Баянхонгор аймаг

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="mn">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедиа</sitename>
    <dbname>mnwiki</dbname>
    <base>https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.22</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Тусгай</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Хэрэглэгч</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Хэрэглэгчийн яриа</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia-н хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Загвар</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Загварын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Тусламж</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Тусламжийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ангилал</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Ангиллын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Баянхонгор аймаг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>799</id>
    <revision>
      <id>707130</id>
      <parentid>707049</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T13:42:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashpuntsag Purevsuren</username>
        <id>78278</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шинжлэх ухаан */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15793" xml:space="preserve">{{Инфобокс Монголын аймаг
|NAME = Баянхонгор
|ENGNAME = Bayankhongor Province
|MNGNAME = '''&lt;big&gt;{{MongolUnicode|ᠪᠠᠶ᠋ᠠᠩᠬᠣᠩᠭ᠋᠋ᠤᠷ}}{{MongolUnicode|ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}}&lt;/big&gt;'''
|FLAGGE = Mn flag bayankhongor aymag.png
|WAPPEN = Bayankhongor Aimag CoA.png
|BILD = Albino camel in Bayankhongor Aimag, Mongolia.jpg
|BILDLEGENDE = Хөдөө  бэлчих [[тэмээ]]
|GRÜNDUNGSJAHR = 1941
|HAUPTORT = Баянхонгор (хот)
|SUM = 20
|FLÄCHE = 115977.8
|EINWOHNER = 84807
|EINWOHNER_JAHR = 2016
|DICHTE = 0.7&lt;ref&gt;[http://www.1212.mn/tables.aspx?TBL_ID=DT_NSO_0300_034V1 Монгол улсын үндэсний статистикийн хороо:] Монгол улсын хүн амын нягтрал аймаг нийслэлээр&lt;/ref&gt;
|ETHNIE = [[Халх]]
|BÜRGER = Баянхонгорынхон
|PLZ =  64000
|VORWAHL = +976 (0)144
|KFZ_KENNZEICHEN = БН
|ISO3166_2 = MN-069
|Website = http://www.bayankhongor.mn/ bayankhongor.mn
|LAGEPLAN = Bayankhongor in Mongolia.svg
|NS=46
|EW=100
}}

'''Баянхонгор''' — [[Монгол улс|Монгол улсын]] '''[[аймаг]]'''. 1941 онд үүсэн байгуулагдсан.

116 мянган км² нутаг, 82 мянган хүнтэй. Засаг захиргааны төв — [[Баянхонгор (хот)]].

== Газар зүй ==
Баянхонгор аймаг нь Монголын баруун өмнөд хэсэгт Хангайн нурууны өмнөх өндөрлөг, Говь Алтайн нурууны уулс, Алтайн өврийн говийг хамран говь хангайн бүсийг дамнан оршдог аймаг юм. Иймд нутаг нь уул тал хөндий хосолсон хэлбэр бүхий гадаргатай юм. Нутгийн хамгийн өндөр цэг нь Говь Алтайн нурууны оргил {{өндөр|3957}} өргөгдсөн Их Богд уул бөгөөд хамгийн нам цэг нь Алтайн өвөр говьд {{өндөр|750}} өндөр юм. Зээрэнгийн хөндий, Номингийн говь зэрэг Алтайн өврийн их говиуд бий. Говь-Алтайн ууланд 1957 онд газар хүчтэй хөдөлж, Ихбогд, Баянцагааны араар 300 орчим км үргэлжилсэн их хагархай гарсан юм. Баянхонгор аймгийн нутагт чулуун нүүрс, алт, барилгын материал элбэг байдаг. Байдраг, Түй зэрэг томоохон гол мөрдтэй, Бөөнцагаан, Орог нуур, Хөх нуур зэрэг том нууруудтай. Мөн 95 хэм хүрдэг халуунтай Шаргалжуутын рашаан болон Өүхэг рашаан, Хүрэмт рашаан, Халиут рашаан, Өргөөтийн рашаан гэж сайн рашаанууд бий. Баянхонгор аймгийн нутгийн хойд хэсэгт уулын хар шороон ба нутгийн хөрс, дунд хэсгээр нь тал хээрийн хүрэн хөрс, урд хэсгээр нь говийн саарал хөрс тархжээ.

=== Уур амьсгал ===
Баянхонгор аймагт агаарын дундаж температур нь жилд -0.7° бөгөөд 1 сард -18.4° хүйтэн, 7 сард 15° дулаан болдог. Жилд дунджаар 216.3 мм тунадас унана. Агаарын даралтын дундаж нь 1 сард 812 мм, 7 сард 808.5 мм байна. Салхины хурд жилийн дундажаар 3.1 м/с бөгөөд хамгийн их салхитай, 5 сард 3.9 м/с хүрнэ.

=== Амьтан ургамал ===
Нутгийн хойд хэсэгт ойт хээрийн ургамал, дунд ба урд хэсгээр нь хээрийн говийн ургамал тархжээ. Гоёо, цулхир, вансэмбэрүү, лидэр, алтан гагнуур зэрэг ховор ургамал бий. Баянхонгор аймгийн нутагт манай орны байгалийн энэ гурван бүсэд оршдог амьтад тарвага, үнэг, чоно, ирвэс, аргаль, бор гөрөөс гээд бараг цөм байх бөгөөд дэлхийд нэн ховордсон мазаалай гэх амьтан цөөн тоогоор оршиж байна.

== Хүн ам зүй ==
Баянхонгор аймаг 2020 оны байдлаар хүн ам 87,993 байна. Үндсэндээ монгол үндэстэн.

== Нутгийн хуваарь  ==
Баянхонгор аймаг 20 суманд хуваагдана. Цааш 105 баг болно. үо
[[Зураг:Mongolia Bayankhongor sum map.png|thumb|250px|Сумын хуваарь]]
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
|-
|+ 
|-
! rowspan=2|№
! rowspan=2|Сумын нэр&lt;br&gt;(хоттойг тодоор)
! rowspan=2|Багийн&lt;br&gt;тоо
! colspan=3|Хүн амын тооцоо
! rowspan=2|Талбай&lt;br&gt;(км²)
! rowspan=2|Нягт.&lt;br&gt;(2011)
|- 
! 2000&lt;ref&gt;Баянхонгор аймгийн статистикийн хэлтэс. Танилцуулга. Хүн ам. 2000-2006&lt;/ref&gt;
! 2010&lt;ref&gt;Баянхонгор аймгийн статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/indexc.php?v=8&amp;m=32 Сарын танилцуулга. 2010 оны 12-р сар]&lt;/ref&gt;
! 2012&lt;ref name=&quot;стат2012&quot;&gt;Баянхонгор аймгийн статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/indexc.php?v=8&amp;m=32 Сарын танилцуулга. 2012 оны 12-р сар]&lt;/ref&gt;
|-
| 1 || align=left| [[Баацагаан сум|Баацагаан]] || 7
||4,526 ||3,243 || 3,209
||7447||0.43
|-
| 2 || align=left| [[Баянбулаг сум|Баянбулаг]] || 4
||2,252 ||1,765 ||1,732
||3170 ||0.55
|-
| 3 || align=left| [[Баянговь сум|Баянговь]] || 5
||2,903 ||2,757 ||2,753
||4662 ||0.60
|-
| 4 || align=left| [[Баянлиг сум|Баянлиг]] || 5
||3,842 ||3,468 ||3,479
||11918 ||0.29
|-
| 5 || align=left| [[Баян-Овоо сум (Баянхонгор)|Баян-Овоо]] || 4
||3,043 ||2,309 ||2,369
||3244 ||0.73
|-
| 6 || align=left| [[Баян-Өндөр сум (Баянхонгор)|Баян-Өндөр]] || 4
||2,692 ||2,495 ||2,575
||16891 ||0.15
|-
| 7 || align=left| '''[[Баянхонгор (хот)|Баянхонгор]]''' || 9
||20,501 ||27,596 ||28,764
||64 ||449.44
|-
| 8 || align=left| [[Баянцагаан сум (Баянхонгор)|Баянцагаан]] || 5
||3,946 ||3,346 ||3,336
||5395 ||0.62
|-
| 9 || align=left| [[Богд сум (Баянхонгор)|Богд]] || 6
||3,226 ||2,892 ||2,954
||3983 ||0.74
|-
| 10 || align=left| [[Бөмбөгөр сум|Бөмбөгөр]] || 4
||2,755 ||2,767 ||2,924
||3044 ||0.96
|-
| 11 || align=left| [[Бууцагаан сум|Бууцагаан]] || 6
||4,258 ||3,435 ||3,489
||5840 ||0.60
|-
| 12 || align=left| [[Галуут сум|Галуут]] || 6
||5,275 ||3,862 ||3,847
||5047 ||0.76
|-
| 13 || align=left| [[Гурванбулаг сум (Баянхонгор)|Гурванбулаг]] || 5
||2,915 ||2,253 ||2,170
||4442 ||0.49
|-
| 14 || align=left| [[Жаргалант сум (Баянхонгор)|Жаргалант]] || 4
||4,374 ||2,917 ||2,884
||4175 ||0.69
|-
| 15 || align=left| [[Жинст сум|Жинст]] || 5
||2,352 ||2,024 ||2,051
||5313 ||0.39
|-
| 16 || align=left| [[Заг сум|Заг]] || 4
||2,440 ||2,016 ||2,029
||2561 ||0.79
|-
| 17 || align=left| [[Өлзийт сум (Баянхонгор)|Өлзийт]] || 6
||3,721 ||3,543 ||3,590
||3853 ||0.93
|-
| 18 || align=left| [[Хүрээмарал сум|Хүрээмарал]] || 5
||2,466 ||1,773 ||1,761
||4328 ||0.41
|-
| 19 || align=left|  [[Шинэжинст сум|Шинэжинст]] || 4
||2,469 ||2,243 ||2,319
||16501 ||0.14
|-
| 20 || align=left| [[Эрдэнэцогт сум|Эрдэнэцогт]] || 5
||5,158 ||4,154 ||4,204
||4100 ||1.03
|- style=&quot;background: #f0f0f0;&quot;
| colspan=2| Аймгийн дүн  || 103 ||85,114 || 80,858 || 82,439 || 115978 || 0.71
|-
|}

== Алдартан ==

=== '''Шинжлэх ухаан''' ===

* [[[Барнасангийн Пүрэвсүрэн]]] - Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, Академич, 2021 оны Дэлхийн шилдэг эрдэмтэн, Химийн шинжлэх ухааны Доктор, Профессор

=== Спорт ===
* [[Шагдарын Чанрав]] — бөх, бөх тайлбарлагч, [[Хүрээмарал сум]]
* [[Цэдэндамбын Нацагдорж]] (1944) — чөлөөт бөх
* [[Пунцагийн Сүхбат]] (1964-) — бөх, [[Баян-Овоо сум (Баянхонгор)]]
*Зундуйн Дэлгэрдалай(1956) --- бөх, Дэлхийн самбо бөхийн 1 алт, 4 мөнгө, 4 хүрэл
*[[Мөнхбатын Уранцэцэг]] — жүдо бөхийн анхны эмэгтэй дэлхийн аварга, [[Баян-Овоо сум (Баянхонгор)]]
*Пүрэвийн Нямжанцан — Улсын начин
*Доржсүрэнгийн Нямхүү (1972-)  — бөх, Улсын начин, самбо, жүдо, үндэсний бөхийн дасгалжуулагч багш, Хүрээмарал сум
*Дэлээбазарын Сүхбат  — бөх, Улсын начин, Баянлиг сум
* Лхамдэмидийн Оломбаяр - Монгол улсын алдарт уяач, Баянлиг сум

===Урлаг  ===
* Баатарын Санжид (1928-1998) — зураач
* Сэндэнжавын Дулам (1950) - Эрдэмтэн, багш

* Д.Отгонжаргал — СТА, &quot;VOICE&quot; хамтлагийн дуучин
* [[Гончигийн Бирваа]] (1916-2006) — хөгжмийн зохиолч, [[Эрдэнэцогт сум]]
* [[Сэмбийн Гончигсумлаа]] (1915-1991) — хөгжмийн зохиолч, [[Өлзийт сум (Баянхонгор)]]
* [[Чойжилжавын Лхамсүрэн]] (1917-1979) — яруу найрагч, Баацагаан сум
* [[Тангадын Галсан]] (1932) — зохиолч, Заг сум
* [[Дүгэрсүрэнгийн Лхамхүү]] ( 1935-2000) МУСТА, Жүжигчин [[ Бөмбөгөр сум (Баянхонгор)]]
*[[Бирваагийн Мөнхдорж]] — МУАЖ, Улсын драмын эрдмийн театрын ерөнхий найруулагч, [[Эрдэнэцогт сум]]
*[http://dashkhuu.blogspot.com Гончигийн Дашхүү] (1948-2001) - Хошин урлагийн нэрт жүжигчин, [[Богд сум (Баянхонгор)|Богд сум]]
* [[Гэндэндоржийн Цэрэндондог]] — зураач
* [[Данзангийн Нямаа]] (1957-) — зохиолч, [[Баян-Овоо сум (Баянхонгор)]]
* [[Догмидын Сосорбарам]] (1958-) — жүжигчин, [[Баян-Овоо сум (Баянхонгор)]] 
* [[Магсаржаламын Баярмагнай]] — жүжигчин, [[Маск продакшн]]
* Базарын Банзрагч - хөгжимийн зохиолч төв халхын алдарт морин хуурч

=== Нийгэм ===
* Яндагийн Нямдорж (1956) - Хүн судлаач, АНУ-ын Кейс Вестерн Резервийн их сургуулийн доктор (Баян-Өндөр сум)
* [[Гомбожавын Занданшатар]] (1970) - Төр нийгмийн зүтгэлтэн, УИХ-ын дарга (Баацагаан сум)
* Эрэндоо Дамба (1921-1991) Монгол Улсын анхны Гавьяат Усжуулагч
* [[Шадавын Лувсанвандан]] (1910-1983) — хэл шинжээч
* [[Дэнсмаагийн Дүнгэрдорж]] (1942-) — эмч, багш
* [[Дамдинжавын Гомбожав]] (1934) - Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, Галуут сум
*[[Гомбын Манхан]] (1938) - Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар,Баянцагаан сум
* [[Нянцаннямын Алтанхуяг]] (1960)- Монгол Улсын төрийн соёрхолт, Галуут сум
* [[Цэвэлийн Шагдарсүрэн]] (1944) - Монгол Улсын төрийн соёрхолт, Галуут сум
* [[Ядамжавын Цэвэл]] (1902-1984) — Алдарт &quot;Ногоон толь&quot;-ийг зохиогч, эрдэмтэн, Галуут сум
*Доржсүрэнгийн Нямдорж, (1973) -ОХУ-ын Москва хотод ЗХАБ-ыг хангах чиглэлээр докторын зэрэг хамгаалсан, Хүрээмарал сум
* [[Зундуйн Дэлгэрдалай]] (1956) — Монгол Улсын гавьяат тамирчин, Галуут сум
* [[Цэдэндамбын Бат-Эрдэнэ]] (1960) — Монгол Улсын гавьяат холбоочин, Галуут сум
* [[Жамъянгийн Батбаяр]] (1947) — Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэвтрүүлэгч
* [[Данзангийн Баяраа]] (1949) — Монгол Улсын гавьяат эмч
* [[Дандардоржийн Өлзий]] (1935) — Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Халхын туульч
* Цэрэндоржийн Лувсанвандан (1935-1994) - Монгол Улсын гавьяат тээвэрчин, Богд сум
* [[Бүдхүүгийн Хуушаан]] (1947) — Монгол Улсын гавьяат багш
* [[Шархүүгийн Чимгээ]] (1963) — Монгол Улсын гавьяат багш
* [[Цамбажавын Шарав]] (1954) — Монгол Улсын гавьяат малчин
* [[Цэвэлийн Шагдарсүрэн]] (1944) — Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан
* Бямбажавын Пүрэв - Очир (1947 - 2015) Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн. Хэл шинжлэлч. Доктор. Профессор
* [[Чүлтэмийн Бизъяа]] (1938) — Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, зураач
* Пүрэвийн Сэмнээ(1942-2014)-Монгол улсын хошой аварга малчин, &quot;Алтан төл&quot;-ийн эзэн шагналт
* Пүрэвжалын Очир /1949 он/  Монгол Улсын гавьяат уурхайчин
* Баасангийн Сундуйжав /1949 он/ Монгол улсын аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан Баацагаан сум
* [[Халтмаагийн Баттулга]] -  (1963) Төр нийгмийн зүтгэлтэн, Монгол улсын тав дахь Ерөнхийлөгч (Баянцагаан сум)

== Цахим холбоос ==
{{Commons|Category:Bayankhongor Aimag|Баянхонгор аймгийн зураг}}
* [http://bayankhongor.gov.mn/ Баянхонгор аймгийн албан ёсны цахим хуудас]

==Эшлэл==
{{лавлах холбоос}}

{{Хөтлөгч мөр Монголын аймаг}}
{{Хөтлөгч мөр Баянхонгорын сумууд}}

[[Ангилал:Баянхонгор аймаг| ]]
[[Ангилал:Монголын аймаг]]</text>
      <sha1>n88hvzfp2wonwba5fs5r38s2ctmvgjp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707131</id>
      <parentid>707130</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T13:43:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashpuntsag Purevsuren</username>
        <id>78278</id>
      </contributor>
      <comment>/* Шинжлэх ухаан */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15791" xml:space="preserve">{{Инфобокс Монголын аймаг
|NAME = Баянхонгор
|ENGNAME = Bayankhongor Province
|MNGNAME = '''&lt;big&gt;{{MongolUnicode|ᠪᠠᠶ᠋ᠠᠩᠬᠣᠩᠭ᠋᠋ᠤᠷ}}{{MongolUnicode|ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}}&lt;/big&gt;'''
|FLAGGE = Mn flag bayankhongor aymag.png
|WAPPEN = Bayankhongor Aimag CoA.png
|BILD = Albino camel in Bayankhongor Aimag, Mongolia.jpg
|BILDLEGENDE = Хөдөө  бэлчих [[тэмээ]]
|GRÜNDUNGSJAHR = 1941
|HAUPTORT = Баянхонгор (хот)
|SUM = 20
|FLÄCHE = 115977.8
|EINWOHNER = 84807
|EINWOHNER_JAHR = 2016
|DICHTE = 0.7&lt;ref&gt;[http://www.1212.mn/tables.aspx?TBL_ID=DT_NSO_0300_034V1 Монгол улсын үндэсний статистикийн хороо:] Монгол улсын хүн амын нягтрал аймаг нийслэлээр&lt;/ref&gt;
|ETHNIE = [[Халх]]
|BÜRGER = Баянхонгорынхон
|PLZ =  64000
|VORWAHL = +976 (0)144
|KFZ_KENNZEICHEN = БН
|ISO3166_2 = MN-069
|Website = http://www.bayankhongor.mn/ bayankhongor.mn
|LAGEPLAN = Bayankhongor in Mongolia.svg
|NS=46
|EW=100
}}

'''Баянхонгор''' — [[Монгол улс|Монгол улсын]] '''[[аймаг]]'''. 1941 онд үүсэн байгуулагдсан.

116 мянган км² нутаг, 82 мянган хүнтэй. Засаг захиргааны төв — [[Баянхонгор (хот)]].

== Газар зүй ==
Баянхонгор аймаг нь Монголын баруун өмнөд хэсэгт Хангайн нурууны өмнөх өндөрлөг, Говь Алтайн нурууны уулс, Алтайн өврийн говийг хамран говь хангайн бүсийг дамнан оршдог аймаг юм. Иймд нутаг нь уул тал хөндий хосолсон хэлбэр бүхий гадаргатай юм. Нутгийн хамгийн өндөр цэг нь Говь Алтайн нурууны оргил {{өндөр|3957}} өргөгдсөн Их Богд уул бөгөөд хамгийн нам цэг нь Алтайн өвөр говьд {{өндөр|750}} өндөр юм. Зээрэнгийн хөндий, Номингийн говь зэрэг Алтайн өврийн их говиуд бий. Говь-Алтайн ууланд 1957 онд газар хүчтэй хөдөлж, Ихбогд, Баянцагааны араар 300 орчим км үргэлжилсэн их хагархай гарсан юм. Баянхонгор аймгийн нутагт чулуун нүүрс, алт, барилгын материал элбэг байдаг. Байдраг, Түй зэрэг томоохон гол мөрдтэй, Бөөнцагаан, Орог нуур, Хөх нуур зэрэг том нууруудтай. Мөн 95 хэм хүрдэг халуунтай Шаргалжуутын рашаан болон Өүхэг рашаан, Хүрэмт рашаан, Халиут рашаан, Өргөөтийн рашаан гэж сайн рашаанууд бий. Баянхонгор аймгийн нутгийн хойд хэсэгт уулын хар шороон ба нутгийн хөрс, дунд хэсгээр нь тал хээрийн хүрэн хөрс, урд хэсгээр нь говийн саарал хөрс тархжээ.

=== Уур амьсгал ===
Баянхонгор аймагт агаарын дундаж температур нь жилд -0.7° бөгөөд 1 сард -18.4° хүйтэн, 7 сард 15° дулаан болдог. Жилд дунджаар 216.3 мм тунадас унана. Агаарын даралтын дундаж нь 1 сард 812 мм, 7 сард 808.5 мм байна. Салхины хурд жилийн дундажаар 3.1 м/с бөгөөд хамгийн их салхитай, 5 сард 3.9 м/с хүрнэ.

=== Амьтан ургамал ===
Нутгийн хойд хэсэгт ойт хээрийн ургамал, дунд ба урд хэсгээр нь хээрийн говийн ургамал тархжээ. Гоёо, цулхир, вансэмбэрүү, лидэр, алтан гагнуур зэрэг ховор ургамал бий. Баянхонгор аймгийн нутагт манай орны байгалийн энэ гурван бүсэд оршдог амьтад тарвага, үнэг, чоно, ирвэс, аргаль, бор гөрөөс гээд бараг цөм байх бөгөөд дэлхийд нэн ховордсон мазаалай гэх амьтан цөөн тоогоор оршиж байна.

== Хүн ам зүй ==
Баянхонгор аймаг 2020 оны байдлаар хүн ам 87,993 байна. Үндсэндээ монгол үндэстэн.

== Нутгийн хуваарь  ==
Баянхонгор аймаг 20 суманд хуваагдана. Цааш 105 баг болно. үо
[[Зураг:Mongolia Bayankhongor sum map.png|thumb|250px|Сумын хуваарь]]
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
|-
|+ 
|-
! rowspan=2|№
! rowspan=2|Сумын нэр&lt;br&gt;(хоттойг тодоор)
! rowspan=2|Багийн&lt;br&gt;тоо
! colspan=3|Хүн амын тооцоо
! rowspan=2|Талбай&lt;br&gt;(км²)
! rowspan=2|Нягт.&lt;br&gt;(2011)
|- 
! 2000&lt;ref&gt;Баянхонгор аймгийн статистикийн хэлтэс. Танилцуулга. Хүн ам. 2000-2006&lt;/ref&gt;
! 2010&lt;ref&gt;Баянхонгор аймгийн статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/indexc.php?v=8&amp;m=32 Сарын танилцуулга. 2010 оны 12-р сар]&lt;/ref&gt;
! 2012&lt;ref name=&quot;стат2012&quot;&gt;Баянхонгор аймгийн статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/indexc.php?v=8&amp;m=32 Сарын танилцуулга. 2012 оны 12-р сар]&lt;/ref&gt;
|-
| 1 || align=left| [[Баацагаан сум|Баацагаан]] || 7
||4,526 ||3,243 || 3,209
||7447||0.43
|-
| 2 || align=left| [[Баянбулаг сум|Баянбулаг]] || 4
||2,252 ||1,765 ||1,732
||3170 ||0.55
|-
| 3 || align=left| [[Баянговь сум|Баянговь]] || 5
||2,903 ||2,757 ||2,753
||4662 ||0.60
|-
| 4 || align=left| [[Баянлиг сум|Баянлиг]] || 5
||3,842 ||3,468 ||3,479
||11918 ||0.29
|-
| 5 || align=left| [[Баян-Овоо сум (Баянхонгор)|Баян-Овоо]] || 4
||3,043 ||2,309 ||2,369
||3244 ||0.73
|-
| 6 || align=left| [[Баян-Өндөр сум (Баянхонгор)|Баян-Өндөр]] || 4
||2,692 ||2,495 ||2,575
||16891 ||0.15
|-
| 7 || align=left| '''[[Баянхонгор (хот)|Баянхонгор]]''' || 9
||20,501 ||27,596 ||28,764
||64 ||449.44
|-
| 8 || align=left| [[Баянцагаан сум (Баянхонгор)|Баянцагаан]] || 5
||3,946 ||3,346 ||3,336
||5395 ||0.62
|-
| 9 || align=left| [[Богд сум (Баянхонгор)|Богд]] || 6
||3,226 ||2,892 ||2,954
||3983 ||0.74
|-
| 10 || align=left| [[Бөмбөгөр сум|Бөмбөгөр]] || 4
||2,755 ||2,767 ||2,924
||3044 ||0.96
|-
| 11 || align=left| [[Бууцагаан сум|Бууцагаан]] || 6
||4,258 ||3,435 ||3,489
||5840 ||0.60
|-
| 12 || align=left| [[Галуут сум|Галуут]] || 6
||5,275 ||3,862 ||3,847
||5047 ||0.76
|-
| 13 || align=left| [[Гурванбулаг сум (Баянхонгор)|Гурванбулаг]] || 5
||2,915 ||2,253 ||2,170
||4442 ||0.49
|-
| 14 || align=left| [[Жаргалант сум (Баянхонгор)|Жаргалант]] || 4
||4,374 ||2,917 ||2,884
||4175 ||0.69
|-
| 15 || align=left| [[Жинст сум|Жинст]] || 5
||2,352 ||2,024 ||2,051
||5313 ||0.39
|-
| 16 || align=left| [[Заг сум|Заг]] || 4
||2,440 ||2,016 ||2,029
||2561 ||0.79
|-
| 17 || align=left| [[Өлзийт сум (Баянхонгор)|Өлзийт]] || 6
||3,721 ||3,543 ||3,590
||3853 ||0.93
|-
| 18 || align=left| [[Хүрээмарал сум|Хүрээмарал]] || 5
||2,466 ||1,773 ||1,761
||4328 ||0.41
|-
| 19 || align=left|  [[Шинэжинст сум|Шинэжинст]] || 4
||2,469 ||2,243 ||2,319
||16501 ||0.14
|-
| 20 || align=left| [[Эрдэнэцогт сум|Эрдэнэцогт]] || 5
||5,158 ||4,154 ||4,204
||4100 ||1.03
|- style=&quot;background: #f0f0f0;&quot;
| colspan=2| Аймгийн дүн  || 103 ||85,114 || 80,858 || 82,439 || 115978 || 0.71
|-
|}

== Алдартан ==

=== '''Шинжлэх ухаан''' ===

* [[Барнасангийн Пүрэвсүрэн]] - Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, Академич, 2021 оны Дэлхийн шилдэг эрдэмтэн, Химийн шинжлэх ухааны Доктор, Профессор

=== Спорт ===
* [[Шагдарын Чанрав]] — бөх, бөх тайлбарлагч, [[Хүрээмарал сум]]
* [[Цэдэндамбын Нацагдорж]] (1944) — чөлөөт бөх
* [[Пунцагийн Сүхбат]] (1964-) — бөх, [[Баян-Овоо сум (Баянхонгор)]]
*Зундуйн Дэлгэрдалай(1956) --- бөх, Дэлхийн самбо бөхийн 1 алт, 4 мөнгө, 4 хүрэл
*[[Мөнхбатын Уранцэцэг]] — жүдо бөхийн анхны эмэгтэй дэлхийн аварга, [[Баян-Овоо сум (Баянхонгор)]]
*Пүрэвийн Нямжанцан — Улсын начин
*Доржсүрэнгийн Нямхүү (1972-)  — бөх, Улсын начин, самбо, жүдо, үндэсний бөхийн дасгалжуулагч багш, Хүрээмарал сум
*Дэлээбазарын Сүхбат  — бөх, Улсын начин, Баянлиг сум
* Лхамдэмидийн Оломбаяр - Монгол улсын алдарт уяач, Баянлиг сум

===Урлаг  ===
* Баатарын Санжид (1928-1998) — зураач
* Сэндэнжавын Дулам (1950) - Эрдэмтэн, багш

* Д.Отгонжаргал — СТА, &quot;VOICE&quot; хамтлагийн дуучин
* [[Гончигийн Бирваа]] (1916-2006) — хөгжмийн зохиолч, [[Эрдэнэцогт сум]]
* [[Сэмбийн Гончигсумлаа]] (1915-1991) — хөгжмийн зохиолч, [[Өлзийт сум (Баянхонгор)]]
* [[Чойжилжавын Лхамсүрэн]] (1917-1979) — яруу найрагч, Баацагаан сум
* [[Тангадын Галсан]] (1932) — зохиолч, Заг сум
* [[Дүгэрсүрэнгийн Лхамхүү]] ( 1935-2000) МУСТА, Жүжигчин [[ Бөмбөгөр сум (Баянхонгор)]]
*[[Бирваагийн Мөнхдорж]] — МУАЖ, Улсын драмын эрдмийн театрын ерөнхий найруулагч, [[Эрдэнэцогт сум]]
*[http://dashkhuu.blogspot.com Гончигийн Дашхүү] (1948-2001) - Хошин урлагийн нэрт жүжигчин, [[Богд сум (Баянхонгор)|Богд сум]]
* [[Гэндэндоржийн Цэрэндондог]] — зураач
* [[Данзангийн Нямаа]] (1957-) — зохиолч, [[Баян-Овоо сум (Баянхонгор)]]
* [[Догмидын Сосорбарам]] (1958-) — жүжигчин, [[Баян-Овоо сум (Баянхонгор)]] 
* [[Магсаржаламын Баярмагнай]] — жүжигчин, [[Маск продакшн]]
* Базарын Банзрагч - хөгжимийн зохиолч төв халхын алдарт морин хуурч

=== Нийгэм ===
* Яндагийн Нямдорж (1956) - Хүн судлаач, АНУ-ын Кейс Вестерн Резервийн их сургуулийн доктор (Баян-Өндөр сум)
* [[Гомбожавын Занданшатар]] (1970) - Төр нийгмийн зүтгэлтэн, УИХ-ын дарга (Баацагаан сум)
* Эрэндоо Дамба (1921-1991) Монгол Улсын анхны Гавьяат Усжуулагч
* [[Шадавын Лувсанвандан]] (1910-1983) — хэл шинжээч
* [[Дэнсмаагийн Дүнгэрдорж]] (1942-) — эмч, багш
* [[Дамдинжавын Гомбожав]] (1934) - Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, Галуут сум
*[[Гомбын Манхан]] (1938) - Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар,Баянцагаан сум
* [[Нянцаннямын Алтанхуяг]] (1960)- Монгол Улсын төрийн соёрхолт, Галуут сум
* [[Цэвэлийн Шагдарсүрэн]] (1944) - Монгол Улсын төрийн соёрхолт, Галуут сум
* [[Ядамжавын Цэвэл]] (1902-1984) — Алдарт &quot;Ногоон толь&quot;-ийг зохиогч, эрдэмтэн, Галуут сум
*Доржсүрэнгийн Нямдорж, (1973) -ОХУ-ын Москва хотод ЗХАБ-ыг хангах чиглэлээр докторын зэрэг хамгаалсан, Хүрээмарал сум
* [[Зундуйн Дэлгэрдалай]] (1956) — Монгол Улсын гавьяат тамирчин, Галуут сум
* [[Цэдэндамбын Бат-Эрдэнэ]] (1960) — Монгол Улсын гавьяат холбоочин, Галуут сум
* [[Жамъянгийн Батбаяр]] (1947) — Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэвтрүүлэгч
* [[Данзангийн Баяраа]] (1949) — Монгол Улсын гавьяат эмч
* [[Дандардоржийн Өлзий]] (1935) — Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Халхын туульч
* Цэрэндоржийн Лувсанвандан (1935-1994) - Монгол Улсын гавьяат тээвэрчин, Богд сум
* [[Бүдхүүгийн Хуушаан]] (1947) — Монгол Улсын гавьяат багш
* [[Шархүүгийн Чимгээ]] (1963) — Монгол Улсын гавьяат багш
* [[Цамбажавын Шарав]] (1954) — Монгол Улсын гавьяат малчин
* [[Цэвэлийн Шагдарсүрэн]] (1944) — Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан
* Бямбажавын Пүрэв - Очир (1947 - 2015) Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн. Хэл шинжлэлч. Доктор. Профессор
* [[Чүлтэмийн Бизъяа]] (1938) — Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, зураач
* Пүрэвийн Сэмнээ(1942-2014)-Монгол улсын хошой аварга малчин, &quot;Алтан төл&quot;-ийн эзэн шагналт
* Пүрэвжалын Очир /1949 он/  Монгол Улсын гавьяат уурхайчин
* Баасангийн Сундуйжав /1949 он/ Монгол улсын аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан Баацагаан сум
* [[Халтмаагийн Баттулга]] -  (1963) Төр нийгмийн зүтгэлтэн, Монгол улсын тав дахь Ерөнхийлөгч (Баянцагаан сум)

== Цахим холбоос ==
{{Commons|Category:Bayankhongor Aimag|Баянхонгор аймгийн зураг}}
* [http://bayankhongor.gov.mn/ Баянхонгор аймгийн албан ёсны цахим хуудас]

==Эшлэл==
{{лавлах холбоос}}

{{Хөтлөгч мөр Монголын аймаг}}
{{Хөтлөгч мөр Баянхонгорын сумууд}}

[[Ангилал:Баянхонгор аймаг| ]]
[[Ангилал:Монголын аймаг]]</text>
      <sha1>cehz5vg458cl1fgo7n5qfw1sxe1hbe5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Орхон аймаг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>816</id>
    <revision>
      <id>707192</id>
      <parentid>696884</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T06:32:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.161.106</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7697" xml:space="preserve">{{Нутаг
|нэр                    = Эрдэнэт хот&lt;br&gt;[[Зураг:Эрдх-мб.png]]
|ямар_янзын_нутаг       = [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|сум]]
|анхаарах_нэр           = Erdenet, erdenitü, эрдэнитү &lt;br&gt;'''Баян-Өндөр сум''' &lt;br&gt; {{юникодмонгол|ᠪᠠᠶᠠᠨ ᠥᠨᠳᠦᠷ ᠰᠤᠮᠤ|h}} &lt;br&gt; Bayan-Öndör, bayan öndür, байан өндүр
|image_flag             = 
|flag_size              = 
|image_seal             = Erdenet.gif
|seal_size              = 
|image_skyline          = Erdenet_01.jpg
|imagesize              = 280px
|image_caption          = Эрдэнэтийн барилга байшин
|pushpin_map = Mongolia
|pushpin_label = '''Эрдэнэт'''
|pushpin_label_position = bottom
|pushpin_mapsize = 280
|pushpin_map_caption = Монгол орон дахь Эрдэнэт хот
|latd= 49|latm= 15|lats= 40|latNS=N
|longd= 104|longm= 05|longs= 40|longEW=E
|улс_эсвэл                 = [[Улс орнуудын жагсаалт|Улс, орон]]
|аль_улс_эсвэл             = {{MGL2}}
|нэгдүгээр_зэргийн_нэгж    = [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|Дээд нутаг]]
|нэгдүгээр_зэргийн_нутаг   =  {{Flag|Орхон аймаг}}
|хоёрдугаар_зэргийн_нэгж   = [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|Нутгийн хуваарь]]&lt;br&gt;(Баян-Өндөр&lt;br&gt;сумын 19 баг)
|хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = 1.  Зэст&lt;br&gt;2. Оюут&lt;br&gt;3. Уурхайчин&lt;br&gt;4. Хүрэнбулаг&lt;br&gt;5. Уртбулаг&lt;br&gt;6. Согоот&lt;br&gt;7.Дэнж&lt;br&gt;8. Бүрэнбүст&lt;br&gt;9. Шанд&lt;br&gt;10. Наран&lt;br&gt;11. Цагаанчулуут&lt;br&gt;12. Булаг&lt;br&gt;13. Баянцагаан&lt;br&gt;14. Говил&lt;br&gt;15. Рашаант&lt;br&gt;16. Малчин&lt;br&gt;17. Эрдэнэ&lt;br&gt;18. Баянбулаг&lt;br&gt;19. Ихзалуу&lt;br&gt;
|дөрөвдүгээр_зэргийн_нэгж  = Сумын төв
|дөрөвдүгээр_зэргийн_нутаг = Эрдэнэт ''өөрөө''
|нутгийн_төвийг_юу_гэх     =
|нутгийн_төв               = 
|газар_нутаг            = 208 км²
|газрын_байц            = 
|хүн_ам_тооц            = {{increase}}87,837 хүн (2013)&lt;ref name=&quot;стат2013&quot;&gt;Орхон аймгийн цахим хуудас. [http://erdenet.mn/web/d/130500044]&lt;/ref&gt;
|хүн_ам_тооц_нэгж       = МУ-ын иргэн
|хүн_ам_тооц_задаргаа   = 85,615 хүн (99.2%)&lt;ref name=&quot;стат2011&quot;&gt;Орхон аймгийн статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/content_files/comppmedia/cxls0x4896.xlsx 2011 он. Жинхэнэ гүйцэтгэл]&lt;/ref&gt;
|хүн_ам_тоол            = 83,379 хүн (2010)&lt;sup&gt;А&lt;/sup&gt; &lt;ref&gt;[http://www.toollogo2010.mn/doc/sum,duurgeer.pdf Монгол улсын 2010 оны хүн амын тооллогын дүн] (сум, дүүргээр)&lt;/ref&gt;
|нягт_сийрэг            = 422 хүн/км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
|ард_түмэн              = 
|цугаараа               = Эрдэнэтийнхэн
|даргыг_юу_гэх          =
|даргын_нэр             = 
|түүхэн_он              = 
|түүхэн_үйл             = 
|түүхэн_он1             = 
|түүхэн_үйл1            = 
|цагийн_бүс             = Улаанбаатарын цаг
|utc_offset             = +8
|утасны_томъёо          = +976 7035 (7039)
|шуудангийн_томъёо      = 61020
|автомашин_дугаар       = 
|website                = [http://www.erdenet.mn/ erdenet.mn]
|тэмдэглэл              = &lt;sup&gt;А&lt;/sup&gt; Зөвхөн МУ-ын суурин иргэний тоо. Гадаадын харъяат иргэн, гадаадад оршин суугаа МУ-ын иргэн багтаагүй.&lt;br&gt;&lt;sup&gt;Б&lt;/sup&gt; Хөдөө бус, харин аймгийн төвд суудаг хүний тоо. 
}}
'''Эрдэнэт''', {{mongolUnicode|ᠡᠷᠳᠡᠨᠢᠲᠤ|h}} — [[Орхон]] аймгийн [[аймгийн төв|төв]], [[Монгол Улс]]ын гуравдугаар их [[хот]], улсынхаа [[аж үйлдвэр]]ийн томоохон төв. [[Улаанбаатар]] хотоос ойролцоогоор 380км зайд орших бөгөөд засмал болон төмөр замаар нийслэл хоттой холбогдсон байдаг.

== Сумд ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
|-
|+ 
|-
! rowspan=2|Сумын нэр&lt;br&gt;(хоттойг тод)
! rowspan=2|Багийн&lt;br&gt;тоо
! colspan=3|Хүн амын тооцоо
! rowspan=2|Талбай&lt;br&gt;(км²)
! rowspan=2|Нягт.&lt;br&gt;(2012)
|- 
! 2004
! 2008
! 2012&lt;ref&gt;[http://ubstat.mn/News=ebaf41a3-0bff-11e1-9add-001fc60e81da Хүн ам, орон сууцны 2010 оны улсын тооллого. Нэгдсэн дүн]&lt;/ref&gt;
|-
| align=left| '''[[Баян-Өндөр сум (Орхон)|Баян-Өндөр]]''' || 19 
||80,858 ||86,866 ||87,273
||208.0 ||419.58
|-
| align=left| [[Жаргалант сум (Орхон)|Жаргалант]] || 3 
||2,733 ||3,009 ||3,094
||635.6 ||4.87
|-
|- style=&quot;background: #f0f0f0;&quot;
| Аймгийн дүн  || 126|| 83,591 || 89,875 || 99,367 || 844 || 107.07
|-
|}
[[Файл:Mongolia Orkhon sum map.png|thumb|center|250px|Газрын зураг]]

== Алдартай хүмүүс ==
=== Спортын алдартнууд ===
Орхан аймаг спортын олон алдартнуудтай
*[[Мягмардуламын Нандинцэцэг]], Эрдэнэт хот, [[:en:Mongolia at the 2014 Asian Games|2014 оны Азийн наадмын 51 кг-н хүрэл медальт]]

Сагсан бөмбөгийн ОУХМ Шаравжамц.
Чөлөөт бөхийн улсын аварга, ОУХМ, аймгийн арслан Батзул.
Чөлөөт бөхийн улсын аварга, ОУХМ Болортуяа.
Ширээний теннисний спортын мастер Х.Дамдинбаяр, Х.Эрдэнэбаяр.
Паралимпийн аварга, дэлхийн аварга, МУ-ын хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин Содномпэлжээ.
Дэлхийн шатрын их мастер (Хамгийн залуудаа их мастер болсон монгол шатарчин, 16 настайдаа), өсвөрийн дэлхийн аварга Д.Батсүрэн.
МУ-ын начин Б.Эрдэнэхүү.
МУ-ын даян мэргэн, төрийн наадмын түрүү харваач Б.Ёндон.

=== Улс төр, нийгмийн зүтгэлтэн ===
Гадаад харилцааны сайд Н.Энхтайван.
МУ-ын аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан, Эрдэнэс Таван толгой компанийн захирал Ганхуяг.

===Цэргийн зүтгэлтнүүд ===

===Бусад ===  

==Цахим холбоос==
{{Commons|Category:Orkhon Aimag|Орхон аймгийн зураг}}
* [http://erdenet.mn/ Орхон аймгийн албан ёсны цахим хуудас]

== Эх сурвалж ==
{{reflist}}

{{Хөтлөгч мөр Монголын аймаг}}
{{Хөтлөгч мөр Орхоны сумууд}}

[[Ангилал:Орхон аймаг| ]]
[[Ангилал:Монголын аймаг]]</text>
      <sha1>l5bnhcrsmyqh1hosqc1aok0hi19vwm0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Энэтхэг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2368</id>
    <revision>
      <id>707161</id>
      <parentid>699027</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T22:13:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48312" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    =भारतीय गणराज्य → Паарэт Гэнэрааже
|албан_ёсны_нэр                ='''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс'''&lt;br&gt;[[Зураг:Бнэу мб.png]]
|богино_нэр                    =Энэтхэг
|далбааны_зураг                =Flag of India.svg
|сүлдний_зураг                 =Emblem of India.svg
|symbol_width                  = 60px
|уриа                          =диваа самгардиар सत्यमेव जयते →&lt;br&gt;Сатьюмеэв жаяатий → «Үнэн ялгарна»
|үндэсний_дуулал               = जन गण मन → Жана гана мана → «Түмний сэтгэл»&lt;br&gt;&lt;center&gt;[[File:Jana Gana Mana instrumental.ogg]]&lt;/center&gt;
|газрын_зураг                  =India (orthographic projection).svg
|нийслэл_хот                   =[[Шинэ Дели]] (250 мянга)
|хамгийн_том_хот               =[[Мумбай]] (12.5 сая)
|албан_ёсны_хэл                =[[Хинди хэл]], [[Англи хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               =
|demonym                       = Энэтхэгчүүд
|үндэс_язгуур_он               =
|засаглалын_хэлбэр             =[[Ардчилсан дэглэм]], [[холбооны байгууламж|холбоот&lt;br&gt; байгууламж]],  парламентийн&lt;br&gt;[[бүгд найрамдах засаг]]
|удирдагчийн_цол1              =Ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр1              =[[Пранаб Кумар Мукержи]]
|удирдагчийн_цол2              =Дэд ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр2              =[[Мохаммад Хамид Ансари]]
|удирдагчийн_цол3              =Ерөнхий сайд
|удирдагчийн_нэр3              =[[Нарендра Дамодардас Моди]]
|хууль_тогтоогч                =«Энэтхэг улсын хурал» &lt;br&gt; ← Паарэт ки саньсад
|дээд_танхим                   =«Улсын чуулган» Рааже сабхаа
|доод_танхим                   =«Ардын чуулган» Лүүк сабхаа
|түүхэн_утга                   = [[Их Британи]]ас тусгаар тогтносон түүх
|түүхэн_огноо1                 =[[1947 он|1947]]-[[8 сарын 15|08-15]] 
|түүхэн_үйл1                   =Тусгаар тогтносон
|түүхэн_огноо2                 =[[1950 он|1950]]-[[1 сарын 26|01-26]] 
|түүхэн_үйл2                   =БНУ-аа тунхагласан
|газар_нутаг_км2               =3,287,263
|нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс  =7
|усны_эзлэх_хувь               =9.56
|хүн_амын_тооцоо               =1,210,193,422
|хүн_ам_тооцоолсон_он          =[[2011]]
|хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс   =2
|хүн_амын_тооллого             =
|хүн_ам_тоолсон_он             =
|хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор  =
|хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2     =366.2
|хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс   =31
|ДНБ_ХАЧ                       =[[Америк доллар|$]]4.469 их наяд
|ДНБ_ХАЧ_он                    =[[2011]]
|ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ                =3
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд              =$3,703
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ       =
|ДНБ_нэрлэсэн                  =$1.843 их наяд
|ДНБ_нэрлэсэн_он               =2011
|ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ           =10
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд         =$1,527
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ  =
|ХТББИ                         =36.8
|Илтгэлцүүр_он                 =2004
|Илтгэлцүүр_ангилал            =
|Илтгэлцүүр_эрэмбэ             =79
|ХХИ                           ={{Increase}}0.547&lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf|title=Human Development Report 2011|year=2011|publisher=United Nations|accessdate=5 November 2011}}&lt;/ref&gt;
|ХХИ_он                        =2011
|ХХИ_ангилал                   =&lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;дундаж&lt;/span&gt;
|ХХИ_эрэмбэ                    =134
|Мөнгөн_тэмдэгт                =[[Энэтхэг рупи]] ({{INR}})
|Мөнгөн_тэмдэгт_код            =INR
|Цагийн_бүс                    =+05:30
|цагийн_бүс_зун                =
|хэв_огноо                     =
|аль_гарын_замын_хөдөлгөөн     =зүүн
|Интернетийн_АДН               =.in
|Утасны_код                    =91
|тэмдэглэл                     =
}}
'''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс''' (БНЭУ) ({{lang-hi|भारत गणराज्य}}, ''Bhārat Gaṇarājya'', ''Бхарәт Гәнәражй''), '''Энэтхэг''' бол [[Өмнөд Ази|Өмнөд]] [[Ази]]йн [[Энэтхэгийн хойг]]т орших [[бүрэн эрхт улс]] юм. Мөн дэлхийн долоодугаар том газар нутагтай [[орон]], хоёрдугаар олон хүн амтай, дөрөвдүгээр их эдийн засагтай [[гүрэн]] гэгдэнэ. [[Пакистан]], [[Хятад]], [[Балба]], [[Бутан]], [[Бангладеш]], [[Мьянмар]] зургаан улс оронтой газраар хил залгаж, [[Энэтхэгийн далай]]гаар хүрээлэгдэн оршдог. Бас Энэтхэгийн далайд [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Индонез]] гурван улстай усаар хиллэдэг бол Пакистаны хянаж буй нутгийг [[Жамму-Кашмир]] мужийнх гэж зүтгэдгээр болвол [[Афганистан]]тай бас хиллэнэ&lt;ref name=&quot;Afghanistan&quot;&gt;Примечание: Индийское правительство считает, что Индия также граничит с [[Афганистан]]ом, так как рассматривает весь штат [[Джамму и Кашмир]]а индийской территорией, включая ту его часть, которая граничит с Афганистаном. Граница между Индией и [[Пакистан]]ом была заморожена в [[1948 год]]у, после прекращения огня, произошедшему по инициативе [[ООН]]. Вследствие этого регион, граничащий с Афганистаном, оказался на территории, подконтрольной Пакистану&lt;/ref&gt;.

Энэтхэгийн хойг, Энэтхэг орон бол [[Индийн соёл иргэншил]] болон бусад эртний [[соёл иргэншил]] үүсэн цэцэглэсэн өлгий нутаг бөгөөд түүхийн ихэнх үед [[худалдааны зам]]ын зангилаа болж, суурин иргэншил, [[соёл]], шашин цэцэглэн хөгжиж байжээ&lt;ref&gt;Oldenburg, Phillip. 2007. &quot;India: History, &quot; [http://encarta.msn.com/ Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2007]© 1997—2007 Microsoft Corporation.&lt;/ref&gt;.Энэтхэгт [[Хиндү шашин|Хиндү]], [[Буддын шашин|Будда]], [[Сикхи]], [[Жайна]] дөрвөн шашин үүсч хөгжиж байв. 

[[18-р зуун]]ы эхнээс [[20-р зуун]]ы дунд үе хүртэл алхам алхмаар [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] [[колончлол|колони орон]] болсоор л байсан. [[1947 он]]д тусгаар тогтносны дараа эдийн засаг, цэргийн хүчин маш ахицтайгаар хөгжсөн, одоо нэрлэсэн үнээр дэлхийн 12-р, худалдан авах чадвараар тэгшитгэснээр дэлхийн 4-р их жилийн [[дотоодын нийт бүтээгдэхүүн]]тэй улс болжээ. Гэхдээ тэрбум илүү хүнтэйн хувьд [[ядуурал]], [[бичиг үсэг тайлагдалт]]ын хувь доогуур зэрэг сул талуудтай байсаар байгаа&lt;ref name = &quot;gov.in-prmar07PDF&quot;&gt;[http://www.planningcommission.gov.in/news/prmar07.pdf Poverty estimates for 2004-05], Planning commission, Government of India, March 2007. Accessed: July 29, 2008&lt;/ref&gt;.

== Нэр ==
Тус орны '''Энэтхэг''' ([[монгол бичиг|мо.б]] ''энэдхэг'', ''enedkeg'') гэсэн [[монгол хэл|монгол]] нэр дундад зууны [[согд хэл|согд]] хэлний ''yntk'k'' гэсэн үгнээс гаралтай.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;&gt;О.Сүхбаатар - Монгол хэлний харь үгийн толь. 1997 он.&lt;/ref&gt; Энэ нь цаашилбал эртний [[перс хэл|перс]] хэлнээ ''«хиндү»'' гэснээс гаралтай. ''Хиндү'' гэдэг бол «[[Инд мөрөн|Инд]] мөрний газар [[орон]]» гэсэн утга юм. [[Самгарди хэл|Самгардиар]] үүнийг ''«синдү»'' гэдэг байв. Өрнөдөд перс, араб, грек, латинаар дамжин ''«инд[[-ия]]»'' гэсэн бүтэцтэй түгсэн. [[Их Могол Улс]]ын хаад газар орноо лалын шашинтнаа өргөн тархсан дагавар залгаж ''«индү[[-стан]]»'' гэж байв. 

Бас нэгэн монгол нэр '''Жагар''' (мо.б. ''жагар'', ''jayar'') юм. Энэ нь [[төвөд хэл|төвөд]] хэлний ''rgyadkar'' үгнээс гаралтай бөгөөд «цагаан [[хятад]]» гэсэн утгатай. «Арван цагаан буянт номын цагаан түүх» номонд Энэтхэгийг «[[Замбуутив]]» гэсэн.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;/&gt; 

Өдгөө Энэтхэгт улсаа भारत ''бхарата'' [паарэт] гэдэг. Энэ нь эрт цагаас эхлэн самгардиар бичигдэн үлдсэн нэр билээ.

== Газар зүй ==
[[Зураг:India_topo_big.jpg|thumb|left|Физик газар зүйн зураг]] 
Энэтхэг орон 3,287,590 км² нутаг дэвсгэртэй, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|7-р том]] [[орон]] юм. 

=== Байрлал ===
Энэтхэг [[Өмнө Ази]]д хамаарна. [[Энэтхэгийн техтоник хавтан]]гийн зааг болсон [[Энэтхэгийн хойг]] дээр хойд өргөргийн  8° — 38°, зүүн уртрагийн 68° — 98° дотор багтан байрладаг. Өрнө умард талаараа [[Пакистан]] (2910 км), умард талаараа [[Хятад]] (3588 км), [[Балба]] (1751 км), [[Бутан]] (699 км), дорнод талаараа [[Бангладеш]] (4097 км), [[Бирм]] (1643 км) гэсэн зургаан улстай хуурай газраар хиллэнэ. Хилийн нийт урт — 15106 км. Умард талаараа [[Памир]], [[Хималайн нуруу]]нд тулж, өмнөд талаараа [[Энэтхэгийн далай]]н [[Бенгалын булан]], [[Лаккадивын тэнгис]], [[Арабын тэнгис]] хүрнэ. Арлуудын эргийг оролцуулаад эргийн нийт урт — 7517 км. Далай тэнгисийн усаар зааглагдаж [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Бирм]], [[Тайланд]], [[Индонез]]тэй ойр байрлана.

== Түүх ==
=== Эртний үе – маур, гупта эзэнт гүрэн ===
Өмнөд Азид 30.000 жилийн өмнөөс анх хүн төрөлхтөн суурьшиж байсан олдворууд олдож байжээ. Чулуун зэвсгийн үеийн хадны сүг зураг Энэтхэгийн олон газраас олддог. МЭӨ 7000 оны үед анхны Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүс суурьшиж байсан газар одоогийн Пакистаны баруун хэсгээс олдож байв. Эдгээр нь аажмаар МЭӨ 2500-1900 оны үед Өмнөд Азид тавигдсан анхны соёл болох Индус хөндийн соёл иргэншил болж хөгжжээ. Тухайн үед хүмүүс гар урлал, өргөн хүрээний худалдаа наймаа эрхэлж амжиргаагаа залгуулан, соёл иргэншил ихээхэн хөгжиж байв. МЭӨ 2000-500 оны үе буюу Төмөр зэвсгийн үеэс Хиндуизмийн хамгийн эртний гар бичмэл болох Ведас зохиогдож, тэр үеэс Ведийн соёл үүссэн гэж үздэг. Хуврага, цэрэг, худалдаачдын дотор шатлан захирах ёсыг бий болгох зорилгоор Кастын систем энэ үед үүссэн ба яваандаа уугуул иргэд болон хаадын угсааныхны дунд түгсэн юм.
Ведийн үеийн сүүлч МЭӨ 6-р зууны үед жижиг овгуудыг 16 цөөнх болон хаант засагт болгон нэгтгэж, хотжилт үүсэн бий болж мөн Буддизм, Жайнизмын шашны шинэчлэлийн хөдөлгөөн өрнөж, эдгээр нь бие даасан шашин болов. Жайнизм Махавирагийн номлолоор дэлгэрч, харин Буддизм дунд давхаргаас бусад бүх нийгмийн давхрагын Буддагийн шавь нараар түгэн дэлгэрч байв. Бурхан багшийн амьдралын зам мөр Энэтхэгийн эхэн үеийн түүхийн хуудаснаа томоохон байр суурийг эзэлжээ. Улс төрийн хувьд МЭӨ 3-р зуунд Магадхагийн хаант улс бусад бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулснаар аугаа Маурын эзэнт гүрний суурийг тавьсан юм. 
Маурчууд анх эзэнт гүрний шинжтэй болсноороо зүүн хойд нутагт төвлөрсөн газар нутгаа тэлж Энэтхэгийн хойгт бүхэлд нь давамгайлах болов. Энэ улс Ашока хааны үед хамгийн өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй болж, соёл юугаа хөгжүүлэн цэцэглүүлсэн юм. Буддын шашин өсөн дэлгэрэхэд Ашока хаан гол үүрэг гүйцэтгэжээ. 
МЭӨ 321 оны үед Нандагийн династыг хожим Маурын аугаа Эзэнт гүрэнийг (МЭӨ 321-185) үндэслэгч Чандрагупта Маур унагав. Эзэн хаан Чандрагупта жижиг ханлигуудыг нэгтгэн нийлүүлэх замаар асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгтгэн нэг захиргаанд оруулжээ. Эзэнт гүрэнд Энэтхэгийн хойгийн ихэнх хэсэг, Афганистаны зарим хэсэг багтаж байв.

Түүний байгуулсан энэ гүрний гол зүрх нь өнгө зассан нийслэл Паталипутра (одоогийн Патна хот) байлаа. Чандрагуптагийн итгэлтэй гарын доорх цэргийн хүч болон идэвхитэй ажилладаг нууц албаны үр дүнд хөдөө аж ахуй, худалдаа хөгжин цэцэглэсэн билээ. Тэрээр хэт мацаг барьсны улмаас МЭӨ 297 оны үед нас барав. Жайнизмыг шүтэх  болсон Чандрагупта амьдралынхаа сүүлчийн өдрүүдэд ард түмэндээ тохиолдсон аймшигт өлсгөлөнгийн үеэр юу ч хийж чадаагүйдээ ихэд гашуудан даяанч маягаар нүглээ наминчилж байжээ. Энэ улсын хоёрдахь хаан Биндусара юм. Түүний хүү Ашока 3дахь хаан (МЭӨ 265-232) болсон бөгөөд Маурын динаслтын сүүлчийн гол захирагч юм. Тэрээр эртний дэлхий дахины түүхийн аугаа хүмүүсийн нэг мөн билээ. Ашока хаан эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгож тэлсэн юм. Асар их цуст тулаан хийж эзлэгдээгүй үлдээд байсан Калингаг нэгтгэв. Уг тулалдааны дараа Даяа гол улаанаар урсаж байсан гэлцдэг. Ашока хааныг Энэтхэгийн алтан эрин үеийн эхлэлийг тавьсан гэдэг. Эзэнт гүрэн цэцэглэхийн хэрээр урлаг, шинжлэх ухааныг хөгжүүлж, их барилгын ажлыг эхлүүлжээ. Үүнд бөмбөгөр оройт барилгууд орно. Ашока өөрийн засаглалын жилүүдэд түргэн  хурдацтай хөгжиж байсан Буддын шашныг шүтэх болсон. Өвөг эцгийнхээ наминчлалын түүхтэй адил Калингагийн дайны үед их цус асгаруулсандаа гэмшиж, хүчирхийллээс холдон тайван амгалан Буддист замыг сонгосон юм. Тэр Буддизмыг дэлгэрүүлэхийн тулд хуврагуудыг Ази даяар илгээж байлаа. Мөн өөрийн зарлигийг Энэтхэг, Балба, Пакистан, Афганистан даяар чулуун дээр сийлж тарааж байв. 

Ашокийн үеийн хөгжил цэцэглэлт, тайван амгалан байдал түүнийг нас барсны дараа тийм ч удаан үргэлжилсэнгүй. Хаан ширээ залгамжлагдын дунд хэрүүл маргаан тасарсангүй. Маурын сүүлчийн эзэн хаан Брихадрата  МЭӨ 185 оны үед шадар туслагчийнхаа нэг Пусиямитрад алуулав. Пусиямитра Энэтхэгийн төв хэсгийг МЭӨ 73 он хүртэл захирч байсан Сунгагийн династыг үндэслэжээ. Энэтхэг одоо Маурын өмнөх үе шиг хуваагдмал, эмх замбараагүй байдалд эргэн орлоо. Хойд Энэтхэгт жижиг хант улсууд бий болж “Энэтхэг-Грек” хэмээн нэрлэгддэг захирагч нар гарч ирэв. Тэднээс хамгийн алдартай нь Мэнандэр (МЭӨ 115-130) юм. 

