж Пелосиг залгамжлагчаар сонгож, Бертоныг дэмжигчдийн дэмжлэгийг амалж улмаар Нэнси 1987 онд Конгрессын гишүүн болж 10 удаа улиран сонгогдоод байгаа юм. == Гэр бүл == Нэнси Пелоси 1963 онд бизнесмен Пол Пелоси-той гэрэлсэн. Тэд Нэнси Корин, Кристин, Жаклин, Пол и Александра гэж 5 хүүхэд 9 ач, зээ нартай ажээ. 8vmyc1sa8l0ln9tcnw6des6otrat0au 706953 706952 2022-08-01T04:49:21Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:Nancy Pelosi 2012.jpg|thumb|Нэнси Пелоси]] '''Нэнси Патрисия Д’Алесандро Пелоси''' (англи. Nancy Patricia D'Alesandro Pelosi, 1940 оны 3-р сарын 26-нд АНУ-ын [[Мэрилэнд]] мужийн [[Балтимор]] хотод төрсөн) - америкийн ардчилсан намын улс төрч, 1987 оноос хойш [[АНУ-ын Конгресс]]<nowiki/>ын Төлөөлөгчдийн Тахимын гишүүн бөгөөд 2007-2011 он, 2019 оноос 2022 онд Төлөөлөгчдийн Танхимын дарга. 2007 оны 1-р сарын 4-нд Ненси Пелоси АНУ-ын Конгрессын Доод танхим болох Төлөөлөгчдийн Танхимын даргаар сонгогдсон анхны эмэгтэй болсон юм. Энэ нь америкийн Ардчилсан нам арван хоёр жил сөрөг хүчин байсны эцэст АНУ-ын парламентын доод танхимд олонхи болж чадсан үе юм. Тэрээр АНУ-ын төрийн эрх мэдлийн бүтцэд ерөнхийлөгч, дэд ерөнхийлөгч нарын араас орох 3 дахь өндөр албан тушаалд очиж америкийн түүхэн дэх хамгийн өндөр албан тушаалтай эмэгтэй болсон байна. == Залуу нас, боловсрол == Нэнси Пелоси Итали гаралтай. Тэрээр Мэрилэнд мужийн Балтимор хотод Аннунсиата М. "Нэнси" Д'Алесандро (уугуул овог: Ломбарди болон Томас Д'Алесандро нарын зургаан хүүхдийн хамгийн бага нь болон мэндэлжээ. Эцэг нь Мэрилэндээс Ардчилсан намын конгрессмен, Балтимор хотын дарга байсан байна. Пелосигийн ах Томас Д'Алесандро (1929-2019) мөн Ардчилсан намын гишүүн, 1967-1971 онд Балтимор хотын захирагч байсан бөгөөд дараа нь хоёр дахь удаагаа нэр дэвшихээс татгалзсан нэгэн байжээ. Пелоси багаасаа улс төр сонирхож эхэлсэн байна. Тэээр 1961 онд 21 настайдаа [[Жон Фицжеральд Кеннеди|Жон Кеннеди]]<nowiki/>гийн тангараг өргөх ёслолд оролцсон гэж өөрөө ярьсан. Нэнси Нотр-Дам (охидын католик сургууль) сургууль болон 1962 онд Колумби тойргийн Тринити-коллеж (өнөө үед -Вашингтоны Тринити Их сургууль) төгсөж улс төрийн ухааны бакалавр цол хамгаалжээ. Нэнси ирээдүйн нөхөр болох Пол Фрэнк Пелоси-той Тринити коллежид сурч байхдаа танилцаж, 1963 оны 9-р сарын 7-нд Балтиморт гэрлэлтээ батлуулжээ. Удалгүй хосууд [[Нью-Йорк хот|Нью-Йорк]] руу нүүж, дараа нь 1969 онд [[Сан-Франциско]] руу нүүсэн байна. Тэнд Пелоси улс төрийн карьераа үргэлжлүүлж Калифорнийн Ардчилсан намын удирдагчдын нэг, Конгрессын гишүүн [[Филип Бертон]]<nowiki/>той танилцсан байна. 