Хойд Энэтхэгт Хиндиузм гэр бүлүүдэд эцгийн эрхт ёс бат бөх болж байсан нь эмэгтэйчүүдийн хараат байдлыг улам нэмэгдүүлж байв. 4-5-р зуун гэхэд Гупта эзэнт гүрэн Энэтхэгийн хожмын дүр төрхийн эхлэлийг тавьж, засаг захиргааны болон татварын цогц системийг анх нэвтрүүлэв. Гупта гүрний хаадын үед шашныг зан үйлээс илүү сүсэг бишрэл талаас нь шүтэх шинэчилэлтийг хийж байв. Уг шинэчлэл нь нутгийн элитүүдийн ивээн тэтгэлэгээр бүтээгдсэн уран баримал, архитектурт цэцгэн хээгээр илэрхийлэгдсэн байдаг. Санскрит сонгодог уран зохиолууд мөн цэцгэн хээгээр чимэглэгдсэн байдаг. Мөн энэ үед Энэтхэгийн шинжлэх ухаан, одон орон судлал, анагаах ухаан, математикийн шинжлэх ухаан шинэ түвшинд хүрч хөгжжээ.

1)	МАУРЫН ЭЗЭНТ  ГҮРЭН (МЭӨ 321-183)

1.	Чандрагупта хаан 

Бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулсан. 

2.	Хүү Биндусара 

Эцгийнхээ эзэлсэн газар нутгийг бага зэрэг тэлсэн. 

3.	Хүү Ашок (МЭӨ 265 - 323)

-	Эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгосон – асар их цуст тулаан хийсэн. 
-	Урлаг, шинжлэх ухаан хөгжсөн
-	Их барилгын ажил өрнөсөн (dome-shaped temples)
-	Буддын шашныг Ази даяар түгээсэн
Ашок хааныг таалал төгссөний дараа хаан ширээний тэмцэл эхэлж, Маур гүрэн задарч, дахин ханлиг улсуудад хуваагдав. 

2)	ГУПТАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 320-540)

1.	Гандра Гупта

2.	Хүү Самудра Гупта

Энэтхэгийн соёл ялангуяа Хинду, Буддын урлагийн сонгодог гэж үздэг. Гупта нар хатуу Хинду үнэмшилтэй байсан боловч энэ улсад Жайнизм, Буддизм хөгжсөөр байв. 
Бутралт - Хэпалитийн нүүдэлчдийн буюу Цагаан Хүннү довтолгоотой давхцсан.

3)	ХАРШАГИЙН ГҮРЭН  (МЭ 606)

4)	ЧОЛАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 805-1200)

=== Дундад үе – делийн султант улс ===
Энэ үед Энэтхэг салгуу бутархай ханлигууд болж эргэн задарч, дахин нэгтгэх удирдагч гарч ирэхгүй байлаа. Уламжлалт зарим хөдөө аж ахуй эрхлэгчид газраа ашиглан өсөн хөгжиж байсан газар тариаланг түшиглэх болсон нь кастын дахрага дунд явагдаж байлаа. Улмаар кастын системд газар нутгийн ялгарал гарч эхлэв. Төв Ази болон Персээс ирсэн дүрвэгсэд хот босгож, эзэнт гүрнүүдийн бүтээн байгуулалтуудыг хийж байлаа. 

Нүүдэлчин муслим овог 1193 оноос Делиг удаа дараа дайран довтолж, дээрэмдэн тонов. Мухамед Гүрийг нас барсны дараа 1206 онд түүний жанжнуудын нэг, урьд нь боол байсан Кутб-уд-дин Айбэк Энэтхэгт түүний эзэлж байсан байр суурийг булаан авч Делийн Султант улсыг байгуулав. Үүнийгээ тэмдэглэж мөн Исламийн ертөнцөд шинэ газар нутгийг нэтгэсэний бэлгэ тэмдэг болгон дэлхийн хамгийн өдөр Ислам шашны гонх болох Гутаб Минарыг бариулсан байна. Энэхүү 72.5м цамхаг нь Энэтхэг дахь Султант улсын бэлгэ тэмдэг болжээ. Эзэнт гүрэн өргөжин тэлэхийн хэрээр баян чинээлэг султанууд уг гонхыг тойруулан асар том хөшөө дурсгалууд барив. 

Энэ үед хаан ширээг үе залгамжлах ёсыг халж, хааны титэмийн төлөө өрсөлддөг болсноор маш олон Султанууд солигдож байв. Муслим биш хүмүүсийг Исламийн төрд татвар төлөхийг шаарддаг байв. 
14-р зуунаас эхлэн Делийн султант улс тарж бутарч эхлэв. 1398 оноос эхлэн  Монголын Төмөр хаан удаа дараа дайралт хийх болж, 1525 онд түүний хүү Бабур сүүлчийн Султаныг дийлж, Могулын эзэнт гүрнийг байгууллаа. 

МОГУЛ ГҮРЭН (1525 – 1858 он)
1.	1527 он – Бабур Энэтхэг улсыг бүрэн эзэлсэн. 1530 онд нас барсан. 
2.	Хүү Хумаюн – эцгийн эзэнт гүрнийг бага зэрэг тэлсэн
3.	Хүү 12 настай Акбар – газар нутгийг асар өргөн тэлсэн. Засаглалын төвлөрсөн тогтолцоо бий болгосон. Олон шашны эвлэрэнгүй бодлого баримталдаг байсан. 
Акбар Аграгийн ойрхи Фатепур Сикри дэх шинэ ордондоо шүтээний өргөө бариулж тэндээ шашны хэлэлцүүлэг өрнүүлдэг байв. 
Акбар хөгжим, урлагийг сонирхдог байв. Фатепур Сикрид могол зургийн сургууль байгуулсан нь урсгалын хувьд Перс, Энэтхэгийн нөлөөг тусгаж байсан бөгөөд тэр нь 
4.	түүний хүү Жахангирын үед оргил үедээ хүрч хөгжив. 
5.	Хүү Жах жахан (1628-1658) нь Аград Таж Махал, Делид Улаан хэрэм, Жама Масжид зэргийг бариулсан. Эдгээр нүсэр төслүүд нь Моголын үед цэцэглэж байсан ХАА, худалдаанаас хамааралтай баялгийн бэлэгдэл, илэрхийлэл байв. 
6.	Сүүлчийн хаан Ауранзэв 1658 онд хаан ширээнд сууснаар тус гүрний тэлэлт дээд цэгтээ хүрч мөн уналтын эхлэл болов. Аян дайнд улсын сан хөмрөгөө шавхсан, ислам номлолыг уян хатан бус тайлбарлаж байснаараа хамтрагчид болох ражпүдчүүд болон хинду албатуудаа өөрөөсөө хөндийрүүлсэн гэж үздэг. 1739 онд түүнийг нас барсны дараа эзэнт гүрний хаадууд ойр ойрхон солигдож эцэст нь 1857 онд Бринтаничууд Моголын эзэнт гүрний сүүлчийн хаан Бабадур шахыг хаан ширээнээс нь зайлуулав. 

=== Британийн раж ===
Европчууд хоолны амтлагч сонирхож эхэлснээр Энэтхэг рүү ихэд татагдах болжээ. 15-р зуунд Португальчууд худалдааны өндөр ашигтай хоол амтлагч хайж, Энэтхэгт хамгийн анх ирэв.Тэдний араас Англи болон бусад зарим Европын орнууд худалдаа наймааны ашиг хайж Энэтхэгт очжээ. Португальчуудтай өрсөлдөх зорилгоор Англи, Нидерландчууд тус тусдаа East India компаниудыг (1600 он) байгуулж, үйл ажиллагаагаа явуулж байв – эхэндээ худалдааны зорилготой байгууллагдсан ба яваандаа өөрийн гэсэн цэрэг армитай болов. 

Энэтхэгийн өнөөгийн хөгжлийн суурийг 1848-1885 оны үед тавигдсан гэж үздэг. Ист Индиа компаний захирагч Лорд Далхуиз 1848 онд Энэтхэг дахь орчин үеийн бүтээн байгуулалтын хийж эхэлжээ. Төмөр зам барьж, цахилгаан холбоо суурилуулж, иргэдэд Английн боловсролын системийг нэвтрүүлсэн байна. Гэвч 1858 онд Ист Индиа компаний эсрэг уугуул иргэдийн Англи загварын нийгмийн шинэчлэл, газрын өндөр татварын бодлогыг эсэргүүцсэн дургүйцэл Хойд Энэтхэгээс эхлэн Төв Энэтхэг хүртэл газар авч байв. Энэ бослогыг түүхэндээ тусгаар тогнолын төлөөх анхны дайн гэж нэрлэдэг.  Гэвч уг бослогыг 1 жилийн дотор Англичууд таслан зогсоосон бөгөөд Энэтхэг дахь хяналтаа улам чангатгаж, Энэтхэг дахь Ист Индиа компаний удирдлагын оронд Британийн засгийн газрын шууд удирдлага дор оруулав.

Түүнээс хойш хэдэн арван жилийн турш нийтийн улс төрийн хөдөлгөөн Энэтхэг даяар аажмаар бүрэлдэж, улмаар Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс 1885 онд байгууллагдав. 

19-р зууны 2-р хагас гэхэд технологи, газар тариалангийн худалдааны холын зах зээлтэй хамааралтай хэт хязгаарлагдмал байдал нь Энэтхэгийг хүнсний хомсдолд оруулж, ард иргэд нь өлсгөлөнд нэрвэгдэж байлаа. Харин Англичуудын барьсан төмөр замын сүлжээ ашиглалтанд орсноор Энэтхэгийн дөнгөж хөгжиж эхэлж байсан үйлдвэрлэлүүдэд ихээхэн дэмжлэг болж, хүнсний үнэ буурснаар ард иргэдэд нүүрлээд байсан өлсгөлөнгийн асуудал багасав. 

1 сая гаруй Энэтхэгчүүд оролцсон Дэлхийн 1-р дайн дууссаны дараагаас Энэтхэгт шинэ үе эхлэв. Энэ бол Британий Энэтхэг дахь хараа хяналтаа сулруудах шинэчлэл ба Энэтхэгийн үндэсний түүхэн удирдагч Махатма Гандигийн эрх чөлөөний төлөө тайван хөдөлгөөн эхэлсэн үе юм. 1930 оны үед Английн шинэ хууль журам батлагдав. Үүнээс хойшхи 10 жил Энэтхэг Дэлхийн 2-р дайнд оролцож, ард иргэдийн дунд Муслим шашинтнуудын үндсэрхэг үзэл улам хүчээ авч байсан хүндхэн үе байв. 

1945 онд Дэлхийн 2-р дайны төгсгөлд Британичууд бүх эрх мэдлээ хүлээлгэж өгөхийг зөвшөөрч, урт удаан хугацааны эрх чөлөөний тайван тэмцлийн үр дүнд 1947 онд Энэтхэг тусгаар тогтнолоо олсон боловч шашны үзэл сурталын хагаралдаанаас үүдэн Энэтхэг болон Пакистан улс болж хоёр хэсэг хуваагджээ. Энэ үеэр хилийн хоёр талд үлдсэн хүмүүсийг газар нутгаасаа хөөсөн 2 сар гаруй үргэлжилсэн шашны үймээн самуун дэгдэв. Нийт 12 сая орчим хүн хилийн наана, цаана гарч шилжин суурьшсан ба 1 сая гаруй хүн амь үрэгджээ. 

1950 оны 1 сарын 25-нд Энэтхэг улс үндсэн хуулиа батлаж парламент бүхий Энэтхэг улсыг байгуулсан юм.Эдийн засгийн чөлөөт зах зээлд 1990-ээд онд шилжсэнээс хойш Энэтхэг дэлхийн хамгийн хурдацтай хөгжиж буй улс болон хувирсан байна.
 
=== Кашмирын үүдэлтэй мөргөлдөөн ===
Хүн амын олонхи нь Мусулман шашинтай Кашмирын муж улсыг Энэтхэгт өгсөнөөс хойш тус мужийг эзэмшихийн төлөө Энэтхэг, Пакистаны хоорондоо өрөлдөж иржээ. Тухайлбал, 1947-1948 болон 1965 онд тус тус дайтаж байв. Энэтхэг дахь Кашмирын Мусулманчуудыг 2001 онд Парлементын ордон руу, 2008 онд Мумбай дахь зочид буудал руу террорист халдлага хийсэн хэмээн буруутгав. 

1998 онд Энэтхэг, Пакистан 2 улс цөмийн туршилт хийв. НҮБ-ийн Аюулгүйн Зөвлөл цөмийн туршилт хийсэнд тус 2 улсыг шүүмжлээд, зэвсгийн бүх хөтөлбөрөө зогсоохыг шаардав. 1999 онд Энэтхэг, Пакистан 2 маргаантай асуудлаа шийдвэрлэх хүчин чармайлтаа идэвхижүүлэх тухай тохиролцсон Лахорын тунхаглалд гарын үсэг зурав. Гэсэн хэдий ч 2 улсын хооронд цөмийн мөргөлдөөний аюул оршсоор байна. 

20-р зууны 2-р хагаст хөрш зэргэлдээ орнуудтай хил тойрсон байнгын маргаантай тулгарч эхэлсэн ба Хятад улстай 1962 онд дайтаж байсан ч өнөөг хүртэл зөвшилцөлд хүрч чадаагүй байна. Харин Пакистан улстай 1947, 1965, 1971 онуудад тус тус дайтаж байжээ.

== Улс төр ==
[[Файл:NorthBlock.jpg|thumb|right|200px|Шинэ Делид засгийн газрын чухал салбарууд байрладаг.]]
Улс төрийн тухайд [[Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс]]ын нам голлох үүргийг гүйцэтгэх бөгөөд энэ намын лидерүүд нь Энэтхэг улс тусгаар тогтнолоо олж авсан үеэс эхлээд одоог хүртэл улс орныг удирдан залж яваа юм. Энэтхэг улсад үйл ажиллагаагаа явуулж буй намуудыг жагсаавал:
* ''Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс'' - Энэ нам нь хэдийгээр 100 гаруй жилийн түүхтэй ч хэд хэдэн удаа уналтанд орж байсан түүхтэй. [[Индира Ганди]]йн Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс ч гэж нэрлэгдэж явсан үе бий. Зүүнийг тэргүүлэгч энэхүү нам нь 1947—1977, 1980—1989, 1991—1996 болон 2004 оноос өнөөг хүртэл бусад намуудын тэргүүнд явж байна.  
* ''Бхарати Джанатын Нам'' (Энэтхэгийн Ардын Нам) - Энэхүү баруун хэсгийг тэргүүлэгч намыг 1980 онд Атал Бихари Ваджпаи, Лал Кришной Адвани нар байгуулсан бөгөөд хиндуизмыг баримтлагч нам юм. Улс орныг 1996 болон 1998-2004 онуудад тус тус удирдаж байсан.
* Үлдсэн намууд нь ердөө 2-3 жижиг улсуудын хүрээнд хүчтэй байр суурь эзэлдэг байсан ба ийм намуудын тоонд
** ''Энтэхэгийн коммунист нам''
** [[Самаджвадийн нам]]
** ''Джаната Далын нэгдсэн нам'' зэрэг орно.

1991 оноос эхэлсэн өөрчлөлт шинэчлэлтийн ачаар энэтхэг улс хөгжиж буй орнуудын нэг болжээ. Өөрчлөлт шинэчлэлтийг 1996 онд Атала Бихари Ваджпаигийн удирдсан засгийн газар, 2004 онд Соня Гандигийн удирдсан Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс сонгуульд ялж засгийн газрын тэргүүнээр нэрт эдийн засагч Манмохан Сингх томилогдон үргэлжлүүлж байна.

== Засаг захиргааны хуваарь ==
Энэтхэг бол [[холбооны байгууламж]]ит улс. Энэтхэгийн холбооны байгууламжид 28 [[муж улс]] ({{lang-en|state}}) болон [[Энэтхэгийн холбооны долоон нутаг|холбооны 7 нутаг]] ({{lang-en|union territory}}) хамрагддаг.&lt;ref&gt;[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf Country Profile: India (PDF)]. Library of Congress - Federal Research Division (December 2004)&lt;/ref&gt; Муж улсууд доод тал нь нэг албан ёсны нутгийн хэлтэй байдгаас гадна холбооны хоёр нутгийн адил ([[Пүдүчэрри]], нийслэл [[Дели]]) өөрсдөө засгийн газраа сонгон байгуулах эрхтэй. Үлдэх холбооны таван нутаг улсын ерөнхийлөгчийн шууд хяналтанд байж төвөөс засаг даргыг нь томилдог. [[1956]] онд хүн амын зонхилох хэлийг харгалзан муж улсуудыг өөрчлөн байгуулсанаас хойш бараг өөрчлөгдөөгүй байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.commonlii.org/in/legis/num_act/sra1956250/|title=States Reorganisation Act, 1956|work=Constitution of India|publisher=Commonwealth Legal Information Institute|accessdate=2007-10-31|archiveurl=http://www.webcitation.org/6174PLc4H|archivedate=2011-08-22}}&lt;/ref&gt;
Холбооны нэгж тус бүр дотроо [[дүүрэг|дүүргүүдэд]] ({{lang-hi|ज़िला ''zilā''}}, {{lang-en|district}}; {{lang-ru|округ}}) хуваагддаг. Өнөө үед улсын хэмжээнд 642 дүүрэг байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://districts.gov.in/|title=Districts of India|accessdate=2007-11-25|publisher=[[National Informatics Centre|National Informatics Centre (NIC)]]|work=Government of India}}&lt;/ref&gt; Цаашилбал, дүүргийг хэд хэдэн [[техсил]] болгон хуваадаг.
[[Файл:India-states-numbered.svg|thumb|right|300px|Энэтхэгийн холбооны 35 нэгжийн байршил (жагсаалтын дугаар, үсгийн дагуу)]]
'''28 муж улс'''
{|
|-
|
# [[Андра Прадеш]]
# [[Аруначал Прадеш]]
# [[Ассам]]
# [[Бихар]]
# [[Чаттисгар]]
# [[Гоа]]
# [[Гужарат]]
# [[Харьяна]]
# [[Химачал Прадеш]]
# [[Жамму-Кашмир]]
|
&lt;ol start=&quot;11&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Жарканд]]
&lt;li&gt; [[Карнатака]]
&lt;li&gt; [[Керала]]
&lt;li&gt; [[Мадярадеш]]
&lt;li&gt; [[Махараштра]]
&lt;li&gt; [[Манипур]]
&lt;li&gt; [[Мегхалая]]
&lt;li&gt; [[Мизорам]]
&lt;li&gt; [[Нагаланд]]
|
&lt;ol start=&quot;20&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Орисса]]
&lt;li&gt; [[Панжаб (Энэтхэг)|Панжаб]]
&lt;li&gt; [[Ражастан]]
&lt;li&gt; [[Сикким]]
&lt;li&gt; [[Тамилнаду]]
&lt;li&gt; [[Трипура]]
&lt;li&gt; [[Уттар Прадеш]]
&lt;li&gt; [[Уттараканд]]
&lt;li&gt; [[Баруун Бенгал]]
&lt;/ol&gt;
|}

'''Холбооны 7 нутаг'''
{|
|-
|
&lt;ol type=&quot;A&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Андаман-Никобарын арлууд]]
&lt;li&gt; [[Чандигарх]]
&lt;li&gt; [[Дадра-Нагар Хавели]]
&lt;li&gt; [[Даман-Диу]]
&lt;li&gt; [[Лакшадвип]]
&lt;li&gt; [[Дели|Нийслэл Делийн нутаг]]
&lt;li&gt; [[Пүдүчэрри]]
&lt;/ol&gt;
|}

== Эдийн засаг ==
Энэтхэг нь 20-р зууны дунд үе хүртэл [[Британий эзэнт гүрэн|Британы эзэнт гүрний]] [[колони]] байгаад 1947 онд тусгаар тогтнолоо олж авч эдийн засаг болон цэрэг дайны салбар хүчтэй хөгжиж ялангуяа сүүлийн 20-д жилийн хугацаанд дээрх салбаруудад ихээхэн амжилт гарсан ажээ. 

Энэтхэгийн эдийн засаг нь номиналь ҮНБ-р тооцвол 12-т, худалдан авах чадварын паритетаар тооцвол дөрөвт жагсдаг. Эдийн засгийн шинэчлэлийн үр дүнд өсөлтөөрөө дэлхийд хоёрт ордог боловч ядуурал, бичиг үсэгт тайлагдахгүй байх, хоолны хомсдол зэрэг нь элбэг байна.

Эдийн засгийн хувьд амьжиргааны түвшнээс доогуур хүн ам 25% (2002), [[инфляци]] 4,2% (2004), хөдөлмөрийн чадвартай хүн ам 482,2 сая (2004), [[ажилгүйдэл]] 9,2% (2004), аж үйлдвэрийн өсөлт 7,4% (2004), цахилгаан энерги үйлдвэрлэл 547,2 миллиард. кВт.цаг (2002), цахилгаан энергиин хэрэглээ 510,1 миллиард. кВт.цаг. (2002) байна.

=== Экспорт ===
Нийт [[экспорт]] нь 2012 оны байдлаар 69,18 миллиард доллар. Үүнээс [[АНУ]] — 20,3%, [[Хятад]] — 6,3%, [[Их Британи]] — 5,2%, [[Хонконг]] — 4,7%, [[Герман]] — 4,3%.

=== Импорт ===
Нийт [[импорт]] нь 2003 оны байдлаар 89,33 миллиард доллар. Үүнээс АНУ-аас — 6,7%, [[Бельги]]эс — 5,9%, Их Британиас 5%, Хятадаас — 4,5%, [[Сингапур]]аас — 4,2%.

== Хүн ам ==
[[Зураг:India population density map en.svg|thumb|[[Инд-Гангын нам доор газар|Инд-Гангын нам доор газраар]]&lt;br /&gt;хүн ам шигүү суурьшдаг.]]
Дэлхийд Хятадын дараа [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|хоёрдугаар олон]] хүн амтай улс бол Энэтхэг. 2010 оны тооллогоорх хүн амын тоо - 1 тэрбум 210 сая.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/indiaatglance.html  &quot;Provisional Population Totals – Census 2011&quot;, Office of the Registrar General and Census Commissioner (Ministry of Home Affairs, Government of India)]&lt;/ref&gt; Үүнээс 70% нь хотод бус хөдөө нутагтай. 2011 онд 53 [[саятан хот]]той байгаагаас&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf &quot;Cities having population 1 lakh and above&quot;. censusindia. The Registrar General &amp; Census Commissioner, India. Retrieved 18 October 2011.]&lt;/ref&gt; [[Мумбай]] (хуучнаар Бомбей), [[Дели]], [[Бангалор]], [[Хайдарабад]], [[Ахмадабад]]ад хамгаас олон оршин суугчтай. Хүн амын 64.8% бичиг үсэг тайлдагдсанаас хамгийн ихдээ [[Керала]] муж улсад 91%&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.kerala.gov.in/education/|title=Kerala's literacy rate|publisher=[[Government of Kerala]]|accessdate=2007-12-13|work=kerala.gov.in|deadlink=404}}&lt;/ref&gt;, хамгийн багадаа [[Бихар]]т 47% байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://gov.bih.nic.in/Profile/CensusStats-03.htm Census Statistics of Bihar: Literacy Rates|title=Literacy rate of Bihar|accessdate=2007-12-13|publisher=Government of Bihar}}&lt;/ref&gt;

Энэтхэг бол олон хэлтний өлгий. Үндсэндээ [[Энэтхэг-Ари хэлний бүлэг|Энэтхэг-Ари]] (хүн амын 74%), [[Дравид хэлний бүлэг|Дравид]] (24%) хоёр хэлний бүлэгт хамаардаг. Энэтхэг-Ари бүлгээс [[Хинди хэл|Хинди]] (41.0%), [[Бенгал хэл|Бенгал]] (8.1%), [[Маратхи хэл|Маратхи]] (7.0%), [[Урдү]] (5.0%), Гужарат (4.5%), Ория (3.2%), [[Панжаби хэл|Панжаби]] (2.8%), Дравид бүлгээс [[Телугу хэл|Тэлүгү]] (7.4%), [[Тамил хэл|Тамил]] (5.9%), Каннада (3.7%), Малаялам (3.2%) хэлнүүд түгээмэл тархжээ.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement4.htm SCHEDULED LANGUAGES IN DESCENDING ORDER OF SPEAKERS' STRENGTH — 2001]&lt;/ref&gt;

Энэтхэгийн хүн амын 80.5% нь [[Хиндү шашин|Хиндү]], 13.4% нь [[Ислам]], 2.4% нь [[Христийн шашин|Христ]], 1.8% нь [[Сикх]], 0.7% нь [[Буддын шашин|Будда]], 0.4% нь [[Жайна шашин|Жайна шашны]] шүтлэгтэй юм байна.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/religion.aspx 2001 оны Энэтхэг улсын хүн амын тооллогын дүн]&lt;/ref&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Энэтхэгийн хөдөө аж ахуй]]
== Эшлэл ==
{{reflist}}
== Цахим холбоос ==
* {{commons|भारत}}
* [http://india.gov.in/ Энэтхэг улсын Засгийн газар]&amp;nbsp;– (Англи хэлээр)
* [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/india.htm Энэтхэг] ''UCB Libraries GovPubs'' дахь мэдээлэл

{{Ази}}
{{Хөтлөгч мөр Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл}}
{{Хөтлөгч мөр Өмнөд Азийн бүс нутгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг}}
{{Хөтлөгч мөр Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Энэтхэг| ]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:BRICS-ийн гишүүн орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Парламентын засаглалтай холбооны бүгд найрамдах улс]]</text>
      <sha1>qylsvnxmpt8qrsokdz1uthk0q3cq8il</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707162</id>
      <parentid>707161</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T22:17:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Засаг захиргааны хуваарь */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48329" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    =भारतीय गणराज्य → Паарэт Гэнэрааже
|албан_ёсны_нэр                ='''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс'''&lt;br&gt;[[Зураг:Бнэу мб.png]]
|богино_нэр                    =Энэтхэг
|далбааны_зураг                =Flag of India.svg
|сүлдний_зураг                 =Emblem of India.svg
|symbol_width                  = 60px
|уриа                          =диваа самгардиар सत्यमेव जयते →&lt;br&gt;Сатьюмеэв жаяатий → «Үнэн ялгарна»
|үндэсний_дуулал               = जन गण मन → Жана гана мана → «Түмний сэтгэл»&lt;br&gt;&lt;center&gt;[[File:Jana Gana Mana instrumental.ogg]]&lt;/center&gt;
|газрын_зураг                  =India (orthographic projection).svg
|нийслэл_хот                   =[[Шинэ Дели]] (250 мянга)
|хамгийн_том_хот               =[[Мумбай]] (12.5 сая)
|албан_ёсны_хэл                =[[Хинди хэл]], [[Англи хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               =
|demonym                       = Энэтхэгчүүд
|үндэс_язгуур_он               =
|засаглалын_хэлбэр             =[[Ардчилсан дэглэм]], [[холбооны байгууламж|холбоот&lt;br&gt; байгууламж]],  парламентийн&lt;br&gt;[[бүгд найрамдах засаг]]
|удирдагчийн_цол1              =Ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр1              =[[Пранаб Кумар Мукержи]]
|удирдагчийн_цол2              =Дэд ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр2              =[[Мохаммад Хамид Ансари]]
|удирдагчийн_цол3              =Ерөнхий сайд
|удирдагчийн_нэр3              =[[Нарендра Дамодардас Моди]]
|хууль_тогтоогч                =«Энэтхэг улсын хурал» &lt;br&gt; ← Паарэт ки саньсад
|дээд_танхим                   =«Улсын чуулган» Рааже сабхаа
|доод_танхим                   =«Ардын чуулган» Лүүк сабхаа
|түүхэн_утга                   = [[Их Британи]]ас тусгаар тогтносон түүх
|түүхэн_огноо1                 =[[1947 он|1947]]-[[8 сарын 15|08-15]] 
|түүхэн_үйл1                   =Тусгаар тогтносон
|түүхэн_огноо2                 =[[1950 он|1950]]-[[1 сарын 26|01-26]] 
|түүхэн_үйл2                   =БНУ-аа тунхагласан
|газар_нутаг_км2               =3,287,263
|нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс  =7
|усны_эзлэх_хувь               =9.56
|хүн_амын_тооцоо               =1,210,193,422
|хүн_ам_тооцоолсон_он          =[[2011]]
|хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс   =2
|хүн_амын_тооллого             =
|хүн_ам_тоолсон_он             =
|хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор  =
|хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2     =366.2
|хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс   =31
|ДНБ_ХАЧ                       =[[Америк доллар|$]]4.469 их наяд
|ДНБ_ХАЧ_он                    =[[2011]]
|ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ                =3
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд              =$3,703
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ       =
|ДНБ_нэрлэсэн                  =$1.843 их наяд
|ДНБ_нэрлэсэн_он               =2011
|ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ           =10
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд         =$1,527
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ  =
|ХТББИ                         =36.8
|Илтгэлцүүр_он                 =2004
|Илтгэлцүүр_ангилал            =
|Илтгэлцүүр_эрэмбэ             =79
|ХХИ                           ={{Increase}}0.547&lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf|title=Human Development Report 2011|year=2011|publisher=United Nations|accessdate=5 November 2011}}&lt;/ref&gt;
|ХХИ_он                        =2011
|ХХИ_ангилал                   =&lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;дундаж&lt;/span&gt;
|ХХИ_эрэмбэ                    =134
|Мөнгөн_тэмдэгт                =[[Энэтхэг рупи]] ({{INR}})
|Мөнгөн_тэмдэгт_код            =INR
|Цагийн_бүс                    =+05:30
|цагийн_бүс_зун                =
|хэв_огноо                     =
|аль_гарын_замын_хөдөлгөөн     =зүүн
|Интернетийн_АДН               =.in
|Утасны_код                    =91
|тэмдэглэл                     =
}}
'''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс''' (БНЭУ) ({{lang-hi|भारत गणराज्य}}, ''Bhārat Gaṇarājya'', ''Бхарәт Гәнәражй''), '''Энэтхэг''' бол [[Өмнөд Ази|Өмнөд]] [[Ази]]йн [[Энэтхэгийн хойг]]т орших [[бүрэн эрхт улс]] юм. Мөн дэлхийн долоодугаар том газар нутагтай [[орон]], хоёрдугаар олон хүн амтай, дөрөвдүгээр их эдийн засагтай [[гүрэн]] гэгдэнэ. [[Пакистан]], [[Хятад]], [[Балба]], [[Бутан]], [[Бангладеш]], [[Мьянмар]] зургаан улс оронтой газраар хил залгаж, [[Энэтхэгийн далай]]гаар хүрээлэгдэн оршдог. Бас Энэтхэгийн далайд [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Индонез]] гурван улстай усаар хиллэдэг бол Пакистаны хянаж буй нутгийг [[Жамму-Кашмир]] мужийнх гэж зүтгэдгээр болвол [[Афганистан]]тай бас хиллэнэ&lt;ref name=&quot;Afghanistan&quot;&gt;Примечание: Индийское правительство считает, что Индия также граничит с [[Афганистан]]ом, так как рассматривает весь штат [[Джамму и Кашмир]]а индийской территорией, включая ту его часть, которая граничит с Афганистаном. Граница между Индией и [[Пакистан]]ом была заморожена в [[1948 год]]у, после прекращения огня, произошедшему по инициативе [[ООН]]. Вследствие этого регион, граничащий с Афганистаном, оказался на территории, подконтрольной Пакистану&lt;/ref&gt;.

Энэтхэгийн хойг, Энэтхэг орон бол [[Индийн соёл иргэншил]] болон бусад эртний [[соёл иргэншил]] үүсэн цэцэглэсэн өлгий нутаг бөгөөд түүхийн ихэнх үед [[худалдааны зам]]ын зангилаа болж, суурин иргэншил, [[соёл]], шашин цэцэглэн хөгжиж байжээ&lt;ref&gt;Oldenburg, Phillip. 2007. &quot;India: History, &quot; [http://encarta.msn.com/ Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2007]© 1997—2007 Microsoft Corporation.&lt;/ref&gt;.Энэтхэгт [[Хиндү шашин|Хиндү]], [[Буддын шашин|Будда]], [[Сикхи]], [[Жайна]] дөрвөн шашин үүсч хөгжиж байв. 

[[18-р зуун]]ы эхнээс [[20-р зуун]]ы дунд үе хүртэл алхам алхмаар [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] [[колончлол|колони орон]] болсоор л байсан. [[1947 он]]д тусгаар тогтносны дараа эдийн засаг, цэргийн хүчин маш ахицтайгаар хөгжсөн, одоо нэрлэсэн үнээр дэлхийн 12-р, худалдан авах чадвараар тэгшитгэснээр дэлхийн 4-р их жилийн [[дотоодын нийт бүтээгдэхүүн]]тэй улс болжээ. Гэхдээ тэрбум илүү хүнтэйн хувьд [[ядуурал]], [[бичиг үсэг тайлагдалт]]ын хувь доогуур зэрэг сул талуудтай байсаар байгаа&lt;ref name = &quot;gov.in-prmar07PDF&quot;&gt;[http://www.planningcommission.gov.in/news/prmar07.pdf Poverty estimates for 2004-05], Planning commission, Government of India, March 2007. Accessed: July 29, 2008&lt;/ref&gt;.

== Нэр ==
Тус орны '''Энэтхэг''' ([[монгол бичиг|мо.б]] ''энэдхэг'', ''enedkeg'') гэсэн [[монгол хэл|монгол]] нэр дундад зууны [[согд хэл|согд]] хэлний ''yntk'k'' гэсэн үгнээс гаралтай.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;&gt;О.Сүхбаатар - Монгол хэлний харь үгийн толь. 1997 он.&lt;/ref&gt; Энэ нь цаашилбал эртний [[перс хэл|перс]] хэлнээ ''«хиндү»'' гэснээс гаралтай. ''Хиндү'' гэдэг бол «[[Инд мөрөн|Инд]] мөрний газар [[орон]]» гэсэн утга юм. [[Самгарди хэл|Самгардиар]] үүнийг ''«синдү»'' гэдэг байв. Өрнөдөд перс, араб, грек, латинаар дамжин ''«инд[[-ия]]»'' гэсэн бүтэцтэй түгсэн. [[Их Могол Улс]]ын хаад газар орноо лалын шашинтнаа өргөн тархсан дагавар залгаж ''«индү[[-стан]]»'' гэж байв. 

Бас нэгэн монгол нэр '''Жагар''' (мо.б. ''жагар'', ''jayar'') юм. Энэ нь [[төвөд хэл|төвөд]] хэлний ''rgyadkar'' үгнээс гаралтай бөгөөд «цагаан [[хятад]]» гэсэн утгатай. «Арван цагаан буянт номын цагаан түүх» номонд Энэтхэгийг «[[Замбуутив]]» гэсэн.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;/&gt; 

Өдгөө Энэтхэгт улсаа भारत ''бхарата'' [паарэт] гэдэг. Энэ нь эрт цагаас эхлэн самгардиар бичигдэн үлдсэн нэр билээ.

== Газар зүй ==
[[Зураг:India_topo_big.jpg|thumb|left|Физик газар зүйн зураг]] 
Энэтхэг орон 3,287,590 км² нутаг дэвсгэртэй, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|7-р том]] [[орон]] юм. 

=== Байрлал ===
Энэтхэг [[Өмнө Ази]]д хамаарна. [[Энэтхэгийн техтоник хавтан]]гийн зааг болсон [[Энэтхэгийн хойг]] дээр хойд өргөргийн  8° — 38°, зүүн уртрагийн 68° — 98° дотор багтан байрладаг. Өрнө умард талаараа [[Пакистан]] (2910 км), умард талаараа [[Хятад]] (3588 км), [[Балба]] (1751 км), [[Бутан]] (699 км), дорнод талаараа [[Бангладеш]] (4097 км), [[Бирм]] (1643 км) гэсэн зургаан улстай хуурай газраар хиллэнэ. Хилийн нийт урт — 15106 км. Умард талаараа [[Памир]], [[Хималайн нуруу]]нд тулж, өмнөд талаараа [[Энэтхэгийн далай]]н [[Бенгалын булан]], [[Лаккадивын тэнгис]], [[Арабын тэнгис]] хүрнэ. Арлуудын эргийг оролцуулаад эргийн нийт урт — 7517 км. Далай тэнгисийн усаар зааглагдаж [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Бирм]], [[Тайланд]], [[Индонез]]тэй ойр байрлана.

== Түүх ==
=== Эртний үе – маур, гупта эзэнт гүрэн ===
Өмнөд Азид 30.000 жилийн өмнөөс анх хүн төрөлхтөн суурьшиж байсан олдворууд олдож байжээ. Чулуун зэвсгийн үеийн хадны сүг зураг Энэтхэгийн олон газраас олддог. МЭӨ 7000 оны үед анхны Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүс суурьшиж байсан газар одоогийн Пакистаны баруун хэсгээс олдож байв. Эдгээр нь аажмаар МЭӨ 2500-1900 оны үед Өмнөд Азид тавигдсан анхны соёл болох Индус хөндийн соёл иргэншил болж хөгжжээ. Тухайн үед хүмүүс гар урлал, өргөн хүрээний худалдаа наймаа эрхэлж амжиргаагаа залгуулан, соёл иргэншил ихээхэн хөгжиж байв. МЭӨ 2000-500 оны үе буюу Төмөр зэвсгийн үеэс Хиндуизмийн хамгийн эртний гар бичмэл болох Ведас зохиогдож, тэр үеэс Ведийн соёл үүссэн гэж үздэг. Хуврага, цэрэг, худалдаачдын дотор шатлан захирах ёсыг бий болгох зорилгоор Кастын систем энэ үед үүссэн ба яваандаа уугуул иргэд болон хаадын угсааныхны дунд түгсэн юм.
Ведийн үеийн сүүлч МЭӨ 6-р зууны үед жижиг овгуудыг 16 цөөнх болон хаант засагт болгон нэгтгэж, хотжилт үүсэн бий болж мөн Буддизм, Жайнизмын шашны шинэчлэлийн хөдөлгөөн өрнөж, эдгээр нь бие даасан шашин болов. Жайнизм Махавирагийн номлолоор дэлгэрч, харин Буддизм дунд давхаргаас бусад бүх нийгмийн давхрагын Буддагийн шавь нараар түгэн дэлгэрч байв. Бурхан багшийн амьдралын зам мөр Энэтхэгийн эхэн үеийн түүхийн хуудаснаа томоохон байр суурийг эзэлжээ. Улс төрийн хувьд МЭӨ 3-р зуунд Магадхагийн хаант улс бусад бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулснаар аугаа Маурын эзэнт гүрний суурийг тавьсан юм. 
Маурчууд анх эзэнт гүрний шинжтэй болсноороо зүүн хойд нутагт төвлөрсөн газар нутгаа тэлж Энэтхэгийн хойгт бүхэлд нь давамгайлах болов. Энэ улс Ашока хааны үед хамгийн өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй болж, соёл юугаа хөгжүүлэн цэцэглүүлсэн юм. Буддын шашин өсөн дэлгэрэхэд Ашока хаан гол үүрэг гүйцэтгэжээ. 
МЭӨ 321 оны үед Нандагийн династыг хожим Маурын аугаа Эзэнт гүрэнийг (МЭӨ 321-185) үндэслэгч Чандрагупта Маур унагав. Эзэн хаан Чандрагупта жижиг ханлигуудыг нэгтгэн нийлүүлэх замаар асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгтгэн нэг захиргаанд оруулжээ. Эзэнт гүрэнд Энэтхэгийн хойгийн ихэнх хэсэг, Афганистаны зарим хэсэг багтаж байв.

Түүний байгуулсан энэ гүрний гол зүрх нь өнгө зассан нийслэл Паталипутра (одоогийн Патна хот) байлаа. Чандрагуптагийн итгэлтэй гарын доорх цэргийн хүч болон идэвхитэй ажилладаг нууц албаны үр дүнд хөдөө аж ахуй, худалдаа хөгжин цэцэглэсэн билээ. Тэрээр хэт мацаг барьсны улмаас МЭӨ 297 оны үед нас барав. Жайнизмыг шүтэх  болсон Чандрагупта амьдралынхаа сүүлчийн өдрүүдэд ард түмэндээ тохиолдсон аймшигт өлсгөлөнгийн үеэр юу ч хийж чадаагүйдээ ихэд гашуудан даяанч маягаар нүглээ наминчилж байжээ. Энэ улсын хоёрдахь хаан Биндусара юм. Түүний хүү Ашока 3дахь хаан (МЭӨ 265-232) болсон бөгөөд Маурын динаслтын сүүлчийн гол захирагч юм. Тэрээр эртний дэлхий дахины түүхийн аугаа хүмүүсийн нэг мөн билээ. Ашока хаан эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгож тэлсэн юм. Асар их цуст тулаан хийж эзлэгдээгүй үлдээд байсан Калингаг нэгтгэв. Уг тулалдааны дараа Даяа гол улаанаар урсаж байсан гэлцдэг. Ашока хааныг Энэтхэгийн алтан эрин үеийн эхлэлийг тавьсан гэдэг. Эзэнт гүрэн цэцэглэхийн хэрээр урлаг, шинжлэх ухааныг хөгжүүлж, их барилгын ажлыг эхлүүлжээ. Үүнд бөмбөгөр оройт барилгууд орно. Ашока өөрийн засаглалын жилүүдэд түргэн  хурдацтай хөгжиж байсан Буддын шашныг шүтэх болсон. Өвөг эцгийнхээ наминчлалын түүхтэй адил Калингагийн дайны үед их цус асгаруулсандаа гэмшиж, хүчирхийллээс холдон тайван амгалан Буддист замыг сонгосон юм. Тэр Буддизмыг дэлгэрүүлэхийн тулд хуврагуудыг Ази даяар илгээж байлаа. Мөн өөрийн зарлигийг Энэтхэг, Балба, Пакистан, Афганистан даяар чулуун дээр сийлж тарааж байв. 

Ашокийн үеийн хөгжил цэцэглэлт, тайван амгалан байдал түүнийг нас барсны дараа тийм ч удаан үргэлжилсэнгүй. Хаан ширээ залгамжлагдын дунд хэрүүл маргаан тасарсангүй. Маурын сүүлчийн эзэн хаан Брихадрата  МЭӨ 185 оны үед шадар туслагчийнхаа нэг Пусиямитрад алуулав. Пусиямитра Энэтхэгийн төв хэсгийг МЭӨ 73 он хүртэл захирч байсан Сунгагийн династыг үндэслэжээ. Энэтхэг одоо Маурын өмнөх үе шиг хуваагдмал, эмх замбараагүй байдалд эргэн орлоо. Хойд Энэтхэгт жижиг хант улсууд бий болж “Энэтхэг-Грек” хэмээн нэрлэгддэг захирагч нар гарч ирэв. Тэднээс хамгийн алдартай нь Мэнандэр (МЭӨ 115-130) юм. 

Хойд Энэтхэгт Хиндиузм гэр бүлүүдэд эцгийн эрхт ёс бат бөх болж байсан нь эмэгтэйчүүдийн хараат байдлыг улам нэмэгдүүлж байв. 4-5-р зуун гэхэд Гупта эзэнт гүрэн Энэтхэгийн хожмын дүр төрхийн эхлэлийг тавьж, засаг захиргааны болон татварын цогц системийг анх нэвтрүүлэв. Гупта гүрний хаадын үед шашныг зан үйлээс илүү сүсэг бишрэл талаас нь шүтэх шинэчилэлтийг хийж байв. Уг шинэчлэл нь нутгийн элитүүдийн ивээн тэтгэлэгээр бүтээгдсэн уран баримал, архитектурт цэцгэн хээгээр илэрхийлэгдсэн байдаг. Санскрит сонгодог уран зохиолууд мөн цэцгэн хээгээр чимэглэгдсэн байдаг. Мөн энэ үед Энэтхэгийн шинжлэх ухаан, одон орон судлал, анагаах ухаан, математикийн шинжлэх ухаан шинэ түвшинд хүрч хөгжжээ.

1)	МАУРЫН ЭЗЭНТ  ГҮРЭН (МЭӨ 321-183)

1.	Чандрагупта хаан 

Бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулсан. 

2.	Хүү Биндусара 

Эцгийнхээ эзэлсэн газар нутгийг бага зэрэг тэлсэн. 

3.	Хүү Ашок (МЭӨ 265 - 323)

-	Эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгосон – асар их цуст тулаан хийсэн. 
-	Урлаг, шинжлэх ухаан хөгжсөн
-	Их барилгын ажил өрнөсөн (dome-shaped temples)
-	Буддын шашныг Ази даяар түгээсэн
Ашок хааныг таалал төгссөний дараа хаан ширээний тэмцэл эхэлж, Маур гүрэн задарч, дахин ханлиг улсуудад хуваагдав. 

2)	ГУПТАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 320-540)

1.	Гандра Гупта

2.	Хүү Самудра Гупта

Энэтхэгийн соёл ялангуяа Хинду, Буддын урлагийн сонгодог гэж үздэг. Гупта нар хатуу Хинду үнэмшилтэй байсан боловч энэ улсад Жайнизм, Буддизм хөгжсөөр байв. 
Бутралт - Хэпалитийн нүүдэлчдийн буюу Цагаан Хүннү довтолгоотой давхцсан.

3)	ХАРШАГИЙН ГҮРЭН  (МЭ 606)

4)	ЧОЛАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 805-1200)

=== Дундад үе – делийн султант улс ===
Энэ үед Энэтхэг салгуу бутархай ханлигууд болж эргэн задарч, дахин нэгтгэх удирдагч гарч ирэхгүй байлаа. Уламжлалт зарим хөдөө аж ахуй эрхлэгчид газраа ашиглан өсөн хөгжиж байсан газар тариаланг түшиглэх болсон нь кастын дахрага дунд явагдаж байлаа. Улмаар кастын системд газар нутгийн ялгарал гарч эхлэв. Төв Ази болон Персээс ирсэн дүрвэгсэд хот босгож, эзэнт гүрнүүдийн бүтээн байгуулалтуудыг хийж байлаа. 

Нүүдэлчин муслим овог 1193 оноос Делиг удаа дараа дайран довтолж, дээрэмдэн тонов. Мухамед Гүрийг нас барсны дараа 1206 онд түүний жанжнуудын нэг, урьд нь боол байсан Кутб-уд-дин Айбэк Энэтхэгт түүний эзэлж байсан байр суурийг булаан авч Делийн Султант улсыг байгуулав. Үүнийгээ тэмдэглэж мөн Исламийн ертөнцөд шинэ газар нутгийг нэтгэсэний бэлгэ тэмдэг болгон дэлхийн хамгийн өдөр Ислам шашны гонх болох Гутаб Минарыг бариулсан байна. Энэхүү 72.5м цамхаг нь Энэтхэг дахь Султант улсын бэлгэ тэмдэг болжээ. Эзэнт гүрэн өргөжин тэлэхийн хэрээр баян чинээлэг султанууд уг гонхыг тойруулан асар том хөшөө дурсгалууд барив. 

Энэ үед хаан ширээг үе залгамжлах ёсыг халж, хааны титэмийн төлөө өрсөлддөг болсноор маш олон Султанууд солигдож байв. Муслим биш хүмүүсийг Исламийн төрд татвар төлөхийг шаарддаг байв. 
14-р зуунаас эхлэн Делийн султант улс тарж бутарч эхлэв. 1398 оноос эхлэн  Монголын Төмөр хаан удаа дараа дайралт хийх болж, 1525 онд түүний хүү Бабур сүүлчийн Султаныг дийлж, Могулын эзэнт гүрнийг байгууллаа. 

МОГУЛ ГҮРЭН (1525 – 1858 он)
1.	1527 он – Бабур Энэтхэг улсыг бүрэн эзэлсэн. 1530 онд нас барсан. 
2.	Хүү Хумаюн – эцгийн эзэнт гүрнийг бага зэрэг тэлсэн
3.	Хүү 12 настай Акбар – газар нутгийг асар өргөн тэлсэн. Засаглалын төвлөрсөн тогтолцоо бий болгосон. Олон шашны эвлэрэнгүй бодлого баримталдаг байсан. 
Акбар Аграгийн ойрхи Фатепур Сикри дэх шинэ ордондоо шүтээний өргөө бариулж тэндээ шашны хэлэлцүүлэг өрнүүлдэг байв. 
Акбар хөгжим, урлагийг сонирхдог байв. Фатепур Сикрид могол зургийн сургууль байгуулсан нь урсгалын хувьд Перс, Энэтхэгийн нөлөөг тусгаж байсан бөгөөд тэр нь 
4.	түүний хүү Жахангирын үед оргил үедээ хүрч хөгжив. 
5.	Хүү Жах жахан (1628-1658) нь Аград Таж Махал, Делид Улаан хэрэм, Жама Масжид зэргийг бариулсан. Эдгээр нүсэр төслүүд нь Моголын үед цэцэглэж байсан ХАА, худалдаанаас хамааралтай баялгийн бэлэгдэл, илэрхийлэл байв. 
6.	Сүүлчийн хаан Ауранзэв 1658 онд хаан ширээнд сууснаар тус гүрний тэлэлт дээд цэгтээ хүрч мөн уналтын эхлэл болов. Аян дайнд улсын сан хөмрөгөө шавхсан, ислам номлолыг уян хатан бус тайлбарлаж байснаараа хамтрагчид болох ражпүдчүүд болон хинду албатуудаа өөрөөсөө хөндийрүүлсэн гэж үздэг. 1739 онд түүнийг нас барсны дараа эзэнт гүрний хаадууд ойр ойрхон солигдож эцэст нь 1857 онд Бринтаничууд Моголын эзэнт гүрний сүүлчийн хаан Бабадур шахыг хаан ширээнээс нь зайлуулав. 

=== Британийн раж ===
Европчууд хоолны амтлагч сонирхож эхэлснээр Энэтхэг рүү ихэд татагдах болжээ. 15-р зуунд Португальчууд худалдааны өндөр ашигтай хоол амтлагч хайж, Энэтхэгт хамгийн анх ирэв.Тэдний араас Англи болон бусад зарим Европын орнууд худалдаа наймааны ашиг хайж Энэтхэгт очжээ. Португальчуудтай өрсөлдөх зорилгоор Англи, Нидерландчууд тус тусдаа East India компаниудыг (1600 он) байгуулж, үйл ажиллагаагаа явуулж байв – эхэндээ худалдааны зорилготой байгууллагдсан ба яваандаа өөрийн гэсэн цэрэг армитай болов. 

Энэтхэгийн өнөөгийн хөгжлийн суурийг 1848-1885 оны үед тавигдсан гэж үздэг. Ист Индиа компаний захирагч Лорд Далхуиз 1848 онд Энэтхэг дахь орчин үеийн бүтээн байгуулалтын хийж эхэлжээ. Төмөр зам барьж, цахилгаан холбоо суурилуулж, иргэдэд Английн боловсролын системийг нэвтрүүлсэн байна. Гэвч 1858 онд Ист Индиа компаний эсрэг уугуул иргэдийн Англи загварын нийгмийн шинэчлэл, газрын өндөр татварын бодлогыг эсэргүүцсэн дургүйцэл Хойд Энэтхэгээс эхлэн Төв Энэтхэг хүртэл газар авч байв. Энэ бослогыг түүхэндээ тусгаар тогнолын төлөөх анхны дайн гэж нэрлэдэг.  Гэвч уг бослогыг 1 жилийн дотор Англичууд таслан зогсоосон бөгөөд Энэтхэг дахь хяналтаа улам чангатгаж, Энэтхэг дахь Ист Индиа компаний удирдлагын оронд Британийн засгийн газрын шууд удирдлага дор оруулав.

Түүнээс хойш хэдэн арван жилийн турш нийтийн улс төрийн хөдөлгөөн Энэтхэг даяар аажмаар бүрэлдэж, улмаар Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс 1885 онд байгууллагдав. 

19-р зууны 2-р хагас гэхэд технологи, газар тариалангийн худалдааны холын зах зээлтэй хамааралтай хэт хязгаарлагдмал байдал нь Энэтхэгийг хүнсний хомсдолд оруулж, ард иргэд нь өлсгөлөнд нэрвэгдэж байлаа. Харин Англичуудын барьсан төмөр замын сүлжээ ашиглалтанд орсноор Энэтхэгийн дөнгөж хөгжиж эхэлж байсан үйлдвэрлэлүүдэд ихээхэн дэмжлэг болж, хүнсний үнэ буурснаар ард иргэдэд нүүрлээд байсан өлсгөлөнгийн асуудал багасав. 

1 сая гаруй Энэтхэгчүүд оролцсон Дэлхийн 1-р дайн дууссаны дараагаас Энэтхэгт шинэ үе эхлэв. Энэ бол Британий Энэтхэг дахь хараа хяналтаа сулруудах шинэчлэл ба Энэтхэгийн үндэсний түүхэн удирдагч Махатма Гандигийн эрх чөлөөний төлөө тайван хөдөлгөөн эхэлсэн үе юм. 1930 оны үед Английн шинэ хууль журам батлагдав. Үүнээс хойшхи 10 жил Энэтхэг Дэлхийн 2-р дайнд оролцож, ард иргэдийн дунд Муслим шашинтнуудын үндсэрхэг үзэл улам хүчээ авч байсан хүндхэн үе байв. 

1945 онд Дэлхийн 2-р дайны төгсгөлд Британичууд бүх эрх мэдлээ хүлээлгэж өгөхийг зөвшөөрч, урт удаан хугацааны эрх чөлөөний тайван тэмцлийн үр дүнд 1947 онд Энэтхэг тусгаар тогтнолоо олсон боловч шашны үзэл сурталын хагаралдаанаас үүдэн Энэтхэг болон Пакистан улс болж хоёр хэсэг хуваагджээ. Энэ үеэр хилийн хоёр талд үлдсэн хүмүүсийг газар нутгаасаа хөөсөн 2 сар гаруй үргэлжилсэн шашны үймээн самуун дэгдэв. Нийт 12 сая орчим хүн хилийн наана, цаана гарч шилжин суурьшсан ба 1 сая гаруй хүн амь үрэгджээ. 

1950 оны 1 сарын 25-нд Энэтхэг улс үндсэн хуулиа батлаж парламент бүхий Энэтхэг улсыг байгуулсан юм.Эдийн засгийн чөлөөт зах зээлд 1990-ээд онд шилжсэнээс хойш Энэтхэг дэлхийн хамгийн хурдацтай хөгжиж буй улс болон хувирсан байна.
 
=== Кашмирын үүдэлтэй мөргөлдөөн ===
Хүн амын олонхи нь Мусулман шашинтай Кашмирын муж улсыг Энэтхэгт өгсөнөөс хойш тус мужийг эзэмшихийн төлөө Энэтхэг, Пакистаны хоорондоо өрөлдөж иржээ. Тухайлбал, 1947-1948 болон 1965 онд тус тус дайтаж байв. Энэтхэг дахь Кашмирын Мусулманчуудыг 2001 онд Парлементын ордон руу, 2008 онд Мумбай дахь зочид буудал руу террорист халдлага хийсэн хэмээн буруутгав. 

1998 онд Энэтхэг, Пакистан 2 улс цөмийн туршилт хийв. НҮБ-ийн Аюулгүйн Зөвлөл цөмийн туршилт хийсэнд тус 2 улсыг шүүмжлээд, зэвсгийн бүх хөтөлбөрөө зогсоохыг шаардав. 1999 онд Энэтхэг, Пакистан 2 маргаантай асуудлаа шийдвэрлэх хүчин чармайлтаа идэвхижүүлэх тухай тохиролцсон Лахорын тунхаглалд гарын үсэг зурав. Гэсэн хэдий ч 2 улсын хооронд цөмийн мөргөлдөөний аюул оршсоор байна. 

20-р зууны 2-р хагаст хөрш зэргэлдээ орнуудтай хил тойрсон байнгын маргаантай тулгарч эхэлсэн ба Хятад улстай 1962 онд дайтаж байсан ч өнөөг хүртэл зөвшилцөлд хүрч чадаагүй байна. Харин Пакистан улстай 1947, 1965, 1971 онуудад тус тус дайтаж байжээ.

== Улс төр ==
[[Файл:NorthBlock.jpg|thumb|right|200px|Шинэ Делид засгийн газрын чухал салбарууд байрладаг.]]
Улс төрийн тухайд [[Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс]]ын нам голлох үүргийг гүйцэтгэх бөгөөд энэ намын лидерүүд нь Энэтхэг улс тусгаар тогтнолоо олж авсан үеэс эхлээд одоог хүртэл улс орныг удирдан залж яваа юм. Энэтхэг улсад үйл ажиллагаагаа явуулж буй намуудыг жагсаавал:
* ''Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс'' - Энэ нам нь хэдийгээр 100 гаруй жилийн түүхтэй ч хэд хэдэн удаа уналтанд орж байсан түүхтэй. [[Индира Ганди]]йн Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс ч гэж нэрлэгдэж явсан үе бий. Зүүнийг тэргүүлэгч энэхүү нам нь 1947—1977, 1980—1989, 1991—1996 болон 2004 оноос өнөөг хүртэл бусад намуудын тэргүүнд явж байна.  
* ''Бхарати Джанатын Нам'' (Энэтхэгийн Ардын Нам) - Энэхүү баруун хэсгийг тэргүүлэгч намыг 1980 онд Атал Бихари Ваджпаи, Лал Кришной Адвани нар байгуулсан бөгөөд хиндуизмыг баримтлагч нам юм. Улс орныг 1996 болон 1998-2004 онуудад тус тус удирдаж байсан.
* Үлдсэн намууд нь ердөө 2-3 жижиг улсуудын хүрээнд хүчтэй байр суурь эзэлдэг байсан ба ийм намуудын тоонд
** ''Энтэхэгийн коммунист нам''
** [[Самаджвадийн нам]]
** ''Джаната Далын нэгдсэн нам'' зэрэг орно.

1991 оноос эхэлсэн өөрчлөлт шинэчлэлтийн ачаар энэтхэг улс хөгжиж буй орнуудын нэг болжээ. Өөрчлөлт шинэчлэлтийг 1996 онд Атала Бихари Ваджпаигийн удирдсан засгийн газар, 2004 онд Соня Гандигийн удирдсан Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс сонгуульд ялж засгийн газрын тэргүүнээр нэрт эдийн засагч Манмохан Сингх томилогдон үргэлжлүүлж байна.

== Засаг захиргааны хуваарь ==
Энэтхэг бол [[холбооны байгууламж]]ит улс. Энэтхэгийн холбооны байгууламжид 28 [[муж улс]] ({{lang-en|state}}) болон [[Энэтхэгийн холбооны долоон нутаг|холбооны 7 нутаг]] ({{lang-en|union territory}}) хамрагддаг.&lt;ref&gt;[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf Country Profile: India (PDF)]. Library of Congress - Federal Research Division (December 2004)&lt;/ref&gt; Муж улсууд доод тал нь нэг албан ёсны нутгийн хэлтэй байдгаас гадна холбооны хоёр нутгийн адил ([[Пүдүчэрри]], нийслэл [[Дели]]) өөрсдөө засгийн газраа сонгон байгуулах эрхтэй. Үлдэх холбооны таван нутаг улсын ерөнхийлөгчийн шууд хяналтанд байж төвөөс засаг даргыг нь томилдог. [[1956]] онд хүн амын зонхилох хэлийг харгалзан муж улсуудыг өөрчлөн байгуулсанаас хойш бараг өөрчлөгдөөгүй байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.commonlii.org/in/legis/num_act/sra1956250/|title=States Reorganisation Act, 1956|work=Constitution of India|publisher=Commonwealth Legal Information Institute|accessdate=2007-10-31|archiveurl=http://www.webcitation.org/6174PLc4H|archivedate=2011-08-22}}&lt;/ref&gt;
Холбооны нэгж тус бүр дотроо [[дүүрэг|дүүргүүдэд]] ({{lang-hi|ज़िला ''zilā''}}, {{lang-en|district}}; {{lang-ru|округ}}) хуваагддаг. Өнөө үед улсын хэмжээнд 642 дүүрэг байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://districts.gov.in/|title=Districts of India|accessdate=2007-11-25|publisher=[[National Informatics Centre|National Informatics Centre (NIC)]]|work=Government of India}}&lt;/ref&gt; Цаашилбал, дүүргийг хэд хэдэн [[техсил]] болгон хуваадаг.
[[Файл:India-states-numbered.svg|thumb|right|300px|Энэтхэгийн холбооны 35 нэгжийн байршил (жагсаалтын дугаар, үсгийн дагуу)]]
'''28 муж улс'''
{|
|-
|
# [[Андра Прадеш]]
# [[Аруначал Прадеш]]
# [[Ассам]]
# [[Бихар]]
# [[Чаттисгар]]
# [[Гоа]]
# [[Гужарат]]
# [[Харьяна]]
# [[Химачал Прадеш]]
|
&lt;ol start=&quot;11&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Жарканд]]
&lt;li&gt; [[Карнатака]]
&lt;li&gt; [[Керала]]
&lt;li&gt; [[Мадярадеш]]
&lt;li&gt; [[Махараштра]]
&lt;li&gt; [[Манипур]]
&lt;li&gt; [[Мегхалая]]
&lt;li&gt; [[Мизорам]]
&lt;li&gt; [[Нагаланд]]
|
&lt;ol start=&quot;20&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Орисса]]
&lt;li&gt; [[Панжаб (Энэтхэг)|Панжаб]]
&lt;li&gt; [[Ражастан]]
&lt;li&gt; [[Сикким]]
&lt;li&gt; [[Тамилнаду]]
&lt;li&gt; [[Трипура]]
&lt;li&gt; [[Уттар Прадеш]]
&lt;li&gt; [[Уттараканд]]
&lt;li&gt; [[Баруун Бенгал]]
&lt;/ol&gt;
|}

'''Холбооны 7 нутаг'''
{|
|-
|
&lt;ol type=&quot;A&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Андаман-Никобарын арлууд]]
&lt;li&gt; [[Чандигарх]]
&lt;li&gt; [[Дадра-Нагар Хавели Даман-Диу]]
&lt;li&gt; [[Ладакх]] 
&lt;li&gt; [[Жамму-Кашмир]]
&lt;li&gt; [[Лакшадвип]]
&lt;li&gt; [[Дели|Нийслэл Делийн нутаг]]
&lt;li&gt; [[Пүдүчэрри]]
&lt;/ol&gt;
|}

== Эдийн засаг ==
Энэтхэг нь 20-р зууны дунд үе хүртэл [[Британий эзэнт гүрэн|Британы эзэнт гүрний]] [[колони]] байгаад 1947 онд тусгаар тогтнолоо олж авч эдийн засаг болон цэрэг дайны салбар хүчтэй хөгжиж ялангуяа сүүлийн 20-д жилийн хугацаанд дээрх салбаруудад ихээхэн амжилт гарсан ажээ. 

Энэтхэгийн эдийн засаг нь номиналь ҮНБ-р тооцвол 12-т, худалдан авах чадварын паритетаар тооцвол дөрөвт жагсдаг. Эдийн засгийн шинэчлэлийн үр дүнд өсөлтөөрөө дэлхийд хоёрт ордог боловч ядуурал, бичиг үсэгт тайлагдахгүй байх, хоолны хомсдол зэрэг нь элбэг байна.

Эдийн засгийн хувьд амьжиргааны түвшнээс доогуур хүн ам 25% (2002), [[инфляци]] 4,2% (2004), хөдөлмөрийн чадвартай хүн ам 482,2 сая (2004), [[ажилгүйдэл]] 9,2% (2004), аж үйлдвэрийн өсөлт 7,4% (2004), цахилгаан энерги үйлдвэрлэл 547,2 миллиард. кВт.цаг (2002), цахилгаан энергиин хэрэглээ 510,1 миллиард. кВт.цаг. (2002) байна.

=== Экспорт ===
Нийт [[экспорт]] нь 2012 оны байдлаар 69,18 миллиард доллар. Үүнээс [[АНУ]] — 20,3%, [[Хятад]] — 6,3%, [[Их Британи]] — 5,2%, [[Хонконг]] — 4,7%, [[Герман]] — 4,3%.

=== Импорт ===
Нийт [[импорт]] нь 2003 оны байдлаар 89,33 миллиард доллар. Үүнээс АНУ-аас — 6,7%, [[Бельги]]эс — 5,9%, Их Британиас 5%, Хятадаас — 4,5%, [[Сингапур]]аас — 4,2%.

== Хүн ам ==
[[Зураг:India population density map en.svg|thumb|[[Инд-Гангын нам доор газар|Инд-Гангын нам доор газраар]]&lt;br /&gt;хүн ам шигүү суурьшдаг.]]
Дэлхийд Хятадын дараа [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|хоёрдугаар олон]] хүн амтай улс бол Энэтхэг. 2010 оны тооллогоорх хүн амын тоо - 1 тэрбум 210 сая.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/indiaatglance.html  &quot;Provisional Population Totals – Census 2011&quot;, Office of the Registrar General and Census Commissioner (Ministry of Home Affairs, Government of India)]&lt;/ref&gt; Үүнээс 70% нь хотод бус хөдөө нутагтай. 2011 онд 53 [[саятан хот]]той байгаагаас&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf &quot;Cities having population 1 lakh and above&quot;. censusindia. The Registrar General &amp; Census Commissioner, India. Retrieved 18 October 2011.]&lt;/ref&gt; [[Мумбай]] (хуучнаар Бомбей), [[Дели]], [[Бангалор]], [[Хайдарабад]], [[Ахмадабад]]ад хамгаас олон оршин суугчтай. Хүн амын 64.8% бичиг үсэг тайлдагдсанаас хамгийн ихдээ [[Керала]] муж улсад 91%&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.kerala.gov.in/education/|title=Kerala's literacy rate|publisher=[[Government of Kerala]]|accessdate=2007-12-13|work=kerala.gov.in|deadlink=404}}&lt;/ref&gt;, хамгийн багадаа [[Бихар]]т 47% байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://gov.bih.nic.in/Profile/CensusStats-03.htm Census Statistics of Bihar: Literacy Rates|title=Literacy rate of Bihar|accessdate=2007-12-13|publisher=Government of Bihar}}&lt;/ref&gt;

Энэтхэг бол олон хэлтний өлгий. Үндсэндээ [[Энэтхэг-Ари хэлний бүлэг|Энэтхэг-Ари]] (хүн амын 74%), [[Дравид хэлний бүлэг|Дравид]] (24%) хоёр хэлний бүлэгт хамаардаг. Энэтхэг-Ари бүлгээс [[Хинди хэл|Хинди]] (41.0%), [[Бенгал хэл|Бенгал]] (8.1%), [[Маратхи хэл|Маратхи]] (7.0%), [[Урдү]] (5.0%), Гужарат (4.5%), Ория (3.2%), [[Панжаби хэл|Панжаби]] (2.8%), Дравид бүлгээс [[Телугу хэл|Тэлүгү]] (7.4%), [[Тамил хэл|Тамил]] (5.9%), Каннада (3.7%), Малаялам (3.2%) хэлнүүд түгээмэл тархжээ.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement4.htm SCHEDULED LANGUAGES IN DESCENDING ORDER OF SPEAKERS' STRENGTH — 2001]&lt;/ref&gt;

Энэтхэгийн хүн амын 80.5% нь [[Хиндү шашин|Хиндү]], 13.4% нь [[Ислам]], 2.4% нь [[Христийн шашин|Христ]], 1.8% нь [[Сикх]], 0.7% нь [[Буддын шашин|Будда]], 0.4% нь [[Жайна шашин|Жайна шашны]] шүтлэгтэй юм байна.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/religion.aspx 2001 оны Энэтхэг улсын хүн амын тооллогын дүн]&lt;/ref&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Энэтхэгийн хөдөө аж ахуй]]
== Эшлэл ==
{{reflist}}
== Цахим холбоос ==
* {{commons|भारत}}
* [http://india.gov.in/ Энэтхэг улсын Засгийн газар]&amp;nbsp;– (Англи хэлээр)
* [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/india.htm Энэтхэг] ''UCB Libraries GovPubs'' дахь мэдээлэл

{{Ази}}
{{Хөтлөгч мөр Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл}}
{{Хөтлөгч мөр Өмнөд Азийн бүс нутгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг}}
{{Хөтлөгч мөр Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Энэтхэг| ]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:BRICS-ийн гишүүн орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Парламентын засаглалтай холбооны бүгд найрамдах улс]]</text>
      <sha1>rxfaqggu27gtxh7zvsbj3c6i65bfem5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707163</id>
      <parentid>707162</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T22:20:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.160</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Засаг захиргааны хуваарь */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48329" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    =भारतीय गणराज्य → Паарэт Гэнэрааже
|албан_ёсны_нэр                ='''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс'''&lt;br&gt;[[Зураг:Бнэу мб.png]]
|богино_нэр                    =Энэтхэг
|далбааны_зураг                =Flag of India.svg
|сүлдний_зураг                 =Emblem of India.svg
|symbol_width                  = 60px
|уриа                          =диваа самгардиар सत्यमेव जयते →&lt;br&gt;Сатьюмеэв жаяатий → «Үнэн ялгарна»
|үндэсний_дуулал               = जन गण मन → Жана гана мана → «Түмний сэтгэл»&lt;br&gt;&lt;center&gt;[[File:Jana Gana Mana instrumental.ogg]]&lt;/center&gt;
|газрын_зураг                  =India (orthographic projection).svg
|нийслэл_хот                   =[[Шинэ Дели]] (250 мянга)
|хамгийн_том_хот               =[[Мумбай]] (12.5 сая)
|албан_ёсны_хэл                =[[Хинди хэл]], [[Англи хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               =
|demonym                       = Энэтхэгчүүд
|үндэс_язгуур_он               =
|засаглалын_хэлбэр             =[[Ардчилсан дэглэм]], [[холбооны байгууламж|холбоот&lt;br&gt; байгууламж]],  парламентийн&lt;br&gt;[[бүгд найрамдах засаг]]
|удирдагчийн_цол1              =Ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр1              =[[Пранаб Кумар Мукержи]]
|удирдагчийн_цол2              =Дэд ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр2              =[[Мохаммад Хамид Ансари]]
|удирдагчийн_цол3              =Ерөнхий сайд
|удирдагчийн_нэр3              =[[Нарендра Дамодардас Моди]]
|хууль_тогтоогч                =«Энэтхэг улсын хурал» &lt;br&gt; ← Паарэт ки саньсад
|дээд_танхим                   =«Улсын чуулган» Рааже сабхаа
|доод_танхим                   =«Ардын чуулган» Лүүк сабхаа
|түүхэн_утга                   = [[Их Британи]]ас тусгаар тогтносон түүх
|түүхэн_огноо1                 =[[1947 он|1947]]-[[8 сарын 15|08-15]] 
|түүхэн_үйл1                   =Тусгаар тогтносон
|түүхэн_огноо2                 =[[1950 он|1950]]-[[1 сарын 26|01-26]] 
|түүхэн_үйл2                   =БНУ-аа тунхагласан
|газар_нутаг_км2               =3,287,263
|нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс  =7
|усны_эзлэх_хувь               =9.56
|хүн_амын_тооцоо               =1,210,193,422
|хүн_ам_тооцоолсон_он          =[[2011]]
|хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс   =2
|хүн_амын_тооллого             =
|хүн_ам_тоолсон_он             =
|хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор  =
|хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2     =366.2
|хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс   =31
|ДНБ_ХАЧ                       =[[Америк доллар|$]]4.469 их наяд
|ДНБ_ХАЧ_он                    =[[2011]]
|ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ                =3
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд              =$3,703
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ       =
|ДНБ_нэрлэсэн                  =$1.843 их наяд
|ДНБ_нэрлэсэн_он               =2011
|ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ           =10
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд         =$1,527
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ  =
|ХТББИ                         =36.8
|Илтгэлцүүр_он                 =2004
|Илтгэлцүүр_ангилал            =
|Илтгэлцүүр_эрэмбэ             =79
|ХХИ                           ={{Increase}}0.547&lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf|title=Human Development Report 2011|year=2011|publisher=United Nations|accessdate=5 November 2011}}&lt;/ref&gt;
|ХХИ_он                        =2011
|ХХИ_ангилал                   =&lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;дундаж&lt;/span&gt;
|ХХИ_эрэмбэ                    =134
|Мөнгөн_тэмдэгт                =[[Энэтхэг рупи]] ({{INR}})
|Мөнгөн_тэмдэгт_код            =INR
|Цагийн_бүс                    =+05:30
|цагийн_бүс_зун                =
|хэв_огноо                     =
|аль_гарын_замын_хөдөлгөөн     =зүүн
|Интернетийн_АДН               =.in
|Утасны_код                    =91
|тэмдэглэл                     =
}}
'''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс''' (БНЭУ) ({{lang-hi|भारत गणराज्य}}, ''Bhārat Gaṇarājya'', ''Бхарәт Гәнәражй''), '''Энэтхэг''' бол [[Өмнөд Ази|Өмнөд]] [[Ази]]йн [[Энэтхэгийн хойг]]т орших [[бүрэн эрхт улс]] юм. Мөн дэлхийн долоодугаар том газар нутагтай [[орон]], хоёрдугаар олон хүн амтай, дөрөвдүгээр их эдийн засагтай [[гүрэн]] гэгдэнэ. [[Пакистан]], [[Хятад]], [[Балба]], [[Бутан]], [[Бангладеш]], [[Мьянмар]] зургаан улс оронтой газраар хил залгаж, [[Энэтхэгийн далай]]гаар хүрээлэгдэн оршдог. Бас Энэтхэгийн далайд [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Индонез]] гурван улстай усаар хиллэдэг бол Пакистаны хянаж буй нутгийг [[Жамму-Кашмир]] мужийнх гэж зүтгэдгээр болвол [[Афганистан]]тай бас хиллэнэ&lt;ref name=&quot;Afghanistan&quot;&gt;Примечание: Индийское правительство считает, что Индия также граничит с [[Афганистан]]ом, так как рассматривает весь штат [[Джамму и Кашмир]]а индийской территорией, включая ту его часть, которая граничит с Афганистаном. Граница между Индией и [[Пакистан]]ом была заморожена в [[1948 год]]у, после прекращения огня, произошедшему по инициативе [[ООН]]. Вследствие этого регион, граничащий с Афганистаном, оказался на территории, подконтрольной Пакистану&lt;/ref&gt;.

Энэтхэгийн хойг, Энэтхэг орон бол [[Индийн соёл иргэншил]] болон бусад эртний [[соёл иргэншил]] үүсэн цэцэглэсэн өлгий нутаг бөгөөд түүхийн ихэнх үед [[худалдааны зам]]ын зангилаа болж, суурин иргэншил, [[соёл]], шашин цэцэглэн хөгжиж байжээ&lt;ref&gt;Oldenburg, Phillip. 2007. &quot;India: History, &quot; [http://encarta.msn.com/ Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2007]© 1997—2007 Microsoft Corporation.&lt;/ref&gt;.Энэтхэгт [[Хиндү шашин|Хиндү]], [[Буддын шашин|Будда]], [[Сикхи]], [[Жайна]] дөрвөн шашин үүсч хөгжиж байв. 

[[18-р зуун]]ы эхнээс [[20-р зуун]]ы дунд үе хүртэл алхам алхмаар [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] [[колончлол|колони орон]] болсоор л байсан. [[1947 он]]д тусгаар тогтносны дараа эдийн засаг, цэргийн хүчин маш ахицтайгаар хөгжсөн, одоо нэрлэсэн үнээр дэлхийн 12-р, худалдан авах чадвараар тэгшитгэснээр дэлхийн 4-р их жилийн [[дотоодын нийт бүтээгдэхүүн]]тэй улс болжээ. Гэхдээ тэрбум илүү хүнтэйн хувьд [[ядуурал]], [[бичиг үсэг тайлагдалт]]ын хувь доогуур зэрэг сул талуудтай байсаар байгаа&lt;ref name = &quot;gov.in-prmar07PDF&quot;&gt;[http://www.planningcommission.gov.in/news/prmar07.pdf Poverty estimates for 2004-05], Planning commission, Government of India, March 2007. Accessed: July 29, 2008&lt;/ref&gt;.

== Нэр ==
Тус орны '''Энэтхэг''' ([[монгол бичиг|мо.б]] ''энэдхэг'', ''enedkeg'') гэсэн [[монгол хэл|монгол]] нэр дундад зууны [[согд хэл|согд]] хэлний ''yntk'k'' гэсэн үгнээс гаралтай.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;&gt;О.Сүхбаатар - Монгол хэлний харь үгийн толь. 1997 он.&lt;/ref&gt; Энэ нь цаашилбал эртний [[перс хэл|перс]] хэлнээ ''«хиндү»'' гэснээс гаралтай. ''Хиндү'' гэдэг бол «[[Инд мөрөн|Инд]] мөрний газар [[орон]]» гэсэн утга юм. [[Самгарди хэл|Самгардиар]] үүнийг ''«синдү»'' гэдэг байв. Өрнөдөд перс, араб, грек, латинаар дамжин ''«инд[[-ия]]»'' гэсэн бүтэцтэй түгсэн. [[Их Могол Улс]]ын хаад газар орноо лалын шашинтнаа өргөн тархсан дагавар залгаж ''«индү[[-стан]]»'' гэж байв. 

Бас нэгэн монгол нэр '''Жагар''' (мо.б. ''жагар'', ''jayar'') юм. Энэ нь [[төвөд хэл|төвөд]] хэлний ''rgyadkar'' үгнээс гаралтай бөгөөд «цагаан [[хятад]]» гэсэн утгатай. «Арван цагаан буянт номын цагаан түүх» номонд Энэтхэгийг «[[Замбуутив]]» гэсэн.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;/&gt; 

Өдгөө Энэтхэгт улсаа भारत ''бхарата'' [паарэт] гэдэг. Энэ нь эрт цагаас эхлэн самгардиар бичигдэн үлдсэн нэр билээ.

== Газар зүй ==
[[Зураг:India_topo_big.jpg|thumb|left|Физик газар зүйн зураг]] 
Энэтхэг орон 3,287,590 км² нутаг дэвсгэртэй, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|7-р том]] [[орон]] юм. 

=== Байрлал ===
Энэтхэг [[Өмнө Ази]]д хамаарна. [[Энэтхэгийн техтоник хавтан]]гийн зааг болсон [[Энэтхэгийн хойг]] дээр хойд өргөргийн  8° — 38°, зүүн уртрагийн 68° — 98° дотор багтан байрладаг. Өрнө умард талаараа [[Пакистан]] (2910 км), умард талаараа [[Хятад]] (3588 км), [[Балба]] (1751 км), [[Бутан]] (699 км), дорнод талаараа [[Бангладеш]] (4097 км), [[Бирм]] (1643 км) гэсэн зургаан улстай хуурай газраар хиллэнэ. Хилийн нийт урт — 15106 км. Умард талаараа [[Памир]], [[Хималайн нуруу]]нд тулж, өмнөд талаараа [[Энэтхэгийн далай]]н [[Бенгалын булан]], [[Лаккадивын тэнгис]], [[Арабын тэнгис]] хүрнэ. Арлуудын эргийг оролцуулаад эргийн нийт урт — 7517 км. Далай тэнгисийн усаар зааглагдаж [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Бирм]], [[Тайланд]], [[Индонез]]тэй ойр байрлана.

== Түүх ==
=== Эртний үе – маур, гупта эзэнт гүрэн ===
Өмнөд Азид 30.000 жилийн өмнөөс анх хүн төрөлхтөн суурьшиж байсан олдворууд олдож байжээ. Чулуун зэвсгийн үеийн хадны сүг зураг Энэтхэгийн олон газраас олддог. МЭӨ 7000 оны үед анхны Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүс суурьшиж байсан газар одоогийн Пакистаны баруун хэсгээс олдож байв. Эдгээр нь аажмаар МЭӨ 2500-1900 оны үед Өмнөд Азид тавигдсан анхны соёл болох Индус хөндийн соёл иргэншил болж хөгжжээ. Тухайн үед хүмүүс гар урлал, өргөн хүрээний худалдаа наймаа эрхэлж амжиргаагаа залгуулан, соёл иргэншил ихээхэн хөгжиж байв. МЭӨ 2000-500 оны үе буюу Төмөр зэвсгийн үеэс Хиндуизмийн хамгийн эртний гар бичмэл болох Ведас зохиогдож, тэр үеэс Ведийн соёл үүссэн гэж үздэг. Хуврага, цэрэг, худалдаачдын дотор шатлан захирах ёсыг бий болгох зорилгоор Кастын систем энэ үед үүссэн ба яваандаа уугуул иргэд болон хаадын угсааныхны дунд түгсэн юм.
Ведийн үеийн сүүлч МЭӨ 6-р зууны үед жижиг овгуудыг 16 цөөнх болон хаант засагт болгон нэгтгэж, хотжилт үүсэн бий болж мөн Буддизм, Жайнизмын шашны шинэчлэлийн хөдөлгөөн өрнөж, эдгээр нь бие даасан шашин болов. Жайнизм Махавирагийн номлолоор дэлгэрч, харин Буддизм дунд давхаргаас бусад бүх нийгмийн давхрагын Буддагийн шавь нараар түгэн дэлгэрч байв. Бурхан багшийн амьдралын зам мөр Энэтхэгийн эхэн үеийн түүхийн хуудаснаа томоохон байр суурийг эзэлжээ. Улс төрийн хувьд МЭӨ 3-р зуунд Магадхагийн хаант улс бусад бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулснаар аугаа Маурын эзэнт гүрний суурийг тавьсан юм. 
Маурчууд анх эзэнт гүрний шинжтэй болсноороо зүүн хойд нутагт төвлөрсөн газар нутгаа тэлж Энэтхэгийн хойгт бүхэлд нь давамгайлах болов. Энэ улс Ашока хааны үед хамгийн өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй болж, соёл юугаа хөгжүүлэн цэцэглүүлсэн юм. Буддын шашин өсөн дэлгэрэхэд Ашока хаан гол үүрэг гүйцэтгэжээ. 
МЭӨ 321 оны үед Нандагийн династыг хожим Маурын аугаа Эзэнт гүрэнийг (МЭӨ 321-185) үндэслэгч Чандрагупта Маур унагав. Эзэн хаан Чандрагупта жижиг ханлигуудыг нэгтгэн нийлүүлэх замаар асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгтгэн нэг захиргаанд оруулжээ. Эзэнт гүрэнд Энэтхэгийн хойгийн ихэнх хэсэг, Афганистаны зарим хэсэг багтаж байв.

Түүний байгуулсан энэ гүрний гол зүрх нь өнгө зассан нийслэл Паталипутра (одоогийн Патна хот) байлаа. Чандрагуптагийн итгэлтэй гарын доорх цэргийн хүч болон идэвхитэй ажилладаг нууц албаны үр дүнд хөдөө аж ахуй, худалдаа хөгжин цэцэглэсэн билээ. Тэрээр хэт мацаг барьсны улмаас МЭӨ 297 оны үед нас барав. Жайнизмыг шүтэх  болсон Чандрагупта амьдралынхаа сүүлчийн өдрүүдэд ард түмэндээ тохиолдсон аймшигт өлсгөлөнгийн үеэр юу ч хийж чадаагүйдээ ихэд гашуудан даяанч маягаар нүглээ наминчилж байжээ. Энэ улсын хоёрдахь хаан Биндусара юм. Түүний хүү Ашока 3дахь хаан (МЭӨ 265-232) болсон бөгөөд Маурын динаслтын сүүлчийн гол захирагч юм. Тэрээр эртний дэлхий дахины түүхийн аугаа хүмүүсийн нэг мөн билээ. Ашока хаан эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгож тэлсэн юм. Асар их цуст тулаан хийж эзлэгдээгүй үлдээд байсан Калингаг нэгтгэв. Уг тулалдааны дараа Даяа гол улаанаар урсаж байсан гэлцдэг. Ашока хааныг Энэтхэгийн алтан эрин үеийн эхлэлийг тавьсан гэдэг. Эзэнт гүрэн цэцэглэхийн хэрээр урлаг, шинжлэх ухааныг хөгжүүлж, их барилгын ажлыг эхлүүлжээ. Үүнд бөмбөгөр оройт барилгууд орно. Ашока өөрийн засаглалын жилүүдэд түргэн  хурдацтай хөгжиж байсан Буддын шашныг шүтэх болсон. Өвөг эцгийнхээ наминчлалын түүхтэй адил Калингагийн дайны үед их цус асгаруулсандаа гэмшиж, хүчирхийллээс холдон тайван амгалан Буддист замыг сонгосон юм. Тэр Буддизмыг дэлгэрүүлэхийн тулд хуврагуудыг Ази даяар илгээж байлаа. Мөн өөрийн зарлигийг Энэтхэг, Балба, Пакистан, Афганистан даяар чулуун дээр сийлж тарааж байв. 

Ашокийн үеийн хөгжил цэцэглэлт, тайван амгалан байдал түүнийг нас барсны дараа тийм ч удаан үргэлжилсэнгүй. Хаан ширээ залгамжлагдын дунд хэрүүл маргаан тасарсангүй. Маурын сүүлчийн эзэн хаан Брихадрата  МЭӨ 185 оны үед шадар туслагчийнхаа нэг Пусиямитрад алуулав. Пусиямитра Энэтхэгийн төв хэсгийг МЭӨ 73 он хүртэл захирч байсан Сунгагийн династыг үндэслэжээ. Энэтхэг одоо Маурын өмнөх үе шиг хуваагдмал, эмх замбараагүй байдалд эргэн орлоо. Хойд Энэтхэгт жижиг хант улсууд бий болж “Энэтхэг-Грек” хэмээн нэрлэгддэг захирагч нар гарч ирэв. Тэднээс хамгийн алдартай нь Мэнандэр (МЭӨ 115-130) юм. 

Хойд Энэтхэгт Хиндиузм гэр бүлүүдэд эцгийн эрхт ёс бат бөх болж байсан нь эмэгтэйчүүдийн хараат байдлыг улам нэмэгдүүлж байв. 4-5-р зуун гэхэд Гупта эзэнт гүрэн Энэтхэгийн хожмын дүр төрхийн эхлэлийг тавьж, засаг захиргааны болон татварын цогц системийг анх нэвтрүүлэв. Гупта гүрний хаадын үед шашныг зан үйлээс илүү сүсэг бишрэл талаас нь шүтэх шинэчилэлтийг хийж байв. Уг шинэчлэл нь нутгийн элитүүдийн ивээн тэтгэлэгээр бүтээгдсэн уран баримал, архитектурт цэцгэн хээгээр илэрхийлэгдсэн байдаг. Санскрит сонгодог уран зохиолууд мөн цэцгэн хээгээр чимэглэгдсэн байдаг. Мөн энэ үед Энэтхэгийн шинжлэх ухаан, одон орон судлал, анагаах ухаан, математикийн шинжлэх ухаан шинэ түвшинд хүрч хөгжжээ.

1)	МАУРЫН ЭЗЭНТ  ГҮРЭН (МЭӨ 321-183)

1.	Чандрагупта хаан 

Бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулсан. 

2.	Хүү Биндусара 

Эцгийнхээ эзэлсэн газар нутгийг бага зэрэг тэлсэн. 

3.	Хүү Ашок (МЭӨ 265 - 323)

-	Эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгосон – асар их цуст тулаан хийсэн. 
-	Урлаг, шинжлэх ухаан хөгжсөн
-	Их барилгын ажил өрнөсөн (dome-shaped temples)
-	Буддын шашныг Ази даяар түгээсэн
Ашок хааныг таалал төгссөний дараа хаан ширээний тэмцэл эхэлж, Маур гүрэн задарч, дахин ханлиг улсуудад хуваагдав. 

2)	ГУПТАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 320-540)

1.	Гандра Гупта

2.	Хүү Самудра Гупта

Энэтхэгийн соёл ялангуяа Хинду, Буддын урлагийн сонгодог гэж үздэг. Гупта нар хатуу Хинду үнэмшилтэй байсан боловч энэ улсад Жайнизм, Буддизм хөгжсөөр байв. 
Бутралт - Хэпалитийн нүүдэлчдийн буюу Цагаан Хүннү довтолгоотой давхцсан.

3)	ХАРШАГИЙН ГҮРЭН  (МЭ 606)

4)	ЧОЛАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 805-1200)

=== Дундад үе – делийн султант улс ===
Энэ үед Энэтхэг салгуу бутархай ханлигууд болж эргэн задарч, дахин нэгтгэх удирдагч гарч ирэхгүй байлаа. Уламжлалт зарим хөдөө аж ахуй эрхлэгчид газраа ашиглан өсөн хөгжиж байсан газар тариаланг түшиглэх болсон нь кастын дахрага дунд явагдаж байлаа. Улмаар кастын системд газар нутгийн ялгарал гарч эхлэв. Төв Ази болон Персээс ирсэн дүрвэгсэд хот босгож, эзэнт гүрнүүдийн бүтээн байгуулалтуудыг хийж байлаа. 

Нүүдэлчин муслим овог 1193 оноос Делиг удаа дараа дайран довтолж, дээрэмдэн тонов. Мухамед Гүрийг нас барсны дараа 1206 онд түүний жанжнуудын нэг, урьд нь боол байсан Кутб-уд-дин Айбэк Энэтхэгт түүний эзэлж байсан байр суурийг булаан авч Делийн Султант улсыг байгуулав. Үүнийгээ тэмдэглэж мөн Исламийн ертөнцөд шинэ газар нутгийг нэтгэсэний бэлгэ тэмдэг болгон дэлхийн хамгийн өдөр Ислам шашны гонх болох Гутаб Минарыг бариулсан байна. Энэхүү 72.5м цамхаг нь Энэтхэг дахь Султант улсын бэлгэ тэмдэг болжээ. Эзэнт гүрэн өргөжин тэлэхийн хэрээр баян чинээлэг султанууд уг гонхыг тойруулан асар том хөшөө дурсгалууд барив. 

Энэ үед хаан ширээг үе залгамжлах ёсыг халж, хааны титэмийн төлөө өрсөлддөг болсноор маш олон Султанууд солигдож байв. Муслим биш хүмүүсийг Исламийн төрд татвар төлөхийг шаарддаг байв. 
14-р зуунаас эхлэн Делийн султант улс тарж бутарч эхлэв. 1398 оноос эхлэн  Монголын Төмөр хаан удаа дараа дайралт хийх болж, 1525 онд түүний хүү Бабур сүүлчийн Султаныг дийлж, Могулын эзэнт гүрнийг байгууллаа. 

МОГУЛ ГҮРЭН (1525 – 1858 он)
1.	1527 он – Бабур Энэтхэг улсыг бүрэн эзэлсэн. 1530 онд нас барсан. 
2.	Хүү Хумаюн – эцгийн эзэнт гүрнийг бага зэрэг тэлсэн
3.	Хүү 12 настай Акбар – газар нутгийг асар өргөн тэлсэн. Засаглалын төвлөрсөн тогтолцоо бий болгосон. Олон шашны эвлэрэнгүй бодлого баримталдаг байсан. 
Акбар Аграгийн ойрхи Фатепур Сикри дэх шинэ ордондоо шүтээний өргөө бариулж тэндээ шашны хэлэлцүүлэг өрнүүлдэг байв. 
Акбар хөгжим, урлагийг сонирхдог байв. Фатепур Сикрид могол зургийн сургууль байгуулсан нь урсгалын хувьд Перс, Энэтхэгийн нөлөөг тусгаж байсан бөгөөд тэр нь 
4.	түүний хүү Жахангирын үед оргил үедээ хүрч хөгжив. 
5.	Хүү Жах жахан (1628-1658) нь Аград Таж Махал, Делид Улаан хэрэм, Жама Масжид зэргийг бариулсан. Эдгээр нүсэр төслүүд нь Моголын үед цэцэглэж байсан ХАА, худалдаанаас хамааралтай баялгийн бэлэгдэл, илэрхийлэл байв. 
6.	Сүүлчийн хаан Ауранзэв 1658 онд хаан ширээнд сууснаар тус гүрний тэлэлт дээд цэгтээ хүрч мөн уналтын эхлэл болов. Аян дайнд улсын сан хөмрөгөө шавхсан, ислам номлолыг уян хатан бус тайлбарлаж байснаараа хамтрагчид болох ражпүдчүүд болон хинду албатуудаа өөрөөсөө хөндийрүүлсэн гэж үздэг. 1739 онд түүнийг нас барсны дараа эзэнт гүрний хаадууд ойр ойрхон солигдож эцэст нь 1857 онд Бринтаничууд Моголын эзэнт гүрний сүүлчийн хаан Бабадур шахыг хаан ширээнээс нь зайлуулав. 

=== Британийн раж ===
Европчууд хоолны амтлагч сонирхож эхэлснээр Энэтхэг рүү ихэд татагдах болжээ. 15-р зуунд Португальчууд худалдааны өндөр ашигтай хоол амтлагч хайж, Энэтхэгт хамгийн анх ирэв.Тэдний араас Англи болон бусад зарим Европын орнууд худалдаа наймааны ашиг хайж Энэтхэгт очжээ. Португальчуудтай өрсөлдөх зорилгоор Англи, Нидерландчууд тус тусдаа East India компаниудыг (1600 он) байгуулж, үйл ажиллагаагаа явуулж байв – эхэндээ худалдааны зорилготой байгууллагдсан ба яваандаа өөрийн гэсэн цэрэг армитай болов. 

Энэтхэгийн өнөөгийн хөгжлийн суурийг 1848-1885 оны үед тавигдсан гэж үздэг. Ист Индиа компаний захирагч Лорд Далхуиз 1848 онд Энэтхэг дахь орчин үеийн бүтээн байгуулалтын хийж эхэлжээ. Төмөр зам барьж, цахилгаан холбоо суурилуулж, иргэдэд Английн боловсролын системийг нэвтрүүлсэн байна. Гэвч 1858 онд Ист Индиа компаний эсрэг уугуул иргэдийн Англи загварын нийгмийн шинэчлэл, газрын өндөр татварын бодлогыг эсэргүүцсэн дургүйцэл Хойд Энэтхэгээс эхлэн Төв Энэтхэг хүртэл газар авч байв. Энэ бослогыг түүхэндээ тусгаар тогнолын төлөөх анхны дайн гэж нэрлэдэг.  Гэвч уг бослогыг 1 жилийн дотор Англичууд таслан зогсоосон бөгөөд Энэтхэг дахь хяналтаа улам чангатгаж, Энэтхэг дахь Ист Индиа компаний удирдлагын оронд Британийн засгийн газрын шууд удирдлага дор оруулав.

Түүнээс хойш хэдэн арван жилийн турш нийтийн улс төрийн хөдөлгөөн Энэтхэг даяар аажмаар бүрэлдэж, улмаар Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс 1885 онд байгууллагдав. 

19-р зууны 2-р хагас гэхэд технологи, газар тариалангийн худалдааны холын зах зээлтэй хамааралтай хэт хязгаарлагдмал байдал нь Энэтхэгийг хүнсний хомсдолд оруулж, ард иргэд нь өлсгөлөнд нэрвэгдэж байлаа. Харин Англичуудын барьсан төмөр замын сүлжээ ашиглалтанд орсноор Энэтхэгийн дөнгөж хөгжиж эхэлж байсан үйлдвэрлэлүүдэд ихээхэн дэмжлэг болж, хүнсний үнэ буурснаар ард иргэдэд нүүрлээд байсан өлсгөлөнгийн асуудал багасав. 

1 сая гаруй Энэтхэгчүүд оролцсон Дэлхийн 1-р дайн дууссаны дараагаас Энэтхэгт шинэ үе эхлэв. Энэ бол Британий Энэтхэг дахь хараа хяналтаа сулруудах шинэчлэл ба Энэтхэгийн үндэсний түүхэн удирдагч Махатма Гандигийн эрх чөлөөний төлөө тайван хөдөлгөөн эхэлсэн үе юм. 1930 оны үед Английн шинэ хууль журам батлагдав. Үүнээс хойшхи 10 жил Энэтхэг Дэлхийн 2-р дайнд оролцож, ард иргэдийн дунд Муслим шашинтнуудын үндсэрхэг үзэл улам хүчээ авч байсан хүндхэн үе байв. 

1945 онд Дэлхийн 2-р дайны төгсгөлд Британичууд бүх эрх мэдлээ хүлээлгэж өгөхийг зөвшөөрч, урт удаан хугацааны эрх чөлөөний тайван тэмцлийн үр дүнд 1947 онд Энэтхэг тусгаар тогтнолоо олсон боловч шашны үзэл сурталын хагаралдаанаас үүдэн Энэтхэг болон Пакистан улс болж хоёр хэсэг хуваагджээ. Энэ үеэр хилийн хоёр талд үлдсэн хүмүүсийг газар нутгаасаа хөөсөн 2 сар гаруй үргэлжилсэн шашны үймээн самуун дэгдэв. Нийт 12 сая орчим хүн хилийн наана, цаана гарч шилжин суурьшсан ба 1 сая гаруй хүн амь үрэгджээ. 

1950 оны 1 сарын 25-нд Энэтхэг улс үндсэн хуулиа батлаж парламент бүхий Энэтхэг улсыг байгуулсан юм.Эдийн засгийн чөлөөт зах зээлд 1990-ээд онд шилжсэнээс хойш Энэтхэг дэлхийн хамгийн хурдацтай хөгжиж буй улс болон хувирсан байна.
 
=== Кашмирын үүдэлтэй мөргөлдөөн ===
Хүн амын олонхи нь Мусулман шашинтай Кашмирын муж улсыг Энэтхэгт өгсөнөөс хойш тус мужийг эзэмшихийн төлөө Энэтхэг, Пакистаны хоорондоо өрөлдөж иржээ. Тухайлбал, 1947-1948 болон 1965 онд тус тус дайтаж байв. Энэтхэг дахь Кашмирын Мусулманчуудыг 2001 онд Парлементын ордон руу, 2008 онд Мумбай дахь зочид буудал руу террорист халдлага хийсэн хэмээн буруутгав. 

1998 онд Энэтхэг, Пакистан 2 улс цөмийн туршилт хийв. НҮБ-ийн Аюулгүйн Зөвлөл цөмийн туршилт хийсэнд тус 2 улсыг шүүмжлээд, зэвсгийн бүх хөтөлбөрөө зогсоохыг шаардав. 1999 онд Энэтхэг, Пакистан 2 маргаантай асуудлаа шийдвэрлэх хүчин чармайлтаа идэвхижүүлэх тухай тохиролцсон Лахорын тунхаглалд гарын үсэг зурав. Гэсэн хэдий ч 2 улсын хооронд цөмийн мөргөлдөөний аюул оршсоор байна. 

20-р зууны 2-р хагаст хөрш зэргэлдээ орнуудтай хил тойрсон байнгын маргаантай тулгарч эхэлсэн ба Хятад улстай 1962 онд дайтаж байсан ч өнөөг хүртэл зөвшилцөлд хүрч чадаагүй байна. Харин Пакистан улстай 1947, 1965, 1971 онуудад тус тус дайтаж байжээ.

== Улс төр ==
[[Файл:NorthBlock.jpg|thumb|right|200px|Шинэ Делид засгийн газрын чухал салбарууд байрладаг.]]
Улс төрийн тухайд [[Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс]]ын нам голлох үүргийг гүйцэтгэх бөгөөд энэ намын лидерүүд нь Энэтхэг улс тусгаар тогтнолоо олж авсан үеэс эхлээд одоог хүртэл улс орныг удирдан залж яваа юм. Энэтхэг улсад үйл ажиллагаагаа явуулж буй намуудыг жагсаавал:
* ''Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс'' - Энэ нам нь хэдийгээр 100 гаруй жилийн түүхтэй ч хэд хэдэн удаа уналтанд орж байсан түүхтэй. [[Индира Ганди]]йн Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс ч гэж нэрлэгдэж явсан үе бий. Зүүнийг тэргүүлэгч энэхүү нам нь 1947—1977, 1980—1989, 1991—1996 болон 2004 оноос өнөөг хүртэл бусад намуудын тэргүүнд явж байна.  
* ''Бхарати Джанатын Нам'' (Энэтхэгийн Ардын Нам) - Энэхүү баруун хэсгийг тэргүүлэгч намыг 1980 онд Атал Бихари Ваджпаи, Лал Кришной Адвани нар байгуулсан бөгөөд хиндуизмыг баримтлагч нам юм. Улс орныг 1996 болон 1998-2004 онуудад тус тус удирдаж байсан.
* Үлдсэн намууд нь ердөө 2-3 жижиг улсуудын хүрээнд хүчтэй байр суурь эзэлдэг байсан ба ийм намуудын тоонд
** ''Энтэхэгийн коммунист нам''
** [[Самаджвадийн нам]]
** ''Джаната Далын нэгдсэн нам'' зэрэг орно.

1991 оноос эхэлсэн өөрчлөлт шинэчлэлтийн ачаар энэтхэг улс хөгжиж буй орнуудын нэг болжээ. Өөрчлөлт шинэчлэлтийг 1996 онд Атала Бихари Ваджпаигийн удирдсан засгийн газар, 2004 онд Соня Гандигийн удирдсан Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс сонгуульд ялж засгийн газрын тэргүүнээр нэрт эдийн засагч Манмохан Сингх томилогдон үргэлжлүүлж байна.

== Засаг захиргааны хуваарь ==
Энэтхэг бол [[холбооны байгууламж]]ит улс. Энэтхэгийн холбооны байгууламжид 28 [[муж улс]] ({{lang-en|state}}) болон [[Энэтхэгийн холбооны долоон нутаг|холбооны 7 нутаг]] ({{lang-en|union territory}}) хамрагддаг.&lt;ref&gt;[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf Country Profile: India (PDF)]. Library of Congress - Federal Research Division (December 2004)&lt;/ref&gt; Муж улсууд доод тал нь нэг албан ёсны нутгийн хэлтэй байдгаас гадна холбооны хоёр нутгийн адил ([[Пүдүчэрри]], нийслэл [[Дели]]) өөрсдөө засгийн газраа сонгон байгуулах эрхтэй. Үлдэх холбооны таван нутаг улсын ерөнхийлөгчийн шууд хяналтанд байж төвөөс засаг даргыг нь томилдог. [[1956]] онд хүн амын зонхилох хэлийг харгалзан муж улсуудыг өөрчлөн байгуулсанаас хойш бараг өөрчлөгдөөгүй байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.commonlii.org/in/legis/num_act/sra1956250/|title=States Reorganisation Act, 1956|work=Constitution of India|publisher=Commonwealth Legal Information Institute|accessdate=2007-10-31|archiveurl=http://www.webcitation.org/6174PLc4H|archivedate=2011-08-22}}&lt;/ref&gt;
Холбооны нэгж тус бүр дотроо [[дүүрэг|дүүргүүдэд]] ({{lang-hi|ज़िला ''zilā''}}, {{lang-en|district}}; {{lang-ru|округ}}) хуваагддаг. Өнөө үед улсын хэмжээнд 642 дүүрэг байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://districts.gov.in/|title=Districts of India|accessdate=2007-11-25|publisher=[[National Informatics Centre|National Informatics Centre (NIC)]]|work=Government of India}}&lt;/ref&gt; Цаашилбал, дүүргийг хэд хэдэн [[техсил]] болгон хуваадаг.
[[Файл:India-states-numbered.svg|thumb|right|300px|Энэтхэгийн холбооны 35 нэгжийн байршил (жагсаалтын дугаар, үсгийн дагуу)]]
'''28 муж улс'''
{|
|-
|
# [[Андра Прадеш]]
# [[Аруначал Прадеш]]
# [[Ассам]]
# [[Бихар]]
# [[Чаттисгар]]
# [[Гоа]]
# [[Гужарат]]
# [[Харьяна]]
# [[Химачал Прадеш]]
|
&lt;ol start=&quot;11&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Жарканд]]
&lt;li&gt; [[Карнатака]]
&lt;li&gt; [[Керала]]
&lt;li&gt; [[Мадярадеш]]
&lt;li&gt; [[Махараштра]]
&lt;li&gt; [[Манипур]]
&lt;li&gt; [[Мегхалая]]
&lt;li&gt; [[Мизорам]]
&lt;li&gt; [[Нагаланд]]
|
&lt;ol start=&quot;20&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Орисса]]
&lt;li&gt; [[Панжаб (Энэтхэг)|Панжаб]]
&lt;li&gt; [[Ражастан]]
&lt;li&gt; [[Сикким]]
&lt;li&gt; [[Тамилнаду]]
&lt;li&gt; [[Трипура]]
&lt;li&gt; [[Уттар Прадеш]]
&lt;li&gt; [[Уттараканд]]
&lt;li&gt; [[Баруун Бенгал]]
&lt;/ol&gt;
|}

'''Холбооны 7 нутаг'''
{|
|-
|
&lt;ol type=&quot;A&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Андаман-Никобарын арлууд]]
&lt;li&gt; [[Чандигарх]]
&lt;li&gt; [[Дадра-Нагар Хавели Даман-Диу]]
&lt;li&gt; [[Жамму-Кашмир]] 
&lt;li&gt; [[Лакшадвип]]
&lt;li&gt; [[Дели|Нийслэл Делийн нутаг]]
&lt;li&gt; [[Пүдүчэрри]]
&lt;li&gt; [[Ладакх]]
&lt;/ol&gt;
|}

== Эдийн засаг ==
Энэтхэг нь 20-р зууны дунд үе хүртэл [[Британий эзэнт гүрэн|Британы эзэнт гүрний]] [[колони]] байгаад 1947 онд тусгаар тогтнолоо олж авч эдийн засаг болон цэрэг дайны салбар хүчтэй хөгжиж ялангуяа сүүлийн 20-д жилийн хугацаанд дээрх салбаруудад ихээхэн амжилт гарсан ажээ. 

Энэтхэгийн эдийн засаг нь номиналь ҮНБ-р тооцвол 12-т, худалдан авах чадварын паритетаар тооцвол дөрөвт жагсдаг. Эдийн засгийн шинэчлэлийн үр дүнд өсөлтөөрөө дэлхийд хоёрт ордог боловч ядуурал, бичиг үсэгт тайлагдахгүй байх, хоолны хомсдол зэрэг нь элбэг байна.

Эдийн засгийн хувьд амьжиргааны түвшнээс доогуур хүн ам 25% (2002), [[инфляци]] 4,2% (2004), хөдөлмөрийн чадвартай хүн ам 482,2 сая (2004), [[ажилгүйдэл]] 9,2% (2004), аж үйлдвэрийн өсөлт 7,4% (2004), цахилгаан энерги үйлдвэрлэл 547,2 миллиард. кВт.цаг (2002), цахилгаан энергиин хэрэглээ 510,1 миллиард. кВт.цаг. (2002) байна.

=== Экспорт ===
Нийт [[экспорт]] нь 2012 оны байдлаар 69,18 миллиард доллар. Үүнээс [[АНУ]] — 20,3%, [[Хятад]] — 6,3%, [[Их Британи]] — 5,2%, [[Хонконг]] — 4,7%, [[Герман]] — 4,3%.

=== Импорт ===
Нийт [[импорт]] нь 2003 оны байдлаар 89,33 миллиард доллар. Үүнээс АНУ-аас — 6,7%, [[Бельги]]эс — 5,9%, Их Британиас 5%, Хятадаас — 4,5%, [[Сингапур]]аас — 4,2%.

== Хүн ам ==
[[Зураг:India population density map en.svg|thumb|[[Инд-Гангын нам доор газар|Инд-Гангын нам доор газраар]]&lt;br /&gt;хүн ам шигүү суурьшдаг.]]
Дэлхийд Хятадын дараа [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|хоёрдугаар олон]] хүн амтай улс бол Энэтхэг. 2010 оны тооллогоорх хүн амын тоо - 1 тэрбум 210 сая.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/indiaatglance.html  &quot;Provisional Population Totals – Census 2011&quot;, Office of the Registrar General and Census Commissioner (Ministry of Home Affairs, Government of India)]&lt;/ref&gt; Үүнээс 70% нь хотод бус хөдөө нутагтай. 2011 онд 53 [[саятан хот]]той байгаагаас&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf &quot;Cities having population 1 lakh and above&quot;. censusindia. The Registrar General &amp; Census Commissioner, India. Retrieved 18 October 2011.]&lt;/ref&gt; [[Мумбай]] (хуучнаар Бомбей), [[Дели]], [[Бангалор]], [[Хайдарабад]], [[Ахмадабад]]ад хамгаас олон оршин суугчтай. Хүн амын 64.8% бичиг үсэг тайлдагдсанаас хамгийн ихдээ [[Керала]] муж улсад 91%&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.kerala.gov.in/education/|title=Kerala's literacy rate|publisher=[[Government of Kerala]]|accessdate=2007-12-13|work=kerala.gov.in|deadlink=404}}&lt;/ref&gt;, хамгийн багадаа [[Бихар]]т 47% байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://gov.bih.nic.in/Profile/CensusStats-03.htm Census Statistics of Bihar: Literacy Rates|title=Literacy rate of Bihar|accessdate=2007-12-13|publisher=Government of Bihar}}&lt;/ref&gt;

Энэтхэг бол олон хэлтний өлгий. Үндсэндээ [[Энэтхэг-Ари хэлний бүлэг|Энэтхэг-Ари]] (хүн амын 74%), [[Дравид хэлний бүлэг|Дравид]] (24%) хоёр хэлний бүлэгт хамаардаг. Энэтхэг-Ари бүлгээс [[Хинди хэл|Хинди]] (41.0%), [[Бенгал хэл|Бенгал]] (8.1%), [[Маратхи хэл|Маратхи]] (7.0%), [[Урдү]] (5.0%), Гужарат (4.5%), Ория (3.2%), [[Панжаби хэл|Панжаби]] (2.8%), Дравид бүлгээс [[Телугу хэл|Тэлүгү]] (7.4%), [[Тамил хэл|Тамил]] (5.9%), Каннада (3.7%), Малаялам (3.2%) хэлнүүд түгээмэл тархжээ.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement4.htm SCHEDULED LANGUAGES IN DESCENDING ORDER OF SPEAKERS' STRENGTH — 2001]&lt;/ref&gt;

Энэтхэгийн хүн амын 80.5% нь [[Хиндү шашин|Хиндү]], 13.4% нь [[Ислам]], 2.4% нь [[Христийн шашин|Христ]], 1.8% нь [[Сикх]], 0.7% нь [[Буддын шашин|Будда]], 0.4% нь [[Жайна шашин|Жайна шашны]] шүтлэгтэй юм байна.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/religion.aspx 2001 оны Энэтхэг улсын хүн амын тооллогын дүн]&lt;/ref&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Энэтхэгийн хөдөө аж ахуй]]
== Эшлэл ==
{{reflist}}
== Цахим холбоос ==
* {{commons|भारत}}
* [http://india.gov.in/ Энэтхэг улсын Засгийн газар]&amp;nbsp;– (Англи хэлээр)
* [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/india.htm Энэтхэг] ''UCB Libraries GovPubs'' дахь мэдээлэл

{{Ази}}
{{Хөтлөгч мөр Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл}}
{{Хөтлөгч мөр Өмнөд Азийн бүс нутгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг}}
{{Хөтлөгч мөр Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Энэтхэг| ]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:BRICS-ийн гишүүн орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Парламентын засаглалтай холбооны бүгд найрамдах улс]]</text>
      <sha1>m0dtqurwmxx7z1dfunvvpu69sv1ydd1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707164</id>
      <parentid>707163</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T22:25:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48670" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    =भारतीय गणराज्य → Паарэт Гэнэрааже
|албан_ёсны_нэр                ='''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс'''&lt;br&gt;[[Зураг:Бнэу мб.png]]
|богино_нэр                    =Энэтхэг
|далбааны_зураг                =Flag of India.svg
|сүлдний_зураг                 =Emblem of India.svg
|symbol_width                  = 60px
|уриа                          =диваа самгардиар सत्यमेव जयते →&lt;br&gt;Сатьюмеэв жаяатий → «Үнэн ялгарна»
|үндэсний_дуулал               = जन गण मन → Жана гана мана → «Түмний сэтгэл»&lt;br&gt;&lt;center&gt;[[File:Jana Gana Mana instrumental.ogg]]&lt;/center&gt;
|газрын_зураг                  =India (orthographic projection).svg
|нийслэл_хот                   =[[Шинэ Дели]] (250 мянга)
|хамгийн_том_хот               =[[Мумбай]] (12.5 сая)
|албан_ёсны_хэл                =[[Хинди хэл]], [[Англи хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               =
|demonym                       = Энэтхэгчүүд
|үндэс_язгуур_он               =
|засаглалын_хэлбэр             =[[Ардчилсан дэглэм]], [[холбооны байгууламж|холбоот&lt;br&gt; байгууламж]],  парламентийн&lt;br&gt;[[бүгд найрамдах засаг]]
|удирдагчийн_цол1              =Ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр1              =[[Пранаб Кумар Мукержи]]
|удирдагчийн_цол2              =Дэд ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр2              =[[Мохаммад Хамид Ансари]]
|удирдагчийн_цол3              =Ерөнхий сайд
|удирдагчийн_нэр3              =[[Нарендра Дамодардас Моди]]
|хууль_тогтоогч                =«Энэтхэг улсын хурал» &lt;br&gt; ← Паарэт ки саньсад
|дээд_танхим                   =«Улсын чуулган» Рааже сабхаа
|доод_танхим                   =«Ардын чуулган» Лүүк сабхаа
|түүхэн_утга                   = [[Их Британи]]ас тусгаар тогтносон түүх
|түүхэн_огноо1                 =[[1947 он|1947]]-[[8 сарын 15|08-15]] 
|түүхэн_үйл1                   =Тусгаар тогтносон
|түүхэн_огноо2                 =[[1950 он|1950]]-[[1 сарын 26|01-26]] 
|түүхэн_үйл2                   =БНУ-аа тунхагласан
|газар_нутаг_км2               =3,287,263
|нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс  =7
|усны_эзлэх_хувь               =9.56
|хүн_амын_тооцоо               =1,210,193,422
|хүн_ам_тооцоолсон_он          =[[2011]]
|хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс   =2
|хүн_амын_тооллого             =
|хүн_ам_тоолсон_он             =
|хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор  =
|хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2     =366.2
|хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс   =31
|ДНБ_ХАЧ                       =[[Америк доллар|$]]4.469 их наяд
|ДНБ_ХАЧ_он                    =[[2011]]
|ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ                =3
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд              =$3,703
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ       =
|ДНБ_нэрлэсэн                  =$1.843 их наяд
|ДНБ_нэрлэсэн_он               =2011
|ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ           =10
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд         =$1,527
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ  =
|ХТББИ                         =36.8
|Илтгэлцүүр_он                 =2004
|Илтгэлцүүр_ангилал            =
|Илтгэлцүүр_эрэмбэ             =79
|ХХИ                           ={{Increase}}0.547&lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf|title=Human Development Report 2011|year=2011|publisher=United Nations|accessdate=5 November 2011}}&lt;/ref&gt;
|ХХИ_он                        =2011
|ХХИ_ангилал                   =&lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;дундаж&lt;/span&gt;
|ХХИ_эрэмбэ                    =134
|Мөнгөн_тэмдэгт                =[[Энэтхэг рупи]] ({{INR}})
|Мөнгөн_тэмдэгт_код            =INR
|Цагийн_бүс                    =+05:30
|цагийн_бүс_зун                =
|хэв_огноо                     =
|аль_гарын_замын_хөдөлгөөн     =зүүн
|Интернетийн_АДН               =.in
|Утасны_код                    =91
|тэмдэглэл                     =
}}
'''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс''' (БНЭУ) ({{lang-hi|भारत गणराज्य}}, ''Bhārat Gaṇarājya'', ''Бхарәт Гәнәражй''), '''Энэтхэг''' бол [[Өмнөд Ази|Өмнөд]] [[Ази]]йн [[Энэтхэгийн хойг]]т орших [[бүрэн эрхт улс]] юм. Мөн дэлхийн долоодугаар том газар нутагтай [[орон]], хоёрдугаар олон хүн амтай, дөрөвдүгээр их эдийн засагтай [[гүрэн]] гэгдэнэ. [[Пакистан]], [[Хятад]], [[Балба]], [[Бутан]], [[Бангладеш]], [[Мьянмар]] зургаан улс оронтой газраар хил залгаж, [[Энэтхэгийн далай]]гаар хүрээлэгдэн оршдог. Бас Энэтхэгийн далайд [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Индонез]] гурван улстай усаар хиллэдэг бол Пакистаны хянаж буй нутгийг [[Жамму-Кашмир]] мужийнх гэж зүтгэдгээр болвол [[Афганистан]]тай бас хиллэнэ&lt;ref name=&quot;Afghanistan&quot;&gt;Примечание: Индийское правительство считает, что Индия также граничит с [[Афганистан]]ом, так как рассматривает весь штат [[Джамму и Кашмир]]а индийской территорией, включая ту его часть, которая граничит с Афганистаном. Граница между Индией и [[Пакистан]]ом была заморожена в [[1948 год]]у, после прекращения огня, произошедшему по инициативе [[ООН]]. Вследствие этого регион, граничащий с Афганистаном, оказался на территории, подконтрольной Пакистану&lt;/ref&gt;.

Энэтхэгийн хойг, Энэтхэг орон бол [[Индийн соёл иргэншил]] болон бусад эртний [[соёл иргэншил]] үүсэн цэцэглэсэн өлгий нутаг бөгөөд түүхийн ихэнх үед [[худалдааны зам]]ын зангилаа болж, суурин иргэншил, [[соёл]], шашин цэцэглэн хөгжиж байжээ&lt;ref&gt;Oldenburg, Phillip. 2007. &quot;India: History, &quot; [http://encarta.msn.com/ Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2007]© 1997—2007 Microsoft Corporation.&lt;/ref&gt;.Энэтхэгт [[Хиндү шашин|Хиндү]], [[Буддын шашин|Будда]], [[Сикхи]], [[Жайна]] дөрвөн шашин үүсч хөгжиж байв. 

[[18-р зуун]]ы эхнээс [[20-р зуун]]ы дунд үе хүртэл алхам алхмаар [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] [[колончлол|колони орон]] болсоор л байсан. [[1947 он]]д тусгаар тогтносны дараа эдийн засаг, цэргийн хүчин маш ахицтайгаар хөгжсөн, одоо нэрлэсэн үнээр дэлхийн 12-р, худалдан авах чадвараар тэгшитгэснээр дэлхийн 4-р их жилийн [[дотоодын нийт бүтээгдэхүүн]]тэй улс болжээ. Гэхдээ тэрбум илүү хүнтэйн хувьд [[ядуурал]], [[бичиг үсэг тайлагдалт]]ын хувь доогуур зэрэг сул талуудтай байсаар байгаа&lt;ref name = &quot;gov.in-prmar07PDF&quot;&gt;[http://www.planningcommission.gov.in/news/prmar07.pdf Poverty estimates for 2004-05], Planning commission, Government of India, March 2007. Accessed: July 29, 2008&lt;/ref&gt;.