1976 онд Пелоси Калифорни мужаас Үндсэний Ардчилсан хороонд гишүүнээр сонгогдоод 20 жил энэ албан тушаалаа хадгалж чадсан эмэгтэй юм. 1977 онд Умард Калифорни дахь Ардчилсан намын даргаар сонгогдсон юм. == Улс төр == Калифорни мужаас сонгогдсон Конгрессын гишүүн Филип Бертон 1983 онд нас барж, түүний эхнэр Зала залгамжлах болжээ. Гэвч Зала хорт хавдар туссан тул 1988 онд дахин сонгуульд нэр дэвшихгүй байхаар шийдэж Пелосиг залгамжлагчаар сонгож, Бертоныг дэмжигчдийн дэмжлэгийг амалж улмаар Нэнси 1987 онд Конгрессын гишүүн болж 10 удаа улиран сонгогдоод байгаа юм. == Гэр бүл == Нэнси Пелоси 1963 онд бизнесмен Пол Пелоси-той гэрэлсэн. Тэд Нэнси Корин, Кристин, Жаклин, Пол и Александра гэж 5 хүүхэд 9 ач, зээ нартай ажээ. 6x9u53tkz3nur2safo0cw3c7m45ofyg 0 123174 706956 2022-08-01T05:22:31Z 202.126.89.219 Хуудас үүсгэв: "Бага Богд уул гэж нэрлэдэг. Өвөрхангай аймгийн Баруунбаян-Улаан сум, Баянхонгор аймгийн Богд сумыг дамнан оршдог уул бөгөөд түүний ноён оргил нь Мянган Ямаат уул (далайн түвшнээс дээш 3600 <abbr>м</abbr>[1]) юм. Дэлхийд нэн ховордсон ургамал, ан амьтны эх өлгий бол..." wikitext text/x-wiki Бага Богд уул гэж нэрлэдэг. Өвөрхангай аймгийн Баруунбаян-Улаан сум, Баянхонгор аймгийн Богд сумыг дамнан оршдог уул бөгөөд түүний ноён оргил нь Мянган Ямаат уул (далайн түвшнээс дээш 3600 <abbr>м</abbr>[1]) юм. Дэлхийд нэн ховордсон ургамал, ан амьтны эх өлгий болсон ариун дагшин газар юм 8x0i29m1nod80w4jn7hqkdahcanvifp 706957 706956 2022-08-01T05:23:04Z 202.126.89.219 wikitext text/x-wiki Бага Богд хайрхан гэж нэрлэдэг. Өвөрхангай аймгийн Баруунбаян-Улаан сум, Баянхонгор аймгийн Богд сумыг дамнан оршдог уул бөгөөд түүний ноён оргил нь Мянган Ямаат уул (далайн түвшнээс дээш 3600 <abbr>м</abbr>[1]) юм. Дэлхийд нэн ховордсон ургамал, ан амьтны эх өлгий болсон ариун дагшин газар юм 6fll4zjxfa67396ckf6ovqi4cvpvpvs 706958 706957 2022-08-01T05:23:50Z 202.126.89.219 wikitext text/x-wiki Бага Богд хайрхан гэж нэрлэдэг. Өвөрхангай аймгийн Баруунбаян-Улаан сум, Баянхонгор аймгийн Богд сумыг дамнан оршдог. Ноён оргил нь Мянган Ямаат уул (далайн түвшнээс дээш 3600 <abbr>м</abbr>[1]) юм. Дэлхийд нэн ховордсон ургамал, ан амьтны эх өлгий болсон ариун дагшин газар юм 6wgcz7fxdfnhslc7y580443atdgi9j7 706959 706958 2022-08-01T05:25:39Z 202.126.89.219 wikitext text/x-wiki Говь Алтайн нурууны салбар уулсын нэг нь Бага Богд хайрхан юм. Өвөрхангай аймгийн Баруунбаян-Улаан сум, Баянхонгор аймгийн