== Нэр ==
Тус орны '''Энэтхэг''' ([[монгол бичиг|мо.б]] ''энэдхэг'', ''enedkeg'') гэсэн [[монгол хэл|монгол]] нэр дундад зууны [[согд хэл|согд]] хэлний ''yntk'k'' гэсэн үгнээс гаралтай.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;&gt;О.Сүхбаатар - Монгол хэлний харь үгийн толь. 1997 он.&lt;/ref&gt; Энэ нь цаашилбал эртний [[перс хэл|перс]] хэлнээ ''«хиндү»'' гэснээс гаралтай. ''Хиндү'' гэдэг бол «[[Инд мөрөн|Инд]] мөрний газар [[орон]]» гэсэн утга юм. [[Самгарди хэл|Самгардиар]] үүнийг ''«синдү»'' гэдэг байв. Өрнөдөд перс, араб, грек, латинаар дамжин ''«инд[[-ия]]»'' гэсэн бүтэцтэй түгсэн. [[Их Могол Улс]]ын хаад газар орноо лалын шашинтнаа өргөн тархсан дагавар залгаж ''«индү[[-стан]]»'' гэж байв. 

Бас нэгэн монгол нэр '''Жагар''' (мо.б. ''жагар'', ''jayar'') юм. Энэ нь [[төвөд хэл|төвөд]] хэлний ''rgyadkar'' үгнээс гаралтай бөгөөд «цагаан [[хятад]]» гэсэн утгатай. «Арван цагаан буянт номын цагаан түүх» номонд Энэтхэгийг «[[Замбуутив]]» гэсэн.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;/&gt; 

Өдгөө Энэтхэгт улсаа भारत ''бхарата'' [паарэт] гэдэг. Энэ нь эрт цагаас эхлэн самгардиар бичигдэн үлдсэн нэр билээ.

== Газар зүй ==
[[Зураг:India_topo_big.jpg|thumb|left|Физик газар зүйн зураг]] 
Энэтхэг орон 3,287,590 км² нутаг дэвсгэртэй, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|7-р том]] [[орон]] юм. 

=== Байрлал ===
Энэтхэг [[Өмнө Ази]]д хамаарна. [[Энэтхэгийн техтоник хавтан]]гийн зааг болсон [[Энэтхэгийн хойг]] дээр хойд өргөргийн  8° — 38°, зүүн уртрагийн 68° — 98° дотор багтан байрладаг. Өрнө умард талаараа [[Пакистан]] (2910 км), умард талаараа [[Хятад]] (3588 км), [[Балба]] (1751 км), [[Бутан]] (699 км), дорнод талаараа [[Бангладеш]] (4097 км), [[Бирм]] (1643 км) гэсэн зургаан улстай хуурай газраар хиллэнэ. Хилийн нийт урт — 15106 км. Умард талаараа [[Памир]], [[Хималайн нуруу]]нд тулж, өмнөд талаараа [[Энэтхэгийн далай]]н [[Бенгалын булан]], [[Лаккадивын тэнгис]], [[Арабын тэнгис]] хүрнэ. Арлуудын эргийг оролцуулаад эргийн нийт урт — 7517 км. Далай тэнгисийн усаар зааглагдаж [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Бирм]], [[Тайланд]], [[Индонез]]тэй ойр байрлана.

== Түүх ==
=== Эртний үе – маур, гупта эзэнт гүрэн ===
Өмнөд Азид 30.000 жилийн өмнөөс анх хүн төрөлхтөн суурьшиж байсан олдворууд олдож байжээ. Чулуун зэвсгийн үеийн хадны сүг зураг Энэтхэгийн олон газраас олддог. МЭӨ 7000 оны үед анхны Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүс суурьшиж байсан газар одоогийн Пакистаны баруун хэсгээс олдож байв. Эдгээр нь аажмаар МЭӨ 2500-1900 оны үед Өмнөд Азид тавигдсан анхны соёл болох Индус хөндийн соёл иргэншил болж хөгжжээ. Тухайн үед хүмүүс гар урлал, өргөн хүрээний худалдаа наймаа эрхэлж амжиргаагаа залгуулан, соёл иргэншил ихээхэн хөгжиж байв. МЭӨ 2000-500 оны үе буюу Төмөр зэвсгийн үеэс Хиндуизмийн хамгийн эртний гар бичмэл болох Ведас зохиогдож, тэр үеэс Ведийн соёл үүссэн гэж үздэг. Хуврага, цэрэг, худалдаачдын дотор шатлан захирах ёсыг бий болгох зорилгоор Кастын систем энэ үед үүссэн ба яваандаа уугуул иргэд болон хаадын угсааныхны дунд түгсэн юм.
Ведийн үеийн сүүлч МЭӨ 6-р зууны үед жижиг овгуудыг 16 цөөнх болон хаант засагт болгон нэгтгэж, хотжилт үүсэн бий болж мөн Буддизм, Жайнизмын шашны шинэчлэлийн хөдөлгөөн өрнөж, эдгээр нь бие даасан шашин болов. Жайнизм Махавирагийн номлолоор дэлгэрч, харин Буддизм дунд давхаргаас бусад бүх нийгмийн давхрагын Буддагийн шавь нараар түгэн дэлгэрч байв. Бурхан багшийн амьдралын зам мөр Энэтхэгийн эхэн үеийн түүхийн хуудаснаа томоохон байр суурийг эзэлжээ. Улс төрийн хувьд МЭӨ 3-р зуунд Магадхагийн хаант улс бусад бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулснаар аугаа Маурын эзэнт гүрний суурийг тавьсан юм. 
Маурчууд анх эзэнт гүрний шинжтэй болсноороо зүүн хойд нутагт төвлөрсөн газар нутгаа тэлж Энэтхэгийн хойгт бүхэлд нь давамгайлах болов. Энэ улс Ашока хааны үед хамгийн өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй болж, соёл юугаа хөгжүүлэн цэцэглүүлсэн юм. Буддын шашин өсөн дэлгэрэхэд Ашока хаан гол үүрэг гүйцэтгэжээ. 
МЭӨ 321 оны үед Нандагийн династыг хожим Маурын аугаа Эзэнт гүрэнийг (МЭӨ 321-185) үндэслэгч Чандрагупта Маур унагав. Эзэн хаан Чандрагупта жижиг ханлигуудыг нэгтгэн нийлүүлэх замаар асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгтгэн нэг захиргаанд оруулжээ. Эзэнт гүрэнд Энэтхэгийн хойгийн ихэнх хэсэг, Афганистаны зарим хэсэг багтаж байв.

Түүний байгуулсан энэ гүрний гол зүрх нь өнгө зассан нийслэл Паталипутра (одоогийн Патна хот) байлаа. Чандрагуптагийн итгэлтэй гарын доорх цэргийн хүч болон идэвхитэй ажилладаг нууц албаны үр дүнд хөдөө аж ахуй, худалдаа хөгжин цэцэглэсэн билээ. Тэрээр хэт мацаг барьсны улмаас МЭӨ 297 оны үед нас барав. Жайнизмыг шүтэх  болсон Чандрагупта амьдралынхаа сүүлчийн өдрүүдэд ард түмэндээ тохиолдсон аймшигт өлсгөлөнгийн үеэр юу ч хийж чадаагүйдээ ихэд гашуудан даяанч маягаар нүглээ наминчилж байжээ. Энэ улсын хоёрдахь хаан Биндусара юм. Түүний хүү Ашока 3дахь хаан (МЭӨ 265-232) болсон бөгөөд Маурын динаслтын сүүлчийн гол захирагч юм. Тэрээр эртний дэлхий дахины түүхийн аугаа хүмүүсийн нэг мөн билээ. Ашока хаан эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгож тэлсэн юм. Асар их цуст тулаан хийж эзлэгдээгүй үлдээд байсан Калингаг нэгтгэв. Уг тулалдааны дараа Даяа гол улаанаар урсаж байсан гэлцдэг. Ашока хааныг Энэтхэгийн алтан эрин үеийн эхлэлийг тавьсан гэдэг. Эзэнт гүрэн цэцэглэхийн хэрээр урлаг, шинжлэх ухааныг хөгжүүлж, их барилгын ажлыг эхлүүлжээ. Үүнд бөмбөгөр оройт барилгууд орно. Ашока өөрийн засаглалын жилүүдэд түргэн  хурдацтай хөгжиж байсан Буддын шашныг шүтэх болсон. Өвөг эцгийнхээ наминчлалын түүхтэй адил Калингагийн дайны үед их цус асгаруулсандаа гэмшиж, хүчирхийллээс холдон тайван амгалан Буддист замыг сонгосон юм. Тэр Буддизмыг дэлгэрүүлэхийн тулд хуврагуудыг Ази даяар илгээж байлаа. Мөн өөрийн зарлигийг Энэтхэг, Балба, Пакистан, Афганистан даяар чулуун дээр сийлж тарааж байв. 

Ашокийн үеийн хөгжил цэцэглэлт, тайван амгалан байдал түүнийг нас барсны дараа тийм ч удаан үргэлжилсэнгүй. Хаан ширээ залгамжлагдын дунд хэрүүл маргаан тасарсангүй. Маурын сүүлчийн эзэн хаан Брихадрата  МЭӨ 185 оны үед шадар туслагчийнхаа нэг Пусиямитрад алуулав. Пусиямитра Энэтхэгийн төв хэсгийг МЭӨ 73 он хүртэл захирч байсан Сунгагийн династыг үндэслэжээ. Энэтхэг одоо Маурын өмнөх үе шиг хуваагдмал, эмх замбараагүй байдалд эргэн орлоо. Хойд Энэтхэгт жижиг хант улсууд бий болж “Энэтхэг-Грек” хэмээн нэрлэгддэг захирагч нар гарч ирэв. Тэднээс хамгийн алдартай нь Мэнандэр (МЭӨ 115-130) юм. 

Хойд Энэтхэгт Хиндиузм гэр бүлүүдэд эцгийн эрхт ёс бат бөх болж байсан нь эмэгтэйчүүдийн хараат байдлыг улам нэмэгдүүлж байв. 4-5-р зуун гэхэд Гупта эзэнт гүрэн Энэтхэгийн хожмын дүр төрхийн эхлэлийг тавьж, засаг захиргааны болон татварын цогц системийг анх нэвтрүүлэв. Гупта гүрний хаадын үед шашныг зан үйлээс илүү сүсэг бишрэл талаас нь шүтэх шинэчилэлтийг хийж байв. Уг шинэчлэл нь нутгийн элитүүдийн ивээн тэтгэлэгээр бүтээгдсэн уран баримал, архитектурт цэцгэн хээгээр илэрхийлэгдсэн байдаг. Санскрит сонгодог уран зохиолууд мөн цэцгэн хээгээр чимэглэгдсэн байдаг. Мөн энэ үед Энэтхэгийн шинжлэх ухаан, одон орон судлал, анагаах ухаан, математикийн шинжлэх ухаан шинэ түвшинд хүрч хөгжжээ.

1)	МАУРЫН ЭЗЭНТ  ГҮРЭН (МЭӨ 321-183)

1.	Чандрагупта хаан 

Бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулсан. 

2.	Хүү Биндусара 

Эцгийнхээ эзэлсэн газар нутгийг бага зэрэг тэлсэн. 

3.	Хүү Ашок (МЭӨ 265 - 323)

-	Эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгосон – асар их цуст тулаан хийсэн. 
-	Урлаг, шинжлэх ухаан хөгжсөн
-	Их барилгын ажил өрнөсөн (dome-shaped temples)
-	Буддын шашныг Ази даяар түгээсэн
Ашок хааныг таалал төгссөний дараа хаан ширээний тэмцэл эхэлж, Маур гүрэн задарч, дахин ханлиг улсуудад хуваагдав. 

2)	ГУПТАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 320-540)

1.	Гандра Гупта

2.	Хүү Самудра Гупта

Энэтхэгийн соёл ялангуяа Хинду, Буддын урлагийн сонгодог гэж үздэг. Гупта нар хатуу Хинду үнэмшилтэй байсан боловч энэ улсад Жайнизм, Буддизм хөгжсөөр байв. 
Бутралт - Хэпалитийн нүүдэлчдийн буюу Цагаан Хүннү довтолгоотой давхцсан.

3)	ХАРШАГИЙН ГҮРЭН  (МЭ 606)

4)	ЧОЛАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 805-1200)

=== Дундад үе – делийн султант улс ===
Энэ үед Энэтхэг салгуу бутархай ханлигууд болж эргэн задарч, дахин нэгтгэх удирдагч гарч ирэхгүй байлаа. Уламжлалт зарим хөдөө аж ахуй эрхлэгчид газраа ашиглан өсөн хөгжиж байсан газар тариаланг түшиглэх болсон нь кастын дахрага дунд явагдаж байлаа. Улмаар кастын системд газар нутгийн ялгарал гарч эхлэв. Төв Ази болон Персээс ирсэн дүрвэгсэд хот босгож, эзэнт гүрнүүдийн бүтээн байгуулалтуудыг хийж байлаа. 

Нүүдэлчин муслим овог 1193 оноос Делиг удаа дараа дайран довтолж, дээрэмдэн тонов. Мухамед Гүрийг нас барсны дараа 1206 онд түүний жанжнуудын нэг, урьд нь боол байсан Кутб-уд-дин Айбэк Энэтхэгт түүний эзэлж байсан байр суурийг булаан авч Делийн Султант улсыг байгуулав. Үүнийгээ тэмдэглэж мөн Исламийн ертөнцөд шинэ газар нутгийг нэтгэсэний бэлгэ тэмдэг болгон дэлхийн хамгийн өдөр Ислам шашны гонх болох Гутаб Минарыг бариулсан байна. Энэхүү 72.5м цамхаг нь Энэтхэг дахь Султант улсын бэлгэ тэмдэг болжээ. Эзэнт гүрэн өргөжин тэлэхийн хэрээр баян чинээлэг султанууд уг гонхыг тойруулан асар том хөшөө дурсгалууд барив. 

Энэ үед хаан ширээг үе залгамжлах ёсыг халж, хааны титэмийн төлөө өрсөлддөг болсноор маш олон Султанууд солигдож байв. Муслим биш хүмүүсийг Исламийн төрд татвар төлөхийг шаарддаг байв. 
14-р зуунаас эхлэн Делийн султант улс тарж бутарч эхлэв. 1398 оноос эхлэн  Монголын Төмөр хаан удаа дараа дайралт хийх болж, 1525 онд түүний хүү Бабур сүүлчийн Султаныг дийлж, Могулын эзэнт гүрнийг байгууллаа. 

МОГУЛ ГҮРЭН (1525 – 1858 он)
1.	1527 он – Бабур Энэтхэг улсыг бүрэн эзэлсэн. 1530 онд нас барсан. 
2.	Хүү Хумаюн – эцгийн эзэнт гүрнийг бага зэрэг тэлсэн
3.	Хүү 12 настай Акбар – газар нутгийг асар өргөн тэлсэн. Засаглалын төвлөрсөн тогтолцоо бий болгосон. Олон шашны эвлэрэнгүй бодлого баримталдаг байсан. 
Акбар Аграгийн ойрхи Фатепур Сикри дэх шинэ ордондоо шүтээний өргөө бариулж тэндээ шашны хэлэлцүүлэг өрнүүлдэг байв. 
Акбар хөгжим, урлагийг сонирхдог байв. Фатепур Сикрид могол зургийн сургууль байгуулсан нь урсгалын хувьд Перс, Энэтхэгийн нөлөөг тусгаж байсан бөгөөд тэр нь 
4.	түүний хүү Жахангирын үед оргил үедээ хүрч хөгжив. 
5.	Хүү Жах жахан (1628-1658) нь Аград Таж Махал, Делид Улаан хэрэм, Жама Масжид зэргийг бариулсан. Эдгээр нүсэр төслүүд нь Моголын үед цэцэглэж байсан ХАА, худалдаанаас хамааралтай баялгийн бэлэгдэл, илэрхийлэл байв. 
6.	Сүүлчийн хаан Ауранзэв 1658 онд хаан ширээнд сууснаар тус гүрний тэлэлт дээд цэгтээ хүрч мөн уналтын эхлэл болов. Аян дайнд улсын сан хөмрөгөө шавхсан, ислам номлолыг уян хатан бус тайлбарлаж байснаараа хамтрагчид болох ражпүдчүүд болон хинду албатуудаа өөрөөсөө хөндийрүүлсэн гэж үздэг. 1739 онд түүнийг нас барсны дараа эзэнт гүрний хаадууд ойр ойрхон солигдож эцэст нь 1857 онд Бринтаничууд Моголын эзэнт гүрний сүүлчийн хаан Бабадур шахыг хаан ширээнээс нь зайлуулав. 

=== Британийн раж ===
Европчууд хоолны амтлагч сонирхож эхэлснээр Энэтхэг рүү ихэд татагдах болжээ. 15-р зуунд Португальчууд худалдааны өндөр ашигтай хоол амтлагч хайж, Энэтхэгт хамгийн анх ирэв.Тэдний араас Англи болон бусад зарим Европын орнууд худалдаа наймааны ашиг хайж Энэтхэгт очжээ. Португальчуудтай өрсөлдөх зорилгоор Англи, Нидерландчууд тус тусдаа East India компаниудыг (1600 он) байгуулж, үйл ажиллагаагаа явуулж байв – эхэндээ худалдааны зорилготой байгууллагдсан ба яваандаа өөрийн гэсэн цэрэг армитай болов. 

Энэтхэгийн өнөөгийн хөгжлийн суурийг 1848-1885 оны үед тавигдсан гэж үздэг. Ист Индиа компаний захирагч Лорд Далхуиз 1848 онд Энэтхэг дахь орчин үеийн бүтээн байгуулалтын хийж эхэлжээ. Төмөр зам барьж, цахилгаан холбоо суурилуулж, иргэдэд Английн боловсролын системийг нэвтрүүлсэн байна. Гэвч 1858 онд Ист Индиа компаний эсрэг уугуул иргэдийн Англи загварын нийгмийн шинэчлэл, газрын өндөр татварын бодлогыг эсэргүүцсэн дургүйцэл Хойд Энэтхэгээс эхлэн Төв Энэтхэг хүртэл газар авч байв. Энэ бослогыг түүхэндээ тусгаар тогнолын төлөөх анхны дайн гэж нэрлэдэг.  Гэвч уг бослогыг 1 жилийн дотор Англичууд таслан зогсоосон бөгөөд Энэтхэг дахь хяналтаа улам чангатгаж, Энэтхэг дахь Ист Индиа компаний удирдлагын оронд Британийн засгийн газрын шууд удирдлага дор оруулав.

Түүнээс хойш хэдэн арван жилийн турш нийтийн улс төрийн хөдөлгөөн Энэтхэг даяар аажмаар бүрэлдэж, улмаар Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс 1885 онд байгууллагдав. 

19-р зууны 2-р хагас гэхэд технологи, газар тариалангийн худалдааны холын зах зээлтэй хамааралтай хэт хязгаарлагдмал байдал нь Энэтхэгийг хүнсний хомсдолд оруулж, ард иргэд нь өлсгөлөнд нэрвэгдэж байлаа. Харин Англичуудын барьсан төмөр замын сүлжээ ашиглалтанд орсноор Энэтхэгийн дөнгөж хөгжиж эхэлж байсан үйлдвэрлэлүүдэд ихээхэн дэмжлэг болж, хүнсний үнэ буурснаар ард иргэдэд нүүрлээд байсан өлсгөлөнгийн асуудал багасав. 

1 сая гаруй Энэтхэгчүүд оролцсон Дэлхийн 1-р дайн дууссаны дараагаас Энэтхэгт шинэ үе эхлэв. Энэ бол Британий Энэтхэг дахь хараа хяналтаа сулруудах шинэчлэл ба Энэтхэгийн үндэсний түүхэн удирдагч Махатма Гандигийн эрх чөлөөний төлөө тайван хөдөлгөөн эхэлсэн үе юм. 1930 оны үед Английн шинэ хууль журам батлагдав. Үүнээс хойшхи 10 жил Энэтхэг Дэлхийн 2-р дайнд оролцож, ард иргэдийн дунд Муслим шашинтнуудын үндсэрхэг үзэл улам хүчээ авч байсан хүндхэн үе байв. 

{{multiple image|perrow=2|total_width=360
|image_style = border:none;
|align    = right
| image1      = British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg
| caption1    = 1909 онд Британийн Энэтхэг
|image2=Nehru gandhi.jpg
|caption2=[[Жавахарлал Неру]] болон [[Мохандас Ганди]]
}}

1945 онд Дэлхийн 2-р дайны төгсгөлд Британичууд бүх эрх мэдлээ хүлээлгэж өгөхийг зөвшөөрч, урт удаан хугацааны эрх чөлөөний тайван тэмцлийн үр дүнд 1947 онд Энэтхэг тусгаар тогтнолоо олсон боловч шашны үзэл сурталын хагаралдаанаас үүдэн Энэтхэг болон Пакистан улс болж хоёр хэсэг хуваагджээ. Энэ үеэр хилийн хоёр талд үлдсэн хүмүүсийг газар нутгаасаа хөөсөн 2 сар гаруй үргэлжилсэн шашны үймээн самуун дэгдэв. Нийт 12 сая орчим хүн хилийн наана, цаана гарч шилжин суурьшсан ба 1 сая гаруй хүн амь үрэгджээ. 

1950 оны 1 сарын 25-нд Энэтхэг улс үндсэн хуулиа батлаж парламент бүхий Энэтхэг улсыг байгуулсан юм.Эдийн засгийн чөлөөт зах зээлд 1990-ээд онд шилжсэнээс хойш Энэтхэг дэлхийн хамгийн хурдацтай хөгжиж буй улс болон хувирсан байна.
 
=== Кашмирын үүдэлтэй мөргөлдөөн ===
Хүн амын олонхи нь Мусулман шашинтай Кашмирын муж улсыг Энэтхэгт өгсөнөөс хойш тус мужийг эзэмшихийн төлөө Энэтхэг, Пакистаны хоорондоо өрөлдөж иржээ. Тухайлбал, 1947-1948 болон 1965 онд тус тус дайтаж байв. Энэтхэг дахь Кашмирын Мусулманчуудыг 2001 онд Парлементын ордон руу, 2008 онд Мумбай дахь зочид буудал руу террорист халдлага хийсэн хэмээн буруутгав. 

1998 онд Энэтхэг, Пакистан 2 улс цөмийн туршилт хийв. НҮБ-ийн Аюулгүйн Зөвлөл цөмийн туршилт хийсэнд тус 2 улсыг шүүмжлээд, зэвсгийн бүх хөтөлбөрөө зогсоохыг шаардав. 1999 онд Энэтхэг, Пакистан 2 маргаантай асуудлаа шийдвэрлэх хүчин чармайлтаа идэвхижүүлэх тухай тохиролцсон Лахорын тунхаглалд гарын үсэг зурав. Гэсэн хэдий ч 2 улсын хооронд цөмийн мөргөлдөөний аюул оршсоор байна. 

20-р зууны 2-р хагаст хөрш зэргэлдээ орнуудтай хил тойрсон байнгын маргаантай тулгарч эхэлсэн ба Хятад улстай 1962 онд дайтаж байсан ч өнөөг хүртэл зөвшилцөлд хүрч чадаагүй байна. Харин Пакистан улстай 1947, 1965, 1971 онуудад тус тус дайтаж байжээ.

== Улс төр ==
[[Файл:NorthBlock.jpg|thumb|right|200px|Шинэ Делид засгийн газрын чухал салбарууд байрладаг.]]
Улс төрийн тухайд [[Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс]]ын нам голлох үүргийг гүйцэтгэх бөгөөд энэ намын лидерүүд нь Энэтхэг улс тусгаар тогтнолоо олж авсан үеэс эхлээд одоог хүртэл улс орныг удирдан залж яваа юм. Энэтхэг улсад үйл ажиллагаагаа явуулж буй намуудыг жагсаавал:
* ''Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс'' - Энэ нам нь хэдийгээр 100 гаруй жилийн түүхтэй ч хэд хэдэн удаа уналтанд орж байсан түүхтэй. [[Индира Ганди]]йн Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс ч гэж нэрлэгдэж явсан үе бий. Зүүнийг тэргүүлэгч энэхүү нам нь 1947—1977, 1980—1989, 1991—1996 болон 2004 оноос өнөөг хүртэл бусад намуудын тэргүүнд явж байна.  
* ''Бхарати Джанатын Нам'' (Энэтхэгийн Ардын Нам) - Энэхүү баруун хэсгийг тэргүүлэгч намыг 1980 онд Атал Бихари Ваджпаи, Лал Кришной Адвани нар байгуулсан бөгөөд хиндуизмыг баримтлагч нам юм. Улс орныг 1996 болон 1998-2004 онуудад тус тус удирдаж байсан.
* Үлдсэн намууд нь ердөө 2-3 жижиг улсуудын хүрээнд хүчтэй байр суурь эзэлдэг байсан ба ийм намуудын тоонд
** ''Энтэхэгийн коммунист нам''
** [[Самаджвадийн нам]]
** ''Джаната Далын нэгдсэн нам'' зэрэг орно.

1991 оноос эхэлсэн өөрчлөлт шинэчлэлтийн ачаар энэтхэг улс хөгжиж буй орнуудын нэг болжээ. Өөрчлөлт шинэчлэлтийг 1996 онд Атала Бихари Ваджпаигийн удирдсан засгийн газар, 2004 онд Соня Гандигийн удирдсан Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс сонгуульд ялж засгийн газрын тэргүүнээр нэрт эдийн засагч Манмохан Сингх томилогдон үргэлжлүүлж байна.

== Засаг захиргааны хуваарь ==
Энэтхэг бол [[холбооны байгууламж]]ит улс. Энэтхэгийн холбооны байгууламжид 28 [[муж улс]] ({{lang-en|state}}) болон [[Энэтхэгийн холбооны долоон нутаг|холбооны 7 нутаг]] ({{lang-en|union territory}}) хамрагддаг.&lt;ref&gt;[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf Country Profile: India (PDF)]. Library of Congress - Federal Research Division (December 2004)&lt;/ref&gt; Муж улсууд доод тал нь нэг албан ёсны нутгийн хэлтэй байдгаас гадна холбооны хоёр нутгийн адил ([[Пүдүчэрри]], нийслэл [[Дели]]) өөрсдөө засгийн газраа сонгон байгуулах эрхтэй. Үлдэх холбооны таван нутаг улсын ерөнхийлөгчийн шууд хяналтанд байж төвөөс засаг даргыг нь томилдог. [[1956]] онд хүн амын зонхилох хэлийг харгалзан муж улсуудыг өөрчлөн байгуулсанаас хойш бараг өөрчлөгдөөгүй байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.commonlii.org/in/legis/num_act/sra1956250/|title=States Reorganisation Act, 1956|work=Constitution of India|publisher=Commonwealth Legal Information Institute|accessdate=2007-10-31|archiveurl=http://www.webcitation.org/6174PLc4H|archivedate=2011-08-22}}&lt;/ref&gt;
Холбооны нэгж тус бүр дотроо [[дүүрэг|дүүргүүдэд]] ({{lang-hi|ज़िला ''zilā''}}, {{lang-en|district}}; {{lang-ru|округ}}) хуваагддаг. Өнөө үед улсын хэмжээнд 642 дүүрэг байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://districts.gov.in/|title=Districts of India|accessdate=2007-11-25|publisher=[[National Informatics Centre|National Informatics Centre (NIC)]]|work=Government of India}}&lt;/ref&gt; Цаашилбал, дүүргийг хэд хэдэн [[техсил]] болгон хуваадаг.
[[Файл:India-states-numbered.svg|thumb|right|300px|Энэтхэгийн холбооны 35 нэгжийн байршил (жагсаалтын дугаар, үсгийн дагуу)]]
'''28 муж улс'''
{|
|-
|
# [[Андра Прадеш]]
# [[Аруначал Прадеш]]
# [[Ассам]]
# [[Бихар]]
# [[Чаттисгар]]
# [[Гоа]]
# [[Гужарат]]
# [[Харьяна]]
# [[Химачал Прадеш]]
|
&lt;ol start=&quot;11&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Жарканд]]
&lt;li&gt; [[Карнатака]]
&lt;li&gt; [[Керала]]
&lt;li&gt; [[Мадярадеш]]
&lt;li&gt; [[Махараштра]]
&lt;li&gt; [[Манипур]]
&lt;li&gt; [[Мегхалая]]
&lt;li&gt; [[Мизорам]]
&lt;li&gt; [[Нагаланд]]
|
&lt;ol start=&quot;20&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Орисса]]
&lt;li&gt; [[Панжаб (Энэтхэг)|Панжаб]]
&lt;li&gt; [[Ражастан]]
&lt;li&gt; [[Сикким]]
&lt;li&gt; [[Тамилнаду]]
&lt;li&gt; [[Трипура]]
&lt;li&gt; [[Уттар Прадеш]]
&lt;li&gt; [[Уттараканд]]
&lt;li&gt; [[Баруун Бенгал]]
&lt;/ol&gt;
|}

'''Холбооны 7 нутаг'''
{|
|-
|
&lt;ol type=&quot;A&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Андаман-Никобарын арлууд]]
&lt;li&gt; [[Чандигарх]]
&lt;li&gt; [[Дадра-Нагар Хавели Даман-Диу]]
&lt;li&gt; [[Жамму-Кашмир]] 
&lt;li&gt; [[Лакшадвип]]
&lt;li&gt; [[Дели|Нийслэл Делийн нутаг]]
&lt;li&gt; [[Пүдүчэрри]]
&lt;li&gt; [[Ладакх]]
&lt;/ol&gt;
|}

== Эдийн засаг ==
Энэтхэг нь 20-р зууны дунд үе хүртэл [[Британий эзэнт гүрэн|Британы эзэнт гүрний]] [[колони]] байгаад 1947 онд тусгаар тогтнолоо олж авч эдийн засаг болон цэрэг дайны салбар хүчтэй хөгжиж ялангуяа сүүлийн 20-д жилийн хугацаанд дээрх салбаруудад ихээхэн амжилт гарсан ажээ. 

Энэтхэгийн эдийн засаг нь номиналь ҮНБ-р тооцвол 12-т, худалдан авах чадварын паритетаар тооцвол дөрөвт жагсдаг. Эдийн засгийн шинэчлэлийн үр дүнд өсөлтөөрөө дэлхийд хоёрт ордог боловч ядуурал, бичиг үсэгт тайлагдахгүй байх, хоолны хомсдол зэрэг нь элбэг байна.

Эдийн засгийн хувьд амьжиргааны түвшнээс доогуур хүн ам 25% (2002), [[инфляци]] 4,2% (2004), хөдөлмөрийн чадвартай хүн ам 482,2 сая (2004), [[ажилгүйдэл]] 9,2% (2004), аж үйлдвэрийн өсөлт 7,4% (2004), цахилгаан энерги үйлдвэрлэл 547,2 миллиард. кВт.цаг (2002), цахилгаан энергиин хэрэглээ 510,1 миллиард. кВт.цаг. (2002) байна.

=== Экспорт ===
Нийт [[экспорт]] нь 2012 оны байдлаар 69,18 миллиард доллар. Үүнээс [[АНУ]] — 20,3%, [[Хятад]] — 6,3%, [[Их Британи]] — 5,2%, [[Хонконг]] — 4,7%, [[Герман]] — 4,3%.

=== Импорт ===
Нийт [[импорт]] нь 2003 оны байдлаар 89,33 миллиард доллар. Үүнээс АНУ-аас — 6,7%, [[Бельги]]эс — 5,9%, Их Британиас 5%, Хятадаас — 4,5%, [[Сингапур]]аас — 4,2%.

== Хүн ам ==
[[Зураг:India population density map en.svg|thumb|[[Инд-Гангын нам доор газар|Инд-Гангын нам доор газраар]]&lt;br /&gt;хүн ам шигүү суурьшдаг.]]
Дэлхийд Хятадын дараа [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|хоёрдугаар олон]] хүн амтай улс бол Энэтхэг. 2010 оны тооллогоорх хүн амын тоо - 1 тэрбум 210 сая.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/indiaatglance.html  &quot;Provisional Population Totals – Census 2011&quot;, Office of the Registrar General and Census Commissioner (Ministry of Home Affairs, Government of India)]&lt;/ref&gt; Үүнээс 70% нь хотод бус хөдөө нутагтай. 2011 онд 53 [[саятан хот]]той байгаагаас&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf &quot;Cities having population 1 lakh and above&quot;. censusindia. The Registrar General &amp; Census Commissioner, India. Retrieved 18 October 2011.]&lt;/ref&gt; [[Мумбай]] (хуучнаар Бомбей), [[Дели]], [[Бангалор]], [[Хайдарабад]], [[Ахмадабад]]ад хамгаас олон оршин суугчтай. Хүн амын 64.8% бичиг үсэг тайлдагдсанаас хамгийн ихдээ [[Керала]] муж улсад 91%&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.kerala.gov.in/education/|title=Kerala's literacy rate|publisher=[[Government of Kerala]]|accessdate=2007-12-13|work=kerala.gov.in|deadlink=404}}&lt;/ref&gt;, хамгийн багадаа [[Бихар]]т 47% байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://gov.bih.nic.in/Profile/CensusStats-03.htm Census Statistics of Bihar: Literacy Rates|title=Literacy rate of Bihar|accessdate=2007-12-13|publisher=Government of Bihar}}&lt;/ref&gt;

Энэтхэг бол олон хэлтний өлгий. Үндсэндээ [[Энэтхэг-Ари хэлний бүлэг|Энэтхэг-Ари]] (хүн амын 74%), [[Дравид хэлний бүлэг|Дравид]] (24%) хоёр хэлний бүлэгт хамаардаг. Энэтхэг-Ари бүлгээс [[Хинди хэл|Хинди]] (41.0%), [[Бенгал хэл|Бенгал]] (8.1%), [[Маратхи хэл|Маратхи]] (7.0%), [[Урдү]] (5.0%), Гужарат (4.5%), Ория (3.2%), [[Панжаби хэл|Панжаби]] (2.8%), Дравид бүлгээс [[Телугу хэл|Тэлүгү]] (7.4%), [[Тамил хэл|Тамил]] (5.9%), Каннада (3.7%), Малаялам (3.2%) хэлнүүд түгээмэл тархжээ.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement4.htm SCHEDULED LANGUAGES IN DESCENDING ORDER OF SPEAKERS' STRENGTH — 2001]&lt;/ref&gt;

Энэтхэгийн хүн амын 80.5% нь [[Хиндү шашин|Хиндү]], 13.4% нь [[Ислам]], 2.4% нь [[Христийн шашин|Христ]], 1.8% нь [[Сикх]], 0.7% нь [[Буддын шашин|Будда]], 0.4% нь [[Жайна шашин|Жайна шашны]] шүтлэгтэй юм байна.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/religion.aspx 2001 оны Энэтхэг улсын хүн амын тооллогын дүн]&lt;/ref&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Энэтхэгийн хөдөө аж ахуй]]
== Эшлэл ==
{{reflist}}
== Цахим холбоос ==
* {{commons|भारत}}
* [http://india.gov.in/ Энэтхэг улсын Засгийн газар]&amp;nbsp;– (Англи хэлээр)
* [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/india.htm Энэтхэг] ''UCB Libraries GovPubs'' дахь мэдээлэл

{{Ази}}
{{Хөтлөгч мөр Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл}}
{{Хөтлөгч мөр Өмнөд Азийн бүс нутгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг}}
{{Хөтлөгч мөр Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Энэтхэг| ]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:BRICS-ийн гишүүн орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Парламентын засаглалтай холбооны бүгд найрамдах улс]]</text>
      <sha1>q7mccdpp6gqcc7n4m2q4d8g4780g9jc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707165</id>
      <parentid>707164</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T22:28:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Дундад үе – делийн султант улс */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48735" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    =भारतीय गणराज्य → Паарэт Гэнэрааже
|албан_ёсны_нэр                ='''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс'''&lt;br&gt;[[Зураг:Бнэу мб.png]]
|богино_нэр                    =Энэтхэг
|далбааны_зураг                =Flag of India.svg
|сүлдний_зураг                 =Emblem of India.svg
|symbol_width                  = 60px
|уриа                          =диваа самгардиар सत्यमेव जयते →&lt;br&gt;Сатьюмеэв жаяатий → «Үнэн ялгарна»
|үндэсний_дуулал               = जन गण मन → Жана гана мана → «Түмний сэтгэл»&lt;br&gt;&lt;center&gt;[[File:Jana Gana Mana instrumental.ogg]]&lt;/center&gt;
|газрын_зураг                  =India (orthographic projection).svg
|нийслэл_хот                   =[[Шинэ Дели]] (250 мянга)
|хамгийн_том_хот               =[[Мумбай]] (12.5 сая)
|албан_ёсны_хэл                =[[Хинди хэл]], [[Англи хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               =
|demonym                       = Энэтхэгчүүд
|үндэс_язгуур_он               =
|засаглалын_хэлбэр             =[[Ардчилсан дэглэм]], [[холбооны байгууламж|холбоот&lt;br&gt; байгууламж]],  парламентийн&lt;br&gt;[[бүгд найрамдах засаг]]
|удирдагчийн_цол1              =Ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр1              =[[Пранаб Кумар Мукержи]]
|удирдагчийн_цол2              =Дэд ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр2              =[[Мохаммад Хамид Ансари]]
|удирдагчийн_цол3              =Ерөнхий сайд
|удирдагчийн_нэр3              =[[Нарендра Дамодардас Моди]]
|хууль_тогтоогч                =«Энэтхэг улсын хурал» &lt;br&gt; ← Паарэт ки саньсад
|дээд_танхим                   =«Улсын чуулган» Рааже сабхаа
|доод_танхим                   =«Ардын чуулган» Лүүк сабхаа
|түүхэн_утга                   = [[Их Британи]]ас тусгаар тогтносон түүх
|түүхэн_огноо1                 =[[1947 он|1947]]-[[8 сарын 15|08-15]] 
|түүхэн_үйл1                   =Тусгаар тогтносон
|түүхэн_огноо2                 =[[1950 он|1950]]-[[1 сарын 26|01-26]] 
|түүхэн_үйл2                   =БНУ-аа тунхагласан
|газар_нутаг_км2               =3,287,263
|нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс  =7
|усны_эзлэх_хувь               =9.56
|хүн_амын_тооцоо               =1,210,193,422
|хүн_ам_тооцоолсон_он          =[[2011]]
|хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс   =2
|хүн_амын_тооллого             =
|хүн_ам_тоолсон_он             =
|хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор  =
|хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2     =366.2
|хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс   =31
|ДНБ_ХАЧ                       =[[Америк доллар|$]]4.469 их наяд
|ДНБ_ХАЧ_он                    =[[2011]]
|ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ                =3
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд              =$3,703
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ       =
|ДНБ_нэрлэсэн                  =$1.843 их наяд
|ДНБ_нэрлэсэн_он               =2011
|ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ           =10
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд         =$1,527
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ  =
|ХТББИ                         =36.8
|Илтгэлцүүр_он                 =2004
|Илтгэлцүүр_ангилал            =
|Илтгэлцүүр_эрэмбэ             =79
|ХХИ                           ={{Increase}}0.547&lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf|title=Human Development Report 2011|year=2011|publisher=United Nations|accessdate=5 November 2011}}&lt;/ref&gt;
|ХХИ_он                        =2011
|ХХИ_ангилал                   =&lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;дундаж&lt;/span&gt;
|ХХИ_эрэмбэ                    =134
|Мөнгөн_тэмдэгт                =[[Энэтхэг рупи]] ({{INR}})
|Мөнгөн_тэмдэгт_код            =INR
|Цагийн_бүс                    =+05:30
|цагийн_бүс_зун                =
|хэв_огноо                     =
|аль_гарын_замын_хөдөлгөөн     =зүүн
|Интернетийн_АДН               =.in
|Утасны_код                    =91
|тэмдэглэл                     =
}}
'''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс''' (БНЭУ) ({{lang-hi|भारत गणराज्य}}, ''Bhārat Gaṇarājya'', ''Бхарәт Гәнәражй''), '''Энэтхэг''' бол [[Өмнөд Ази|Өмнөд]] [[Ази]]йн [[Энэтхэгийн хойг]]т орших [[бүрэн эрхт улс]] юм. Мөн дэлхийн долоодугаар том газар нутагтай [[орон]], хоёрдугаар олон хүн амтай, дөрөвдүгээр их эдийн засагтай [[гүрэн]] гэгдэнэ. [[Пакистан]], [[Хятад]], [[Балба]], [[Бутан]], [[Бангладеш]], [[Мьянмар]] зургаан улс оронтой газраар хил залгаж, [[Энэтхэгийн далай]]гаар хүрээлэгдэн оршдог. Бас Энэтхэгийн далайд [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Индонез]] гурван улстай усаар хиллэдэг бол Пакистаны хянаж буй нутгийг [[Жамму-Кашмир]] мужийнх гэж зүтгэдгээр болвол [[Афганистан]]тай бас хиллэнэ&lt;ref name=&quot;Afghanistan&quot;&gt;Примечание: Индийское правительство считает, что Индия также граничит с [[Афганистан]]ом, так как рассматривает весь штат [[Джамму и Кашмир]]а индийской территорией, включая ту его часть, которая граничит с Афганистаном. Граница между Индией и [[Пакистан]]ом была заморожена в [[1948 год]]у, после прекращения огня, произошедшему по инициативе [[ООН]]. Вследствие этого регион, граничащий с Афганистаном, оказался на территории, подконтрольной Пакистану&lt;/ref&gt;.

Энэтхэгийн хойг, Энэтхэг орон бол [[Индийн соёл иргэншил]] болон бусад эртний [[соёл иргэншил]] үүсэн цэцэглэсэн өлгий нутаг бөгөөд түүхийн ихэнх үед [[худалдааны зам]]ын зангилаа болж, суурин иргэншил, [[соёл]], шашин цэцэглэн хөгжиж байжээ&lt;ref&gt;Oldenburg, Phillip. 2007. &quot;India: History, &quot; [http://encarta.msn.com/ Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2007]© 1997—2007 Microsoft Corporation.&lt;/ref&gt;.Энэтхэгт [[Хиндү шашин|Хиндү]], [[Буддын шашин|Будда]], [[Сикхи]], [[Жайна]] дөрвөн шашин үүсч хөгжиж байв. 

[[18-р зуун]]ы эхнээс [[20-р зуун]]ы дунд үе хүртэл алхам алхмаар [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] [[колончлол|колони орон]] болсоор л байсан. [[1947 он]]д тусгаар тогтносны дараа эдийн засаг, цэргийн хүчин маш ахицтайгаар хөгжсөн, одоо нэрлэсэн үнээр дэлхийн 12-р, худалдан авах чадвараар тэгшитгэснээр дэлхийн 4-р их жилийн [[дотоодын нийт бүтээгдэхүүн]]тэй улс болжээ. Гэхдээ тэрбум илүү хүнтэйн хувьд [[ядуурал]], [[бичиг үсэг тайлагдалт]]ын хувь доогуур зэрэг сул талуудтай байсаар байгаа&lt;ref name = &quot;gov.in-prmar07PDF&quot;&gt;[http://www.planningcommission.gov.in/news/prmar07.pdf Poverty estimates for 2004-05], Planning commission, Government of India, March 2007. Accessed: July 29, 2008&lt;/ref&gt;.

== Нэр ==
Тус орны '''Энэтхэг''' ([[монгол бичиг|мо.б]] ''энэдхэг'', ''enedkeg'') гэсэн [[монгол хэл|монгол]] нэр дундад зууны [[согд хэл|согд]] хэлний ''yntk'k'' гэсэн үгнээс гаралтай.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;&gt;О.Сүхбаатар - Монгол хэлний харь үгийн толь. 1997 он.&lt;/ref&gt; Энэ нь цаашилбал эртний [[перс хэл|перс]] хэлнээ ''«хиндү»'' гэснээс гаралтай. ''Хиндү'' гэдэг бол «[[Инд мөрөн|Инд]] мөрний газар [[орон]]» гэсэн утга юм. [[Самгарди хэл|Самгардиар]] үүнийг ''«синдү»'' гэдэг байв. Өрнөдөд перс, араб, грек, латинаар дамжин ''«инд[[-ия]]»'' гэсэн бүтэцтэй түгсэн. [[Их Могол Улс]]ын хаад газар орноо лалын шашинтнаа өргөн тархсан дагавар залгаж ''«индү[[-стан]]»'' гэж байв. 

Бас нэгэн монгол нэр '''Жагар''' (мо.б. ''жагар'', ''jayar'') юм. Энэ нь [[төвөд хэл|төвөд]] хэлний ''rgyadkar'' үгнээс гаралтай бөгөөд «цагаан [[хятад]]» гэсэн утгатай. «Арван цагаан буянт номын цагаан түүх» номонд Энэтхэгийг «[[Замбуутив]]» гэсэн.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;/&gt; 

Өдгөө Энэтхэгт улсаа भारत ''бхарата'' [паарэт] гэдэг. Энэ нь эрт цагаас эхлэн самгардиар бичигдэн үлдсэн нэр билээ.

== Газар зүй ==
[[Зураг:India_topo_big.jpg|thumb|left|Физик газар зүйн зураг]] 
Энэтхэг орон 3,287,590 км² нутаг дэвсгэртэй, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|7-р том]] [[орон]] юм. 

=== Байрлал ===
Энэтхэг [[Өмнө Ази]]д хамаарна. [[Энэтхэгийн техтоник хавтан]]гийн зааг болсон [[Энэтхэгийн хойг]] дээр хойд өргөргийн  8° — 38°, зүүн уртрагийн 68° — 98° дотор багтан байрладаг. Өрнө умард талаараа [[Пакистан]] (2910 км), умард талаараа [[Хятад]] (3588 км), [[Балба]] (1751 км), [[Бутан]] (699 км), дорнод талаараа [[Бангладеш]] (4097 км), [[Бирм]] (1643 км) гэсэн зургаан улстай хуурай газраар хиллэнэ. Хилийн нийт урт — 15106 км. Умард талаараа [[Памир]], [[Хималайн нуруу]]нд тулж, өмнөд талаараа [[Энэтхэгийн далай]]н [[Бенгалын булан]], [[Лаккадивын тэнгис]], [[Арабын тэнгис]] хүрнэ. Арлуудын эргийг оролцуулаад эргийн нийт урт — 7517 км. Далай тэнгисийн усаар зааглагдаж [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Бирм]], [[Тайланд]], [[Индонез]]тэй ойр байрлана.

== Түүх ==
=== Эртний үе – маур, гупта эзэнт гүрэн ===
Өмнөд Азид 30.000 жилийн өмнөөс анх хүн төрөлхтөн суурьшиж байсан олдворууд олдож байжээ. Чулуун зэвсгийн үеийн хадны сүг зураг Энэтхэгийн олон газраас олддог. МЭӨ 7000 оны үед анхны Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүс суурьшиж байсан газар одоогийн Пакистаны баруун хэсгээс олдож байв. Эдгээр нь аажмаар МЭӨ 2500-1900 оны үед Өмнөд Азид тавигдсан анхны соёл болох Индус хөндийн соёл иргэншил болж хөгжжээ. Тухайн үед хүмүүс гар урлал, өргөн хүрээний худалдаа наймаа эрхэлж амжиргаагаа залгуулан, соёл иргэншил ихээхэн хөгжиж байв. МЭӨ 2000-500 оны үе буюу Төмөр зэвсгийн үеэс Хиндуизмийн хамгийн эртний гар бичмэл болох Ведас зохиогдож, тэр үеэс Ведийн соёл үүссэн гэж үздэг. Хуврага, цэрэг, худалдаачдын дотор шатлан захирах ёсыг бий болгох зорилгоор Кастын систем энэ үед үүссэн ба яваандаа уугуул иргэд болон хаадын угсааныхны дунд түгсэн юм.
Ведийн үеийн сүүлч МЭӨ 6-р зууны үед жижиг овгуудыг 16 цөөнх болон хаант засагт болгон нэгтгэж, хотжилт үүсэн бий болж мөн Буддизм, Жайнизмын шашны шинэчлэлийн хөдөлгөөн өрнөж, эдгээр нь бие даасан шашин болов. Жайнизм Махавирагийн номлолоор дэлгэрч, харин Буддизм дунд давхаргаас бусад бүх нийгмийн давхрагын Буддагийн шавь нараар түгэн дэлгэрч байв. Бурхан багшийн амьдралын зам мөр Энэтхэгийн эхэн үеийн түүхийн хуудаснаа томоохон байр суурийг эзэлжээ. Улс төрийн хувьд МЭӨ 3-р зуунд Магадхагийн хаант улс бусад бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулснаар аугаа Маурын эзэнт гүрний суурийг тавьсан юм. 
Маурчууд анх эзэнт гүрний шинжтэй болсноороо зүүн хойд нутагт төвлөрсөн газар нутгаа тэлж Энэтхэгийн хойгт бүхэлд нь давамгайлах болов. Энэ улс Ашока хааны үед хамгийн өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй болж, соёл юугаа хөгжүүлэн цэцэглүүлсэн юм. Буддын шашин өсөн дэлгэрэхэд Ашока хаан гол үүрэг гүйцэтгэжээ. 
МЭӨ 321 оны үед Нандагийн династыг хожим Маурын аугаа Эзэнт гүрэнийг (МЭӨ 321-185) үндэслэгч Чандрагупта Маур унагав. Эзэн хаан Чандрагупта жижиг ханлигуудыг нэгтгэн нийлүүлэх замаар асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгтгэн нэг захиргаанд оруулжээ. Эзэнт гүрэнд Энэтхэгийн хойгийн ихэнх хэсэг, Афганистаны зарим хэсэг багтаж байв.

Түүний байгуулсан энэ гүрний гол зүрх нь өнгө зассан нийслэл Паталипутра (одоогийн Патна хот) байлаа. Чандрагуптагийн итгэлтэй гарын доорх цэргийн хүч болон идэвхитэй ажилладаг нууц албаны үр дүнд хөдөө аж ахуй, худалдаа хөгжин цэцэглэсэн билээ. Тэрээр хэт мацаг барьсны улмаас МЭӨ 297 оны үед нас барав. Жайнизмыг шүтэх  болсон Чандрагупта амьдралынхаа сүүлчийн өдрүүдэд ард түмэндээ тохиолдсон аймшигт өлсгөлөнгийн үеэр юу ч хийж чадаагүйдээ ихэд гашуудан даяанч маягаар нүглээ наминчилж байжээ. Энэ улсын хоёрдахь хаан Биндусара юм. Түүний хүү Ашока 3дахь хаан (МЭӨ 265-232) болсон бөгөөд Маурын динаслтын сүүлчийн гол захирагч юм. Тэрээр эртний дэлхий дахины түүхийн аугаа хүмүүсийн нэг мөн билээ. Ашока хаан эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгож тэлсэн юм. Асар их цуст тулаан хийж эзлэгдээгүй үлдээд байсан Калингаг нэгтгэв. Уг тулалдааны дараа Даяа гол улаанаар урсаж байсан гэлцдэг. Ашока хааныг Энэтхэгийн алтан эрин үеийн эхлэлийг тавьсан гэдэг. Эзэнт гүрэн цэцэглэхийн хэрээр урлаг, шинжлэх ухааныг хөгжүүлж, их барилгын ажлыг эхлүүлжээ. Үүнд бөмбөгөр оройт барилгууд орно. Ашока өөрийн засаглалын жилүүдэд түргэн  хурдацтай хөгжиж байсан Буддын шашныг шүтэх болсон. Өвөг эцгийнхээ наминчлалын түүхтэй адил Калингагийн дайны үед их цус асгаруулсандаа гэмшиж, хүчирхийллээс холдон тайван амгалан Буддист замыг сонгосон юм. Тэр Буддизмыг дэлгэрүүлэхийн тулд хуврагуудыг Ази даяар илгээж байлаа. Мөн өөрийн зарлигийг Энэтхэг, Балба, Пакистан, Афганистан даяар чулуун дээр сийлж тарааж байв. 

Ашокийн үеийн хөгжил цэцэглэлт, тайван амгалан байдал түүнийг нас барсны дараа тийм ч удаан үргэлжилсэнгүй. Хаан ширээ залгамжлагдын дунд хэрүүл маргаан тасарсангүй. Маурын сүүлчийн эзэн хаан Брихадрата  МЭӨ 185 оны үед шадар туслагчийнхаа нэг Пусиямитрад алуулав. Пусиямитра Энэтхэгийн төв хэсгийг МЭӨ 73 он хүртэл захирч байсан Сунгагийн династыг үндэслэжээ. Энэтхэг одоо Маурын өмнөх үе шиг хуваагдмал, эмх замбараагүй байдалд эргэн орлоо. Хойд Энэтхэгт жижиг хант улсууд бий болж “Энэтхэг-Грек” хэмээн нэрлэгддэг захирагч нар гарч ирэв. Тэднээс хамгийн алдартай нь Мэнандэр (МЭӨ 115-130) юм. 

Хойд Энэтхэгт Хиндиузм гэр бүлүүдэд эцгийн эрхт ёс бат бөх болж байсан нь эмэгтэйчүүдийн хараат байдлыг улам нэмэгдүүлж байв. 4-5-р зуун гэхэд Гупта эзэнт гүрэн Энэтхэгийн хожмын дүр төрхийн эхлэлийг тавьж, засаг захиргааны болон татварын цогц системийг анх нэвтрүүлэв. Гупта гүрний хаадын үед шашныг зан үйлээс илүү сүсэг бишрэл талаас нь шүтэх шинэчилэлтийг хийж байв. Уг шинэчлэл нь нутгийн элитүүдийн ивээн тэтгэлэгээр бүтээгдсэн уран баримал, архитектурт цэцгэн хээгээр илэрхийлэгдсэн байдаг. Санскрит сонгодог уран зохиолууд мөн цэцгэн хээгээр чимэглэгдсэн байдаг. Мөн энэ үед Энэтхэгийн шинжлэх ухаан, одон орон судлал, анагаах ухаан, математикийн шинжлэх ухаан шинэ түвшинд хүрч хөгжжээ.

1)	МАУРЫН ЭЗЭНТ  ГҮРЭН (МЭӨ 321-183)

1.	Чандрагупта хаан 

Бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулсан. 

2.	Хүү Биндусара 

Эцгийнхээ эзэлсэн газар нутгийг бага зэрэг тэлсэн. 

3.	Хүү Ашок (МЭӨ 265 - 323)

-	Эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгосон – асар их цуст тулаан хийсэн. 
-	Урлаг, шинжлэх ухаан хөгжсөн
-	Их барилгын ажил өрнөсөн (dome-shaped temples)
-	Буддын шашныг Ази даяар түгээсэн
Ашок хааныг таалал төгссөний дараа хаан ширээний тэмцэл эхэлж, Маур гүрэн задарч, дахин ханлиг улсуудад хуваагдав. 

2)	ГУПТАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 320-540)

1.	Гандра Гупта

2.	Хүү Самудра Гупта

Энэтхэгийн соёл ялангуяа Хинду, Буддын урлагийн сонгодог гэж үздэг. Гупта нар хатуу Хинду үнэмшилтэй байсан боловч энэ улсад Жайнизм, Буддизм хөгжсөөр байв. 
Бутралт - Хэпалитийн нүүдэлчдийн буюу Цагаан Хүннү довтолгоотой давхцсан.

3)	ХАРШАГИЙН ГҮРЭН  (МЭ 606)

4)	ЧОЛАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 805-1200)

=== Дундад үе – делийн султант улс ===
Энэ үед Энэтхэг салгуу бутархай ханлигууд болж эргэн задарч, дахин нэгтгэх удирдагч гарч ирэхгүй байлаа. Уламжлалт зарим хөдөө аж ахуй эрхлэгчид газраа ашиглан өсөн хөгжиж байсан газар тариаланг түшиглэх болсон нь кастын дахрага дунд явагдаж байлаа. Улмаар кастын системд газар нутгийн ялгарал гарч эхлэв. Төв Ази болон Персээс ирсэн дүрвэгсэд хот босгож, эзэнт гүрнүүдийн бүтээн байгуулалтуудыг хийж байлаа. 

Нүүдэлчин муслим овог 1193 оноос Делиг удаа дараа дайран довтолж, дээрэмдэн тонов. Мухамед Гүрийг нас барсны дараа 1206 онд түүний жанжнуудын нэг, урьд нь боол байсан Кутб-уд-дин Айбэк Энэтхэгт түүний эзэлж байсан байр суурийг булаан авч Делийн Султант улсыг байгуулав. Үүнийгээ тэмдэглэж мөн Исламийн ертөнцөд шинэ газар нутгийг нэтгэсэний бэлгэ тэмдэг болгон дэлхийн хамгийн өдөр Ислам шашны гонх болох Гутаб Минарыг бариулсан байна. Энэхүү 72.5м цамхаг нь Энэтхэг дахь Султант улсын бэлгэ тэмдэг болжээ. Эзэнт гүрэн өргөжин тэлэхийн хэрээр баян чинээлэг султанууд уг гонхыг тойруулан асар том хөшөө дурсгалууд барив. 

[[Файл:Agra Fort DistantTaj.JPG|thumb|[[Таж Махал]]]]
Энэ үед хаан ширээг үе залгамжлах ёсыг халж, хааны титэмийн төлөө өрсөлддөг болсноор маш олон Султанууд солигдож байв. Муслим биш хүмүүсийг Исламийн төрд татвар төлөхийг шаарддаг байв. 
14-р зуунаас эхлэн Делийн султант улс тарж бутарч эхлэв. 1398 оноос эхлэн  Монголын Төмөр хаан удаа дараа дайралт хийх болж, 1525 онд түүний хүү Бабур сүүлчийн Султаныг дийлж, Могулын эзэнт гүрнийг байгууллаа. 

МОГУЛ ГҮРЭН (1525 – 1858 он)
1.	1527 он – Бабур Энэтхэг улсыг бүрэн эзэлсэн. 1530 онд нас барсан. 
2.	Хүү Хумаюн – эцгийн эзэнт гүрнийг бага зэрэг тэлсэн
3.	Хүү 12 настай Акбар – газар нутгийг асар өргөн тэлсэн. Засаглалын төвлөрсөн тогтолцоо бий болгосон. Олон шашны эвлэрэнгүй бодлого баримталдаг байсан. 
Акбар Аграгийн ойрхи Фатепур Сикри дэх шинэ ордондоо шүтээний өргөө бариулж тэндээ шашны хэлэлцүүлэг өрнүүлдэг байв. 
Акбар хөгжим, урлагийг сонирхдог байв. Фатепур Сикрид могол зургийн сургууль байгуулсан нь урсгалын хувьд Перс, Энэтхэгийн нөлөөг тусгаж байсан бөгөөд тэр нь 
4.	түүний хүү Жахангирын үед оргил үедээ хүрч хөгжив. 
5.	Хүү Жах жахан (1628-1658) нь Аград Таж Махал, Делид Улаан хэрэм, Жама Масжид зэргийг бариулсан. Эдгээр нүсэр төслүүд нь Моголын үед цэцэглэж байсан ХАА, худалдаанаас хамааралтай баялгийн бэлэгдэл, илэрхийлэл байв. 
6.	Сүүлчийн хаан Ауранзэв 1658 онд хаан ширээнд сууснаар тус гүрний тэлэлт дээд цэгтээ хүрч мөн уналтын эхлэл болов. Аян дайнд улсын сан хөмрөгөө шавхсан, ислам номлолыг уян хатан бус тайлбарлаж байснаараа хамтрагчид болох ражпүдчүүд болон хинду албатуудаа өөрөөсөө хөндийрүүлсэн гэж үздэг. 1739 онд түүнийг нас барсны дараа эзэнт гүрний хаадууд ойр ойрхон солигдож эцэст нь 1857 онд Бринтаничууд Моголын эзэнт гүрний сүүлчийн хаан Бабадур шахыг хаан ширээнээс нь зайлуулав.