Богд сумыг дамнан оршдог. Ноён оргил нь Мянган Ямаат уул (далайн түвшнээс дээш 3600 <abbr>м</abbr>[1]) юм. Дэлхийд нэн ховордсон ургамал, ан амьтны эх өлгий болсон ариун дагшин газар юм 5z5bsqtg4egh2n61hsj315hcq1vhajs 0 123175 706961 2022-08-01T05:29:00Z BatlaaTs 76767 BatlaaTs moved page [[→Бетти Уайт]] to [[Бетти Уайт]] wikitext text/x-wiki #ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Бетти Уайт]] l26mfxy5tpul992llu9w6amcert061h 0 123176 706962 2022-08-01T05:37:11Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "'''АНУ-ын Конгресс''' (англи. United States Congress) - АНУ-ын засаглалын 3 өндөрлөгийн нэг болох хууль тогтоох байгууллага юм. Энэхүү эрх мэдлийг АНУ-ын Үндсэн хуулиар зохицулдаг юм. АНУ-ын Конгресс Сенат болон Төлөөлөгчдийн Танхим гэсэн хоёр танхимаас бүрддэг. Конгре..." wikitext text/x-wiki '''АНУ-ын Конгресс''' (англи. United States Congress) - АНУ-ын засаглалын 3 өндөрлөгийн нэг болох хууль тогтоох байгууллага юм. Энэхүү эрх мэдлийг АНУ-ын Үндсэн хуулиар зохицулдаг юм. АНУ-ын Конгресс Сенат болон Төлөөлөгчдийн Танхим гэсэн хоёр танхимаас бүрддэг. Конгрессын чуулган Вашингтон дахь Капитолий дов дээрх ордонд болдог. АНУ-ын үндсэн хуулийн 1-р зүйлийн 4 дахь заалтын дагуу Конгресс жилд 1-ээс доошгүй удаа жил бүрийн 12-р сарын эхний даваа гаригт чуулдаг байна. [[Файл:Seal of the United States Congress.svg|thumb|АНУ-ын Конгрессын бэлэг тэмдэг]] Конгресс санал өгөх эрхтэй нийт 535 гишүүнтэй: 6 жилийн бүрэн эрхийн хугацаатай 100 сенатор (муж бүрээс 2 гишүүн), бусад 435 конгрессын гишүүн буюу Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүд (мажоритар системээр сонгогдсон, тойрог тус бүрээс хүн амын тоонд хувь тэнцүүлэн сонгогдсон) байдаг мөн 2 жилийн хугацаатай АНУ-ын төрийн бус нутаг дэвсгэрийг төлөөлдөг санал өгөх эрхгүй өөр 6 гишүүнтэй байдаг байна. АНУ-ын Дэд ерөнхийлөгч Сенатын хуралдаан даргалдаг бөгөөд гишүүдийн аливаа асуудлаарх санал хураалт тэнцсэн тохиолдолд санал өгөх эрхтэй байдаг байна. Конгрессын ( Сенат болон Төлөөлөгчдийн танхим) сонгууль хоёр жил тутам явагддаг (Төлөөлөгчдийн танхимын бүрэлдэхүүн 2 жилд нэг удаа, Сенатын 1/3). Сонгууль тэгш тоотой жил тутам нэгдсэн "Сонгуулийн өдөр" болдог (11-р сарын эхний даваа гаригийн дараах мягмар гаригт) байна. Үндсэн хуулийн 1-р заалтын дагуу конгрессын гишүүд 25 нас, сенаторууд 30 нас хүрсэн байх ёстой, мөн Конгрессын гишүүд 7 жил, сенаторууд 9 жил АНУ-ын иргэн бөгөөд төлөөлж буй мужид амьдарсан байх шаардлагатай. Гишүүдийг хэдэн удаа сонгох ёстой гэсэн хязгаарлалт байхгүй байдаг байна. Конгресс нь АНУ-ын Үндсэн хуулиар байгуулагдсан бөгөөд 1789 онд анх удаа чуулсан бөгөөд Холбооны Конгрессыг орлож, АНУ-ын Парламент болжээ. 19-р зуунаас хойш Конгрессын гишүүд ихэвчлэн тус улсын хамгийн том улс төрийн хоёр намын нэг болох Ардчилсан эсвэл Бүгд найрамдах намд харьяалагдаж иржээ. Өөр ямар нэг намын харьяалал эсвэл нам бус байх нь Конгрессын эгнээнд онцгой тохиолдол байдаг юм. Заавал энэ хоёр Намын гишүүн байх хуульгүй бөгөөд үнэндээ улс төрийн уламжлал болж тогтоод байгаа юм. Хоёр танхим хоёулаа шууд сонгуулиар сонгогддог. 1913 онд АНУ-ын Үндсэн хуулийн 17 дахь нэмэлт, өөрчлөлтийг батлахаас өмнө Сенатыг хоёр үе шаттай сонгуулиар сонгодог байсан: эхлээд иргэд муж улсын хууль тогтоох байгууллагуудыг, дараа нь эдгээр чуулганаас сенаторуудыг сонгодог байжээ. jqvqjrmaoprp2go9fmmcatksgygy7cd 706967 706962 2022-08-01T07:10:52Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:US Capitol west side.JPG|thumb|421x421px|АНУ-ын Капитолийн дов дээрх Конгрессын ордон]] '''АНУ-ын Конгресс''' (англи. United States Congress) - АНУ-ын засаглалын 3 өндөрлөгийн нэг болох хууль тогтоох байгууллага юм. Энэхүү эрх мэдлийг АНУ-ын Үндсэн хуулиар зохицулдаг юм. АНУ-ын Конгресс Сенат болон Төлөөлөгчдийн Танхим гэсэн хоёр танхимаас бүрддэг. Конгрессын чуулган Вашингтон дахь Капитолий дов дээрх ордонд болдог. АНУ-ын үндсэн хуулийн 1-р зүйлийн 4 дахь заалтын дагуу Конгресс жилд 1-ээс доошгүй удаа жил бүрийн 12-р сарын эхний даваа гаригт чуулдаг байна. [[Файл:Seal of the United States Congress.svg|thumb|АНУ-ын Конгрессын бэлэг тэмдэг]] Конгресс санал өгөх эрхтэй нийт 535 гишүүнтэй: 6 жилийн бүрэн эрхийн хугацаатай 100 сенатор (муж бүрээс 2 гишүүн), бусад 435 конгрессын гишүүн буюу Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүд (мажоритар системээр сонгогдсон, тойрог тус бүрээс хүн амын тоонд хувь тэнцүүлэн сонгогдсон) байдаг мөн 2 жилийн хугацаатай АНУ-ын төрийн бус нутаг дэвсгэрийг төлөөлдөг санал өгөх эрхгүй өөр 6 гишүүнтэй байдаг байна. АНУ-ын Дэд ерөнхийлөгч Сенатын хуралдаан даргалдаг бөгөөд гишүүдийн аливаа асуудлаарх санал хураалт тэнцсэн тохиолдолд санал өгөх эрхтэй байдаг байна. Конгрессын ( Сенат болон Төлөөлөгчдийн танхим) сонгууль хоёр жил тутам явагддаг (Төлөөлөгчдийн танхимын бүрэлдэхүүн 2 жилд нэг удаа, Сенатын 1/3). Сонгууль тэгш тоотой жил тутам нэгдсэн "Сонгуулийн өдөр" болдог (11-р сарын эхний даваа гаригийн дараах мягмар гаригт) байна. Үндсэн хуулийн 1-р заалтын дагуу конгрессын гишүүд 25 нас, сенаторууд 30 нас хүрсэн байх ёстой, мөн Конгрессын гишүүд 7 жил, сенаторууд 9 жил АНУ-ын иргэн бөгөөд төлөөлж буй мужид амьдарсан байх шаардлагатай. Гишүүдийг хэдэн удаа сонгох ёстой гэсэн хязгаарлалт байхгүй байдаг байна. Конгресс нь АНУ-ын Үндсэн хуулиар байгуулагдсан бөгөөд 1789 онд анх удаа чуулсан бөгөөд Холбооны Конгрессыг орлож, АНУ-ын Парламент болжээ. 