=== Британийн раж ===
Европчууд хоолны амтлагч сонирхож эхэлснээр Энэтхэг рүү ихэд татагдах болжээ. 15-р зуунд Португальчууд худалдааны өндөр ашигтай хоол амтлагч хайж, Энэтхэгт хамгийн анх ирэв.Тэдний араас Англи болон бусад зарим Европын орнууд худалдаа наймааны ашиг хайж Энэтхэгт очжээ. Португальчуудтай өрсөлдөх зорилгоор Англи, Нидерландчууд тус тусдаа East India компаниудыг (1600 он) байгуулж, үйл ажиллагаагаа явуулж байв – эхэндээ худалдааны зорилготой байгууллагдсан ба яваандаа өөрийн гэсэн цэрэг армитай болов. 

Энэтхэгийн өнөөгийн хөгжлийн суурийг 1848-1885 оны үед тавигдсан гэж үздэг. Ист Индиа компаний захирагч Лорд Далхуиз 1848 онд Энэтхэг дахь орчин үеийн бүтээн байгуулалтын хийж эхэлжээ. Төмөр зам барьж, цахилгаан холбоо суурилуулж, иргэдэд Английн боловсролын системийг нэвтрүүлсэн байна. Гэвч 1858 онд Ист Индиа компаний эсрэг уугуул иргэдийн Англи загварын нийгмийн шинэчлэл, газрын өндөр татварын бодлогыг эсэргүүцсэн дургүйцэл Хойд Энэтхэгээс эхлэн Төв Энэтхэг хүртэл газар авч байв. Энэ бослогыг түүхэндээ тусгаар тогнолын төлөөх анхны дайн гэж нэрлэдэг.  Гэвч уг бослогыг 1 жилийн дотор Англичууд таслан зогсоосон бөгөөд Энэтхэг дахь хяналтаа улам чангатгаж, Энэтхэг дахь Ист Индиа компаний удирдлагын оронд Британийн засгийн газрын шууд удирдлага дор оруулав.

Түүнээс хойш хэдэн арван жилийн турш нийтийн улс төрийн хөдөлгөөн Энэтхэг даяар аажмаар бүрэлдэж, улмаар Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс 1885 онд байгууллагдав. 

19-р зууны 2-р хагас гэхэд технологи, газар тариалангийн худалдааны холын зах зээлтэй хамааралтай хэт хязгаарлагдмал байдал нь Энэтхэгийг хүнсний хомсдолд оруулж, ард иргэд нь өлсгөлөнд нэрвэгдэж байлаа. Харин Англичуудын барьсан төмөр замын сүлжээ ашиглалтанд орсноор Энэтхэгийн дөнгөж хөгжиж эхэлж байсан үйлдвэрлэлүүдэд ихээхэн дэмжлэг болж, хүнсний үнэ буурснаар ард иргэдэд нүүрлээд байсан өлсгөлөнгийн асуудал багасав. 

1 сая гаруй Энэтхэгчүүд оролцсон Дэлхийн 1-р дайн дууссаны дараагаас Энэтхэгт шинэ үе эхлэв. Энэ бол Британий Энэтхэг дахь хараа хяналтаа сулруудах шинэчлэл ба Энэтхэгийн үндэсний түүхэн удирдагч Махатма Гандигийн эрх чөлөөний төлөө тайван хөдөлгөөн эхэлсэн үе юм. 1930 оны үед Английн шинэ хууль журам батлагдав. Үүнээс хойшхи 10 жил Энэтхэг Дэлхийн 2-р дайнд оролцож, ард иргэдийн дунд Муслим шашинтнуудын үндсэрхэг үзэл улам хүчээ авч байсан хүндхэн үе байв. 

{{multiple image|perrow=2|total_width=360
|image_style = border:none;
|align    = right
| image1      = British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg
| caption1    = 1909 онд Британийн Энэтхэг
|image2=Nehru gandhi.jpg
|caption2=[[Жавахарлал Неру]] болон [[Мохандас Ганди]]
}}

1945 онд Дэлхийн 2-р дайны төгсгөлд Британичууд бүх эрх мэдлээ хүлээлгэж өгөхийг зөвшөөрч, урт удаан хугацааны эрх чөлөөний тайван тэмцлийн үр дүнд 1947 онд Энэтхэг тусгаар тогтнолоо олсон боловч шашны үзэл сурталын хагаралдаанаас үүдэн Энэтхэг болон Пакистан улс болж хоёр хэсэг хуваагджээ. Энэ үеэр хилийн хоёр талд үлдсэн хүмүүсийг газар нутгаасаа хөөсөн 2 сар гаруй үргэлжилсэн шашны үймээн самуун дэгдэв. Нийт 12 сая орчим хүн хилийн наана, цаана гарч шилжин суурьшсан ба 1 сая гаруй хүн амь үрэгджээ. 

1950 оны 1 сарын 25-нд Энэтхэг улс үндсэн хуулиа батлаж парламент бүхий Энэтхэг улсыг байгуулсан юм.Эдийн засгийн чөлөөт зах зээлд 1990-ээд онд шилжсэнээс хойш Энэтхэг дэлхийн хамгийн хурдацтай хөгжиж буй улс болон хувирсан байна.
 
=== Кашмирын үүдэлтэй мөргөлдөөн ===
Хүн амын олонхи нь Мусулман шашинтай Кашмирын муж улсыг Энэтхэгт өгсөнөөс хойш тус мужийг эзэмшихийн төлөө Энэтхэг, Пакистаны хоорондоо өрөлдөж иржээ. Тухайлбал, 1947-1948 болон 1965 онд тус тус дайтаж байв. Энэтхэг дахь Кашмирын Мусулманчуудыг 2001 онд Парлементын ордон руу, 2008 онд Мумбай дахь зочид буудал руу террорист халдлага хийсэн хэмээн буруутгав. 

1998 онд Энэтхэг, Пакистан 2 улс цөмийн туршилт хийв. НҮБ-ийн Аюулгүйн Зөвлөл цөмийн туршилт хийсэнд тус 2 улсыг шүүмжлээд, зэвсгийн бүх хөтөлбөрөө зогсоохыг шаардав. 1999 онд Энэтхэг, Пакистан 2 маргаантай асуудлаа шийдвэрлэх хүчин чармайлтаа идэвхижүүлэх тухай тохиролцсон Лахорын тунхаглалд гарын үсэг зурав. Гэсэн хэдий ч 2 улсын хооронд цөмийн мөргөлдөөний аюул оршсоор байна. 

20-р зууны 2-р хагаст хөрш зэргэлдээ орнуудтай хил тойрсон байнгын маргаантай тулгарч эхэлсэн ба Хятад улстай 1962 онд дайтаж байсан ч өнөөг хүртэл зөвшилцөлд хүрч чадаагүй байна. Харин Пакистан улстай 1947, 1965, 1971 онуудад тус тус дайтаж байжээ.

== Улс төр ==
[[Файл:NorthBlock.jpg|thumb|right|200px|Шинэ Делид засгийн газрын чухал салбарууд байрладаг.]]
Улс төрийн тухайд [[Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс]]ын нам голлох үүргийг гүйцэтгэх бөгөөд энэ намын лидерүүд нь Энэтхэг улс тусгаар тогтнолоо олж авсан үеэс эхлээд одоог хүртэл улс орныг удирдан залж яваа юм. Энэтхэг улсад үйл ажиллагаагаа явуулж буй намуудыг жагсаавал:
* ''Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс'' - Энэ нам нь хэдийгээр 100 гаруй жилийн түүхтэй ч хэд хэдэн удаа уналтанд орж байсан түүхтэй. [[Индира Ганди]]йн Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс ч гэж нэрлэгдэж явсан үе бий. Зүүнийг тэргүүлэгч энэхүү нам нь 1947—1977, 1980—1989, 1991—1996 болон 2004 оноос өнөөг хүртэл бусад намуудын тэргүүнд явж байна.  
* ''Бхарати Джанатын Нам'' (Энэтхэгийн Ардын Нам) - Энэхүү баруун хэсгийг тэргүүлэгч намыг 1980 онд Атал Бихари Ваджпаи, Лал Кришной Адвани нар байгуулсан бөгөөд хиндуизмыг баримтлагч нам юм. Улс орныг 1996 болон 1998-2004 онуудад тус тус удирдаж байсан.
* Үлдсэн намууд нь ердөө 2-3 жижиг улсуудын хүрээнд хүчтэй байр суурь эзэлдэг байсан ба ийм намуудын тоонд
** ''Энтэхэгийн коммунист нам''
** [[Самаджвадийн нам]]
** ''Джаната Далын нэгдсэн нам'' зэрэг орно.

1991 оноос эхэлсэн өөрчлөлт шинэчлэлтийн ачаар энэтхэг улс хөгжиж буй орнуудын нэг болжээ. Өөрчлөлт шинэчлэлтийг 1996 онд Атала Бихари Ваджпаигийн удирдсан засгийн газар, 2004 онд Соня Гандигийн удирдсан Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс сонгуульд ялж засгийн газрын тэргүүнээр нэрт эдийн засагч Манмохан Сингх томилогдон үргэлжлүүлж байна.

== Засаг захиргааны хуваарь ==
Энэтхэг бол [[холбооны байгууламж]]ит улс. Энэтхэгийн холбооны байгууламжид 28 [[муж улс]] ({{lang-en|state}}) болон [[Энэтхэгийн холбооны долоон нутаг|холбооны 7 нутаг]] ({{lang-en|union territory}}) хамрагддаг.&lt;ref&gt;[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf Country Profile: India (PDF)]. Library of Congress - Federal Research Division (December 2004)&lt;/ref&gt; Муж улсууд доод тал нь нэг албан ёсны нутгийн хэлтэй байдгаас гадна холбооны хоёр нутгийн адил ([[Пүдүчэрри]], нийслэл [[Дели]]) өөрсдөө засгийн газраа сонгон байгуулах эрхтэй. Үлдэх холбооны таван нутаг улсын ерөнхийлөгчийн шууд хяналтанд байж төвөөс засаг даргыг нь томилдог. [[1956]] онд хүн амын зонхилох хэлийг харгалзан муж улсуудыг өөрчлөн байгуулсанаас хойш бараг өөрчлөгдөөгүй байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.commonlii.org/in/legis/num_act/sra1956250/|title=States Reorganisation Act, 1956|work=Constitution of India|publisher=Commonwealth Legal Information Institute|accessdate=2007-10-31|archiveurl=http://www.webcitation.org/6174PLc4H|archivedate=2011-08-22}}&lt;/ref&gt;
Холбооны нэгж тус бүр дотроо [[дүүрэг|дүүргүүдэд]] ({{lang-hi|ज़िला ''zilā''}}, {{lang-en|district}}; {{lang-ru|округ}}) хуваагддаг. Өнөө үед улсын хэмжээнд 642 дүүрэг байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://districts.gov.in/|title=Districts of India|accessdate=2007-11-25|publisher=[[National Informatics Centre|National Informatics Centre (NIC)]]|work=Government of India}}&lt;/ref&gt; Цаашилбал, дүүргийг хэд хэдэн [[техсил]] болгон хуваадаг.
[[Файл:India-states-numbered.svg|thumb|right|300px|Энэтхэгийн холбооны 35 нэгжийн байршил (жагсаалтын дугаар, үсгийн дагуу)]]
'''28 муж улс'''
{|
|-
|
# [[Андра Прадеш]]
# [[Аруначал Прадеш]]
# [[Ассам]]
# [[Бихар]]
# [[Чаттисгар]]
# [[Гоа]]
# [[Гужарат]]
# [[Харьяна]]
# [[Химачал Прадеш]]
|
&lt;ol start=&quot;11&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Жарканд]]
&lt;li&gt; [[Карнатака]]
&lt;li&gt; [[Керала]]
&lt;li&gt; [[Мадярадеш]]
&lt;li&gt; [[Махараштра]]
&lt;li&gt; [[Манипур]]
&lt;li&gt; [[Мегхалая]]
&lt;li&gt; [[Мизорам]]
&lt;li&gt; [[Нагаланд]]
|
&lt;ol start=&quot;20&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Орисса]]
&lt;li&gt; [[Панжаб (Энэтхэг)|Панжаб]]
&lt;li&gt; [[Ражастан]]
&lt;li&gt; [[Сикким]]
&lt;li&gt; [[Тамилнаду]]
&lt;li&gt; [[Трипура]]
&lt;li&gt; [[Уттар Прадеш]]
&lt;li&gt; [[Уттараканд]]
&lt;li&gt; [[Баруун Бенгал]]
&lt;/ol&gt;
|}

'''Холбооны 7 нутаг'''
{|
|-
|
&lt;ol type=&quot;A&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Андаман-Никобарын арлууд]]
&lt;li&gt; [[Чандигарх]]
&lt;li&gt; [[Дадра-Нагар Хавели Даман-Диу]]
&lt;li&gt; [[Жамму-Кашмир]] 
&lt;li&gt; [[Лакшадвип]]
&lt;li&gt; [[Дели|Нийслэл Делийн нутаг]]
&lt;li&gt; [[Пүдүчэрри]]
&lt;li&gt; [[Ладакх]]
&lt;/ol&gt;
|}

== Эдийн засаг ==
Энэтхэг нь 20-р зууны дунд үе хүртэл [[Британий эзэнт гүрэн|Британы эзэнт гүрний]] [[колони]] байгаад 1947 онд тусгаар тогтнолоо олж авч эдийн засаг болон цэрэг дайны салбар хүчтэй хөгжиж ялангуяа сүүлийн 20-д жилийн хугацаанд дээрх салбаруудад ихээхэн амжилт гарсан ажээ. 

Энэтхэгийн эдийн засаг нь номиналь ҮНБ-р тооцвол 12-т, худалдан авах чадварын паритетаар тооцвол дөрөвт жагсдаг. Эдийн засгийн шинэчлэлийн үр дүнд өсөлтөөрөө дэлхийд хоёрт ордог боловч ядуурал, бичиг үсэгт тайлагдахгүй байх, хоолны хомсдол зэрэг нь элбэг байна.

Эдийн засгийн хувьд амьжиргааны түвшнээс доогуур хүн ам 25% (2002), [[инфляци]] 4,2% (2004), хөдөлмөрийн чадвартай хүн ам 482,2 сая (2004), [[ажилгүйдэл]] 9,2% (2004), аж үйлдвэрийн өсөлт 7,4% (2004), цахилгаан энерги үйлдвэрлэл 547,2 миллиард. кВт.цаг (2002), цахилгаан энергиин хэрэглээ 510,1 миллиард. кВт.цаг. (2002) байна.

=== Экспорт ===
Нийт [[экспорт]] нь 2012 оны байдлаар 69,18 миллиард доллар. Үүнээс [[АНУ]] — 20,3%, [[Хятад]] — 6,3%, [[Их Британи]] — 5,2%, [[Хонконг]] — 4,7%, [[Герман]] — 4,3%.

=== Импорт ===
Нийт [[импорт]] нь 2003 оны байдлаар 89,33 миллиард доллар. Үүнээс АНУ-аас — 6,7%, [[Бельги]]эс — 5,9%, Их Британиас 5%, Хятадаас — 4,5%, [[Сингапур]]аас — 4,2%.

== Хүн ам ==
[[Зураг:India population density map en.svg|thumb|[[Инд-Гангын нам доор газар|Инд-Гангын нам доор газраар]]&lt;br /&gt;хүн ам шигүү суурьшдаг.]]
Дэлхийд Хятадын дараа [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|хоёрдугаар олон]] хүн амтай улс бол Энэтхэг. 2010 оны тооллогоорх хүн амын тоо - 1 тэрбум 210 сая.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/indiaatglance.html  &quot;Provisional Population Totals – Census 2011&quot;, Office of the Registrar General and Census Commissioner (Ministry of Home Affairs, Government of India)]&lt;/ref&gt; Үүнээс 70% нь хотод бус хөдөө нутагтай. 2011 онд 53 [[саятан хот]]той байгаагаас&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf &quot;Cities having population 1 lakh and above&quot;. censusindia. The Registrar General &amp; Census Commissioner, India. Retrieved 18 October 2011.]&lt;/ref&gt; [[Мумбай]] (хуучнаар Бомбей), [[Дели]], [[Бангалор]], [[Хайдарабад]], [[Ахмадабад]]ад хамгаас олон оршин суугчтай. Хүн амын 64.8% бичиг үсэг тайлдагдсанаас хамгийн ихдээ [[Керала]] муж улсад 91%&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.kerala.gov.in/education/|title=Kerala's literacy rate|publisher=[[Government of Kerala]]|accessdate=2007-12-13|work=kerala.gov.in|deadlink=404}}&lt;/ref&gt;, хамгийн багадаа [[Бихар]]т 47% байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://gov.bih.nic.in/Profile/CensusStats-03.htm Census Statistics of Bihar: Literacy Rates|title=Literacy rate of Bihar|accessdate=2007-12-13|publisher=Government of Bihar}}&lt;/ref&gt;

Энэтхэг бол олон хэлтний өлгий. Үндсэндээ [[Энэтхэг-Ари хэлний бүлэг|Энэтхэг-Ари]] (хүн амын 74%), [[Дравид хэлний бүлэг|Дравид]] (24%) хоёр хэлний бүлэгт хамаардаг. Энэтхэг-Ари бүлгээс [[Хинди хэл|Хинди]] (41.0%), [[Бенгал хэл|Бенгал]] (8.1%), [[Маратхи хэл|Маратхи]] (7.0%), [[Урдү]] (5.0%), Гужарат (4.5%), Ория (3.2%), [[Панжаби хэл|Панжаби]] (2.8%), Дравид бүлгээс [[Телугу хэл|Тэлүгү]] (7.4%), [[Тамил хэл|Тамил]] (5.9%), Каннада (3.7%), Малаялам (3.2%) хэлнүүд түгээмэл тархжээ.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement4.htm SCHEDULED LANGUAGES IN DESCENDING ORDER OF SPEAKERS' STRENGTH — 2001]&lt;/ref&gt;

Энэтхэгийн хүн амын 80.5% нь [[Хиндү шашин|Хиндү]], 13.4% нь [[Ислам]], 2.4% нь [[Христийн шашин|Христ]], 1.8% нь [[Сикх]], 0.7% нь [[Буддын шашин|Будда]], 0.4% нь [[Жайна шашин|Жайна шашны]] шүтлэгтэй юм байна.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/religion.aspx 2001 оны Энэтхэг улсын хүн амын тооллогын дүн]&lt;/ref&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Энэтхэгийн хөдөө аж ахуй]]
== Эшлэл ==
{{reflist}}
== Цахим холбоос ==
* {{commons|भारत}}
* [http://india.gov.in/ Энэтхэг улсын Засгийн газар]&amp;nbsp;– (Англи хэлээр)
* [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/india.htm Энэтхэг] ''UCB Libraries GovPubs'' дахь мэдээлэл

{{Ази}}
{{Хөтлөгч мөр Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл}}
{{Хөтлөгч мөр Өмнөд Азийн бүс нутгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг}}
{{Хөтлөгч мөр Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Энэтхэг| ]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:BRICS-ийн гишүүн орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Парламентын засаглалтай холбооны бүгд найрамдах улс]]</text>
      <sha1>8sbtwl9dhtx9wrqm2sissmisohowj7j</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707166</id>
      <parentid>707165</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T22:29:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Британийн раж */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48732" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    =भारतीय गणराज्य → Паарэт Гэнэрааже
|албан_ёсны_нэр                ='''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс'''&lt;br&gt;[[Зураг:Бнэу мб.png]]
|богино_нэр                    =Энэтхэг
|далбааны_зураг                =Flag of India.svg
|сүлдний_зураг                 =Emblem of India.svg
|symbol_width                  = 60px
|уриа                          =диваа самгардиар सत्यमेव जयते →&lt;br&gt;Сатьюмеэв жаяатий → «Үнэн ялгарна»
|үндэсний_дуулал               = जन गण मन → Жана гана мана → «Түмний сэтгэл»&lt;br&gt;&lt;center&gt;[[File:Jana Gana Mana instrumental.ogg]]&lt;/center&gt;
|газрын_зураг                  =India (orthographic projection).svg
|нийслэл_хот                   =[[Шинэ Дели]] (250 мянга)
|хамгийн_том_хот               =[[Мумбай]] (12.5 сая)
|албан_ёсны_хэл                =[[Хинди хэл]], [[Англи хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               =
|demonym                       = Энэтхэгчүүд
|үндэс_язгуур_он               =
|засаглалын_хэлбэр             =[[Ардчилсан дэглэм]], [[холбооны байгууламж|холбоот&lt;br&gt; байгууламж]],  парламентийн&lt;br&gt;[[бүгд найрамдах засаг]]
|удирдагчийн_цол1              =Ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр1              =[[Пранаб Кумар Мукержи]]
|удирдагчийн_цол2              =Дэд ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр2              =[[Мохаммад Хамид Ансари]]
|удирдагчийн_цол3              =Ерөнхий сайд
|удирдагчийн_нэр3              =[[Нарендра Дамодардас Моди]]
|хууль_тогтоогч                =«Энэтхэг улсын хурал» &lt;br&gt; ← Паарэт ки саньсад
|дээд_танхим                   =«Улсын чуулган» Рааже сабхаа
|доод_танхим                   =«Ардын чуулган» Лүүк сабхаа
|түүхэн_утга                   = [[Их Британи]]ас тусгаар тогтносон түүх
|түүхэн_огноо1                 =[[1947 он|1947]]-[[8 сарын 15|08-15]] 
|түүхэн_үйл1                   =Тусгаар тогтносон
|түүхэн_огноо2                 =[[1950 он|1950]]-[[1 сарын 26|01-26]] 
|түүхэн_үйл2                   =БНУ-аа тунхагласан
|газар_нутаг_км2               =3,287,263
|нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс  =7
|усны_эзлэх_хувь               =9.56
|хүн_амын_тооцоо               =1,210,193,422
|хүн_ам_тооцоолсон_он          =[[2011]]
|хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс   =2
|хүн_амын_тооллого             =
|хүн_ам_тоолсон_он             =
|хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор  =
|хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2     =366.2
|хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс   =31
|ДНБ_ХАЧ                       =[[Америк доллар|$]]4.469 их наяд
|ДНБ_ХАЧ_он                    =[[2011]]
|ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ                =3
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд              =$3,703
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ       =
|ДНБ_нэрлэсэн                  =$1.843 их наяд
|ДНБ_нэрлэсэн_он               =2011
|ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ           =10
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд         =$1,527
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ  =
|ХТББИ                         =36.8
|Илтгэлцүүр_он                 =2004
|Илтгэлцүүр_ангилал            =
|Илтгэлцүүр_эрэмбэ             =79
|ХХИ                           ={{Increase}}0.547&lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf|title=Human Development Report 2011|year=2011|publisher=United Nations|accessdate=5 November 2011}}&lt;/ref&gt;
|ХХИ_он                        =2011
|ХХИ_ангилал                   =&lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;дундаж&lt;/span&gt;
|ХХИ_эрэмбэ                    =134
|Мөнгөн_тэмдэгт                =[[Энэтхэг рупи]] ({{INR}})
|Мөнгөн_тэмдэгт_код            =INR
|Цагийн_бүс                    =+05:30
|цагийн_бүс_зун                =
|хэв_огноо                     =
|аль_гарын_замын_хөдөлгөөн     =зүүн
|Интернетийн_АДН               =.in
|Утасны_код                    =91
|тэмдэглэл                     =
}}
'''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс''' (БНЭУ) ({{lang-hi|भारत गणराज्य}}, ''Bhārat Gaṇarājya'', ''Бхарәт Гәнәражй''), '''Энэтхэг''' бол [[Өмнөд Ази|Өмнөд]] [[Ази]]йн [[Энэтхэгийн хойг]]т орших [[бүрэн эрхт улс]] юм. Мөн дэлхийн долоодугаар том газар нутагтай [[орон]], хоёрдугаар олон хүн амтай, дөрөвдүгээр их эдийн засагтай [[гүрэн]] гэгдэнэ. [[Пакистан]], [[Хятад]], [[Балба]], [[Бутан]], [[Бангладеш]], [[Мьянмар]] зургаан улс оронтой газраар хил залгаж, [[Энэтхэгийн далай]]гаар хүрээлэгдэн оршдог. Бас Энэтхэгийн далайд [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Индонез]] гурван улстай усаар хиллэдэг бол Пакистаны хянаж буй нутгийг [[Жамму-Кашмир]] мужийнх гэж зүтгэдгээр болвол [[Афганистан]]тай бас хиллэнэ&lt;ref name=&quot;Afghanistan&quot;&gt;Примечание: Индийское правительство считает, что Индия также граничит с [[Афганистан]]ом, так как рассматривает весь штат [[Джамму и Кашмир]]а индийской территорией, включая ту его часть, которая граничит с Афганистаном. Граница между Индией и [[Пакистан]]ом была заморожена в [[1948 год]]у, после прекращения огня, произошедшему по инициативе [[ООН]]. Вследствие этого регион, граничащий с Афганистаном, оказался на территории, подконтрольной Пакистану&lt;/ref&gt;.

Энэтхэгийн хойг, Энэтхэг орон бол [[Индийн соёл иргэншил]] болон бусад эртний [[соёл иргэншил]] үүсэн цэцэглэсэн өлгий нутаг бөгөөд түүхийн ихэнх үед [[худалдааны зам]]ын зангилаа болж, суурин иргэншил, [[соёл]], шашин цэцэглэн хөгжиж байжээ&lt;ref&gt;Oldenburg, Phillip. 2007. &quot;India: History, &quot; [http://encarta.msn.com/ Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2007]© 1997—2007 Microsoft Corporation.&lt;/ref&gt;.Энэтхэгт [[Хиндү шашин|Хиндү]], [[Буддын шашин|Будда]], [[Сикхи]], [[Жайна]] дөрвөн шашин үүсч хөгжиж байв. 

[[18-р зуун]]ы эхнээс [[20-р зуун]]ы дунд үе хүртэл алхам алхмаар [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] [[колончлол|колони орон]] болсоор л байсан. [[1947 он]]д тусгаар тогтносны дараа эдийн засаг, цэргийн хүчин маш ахицтайгаар хөгжсөн, одоо нэрлэсэн үнээр дэлхийн 12-р, худалдан авах чадвараар тэгшитгэснээр дэлхийн 4-р их жилийн [[дотоодын нийт бүтээгдэхүүн]]тэй улс болжээ. Гэхдээ тэрбум илүү хүнтэйн хувьд [[ядуурал]], [[бичиг үсэг тайлагдалт]]ын хувь доогуур зэрэг сул талуудтай байсаар байгаа&lt;ref name = &quot;gov.in-prmar07PDF&quot;&gt;[http://www.planningcommission.gov.in/news/prmar07.pdf Poverty estimates for 2004-05], Planning commission, Government of India, March 2007. Accessed: July 29, 2008&lt;/ref&gt;.

== Нэр ==
Тус орны '''Энэтхэг''' ([[монгол бичиг|мо.б]] ''энэдхэг'', ''enedkeg'') гэсэн [[монгол хэл|монгол]] нэр дундад зууны [[согд хэл|согд]] хэлний ''yntk'k'' гэсэн үгнээс гаралтай.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;&gt;О.Сүхбаатар - Монгол хэлний харь үгийн толь. 1997 он.&lt;/ref&gt; Энэ нь цаашилбал эртний [[перс хэл|перс]] хэлнээ ''«хиндү»'' гэснээс гаралтай. ''Хиндү'' гэдэг бол «[[Инд мөрөн|Инд]] мөрний газар [[орон]]» гэсэн утга юм. [[Самгарди хэл|Самгардиар]] үүнийг ''«синдү»'' гэдэг байв. Өрнөдөд перс, араб, грек, латинаар дамжин ''«инд[[-ия]]»'' гэсэн бүтэцтэй түгсэн. [[Их Могол Улс]]ын хаад газар орноо лалын шашинтнаа өргөн тархсан дагавар залгаж ''«индү[[-стан]]»'' гэж байв. 

Бас нэгэн монгол нэр '''Жагар''' (мо.б. ''жагар'', ''jayar'') юм. Энэ нь [[төвөд хэл|төвөд]] хэлний ''rgyadkar'' үгнээс гаралтай бөгөөд «цагаан [[хятад]]» гэсэн утгатай. «Арван цагаан буянт номын цагаан түүх» номонд Энэтхэгийг «[[Замбуутив]]» гэсэн.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;/&gt; 

Өдгөө Энэтхэгт улсаа भारत ''бхарата'' [паарэт] гэдэг. Энэ нь эрт цагаас эхлэн самгардиар бичигдэн үлдсэн нэр билээ.

== Газар зүй ==
[[Зураг:India_topo_big.jpg|thumb|left|Физик газар зүйн зураг]] 
Энэтхэг орон 3,287,590 км² нутаг дэвсгэртэй, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|7-р том]] [[орон]] юм. 

=== Байрлал ===
Энэтхэг [[Өмнө Ази]]д хамаарна. [[Энэтхэгийн техтоник хавтан]]гийн зааг болсон [[Энэтхэгийн хойг]] дээр хойд өргөргийн  8° — 38°, зүүн уртрагийн 68° — 98° дотор багтан байрладаг. Өрнө умард талаараа [[Пакистан]] (2910 км), умард талаараа [[Хятад]] (3588 км), [[Балба]] (1751 км), [[Бутан]] (699 км), дорнод талаараа [[Бангладеш]] (4097 км), [[Бирм]] (1643 км) гэсэн зургаан улстай хуурай газраар хиллэнэ. Хилийн нийт урт — 15106 км. Умард талаараа [[Памир]], [[Хималайн нуруу]]нд тулж, өмнөд талаараа [[Энэтхэгийн далай]]н [[Бенгалын булан]], [[Лаккадивын тэнгис]], [[Арабын тэнгис]] хүрнэ. Арлуудын эргийг оролцуулаад эргийн нийт урт — 7517 км. Далай тэнгисийн усаар зааглагдаж [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Бирм]], [[Тайланд]], [[Индонез]]тэй ойр байрлана.

== Түүх ==
=== Эртний үе – маур, гупта эзэнт гүрэн ===
Өмнөд Азид 30.000 жилийн өмнөөс анх хүн төрөлхтөн суурьшиж байсан олдворууд олдож байжээ. Чулуун зэвсгийн үеийн хадны сүг зураг Энэтхэгийн олон газраас олддог. МЭӨ 7000 оны үед анхны Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүс суурьшиж байсан газар одоогийн Пакистаны баруун хэсгээс олдож байв. Эдгээр нь аажмаар МЭӨ 2500-1900 оны үед Өмнөд Азид тавигдсан анхны соёл болох Индус хөндийн соёл иргэншил болж хөгжжээ. Тухайн үед хүмүүс гар урлал, өргөн хүрээний худалдаа наймаа эрхэлж амжиргаагаа залгуулан, соёл иргэншил ихээхэн хөгжиж байв. МЭӨ 2000-500 оны үе буюу Төмөр зэвсгийн үеэс Хиндуизмийн хамгийн эртний гар бичмэл болох Ведас зохиогдож, тэр үеэс Ведийн соёл үүссэн гэж үздэг. Хуврага, цэрэг, худалдаачдын дотор шатлан захирах ёсыг бий болгох зорилгоор Кастын систем энэ үед үүссэн ба яваандаа уугуул иргэд болон хаадын угсааныхны дунд түгсэн юм.
Ведийн үеийн сүүлч МЭӨ 6-р зууны үед жижиг овгуудыг 16 цөөнх болон хаант засагт болгон нэгтгэж, хотжилт үүсэн бий болж мөн Буддизм, Жайнизмын шашны шинэчлэлийн хөдөлгөөн өрнөж, эдгээр нь бие даасан шашин болов. Жайнизм Махавирагийн номлолоор дэлгэрч, харин Буддизм дунд давхаргаас бусад бүх нийгмийн давхрагын Буддагийн шавь нараар түгэн дэлгэрч байв. Бурхан багшийн амьдралын зам мөр Энэтхэгийн эхэн үеийн түүхийн хуудаснаа томоохон байр суурийг эзэлжээ. Улс төрийн хувьд МЭӨ 3-р зуунд Магадхагийн хаант улс бусад бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулснаар аугаа Маурын эзэнт гүрний суурийг тавьсан юм. 
Маурчууд анх эзэнт гүрний шинжтэй болсноороо зүүн хойд нутагт төвлөрсөн газар нутгаа тэлж Энэтхэгийн хойгт бүхэлд нь давамгайлах болов. Энэ улс Ашока хааны үед хамгийн өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй болж, соёл юугаа хөгжүүлэн цэцэглүүлсэн юм. Буддын шашин өсөн дэлгэрэхэд Ашока хаан гол үүрэг гүйцэтгэжээ. 
МЭӨ 321 оны үед Нандагийн династыг хожим Маурын аугаа Эзэнт гүрэнийг (МЭӨ 321-185) үндэслэгч Чандрагупта Маур унагав. Эзэн хаан Чандрагупта жижиг ханлигуудыг нэгтгэн нийлүүлэх замаар асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгтгэн нэг захиргаанд оруулжээ. Эзэнт гүрэнд Энэтхэгийн хойгийн ихэнх хэсэг, Афганистаны зарим хэсэг багтаж байв.

Түүний байгуулсан энэ гүрний гол зүрх нь өнгө зассан нийслэл Паталипутра (одоогийн Патна хот) байлаа. Чандрагуптагийн итгэлтэй гарын доорх цэргийн хүч болон идэвхитэй ажилладаг нууц албаны үр дүнд хөдөө аж ахуй, худалдаа хөгжин цэцэглэсэн билээ. Тэрээр хэт мацаг барьсны улмаас МЭӨ 297 оны үед нас барав. Жайнизмыг шүтэх  болсон Чандрагупта амьдралынхаа сүүлчийн өдрүүдэд ард түмэндээ тохиолдсон аймшигт өлсгөлөнгийн үеэр юу ч хийж чадаагүйдээ ихэд гашуудан даяанч маягаар нүглээ наминчилж байжээ. Энэ улсын хоёрдахь хаан Биндусара юм. Түүний хүү Ашока 3дахь хаан (МЭӨ 265-232) болсон бөгөөд Маурын динаслтын сүүлчийн гол захирагч юм. Тэрээр эртний дэлхий дахины түүхийн аугаа хүмүүсийн нэг мөн билээ. Ашока хаан эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгож тэлсэн юм. Асар их цуст тулаан хийж эзлэгдээгүй үлдээд байсан Калингаг нэгтгэв. Уг тулалдааны дараа Даяа гол улаанаар урсаж байсан гэлцдэг. Ашока хааныг Энэтхэгийн алтан эрин үеийн эхлэлийг тавьсан гэдэг. Эзэнт гүрэн цэцэглэхийн хэрээр урлаг, шинжлэх ухааныг хөгжүүлж, их барилгын ажлыг эхлүүлжээ. Үүнд бөмбөгөр оройт барилгууд орно. Ашока өөрийн засаглалын жилүүдэд түргэн  хурдацтай хөгжиж байсан Буддын шашныг шүтэх болсон. Өвөг эцгийнхээ наминчлалын түүхтэй адил Калингагийн дайны үед их цус асгаруулсандаа гэмшиж, хүчирхийллээс холдон тайван амгалан Буддист замыг сонгосон юм. Тэр Буддизмыг дэлгэрүүлэхийн тулд хуврагуудыг Ази даяар илгээж байлаа. Мөн өөрийн зарлигийг Энэтхэг, Балба, Пакистан, Афганистан даяар чулуун дээр сийлж тарааж байв. 

Ашокийн үеийн хөгжил цэцэглэлт, тайван амгалан байдал түүнийг нас барсны дараа тийм ч удаан үргэлжилсэнгүй. Хаан ширээ залгамжлагдын дунд хэрүүл маргаан тасарсангүй. Маурын сүүлчийн эзэн хаан Брихадрата  МЭӨ 185 оны үед шадар туслагчийнхаа нэг Пусиямитрад алуулав. Пусиямитра Энэтхэгийн төв хэсгийг МЭӨ 73 он хүртэл захирч байсан Сунгагийн династыг үндэслэжээ. Энэтхэг одоо Маурын өмнөх үе шиг хуваагдмал, эмх замбараагүй байдалд эргэн орлоо. Хойд Энэтхэгт жижиг хант улсууд бий болж “Энэтхэг-Грек” хэмээн нэрлэгддэг захирагч нар гарч ирэв. Тэднээс хамгийн алдартай нь Мэнандэр (МЭӨ 115-130) юм. 

Хойд Энэтхэгт Хиндиузм гэр бүлүүдэд эцгийн эрхт ёс бат бөх болж байсан нь эмэгтэйчүүдийн хараат байдлыг улам нэмэгдүүлж байв. 4-5-р зуун гэхэд Гупта эзэнт гүрэн Энэтхэгийн хожмын дүр төрхийн эхлэлийг тавьж, засаг захиргааны болон татварын цогц системийг анх нэвтрүүлэв. Гупта гүрний хаадын үед шашныг зан үйлээс илүү сүсэг бишрэл талаас нь шүтэх шинэчилэлтийг хийж байв. Уг шинэчлэл нь нутгийн элитүүдийн ивээн тэтгэлэгээр бүтээгдсэн уран баримал, архитектурт цэцгэн хээгээр илэрхийлэгдсэн байдаг. Санскрит сонгодог уран зохиолууд мөн цэцгэн хээгээр чимэглэгдсэн байдаг. Мөн энэ үед Энэтхэгийн шинжлэх ухаан, одон орон судлал, анагаах ухаан, математикийн шинжлэх ухаан шинэ түвшинд хүрч хөгжжээ.

1)	МАУРЫН ЭЗЭНТ  ГҮРЭН (МЭӨ 321-183)

1.	Чандрагупта хаан 

Бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулсан. 

2.	Хүү Биндусара 

Эцгийнхээ эзэлсэн газар нутгийг бага зэрэг тэлсэн. 

3.	Хүү Ашок (МЭӨ 265 - 323)

-	Эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгосон – асар их цуст тулаан хийсэн. 
-	Урлаг, шинжлэх ухаан хөгжсөн
-	Их барилгын ажил өрнөсөн (dome-shaped temples)
-	Буддын шашныг Ази даяар түгээсэн
Ашок хааныг таалал төгссөний дараа хаан ширээний тэмцэл эхэлж, Маур гүрэн задарч, дахин ханлиг улсуудад хуваагдав. 

2)	ГУПТАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 320-540)

1.	Гандра Гупта

2.	Хүү Самудра Гупта

Энэтхэгийн соёл ялангуяа Хинду, Буддын урлагийн сонгодог гэж үздэг. Гупта нар хатуу Хинду үнэмшилтэй байсан боловч энэ улсад Жайнизм, Буддизм хөгжсөөр байв. 
Бутралт - Хэпалитийн нүүдэлчдийн буюу Цагаан Хүннү довтолгоотой давхцсан.

3)	ХАРШАГИЙН ГҮРЭН  (МЭ 606)

4)	ЧОЛАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 805-1200)

=== Дундад үе – делийн султант улс ===
Энэ үед Энэтхэг салгуу бутархай ханлигууд болж эргэн задарч, дахин нэгтгэх удирдагч гарч ирэхгүй байлаа. Уламжлалт зарим хөдөө аж ахуй эрхлэгчид газраа ашиглан өсөн хөгжиж байсан газар тариаланг түшиглэх болсон нь кастын дахрага дунд явагдаж байлаа. Улмаар кастын системд газар нутгийн ялгарал гарч эхлэв. Төв Ази болон Персээс ирсэн дүрвэгсэд хот босгож, эзэнт гүрнүүдийн бүтээн байгуулалтуудыг хийж байлаа. 

Нүүдэлчин муслим овог 1193 оноос Делиг удаа дараа дайран довтолж, дээрэмдэн тонов. Мухамед Гүрийг нас барсны дараа 1206 онд түүний жанжнуудын нэг, урьд нь боол байсан Кутб-уд-дин Айбэк Энэтхэгт түүний эзэлж байсан байр суурийг булаан авч Делийн Султант улсыг байгуулав. Үүнийгээ тэмдэглэж мөн Исламийн ертөнцөд шинэ газар нутгийг нэтгэсэний бэлгэ тэмдэг болгон дэлхийн хамгийн өдөр Ислам шашны гонх болох Гутаб Минарыг бариулсан байна. Энэхүү 72.5м цамхаг нь Энэтхэг дахь Султант улсын бэлгэ тэмдэг болжээ. Эзэнт гүрэн өргөжин тэлэхийн хэрээр баян чинээлэг султанууд уг гонхыг тойруулан асар том хөшөө дурсгалууд барив. 

[[Файл:Agra Fort DistantTaj.JPG|thumb|[[Таж Махал]]]]
Энэ үед хаан ширээг үе залгамжлах ёсыг халж, хааны титэмийн төлөө өрсөлддөг болсноор маш олон Султанууд солигдож байв. Муслим биш хүмүүсийг Исламийн төрд татвар төлөхийг шаарддаг байв. 
14-р зуунаас эхлэн Делийн султант улс тарж бутарч эхлэв. 1398 оноос эхлэн  Монголын Төмөр хаан удаа дараа дайралт хийх болж, 1525 онд түүний хүү Бабур сүүлчийн Султаныг дийлж, Могулын эзэнт гүрнийг байгууллаа. 

МОГУЛ ГҮРЭН (1525 – 1858 он)
1.	1527 он – Бабур Энэтхэг улсыг бүрэн эзэлсэн. 1530 онд нас барсан. 
2.	Хүү Хумаюн – эцгийн эзэнт гүрнийг бага зэрэг тэлсэн
3.	Хүү 12 настай Акбар – газар нутгийг асар өргөн тэлсэн. Засаглалын төвлөрсөн тогтолцоо бий болгосон. Олон шашны эвлэрэнгүй бодлого баримталдаг байсан. 
Акбар Аграгийн ойрхи Фатепур Сикри дэх шинэ ордондоо шүтээний өргөө бариулж тэндээ шашны хэлэлцүүлэг өрнүүлдэг байв. 
Акбар хөгжим, урлагийг сонирхдог байв. Фатепур Сикрид могол зургийн сургууль байгуулсан нь урсгалын хувьд Перс, Энэтхэгийн нөлөөг тусгаж байсан бөгөөд тэр нь 
4.	түүний хүү Жахангирын үед оргил үедээ хүрч хөгжив. 
5.	Хүү Жах жахан (1628-1658) нь Аград Таж Махал, Делид Улаан хэрэм, Жама Масжид зэргийг бариулсан. Эдгээр нүсэр төслүүд нь Моголын үед цэцэглэж байсан ХАА, худалдаанаас хамааралтай баялгийн бэлэгдэл, илэрхийлэл байв. 
6.	Сүүлчийн хаан Ауранзэв 1658 онд хаан ширээнд сууснаар тус гүрний тэлэлт дээд цэгтээ хүрч мөн уналтын эхлэл болов. Аян дайнд улсын сан хөмрөгөө шавхсан, ислам номлолыг уян хатан бус тайлбарлаж байснаараа хамтрагчид болох ражпүдчүүд болон хинду албатуудаа өөрөөсөө хөндийрүүлсэн гэж үздэг. 1739 онд түүнийг нас барсны дараа эзэнт гүрний хаадууд ойр ойрхон солигдож эцэст нь 1857 онд Бринтаничууд Моголын эзэнт гүрний сүүлчийн хаан Бабадур шахыг хаан ширээнээс нь зайлуулав.

=== Британийн раж ===
Европчууд хоолны амтлагч сонирхож эхэлснээр Энэтхэг рүү ихэд татагдах болжээ. 15-р зуунд Португальчууд худалдааны өндөр ашигтай хоол амтлагч хайж, Энэтхэгт хамгийн анх ирэв.Тэдний араас Англи болон бусад зарим Европын орнууд худалдаа наймааны ашиг хайж Энэтхэгт очжээ. Португальчуудтай өрсөлдөх зорилгоор Англи, Нидерландчууд тус тусдаа East India компаниудыг (1600 он) байгуулж, үйл ажиллагаагаа явуулж байв – эхэндээ худалдааны зорилготой байгууллагдсан ба яваандаа өөрийн гэсэн цэрэг армитай болов. 

Энэтхэгийн өнөөгийн хөгжлийн суурийг 1848-1885 оны үед тавигдсан гэж үздэг. Ист Индиа компаний захирагч Лорд Далхуиз 1848 онд Энэтхэг дахь орчин үеийн бүтээн байгуулалтын хийж эхэлжээ. Төмөр зам барьж, цахилгаан холбоо суурилуулж, иргэдэд Английн боловсролын системийг нэвтрүүлсэн байна. Гэвч 1858 онд Ист Индиа компаний эсрэг уугуул иргэдийн Англи загварын нийгмийн шинэчлэл, газрын өндөр татварын бодлогыг эсэргүүцсэн дургүйцэл Хойд Энэтхэгээс эхлэн Төв Энэтхэг хүртэл газар авч байв. Энэ бослогыг түүхэндээ тусгаар тогнолын төлөөх анхны дайн гэж нэрлэдэг.  Гэвч уг бослогыг 1 жилийн дотор Англичууд таслан зогсоосон бөгөөд Энэтхэг дахь хяналтаа улам чангатгаж, Энэтхэг дахь Ист Индиа компаний удирдлагын оронд Британийн засгийн газрын шууд удирдлага дор оруулав.

Түүнээс хойш хэдэн арван жилийн турш нийтийн улс төрийн хөдөлгөөн Энэтхэг даяар аажмаар бүрэлдэж, улмаар Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс 1885 онд байгууллагдав. 

19-р зууны 2-р хагас гэхэд технологи, газар тариалангийн худалдааны холын зах зээлтэй хамааралтай хэт хязгаарлагдмал байдал нь Энэтхэгийг хүнсний хомсдолд оруулж, ард иргэд нь өлсгөлөнд нэрвэгдэж байлаа. Харин Англичуудын барьсан төмөр замын сүлжээ ашиглалтанд орсноор Энэтхэгийн дөнгөж хөгжиж эхэлж байсан үйлдвэрлэлүүдэд ихээхэн дэмжлэг болж, хүнсний үнэ буурснаар ард иргэдэд нүүрлээд байсан өлсгөлөнгийн асуудал багасав. 

1 сая гаруй Энэтхэгчүүд оролцсон Дэлхийн 1-р дайн дууссаны дараагаас Энэтхэгт шинэ үе эхлэв. Энэ бол Британий Энэтхэг дахь хараа хяналтаа сулруудах шинэчлэл ба Энэтхэгийн үндэсний түүхэн удирдагч Махатма Гандигийн эрх чөлөөний төлөө тайван хөдөлгөөн эхэлсэн үе юм. 1930 оны үед Английн шинэ хууль журам батлагдав. Үүнээс хойшхи 10 жил Энэтхэг Дэлхийн 2-р дайнд оролцож, ард иргэдийн дунд Муслим шашинтнуудын үндсэрхэг үзэл улам хүчээ авч байсан хүндхэн үе байв. 

{{multiple image|perrow=2|total_width=360
|image_style = border:none;
|align    = right
| image1      = British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg
| caption1    = 1909 онд Британийн Энэтхэг
|image2=Nehru gandhi.jpg
|caption2=[[Жавахарлал Неру]] болон [[Махатма Ганди]]
}}

1945 онд Дэлхийн 2-р дайны төгсгөлд Британичууд бүх эрх мэдлээ хүлээлгэж өгөхийг зөвшөөрч, урт удаан хугацааны эрх чөлөөний тайван тэмцлийн үр дүнд 1947 онд Энэтхэг тусгаар тогтнолоо олсон боловч шашны үзэл сурталын хагаралдаанаас үүдэн Энэтхэг болон Пакистан улс болж хоёр хэсэг хуваагджээ. Энэ үеэр хилийн хоёр талд үлдсэн хүмүүсийг газар нутгаасаа хөөсөн 2 сар гаруй үргэлжилсэн шашны үймээн самуун дэгдэв. Нийт 12 сая орчим хүн хилийн наана, цаана гарч шилжин суурьшсан ба 1 сая гаруй хүн амь үрэгджээ. 

1950 оны 1 сарын 25-нд Энэтхэг улс үндсэн хуулиа батлаж парламент бүхий Энэтхэг улсыг байгуулсан юм.Эдийн засгийн чөлөөт зах зээлд 1990-ээд онд шилжсэнээс хойш Энэтхэг дэлхийн хамгийн хурдацтай хөгжиж буй улс болон хувирсан байна.

=== Кашмирын үүдэлтэй мөргөлдөөн ===
Хүн амын олонхи нь Мусулман шашинтай Кашмирын муж улсыг Энэтхэгт өгсөнөөс хойш тус мужийг эзэмшихийн төлөө Энэтхэг, Пакистаны хоорондоо өрөлдөж иржээ. Тухайлбал, 1947-1948 болон 1965 онд тус тус дайтаж байв. Энэтхэг дахь Кашмирын Мусулманчуудыг 2001 онд Парлементын ордон руу, 2008 онд Мумбай дахь зочид буудал руу террорист халдлага хийсэн хэмээн буруутгав. 

1998 онд Энэтхэг, Пакистан 2 улс цөмийн туршилт хийв. НҮБ-ийн Аюулгүйн Зөвлөл цөмийн туршилт хийсэнд тус 2 улсыг шүүмжлээд, зэвсгийн бүх хөтөлбөрөө зогсоохыг шаардав. 1999 онд Энэтхэг, Пакистан 2 маргаантай асуудлаа шийдвэрлэх хүчин чармайлтаа идэвхижүүлэх тухай тохиролцсон Лахорын тунхаглалд гарын үсэг зурав. Гэсэн хэдий ч 2 улсын хооронд цөмийн мөргөлдөөний аюул оршсоор байна. 

20-р зууны 2-р хагаст хөрш зэргэлдээ орнуудтай хил тойрсон байнгын маргаантай тулгарч эхэлсэн ба Хятад улстай 1962 онд дайтаж байсан ч өнөөг хүртэл зөвшилцөлд хүрч чадаагүй байна. Харин Пакистан улстай 1947, 1965, 1971 онуудад тус тус дайтаж байжээ.

== Улс төр ==
[[Файл:NorthBlock.jpg|thumb|right|200px|Шинэ Делид засгийн газрын чухал салбарууд байрладаг.]]
Улс төрийн тухайд [[Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс]]ын нам голлох үүргийг гүйцэтгэх бөгөөд энэ намын лидерүүд нь Энэтхэг улс тусгаар тогтнолоо олж авсан үеэс эхлээд одоог хүртэл улс орныг удирдан залж яваа юм. Энэтхэг улсад үйл ажиллагаагаа явуулж буй намуудыг жагсаавал:
* ''Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс'' - Энэ нам нь хэдийгээр 100 гаруй жилийн түүхтэй ч хэд хэдэн удаа уналтанд орж байсан түүхтэй. [[Индира Ганди]]йн Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс ч гэж нэрлэгдэж явсан үе бий. Зүүнийг тэргүүлэгч энэхүү нам нь 1947—1977, 1980—1989, 1991—1996 болон 2004 оноос өнөөг хүртэл бусад намуудын тэргүүнд явж байна.  
* ''Бхарати Джанатын Нам'' (Энэтхэгийн Ардын Нам) - Энэхүү баруун хэсгийг тэргүүлэгч намыг 1980 онд Атал Бихари Ваджпаи, Лал Кришной Адвани нар байгуулсан бөгөөд хиндуизмыг баримтлагч нам юм. Улс орныг 1996 болон 1998-2004 онуудад тус тус удирдаж байсан.
* Үлдсэн намууд нь ердөө 2-3 жижиг улсуудын хүрээнд хүчтэй байр суурь эзэлдэг байсан ба ийм намуудын тоонд
** ''Энтэхэгийн коммунист нам''
** [[Самаджвадийн нам]]
** ''Джаната Далын нэгдсэн нам'' зэрэг орно.

1991 оноос эхэлсэн өөрчлөлт шинэчлэлтийн ачаар энэтхэг улс хөгжиж буй орнуудын нэг болжээ. Өөрчлөлт шинэчлэлтийг 1996 онд Атала Бихари Ваджпаигийн удирдсан засгийн газар, 2004 онд Соня Гандигийн удирдсан Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс сонгуульд ялж засгийн газрын тэргүүнээр нэрт эдийн засагч Манмохан Сингх томилогдон үргэлжлүүлж байна.

== Засаг захиргааны хуваарь ==
Энэтхэг бол [[холбооны байгууламж]]ит улс. Энэтхэгийн холбооны байгууламжид 28 [[муж улс]] ({{lang-en|state}}) болон [[Энэтхэгийн холбооны долоон нутаг|холбооны 7 нутаг]] ({{lang-en|union territory}}) хамрагддаг.&lt;ref&gt;[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf Country Profile: India (PDF)]. Library of Congress - Federal Research Division (December 2004)&lt;/ref&gt; Муж улсууд доод тал нь нэг албан ёсны нутгийн хэлтэй байдгаас гадна холбооны хоёр нутгийн адил ([[Пүдүчэрри]], нийслэл [[Дели]]) өөрсдөө засгийн газраа сонгон байгуулах эрхтэй. Үлдэх холбооны таван нутаг улсын ерөнхийлөгчийн шууд хяналтанд байж төвөөс засаг даргыг нь томилдог. [[1956]] онд хүн амын зонхилох хэлийг харгалзан муж улсуудыг өөрчлөн байгуулсанаас хойш бараг өөрчлөгдөөгүй байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.commonlii.org/in/legis/num_act/sra1956250/|title=States Reorganisation Act, 1956|work=Constitution of India|publisher=Commonwealth Legal Information Institute|accessdate=2007-10-31|archiveurl=http://www.webcitation.org/6174PLc4H|archivedate=2011-08-22}}&lt;/ref&gt;
Холбооны нэгж тус бүр дотроо [[дүүрэг|дүүргүүдэд]] ({{lang-hi|ज़िला ''zilā''}}, {{lang-en|district}}; {{lang-ru|округ}}) хуваагддаг. Өнөө үед улсын хэмжээнд 642 дүүрэг байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://districts.gov.in/|title=Districts of India|accessdate=2007-11-25|publisher=[[National Informatics Centre|National Informatics Centre (NIC)]]|work=Government of India}}&lt;/ref&gt; Цаашилбал, дүүргийг хэд хэдэн [[техсил]] болгон хуваадаг.
[[Файл:India-states-numbered.svg|thumb|right|300px|Энэтхэгийн холбооны 35 нэгжийн байршил (жагсаалтын дугаар, үсгийн дагуу)]]
'''28 муж улс'''
{|
|-
|
# [[Андра Прадеш]]
# [[Аруначал Прадеш]]
# [[Ассам]]
# [[Бихар]]
# [[Чаттисгар]]
# [[Гоа]]
# [[Гужарат]]
# [[Харьяна]]
# [[Химачал Прадеш]]
|
&lt;ol start=&quot;11&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Жарканд]]
&lt;li&gt; [[Карнатака]]
&lt;li&gt; [[Керала]]
&lt;li&gt; [[Мадярадеш]]
&lt;li&gt; [[Махараштра]]
&lt;li&gt; [[Манипур]]
&lt;li&gt; [[Мегхалая]]
&lt;li&gt; [[Мизорам]]
&lt;li&gt; [[Нагаланд]]
|
&lt;ol start=&quot;20&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Орисса]]
&lt;li&gt; [[Панжаб (Энэтхэг)|Панжаб]]
&lt;li&gt; [[Ражастан]]
&lt;li&gt; [[Сикким]]
&lt;li&gt; [[Тамилнаду]]
&lt;li&gt; [[Трипура]]
&lt;li&gt; [[Уттар Прадеш]]
&lt;li&gt; [[Уттараканд]]
&lt;li&gt; [[Баруун Бенгал]]
&lt;/ol&gt;
|}

'''Холбооны 7 нутаг'''
{|
|-
|
&lt;ol type=&quot;A&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Андаман-Никобарын арлууд]]
&lt;li&gt; [[Чандигарх]]
&lt;li&gt; [[Дадра-Нагар Хавели Даман-Диу]]
&lt;li&gt; [[Жамму-Кашмир]] 
&lt;li&gt; [[Лакшадвип]]
&lt;li&gt; [[Дели|Нийслэл Делийн нутаг]]
&lt;li&gt; [[Пүдүчэрри]]
&lt;li&gt; [[Ладакх]]
&lt;/ol&gt;
|}

== Эдийн засаг ==
Энэтхэг нь 20-р зууны дунд үе хүртэл [[Британий эзэнт гүрэн|Британы эзэнт гүрний]] [[колони]] байгаад 1947 онд тусгаар тогтнолоо олж авч эдийн засаг болон цэрэг дайны салбар хүчтэй хөгжиж ялангуяа сүүлийн 20-д жилийн хугацаанд дээрх салбаруудад ихээхэн амжилт гарсан ажээ. 

Энэтхэгийн эдийн засаг нь номиналь ҮНБ-р тооцвол 12-т, худалдан авах чадварын паритетаар тооцвол дөрөвт жагсдаг. Эдийн засгийн шинэчлэлийн үр дүнд өсөлтөөрөө дэлхийд хоёрт ордог боловч ядуурал, бичиг үсэгт тайлагдахгүй байх, хоолны хомсдол зэрэг нь элбэг байна.

Эдийн засгийн хувьд амьжиргааны түвшнээс доогуур хүн ам 25% (2002), [[инфляци]] 4,2% (2004), хөдөлмөрийн чадвартай хүн ам 482,2 сая (2004), [[ажилгүйдэл]] 9,2% (2004), аж үйлдвэрийн өсөлт 7,4% (2004), цахилгаан энерги үйлдвэрлэл 547,2 миллиард. кВт.цаг (2002), цахилгаан энергиин хэрэглээ 510,1 миллиард. кВт.цаг. (2002) байна.

=== Экспорт ===
Нийт [[экспорт]] нь 2012 оны байдлаар 69,18 миллиард доллар. Үүнээс [[АНУ]] — 20,3%, [[Хятад]] — 6,3%, [[Их Британи]] — 5,2%, [[Хонконг]] — 4,7%, [[Герман]] — 4,3%.

=== Импорт ===
Нийт [[импорт]] нь 2003 оны байдлаар 89,33 миллиард доллар. Үүнээс АНУ-аас — 6,7%, [[Бельги]]эс — 5,9%, Их Британиас 5%, Хятадаас — 4,5%, [[Сингапур]]аас — 4,2%.