19-р зуунаас хойш Конгрессын гишүүд ихэвчлэн тус улсын хамгийн том улс төрийн хоёр намын нэг болох Ардчилсан эсвэл Бүгд найрамдах намд харьяалагдаж иржээ. Өөр ямар нэг намын харьяалал эсвэл нам бус байх нь Конгрессын эгнээнд онцгой тохиолдол байдаг юм. Заавал энэ хоёр Намын гишүүн байх хуульгүй бөгөөд үнэндээ улс төрийн уламжлал болж тогтоод байгаа юм. Хоёр танхим хоёулаа шууд сонгуулиар сонгогддог. 1913 онд АНУ-ын Үндсэн хуулийн 17 дахь нэмэлт, өөрчлөлтийг батлахаас өмнө Сенатыг хоёр үе шаттай сонгуулиар сонгодог байсан: эхлээд иргэд муж улсын хууль тогтоох байгууллагуудыг, дараа нь эдгээр чуулганаас сенаторуудыг сонгодог байжээ. 31syj8dcp6161vxsxpcs9xtob4plphn 706968 706967 2022-08-01T07:33:30Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:US Capitol west side.JPG|thumb|421x421px|АНУ-ын Капитолийн дов дээрх Конгрессын ордон]] '''АНУ-ын Конгресс''' (англи. United States Congress) - АНУ-ын засаглалын 3 өндөрлөгийн нэг болох хууль тогтоох байгууллага юм. Энэхүү эрх мэдлийг [[АНУ-ын Үндсэн хууль|АНУ-ын Үндсэн хуул]]<nowiki/>иар зохицулдаг юм. АНУ-ын Конгресс Сенат болон Төлөөлөгчдийн Танхим гэсэн хоёр танхимаас бүрддэг. Конгрессын чуулган зөвхөн Вашингтон дахь Капитолий дов дээрх Конгрессын ордонд болдог. АНУ-ын үндсэн хуулийн 1-р зүйлийн 4 дахь заалтын дагуу Конгресс жилд 1-ээс доошгүй удаа жил бүрийн 12-р сарын эхний даваа гаригт чуулдаг байна. [[Файл:Seal of the United States Congress.svg|thumb|АНУ-ын Конгрессын бэлэг тэмдэг]] Конгресс санал өгөх эрхтэй нийт 535 гишүүнтэй: 6 жилийн бүрэн эрхийн хугацаатай 100 сенатор (муж бүрээс 2 гишүүн), бусад 435 конгрессын гишүүн буюу Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүд (мажоритар системээр сонгогдсон, тойрог тус бүрээс хүн амын тоонд хувь тэнцүүлэн сонгогдсон) байдаг мөн 2 жилийн хугацаатай АНУ-ын төрийн бус нутаг дэвсгэрийг төлөөлдөг санал өгөх эрхгүй өөр 6 гишүүнтэй байдаг байна. АНУ-ын Дэд ерөнхийлөгч Сенатын хуралдаан даргалдаг бөгөөд гишүүдийн аливаа асуудлаарх санал хураалт тэнцсэн тохиолдолд санал өгөх эрхтэй байдаг байна. Конгрессын ( Сенат болон Төлөөлөгчдийн танхим) сонгууль хоёр жил тутам явагддаг (Төлөөлөгчдийн танхимын бүрэлдэхүүн 2 жилд нэг удаа, Сенатын 1/3). Сонгууль тэгш тоотой жил тутам нэгдсэн "Сонгуулийн өдөр" болдог (11-р сарын эхний даваа гаригийн дараах мягмар гаригт) байна. Үндсэн хуулийн 1-р заалтын дагуу конгрессын гишүүд 25 нас, сенаторууд 30 нас хүрсэн байх ёстой, мөн Конгрессын гишүүд 7 жил, сенаторууд 9 жил АНУ-ын иргэн бөгөөд төлөөлж буй мужид амьдарсан байх шаардлагатай. Гишүүдийг хэдэн удаа сонгох ёстой гэсэн хязгаарлалт байхгүй байдаг байна. Конгресс нь АНУ-ын Үндсэн хуулиар байгуулагдсан бөгөөд 1789 онд анх удаа чуулж Холбооны Конгрессыг орлож, АНУ-ын Парламент болжээ. 19-р зуунаас хойш Конгрессын гишүүд ихэвчлэн тус улсын хамгийн том улс төрийн Ардчилсан нам ба Бүгд найрамдах нам гэсэн хоёр намын аль нэгд харьяалагдан иржээ. Конгрессын гишүүн өөр ямар нэг намын харьяалал эсвэл нам бус байх тохиолдол бараг үгүй юм. Гэхдээ заавал энэ хоёр Намын гишүүн байх ёстой гэсэн хуульгүй боловч энэ нь үнэндээ улс төрийн уламжлал болоод байгаа юм. Хоёр танхим хоёулаа шууд сонгуулиар сонгогддог. 1913 онд АНУ-ын Үндсэн хуулийн 17 дахь нэмэлт, өөрчлөлтийг батлахаас өмнө Сенатыг хоёр үе шаттай сонгуулиар сонгодог байсан: эхлээд иргэд муж улсын хууль тогтоох байгууллагуудыг, дараа нь эдгээр чуулганаас сенаторуудыг сонгодог байжээ. == Конгрессын бүрэн эрх == '''Конгресс дараахь эрхтэй'''. -АНУ-ын санхүү, төсвийн бодлогыг тогтоох; -Татвар, хураамж, онцгой албан татвар тогтоон ногдуулах; -Дайн зарлах, улс орныг батлан ​​хамгаалах, улс орны хөгжил цэцэглэлийг хангах; -АНУ-ын бүрэлдэхүүнд шинэ мужуудыг хүлээн авах; -Гадаад улстай болон АНУ-ын муж хоорондын худалдааг зохицуулах; -дээд шүүхээс бусад доогуур шүүх байгуулах; -үндэсний мөнгөн тэмдэгт гаргах; -хэмжил зүйн нэгдсэн тогтолцоог бий болгох; -зэвсэгт хүчин байгуулах; -патент олгох; -шуудангийн үйлчилгээ болон засаглалтай холбоотой бусад ажлыг зохион байгуулах эрхтэй. Үүнээс гадна АНУ-ын Конгрессын эрх мэдэлд нийслэл Вашингтон дахь Колумби тойргийг удирдан захирах асуудал багтдаг байна. Мөн Конгресс АНУ-ын Ерөнхийлөгч болон Дээд шүүхийн шүүгчийг огцруулах тусгай (импичмент) үйл ажиллагаа явуулах эрхтэй. 5a8n1sz6ss56puvrv6y58d8n4bhvr2s 0 123177 706971 2022-08-01T08:02:25Z Batjargal Nyam-ochir 78272 Батжаргал овогтой Ням-Очир нь 1995 оны 12-р сарын 31ны өдөр ихэр Нямсүрэнгийн хамт төрсөн. Айлын дуэд хүүхэд. wikitext text/x-wiki [[Батжаргалын Ням-Очир]] 9uqpxef3jhai0skgn9wpadogu2kvive 706972 706971 2022-08-01T08:07:33Z Batjargal Nyam-ochir 78272 wikitext text/x-wiki Батжаргал овогтой Ням-Очир нь 1995 