== Хүн ам ==
[[Зураг:India population density map en.svg|thumb|[[Инд-Гангын нам доор газар|Инд-Гангын нам доор газраар]]&lt;br /&gt;хүн ам шигүү суурьшдаг.]]
Дэлхийд Хятадын дараа [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|хоёрдугаар олон]] хүн амтай улс бол Энэтхэг. 2010 оны тооллогоорх хүн амын тоо - 1 тэрбум 210 сая.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/indiaatglance.html  &quot;Provisional Population Totals – Census 2011&quot;, Office of the Registrar General and Census Commissioner (Ministry of Home Affairs, Government of India)]&lt;/ref&gt; Үүнээс 70% нь хотод бус хөдөө нутагтай. 2011 онд 53 [[саятан хот]]той байгаагаас&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf &quot;Cities having population 1 lakh and above&quot;. censusindia. The Registrar General &amp; Census Commissioner, India. Retrieved 18 October 2011.]&lt;/ref&gt; [[Мумбай]] (хуучнаар Бомбей), [[Дели]], [[Бангалор]], [[Хайдарабад]], [[Ахмадабад]]ад хамгаас олон оршин суугчтай. Хүн амын 64.8% бичиг үсэг тайлдагдсанаас хамгийн ихдээ [[Керала]] муж улсад 91%&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.kerala.gov.in/education/|title=Kerala's literacy rate|publisher=[[Government of Kerala]]|accessdate=2007-12-13|work=kerala.gov.in|deadlink=404}}&lt;/ref&gt;, хамгийн багадаа [[Бихар]]т 47% байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://gov.bih.nic.in/Profile/CensusStats-03.htm Census Statistics of Bihar: Literacy Rates|title=Literacy rate of Bihar|accessdate=2007-12-13|publisher=Government of Bihar}}&lt;/ref&gt;

Энэтхэг бол олон хэлтний өлгий. Үндсэндээ [[Энэтхэг-Ари хэлний бүлэг|Энэтхэг-Ари]] (хүн амын 74%), [[Дравид хэлний бүлэг|Дравид]] (24%) хоёр хэлний бүлэгт хамаардаг. Энэтхэг-Ари бүлгээс [[Хинди хэл|Хинди]] (41.0%), [[Бенгал хэл|Бенгал]] (8.1%), [[Маратхи хэл|Маратхи]] (7.0%), [[Урдү]] (5.0%), Гужарат (4.5%), Ория (3.2%), [[Панжаби хэл|Панжаби]] (2.8%), Дравид бүлгээс [[Телугу хэл|Тэлүгү]] (7.4%), [[Тамил хэл|Тамил]] (5.9%), Каннада (3.7%), Малаялам (3.2%) хэлнүүд түгээмэл тархжээ.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement4.htm SCHEDULED LANGUAGES IN DESCENDING ORDER OF SPEAKERS' STRENGTH — 2001]&lt;/ref&gt;

Энэтхэгийн хүн амын 80.5% нь [[Хиндү шашин|Хиндү]], 13.4% нь [[Ислам]], 2.4% нь [[Христийн шашин|Христ]], 1.8% нь [[Сикх]], 0.7% нь [[Буддын шашин|Будда]], 0.4% нь [[Жайна шашин|Жайна шашны]] шүтлэгтэй юм байна.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/religion.aspx 2001 оны Энэтхэг улсын хүн амын тооллогын дүн]&lt;/ref&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Энэтхэгийн хөдөө аж ахуй]]
== Эшлэл ==
{{reflist}}
== Цахим холбоос ==
* {{commons|भारत}}
* [http://india.gov.in/ Энэтхэг улсын Засгийн газар]&amp;nbsp;– (Англи хэлээр)
* [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/india.htm Энэтхэг] ''UCB Libraries GovPubs'' дахь мэдээлэл

{{Ази}}
{{Хөтлөгч мөр Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл}}
{{Хөтлөгч мөр Өмнөд Азийн бүс нутгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг}}
{{Хөтлөгч мөр Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Энэтхэг| ]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:BRICS-ийн гишүүн орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Парламентын засаглалтай холбооны бүгд найрамдах улс]]</text>
      <sha1>2mheqg4g3pml3k3ynyalr5lze3gq4xn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707167</id>
      <parentid>707166</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T22:50:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.189</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Эртний үе – маур, гупта эзэнт гүрэн */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48814" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    =भारतीय गणराज्य → Паарэт Гэнэрааже
|албан_ёсны_нэр                ='''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс'''&lt;br&gt;[[Зураг:Бнэу мб.png]]
|богино_нэр                    =Энэтхэг
|далбааны_зураг                =Flag of India.svg
|сүлдний_зураг                 =Emblem of India.svg
|symbol_width                  = 60px
|уриа                          =диваа самгардиар सत्यमेव जयते →&lt;br&gt;Сатьюмеэв жаяатий → «Үнэн ялгарна»
|үндэсний_дуулал               = जन गण मन → Жана гана мана → «Түмний сэтгэл»&lt;br&gt;&lt;center&gt;[[File:Jana Gana Mana instrumental.ogg]]&lt;/center&gt;
|газрын_зураг                  =India (orthographic projection).svg
|нийслэл_хот                   =[[Шинэ Дели]] (250 мянга)
|хамгийн_том_хот               =[[Мумбай]] (12.5 сая)
|албан_ёсны_хэл                =[[Хинди хэл]], [[Англи хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               =
|demonym                       = Энэтхэгчүүд
|үндэс_язгуур_он               =
|засаглалын_хэлбэр             =[[Ардчилсан дэглэм]], [[холбооны байгууламж|холбоот&lt;br&gt; байгууламж]],  парламентийн&lt;br&gt;[[бүгд найрамдах засаг]]
|удирдагчийн_цол1              =Ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр1              =[[Пранаб Кумар Мукержи]]
|удирдагчийн_цол2              =Дэд ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр2              =[[Мохаммад Хамид Ансари]]
|удирдагчийн_цол3              =Ерөнхий сайд
|удирдагчийн_нэр3              =[[Нарендра Дамодардас Моди]]
|хууль_тогтоогч                =«Энэтхэг улсын хурал» &lt;br&gt; ← Паарэт ки саньсад
|дээд_танхим                   =«Улсын чуулган» Рааже сабхаа
|доод_танхим                   =«Ардын чуулган» Лүүк сабхаа
|түүхэн_утга                   = [[Их Британи]]ас тусгаар тогтносон түүх
|түүхэн_огноо1                 =[[1947 он|1947]]-[[8 сарын 15|08-15]] 
|түүхэн_үйл1                   =Тусгаар тогтносон
|түүхэн_огноо2                 =[[1950 он|1950]]-[[1 сарын 26|01-26]] 
|түүхэн_үйл2                   =БНУ-аа тунхагласан
|газар_нутаг_км2               =3,287,263
|нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс  =7
|усны_эзлэх_хувь               =9.56
|хүн_амын_тооцоо               =1,210,193,422
|хүн_ам_тооцоолсон_он          =[[2011]]
|хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс   =2
|хүн_амын_тооллого             =
|хүн_ам_тоолсон_он             =
|хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор  =
|хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2     =366.2
|хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс   =31
|ДНБ_ХАЧ                       =[[Америк доллар|$]]4.469 их наяд
|ДНБ_ХАЧ_он                    =[[2011]]
|ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ                =3
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд              =$3,703
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ       =
|ДНБ_нэрлэсэн                  =$1.843 их наяд
|ДНБ_нэрлэсэн_он               =2011
|ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ           =10
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд         =$1,527
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ  =
|ХТББИ                         =36.8
|Илтгэлцүүр_он                 =2004
|Илтгэлцүүр_ангилал            =
|Илтгэлцүүр_эрэмбэ             =79
|ХХИ                           ={{Increase}}0.547&lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf|title=Human Development Report 2011|year=2011|publisher=United Nations|accessdate=5 November 2011}}&lt;/ref&gt;
|ХХИ_он                        =2011
|ХХИ_ангилал                   =&lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;дундаж&lt;/span&gt;
|ХХИ_эрэмбэ                    =134
|Мөнгөн_тэмдэгт                =[[Энэтхэг рупи]] ({{INR}})
|Мөнгөн_тэмдэгт_код            =INR
|Цагийн_бүс                    =+05:30
|цагийн_бүс_зун                =
|хэв_огноо                     =
|аль_гарын_замын_хөдөлгөөн     =зүүн
|Интернетийн_АДН               =.in
|Утасны_код                    =91
|тэмдэглэл                     =
}}
'''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс''' (БНЭУ) ({{lang-hi|भारत गणराज्य}}, ''Bhārat Gaṇarājya'', ''Бхарәт Гәнәражй''), '''Энэтхэг''' бол [[Өмнөд Ази|Өмнөд]] [[Ази]]йн [[Энэтхэгийн хойг]]т орших [[бүрэн эрхт улс]] юм. Мөн дэлхийн долоодугаар том газар нутагтай [[орон]], хоёрдугаар олон хүн амтай, дөрөвдүгээр их эдийн засагтай [[гүрэн]] гэгдэнэ. [[Пакистан]], [[Хятад]], [[Балба]], [[Бутан]], [[Бангладеш]], [[Мьянмар]] зургаан улс оронтой газраар хил залгаж, [[Энэтхэгийн далай]]гаар хүрээлэгдэн оршдог. Бас Энэтхэгийн далайд [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Индонез]] гурван улстай усаар хиллэдэг бол Пакистаны хянаж буй нутгийг [[Жамму-Кашмир]] мужийнх гэж зүтгэдгээр болвол [[Афганистан]]тай бас хиллэнэ&lt;ref name=&quot;Afghanistan&quot;&gt;Примечание: Индийское правительство считает, что Индия также граничит с [[Афганистан]]ом, так как рассматривает весь штат [[Джамму и Кашмир]]а индийской территорией, включая ту его часть, которая граничит с Афганистаном. Граница между Индией и [[Пакистан]]ом была заморожена в [[1948 год]]у, после прекращения огня, произошедшему по инициативе [[ООН]]. Вследствие этого регион, граничащий с Афганистаном, оказался на территории, подконтрольной Пакистану&lt;/ref&gt;.

Энэтхэгийн хойг, Энэтхэг орон бол [[Индийн соёл иргэншил]] болон бусад эртний [[соёл иргэншил]] үүсэн цэцэглэсэн өлгий нутаг бөгөөд түүхийн ихэнх үед [[худалдааны зам]]ын зангилаа болж, суурин иргэншил, [[соёл]], шашин цэцэглэн хөгжиж байжээ&lt;ref&gt;Oldenburg, Phillip. 2007. &quot;India: History, &quot; [http://encarta.msn.com/ Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2007]© 1997—2007 Microsoft Corporation.&lt;/ref&gt;.Энэтхэгт [[Хиндү шашин|Хиндү]], [[Буддын шашин|Будда]], [[Сикхи]], [[Жайна]] дөрвөн шашин үүсч хөгжиж байв. 

[[18-р зуун]]ы эхнээс [[20-р зуун]]ы дунд үе хүртэл алхам алхмаар [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] [[колончлол|колони орон]] болсоор л байсан. [[1947 он]]д тусгаар тогтносны дараа эдийн засаг, цэргийн хүчин маш ахицтайгаар хөгжсөн, одоо нэрлэсэн үнээр дэлхийн 12-р, худалдан авах чадвараар тэгшитгэснээр дэлхийн 4-р их жилийн [[дотоодын нийт бүтээгдэхүүн]]тэй улс болжээ. Гэхдээ тэрбум илүү хүнтэйн хувьд [[ядуурал]], [[бичиг үсэг тайлагдалт]]ын хувь доогуур зэрэг сул талуудтай байсаар байгаа&lt;ref name = &quot;gov.in-prmar07PDF&quot;&gt;[http://www.planningcommission.gov.in/news/prmar07.pdf Poverty estimates for 2004-05], Planning commission, Government of India, March 2007. Accessed: July 29, 2008&lt;/ref&gt;.

== Нэр ==
Тус орны '''Энэтхэг''' ([[монгол бичиг|мо.б]] ''энэдхэг'', ''enedkeg'') гэсэн [[монгол хэл|монгол]] нэр дундад зууны [[согд хэл|согд]] хэлний ''yntk'k'' гэсэн үгнээс гаралтай.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;&gt;О.Сүхбаатар - Монгол хэлний харь үгийн толь. 1997 он.&lt;/ref&gt; Энэ нь цаашилбал эртний [[перс хэл|перс]] хэлнээ ''«хиндү»'' гэснээс гаралтай. ''Хиндү'' гэдэг бол «[[Инд мөрөн|Инд]] мөрний газар [[орон]]» гэсэн утга юм. [[Самгарди хэл|Самгардиар]] үүнийг ''«синдү»'' гэдэг байв. Өрнөдөд перс, араб, грек, латинаар дамжин ''«инд[[-ия]]»'' гэсэн бүтэцтэй түгсэн. [[Их Могол Улс]]ын хаад газар орноо лалын шашинтнаа өргөн тархсан дагавар залгаж ''«индү[[-стан]]»'' гэж байв. 

Бас нэгэн монгол нэр '''Жагар''' (мо.б. ''жагар'', ''jayar'') юм. Энэ нь [[төвөд хэл|төвөд]] хэлний ''rgyadkar'' үгнээс гаралтай бөгөөд «цагаан [[хятад]]» гэсэн утгатай. «Арван цагаан буянт номын цагаан түүх» номонд Энэтхэгийг «[[Замбуутив]]» гэсэн.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;/&gt; 

Өдгөө Энэтхэгт улсаа भारत ''бхарата'' [паарэт] гэдэг. Энэ нь эрт цагаас эхлэн самгардиар бичигдэн үлдсэн нэр билээ.

== Газар зүй ==
[[Зураг:India_topo_big.jpg|thumb|left|Физик газар зүйн зураг]] 
Энэтхэг орон 3,287,590 км² нутаг дэвсгэртэй, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|7-р том]] [[орон]] юм. 

=== Байрлал ===
Энэтхэг [[Өмнө Ази]]д хамаарна. [[Энэтхэгийн техтоник хавтан]]гийн зааг болсон [[Энэтхэгийн хойг]] дээр хойд өргөргийн  8° — 38°, зүүн уртрагийн 68° — 98° дотор багтан байрладаг. Өрнө умард талаараа [[Пакистан]] (2910 км), умард талаараа [[Хятад]] (3588 км), [[Балба]] (1751 км), [[Бутан]] (699 км), дорнод талаараа [[Бангладеш]] (4097 км), [[Бирм]] (1643 км) гэсэн зургаан улстай хуурай газраар хиллэнэ. Хилийн нийт урт — 15106 км. Умард талаараа [[Памир]], [[Хималайн нуруу]]нд тулж, өмнөд талаараа [[Энэтхэгийн далай]]н [[Бенгалын булан]], [[Лаккадивын тэнгис]], [[Арабын тэнгис]] хүрнэ. Арлуудын эргийг оролцуулаад эргийн нийт урт — 7517 км. Далай тэнгисийн усаар зааглагдаж [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Бирм]], [[Тайланд]], [[Индонез]]тэй ойр байрлана.

== Түүх ==
=== Эртний үе – маур, гупта эзэнт гүрэн ===
Өмнөд Азид 30.000 жилийн өмнөөс анх хүн төрөлхтөн суурьшиж байсан олдворууд олдож байжээ. Чулуун зэвсгийн үеийн хадны сүг зураг Энэтхэгийн олон газраас олддог. МЭӨ 7000 оны үед анхны Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүс суурьшиж байсан газар одоогийн Пакистаны баруун хэсгээс олдож байв. Эдгээр нь аажмаар МЭӨ 2500-1900 оны үед Өмнөд Азид тавигдсан анхны соёл болох Индус хөндийн соёл иргэншил болж хөгжжээ. Тухайн үед хүмүүс гар урлал, өргөн хүрээний худалдаа наймаа эрхэлж амжиргаагаа залгуулан, соёл иргэншил ихээхэн хөгжиж байв. МЭӨ 2000-500 оны үе буюу Төмөр зэвсгийн үеэс Хиндуизмийн хамгийн эртний гар бичмэл болох Ведас зохиогдож, тэр үеэс Ведийн соёл үүссэн гэж үздэг. Хуврага, цэрэг, худалдаачдын дотор шатлан захирах ёсыг бий болгох зорилгоор Кастын систем энэ үед үүссэн ба яваандаа уугуул иргэд болон хаадын угсааныхны дунд түгсэн юм.
Ведийн үеийн сүүлч МЭӨ 6-р зууны үед жижиг овгуудыг 16 цөөнх болон хаант засагт болгон нэгтгэж, хотжилт үүсэн бий болж мөн Буддизм, Жайнизмын шашны шинэчлэлийн хөдөлгөөн өрнөж, эдгээр нь бие даасан шашин болов. Жайнизм Махавирагийн номлолоор дэлгэрч, харин Буддизм дунд давхаргаас бусад бүх нийгмийн давхрагын Буддагийн шавь нараар түгэн дэлгэрч байв. Бурхан багшийн амьдралын зам мөр Энэтхэгийн эхэн үеийн түүхийн хуудаснаа томоохон байр суурийг эзэлжээ. Улс төрийн хувьд МЭӨ 3-р зуунд Магадхагийн хаант улс бусад бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулснаар аугаа Маурын эзэнт гүрний суурийг тавьсан юм. 
Маурчууд анх эзэнт гүрний шинжтэй болсноороо зүүн хойд нутагт төвлөрсөн газар нутгаа тэлж Энэтхэгийн хойгт бүхэлд нь давамгайлах болов. Энэ улс Ашока хааны үед хамгийн өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй болж, соёл юугаа хөгжүүлэн цэцэглүүлсэн юм. Буддын шашин өсөн дэлгэрэхэд Ашока хаан гол үүрэг гүйцэтгэжээ. 
МЭӨ 321 оны үед Нандагийн династыг хожим Маурын аугаа Эзэнт гүрэнийг (МЭӨ 321-185) үндэслэгч Чандрагупта Маур унагав. Эзэн хаан Чандрагупта жижиг ханлигуудыг нэгтгэн нийлүүлэх замаар асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгтгэн нэг захиргаанд оруулжээ. Эзэнт гүрэнд Энэтхэгийн хойгийн ихэнх хэсэг, Афганистаны зарим хэсэг багтаж байв.

[[Файл:Mahabodhitemple.jpg|thumb|Бодь сүм, Гаутама Будда]]
Түүний байгуулсан энэ гүрний гол зүрх нь өнгө зассан нийслэл Паталипутра (одоогийн Патна хот) байлаа. Чандрагуптагийн итгэлтэй гарын доорх цэргийн хүч болон идэвхитэй ажилладаг нууц албаны үр дүнд хөдөө аж ахуй, худалдаа хөгжин цэцэглэсэн билээ. Тэрээр хэт мацаг барьсны улмаас МЭӨ 297 оны үед нас барав. Жайнизмыг шүтэх  болсон Чандрагупта амьдралынхаа сүүлчийн өдрүүдэд ард түмэндээ тохиолдсон аймшигт өлсгөлөнгийн үеэр юу ч хийж чадаагүйдээ ихэд гашуудан даяанч маягаар нүглээ наминчилж байжээ. Энэ улсын хоёрдахь хаан Биндусара юм. Түүний хүү Ашока 3дахь хаан (МЭӨ 265-232) болсон бөгөөд Маурын динаслтын сүүлчийн гол захирагч юм. Тэрээр эртний дэлхий дахины түүхийн аугаа хүмүүсийн нэг мөн билээ. Ашока хаан эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгож тэлсэн юм. Асар их цуст тулаан хийж эзлэгдээгүй үлдээд байсан Калингаг нэгтгэв. Уг тулалдааны дараа Даяа гол улаанаар урсаж байсан гэлцдэг. Ашока хааныг Энэтхэгийн алтан эрин үеийн эхлэлийг тавьсан гэдэг. Эзэнт гүрэн цэцэглэхийн хэрээр урлаг, шинжлэх ухааныг хөгжүүлж, их барилгын ажлыг эхлүүлжээ. Үүнд бөмбөгөр оройт барилгууд орно. Ашока өөрийн засаглалын жилүүдэд түргэн  хурдацтай хөгжиж байсан Буддын шашныг шүтэх болсон. Өвөг эцгийнхээ наминчлалын түүхтэй адил Калингагийн дайны үед их цус асгаруулсандаа гэмшиж, хүчирхийллээс холдон тайван амгалан Буддист замыг сонгосон юм. Тэр Буддизмыг дэлгэрүүлэхийн тулд хуврагуудыг Ази даяар илгээж байлаа. Мөн өөрийн зарлигийг Энэтхэг, Балба, Пакистан, Афганистан даяар чулуун дээр сийлж тарааж байв. 

Ашокийн үеийн хөгжил цэцэглэлт, тайван амгалан байдал түүнийг нас барсны дараа тийм ч удаан үргэлжилсэнгүй. Хаан ширээ залгамжлагдын дунд хэрүүл маргаан тасарсангүй. Маурын сүүлчийн эзэн хаан Брихадрата  МЭӨ 185 оны үед шадар туслагчийнхаа нэг Пусиямитрад алуулав. Пусиямитра Энэтхэгийн төв хэсгийг МЭӨ 73 он хүртэл захирч байсан Сунгагийн династыг үндэслэжээ. Энэтхэг одоо Маурын өмнөх үе шиг хуваагдмал, эмх замбараагүй байдалд эргэн орлоо. Хойд Энэтхэгт жижиг хант улсууд бий болж “Энэтхэг-Грек” хэмээн нэрлэгддэг захирагч нар гарч ирэв. Тэднээс хамгийн алдартай нь Мэнандэр (МЭӨ 115-130) юм. 

Хойд Энэтхэгт Хиндиузм гэр бүлүүдэд эцгийн эрхт ёс бат бөх болж байсан нь эмэгтэйчүүдийн хараат байдлыг улам нэмэгдүүлж байв. 4-5-р зуун гэхэд Гупта эзэнт гүрэн Энэтхэгийн хожмын дүр төрхийн эхлэлийг тавьж, засаг захиргааны болон татварын цогц системийг анх нэвтрүүлэв. Гупта гүрний хаадын үед шашныг зан үйлээс илүү сүсэг бишрэл талаас нь шүтэх шинэчилэлтийг хийж байв. Уг шинэчлэл нь нутгийн элитүүдийн ивээн тэтгэлэгээр бүтээгдсэн уран баримал, архитектурт цэцгэн хээгээр илэрхийлэгдсэн байдаг. Санскрит сонгодог уран зохиолууд мөн цэцгэн хээгээр чимэглэгдсэн байдаг. Мөн энэ үед Энэтхэгийн шинжлэх ухаан, одон орон судлал, анагаах ухаан, математикийн шинжлэх ухаан шинэ түвшинд хүрч хөгжжээ.

1)	МАУРЫН ЭЗЭНТ  ГҮРЭН (МЭӨ 321-183)

1.	Чандрагупта хаан 

Бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулсан. 

2.	Хүү Биндусара 

Эцгийнхээ эзэлсэн газар нутгийг бага зэрэг тэлсэн. 

3.	Хүү Ашок (МЭӨ 265 - 323)

-	Эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгосон – асар их цуст тулаан хийсэн. 
-	Урлаг, шинжлэх ухаан хөгжсөн
-	Их барилгын ажил өрнөсөн (dome-shaped temples)
-	Буддын шашныг Ази даяар түгээсэн
Ашок хааныг таалал төгссөний дараа хаан ширээний тэмцэл эхэлж, Маур гүрэн задарч, дахин ханлиг улсуудад хуваагдав. 

2)	ГУПТАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 320-540)

1.	Гандра Гупта

2.	Хүү Самудра Гупта

Энэтхэгийн соёл ялангуяа Хинду, Буддын урлагийн сонгодог гэж үздэг. Гупта нар хатуу Хинду үнэмшилтэй байсан боловч энэ улсад Жайнизм, Буддизм хөгжсөөр байв. 
Бутралт - Хэпалитийн нүүдэлчдийн буюу Цагаан Хүннү довтолгоотой давхцсан.

3)	ХАРШАГИЙН ГҮРЭН  (МЭ 606)

4)	ЧОЛАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 805-1200)

=== Дундад үе – делийн султант улс ===
Энэ үед Энэтхэг салгуу бутархай ханлигууд болж эргэн задарч, дахин нэгтгэх удирдагч гарч ирэхгүй байлаа. Уламжлалт зарим хөдөө аж ахуй эрхлэгчид газраа ашиглан өсөн хөгжиж байсан газар тариаланг түшиглэх болсон нь кастын дахрага дунд явагдаж байлаа. Улмаар кастын системд газар нутгийн ялгарал гарч эхлэв. Төв Ази болон Персээс ирсэн дүрвэгсэд хот босгож, эзэнт гүрнүүдийн бүтээн байгуулалтуудыг хийж байлаа. 

Нүүдэлчин муслим овог 1193 оноос Делиг удаа дараа дайран довтолж, дээрэмдэн тонов. Мухамед Гүрийг нас барсны дараа 1206 онд түүний жанжнуудын нэг, урьд нь боол байсан Кутб-уд-дин Айбэк Энэтхэгт түүний эзэлж байсан байр суурийг булаан авч Делийн Султант улсыг байгуулав. Үүнийгээ тэмдэглэж мөн Исламийн ертөнцөд шинэ газар нутгийг нэтгэсэний бэлгэ тэмдэг болгон дэлхийн хамгийн өдөр Ислам шашны гонх болох Гутаб Минарыг бариулсан байна. Энэхүү 72.5м цамхаг нь Энэтхэг дахь Султант улсын бэлгэ тэмдэг болжээ. Эзэнт гүрэн өргөжин тэлэхийн хэрээр баян чинээлэг султанууд уг гонхыг тойруулан асар том хөшөө дурсгалууд барив. 

[[Файл:Agra Fort DistantTaj.JPG|thumb|[[Таж Махал]]]]
Энэ үед хаан ширээг үе залгамжлах ёсыг халж, хааны титэмийн төлөө өрсөлддөг болсноор маш олон Султанууд солигдож байв. Муслим биш хүмүүсийг Исламийн төрд татвар төлөхийг шаарддаг байв. 
14-р зуунаас эхлэн Делийн султант улс тарж бутарч эхлэв. 1398 оноос эхлэн  Монголын Төмөр хаан удаа дараа дайралт хийх болж, 1525 онд түүний хүү Бабур сүүлчийн Султаныг дийлж, Могулын эзэнт гүрнийг байгууллаа. 

МОГУЛ ГҮРЭН (1525 – 1858 он)
1.	1527 он – Бабур Энэтхэг улсыг бүрэн эзэлсэн. 1530 онд нас барсан. 
2.	Хүү Хумаюн – эцгийн эзэнт гүрнийг бага зэрэг тэлсэн
3.	Хүү 12 настай Акбар – газар нутгийг асар өргөн тэлсэн. Засаглалын төвлөрсөн тогтолцоо бий болгосон. Олон шашны эвлэрэнгүй бодлого баримталдаг байсан. 
Акбар Аграгийн ойрхи Фатепур Сикри дэх шинэ ордондоо шүтээний өргөө бариулж тэндээ шашны хэлэлцүүлэг өрнүүлдэг байв. 
Акбар хөгжим, урлагийг сонирхдог байв. Фатепур Сикрид могол зургийн сургууль байгуулсан нь урсгалын хувьд Перс, Энэтхэгийн нөлөөг тусгаж байсан бөгөөд тэр нь 
4.	түүний хүү Жахангирын үед оргил үедээ хүрч хөгжив. 
5.	Хүү Жах жахан (1628-1658) нь Аград Таж Махал, Делид Улаан хэрэм, Жама Масжид зэргийг бариулсан. Эдгээр нүсэр төслүүд нь Моголын үед цэцэглэж байсан ХАА, худалдаанаас хамааралтай баялгийн бэлэгдэл, илэрхийлэл байв. 
6.	Сүүлчийн хаан Ауранзэв 1658 онд хаан ширээнд сууснаар тус гүрний тэлэлт дээд цэгтээ хүрч мөн уналтын эхлэл болов. Аян дайнд улсын сан хөмрөгөө шавхсан, ислам номлолыг уян хатан бус тайлбарлаж байснаараа хамтрагчид болох ражпүдчүүд болон хинду албатуудаа өөрөөсөө хөндийрүүлсэн гэж үздэг. 1739 онд түүнийг нас барсны дараа эзэнт гүрний хаадууд ойр ойрхон солигдож эцэст нь 1857 онд Бринтаничууд Моголын эзэнт гүрний сүүлчийн хаан Бабадур шахыг хаан ширээнээс нь зайлуулав.

=== Британийн раж ===
Европчууд хоолны амтлагч сонирхож эхэлснээр Энэтхэг рүү ихэд татагдах болжээ. 15-р зуунд Португальчууд худалдааны өндөр ашигтай хоол амтлагч хайж, Энэтхэгт хамгийн анх ирэв.Тэдний араас Англи болон бусад зарим Европын орнууд худалдаа наймааны ашиг хайж Энэтхэгт очжээ. Португальчуудтай өрсөлдөх зорилгоор Англи, Нидерландчууд тус тусдаа East India компаниудыг (1600 он) байгуулж, үйл ажиллагаагаа явуулж байв – эхэндээ худалдааны зорилготой байгууллагдсан ба яваандаа өөрийн гэсэн цэрэг армитай болов. 

Энэтхэгийн өнөөгийн хөгжлийн суурийг 1848-1885 оны үед тавигдсан гэж үздэг. Ист Индиа компаний захирагч Лорд Далхуиз 1848 онд Энэтхэг дахь орчин үеийн бүтээн байгуулалтын хийж эхэлжээ. Төмөр зам барьж, цахилгаан холбоо суурилуулж, иргэдэд Английн боловсролын системийг нэвтрүүлсэн байна. Гэвч 1858 онд Ист Индиа компаний эсрэг уугуул иргэдийн Англи загварын нийгмийн шинэчлэл, газрын өндөр татварын бодлогыг эсэргүүцсэн дургүйцэл Хойд Энэтхэгээс эхлэн Төв Энэтхэг хүртэл газар авч байв. Энэ бослогыг түүхэндээ тусгаар тогнолын төлөөх анхны дайн гэж нэрлэдэг.  Гэвч уг бослогыг 1 жилийн дотор Англичууд таслан зогсоосон бөгөөд Энэтхэг дахь хяналтаа улам чангатгаж, Энэтхэг дахь Ист Индиа компаний удирдлагын оронд Британийн засгийн газрын шууд удирдлага дор оруулав.

Түүнээс хойш хэдэн арван жилийн турш нийтийн улс төрийн хөдөлгөөн Энэтхэг даяар аажмаар бүрэлдэж, улмаар Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс 1885 онд байгууллагдав. 

19-р зууны 2-р хагас гэхэд технологи, газар тариалангийн худалдааны холын зах зээлтэй хамааралтай хэт хязгаарлагдмал байдал нь Энэтхэгийг хүнсний хомсдолд оруулж, ард иргэд нь өлсгөлөнд нэрвэгдэж байлаа. Харин Англичуудын барьсан төмөр замын сүлжээ ашиглалтанд орсноор Энэтхэгийн дөнгөж хөгжиж эхэлж байсан үйлдвэрлэлүүдэд ихээхэн дэмжлэг болж, хүнсний үнэ буурснаар ард иргэдэд нүүрлээд байсан өлсгөлөнгийн асуудал багасав. 

1 сая гаруй Энэтхэгчүүд оролцсон Дэлхийн 1-р дайн дууссаны дараагаас Энэтхэгт шинэ үе эхлэв. Энэ бол Британий Энэтхэг дахь хараа хяналтаа сулруудах шинэчлэл ба Энэтхэгийн үндэсний түүхэн удирдагч Махатма Гандигийн эрх чөлөөний төлөө тайван хөдөлгөөн эхэлсэн үе юм. 1930 оны үед Английн шинэ хууль журам батлагдав. Үүнээс хойшхи 10 жил Энэтхэг Дэлхийн 2-р дайнд оролцож, ард иргэдийн дунд Муслим шашинтнуудын үндсэрхэг үзэл улам хүчээ авч байсан хүндхэн үе байв. 

{{multiple image|perrow=2|total_width=360
|image_style = border:none;
|align    = right
| image1      = British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg
| caption1    = 1909 онд Британийн Энэтхэг
|image2=Nehru gandhi.jpg
|caption2=[[Жавахарлал Неру]] болон [[Махатма Ганди]]
}}

1945 онд Дэлхийн 2-р дайны төгсгөлд Британичууд бүх эрх мэдлээ хүлээлгэж өгөхийг зөвшөөрч, урт удаан хугацааны эрх чөлөөний тайван тэмцлийн үр дүнд 1947 онд Энэтхэг тусгаар тогтнолоо олсон боловч шашны үзэл сурталын хагаралдаанаас үүдэн Энэтхэг болон Пакистан улс болж хоёр хэсэг хуваагджээ. Энэ үеэр хилийн хоёр талд үлдсэн хүмүүсийг газар нутгаасаа хөөсөн 2 сар гаруй үргэлжилсэн шашны үймээн самуун дэгдэв. Нийт 12 сая орчим хүн хилийн наана, цаана гарч шилжин суурьшсан ба 1 сая гаруй хүн амь үрэгджээ. 

1950 оны 1 сарын 25-нд Энэтхэг улс үндсэн хуулиа батлаж парламент бүхий Энэтхэг улсыг байгуулсан юм.Эдийн засгийн чөлөөт зах зээлд 1990-ээд онд шилжсэнээс хойш Энэтхэг дэлхийн хамгийн хурдацтай хөгжиж буй улс болон хувирсан байна.

=== Кашмирын үүдэлтэй мөргөлдөөн ===
Хүн амын олонхи нь Мусулман шашинтай Кашмирын муж улсыг Энэтхэгт өгсөнөөс хойш тус мужийг эзэмшихийн төлөө Энэтхэг, Пакистаны хоорондоо өрөлдөж иржээ. Тухайлбал, 1947-1948 болон 1965 онд тус тус дайтаж байв. Энэтхэг дахь Кашмирын Мусулманчуудыг 2001 онд Парлементын ордон руу, 2008 онд Мумбай дахь зочид буудал руу террорист халдлага хийсэн хэмээн буруутгав. 

1998 онд Энэтхэг, Пакистан 2 улс цөмийн туршилт хийв. НҮБ-ийн Аюулгүйн Зөвлөл цөмийн туршилт хийсэнд тус 2 улсыг шүүмжлээд, зэвсгийн бүх хөтөлбөрөө зогсоохыг шаардав. 1999 онд Энэтхэг, Пакистан 2 маргаантай асуудлаа шийдвэрлэх хүчин чармайлтаа идэвхижүүлэх тухай тохиролцсон Лахорын тунхаглалд гарын үсэг зурав. Гэсэн хэдий ч 2 улсын хооронд цөмийн мөргөлдөөний аюул оршсоор байна. 

20-р зууны 2-р хагаст хөрш зэргэлдээ орнуудтай хил тойрсон байнгын маргаантай тулгарч эхэлсэн ба Хятад улстай 1962 онд дайтаж байсан ч өнөөг хүртэл зөвшилцөлд хүрч чадаагүй байна. Харин Пакистан улстай 1947, 1965, 1971 онуудад тус тус дайтаж байжээ.

== Улс төр ==
[[Файл:NorthBlock.jpg|thumb|right|200px|Шинэ Делид засгийн газрын чухал салбарууд байрладаг.]]
Улс төрийн тухайд [[Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс]]ын нам голлох үүргийг гүйцэтгэх бөгөөд энэ намын лидерүүд нь Энэтхэг улс тусгаар тогтнолоо олж авсан үеэс эхлээд одоог хүртэл улс орныг удирдан залж яваа юм. Энэтхэг улсад үйл ажиллагаагаа явуулж буй намуудыг жагсаавал:
* ''Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс'' - Энэ нам нь хэдийгээр 100 гаруй жилийн түүхтэй ч хэд хэдэн удаа уналтанд орж байсан түүхтэй. [[Индира Ганди]]йн Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс ч гэж нэрлэгдэж явсан үе бий. Зүүнийг тэргүүлэгч энэхүү нам нь 1947—1977, 1980—1989, 1991—1996 болон 2004 оноос өнөөг хүртэл бусад намуудын тэргүүнд явж байна.  
* ''Бхарати Джанатын Нам'' (Энэтхэгийн Ардын Нам) - Энэхүү баруун хэсгийг тэргүүлэгч намыг 1980 онд Атал Бихари Ваджпаи, Лал Кришной Адвани нар байгуулсан бөгөөд хиндуизмыг баримтлагч нам юм. Улс орныг 1996 болон 1998-2004 онуудад тус тус удирдаж байсан.
* Үлдсэн намууд нь ердөө 2-3 жижиг улсуудын хүрээнд хүчтэй байр суурь эзэлдэг байсан ба ийм намуудын тоонд
** ''Энтэхэгийн коммунист нам''
** [[Самаджвадийн нам]]
** ''Джаната Далын нэгдсэн нам'' зэрэг орно.

1991 оноос эхэлсэн өөрчлөлт шинэчлэлтийн ачаар энэтхэг улс хөгжиж буй орнуудын нэг болжээ. Өөрчлөлт шинэчлэлтийг 1996 онд Атала Бихари Ваджпаигийн удирдсан засгийн газар, 2004 онд Соня Гандигийн удирдсан Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс сонгуульд ялж засгийн газрын тэргүүнээр нэрт эдийн засагч Манмохан Сингх томилогдон үргэлжлүүлж байна.

== Засаг захиргааны хуваарь ==
Энэтхэг бол [[холбооны байгууламж]]ит улс. Энэтхэгийн холбооны байгууламжид 28 [[муж улс]] ({{lang-en|state}}) болон [[Энэтхэгийн холбооны долоон нутаг|холбооны 7 нутаг]] ({{lang-en|union territory}}) хамрагддаг.&lt;ref&gt;[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf Country Profile: India (PDF)]. Library of Congress - Federal Research Division (December 2004)&lt;/ref&gt; Муж улсууд доод тал нь нэг албан ёсны нутгийн хэлтэй байдгаас гадна холбооны хоёр нутгийн адил ([[Пүдүчэрри]], нийслэл [[Дели]]) өөрсдөө засгийн газраа сонгон байгуулах эрхтэй. Үлдэх холбооны таван нутаг улсын ерөнхийлөгчийн шууд хяналтанд байж төвөөс засаг даргыг нь томилдог. [[1956]] онд хүн амын зонхилох хэлийг харгалзан муж улсуудыг өөрчлөн байгуулсанаас хойш бараг өөрчлөгдөөгүй байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.commonlii.org/in/legis/num_act/sra1956250/|title=States Reorganisation Act, 1956|work=Constitution of India|publisher=Commonwealth Legal Information Institute|accessdate=2007-10-31|archiveurl=http://www.webcitation.org/6174PLc4H|archivedate=2011-08-22}}&lt;/ref&gt;
Холбооны нэгж тус бүр дотроо [[дүүрэг|дүүргүүдэд]] ({{lang-hi|ज़िला ''zilā''}}, {{lang-en|district}}; {{lang-ru|округ}}) хуваагддаг. Өнөө үед улсын хэмжээнд 642 дүүрэг байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://districts.gov.in/|title=Districts of India|accessdate=2007-11-25|publisher=[[National Informatics Centre|National Informatics Centre (NIC)]]|work=Government of India}}&lt;/ref&gt; Цаашилбал, дүүргийг хэд хэдэн [[техсил]] болгон хуваадаг.
[[Файл:India-states-numbered.svg|thumb|right|300px|Энэтхэгийн холбооны 35 нэгжийн байршил (жагсаалтын дугаар, үсгийн дагуу)]]
'''28 муж улс'''
{|
|-
|
# [[Андра Прадеш]]
# [[Аруначал Прадеш]]
# [[Ассам]]
# [[Бихар]]
# [[Чаттисгар]]
# [[Гоа]]
# [[Гужарат]]
# [[Харьяна]]
# [[Химачал Прадеш]]
|
&lt;ol start=&quot;11&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Жарканд]]
&lt;li&gt; [[Карнатака]]
&lt;li&gt; [[Керала]]
&lt;li&gt; [[Мадярадеш]]
&lt;li&gt; [[Махараштра]]
&lt;li&gt; [[Манипур]]
&lt;li&gt; [[Мегхалая]]
&lt;li&gt; [[Мизорам]]
&lt;li&gt; [[Нагаланд]]
|
&lt;ol start=&quot;20&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Орисса]]
&lt;li&gt; [[Панжаб (Энэтхэг)|Панжаб]]
&lt;li&gt; [[Ражастан]]
&lt;li&gt; [[Сикким]]
&lt;li&gt; [[Тамилнаду]]
&lt;li&gt; [[Трипура]]
&lt;li&gt; [[Уттар Прадеш]]
&lt;li&gt; [[Уттараканд]]
&lt;li&gt; [[Баруун Бенгал]]
&lt;/ol&gt;
|}

'''Холбооны 7 нутаг'''
{|
|-
|
&lt;ol type=&quot;A&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Андаман-Никобарын арлууд]]
&lt;li&gt; [[Чандигарх]]
&lt;li&gt; [[Дадра-Нагар Хавели Даман-Диу]]
&lt;li&gt; [[Жамму-Кашмир]] 
&lt;li&gt; [[Лакшадвип]]
&lt;li&gt; [[Дели|Нийслэл Делийн нутаг]]
&lt;li&gt; [[Пүдүчэрри]]
&lt;li&gt; [[Ладакх]]
&lt;/ol&gt;
|}

== Эдийн засаг ==
Энэтхэг нь 20-р зууны дунд үе хүртэл [[Британий эзэнт гүрэн|Британы эзэнт гүрний]] [[колони]] байгаад 1947 онд тусгаар тогтнолоо олж авч эдийн засаг болон цэрэг дайны салбар хүчтэй хөгжиж ялангуяа сүүлийн 20-д жилийн хугацаанд дээрх салбаруудад ихээхэн амжилт гарсан ажээ. 

Энэтхэгийн эдийн засаг нь номиналь ҮНБ-р тооцвол 12-т, худалдан авах чадварын паритетаар тооцвол дөрөвт жагсдаг. Эдийн засгийн шинэчлэлийн үр дүнд өсөлтөөрөө дэлхийд хоёрт ордог боловч ядуурал, бичиг үсэгт тайлагдахгүй байх, хоолны хомсдол зэрэг нь элбэг байна.

Эдийн засгийн хувьд амьжиргааны түвшнээс доогуур хүн ам 25% (2002), [[инфляци]] 4,2% (2004), хөдөлмөрийн чадвартай хүн ам 482,2 сая (2004), [[ажилгүйдэл]] 9,2% (2004), аж үйлдвэрийн өсөлт 7,4% (2004), цахилгаан энерги үйлдвэрлэл 547,2 миллиард. кВт.цаг (2002), цахилгаан энергиин хэрэглээ 510,1 миллиард. кВт.цаг. (2002) байна.

=== Экспорт ===
Нийт [[экспорт]] нь 2012 оны байдлаар 69,18 миллиард доллар. Үүнээс [[АНУ]] — 20,3%, [[Хятад]] — 6,3%, [[Их Британи]] — 5,2%, [[Хонконг]] — 4,7%, [[Герман]] — 4,3%.

=== Импорт ===
Нийт [[импорт]] нь 2003 оны байдлаар 89,33 миллиард доллар. Үүнээс АНУ-аас — 6,7%, [[Бельги]]эс — 5,9%, Их Британиас 5%, Хятадаас — 4,5%, [[Сингапур]]аас — 4,2%.

== Хүн ам ==
[[Зураг:India population density map en.svg|thumb|[[Инд-Гангын нам доор газар|Инд-Гангын нам доор газраар]]&lt;br /&gt;хүн ам шигүү суурьшдаг.]]
Дэлхийд Хятадын дараа [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|хоёрдугаар олон]] хүн амтай улс бол Энэтхэг. 2010 оны тооллогоорх хүн амын тоо - 1 тэрбум 210 сая.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/indiaatglance.html  &quot;Provisional Population Totals – Census 2011&quot;, Office of the Registrar General and Census Commissioner (Ministry of Home Affairs, Government of India)]&lt;/ref&gt; Үүнээс 70% нь хотод бус хөдөө нутагтай. 2011 онд 53 [[саятан хот]]той байгаагаас&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf &quot;Cities having population 1 lakh and above&quot;. censusindia. The Registrar General &amp; Census Commissioner, India. Retrieved 18 October 2011.]&lt;/ref&gt; [[Мумбай]] (хуучнаар Бомбей), [[Дели]], [[Бангалор]], [[Хайдарабад]], [[Ахмадабад]]ад хамгаас олон оршин суугчтай. Хүн амын 64.8% бичиг үсэг тайлдагдсанаас хамгийн ихдээ [[Керала]] муж улсад 91%&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.kerala.gov.in/education/|title=Kerala's literacy rate|publisher=[[Government of Kerala]]|accessdate=2007-12-13|work=kerala.gov.in|deadlink=404}}&lt;/ref&gt;, хамгийн багадаа [[Бихар]]т 47% байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://gov.bih.nic.in/Profile/CensusStats-03.htm Census Statistics of Bihar: Literacy Rates|title=Literacy rate of Bihar|accessdate=2007-12-13|publisher=Government of Bihar}}&lt;/ref&gt;

Энэтхэг бол олон хэлтний өлгий. Үндсэндээ [[Энэтхэг-Ари хэлний бүлэг|Энэтхэг-Ари]] (хүн амын 74%), [[Дравид хэлний бүлэг|Дравид]] (24%) хоёр хэлний бүлэгт хамаардаг. Энэтхэг-Ари бүлгээс [[Хинди хэл|Хинди]] (41.0%), [[Бенгал хэл|Бенгал]] (8.1%), [[Маратхи хэл|Маратхи]] (7.0%), [[Урдү]] (5.0%), Гужарат (4.5%), Ория (3.2%), [[Панжаби хэл|Панжаби]] (2.8%), Дравид бүлгээс [[Телугу хэл|Тэлүгү]] (7.4%), [[Тамил хэл|Тамил]] (5.9%), Каннада (3.7%), Малаялам (3.2%) хэлнүүд түгээмэл тархжээ.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement4.htm SCHEDULED LANGUAGES IN DESCENDING ORDER OF SPEAKERS' STRENGTH — 2001]&lt;/ref&gt;

Энэтхэгийн хүн амын 80.5% нь [[Хиндү шашин|Хиндү]], 13.4% нь [[Ислам]], 2.4% нь [[Христийн шашин|Христ]], 1.8% нь [[Сикх]], 0.7% нь [[Буддын шашин|Будда]], 0.4% нь [[Жайна шашин|Жайна шашны]] шүтлэгтэй юм байна.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/religion.aspx 2001 оны Энэтхэг улсын хүн амын тооллогын дүн]&lt;/ref&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Энэтхэгийн хөдөө аж ахуй]]
== Эшлэл ==
{{reflist}}
== Цахим холбоос ==
* {{commons|भारत}}
* [http://india.gov.in/ Энэтхэг улсын Засгийн газар]&amp;nbsp;– (Англи хэлээр)
* [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/india.htm Энэтхэг] ''UCB Libraries GovPubs'' дахь мэдээлэл

{{Ази}}
{{Хөтлөгч мөр Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл}}
{{Хөтлөгч мөр Өмнөд Азийн бүс нутгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг}}
{{Хөтлөгч мөр Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Энэтхэг| ]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:BRICS-ийн гишүүн орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Парламентын засаглалтай холбооны бүгд найрамдах улс]]</text>
      <sha1>psou0mfk9qkb9e3qprj29ja87umv0sj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707168</id>
      <parentid>707167</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T23:00:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Эртний үе – маур, гупта эзэнт гүрэн */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48848" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    =भारतीय गणराज्य → Паарэт Гэнэрааже
|албан_ёсны_нэр                ='''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс'''&lt;br&gt;[[Зураг:Бнэу мб.png]]
|богино_нэр                    =Энэтхэг
|далбааны_зураг                =Flag of India.svg
|сүлдний_зураг                 =Emblem of India.svg
|symbol_width                  = 60px
|уриа                          =диваа самгардиар सत्यमेव जयते →&lt;br&gt;Сатьюмеэв жаяатий → «Үнэн ялгарна»
|үндэсний_дуулал               = जन गण मन → Жана гана мана → «Түмний сэтгэл»&lt;br&gt;&lt;center&gt;[[File:Jana Gana Mana instrumental.ogg]]&lt;/center&gt;
|газрын_зураг                  =India (orthographic projection).svg
|нийслэл_хот                   =[[Шинэ Дели]] (250 мянга)
|хамгийн_том_хот               =[[Мумбай]] (12.5 сая)
|албан_ёсны_хэл                =[[Хинди хэл]], [[Англи хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               =
|demonym                       = Энэтхэгчүүд
|үндэс_язгуур_он               =
|засаглалын_хэлбэр             =[[Ардчилсан дэглэм]], [[холбооны байгууламж|холбоот&lt;br&gt; байгууламж]],  парламентийн&lt;br&gt;[[бүгд найрамдах засаг]]
|удирдагчийн_цол1              =Ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр1              =[[Пранаб Кумар Мукержи]]
|удирдагчийн_цол2              =Дэд ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр2              =[[Мохаммад Хамид Ансари]]
|удирдагчийн_цол3              =Ерөнхий сайд
|удирдагчийн_нэр3              =[[Нарендра Дамодардас Моди]]
|хууль_тогтоогч                =«Энэтхэг улсын хурал» &lt;br&gt; ← Паарэт ки саньсад
|дээд_танхим                   =«Улсын чуулган» Рааже сабхаа
|доод_танхим                   =«Ардын чуулган» Лүүк сабхаа
|түүхэн_утга                   = [[Их Британи]]ас тусгаар тогтносон түүх
|түүхэн_огноо1                 =[[1947 он|1947]]-[[8 сарын 15|08-15]] 
|түүхэн_үйл1                   =Тусгаар тогтносон
|түүхэн_огноо2                 =[[1950 он|1950]]-[[1 сарын 26|01-26]] 
|түүхэн_үйл2                   =БНУ-аа тунхагласан
|газар_нутаг_км2               =3,287,263
|нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс  =7
|усны_эзлэх_хувь               =9.56
|хүн_амын_тооцоо               =1,210,193,422
|хүн_ам_тооцоолсон_он          =[[2011]]
|хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс   =2
|хүн_амын_тооллого             =
|хүн_ам_тоолсон_он             =
|хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор  =
|хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2     =366.2
|хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс   =31
|ДНБ_ХАЧ                       =[[Америк доллар|$]]4.469 их наяд
|ДНБ_ХАЧ_он                    =[[2011]]
|ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ                =3
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд              =$3,703
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ       =
|ДНБ_нэрлэсэн                  =$1.843 их наяд
|ДНБ_нэрлэсэн_он               =2011
|ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ           =10
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд         =$1,527
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ  =
|ХТББИ                         =36.8
|Илтгэлцүүр_он                 =2004
|Илтгэлцүүр_ангилал            =
|Илтгэлцүүр_эрэмбэ             =79
|ХХИ                           ={{Increase}}0.547&lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf|title=Human Development Report 2011|year=2011|publisher=United Nations|accessdate=5 November 2011}}&lt;/ref&gt;
|ХХИ_он                        =2011
|ХХИ_ангилал                   =&lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;дундаж&lt;/span&gt;
|ХХИ_эрэмбэ                    =134
|Мөнгөн_тэмдэгт                =[[Энэтхэг рупи]] ({{INR}})
|Мөнгөн_тэмдэгт_код            =INR
|Цагийн_бүс                    =+05:30
|цагийн_бүс_зун                =
|хэв_огноо                     =
|аль_гарын_замын_хөдөлгөөн     =зүүн
|Интернетийн_АДН               =.in
|Утасны_код                    =91
|тэмдэглэл                     =
}}
'''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс''' (БНЭУ) ({{lang-hi|भारत गणराज्य}}, ''Bhārat Gaṇarājya'', ''Бхарәт Гәнәражй''), '''Энэтхэг''' бол [[Өмнөд Ази|Өмнөд]] [[Ази]]йн [[Энэтхэгийн хойг]]т орших [[бүрэн эрхт улс]] юм. Мөн дэлхийн долоодугаар том газар нутагтай [[орон]], хоёрдугаар олон хүн амтай, дөрөвдүгээр их эдийн засагтай [[гүрэн]] гэгдэнэ. [[Пакистан]], [[Хятад]], [[Балба]], [[Бутан]], [[Бангладеш]], [[Мьянмар]] зургаан улс оронтой газраар хил залгаж, [[Энэтхэгийн далай]]гаар хүрээлэгдэн оршдог. Бас Энэтхэгийн далайд [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Индонез]] гурван улстай усаар хиллэдэг бол Пакистаны хянаж буй нутгийг [[Жамму-Кашмир]] мужийнх гэж зүтгэдгээр болвол [[Афганистан]]тай бас хиллэнэ&lt;ref name=&quot;Afghanistan&quot;&gt;Примечание: Индийское правительство считает, что Индия также граничит с [[Афганистан]]ом, так как рассматривает весь штат [[Джамму и Кашмир]]а индийской территорией, включая ту его часть, которая граничит с Афганистаном. Граница между Индией и [[Пакистан]]ом была заморожена в [[1948 год]]у, после прекращения огня, произошедшему по инициативе [[ООН]]. Вследствие этого регион, граничащий с Афганистаном, оказался на территории, подконтрольной Пакистану&lt;/ref&gt;.

Энэтхэгийн хойг, Энэтхэг орон бол [[Индийн соёл иргэншил]] болон бусад эртний [[соёл иргэншил]] үүсэн цэцэглэсэн өлгий нутаг бөгөөд түүхийн ихэнх үед [[худалдааны зам]]ын зангилаа болж, суурин иргэншил, [[соёл]], шашин цэцэглэн хөгжиж байжээ&lt;ref&gt;Oldenburg, Phillip. 2007. &quot;India: History, &quot; [http://encarta.msn.com/ Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2007]© 1997—2007 Microsoft Corporation.&lt;/ref&gt;.Энэтхэгт [[Хиндү шашин|Хиндү]], [[Буддын шашин|Будда]], [[Сикхи]], [[Жайна]] дөрвөн шашин үүсч хөгжиж байв. 

[[18-р зуун]]ы эхнээс [[20-р зуун]]ы дунд үе хүртэл алхам алхмаар [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] [[колончлол|колони орон]] болсоор л байсан. [[1947 он]]д тусгаар тогтносны дараа эдийн засаг, цэргийн хүчин маш ахицтайгаар хөгжсөн, одоо нэрлэсэн үнээр дэлхийн 12-р, худалдан авах чадвараар тэгшитгэснээр дэлхийн 4-р их жилийн [[дотоодын нийт бүтээгдэхүүн]]тэй улс болжээ. Гэхдээ тэрбум илүү хүнтэйн хувьд [[ядуурал]], [[бичиг үсэг тайлагдалт]]ын хувь доогуур зэрэг сул талуудтай байсаар байгаа&lt;ref name = &quot;gov.in-prmar07PDF&quot;&gt;[http://www.planningcommission.gov.in/news/prmar07.pdf Poverty estimates for 2004-05], Planning commission, Government of India, March 2007. Accessed: July 29, 2008&lt;/ref&gt;.

== Нэр ==
Тус орны '''Энэтхэг''' ([[монгол бичиг|мо.б]] ''энэдхэг'', ''enedkeg'') гэсэн [[монгол хэл|монгол]] нэр дундад зууны [[согд хэл|согд]] хэлний ''yntk'k'' гэсэн үгнээс гаралтай.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;&gt;О.Сүхбаатар - Монгол хэлний харь үгийн толь. 1997 он.&lt;/ref&gt; Энэ нь цаашилбал эртний [[перс хэл|перс]] хэлнээ ''«хиндү»'' гэснээс гаралтай. ''Хиндү'' гэдэг бол «[[Инд мөрөн|Инд]] мөрний газар [[орон]]» гэсэн утга юм. [[Самгарди хэл|Самгардиар]] үүнийг ''«синдү»'' гэдэг байв. Өрнөдөд перс, араб, грек, латинаар дамжин ''«инд[[-ия]]»'' гэсэн бүтэцтэй түгсэн. [[Их Могол Улс]]ын хаад газар орноо лалын шашинтнаа өргөн тархсан дагавар залгаж ''«индү[[-стан]]»'' гэж байв. 

Бас нэгэн монгол нэр '''Жагар''' (мо.б. ''жагар'', ''jayar'') юм. Энэ нь [[төвөд хэл|төвөд]] хэлний ''rgyadkar'' үгнээс гаралтай бөгөөд «цагаан [[хятад]]» гэсэн утгатай. «Арван цагаан буянт номын цагаан түүх» номонд Энэтхэгийг «[[Замбуутив]]» гэсэн.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;/&gt; 

Өдгөө Энэтхэгт улсаа भारत ''бхарата'' [паарэт] гэдэг. Энэ нь эрт цагаас эхлэн самгардиар бичигдэн үлдсэн нэр билээ.

== Газар зүй ==
[[Зураг:India_topo_big.jpg|thumb|left|Физик газар зүйн зураг]] 
Энэтхэг орон 3,287,590 км² нутаг дэвсгэртэй, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|7-р том]] [[орон]] юм. 

=== Байрлал ===
Энэтхэг [[Өмнө Ази]]д хамаарна. [[Энэтхэгийн техтоник хавтан]]гийн зааг болсон [[Энэтхэгийн хойг]] дээр хойд өргөргийн  8° — 38°, зүүн уртрагийн 68° — 98° дотор багтан байрладаг. Өрнө умард талаараа [[Пакистан]] (2910 км), умард талаараа [[Хятад]] (3588 км), [[Балба]] (1751 км), [[Бутан]] (699 км), дорнод талаараа [[Бангладеш]] (4097 км), [[Бирм]] (1643 км) гэсэн зургаан улстай хуурай газраар хиллэнэ. Хилийн нийт урт — 15106 км. Умард талаараа [[Памир]], [[Хималайн нуруу]]нд тулж, өмнөд талаараа [[Энэтхэгийн далай]]н [[Бенгалын булан]], [[Лаккадивын тэнгис]], [[Арабын тэнгис]] хүрнэ. Арлуудын эргийг оролцуулаад эргийн нийт урт — 7517 км. Далай тэнгисийн усаар зааглагдаж [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Бирм]], [[Тайланд]], [[Индонез]]тэй ойр байрлана.

== Түүх ==
=== Эртний үе – маур, гупта эзэнт гүрэн ===
Өмнөд Азид 30.000 жилийн өмнөөс анх хүн төрөлхтөн суурьшиж байсан олдворууд олдож байжээ. Чулуун зэвсгийн үеийн хадны сүг зураг Энэтхэгийн олон газраас олддог. МЭӨ 7000 оны үед анхны Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүс суурьшиж байсан газар одоогийн Пакистаны баруун хэсгээс олдож байв. Эдгээр нь аажмаар МЭӨ 2500-1900 оны үед Өмнөд Азид тавигдсан анхны соёл болох Индус хөндийн соёл иргэншил болж хөгжжээ. Тухайн үед хүмүүс гар урлал, өргөн хүрээний худалдаа наймаа эрхэлж амжиргаагаа залгуулан, соёл иргэншил ихээхэн хөгжиж байв. МЭӨ 2000-500 оны үе буюу Төмөр зэвсгийн үеэс Хиндуизмийн хамгийн эртний гар бичмэл болох Ведас зохиогдож, тэр үеэс Ведийн соёл үүссэн гэж үздэг. Хуврага, цэрэг, худалдаачдын дотор шатлан захирах ёсыг бий болгох зорилгоор Кастын систем энэ үед үүссэн ба яваандаа уугуул иргэд болон хаадын угсааныхны дунд түгсэн юм.
Ведийн үеийн сүүлч МЭӨ 6-р зууны үед жижиг овгуудыг 16 цөөнх болон хаант засагт болгон нэгтгэж, хотжилт үүсэн бий болж мөн Буддизм, Жайнизмын шашны шинэчлэлийн хөдөлгөөн өрнөж, эдгээр нь бие даасан шашин болов. Жайнизм Махавирагийн номлолоор дэлгэрч, харин Буддизм дунд давхаргаас бусад бүх нийгмийн давхрагын Буддагийн шавь нараар түгэн дэлгэрч байв. Бурхан багшийн амьдралын зам мөр Энэтхэгийн эхэн үеийн түүхийн хуудаснаа томоохон байр суурийг эзэлжээ. Улс төрийн хувьд МЭӨ 3-р зуунд Магадхагийн хаант улс бусад бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулснаар аугаа Маурын эзэнт гүрний суурийг тавьсан юм. 
Маурчууд анх эзэнт гүрний шинжтэй болсноороо зүүн хойд нутагт төвлөрсөн газар нутгаа тэлж Энэтхэгийн хойгт бүхэлд нь давамгайлах болов. Энэ улс Ашока хааны үед хамгийн өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй болж, соёл юугаа хөгжүүлэн цэцэглүүлсэн юм. Буддын шашин өсөн дэлгэрэхэд Ашока хаан гол үүрэг гүйцэтгэжээ. 
МЭӨ 321 оны үед Нандагийн династыг хожим Маурын аугаа Эзэнт гүрэнийг (МЭӨ 321-185) үндэслэгч Чандрагупта Маур унагав. Эзэн хаан Чандрагупта жижиг ханлигуудыг нэгтгэн нийлүүлэх замаар асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгтгэн нэг захиргаанд оруулжээ. Эзэнт гүрэнд Энэтхэгийн хойгийн ихэнх хэсэг, Афганистаны зарим хэсэг багтаж байв.