оны 12-р сарын 31ны өдөр ихэр Нямсүрэнгийн хамт төрсөн. Айлын дунд хүүхэд. igmpa56vnqv99ytfuzaq9znd5wl6juq 0 123178 706979 2022-08-01T08:57:44Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:Bartholdi, Auguste, Nadar, GALLICA.jpg|thumb|Фредерик Огюст Бартольди ]] '''Фредерик Огюст Бартольди''' ([[Франц хэл|франц]]. Frédéric Auguste Bartholdi; 1834 оны 8-р сарын 2-нд Францын Эльзас дахь Кольмар хотод төрсөн- 1904 оны 10-р сарын 4-нд Парис хотод нас барсан) - Францын алдарт уран барима..." wikitext text/x-wiki [[Файл:Bartholdi, Auguste, Nadar, GALLICA.jpg|thumb|Фредерик Огюст Бартольди ]] '''Фредерик Огюст Бартольди''' ([[Франц хэл|франц]]. Frédéric Auguste Bartholdi; 1834 оны 8-р сарын 2-нд Францын Эльзас дахь Кольмар хотод төрсөн- 1904 оны 10-р сарын 4-нд Парис хотод нас барсан) - Францын алдарт уран барималч. АНУ-ын Нью-Йорк дахь "Эрх чөлөөний хөшөө" -г зохион бүтээсэн барималч. == Намтар == 1834 оны 8-р сарын 2-нд Францын зүүн хойно орших Эльзасын Колмар хотод төрсөн. Түүний эцгийг нас барсны дараа гэр бүл нь Парис руу нүүсэн боловч эх нь Кольмар дахь байшингаа заралгүй хадгалж үлдэх боломжтой байсан байна. Улмаар 1922 оноос хойш Бартолдигийн гэр музей болж үлдсэн байна. Парист залуу Бартольди архитектурын чиглэлээр суралцаж (Үндэсний дүрслэх урлагийн сургуульд) мөн зургийн хичээл үзэж байжээ. Египетээр удаан хугацаагаар аялсны дараа Бартольди Колмар хотод эргэж ирээд уран барималын ажлаа эхлүүлжээ. 1856 онд тэрээр анхны бүтээл болох францын генерал Жан Рапп-д зориулсан хөшөөг босгосон байна. Франц-Пруссын дайны үед Бартольд италийн цэргийн жанжин [[Жузеппе Гарибальди]]<nowiki/>гийн туслахаар ажиллаж байжээ. Мөн 1875 оны үед Парисын Вавен гудамж дахь урлангийн газруудад "[[Эрх чөлөөний хөшөө]]"-г бүтээх ажил хийгдэж байв. Ам дамжсан яриагаар уг хөшөөний нүүр царайг Бартольд эхийнхээ, эх биеийг хайрт бүсгүйгээ дүрсэлсэн гэдэг. Өөр нэг хувилбараар Бартольди Францын загвар өмсөгч Изабелла Бойер бүсгүйг хуулбарласан гэдэг. Энэ бол Бартольдигийн АНУ-д хийсэн сүүлчийн аялал байжээ. 1882 онд тэрээр Францын "[[Хүндэт Легионы одон]]"-гоор шагнагджээ. 1904 оны 10-р сарын 4-нд Бартольди сүрьеэ өвчнөөр нас барав. Түүнийг Монпарнасын оршуулгын газар нутаглуулжээ. == Бүтээсэн уран барималууд == Бартольди дэлхийн өнцөг булан бүрт 35 хөшөө баримал барьжээ. Эдгээрийн алдартайнууд нь: * АНУ-ын Бостон хотын сүм дахь Бүрээ үлээж буй 4 тэнгэрийн элч, 1874 он. * АНУ-ын Нью-Йорк дахь генерал Лафайетын хөшөө, 1876 он. * АНУ-ын Вашингтон дахь «Капитолийн