[[Файл:Mahabodhitemple.jpg|thumb|Бодь сүм, [[Гаутама Будда]] гэгээрсэн газар]]
Түүний байгуулсан энэ гүрний гол зүрх нь өнгө зассан нийслэл Паталипутра (одоогийн Патна хот) байлаа. Чандрагуптагийн итгэлтэй гарын доорх цэргийн хүч болон идэвхитэй ажилладаг нууц албаны үр дүнд хөдөө аж ахуй, худалдаа хөгжин цэцэглэсэн билээ. Тэрээр хэт мацаг барьсны улмаас МЭӨ 297 оны үед нас барав. Жайнизмыг шүтэх  болсон Чандрагупта амьдралынхаа сүүлчийн өдрүүдэд ард түмэндээ тохиолдсон аймшигт өлсгөлөнгийн үеэр юу ч хийж чадаагүйдээ ихэд гашуудан даяанч маягаар нүглээ наминчилж байжээ. Энэ улсын хоёрдахь хаан Биндусара юм. Түүний хүү Ашока 3дахь хаан (МЭӨ 265-232) болсон бөгөөд Маурын динаслтын сүүлчийн гол захирагч юм. Тэрээр эртний дэлхий дахины түүхийн аугаа хүмүүсийн нэг мөн билээ. Ашока хаан эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгож тэлсэн юм. Асар их цуст тулаан хийж эзлэгдээгүй үлдээд байсан Калингаг нэгтгэв. Уг тулалдааны дараа Даяа гол улаанаар урсаж байсан гэлцдэг. Ашока хааныг Энэтхэгийн алтан эрин үеийн эхлэлийг тавьсан гэдэг. Эзэнт гүрэн цэцэглэхийн хэрээр урлаг, шинжлэх ухааныг хөгжүүлж, их барилгын ажлыг эхлүүлжээ. Үүнд бөмбөгөр оройт барилгууд орно. Ашока өөрийн засаглалын жилүүдэд түргэн  хурдацтай хөгжиж байсан Буддын шашныг шүтэх болсон. Өвөг эцгийнхээ наминчлалын түүхтэй адил Калингагийн дайны үед их цус асгаруулсандаа гэмшиж, хүчирхийллээс холдон тайван амгалан Буддист замыг сонгосон юм. Тэр Буддизмыг дэлгэрүүлэхийн тулд хуврагуудыг Ази даяар илгээж байлаа. Мөн өөрийн зарлигийг Энэтхэг, Балба, Пакистан, Афганистан даяар чулуун дээр сийлж тарааж байв. 

Ашокийн үеийн хөгжил цэцэглэлт, тайван амгалан байдал түүнийг нас барсны дараа тийм ч удаан үргэлжилсэнгүй. Хаан ширээ залгамжлагдын дунд хэрүүл маргаан тасарсангүй. Маурын сүүлчийн эзэн хаан Брихадрата  МЭӨ 185 оны үед шадар туслагчийнхаа нэг Пусиямитрад алуулав. Пусиямитра Энэтхэгийн төв хэсгийг МЭӨ 73 он хүртэл захирч байсан Сунгагийн династыг үндэслэжээ. Энэтхэг одоо Маурын өмнөх үе шиг хуваагдмал, эмх замбараагүй байдалд эргэн орлоо. Хойд Энэтхэгт жижиг хант улсууд бий болж “Энэтхэг-Грек” хэмээн нэрлэгддэг захирагч нар гарч ирэв. Тэднээс хамгийн алдартай нь Мэнандэр (МЭӨ 115-130) юм. 

Хойд Энэтхэгт Хиндиузм гэр бүлүүдэд эцгийн эрхт ёс бат бөх болж байсан нь эмэгтэйчүүдийн хараат байдлыг улам нэмэгдүүлж байв. 4-5-р зуун гэхэд Гупта эзэнт гүрэн Энэтхэгийн хожмын дүр төрхийн эхлэлийг тавьж, засаг захиргааны болон татварын цогц системийг анх нэвтрүүлэв. Гупта гүрний хаадын үед шашныг зан үйлээс илүү сүсэг бишрэл талаас нь шүтэх шинэчилэлтийг хийж байв. Уг шинэчлэл нь нутгийн элитүүдийн ивээн тэтгэлэгээр бүтээгдсэн уран баримал, архитектурт цэцгэн хээгээр илэрхийлэгдсэн байдаг. Санскрит сонгодог уран зохиолууд мөн цэцгэн хээгээр чимэглэгдсэн байдаг. Мөн энэ үед Энэтхэгийн шинжлэх ухаан, одон орон судлал, анагаах ухаан, математикийн шинжлэх ухаан шинэ түвшинд хүрч хөгжжээ.

1)	МАУРЫН ЭЗЭНТ  ГҮРЭН (МЭӨ 321-183)

1.	Чандрагупта хаан 

Бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулсан. 

2.	Хүү Биндусара 

Эцгийнхээ эзэлсэн газар нутгийг бага зэрэг тэлсэн. 

3.	Хүү Ашок (МЭӨ 265 - 323)

-	Эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгосон – асар их цуст тулаан хийсэн. 
-	Урлаг, шинжлэх ухаан хөгжсөн
-	Их барилгын ажил өрнөсөн (dome-shaped temples)
-	Буддын шашныг Ази даяар түгээсэн
Ашок хааныг таалал төгссөний дараа хаан ширээний тэмцэл эхэлж, Маур гүрэн задарч, дахин ханлиг улсуудад хуваагдав. 

2)	ГУПТАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 320-540)

1.	Гандра Гупта

2.	Хүү Самудра Гупта

Энэтхэгийн соёл ялангуяа Хинду, Буддын урлагийн сонгодог гэж үздэг. Гупта нар хатуу Хинду үнэмшилтэй байсан боловч энэ улсад Жайнизм, Буддизм хөгжсөөр байв. 
Бутралт - Хэпалитийн нүүдэлчдийн буюу Цагаан Хүннү довтолгоотой давхцсан.

3)	ХАРШАГИЙН ГҮРЭН  (МЭ 606)

4)	ЧОЛАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 805-1200)

=== Дундад үе – делийн султант улс ===
Энэ үед Энэтхэг салгуу бутархай ханлигууд болж эргэн задарч, дахин нэгтгэх удирдагч гарч ирэхгүй байлаа. Уламжлалт зарим хөдөө аж ахуй эрхлэгчид газраа ашиглан өсөн хөгжиж байсан газар тариаланг түшиглэх болсон нь кастын дахрага дунд явагдаж байлаа. Улмаар кастын системд газар нутгийн ялгарал гарч эхлэв. Төв Ази болон Персээс ирсэн дүрвэгсэд хот босгож, эзэнт гүрнүүдийн бүтээн байгуулалтуудыг хийж байлаа. 

Нүүдэлчин муслим овог 1193 оноос Делиг удаа дараа дайран довтолж, дээрэмдэн тонов. Мухамед Гүрийг нас барсны дараа 1206 онд түүний жанжнуудын нэг, урьд нь боол байсан Кутб-уд-дин Айбэк Энэтхэгт түүний эзэлж байсан байр суурийг булаан авч Делийн Султант улсыг байгуулав. Үүнийгээ тэмдэглэж мөн Исламийн ертөнцөд шинэ газар нутгийг нэтгэсэний бэлгэ тэмдэг болгон дэлхийн хамгийн өдөр Ислам шашны гонх болох Гутаб Минарыг бариулсан байна. Энэхүү 72.5м цамхаг нь Энэтхэг дахь Султант улсын бэлгэ тэмдэг болжээ. Эзэнт гүрэн өргөжин тэлэхийн хэрээр баян чинээлэг султанууд уг гонхыг тойруулан асар том хөшөө дурсгалууд барив. 

[[Файл:Agra Fort DistantTaj.JPG|thumb|[[Таж Махал]]]]
Энэ үед хаан ширээг үе залгамжлах ёсыг халж, хааны титэмийн төлөө өрсөлддөг болсноор маш олон Султанууд солигдож байв. Муслим биш хүмүүсийг Исламийн төрд татвар төлөхийг шаарддаг байв. 
14-р зуунаас эхлэн Делийн султант улс тарж бутарч эхлэв. 1398 оноос эхлэн  Монголын Төмөр хаан удаа дараа дайралт хийх болж, 1525 онд түүний хүү Бабур сүүлчийн Султаныг дийлж, Могулын эзэнт гүрнийг байгууллаа. 

МОГУЛ ГҮРЭН (1525 – 1858 он)
1.	1527 он – Бабур Энэтхэг улсыг бүрэн эзэлсэн. 1530 онд нас барсан. 
2.	Хүү Хумаюн – эцгийн эзэнт гүрнийг бага зэрэг тэлсэн
3.	Хүү 12 настай Акбар – газар нутгийг асар өргөн тэлсэн. Засаглалын төвлөрсөн тогтолцоо бий болгосон. Олон шашны эвлэрэнгүй бодлого баримталдаг байсан. 
Акбар Аграгийн ойрхи Фатепур Сикри дэх шинэ ордондоо шүтээний өргөө бариулж тэндээ шашны хэлэлцүүлэг өрнүүлдэг байв. 
Акбар хөгжим, урлагийг сонирхдог байв. Фатепур Сикрид могол зургийн сургууль байгуулсан нь урсгалын хувьд Перс, Энэтхэгийн нөлөөг тусгаж байсан бөгөөд тэр нь 
4.	түүний хүү Жахангирын үед оргил үедээ хүрч хөгжив. 
5.	Хүү Жах жахан (1628-1658) нь Аград Таж Махал, Делид Улаан хэрэм, Жама Масжид зэргийг бариулсан. Эдгээр нүсэр төслүүд нь Моголын үед цэцэглэж байсан ХАА, худалдаанаас хамааралтай баялгийн бэлэгдэл, илэрхийлэл байв. 
6.	Сүүлчийн хаан Ауранзэв 1658 онд хаан ширээнд сууснаар тус гүрний тэлэлт дээд цэгтээ хүрч мөн уналтын эхлэл болов. Аян дайнд улсын сан хөмрөгөө шавхсан, ислам номлолыг уян хатан бус тайлбарлаж байснаараа хамтрагчид болох ражпүдчүүд болон хинду албатуудаа өөрөөсөө хөндийрүүлсэн гэж үздэг. 1739 онд түүнийг нас барсны дараа эзэнт гүрний хаадууд ойр ойрхон солигдож эцэст нь 1857 онд Бринтаничууд Моголын эзэнт гүрний сүүлчийн хаан Бабадур шахыг хаан ширээнээс нь зайлуулав.

=== Британийн раж ===
Европчууд хоолны амтлагч сонирхож эхэлснээр Энэтхэг рүү ихэд татагдах болжээ. 15-р зуунд Португальчууд худалдааны өндөр ашигтай хоол амтлагч хайж, Энэтхэгт хамгийн анх ирэв.Тэдний араас Англи болон бусад зарим Европын орнууд худалдаа наймааны ашиг хайж Энэтхэгт очжээ. Португальчуудтай өрсөлдөх зорилгоор Англи, Нидерландчууд тус тусдаа East India компаниудыг (1600 он) байгуулж, үйл ажиллагаагаа явуулж байв – эхэндээ худалдааны зорилготой байгууллагдсан ба яваандаа өөрийн гэсэн цэрэг армитай болов. 

Энэтхэгийн өнөөгийн хөгжлийн суурийг 1848-1885 оны үед тавигдсан гэж үздэг. Ист Индиа компаний захирагч Лорд Далхуиз 1848 онд Энэтхэг дахь орчин үеийн бүтээн байгуулалтын хийж эхэлжээ. Төмөр зам барьж, цахилгаан холбоо суурилуулж, иргэдэд Английн боловсролын системийг нэвтрүүлсэн байна. Гэвч 1858 онд Ист Индиа компаний эсрэг уугуул иргэдийн Англи загварын нийгмийн шинэчлэл, газрын өндөр татварын бодлогыг эсэргүүцсэн дургүйцэл Хойд Энэтхэгээс эхлэн Төв Энэтхэг хүртэл газар авч байв. Энэ бослогыг түүхэндээ тусгаар тогнолын төлөөх анхны дайн гэж нэрлэдэг.  Гэвч уг бослогыг 1 жилийн дотор Англичууд таслан зогсоосон бөгөөд Энэтхэг дахь хяналтаа улам чангатгаж, Энэтхэг дахь Ист Индиа компаний удирдлагын оронд Британийн засгийн газрын шууд удирдлага дор оруулав.

Түүнээс хойш хэдэн арван жилийн турш нийтийн улс төрийн хөдөлгөөн Энэтхэг даяар аажмаар бүрэлдэж, улмаар Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс 1885 онд байгууллагдав. 

19-р зууны 2-р хагас гэхэд технологи, газар тариалангийн худалдааны холын зах зээлтэй хамааралтай хэт хязгаарлагдмал байдал нь Энэтхэгийг хүнсний хомсдолд оруулж, ард иргэд нь өлсгөлөнд нэрвэгдэж байлаа. Харин Англичуудын барьсан төмөр замын сүлжээ ашиглалтанд орсноор Энэтхэгийн дөнгөж хөгжиж эхэлж байсан үйлдвэрлэлүүдэд ихээхэн дэмжлэг болж, хүнсний үнэ буурснаар ард иргэдэд нүүрлээд байсан өлсгөлөнгийн асуудал багасав. 

1 сая гаруй Энэтхэгчүүд оролцсон Дэлхийн 1-р дайн дууссаны дараагаас Энэтхэгт шинэ үе эхлэв. Энэ бол Британий Энэтхэг дахь хараа хяналтаа сулруудах шинэчлэл ба Энэтхэгийн үндэсний түүхэн удирдагч Махатма Гандигийн эрх чөлөөний төлөө тайван хөдөлгөөн эхэлсэн үе юм. 1930 оны үед Английн шинэ хууль журам батлагдав. Үүнээс хойшхи 10 жил Энэтхэг Дэлхийн 2-р дайнд оролцож, ард иргэдийн дунд Муслим шашинтнуудын үндсэрхэг үзэл улам хүчээ авч байсан хүндхэн үе байв. 

{{multiple image|perrow=2|total_width=360
|image_style = border:none;
|align    = right
| image1      = British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg
| caption1    = 1909 онд Британийн Энэтхэг
|image2=Nehru gandhi.jpg
|caption2=[[Жавахарлал Неру]] болон [[Махатма Ганди]]
}}

1945 онд Дэлхийн 2-р дайны төгсгөлд Британичууд бүх эрх мэдлээ хүлээлгэж өгөхийг зөвшөөрч, урт удаан хугацааны эрх чөлөөний тайван тэмцлийн үр дүнд 1947 онд Энэтхэг тусгаар тогтнолоо олсон боловч шашны үзэл сурталын хагаралдаанаас үүдэн Энэтхэг болон Пакистан улс болж хоёр хэсэг хуваагджээ. Энэ үеэр хилийн хоёр талд үлдсэн хүмүүсийг газар нутгаасаа хөөсөн 2 сар гаруй үргэлжилсэн шашны үймээн самуун дэгдэв. Нийт 12 сая орчим хүн хилийн наана, цаана гарч шилжин суурьшсан ба 1 сая гаруй хүн амь үрэгджээ. 

1950 оны 1 сарын 25-нд Энэтхэг улс үндсэн хуулиа батлаж парламент бүхий Энэтхэг улсыг байгуулсан юм.Эдийн засгийн чөлөөт зах зээлд 1990-ээд онд шилжсэнээс хойш Энэтхэг дэлхийн хамгийн хурдацтай хөгжиж буй улс болон хувирсан байна.

=== Кашмирын үүдэлтэй мөргөлдөөн ===
Хүн амын олонхи нь Мусулман шашинтай Кашмирын муж улсыг Энэтхэгт өгсөнөөс хойш тус мужийг эзэмшихийн төлөө Энэтхэг, Пакистаны хоорондоо өрөлдөж иржээ. Тухайлбал, 1947-1948 болон 1965 онд тус тус дайтаж байв. Энэтхэг дахь Кашмирын Мусулманчуудыг 2001 онд Парлементын ордон руу, 2008 онд Мумбай дахь зочид буудал руу террорист халдлага хийсэн хэмээн буруутгав. 

1998 онд Энэтхэг, Пакистан 2 улс цөмийн туршилт хийв. НҮБ-ийн Аюулгүйн Зөвлөл цөмийн туршилт хийсэнд тус 2 улсыг шүүмжлээд, зэвсгийн бүх хөтөлбөрөө зогсоохыг шаардав. 1999 онд Энэтхэг, Пакистан 2 маргаантай асуудлаа шийдвэрлэх хүчин чармайлтаа идэвхижүүлэх тухай тохиролцсон Лахорын тунхаглалд гарын үсэг зурав. Гэсэн хэдий ч 2 улсын хооронд цөмийн мөргөлдөөний аюул оршсоор байна. 

20-р зууны 2-р хагаст хөрш зэргэлдээ орнуудтай хил тойрсон байнгын маргаантай тулгарч эхэлсэн ба Хятад улстай 1962 онд дайтаж байсан ч өнөөг хүртэл зөвшилцөлд хүрч чадаагүй байна. Харин Пакистан улстай 1947, 1965, 1971 онуудад тус тус дайтаж байжээ.

== Улс төр ==
[[Файл:NorthBlock.jpg|thumb|right|200px|Шинэ Делид засгийн газрын чухал салбарууд байрладаг.]]
Улс төрийн тухайд [[Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс]]ын нам голлох үүргийг гүйцэтгэх бөгөөд энэ намын лидерүүд нь Энэтхэг улс тусгаар тогтнолоо олж авсан үеэс эхлээд одоог хүртэл улс орныг удирдан залж яваа юм. Энэтхэг улсад үйл ажиллагаагаа явуулж буй намуудыг жагсаавал:
* ''Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс'' - Энэ нам нь хэдийгээр 100 гаруй жилийн түүхтэй ч хэд хэдэн удаа уналтанд орж байсан түүхтэй. [[Индира Ганди]]йн Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс ч гэж нэрлэгдэж явсан үе бий. Зүүнийг тэргүүлэгч энэхүү нам нь 1947—1977, 1980—1989, 1991—1996 болон 2004 оноос өнөөг хүртэл бусад намуудын тэргүүнд явж байна.  
* ''Бхарати Джанатын Нам'' (Энэтхэгийн Ардын Нам) - Энэхүү баруун хэсгийг тэргүүлэгч намыг 1980 онд Атал Бихари Ваджпаи, Лал Кришной Адвани нар байгуулсан бөгөөд хиндуизмыг баримтлагч нам юм. Улс орныг 1996 болон 1998-2004 онуудад тус тус удирдаж байсан.
* Үлдсэн намууд нь ердөө 2-3 жижиг улсуудын хүрээнд хүчтэй байр суурь эзэлдэг байсан ба ийм намуудын тоонд
** ''Энтэхэгийн коммунист нам''
** [[Самаджвадийн нам]]
** ''Джаната Далын нэгдсэн нам'' зэрэг орно.

1991 оноос эхэлсэн өөрчлөлт шинэчлэлтийн ачаар энэтхэг улс хөгжиж буй орнуудын нэг болжээ. Өөрчлөлт шинэчлэлтийг 1996 онд Атала Бихари Ваджпаигийн удирдсан засгийн газар, 2004 онд Соня Гандигийн удирдсан Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс сонгуульд ялж засгийн газрын тэргүүнээр нэрт эдийн засагч Манмохан Сингх томилогдон үргэлжлүүлж байна.

== Засаг захиргааны хуваарь ==
Энэтхэг бол [[холбооны байгууламж]]ит улс. Энэтхэгийн холбооны байгууламжид 28 [[муж улс]] ({{lang-en|state}}) болон [[Энэтхэгийн холбооны долоон нутаг|холбооны 7 нутаг]] ({{lang-en|union territory}}) хамрагддаг.&lt;ref&gt;[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf Country Profile: India (PDF)]. Library of Congress - Federal Research Division (December 2004)&lt;/ref&gt; Муж улсууд доод тал нь нэг албан ёсны нутгийн хэлтэй байдгаас гадна холбооны хоёр нутгийн адил ([[Пүдүчэрри]], нийслэл [[Дели]]) өөрсдөө засгийн газраа сонгон байгуулах эрхтэй. Үлдэх холбооны таван нутаг улсын ерөнхийлөгчийн шууд хяналтанд байж төвөөс засаг даргыг нь томилдог. [[1956]] онд хүн амын зонхилох хэлийг харгалзан муж улсуудыг өөрчлөн байгуулсанаас хойш бараг өөрчлөгдөөгүй байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.commonlii.org/in/legis/num_act/sra1956250/|title=States Reorganisation Act, 1956|work=Constitution of India|publisher=Commonwealth Legal Information Institute|accessdate=2007-10-31|archiveurl=http://www.webcitation.org/6174PLc4H|archivedate=2011-08-22}}&lt;/ref&gt;
Холбооны нэгж тус бүр дотроо [[дүүрэг|дүүргүүдэд]] ({{lang-hi|ज़िला ''zilā''}}, {{lang-en|district}}; {{lang-ru|округ}}) хуваагддаг. Өнөө үед улсын хэмжээнд 642 дүүрэг байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://districts.gov.in/|title=Districts of India|accessdate=2007-11-25|publisher=[[National Informatics Centre|National Informatics Centre (NIC)]]|work=Government of India}}&lt;/ref&gt; Цаашилбал, дүүргийг хэд хэдэн [[техсил]] болгон хуваадаг.
[[Файл:India-states-numbered.svg|thumb|right|300px|Энэтхэгийн холбооны 35 нэгжийн байршил (жагсаалтын дугаар, үсгийн дагуу)]]
'''28 муж улс'''
{|
|-
|
# [[Андра Прадеш]]
# [[Аруначал Прадеш]]
# [[Ассам]]
# [[Бихар]]
# [[Чаттисгар]]
# [[Гоа]]
# [[Гужарат]]
# [[Харьяна]]
# [[Химачал Прадеш]]
|
&lt;ol start=&quot;11&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Жарканд]]
&lt;li&gt; [[Карнатака]]
&lt;li&gt; [[Керала]]
&lt;li&gt; [[Мадярадеш]]
&lt;li&gt; [[Махараштра]]
&lt;li&gt; [[Манипур]]
&lt;li&gt; [[Мегхалая]]
&lt;li&gt; [[Мизорам]]
&lt;li&gt; [[Нагаланд]]
|
&lt;ol start=&quot;20&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Орисса]]
&lt;li&gt; [[Панжаб (Энэтхэг)|Панжаб]]
&lt;li&gt; [[Ражастан]]
&lt;li&gt; [[Сикким]]
&lt;li&gt; [[Тамилнаду]]
&lt;li&gt; [[Трипура]]
&lt;li&gt; [[Уттар Прадеш]]
&lt;li&gt; [[Уттараканд]]
&lt;li&gt; [[Баруун Бенгал]]
&lt;/ol&gt;
|}

'''Холбооны 7 нутаг'''
{|
|-
|
&lt;ol type=&quot;A&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Андаман-Никобарын арлууд]]
&lt;li&gt; [[Чандигарх]]
&lt;li&gt; [[Дадра-Нагар Хавели Даман-Диу]]
&lt;li&gt; [[Жамму-Кашмир]] 
&lt;li&gt; [[Лакшадвип]]
&lt;li&gt; [[Дели|Нийслэл Делийн нутаг]]
&lt;li&gt; [[Пүдүчэрри]]
&lt;li&gt; [[Ладакх]]
&lt;/ol&gt;
|}

== Эдийн засаг ==
Энэтхэг нь 20-р зууны дунд үе хүртэл [[Британий эзэнт гүрэн|Британы эзэнт гүрний]] [[колони]] байгаад 1947 онд тусгаар тогтнолоо олж авч эдийн засаг болон цэрэг дайны салбар хүчтэй хөгжиж ялангуяа сүүлийн 20-д жилийн хугацаанд дээрх салбаруудад ихээхэн амжилт гарсан ажээ. 

Энэтхэгийн эдийн засаг нь номиналь ҮНБ-р тооцвол 12-т, худалдан авах чадварын паритетаар тооцвол дөрөвт жагсдаг. Эдийн засгийн шинэчлэлийн үр дүнд өсөлтөөрөө дэлхийд хоёрт ордог боловч ядуурал, бичиг үсэгт тайлагдахгүй байх, хоолны хомсдол зэрэг нь элбэг байна.

Эдийн засгийн хувьд амьжиргааны түвшнээс доогуур хүн ам 25% (2002), [[инфляци]] 4,2% (2004), хөдөлмөрийн чадвартай хүн ам 482,2 сая (2004), [[ажилгүйдэл]] 9,2% (2004), аж үйлдвэрийн өсөлт 7,4% (2004), цахилгаан энерги үйлдвэрлэл 547,2 миллиард. кВт.цаг (2002), цахилгаан энергиин хэрэглээ 510,1 миллиард. кВт.цаг. (2002) байна.

=== Экспорт ===
Нийт [[экспорт]] нь 2012 оны байдлаар 69,18 миллиард доллар. Үүнээс [[АНУ]] — 20,3%, [[Хятад]] — 6,3%, [[Их Британи]] — 5,2%, [[Хонконг]] — 4,7%, [[Герман]] — 4,3%.

=== Импорт ===
Нийт [[импорт]] нь 2003 оны байдлаар 89,33 миллиард доллар. Үүнээс АНУ-аас — 6,7%, [[Бельги]]эс — 5,9%, Их Британиас 5%, Хятадаас — 4,5%, [[Сингапур]]аас — 4,2%.

== Хүн ам ==
[[Зураг:India population density map en.svg|thumb|[[Инд-Гангын нам доор газар|Инд-Гангын нам доор газраар]]&lt;br /&gt;хүн ам шигүү суурьшдаг.]]
Дэлхийд Хятадын дараа [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|хоёрдугаар олон]] хүн амтай улс бол Энэтхэг. 2010 оны тооллогоорх хүн амын тоо - 1 тэрбум 210 сая.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/indiaatglance.html  &quot;Provisional Population Totals – Census 2011&quot;, Office of the Registrar General and Census Commissioner (Ministry of Home Affairs, Government of India)]&lt;/ref&gt; Үүнээс 70% нь хотод бус хөдөө нутагтай. 2011 онд 53 [[саятан хот]]той байгаагаас&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf &quot;Cities having population 1 lakh and above&quot;. censusindia. The Registrar General &amp; Census Commissioner, India. Retrieved 18 October 2011.]&lt;/ref&gt; [[Мумбай]] (хуучнаар Бомбей), [[Дели]], [[Бангалор]], [[Хайдарабад]], [[Ахмадабад]]ад хамгаас олон оршин суугчтай. Хүн амын 64.8% бичиг үсэг тайлдагдсанаас хамгийн ихдээ [[Керала]] муж улсад 91%&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.kerala.gov.in/education/|title=Kerala's literacy rate|publisher=[[Government of Kerala]]|accessdate=2007-12-13|work=kerala.gov.in|deadlink=404}}&lt;/ref&gt;, хамгийн багадаа [[Бихар]]т 47% байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://gov.bih.nic.in/Profile/CensusStats-03.htm Census Statistics of Bihar: Literacy Rates|title=Literacy rate of Bihar|accessdate=2007-12-13|publisher=Government of Bihar}}&lt;/ref&gt;

Энэтхэг бол олон хэлтний өлгий. Үндсэндээ [[Энэтхэг-Ари хэлний бүлэг|Энэтхэг-Ари]] (хүн амын 74%), [[Дравид хэлний бүлэг|Дравид]] (24%) хоёр хэлний бүлэгт хамаардаг. Энэтхэг-Ари бүлгээс [[Хинди хэл|Хинди]] (41.0%), [[Бенгал хэл|Бенгал]] (8.1%), [[Маратхи хэл|Маратхи]] (7.0%), [[Урдү]] (5.0%), Гужарат (4.5%), Ория (3.2%), [[Панжаби хэл|Панжаби]] (2.8%), Дравид бүлгээс [[Телугу хэл|Тэлүгү]] (7.4%), [[Тамил хэл|Тамил]] (5.9%), Каннада (3.7%), Малаялам (3.2%) хэлнүүд түгээмэл тархжээ.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement4.htm SCHEDULED LANGUAGES IN DESCENDING ORDER OF SPEAKERS' STRENGTH — 2001]&lt;/ref&gt;

Энэтхэгийн хүн амын 80.5% нь [[Хиндү шашин|Хиндү]], 13.4% нь [[Ислам]], 2.4% нь [[Христийн шашин|Христ]], 1.8% нь [[Сикх]], 0.7% нь [[Буддын шашин|Будда]], 0.4% нь [[Жайна шашин|Жайна шашны]] шүтлэгтэй юм байна.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/religion.aspx 2001 оны Энэтхэг улсын хүн амын тооллогын дүн]&lt;/ref&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Энэтхэгийн хөдөө аж ахуй]]
== Эшлэл ==
{{reflist}}
== Цахим холбоос ==
* {{commons|भारत}}
* [http://india.gov.in/ Энэтхэг улсын Засгийн газар]&amp;nbsp;– (Англи хэлээр)
* [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/india.htm Энэтхэг] ''UCB Libraries GovPubs'' дахь мэдээлэл

{{Ази}}
{{Хөтлөгч мөр Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл}}
{{Хөтлөгч мөр Өмнөд Азийн бүс нутгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг}}
{{Хөтлөгч мөр Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Энэтхэг| ]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:BRICS-ийн гишүүн орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Парламентын засаглалтай холбооны бүгд найрамдах улс]]</text>
      <sha1>qo5koq02mqmnaswr1mvamj1qc750s0p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707178</id>
      <parentid>707168</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T00:05:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Засаг захиргааны хуваарь */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="48851" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    =भारतीय गणराज्य → Паарэт Гэнэрааже
|албан_ёсны_нэр                ='''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс'''&lt;br&gt;[[Зураг:Бнэу мб.png]]
|богино_нэр                    =Энэтхэг
|далбааны_зураг                =Flag of India.svg
|сүлдний_зураг                 =Emblem of India.svg
|symbol_width                  = 60px
|уриа                          =диваа самгардиар सत्यमेव जयते →&lt;br&gt;Сатьюмеэв жаяатий → «Үнэн ялгарна»
|үндэсний_дуулал               = जन गण मन → Жана гана мана → «Түмний сэтгэл»&lt;br&gt;&lt;center&gt;[[File:Jana Gana Mana instrumental.ogg]]&lt;/center&gt;
|газрын_зураг                  =India (orthographic projection).svg
|нийслэл_хот                   =[[Шинэ Дели]] (250 мянга)
|хамгийн_том_хот               =[[Мумбай]] (12.5 сая)
|албан_ёсны_хэл                =[[Хинди хэл]], [[Англи хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               =
|demonym                       = Энэтхэгчүүд
|үндэс_язгуур_он               =
|засаглалын_хэлбэр             =[[Ардчилсан дэглэм]], [[холбооны байгууламж|холбоот&lt;br&gt; байгууламж]],  парламентийн&lt;br&gt;[[бүгд найрамдах засаг]]
|удирдагчийн_цол1              =Ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр1              =[[Пранаб Кумар Мукержи]]
|удирдагчийн_цол2              =Дэд ерөнхийлөгч
|удирдагчийн_нэр2              =[[Мохаммад Хамид Ансари]]
|удирдагчийн_цол3              =Ерөнхий сайд
|удирдагчийн_нэр3              =[[Нарендра Дамодардас Моди]]
|хууль_тогтоогч                =«Энэтхэг улсын хурал» &lt;br&gt; ← Паарэт ки саньсад
|дээд_танхим                   =«Улсын чуулган» Рааже сабхаа
|доод_танхим                   =«Ардын чуулган» Лүүк сабхаа
|түүхэн_утга                   = [[Их Британи]]ас тусгаар тогтносон түүх
|түүхэн_огноо1                 =[[1947 он|1947]]-[[8 сарын 15|08-15]] 
|түүхэн_үйл1                   =Тусгаар тогтносон
|түүхэн_огноо2                 =[[1950 он|1950]]-[[1 сарын 26|01-26]] 
|түүхэн_үйл2                   =БНУ-аа тунхагласан
|газар_нутаг_км2               =3,287,263
|нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс  =7
|усны_эзлэх_хувь               =9.56
|хүн_амын_тооцоо               =1,210,193,422
|хүн_ам_тооцоолсон_он          =[[2011]]
|хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс   =2
|хүн_амын_тооллого             =
|хүн_ам_тоолсон_он             =
|хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор  =
|хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2     =366.2
|хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс   =31
|ДНБ_ХАЧ                       =[[Америк доллар|$]]4.469 их наяд
|ДНБ_ХАЧ_он                    =[[2011]]
|ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ                =3
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд              =$3,703
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ       =
|ДНБ_нэрлэсэн                  =$1.843 их наяд
|ДНБ_нэрлэсэн_он               =2011
|ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ           =10
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд         =$1,527
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ  =
|ХТББИ                         =36.8
|Илтгэлцүүр_он                 =2004
|Илтгэлцүүр_ангилал            =
|Илтгэлцүүр_эрэмбэ             =79
|ХХИ                           ={{Increase}}0.547&lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf|title=Human Development Report 2011|year=2011|publisher=United Nations|accessdate=5 November 2011}}&lt;/ref&gt;
|ХХИ_он                        =2011
|ХХИ_ангилал                   =&lt;span style=&quot;color:#fc0;&quot;&gt;дундаж&lt;/span&gt;
|ХХИ_эрэмбэ                    =134
|Мөнгөн_тэмдэгт                =[[Энэтхэг рупи]] ({{INR}})
|Мөнгөн_тэмдэгт_код            =INR
|Цагийн_бүс                    =+05:30
|цагийн_бүс_зун                =
|хэв_огноо                     =
|аль_гарын_замын_хөдөлгөөн     =зүүн
|Интернетийн_АДН               =.in
|Утасны_код                    =91
|тэмдэглэл                     =
}}
'''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс''' (БНЭУ) ({{lang-hi|भारत गणराज्य}}, ''Bhārat Gaṇarājya'', ''Бхарәт Гәнәражй''), '''Энэтхэг''' бол [[Өмнөд Ази|Өмнөд]] [[Ази]]йн [[Энэтхэгийн хойг]]т орших [[бүрэн эрхт улс]] юм. Мөн дэлхийн долоодугаар том газар нутагтай [[орон]], хоёрдугаар олон хүн амтай, дөрөвдүгээр их эдийн засагтай [[гүрэн]] гэгдэнэ. [[Пакистан]], [[Хятад]], [[Балба]], [[Бутан]], [[Бангладеш]], [[Мьянмар]] зургаан улс оронтой газраар хил залгаж, [[Энэтхэгийн далай]]гаар хүрээлэгдэн оршдог. Бас Энэтхэгийн далайд [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Индонез]] гурван улстай усаар хиллэдэг бол Пакистаны хянаж буй нутгийг [[Жамму-Кашмир]] мужийнх гэж зүтгэдгээр болвол [[Афганистан]]тай бас хиллэнэ&lt;ref name=&quot;Afghanistan&quot;&gt;Примечание: Индийское правительство считает, что Индия также граничит с [[Афганистан]]ом, так как рассматривает весь штат [[Джамму и Кашмир]]а индийской территорией, включая ту его часть, которая граничит с Афганистаном. Граница между Индией и [[Пакистан]]ом была заморожена в [[1948 год]]у, после прекращения огня, произошедшему по инициативе [[ООН]]. Вследствие этого регион, граничащий с Афганистаном, оказался на территории, подконтрольной Пакистану&lt;/ref&gt;.

Энэтхэгийн хойг, Энэтхэг орон бол [[Индийн соёл иргэншил]] болон бусад эртний [[соёл иргэншил]] үүсэн цэцэглэсэн өлгий нутаг бөгөөд түүхийн ихэнх үед [[худалдааны зам]]ын зангилаа болж, суурин иргэншил, [[соёл]], шашин цэцэглэн хөгжиж байжээ&lt;ref&gt;Oldenburg, Phillip. 2007. &quot;India: History, &quot; [http://encarta.msn.com/ Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2007]© 1997—2007 Microsoft Corporation.&lt;/ref&gt;.Энэтхэгт [[Хиндү шашин|Хиндү]], [[Буддын шашин|Будда]], [[Сикхи]], [[Жайна]] дөрвөн шашин үүсч хөгжиж байв. 

[[18-р зуун]]ы эхнээс [[20-р зуун]]ы дунд үе хүртэл алхам алхмаар [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] [[колончлол|колони орон]] болсоор л байсан. [[1947 он]]д тусгаар тогтносны дараа эдийн засаг, цэргийн хүчин маш ахицтайгаар хөгжсөн, одоо нэрлэсэн үнээр дэлхийн 12-р, худалдан авах чадвараар тэгшитгэснээр дэлхийн 4-р их жилийн [[дотоодын нийт бүтээгдэхүүн]]тэй улс болжээ. Гэхдээ тэрбум илүү хүнтэйн хувьд [[ядуурал]], [[бичиг үсэг тайлагдалт]]ын хувь доогуур зэрэг сул талуудтай байсаар байгаа&lt;ref name = &quot;gov.in-prmar07PDF&quot;&gt;[http://www.planningcommission.gov.in/news/prmar07.pdf Poverty estimates for 2004-05], Planning commission, Government of India, March 2007. Accessed: July 29, 2008&lt;/ref&gt;.

== Нэр ==
Тус орны '''Энэтхэг''' ([[монгол бичиг|мо.б]] ''энэдхэг'', ''enedkeg'') гэсэн [[монгол хэл|монгол]] нэр дундад зууны [[согд хэл|согд]] хэлний ''yntk'k'' гэсэн үгнээс гаралтай.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;&gt;О.Сүхбаатар - Монгол хэлний харь үгийн толь. 1997 он.&lt;/ref&gt; Энэ нь цаашилбал эртний [[перс хэл|перс]] хэлнээ ''«хиндү»'' гэснээс гаралтай. ''Хиндү'' гэдэг бол «[[Инд мөрөн|Инд]] мөрний газар [[орон]]» гэсэн утга юм. [[Самгарди хэл|Самгардиар]] үүнийг ''«синдү»'' гэдэг байв. Өрнөдөд перс, араб, грек, латинаар дамжин ''«инд[[-ия]]»'' гэсэн бүтэцтэй түгсэн. [[Их Могол Улс]]ын хаад газар орноо лалын шашинтнаа өргөн тархсан дагавар залгаж ''«индү[[-стан]]»'' гэж байв. 

Бас нэгэн монгол нэр '''Жагар''' (мо.б. ''жагар'', ''jayar'') юм. Энэ нь [[төвөд хэл|төвөд]] хэлний ''rgyadkar'' үгнээс гаралтай бөгөөд «цагаан [[хятад]]» гэсэн утгатай. «Арван цагаан буянт номын цагаан түүх» номонд Энэтхэгийг «[[Замбуутив]]» гэсэн.&lt;ref name=&quot;Сүхбаатар&quot;/&gt; 

Өдгөө Энэтхэгт улсаа भारत ''бхарата'' [паарэт] гэдэг. Энэ нь эрт цагаас эхлэн самгардиар бичигдэн үлдсэн нэр билээ.

== Газар зүй ==
[[Зураг:India_topo_big.jpg|thumb|left|Физик газар зүйн зураг]] 
Энэтхэг орон 3,287,590 км² нутаг дэвсгэртэй, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|7-р том]] [[орон]] юм. 

=== Байрлал ===
Энэтхэг [[Өмнө Ази]]д хамаарна. [[Энэтхэгийн техтоник хавтан]]гийн зааг болсон [[Энэтхэгийн хойг]] дээр хойд өргөргийн  8° — 38°, зүүн уртрагийн 68° — 98° дотор багтан байрладаг. Өрнө умард талаараа [[Пакистан]] (2910 км), умард талаараа [[Хятад]] (3588 км), [[Балба]] (1751 км), [[Бутан]] (699 км), дорнод талаараа [[Бангладеш]] (4097 км), [[Бирм]] (1643 км) гэсэн зургаан улстай хуурай газраар хиллэнэ. Хилийн нийт урт — 15106 км. Умард талаараа [[Памир]], [[Хималайн нуруу]]нд тулж, өмнөд талаараа [[Энэтхэгийн далай]]н [[Бенгалын булан]], [[Лаккадивын тэнгис]], [[Арабын тэнгис]] хүрнэ. Арлуудын эргийг оролцуулаад эргийн нийт урт — 7517 км. Далай тэнгисийн усаар зааглагдаж [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Бирм]], [[Тайланд]], [[Индонез]]тэй ойр байрлана.

== Түүх ==
=== Эртний үе – маур, гупта эзэнт гүрэн ===
Өмнөд Азид 30.000 жилийн өмнөөс анх хүн төрөлхтөн суурьшиж байсан олдворууд олдож байжээ. Чулуун зэвсгийн үеийн хадны сүг зураг Энэтхэгийн олон газраас олддог. МЭӨ 7000 оны үед анхны Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүс суурьшиж байсан газар одоогийн Пакистаны баруун хэсгээс олдож байв. Эдгээр нь аажмаар МЭӨ 2500-1900 оны үед Өмнөд Азид тавигдсан анхны соёл болох Индус хөндийн соёл иргэншил болж хөгжжээ. Тухайн үед хүмүүс гар урлал, өргөн хүрээний худалдаа наймаа эрхэлж амжиргаагаа залгуулан, соёл иргэншил ихээхэн хөгжиж байв. МЭӨ 2000-500 оны үе буюу Төмөр зэвсгийн үеэс Хиндуизмийн хамгийн эртний гар бичмэл болох Ведас зохиогдож, тэр үеэс Ведийн соёл үүссэн гэж үздэг. Хуврага, цэрэг, худалдаачдын дотор шатлан захирах ёсыг бий болгох зорилгоор Кастын систем энэ үед үүссэн ба яваандаа уугуул иргэд болон хаадын угсааныхны дунд түгсэн юм.
Ведийн үеийн сүүлч МЭӨ 6-р зууны үед жижиг овгуудыг 16 цөөнх болон хаант засагт болгон нэгтгэж, хотжилт үүсэн бий болж мөн Буддизм, Жайнизмын шашны шинэчлэлийн хөдөлгөөн өрнөж, эдгээр нь бие даасан шашин болов. Жайнизм Махавирагийн номлолоор дэлгэрч, харин Буддизм дунд давхаргаас бусад бүх нийгмийн давхрагын Буддагийн шавь нараар түгэн дэлгэрч байв. Бурхан багшийн амьдралын зам мөр Энэтхэгийн эхэн үеийн түүхийн хуудаснаа томоохон байр суурийг эзэлжээ. Улс төрийн хувьд МЭӨ 3-р зуунд Магадхагийн хаант улс бусад бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулснаар аугаа Маурын эзэнт гүрний суурийг тавьсан юм. 
Маурчууд анх эзэнт гүрний шинжтэй болсноороо зүүн хойд нутагт төвлөрсөн газар нутгаа тэлж Энэтхэгийн хойгт бүхэлд нь давамгайлах болов. Энэ улс Ашока хааны үед хамгийн өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй болж, соёл юугаа хөгжүүлэн цэцэглүүлсэн юм. Буддын шашин өсөн дэлгэрэхэд Ашока хаан гол үүрэг гүйцэтгэжээ. 
МЭӨ 321 оны үед Нандагийн династыг хожим Маурын аугаа Эзэнт гүрэнийг (МЭӨ 321-185) үндэслэгч Чандрагупта Маур унагав. Эзэн хаан Чандрагупта жижиг ханлигуудыг нэгтгэн нийлүүлэх замаар асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгтгэн нэг захиргаанд оруулжээ. Эзэнт гүрэнд Энэтхэгийн хойгийн ихэнх хэсэг, Афганистаны зарим хэсэг багтаж байв.

[[Файл:Mahabodhitemple.jpg|thumb|Бодь сүм, [[Гаутама Будда]] гэгээрсэн газар]]
Түүний байгуулсан энэ гүрний гол зүрх нь өнгө зассан нийслэл Паталипутра (одоогийн Патна хот) байлаа. Чандрагуптагийн итгэлтэй гарын доорх цэргийн хүч болон идэвхитэй ажилладаг нууц албаны үр дүнд хөдөө аж ахуй, худалдаа хөгжин цэцэглэсэн билээ. Тэрээр хэт мацаг барьсны улмаас МЭӨ 297 оны үед нас барав. Жайнизмыг шүтэх  болсон Чандрагупта амьдралынхаа сүүлчийн өдрүүдэд ард түмэндээ тохиолдсон аймшигт өлсгөлөнгийн үеэр юу ч хийж чадаагүйдээ ихэд гашуудан даяанч маягаар нүглээ наминчилж байжээ. Энэ улсын хоёрдахь хаан Биндусара юм. Түүний хүү Ашока 3дахь хаан (МЭӨ 265-232) болсон бөгөөд Маурын динаслтын сүүлчийн гол захирагч юм. Тэрээр эртний дэлхий дахины түүхийн аугаа хүмүүсийн нэг мөн билээ. Ашока хаан эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгож тэлсэн юм. Асар их цуст тулаан хийж эзлэгдээгүй үлдээд байсан Калингаг нэгтгэв. Уг тулалдааны дараа Даяа гол улаанаар урсаж байсан гэлцдэг. Ашока хааныг Энэтхэгийн алтан эрин үеийн эхлэлийг тавьсан гэдэг. Эзэнт гүрэн цэцэглэхийн хэрээр урлаг, шинжлэх ухааныг хөгжүүлж, их барилгын ажлыг эхлүүлжээ. Үүнд бөмбөгөр оройт барилгууд орно. Ашока өөрийн засаглалын жилүүдэд түргэн  хурдацтай хөгжиж байсан Буддын шашныг шүтэх болсон. Өвөг эцгийнхээ наминчлалын түүхтэй адил Калингагийн дайны үед их цус асгаруулсандаа гэмшиж, хүчирхийллээс холдон тайван амгалан Буддист замыг сонгосон юм. Тэр Буддизмыг дэлгэрүүлэхийн тулд хуврагуудыг Ази даяар илгээж байлаа. Мөн өөрийн зарлигийг Энэтхэг, Балба, Пакистан, Афганистан даяар чулуун дээр сийлж тарааж байв. 

Ашокийн үеийн хөгжил цэцэглэлт, тайван амгалан байдал түүнийг нас барсны дараа тийм ч удаан үргэлжилсэнгүй. Хаан ширээ залгамжлагдын дунд хэрүүл маргаан тасарсангүй. Маурын сүүлчийн эзэн хаан Брихадрата  МЭӨ 185 оны үед шадар туслагчийнхаа нэг Пусиямитрад алуулав. Пусиямитра Энэтхэгийн төв хэсгийг МЭӨ 73 он хүртэл захирч байсан Сунгагийн династыг үндэслэжээ. Энэтхэг одоо Маурын өмнөх үе шиг хуваагдмал, эмх замбараагүй байдалд эргэн орлоо. Хойд Энэтхэгт жижиг хант улсууд бий болж “Энэтхэг-Грек” хэмээн нэрлэгддэг захирагч нар гарч ирэв. Тэднээс хамгийн алдартай нь Мэнандэр (МЭӨ 115-130) юм. 

Хойд Энэтхэгт Хиндиузм гэр бүлүүдэд эцгийн эрхт ёс бат бөх болж байсан нь эмэгтэйчүүдийн хараат байдлыг улам нэмэгдүүлж байв. 4-5-р зуун гэхэд Гупта эзэнт гүрэн Энэтхэгийн хожмын дүр төрхийн эхлэлийг тавьж, засаг захиргааны болон татварын цогц системийг анх нэвтрүүлэв. Гупта гүрний хаадын үед шашныг зан үйлээс илүү сүсэг бишрэл талаас нь шүтэх шинэчилэлтийг хийж байв. Уг шинэчлэл нь нутгийн элитүүдийн ивээн тэтгэлэгээр бүтээгдсэн уран баримал, архитектурт цэцгэн хээгээр илэрхийлэгдсэн байдаг. Санскрит сонгодог уран зохиолууд мөн цэцгэн хээгээр чимэглэгдсэн байдаг. Мөн энэ үед Энэтхэгийн шинжлэх ухаан, одон орон судлал, анагаах ухаан, математикийн шинжлэх ухаан шинэ түвшинд хүрч хөгжжээ.

1)	МАУРЫН ЭЗЭНТ  ГҮРЭН (МЭӨ 321-183)

1.	Чандрагупта хаан 

Бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулсан. 

2.	Хүү Биндусара 

Эцгийнхээ эзэлсэн газар нутгийг бага зэрэг тэлсэн. 

3.	Хүү Ашок (МЭӨ 265 - 323)

-	Эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгосон – асар их цуст тулаан хийсэн. 
-	Урлаг, шинжлэх ухаан хөгжсөн
-	Их барилгын ажил өрнөсөн (dome-shaped temples)
-	Буддын шашныг Ази даяар түгээсэн
Ашок хааныг таалал төгссөний дараа хаан ширээний тэмцэл эхэлж, Маур гүрэн задарч, дахин ханлиг улсуудад хуваагдав. 

2)	ГУПТАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 320-540)

1.	Гандра Гупта

2.	Хүү Самудра Гупта

Энэтхэгийн соёл ялангуяа Хинду, Буддын урлагийн сонгодог гэж үздэг. Гупта нар хатуу Хинду үнэмшилтэй байсан боловч энэ улсад Жайнизм, Буддизм хөгжсөөр байв. 
Бутралт - Хэпалитийн нүүдэлчдийн буюу Цагаан Хүннү довтолгоотой давхцсан.

3)	ХАРШАГИЙН ГҮРЭН  (МЭ 606)

4)	ЧОЛАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 805-1200)

=== Дундад үе – делийн султант улс ===
Энэ үед Энэтхэг салгуу бутархай ханлигууд болж эргэн задарч, дахин нэгтгэх удирдагч гарч ирэхгүй байлаа. Уламжлалт зарим хөдөө аж ахуй эрхлэгчид газраа ашиглан өсөн хөгжиж байсан газар тариаланг түшиглэх болсон нь кастын дахрага дунд явагдаж байлаа. Улмаар кастын системд газар нутгийн ялгарал гарч эхлэв. Төв Ази болон Персээс ирсэн дүрвэгсэд хот босгож, эзэнт гүрнүүдийн бүтээн байгуулалтуудыг хийж байлаа. 

Нүүдэлчин муслим овог 1193 оноос Делиг удаа дараа дайран довтолж, дээрэмдэн тонов. Мухамед Гүрийг нас барсны дараа 1206 онд түүний жанжнуудын нэг, урьд нь боол байсан Кутб-уд-дин Айбэк Энэтхэгт түүний эзэлж байсан байр суурийг булаан авч Делийн Султант улсыг байгуулав. Үүнийгээ тэмдэглэж мөн Исламийн ертөнцөд шинэ газар нутгийг нэтгэсэний бэлгэ тэмдэг болгон дэлхийн хамгийн өдөр Ислам шашны гонх болох Гутаб Минарыг бариулсан байна. Энэхүү 72.5м цамхаг нь Энэтхэг дахь Султант улсын бэлгэ тэмдэг болжээ. Эзэнт гүрэн өргөжин тэлэхийн хэрээр баян чинээлэг султанууд уг гонхыг тойруулан асар том хөшөө дурсгалууд барив. 

[[Файл:Agra Fort DistantTaj.JPG|thumb|[[Таж Махал]]]]
Энэ үед хаан ширээг үе залгамжлах ёсыг халж, хааны титэмийн төлөө өрсөлддөг болсноор маш олон Султанууд солигдож байв. Муслим биш хүмүүсийг Исламийн төрд татвар төлөхийг шаарддаг байв. 
14-р зуунаас эхлэн Делийн султант улс тарж бутарч эхлэв. 1398 оноос эхлэн  Монголын Төмөр хаан удаа дараа дайралт хийх болж, 1525 онд түүний хүү Бабур сүүлчийн Султаныг дийлж, Могулын эзэнт гүрнийг байгууллаа. 

МОГУЛ ГҮРЭН (1525 – 1858 он)
1.	1527 он – Бабур Энэтхэг улсыг бүрэн эзэлсэн. 1530 онд нас барсан. 
2.	Хүү Хумаюн – эцгийн эзэнт гүрнийг бага зэрэг тэлсэн
3.	Хүү 12 настай Акбар – газар нутгийг асар өргөн тэлсэн. Засаглалын төвлөрсөн тогтолцоо бий болгосон. Олон шашны эвлэрэнгүй бодлого баримталдаг байсан. 
Акбар Аграгийн ойрхи Фатепур Сикри дэх шинэ ордондоо шүтээний өргөө бариулж тэндээ шашны хэлэлцүүлэг өрнүүлдэг байв. 
Акбар хөгжим, урлагийг сонирхдог байв. Фатепур Сикрид могол зургийн сургууль байгуулсан нь урсгалын хувьд Перс, Энэтхэгийн нөлөөг тусгаж байсан бөгөөд тэр нь 
4.	түүний хүү Жахангирын үед оргил үедээ хүрч хөгжив. 
5.	Хүү Жах жахан (1628-1658) нь Аград Таж Махал, Делид Улаан хэрэм, Жама Масжид зэргийг бариулсан. Эдгээр нүсэр төслүүд нь Моголын үед цэцэглэж байсан ХАА, худалдаанаас хамааралтай баялгийн бэлэгдэл, илэрхийлэл байв. 
6.	Сүүлчийн хаан Ауранзэв 1658 онд хаан ширээнд сууснаар тус гүрний тэлэлт дээд цэгтээ хүрч мөн уналтын эхлэл болов. Аян дайнд улсын сан хөмрөгөө шавхсан, ислам номлолыг уян хатан бус тайлбарлаж байснаараа хамтрагчид болох ражпүдчүүд болон хинду албатуудаа өөрөөсөө хөндийрүүлсэн гэж үздэг. 1739 онд түүнийг нас барсны дараа эзэнт гүрний хаадууд ойр ойрхон солигдож эцэст нь 1857 онд Бринтаничууд Моголын эзэнт гүрний сүүлчийн хаан Бабадур шахыг хаан ширээнээс нь зайлуулав.

=== Британийн раж ===
Европчууд хоолны амтлагч сонирхож эхэлснээр Энэтхэг рүү ихэд татагдах болжээ. 15-р зуунд Португальчууд худалдааны өндөр ашигтай хоол амтлагч хайж, Энэтхэгт хамгийн анх ирэв.Тэдний араас Англи болон бусад зарим Европын орнууд худалдаа наймааны ашиг хайж Энэтхэгт очжээ. Португальчуудтай өрсөлдөх зорилгоор Англи, Нидерландчууд тус тусдаа East India компаниудыг (1600 он) байгуулж, үйл ажиллагаагаа явуулж байв – эхэндээ худалдааны зорилготой байгууллагдсан ба яваандаа өөрийн гэсэн цэрэг армитай болов. 

Энэтхэгийн өнөөгийн хөгжлийн суурийг 1848-1885 оны үед тавигдсан гэж үздэг. Ист Индиа компаний захирагч Лорд Далхуиз 1848 онд Энэтхэг дахь орчин үеийн бүтээн байгуулалтын хийж эхэлжээ. Төмөр зам барьж, цахилгаан холбоо суурилуулж, иргэдэд Английн боловсролын системийг нэвтрүүлсэн байна. Гэвч 1858 онд Ист Индиа компаний эсрэг уугуул иргэдийн Англи загварын нийгмийн шинэчлэл, газрын өндөр татварын бодлогыг эсэргүүцсэн дургүйцэл Хойд Энэтхэгээс эхлэн Төв Энэтхэг хүртэл газар авч байв. Энэ бослогыг түүхэндээ тусгаар тогнолын төлөөх анхны дайн гэж нэрлэдэг.  Гэвч уг бослогыг 1 жилийн дотор Англичууд таслан зогсоосон бөгөөд Энэтхэг дахь хяналтаа улам чангатгаж, Энэтхэг дахь Ист Индиа компаний удирдлагын оронд Британийн засгийн газрын шууд удирдлага дор оруулав.

Түүнээс хойш хэдэн арван жилийн турш нийтийн улс төрийн хөдөлгөөн Энэтхэг даяар аажмаар бүрэлдэж, улмаар Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс 1885 онд байгууллагдав. 

19-р зууны 2-р хагас гэхэд технологи, газар тариалангийн худалдааны холын зах зээлтэй хамааралтай хэт хязгаарлагдмал байдал нь Энэтхэгийг хүнсний хомсдолд оруулж, ард иргэд нь өлсгөлөнд нэрвэгдэж байлаа. Харин Англичуудын барьсан төмөр замын сүлжээ ашиглалтанд орсноор Энэтхэгийн дөнгөж хөгжиж эхэлж байсан үйлдвэрлэлүүдэд ихээхэн дэмжлэг болж, хүнсний үнэ буурснаар ард иргэдэд нүүрлээд байсан өлсгөлөнгийн асуудал багасав. 

1 сая гаруй Энэтхэгчүүд оролцсон Дэлхийн 1-р дайн дууссаны дараагаас Энэтхэгт шинэ үе эхлэв. Энэ бол Британий Энэтхэг дахь хараа хяналтаа сулруудах шинэчлэл ба Энэтхэгийн үндэсний түүхэн удирдагч Махатма Гандигийн эрх чөлөөний төлөө тайван хөдөлгөөн эхэлсэн үе юм. 1930 оны үед Английн шинэ хууль журам батлагдав. Үүнээс хойшхи 10 жил Энэтхэг Дэлхийн 2-р дайнд оролцож, ард иргэдийн дунд Муслим шашинтнуудын үндсэрхэг үзэл улам хүчээ авч байсан хүндхэн үе байв. 