усан оргилуур», 1878 он. * «Бельфорын арслан» Францын Бельфор, 1880 он. (Парисын Данфер-Рошро талбайд жижиг хуулбар байдаг) * Францын Лангре дахь Дидрогийн талбай дахь Дидрогийн хөшөө, 1884 он. * Статуя Свободы в Нью-Йорке, США, 1886 он. * «Бартольдигийн усан оргилуур» Лион, Франц, 1892 он. * «Страсбургийг хамгаалж буй Швейцар» Базель, Швейцар, 1895 он. * Верцингеторигийн хөшөө. Францын Клермон-Ферран, 1903 он. 2pegek0tvxvocjm9339c2e0bn6zjt9w 0 123179 706983 2022-08-01T09:18:52Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:Ordre national de Haute-Volta-Musée de la Légion d'honneur (1).jpg|thumb]] '''Хүндэт Легионы одон''' ([[Франц хэл|франц]]. Ordre national de la Légion d'honneur) — францын үндэсний одон (байгууллага), 1802 оны 5-р сарын 19-нд Наполеон Бонапарт загалмайтны одонгийн нэгэн адил бий болгосон одон юм. Хүндэт Лег..." wikitext text/x-wiki [[Файл:Ordre national de Haute-Volta-Musée de la Légion d'honneur (1).jpg|thumb]] '''Хүндэт Легионы одон''' ([[Франц хэл|франц]]. Ordre national de la Légion d'honneur) — францын үндэсний одон (байгууллага), 1802 оны 5-р сарын 19-нд Наполеон Бонапарт загалмайтны одонгийн нэгэн адил бий болгосон одон юм. Хүндэт Легионы болон цэргийн одон медалийн журмын дагуу энэхүү хүндэт байгууллага нь хуулийн этгээд юм. Уг байгууллагад хамаарагдсанаар Францын өмнө онцгой гавьяа байгуулсаныг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрч хүндэтгэл үзүүлж буй хэрэг юм. Цөөн тооны хүмүүсийг эс тооцвол нас барсны дараа нөхөн шагнадаггүй ажээ. Генерал де Голлийн хэлснээр "Хүндэт Легион бол амьд хүмүүсийн тэргүүний элитийн нийгэмлэг юм". == Түүх == 1789-1794 оны [[Францын хувьсгал]]<nowiki/>ын дараа хаант засаглалын бүх эрх ямба, өргөмжлөл, шагналыг хүчингүй болгов. Гэсэн хэдий ч дайн, төрийн өөрчлөн байгуулалт нь хүн ам, армийн сэтгэл санааг дайчлах шаардлагатай байв. Цэргийн удирдагчид эхний шатанд шаардлагатай бол цэргийн гавъяа, эр зоригийг тэмдэглэж, голчлон шагналын зэвсэг гардуулж байжээ. Гэхдээ урамшууллын шинэ хэлбэрийг нэвтрүүлэх шаардлага байжээ. [[Файл:Ordre national de Haute-Volta-Musée de la Légion d'honneur (2).jpg|thumb]] Иймд Наполеон болон түүний хамтрагчид Хүндэт Легионы одонг бий болгох төслийг хэрэгжүүлэхийн тулд шаргуу ажиллаж зөв ойлгуулах шаардлагатай болсон байна. Тийм ч учраас үүнийг шагнал биш, харин баатрын тушаал, эртний түүхтэй үзэл суртлын уялдаатай, шилдэг шилдэгүүдийн зохион байгуулалтын нэгдэлд багтаж буйн илрэл гэсэн санал гаргасан ажээ. tvmtbt32coh1q0rd3trdlskkzhw1k2g