{{multiple image|perrow=2|total_width=360
|image_style = border:none;
|align    = right
| image1      = British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg
| caption1    = 1909 онд Британийн Энэтхэг
|image2=Nehru gandhi.jpg
|caption2=[[Жавахарлал Неру]] болон [[Махатма Ганди]]
}}

1945 онд Дэлхийн 2-р дайны төгсгөлд Британичууд бүх эрх мэдлээ хүлээлгэж өгөхийг зөвшөөрч, урт удаан хугацааны эрх чөлөөний тайван тэмцлийн үр дүнд 1947 онд Энэтхэг тусгаар тогтнолоо олсон боловч шашны үзэл сурталын хагаралдаанаас үүдэн Энэтхэг болон Пакистан улс болж хоёр хэсэг хуваагджээ. Энэ үеэр хилийн хоёр талд үлдсэн хүмүүсийг газар нутгаасаа хөөсөн 2 сар гаруй үргэлжилсэн шашны үймээн самуун дэгдэв. Нийт 12 сая орчим хүн хилийн наана, цаана гарч шилжин суурьшсан ба 1 сая гаруй хүн амь үрэгджээ. 

1950 оны 1 сарын 25-нд Энэтхэг улс үндсэн хуулиа батлаж парламент бүхий Энэтхэг улсыг байгуулсан юм.Эдийн засгийн чөлөөт зах зээлд 1990-ээд онд шилжсэнээс хойш Энэтхэг дэлхийн хамгийн хурдацтай хөгжиж буй улс болон хувирсан байна.

=== Кашмирын үүдэлтэй мөргөлдөөн ===
Хүн амын олонхи нь Мусулман шашинтай Кашмирын муж улсыг Энэтхэгт өгсөнөөс хойш тус мужийг эзэмшихийн төлөө Энэтхэг, Пакистаны хоорондоо өрөлдөж иржээ. Тухайлбал, 1947-1948 болон 1965 онд тус тус дайтаж байв. Энэтхэг дахь Кашмирын Мусулманчуудыг 2001 онд Парлементын ордон руу, 2008 онд Мумбай дахь зочид буудал руу террорист халдлага хийсэн хэмээн буруутгав. 

1998 онд Энэтхэг, Пакистан 2 улс цөмийн туршилт хийв. НҮБ-ийн Аюулгүйн Зөвлөл цөмийн туршилт хийсэнд тус 2 улсыг шүүмжлээд, зэвсгийн бүх хөтөлбөрөө зогсоохыг шаардав. 1999 онд Энэтхэг, Пакистан 2 маргаантай асуудлаа шийдвэрлэх хүчин чармайлтаа идэвхижүүлэх тухай тохиролцсон Лахорын тунхаглалд гарын үсэг зурав. Гэсэн хэдий ч 2 улсын хооронд цөмийн мөргөлдөөний аюул оршсоор байна. 

20-р зууны 2-р хагаст хөрш зэргэлдээ орнуудтай хил тойрсон байнгын маргаантай тулгарч эхэлсэн ба Хятад улстай 1962 онд дайтаж байсан ч өнөөг хүртэл зөвшилцөлд хүрч чадаагүй байна. Харин Пакистан улстай 1947, 1965, 1971 онуудад тус тус дайтаж байжээ.

== Улс төр ==
[[Файл:NorthBlock.jpg|thumb|right|200px|Шинэ Делид засгийн газрын чухал салбарууд байрладаг.]]
Улс төрийн тухайд [[Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс]]ын нам голлох үүргийг гүйцэтгэх бөгөөд энэ намын лидерүүд нь Энэтхэг улс тусгаар тогтнолоо олж авсан үеэс эхлээд одоог хүртэл улс орныг удирдан залж яваа юм. Энэтхэг улсад үйл ажиллагаагаа явуулж буй намуудыг жагсаавал:
* ''Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс'' - Энэ нам нь хэдийгээр 100 гаруй жилийн түүхтэй ч хэд хэдэн удаа уналтанд орж байсан түүхтэй. [[Индира Ганди]]йн Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс ч гэж нэрлэгдэж явсан үе бий. Зүүнийг тэргүүлэгч энэхүү нам нь 1947—1977, 1980—1989, 1991—1996 болон 2004 оноос өнөөг хүртэл бусад намуудын тэргүүнд явж байна.  
* ''Бхарати Джанатын Нам'' (Энэтхэгийн Ардын Нам) - Энэхүү баруун хэсгийг тэргүүлэгч намыг 1980 онд Атал Бихари Ваджпаи, Лал Кришной Адвани нар байгуулсан бөгөөд хиндуизмыг баримтлагч нам юм. Улс орныг 1996 болон 1998-2004 онуудад тус тус удирдаж байсан.
* Үлдсэн намууд нь ердөө 2-3 жижиг улсуудын хүрээнд хүчтэй байр суурь эзэлдэг байсан ба ийм намуудын тоонд
** ''Энтэхэгийн коммунист нам''
** [[Самаджвадийн нам]]
** ''Джаната Далын нэгдсэн нам'' зэрэг орно.

1991 оноос эхэлсэн өөрчлөлт шинэчлэлтийн ачаар энэтхэг улс хөгжиж буй орнуудын нэг болжээ. Өөрчлөлт шинэчлэлтийг 1996 онд Атала Бихари Ваджпаигийн удирдсан засгийн газар, 2004 онд Соня Гандигийн удирдсан Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс сонгуульд ялж засгийн газрын тэргүүнээр нэрт эдийн засагч Манмохан Сингх томилогдон үргэлжлүүлж байна.

== Засаг захиргааны хуваарь ==
Энэтхэг бол [[холбооны байгууламж]]ит улс. Энэтхэгийн холбооны байгууламжид 28 [[муж улс]] ({{lang-en|state}}) болон [[Энэтхэгийн холбооны долоон нутаг|холбооны 7 нутаг]] ({{lang-en|union territory}}) хамрагддаг.&lt;ref&gt;[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf Country Profile: India (PDF)]. Library of Congress - Federal Research Division (December 2004)&lt;/ref&gt; Муж улсууд доод тал нь нэг албан ёсны нутгийн хэлтэй байдгаас гадна холбооны хоёр нутгийн адил ([[Пүдүчэрри]], нийслэл [[Дели]]) өөрсдөө засгийн газраа сонгон байгуулах эрхтэй. Үлдэх холбооны таван нутаг улсын ерөнхийлөгчийн шууд хяналтанд байж төвөөс засаг даргыг нь томилдог. [[1956]] онд хүн амын зонхилох хэлийг харгалзан муж улсуудыг өөрчлөн байгуулсанаас хойш бараг өөрчлөгдөөгүй байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.commonlii.org/in/legis/num_act/sra1956250/|title=States Reorganisation Act, 1956|work=Constitution of India|publisher=Commonwealth Legal Information Institute|accessdate=2007-10-31|archiveurl=http://www.webcitation.org/6174PLc4H|archivedate=2011-08-22}}&lt;/ref&gt;
Холбооны нэгж тус бүр дотроо [[дүүрэг|дүүргүүдэд]] ({{lang-hi|ज़िला ''zilā''}}, {{lang-en|district}}; {{lang-ru|округ}}) хуваагддаг. Өнөө үед улсын хэмжээнд 642 дүүрэг байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://districts.gov.in/|title=Districts of India|accessdate=2007-11-25|publisher=[[National Informatics Centre|National Informatics Centre (NIC)]]|work=Government of India}}&lt;/ref&gt; Цаашилбал, дүүргийг хэд хэдэн [[техсил]] болгон хуваадаг.
[[Файл:India-states-numbered.svg|thumb|right|300px|Энэтхэгийн холбооны 35 нэгжийн байршил (жагсаалтын дугаар, үсгийн дагуу)]]
'''28 муж улс'''
{|
|-
|
# [[Андра Прадеш]]
# [[Аруначал Прадеш]]
# [[Ассам]]
# [[Бихар]]
# [[Чаттисгар]]
# [[Гоа]]
# [[Гужарат]]
# [[Харяна]]
# [[Химачал Прадеш]]
|
&lt;ol start=&quot;11&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Жарканд]]
&lt;li&gt; [[Карнатака]]
&lt;li&gt; [[Керала]]
&lt;li&gt; [[Мадхя Прадеш]]
&lt;li&gt; [[Махараштра]]
&lt;li&gt; [[Манипур]]
&lt;li&gt; [[Мегхалая]]
&lt;li&gt; [[Мизорам]]
&lt;li&gt; [[Нагаланд]]
|
&lt;ol start=&quot;20&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Орисса]]
&lt;li&gt; [[Панжаб (Энэтхэг)|Панжаб]]
&lt;li&gt; [[Ражастан]]
&lt;li&gt; [[Сикким]]
&lt;li&gt; [[Тамилнаду]]
&lt;li&gt; [[Трипура]]
&lt;li&gt; [[Уттар Прадеш]]
&lt;li&gt; [[Уттараканд]]
&lt;li&gt; [[Баруун Бенгал]]
&lt;/ol&gt;
|}

'''Холбооны 7 нутаг'''
{|
|-
|
&lt;ol type=&quot;A&quot;&gt;
&lt;li&gt; [[Андаман-Никобарын арлууд]]
&lt;li&gt; [[Чандигарх]]
&lt;li&gt; [[Дадра-Нагар Хавели Даман-Диу]]
&lt;li&gt; [[Жамму-Кашмир]] 
&lt;li&gt; [[Лакшадвип]]
&lt;li&gt; [[Дели|Нийслэл Делийн нутаг]]
&lt;li&gt; [[Пүдүчэрри]]
&lt;li&gt; [[Ладакх]]
&lt;/ol&gt;
|}

== Эдийн засаг ==
Энэтхэг нь 20-р зууны дунд үе хүртэл [[Британий эзэнт гүрэн|Британы эзэнт гүрний]] [[колони]] байгаад 1947 онд тусгаар тогтнолоо олж авч эдийн засаг болон цэрэг дайны салбар хүчтэй хөгжиж ялангуяа сүүлийн 20-д жилийн хугацаанд дээрх салбаруудад ихээхэн амжилт гарсан ажээ. 

Энэтхэгийн эдийн засаг нь номиналь ҮНБ-р тооцвол 12-т, худалдан авах чадварын паритетаар тооцвол дөрөвт жагсдаг. Эдийн засгийн шинэчлэлийн үр дүнд өсөлтөөрөө дэлхийд хоёрт ордог боловч ядуурал, бичиг үсэгт тайлагдахгүй байх, хоолны хомсдол зэрэг нь элбэг байна.

Эдийн засгийн хувьд амьжиргааны түвшнээс доогуур хүн ам 25% (2002), [[инфляци]] 4,2% (2004), хөдөлмөрийн чадвартай хүн ам 482,2 сая (2004), [[ажилгүйдэл]] 9,2% (2004), аж үйлдвэрийн өсөлт 7,4% (2004), цахилгаан энерги үйлдвэрлэл 547,2 миллиард. кВт.цаг (2002), цахилгаан энергиин хэрэглээ 510,1 миллиард. кВт.цаг. (2002) байна.

=== Экспорт ===
Нийт [[экспорт]] нь 2012 оны байдлаар 69,18 миллиард доллар. Үүнээс [[АНУ]] — 20,3%, [[Хятад]] — 6,3%, [[Их Британи]] — 5,2%, [[Хонконг]] — 4,7%, [[Герман]] — 4,3%.

=== Импорт ===
Нийт [[импорт]] нь 2003 оны байдлаар 89,33 миллиард доллар. Үүнээс АНУ-аас — 6,7%, [[Бельги]]эс — 5,9%, Их Британиас 5%, Хятадаас — 4,5%, [[Сингапур]]аас — 4,2%.

== Хүн ам ==
[[Зураг:India population density map en.svg|thumb|[[Инд-Гангын нам доор газар|Инд-Гангын нам доор газраар]]&lt;br /&gt;хүн ам шигүү суурьшдаг.]]
Дэлхийд Хятадын дараа [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|хоёрдугаар олон]] хүн амтай улс бол Энэтхэг. 2010 оны тооллогоорх хүн амын тоо - 1 тэрбум 210 сая.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/indiaatglance.html  &quot;Provisional Population Totals – Census 2011&quot;, Office of the Registrar General and Census Commissioner (Ministry of Home Affairs, Government of India)]&lt;/ref&gt; Үүнээс 70% нь хотод бус хөдөө нутагтай. 2011 онд 53 [[саятан хот]]той байгаагаас&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf &quot;Cities having population 1 lakh and above&quot;. censusindia. The Registrar General &amp; Census Commissioner, India. Retrieved 18 October 2011.]&lt;/ref&gt; [[Мумбай]] (хуучнаар Бомбей), [[Дели]], [[Бангалор]], [[Хайдарабад]], [[Ахмадабад]]ад хамгаас олон оршин суугчтай. Хүн амын 64.8% бичиг үсэг тайлдагдсанаас хамгийн ихдээ [[Керала]] муж улсад 91%&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.kerala.gov.in/education/|title=Kerala's literacy rate|publisher=[[Government of Kerala]]|accessdate=2007-12-13|work=kerala.gov.in|deadlink=404}}&lt;/ref&gt;, хамгийн багадаа [[Бихар]]т 47% байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://gov.bih.nic.in/Profile/CensusStats-03.htm Census Statistics of Bihar: Literacy Rates|title=Literacy rate of Bihar|accessdate=2007-12-13|publisher=Government of Bihar}}&lt;/ref&gt;

Энэтхэг бол олон хэлтний өлгий. Үндсэндээ [[Энэтхэг-Ари хэлний бүлэг|Энэтхэг-Ари]] (хүн амын 74%), [[Дравид хэлний бүлэг|Дравид]] (24%) хоёр хэлний бүлэгт хамаардаг. Энэтхэг-Ари бүлгээс [[Хинди хэл|Хинди]] (41.0%), [[Бенгал хэл|Бенгал]] (8.1%), [[Маратхи хэл|Маратхи]] (7.0%), [[Урдү]] (5.0%), Гужарат (4.5%), Ория (3.2%), [[Панжаби хэл|Панжаби]] (2.8%), Дравид бүлгээс [[Телугу хэл|Тэлүгү]] (7.4%), [[Тамил хэл|Тамил]] (5.9%), Каннада (3.7%), Малаялам (3.2%) хэлнүүд түгээмэл тархжээ.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement4.htm SCHEDULED LANGUAGES IN DESCENDING ORDER OF SPEAKERS' STRENGTH — 2001]&lt;/ref&gt;

Энэтхэгийн хүн амын 80.5% нь [[Хиндү шашин|Хиндү]], 13.4% нь [[Ислам]], 2.4% нь [[Христийн шашин|Христ]], 1.8% нь [[Сикх]], 0.7% нь [[Буддын шашин|Будда]], 0.4% нь [[Жайна шашин|Жайна шашны]] шүтлэгтэй юм байна.&lt;ref&gt;[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/religion.aspx 2001 оны Энэтхэг улсын хүн амын тооллогын дүн]&lt;/ref&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Энэтхэгийн хөдөө аж ахуй]]
== Эшлэл ==
{{reflist}}
== Цахим холбоос ==
* {{commons|भारत}}
* [http://india.gov.in/ Энэтхэг улсын Засгийн газар]&amp;nbsp;– (Англи хэлээр)
* [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/india.htm Энэтхэг] ''UCB Libraries GovPubs'' дахь мэдээлэл

{{Ази}}
{{Хөтлөгч мөр Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл}}
{{Хөтлөгч мөр Өмнөд Азийн бүс нутгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг}}
{{Хөтлөгч мөр Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Энэтхэг| ]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:BRICS-ийн гишүүн орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Парламентын засаглалтай холбооны бүгд найрамдах улс]]</text>
      <sha1>6x5n22akq0b7k5nco9hka2cqheqwa6g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чин улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4649</id>
    <revision>
      <id>707179</id>
      <parentid>707045</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T00:29:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Манжийн доройтол */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68317" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    = {{nobold|{{lang|zh|大淸國|nocat=true}}}}&lt;br /&gt;[[Зураг:Daicing gurun.svg|center|30px|Дачин гүрэн]]
|албан_ёсны_нэр                = '''Дайчин гүрэн'''
|богино_нэр                    = Чин улс
|далбааны_зураг                = Flag of China (1889–1912).svg
|сүлдний_зураг                 = Seal of Qing dynasty.svg
|сүлдний_төрөл                 = 
|үндэсний_уриа                 = 
|үндэсний_дуулал               = {{lang|zh|《鞏金甌》|nocat=true}}&lt;br /&gt;&quot;[[Шижир тунгаамал алтан бадар]]&quot;&lt;br /&gt;(&quot;Cup of Solid Gold&quot;)&lt;br /&gt;{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}}
|газрын_зураг                  = Map of Qing dynasty 18c.svg
|нийслэл_хот                   = [[Хэту ала]] (1616-1626), [[Мүгдэн|Мүгдэн хот]] (1626-1644), [[Бээжин|Бээжин хот]] (1644-1912)
|хамгийн_том_хот               = [[Бээжин]], [[Ханжоу]]
|албан_ёсны_хэл                = [[Манж хэл]], [[хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = [[Монгол хэл]], [[Цагадайн хэл]], [[Төвд хэл]]
|үндэс_язгуур                  = [[Манж үндэстэн]]
|үндэс_язгуур_он               = 1616 он
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1616-1626
|удирдагчийн_нэр1              = [[Нурхач]]
|удирдагчийн_цол2              = 1908-1912
|удирдагчийн_нэр2              = [[Пүи]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1616-1912
|тогтносон_үйл_явдал1          = Хожуу Алтан улс байгуулагдсан нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1616 он
|тогтносон_үйл_явдал2          = Хуньтайж улсын нэрээ Дайчин улс болгосон  
|үйл_явдалын_огноо2            = 1636 он
|тогтносон_үйл_явдал3          = [[Манжууд хятадыг эзэлсэн нь]]
|үйл_явдалын_огноо3            = 1644 он
|тогтносон_үйл_явдал4          = Манж Да Чин улс мөхсөн нь
|үйл_явдалын_огноо4            = [[1912]] оны 1 сар
|газар_нутаг_эрэмбэ            = 1790 он
|газар_нутаг_км2               = 14,700,000
|хүн_амын_тооллого             = 140,000,000 
|хүн_ам_тооцоолсон_он          = 1740 он
|хүн_амын_тооллого             = 268,238,000 
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1776 он
}}

'''Чин улс''', '''Дайчин гүрэн''' — [[манж үндэстэн|манж үндэстэн]] үүсгэн байгуулж захирсан, 1636-1912 оны хооронд оршин тогтносон [[хаант засаг|хаант]] '''[[улс]]''' байв. 

[[Хятад|БНХАУ]], [[Монгол]], [[Тайвань]], [[Орос]], [[Казахстан]], [[Киргиз]], [[Тажикистан]] орны 14.7 сая км² нутаг дэвсгэрийг эзлэн, хятад, манж, монгол, төвөд, хуй таван өнгөтнийг захирсан гүрэн байлаа. Анх [[Манжуур|Өмнөд Манжуураас]] мандаж, 1636 онд [[Мүгдэн|Мүгдэн хотод]] анх төвлөж, 1644-1661 онд бүх хятад орныг эзлэж,  1636-1757 онд бүх Монгол улсыг байлдан дагуулж оргил тэлэлтэндээ хүрээд [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] 1912 онд мөхжээ.

Чин бол хятадын династи биш Манжийн улс юм. Хятад гэж тухайн үед тусгайлсан улс байгаагүй харин Манжийн Чин их гүрний нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг байсан. Орчин үеийн Хятад улс Чин гүрэнтэй түүхийн хувьд ямарч үе залгамжлалгүй юм.&lt;ref&gt;[http://mongolcom.mn/read/53223 Дмитриев С.В., Кузьмин С.Л. 2015. Юань, Чин болон Хятад нь өөр хоорондоо түүхэн залгамжлалгүй төр улсууд болох нь. - Түүхийн судлал, боть 43-44, № 16, х. 197-214.]&lt;/ref&gt;

== Нэр ==
Улсын нэр монголоор '''Чин''' улс, '''манж Чин''' улс, '''Дайчин''' гүрэн зэрэг нэрлэж байв. Манжаар Дайчин гүрэн гэж байснаас «дайчин», «[[гүрэн]]» зэрэг үгс монгол хэлнээ орсон. Хятадаар 清朝 ''чин-чао'' (Чин улс), 大清 ''да-чин'' (их ариун) гэдэг. Хятадын «Да чин», манж-монголын «дайчин» (цэргийн туршлагатан) нь угтаа нэг үг бөгөөд сунжирсан хэлбэр нь юм. Анх [[Нурхач|Нурхач баатар]] улсаа ''Да-жинь'' буюу «Их Алтан» улс хэмээсэн ба хожим нь түүхчид «Хожуу Алтан» улс гэжээ.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/манжийн-талаар-товч-ойлголт-өгөх-түүхэн-баримтууд/ Манжийн талаар товч ойлголт өгөх түүхэн баримтууд]&lt;/ref&gt; Харин түүний хүү [[Дээд эрдэмт]] хаан үндэстнийхээ нэрийг манж хэмээхийн сацуу улсын нэрийг 1636 онд Да-чин буюу «Дайчин» болгон сольжээ.

== Түүх ==
{{Хятадын түүх}}

=== Үүсэл ===
[[Нурхачи]] баатар (1575-[[1626]]) [[манж]] аймгуудыг [[1616 он|1616]] онд нэгтгээд [[Монгол]]ын [[Лигдэн хаан]]д захидал илгээж, нийтийн дайсан [[Мин улс]]ын эсрэг хамтарч дайтахыг санал болгосноор Манж Чин улсын түүх эхэлнэ. Лигдэн хаан урьд нь Мин улсыг удаа дараа довтолж, Мин улс Лигдэн хааныг алт мөнгөөр хахуульдсан тул дахин [[Хятад]]тай байлдахыг сонирхохгүй байлаа. Мөн Нурхачиийг өөртэй нь тэгш зиндаанд харьцсанд дургүйцэж, хамтарч ажиллахаас татгалзсан байна. Тэр ч байтугай [[1619 он]]д [[Мин улс]]тай холбоо тогтоон, [[Манж]]ийн цэрэг рүү Өвөр Халхын тайж нарт 1 түмэн цэрэг өгч илгээн, байлдуулахад ялагджээ. Олзлогдсон тайж нарт Нурхачи баатар өршөөл үзүүлж тавьж явуулсан. Тэр цагаас [[Нурхачи]] [[Өвөр Халх]]ын [[тайж]] нарыг өөртөө татаж сэтгэлийг нь урвуулах болжээ. [[Чингис хаан]] &quot;Бусдын сэтгэлийг эзэл, сэтгэлийг нь эзэлсэн байхад бие нь хаа одох&quot; хэмээн сургаж байсан лугаа адил [[Нурхач]] баатар ''&quot;Дайснаа зочин болгоё, зочноо нөхөр болгоё&quot;'' гэж ярьдаг байв.

Тэгсээр [[Хорчин]], [[Горлос]] зэрэг аймгийн тайж нар, мөн Өвөр Халхын [[тайж]] нар Нурхачтай холбоотон болж, Лигдэн хаан ганцаарджээ. Өвөр Халхын тайж нар Манжтай холбоо тогтоохдоо Мин улсын эсрэг хамтарч байлдана гэж тангарагласан. Харин Лигдэн хаан Мин улсын их хэмжээний алт эрдэнэст шунаж, бусад ноёдыг өөрөөсөө түлхэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь эргээд өвөрлөгчийн ноёд, их хааны хооронд дайн гарахад хүрсэн. Тухайлбал, [[1622 он|1622 онд]] Лигдэний эсрэг байлдаж ухраасан байна. [[1623 он|1623 онд]] [[Лигдэн хаан]] [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Түмэд]], [[Ордос]] зэрэг нутгуудыг Манжаас өрсөн өөртөө нэгтгэсэн байна. 1624 онд зүүн монголын [[Харчин]], [[Дөрвөд хошуу|Дөрвөд]], [[Жалайд хошуу|Жалайд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагаар оров. Үүнийг Монголын сүүлчийн хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] тэргүүтэй ноёд язгууртнууд эсэргүүцэн манжтай байлдсан боловч төдий л амжилт олоогүй юм. 1626 онд [[Найман]], [[Баарин]], [[Онниуд хошуу|Онниуд]], [[Горлос]] аймгууд манжид дагав. Мөн онд Нурхач, [[Нинюань]] хотыг дайлах байлдаанд анхны ялагдалаа мингийн жанжин [[Юан Чунжуан]]&lt;nowiki/&gt;д хүлээж хэдэн сарын дараа нас нөгцжээ.

[[1626]] онд [[Нурхачи]]ийг [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (нэр. Хун тайж, [[1592 он|1592]]-[[1643 он|1643]]&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/875 Дээд эрдэмт хаан]&lt;/ref&gt;) залгамжилж, [[Лигдэн хаан]]ыг өөрийн талд оруулахаар чармайж байв. [[Лигдэн хаан]] [[1631 он|1631]] онд Манжийн эсрэг дайтан эхэлж, нутагт нь гүн давшин орсон боловч [[1634 он|1634]] онд Манж ба түүний холбоотон [[монгол]] тайж нарын цэргийн нэгдсэн хүчинд цохигдож, [[Хөх нуур]]ын (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. Манжууд Хөх хотыг эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн хаан өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. 

1630 онд Хорчин, Түмэд, Юншээбүү, Ордос Авга зэрэг аймгууд, 1631 онд манж нар Харчин, Асуд, Найман, Жаруд, аймгуудтай нийлэн түүний эсрэг байлдан 1632 онд Цахарт цөмрөн Лигдэний цэргийг цохижээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] Шар тал гэх газар нас барсан. Ингэснээр Манжууд баруун талаасаа айх аюулгүй болсон байна. Абахай сэцэн хааны Мингийн эсрэг анхны тулалдаан 1627 онд мөнөөх [[Юан Чунжуан]]ы эсрэг болсон бөгөөд Мин улсын Португалаас олж авсан үхэр бууны улмаас ялагдсан ба 1634 онд Абахай сэцэн хаан олзны хятад дархчуудаар үхэр буу хийлгэн анхны манж үхэр бууны хороотой болсон байна. 1635 онд өвөр монголын цэрэг манж тугийн цэрэгт бүрэн нэгджээ. 

1636 онд [[Чусонь|Солонгост]] довтлон 1637 онд Манж, Монголоос гадна хятадын Хан цэргийг байгуулан 1640-1642 онуудад хятадын Мингийн эсрэг амжилттай тулалдаануудыг хийж зүүн хойд хятадыг эзлэв. Ингээд тэрээр [[Мин улс]]ын засаглалын хэлбэрийг авч хэрэгжүүлэн зарим хан хятадыг төрийн албанд томилсон ба Нурхачийн үеийн олзны хан хятад ямар алба язгууртайг үл тооцон 5-р зэрэглэлийн хүн гэсэн ойлголтыг өөрчлөн манжид алба хаах хятадуудыг манж үндэстэн гэх болжээ. Мөн 1635 онд бүх жүрчидийг манж хэмээх болж Лигдэн хааны хүү [[Эжэй хаан]] [[Юань Улс|Юан гүрний]] хас тамгыг Абахай сэцэн хаанд өргөлөө зар тарааж, ёслол үйлдэн 1636 онд улсын нэрийг '''Манж чин улс буюу манжаар Дайчин гүрүн''' хэмээн өөрчилж Дээд эрдэмт хааныг их эзэн хаан хэмээжээ. Энэ нь тэрээр Монголчуудад '''их эзэн Чингис хааны залгамжлагч их Юан гүрнийг дахин мандуулагч''' гэх, мөн хятадуудад урдын жүрчидийн Алтан улс буюу гадны булаан эзлэгч биш гэдэг ойлголтыг өгөх бодлого байлаа.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Мөн онд халхын ноёд Дээд эрдэмт хааныг хэлэлцээр хийсэн ба өвөр монгол манжийн захиргаанд оржээ. Манжийн хаан 1638 онд жил бүр [[Есөн цагааны алба|есөн цагааны бэлэг]] өргөж байхыг халхын ноёдод тулгаж [[Субадай засагт хан|Засагт хан]] манжийг эсэргүүцэн [[Хөх хот]]&lt;nowiki/&gt;ыг уулгалан довтолжээ.

[[Файл:Манж улс.jpg|thumb|350px|Чин гүрний өргөжилт]]

1643 онд Дээд эрдэмт хаан гэнэт өөд болж түүний ахмад хүү [[Хүүгэ]] болон эцэг нэгтэй дүү [[Доргон]] нар хаан ширээний төлөө тэмцэлдсэн боловч Манжийн хааны 5 настай хүү Фүлин&lt;nowiki/&gt;г өргөмжлөхөөр тохиролцож 1644 онд [[Эеэр засагч]] хаан гэх болов.&lt;ref&gt;[http://m.anews.mn/?nid=21002 Манжийн төрийг залуурдаж явсан монгол гүнж Амирлангуйн түүх]&lt;/ref&gt; Энэ үед хятадын Мин улс дотоодын самуунтай байсны оргил нь 1644 оны 4 сард Бээжинг [[Ли Зичэн]]ы удирдсан босогчид эзлэн Мингийн сүүлчийн хаан [[Чунжэнь|Чонжэн]] амиа хорлон Мин улсын төгсгөл болсон үйл явдал байлаа. Ли Зичэн бээжинг эзэлсэний дараагаар 200.000 хүнтэй босогчдын армиа Бээжингээс зүүн хойш 80 гаруй км-т цагаан хэрэмийн [[Шанхайгуан]] боомтод байх Манжаас Мингийн нийслэлийг сэргийлэн суугаа торгон цэргийн ерөнхий командлагч [[Ү Сангуй]]н зүг хөдлөгжээ. Ү жанжины цэргийн тоо босогчдоос 2 дахин цөөн олон жил манжтай байлдаж сульдсан байсан мөн манжуудыг мэдэх болсон зэргээс үүдэн хэрэг дээрээ төр барьж байсан Доргонтой холбоо байгуулсан байна. Урдын дайсан шинэ холбоотнууд [[Чунжэнь|Чунжэн]] хааны өшөөг авах нэрээр 1644 оны 5 сарын 27-нд Ли-гийн босогчдыг бут цохин 6 сарын 6-нд Бээжинг эзлэв. Ингээд манжууд Мингийн сүүлчийн хааныг бунхлан өөрдийгөө мингийн залгамж лагч гээд 10 сарын 30-нд Эеэр засагч хааныг тэнгэрийн хөвгүүн [[хуанди]] хэмээвэй. Үүнээс хойш тэд 17 жилийг бүх хятадыг эзлэхэд зарцуулсан юм. Хятадын сүүлчийн хамгаалагч мөн сүүлчийн хунтайж Гуи гэгч Мин улсын  дагуул улс байсан Бирмийн хаанаас орогнол эрж очсон авч Ү Сангуйн удирдсан манжийн нэхэх арми түүнийг олзлон Хунаньд авчран 1662 онд цаацалжээ. [[Эеэр засагч]]ийн эхний 7 жил хэрэг дээрээ [[Доргон]]ы засаглал байлаа. Мөн олон манж язгууртан ноёдын эсэргүүцлийг сөрөн Бээжинг Манжийн нийслэл болгосон нь хэт алсын хараагүй явдал болсон авч тухайн үедээ Мин улсыг эзлэх явдлыг түргэтгэсэн билээ. Түүний шууд оролцоотой 1645 онд гарсан бусад үндэстнийг манжуудын адил тав гэзэг тавих хааны зарлиг гаргасан нь хятадуудын хэр үнэнчийг шалгах шалгуур болсон юм. Энэ нь күнзийн уламжлалтай Хан үндэстний хувьд том доромжлол байсан ба зарлигийг  үл дагагчдын толгойг авч байсан ч эсэргүүцэгчид 1650 он хүртэл байсаар асан бөгөөд зарлиг бүрэн хэрэгжтэл хятад даяар 25  сая хүн цаазлагдсан гэдэг байна.  

1646 онд Сөнөдийн Тэнгис хэмээгч манжийг эсэргүүцэн босч албат иргэдээ аван халхад нүүж ирэн удаах он нь халхын ноёд Тэнгисийг өмгөөлөн манжтай тэмцэж байв. Доргон 1650 онд авд явж байгаад осолдож Эеэр засагч хаан 12 настай тул түүний эх хатан төрийн ихэнхи үйлийг явуулж байсан ба Эеэр засагч 1661 онд 24 насандаа цэцэг өвчнөөр өөд болов. Эеэр засагчийн өөрийн засаглалын үед халх манж хоёул аядуу бодлого барьж байсан бололтой. Үүний жишээ нь 1655 онд Өндөр гэгээн өөрийн урласан дэлгэмэл болон цутгамал бурханаар манжийн хаанд бэлэг хүргүүлсэн, 1657 онд Засагт хан манжийн хаанд элч илгээн бичиг барьсан, 1658 онд манжийн хаанаас халхын ноёдод бэлэг хүргүүлсэн зэрэг явдал болно. Манжийн хаад язгууртнууд Нурхайчийн үеэс улс төрийн болон бусад зорилгоор монголчуудтай ураг барилцсаар ирсэн ба хаад нь Монголын Юан гүрний хаадын удам алтан ургаас хатан авдаг байсан юм. Монгол хатнаас төрсөн анхны манж хаан бол Эеэр засагч хааны гутгаар хөвгүүн Шуани буюу 1662 онд хаан ор суусан Энх-Амгалан хаан юм. Тэрээр 61 жил төр барьсан бөгөөд түүний үеийг Энх амгалангийн үе гэх бөгөөд энэ үед манж гүрэн нийгэм эдийн засаг цэрэг улс төрийн хамгийн хүчирхэг оргилдоо хүрсэн юм. Найман настай хаан болсон түүний он удаан жилийн амжилтын эхийг эцэг нь тавьсан гэж үзэх үндэстэй юм. Учир нь Эеэр засагч хаан Доргоны дарангуйлалыг давтуулахгүйн тулд үхэхээсээ өмнө хүүдээ үйлчлэх 4 тэргүүн зөвлөх сайд Сонин, Эбилүн, Сүксаха, Обои нарыг томилж хааны нэрийн өмнөөс засаглах эрхийг өгч харилцан хоорондоо эсрэг нөлөө үзүүлэхээр алба тушаалын хуваарилалт хийж өгсөн байна. Бас 4 сайдын үнэнч байдлаас гадна хаан ширээнд санаархах хааны гэр бүлийн ойрын хамаатан садан бус улсыг сонгосон нь нэг чухал үйл болсон байна. Хэдий тийм авч цаг хугацааны уртад Обоид хаан ширээнд суух боломж гарсан бөгөөд хувь хүний чанар, хуучинсаг үзэл, биеэ тоосон ихэмсэглэлээсээ болж залуу хаантай сөргөлдсөн боловч 1669 онд 15 тай хаан хашир улс төрч цэргийн гарамгай жанжинг хүчгүйдүүлэн шоронд хорьж чадсан байна.

=== Чин гүрний алтан эрин ===
[[Зураг:ChineseSoldierByWilliamAlexander1793.JPG|thumb|200px|Чин эрин үеийн цэрэг]]
[[Энх амгалан]]гийн үед 1673 онд өмнөд хятадын Юньнан, Гуйжоу, Гуандон, Фүжиэны захирагч нар болох  хан үндэстэн [[Шан Кэжи]], [[Жэн Зонмин]] болон [[Ү Сангуй]]&lt;nowiki/&gt;тан нийлэн бослого гарган  тэмцлээ 8 жил үргэлжүүлсэн ба энэ нь тусгаар тогтнох гэхээсээ илүүтэй эрх ямбаны төлөөх тэмцэл байсан бөгөөд түүхэнд '''3 феодалын бослого''' гэгджээ. Мөн энэ үед Ойрад Монгол [[Галдан бошигт хаан|Галдан хааны]] засаглал дор хүчирхэгжин “[[Зүүнгарын хаант улс]]” хэмээгдсэн ойрад монгол 1640 оны “Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз”-ыг зөрчин халх ойрад хоёр монгол 1673-74 онуудад хоорондоо дайтаж эвдрэлцэх болов. Галдан бошогт хаан 1676 -86 онуудад бүх ойрадыг нэгтгээд зогссонгүй [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Моголистан]], [[Хамил тойрог|Хами]], [[Турфан хот|Турфан]], [[Кашгар]], [[Яркендын хант улс|Яркенд]], [[Сайрам]], [[Ферганы хөндий]], [[Бухар]], [[Самарканд]] хотууд руу довтлон эзэлжээ. Үүний зэрэгцээ манж болон оростой худалдаа хийж байв. Тэрээр 1687 онд цэргийн хүчээр халхыг нэгтгэх оролдлого хийсэн нь амжилтанд хүрээгүй юм. Халх ойрдын дайнд халхууд ялагдан зугтаж Чуулалт хаалган хүрч буудалсан болон манжийн цэргийн хүчин Улхын голд Галдантай байлдсан нь 1690 оны явдал болно. 1691 онд [[Долоннуурын чуулган]]д халхын 4 аймгийн ноёд Манж чин улсад дагаар оров. 1696 онд манж халхын цэрэг Галданг Тэрэлжийн зуун модонд байлдан цохижээ. 1697 онд Ойрдын хаанаар Цэвээнравдан тодорч Галдан бошогт хаан тэнгэрт халивай. Энх-Амгалангийн хаанчлалын үед хятадад одон орон, математик, газар зүй болон бусад шинжлэх ухаан гойд хөгжөн дэвшсэн ба мөн үед сарны тооллыг нарийвчлан засч сайжруулан шар зурхайг гарган нийтээр мөрдүүлжээ.

1722 оны өвөл [[Энх амгалан]] хаан өөд болж түүний 4 дөх хүү ''Юн чин ван'' Юнжэн буюу [[Найралт төв]] хэмээгдэн 1723 онд хаан ор суув. Энхамгалангийн засаглалын сүүлийн жилүүдэд ах дүү нартайгаа таарамж муутай байснаас гадна хааны гэрээсийг өөрчлөн засч хаан суусан хэмээн хэлэгдэж асан Юнжэн Манжийг хатуу чанд гараар барьж байв. Тэрээр төрийн албаны шалгалтыг хатуу чанд болгон төрийн албан хаагчдыг чанга шалгуураар шалган хан үндэстэн хятадуудад итгэл хүлээлгэн өөрийн ах дүү төрөл ургийн ноёдын оронд төрийн өндөр албан тушаалд тавьсан байна. Мөн тэрээр хээл хахуулийн эсрэг хатуу байр сууринаас хандан, мөнгөний ханшийг дураар тогтоох явдлыг эцэс болгож зөрчсөн этгээдийг цаацлах хүртэл хатуу чанга шийтгэж байв. Түүний засаглалын үед Халх дах ноёрхолоо бэхжүүлэн [[Сайн ноён аймаг|Сайн ноён аймгийг]] нэмж байгуулан халхыг 75 хошуунд хуваан халх дах манжийн цэргийн өртөөг бэхжүүлж монголын ноёдод цалин пүнлүү өгөх болжээ. 1735 онд Найралт төв хаан өөд болж түүний хүү ''Бао [[чин ван]]'' Хунли 1736 онд 24 насандаа [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэн хаан]] хэмээгдэн Тэнгэрийн тэтгэсний анхдугаар оныг эхлүүлэв. Түүний засаглалын үед 1755 онд Монголын тусгаар тогтнолын  сүүлчийн голомт ойрад түмэн маань дотоодын зөрчлийн улмаас манж нарт эзлэгдэн алж хядуулах, нутаг заагдан цөлөгдөх, зугтан одох зэргээр таран бутарчээ.1755-1758 онуудад хотгойдын [[Чингүнжав]], хойдын [[Амарсанаа]] нар халх ойрадын бослогыг эхлүүлж манжийн эсрэг тэмцсэн боловч нэгдмэл удирдлагагүй алаг цоог гарсан бослого тэмцлүүд санасан үр дүнд хүрээгүй билээ.

=== Манжийн доройтол ===
[[Файл:China imperialism cartoon.jpg|thumb|Энэ улс төрийн хүүхэлдэйн кино болох Британи, Герман, Орос, Франц, Япон улс Чинийг хувааж байна]]
[[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн тэтгэсэний]] засаглалын үед Манж улсад хээл хахууль газар авч манжийн оргил үе дууссаны дохио гарч эхэлжээ. Үүний жишээ нь түүнийг үхмэгц буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]] тэргүүн онд (1796) “'''цагаан лянхуа нийгэмлэг'''”-ийн бослого гарч 8 жил үргэлжилсэн нь Манжийн хүчийг ихээхэн сулруулсан юм. Энэ үед манжийн газар нутгийн хэмжээ 13 сая хавтгай дөрвөлжин километр хүрч ноёрхолынхоо оргилд хүрсэн ба [[Монгол нутаг|Монгол]]ыг гадаад монголын 4 аймаг (Сэцэн хан аймаг 23 хошуу, Түшээт хан аймаг 20 хошуу, Сайн ноён аймаг 24 хошуу, Засагт хан аймаг 19 хошуу), Дарьгангын хааны сүрэгчин тусгай хошуу, [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Тагнын Урианхайн]] (5 хошуу болон Хөвсгөлийн овог), Ховдын хязгаар 30 хошуу, Ил тарвагатайн 13 хошуу, Хөх нуурын 29 хошуу, Эзний хошуу, Алшаа хошуу, дотоод монголын 24 аймаг 49 хошуу (Жирэм, Зост, Зуу үд, Шилийн гол, Улаанцав, Их зуу 6 чуулган), Цахар 8 хошуу, Түмэд 2 хошуу, [[Уйгурууд|Уйгар]]ыг Шинжааны урд 6 хот, Түвдийн Хашаг,&lt;ref&gt;[https://www.tolgoilogch.mn/_fyvrpygvg1 Монголчууд ихэд нөлөө үзүүлсэн Түвдийн түүх]&lt;/ref&gt; хятадийг 18 мужид хуваан захирч байв.

Ингээд тэнгэрийн тэтгэсний дараагаар 1796-1820 онд Юньян буюу [[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал ерөөлтийн]], 1821-1850 онд [[Төр гэрэлт|Төр гэрэлтийн]], 1851-1861 онд [[Түгээмэл элбэгт]]ийн, 1862-1874 онд [[Бүрэн засагч]]ийн, 1875-1908 он [[Бадаргуулт төр]]ийн хаанчлалаар Манж чин улсын үе үргэлжлэн, 1909-1911 онд [[Пүи|Хэвт ёс]]ны хаанчлалаар төгсгөл болжээ. 1861-1908 онуудад хэрэг дээрээ Цыши хатан Манжийн төрийг барьжээ. Тэрээр 1861 онд гарсан төрийн эргэлтээр Гон хунтайжийн тусламжтай Сүшүний ахалсан 8 засаг баригч ноёдыг хөөн гаргаж [[Түгээмэл элбэгт]] хааныг үхэхийнх нь өмнө Цышигийн хүү [[Бүрэн засагч]] хаанаар залгамжлуулахаар заалгажээ. Ингээд Бүрэн засагчийн мөн түүний залгамжлагч Цышигийн зээ дүү болох Зайтянь буюу Бадаргуулт төрийн нийт 47 жил Цыши “хөшигний араас захирагч” байсан байна.

19-р зуун 20-р зууны эхэн Манжийн бууралт мөхөлийн үе байж дотоодын нийгмийн хагарал мөргөлдөөн, манжийн эсрэг бослого тэмцэл, барууны түрэлт, эдийн засгийн царцалт, хээл хахууль, хүн амын огцом өсөлтөөс үүдсэн хүнсний хомсдол, байгалийн гамшиг зэрэг нь тус улсыг сульдаан доройтуулж, хятадын үндэсний үзэлтнүүд болон чинээлэг давхрагынханы хийсэн хөрөнгөтний хувьсгалаар Манж чин улс мөхжээ. Манжийн эсрэг бослого тэмцлүүдээс хамгийн том нь [[Тайпингийн бослого]] бөгөөд 1851 онд [[Хон Сюцюань]] гэгч [[Гуйжоу]] мужийг эзлэн “'''Их энхийн тэнгэрлэг хаант улс'''”-ыг байгуулан өөрийгөө хаан нь хэмээснээр эхэлж  өргөн олныг хамарчээ. Энэ бослого нь өмнөд хятадыг бүхэлд нь хамарч иргэний дайны байдалд хүрч 1864 оныг хүртэл 14 жил үргэлжлэн 20-30 сая хүн үрэгдсэн ба Манжийн хааны хүсэлтээр ирүүлсэн Британи болон Францын орчин үеийн зэвсэглэлтэй цэргийн оролцоотой дарагджээ. Үүнээс гадна 1856-1873 оны [[Юньнань|Юньнан]]д гарсан [[Хмонг ястан|Мяо хүмүүс]]ийн болон [[Хотон (үндэстэн)|Хотон]] Пантайгийн эсэргүүцэл, 1862-1877 оны лалын шашинтнууд “[[Цагаан малгайтны бослого|Цагаан малгайтны]]”&lt;ref&gt;[https://www.tolgoilogch.mn/_00z6+fcj7z Ардын дуу &quot;Гоолингоо&quot;-гийн үнэн түүх ийм ажээ] Tolgoilogch.&lt;/ref&gt; бослогууд мөн Монгол оронд 1870 онд Их хүрээнд манжийг эсэргүүцсэн ардын хөдөлгөөн, 1880 онд [[Цэрэг Онолтын Улиастайн бослого|ард Онолтийн удирдлагаар Улиастайн цэргийн бослого]], Ордосын дугуйлан, 1900 онд Улиастайд манжийн эсрэг монгол цэргийн бослого, 1906 онд Их хүрээнд хятадын мөнгө хүүлэгч худалдаачдын эсрэг ардын хөдөлгөөн зэрэг бослого хөдөлгөөнүүд гарч байв.

=== Чин гүрний сүүлч үе ===
[[Файл:Qing Dynasty Map durnig Xinhai Revolution.JPG|thumb|[[Синьхайн хувьсгал]]]]
19-р зуунд Ёвропын улсууд эрчтэй хөгжин колончлох, эдийн засгийн ашиг сонирхолдоо бусад улсыг хамруулах бодлогыг явуулж байсан нь Манжийн тэнгэрийн доорхи бүхнийг захирах бодлоготой мөргөлдөж эхэлсэн байна. Их Британи Британи болон Францын хятадад дахъ хар тамхины наймааг нь хаах гэсэн 1838 оны Манжийн оролдлогын хариуд дайн зарласнаар 1839 онд хар тамхины дайн эхлэв. Уг дайнд орчин үежсэн Британичууд тэнгис болон эх газарт хоцрогдсон Манжийн цэргийн хүчнийг хялбархан цохиж 1842 онд ялагдсан манжууд Нанкинд манайхны хэлдэгээр хилс гэрээ гэгчийг Британитай байгуулсан байна. Уг гэрээ ёсоор Манжууд дайны төлбөр төлөхөөс гадна боомтуудаа ёвропчуудад нээн онцгой эрх эдлүүлэх болон [[Хонконг]] Британид өгчээ. Барууныхан үүгээр ханасангүй, 1854 онд Британичууд Нанкины гэрээг дахин авч үзэх хятадын гол мөрөнд онцгой эрх эдлэх Бээжинд элчин сайдын яам нээх зэрэг зүйлийн тулгалтанд Манжууд эсэгүүцсэнд дахин дайн зарласанаар 1856 онд хар тамхины 2-р дайн эхэлсэн байна. 

Энэ дайн 1858 онд Британи болон Америк Француудтай өмнөхөөс илүү доромж гэрээг Тяньжинд байгуулснаар дуусаж Манжууд албаны бичиг баримтуудаа англи хэл дээр хийх, Британийн байлдааны онгоцуудад хятадын гол мөрнөөр чөлөөтэй нэвтрэх онцгой эрхийг өгчээ. Үүнээс гадна 1844 онд Вансяд Америктай хилс гэрээ, 1860 онд Бээжинд, 1881 он Петрбургт Оростой гэрээ байгуулан онгой эрхүүдийг өгч 1894-1895 онд Японтой хийсэн дайнд ялагдал хүлээжээ. Энэ мэт дорой байдал нь Хятадын үндэсний үзэлтнүүд, шинэчлэгчдийн дургүйг ихээхэн хүргэж байсны дээр [[Цыши]] хатны өөрийн сүр хүчийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаргасан их хэмжээний зардал тансаглал, энгийн ардын ядуурал зэргээс үүдэн Манжийн засаглалыг эсэргүүцэгчдийн тоо ихэд нэмэгдэхийн хажуугаар европынхон буюу гадныхныг үзэн ядах үзэл дэвэрчээ. 1898 онд [[Бадаргуулт төр]] хааны “шинэтгэн засах 100 өдөр” гэгч шинэтгэлийн бодлогоор хуучин хууль журмуудыг хүчингүй болгон Ли Хонжан зэрэг хуучинсаг үзэлтэй гэгдсэн улсыг албанаас буулган Кан Юүвэй мэт шинэчлэгчдийг өндөр албанд томилсон боловч Цыши түүнийг таслан зогсоож ордны хорионд оруулсан байна. Энэхүү өөрчлөлтөөс улбаалан Манжуудын Монголтой хийсэн хуучин гэрээ хэлцлүүд, Монголтой холбоотой хууль цаацуудад өөрчлөлт орж эхэлсэн ба Монголын газар нутагт хятадуудыг суурьшуулахгүй байх зэрэг тохиролцоо алдагдаж Монголд тариалан хөгжүүлэх нэрээр 1906 онд хятадуудыг монголд нүүлгэх товчоо гэгчийг Бээжинд байгуулсан зэрэг нь Монголчуудын дургүйг ихээхэн хүргэсэн явдал болжээ. 

Түүхэнд “[[Ихэтуанийн бослого|Боксчдын бослого]]” хэмээгдсэн эсэргүүцлийн хөдөлгөөний эхний зорилт нь Манжийн хаант засаглалыг түлхэн унагаж харийнханыг хятадаас хөөн гаргах байсан ч Цыши сайд нараараа дамжуулан тэднийг хянаж удирдагчаар нь “Чин улсыг дэмжин гадныхныг устгая” гэсэн уриа гаргуулан эрчимжүүлжээ.&lt;ref&gt;[https://mn.unansea.com/боксчин-бослого-тайлбар-түүх-зорилго/ Боксчин Бослого: Тайлбар, Түүх, Зорилго, Шалтгаан, Үр Дагавар]&lt;/ref&gt; 1899 онд боксерууд хятадад байсан хэдэн мянган загалмайтны шашны номлогчдыг толгойг нь тасдах, амьдаар нь өвчих зэргээр хэрцгийгээр алж хэдэн аван мянган христэд итгэгч хятадуудыг алж хядсан үйлдэл хийснийг Цыши өөгшүүлэн дэмжиж байв. 1901 онд Германы элчин сайд алагдсанд 25.000 хүний бүрэлдэхүүнтэй 8 улсын цэргийн хүчин Бээжинг эзлэхэд зугтан гарсан Цыши болон Манжийн засаг захиргаа хамтын хүчний тавьсан шаардлагыг хүлээн авч их хэмжээний мөнгөөр төлбөр хийн Бээжинг эргүүлэн авчээ.&lt;ref&gt;[https://mn.eferrit.com/1900-оны-хятадын-боксчдын-бослого/ 1900 оны Хятадын боксчдын бослого]&lt;/ref&gt; 

19-р зууны хоёрдугаар хагас 20-р зууны эхэнд Чин улсын дотоод гадаад байдал ихээхэн сулран доройтсон тул өөрийн улсын хэмжээнд 1901 онд “[[Шинэ засгийн бодлого]]” хэмээн эдийн засгийн шинэчлэлийн хөтөлбөрийг зарласан. 1908 онд хатан хаан Цыши болон Бадаргуулт төр хаан хоёр ''Чунь чин ван'' буюу [[Зайфөн]]ий ахмад хөвгүүн 2 настай [[Пүи]]г хаан суулгахаар гэрээслэн сульдаж доройтсон хэзээ мөдгүй сүйрэх гэж буй хаант төрийг үлдээгээд хоёул ойролцоо өөд болцгоов. Цыши үхэхийнхээ өмнө итгэлтэй тайганаараа хаанд хор өгүүлжээ гэх нь бий ч өөр хувилбараар [[Юань Шикай|Юан Шикай]] хоёуланг нь гар буугаар буудаж хороосон гэх нь ч байдаг юм байна. Ингээд Зайфөн засаглалыг авснаар генерал Юан шикай албанаасаа буужээ. 1911 онд Зайфэн үндсэндээ Айшин гиоро овгийнхноос бүрдсэн “Хааны гэр бүлийн танхим”-ыг байгуулж төрийн хэргийг явуулах болсон байна. [[Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал|Мөн оны 10 сарын 10-нд Учаны босогчи]]д Дундад Иргэн Улс (Бүгд найрамдах хятад улс)-ыг байгуулж Нанжинд [[Сунь Ятсен|Сүнь Ятсэн]]&lt;nowiki/&gt;ээр толгойлуулсан засгийн газар байгуулснаа зарласан байна. Үүний дараагаар хэд хэдэн муж Манжаас салж ДИУ-д орж эхэлсэн тул Манжийн засгийн газар хувьсгалчдыг даруулахаар Юан Шикайд Манжийн анхны орчин үеийн зэвсгээр зэвслэгдсэн орчин үеийн цэрэг байлдааны арга барилд суралцсан Бэйяны армиа захирах эрхийг нь буцаан өгчээ. Юан Шикай ерөнхий сайд болж өөрийн танхимаа бүрдүүлсний дараа хатан хаан Лонуйгийн оролцоотойгоор Зайфэнийг эрх мэдлээс нь салган Чин улсын улс төрийн гол тоглогч болов. [[Сунь Ятсен|Сунь Ятсэн]] үндсэн хуульт бүгд найрамдах засаглалыг хүсч байсан бол Юан Шикай үндсэн хуульт хаант засгийг байгуулахыг зорьж байсан ч хоёул Хятадын эрх ашгийг урьтал болгон үзэж байв. Ингээд Юан Шикай [[Лонуй хатан|Лонуй хатны]] зөвшөөрлөөр хувьсгалчидтай хэлэлцэн тохиролцох оролдлогыг хийж эхлэв. Сунь Ятсэн бүгд найрамдах улс байгуулж дэмжлэг үзүүлбэл Юан Шикайг ерөнхийлөгч болгоход бэлэн байлаа. Хэд хэдэн удаагийн хэлэлцээний дараагаар 1912 онд Лонгуй хатан, хааны хаан ширээнээс татгалзах тухай зарлигийг гаргаснаар хятадад 2000 гаруй жил тогтсон хаант засаг мөн 300 шахам жил (1616-1912) тогтносон Манж чин улсын ноёрхолд цэг тавьжээ.&lt;ref&gt;[https://www.sonin.mn/news/politics-economy/388 ХХ зууны Монголд тохиосон гурван хувьсгалын эхний 10 жилийн тухай эргэцүүлэл] М.Далайхүү Эх сурвалж: &quot;Монцамэ&quot;.&lt;/ref&gt;

== Засаг төр ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
[[Зураг:Qing_Dynasty_1820.png|thumb|right|1820 он. Газар нутаг]]
Чин улс 18-р зуунд хамгийн өргөн буюу [[Хятад|Дотор газар]] (18 муж), өнөөгийн зүүн хойд орон, [[Өвөр Монгол]], [[Ар Монгол]], [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг хамарсан 13 сая км² газар нутагтай болсон байв. Дотор газрын 18 муж дээр Манжуур, Шиньжянг задалж 22 муж болгон өсгөжээ. Фужянь дотор байсан Тайванийг дотоод 19 дэх мужаа болгосон авч 19-р зууны төгсөлийн Япон-манжийн дайнд ялагдсанаар Японы мэдэлд шилжүүлсэн. 

Үүнээс гадна [[Солонгос]] (тухайн үеийн [[Чусонь]]), [[Дай Вьет|Вьетнам]] зэрэг орон Чин улсад алба барьж байсан бөгөөд Афганы Катоор улс 19-р зууны дунд хүртэл гувчуур төлдөг байв. 1774-1798 онд [[Кокандын хант улс]] Чинд алба барьсан.
	
# [[Тэнгэр уул]]ын ар өвөр (хожим Шиньжян болон нэгдсэн) - [[Хамил тойрог|Хамил]] зэрэг хагас өөртөө засах хант улсыг багтаасан. Мөн Торгуудын шинэ хошууд багтаж байсан.
# [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Гадаад Монгол]] – [[Түшээт хан аймаг]], [[Сэцэн хан аймаг]], [[Засагт хан аймаг]], [[Сайн ноён аймаг]], [[Ховдын хязгаар]],  [[Урианхай|Урианхайн хязгаар]]
# [[Өвөр Монгол|Дотоод Монгол]]&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/126 Манж нар Өвөр 49 хошууг “Дотоод засаг” гэдэг нэр томьёогоор илэрхийлдэг байснаа XIX зууны эхнээс “Дотоод засаг”-ийг “Дотоод Монгол” гэдэг нэр томьёогоор илэрхийлэх болов. Энэ үеэс эхлэн энэхүү “Дотоод Монгол” хэмээгч нь монголчуудын өөр зуураа хэрэглэдэг “Өвөр Монгол” гэдэг ойлголттой агуулгын хувьд бараг нийцэх болжээ. Тиймээс “Өвөр Монгол буюу Дотоод Монгол”, “Ар Монгол буюу Гадаад Монгол” хэмээн ямарваа нэгэн ялгаваргүйгээр хэрэглэх болсон бололтой.] Ц.Цэрэндорж, Монголын түүх&lt;/ref&gt; - 6 чуулган ([[Жиримийн чуулган]], [[Зостын чуулган]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу үдийн чуулган]], [[Шилийн голын чуулган]], [[Улаанцавын чуулган]], [[Их Зуугийн чуулган]])
# Бусад монгол газар – Алшаагийн торгууд хошуу, Эзнээ голын өөлд хошуу, Или, [[Хөхнуур]], [[Дарьганга|Дарьгангын дээдсийн адууны сүрэг]], [[Цахар түмэн|Цахар найман хошуу]], [[Хөлөнбуйр]] дахь [[Барга|шинэ, хуучин Баргын]] хошууд.
# [[Төвөд]] ([[Ү-Цан]], [[Кам]]ын баруун хагас, одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]]-той бараг дүйнэ)
# [[Манжуур]] (Хятадын зүүн хойд орон, хожим [[Гирин]], [[Хармөрөн]] муж болон задарсан)
 
* Арван найман муж (''Дотор газар'')
{{Col-begin}}{{Col-break}}	
#Жили, одоогийн [[Хэбэй]]
#[[Хөнань]]
#[[Шаньдун]]
#[[Шаньси]]
#[[Шэньси]]
#[[Ганьсү]]
#[[Хүбэй]]
#[[Хүнань]]
#[[Гуандун]]
{{Col-break}}
#[[Гуанши]]
#[[Сычуань]]
#[[Юньнань]]
#[[Гуйжоу]]
#[[Жянсү]]
#[[Жянши]]
#[[Жөжян]]
#[[Фужянь]] (1885 он хүртэл Тайванийг багтаасан)
#[[Аньхүй]]
{{Col-end}}

* Сүүлд нэмсэн 5 муж
{{Col-begin|width=95%}}{{Col-break}}
#[[Шинжаан]]
#[[Тайвань]] (1895 он хүртэл)
{{Col-break}}
# Фөнтянь, одоогийн [[Ляонин]]
#[[Гирин]]
{{Col-break}}
#[[Хармөрөн]]
{{Col-end}}

=== Манжийн ноёрхлын үед феодалын мөлжлөг ширүүссэн нь ===
Манж Энх Амгалан хааны үеэс цэцэглэн мандаж Тэнгэрийг тэтгэгч хааны үе хүртэл үргэлжилсэн юм. Манжийн түрэмгийлэгчид, Монголын шар хар феодалыг түшин, хөдөлмөрчин ард, албат, хамжлагын эрхгүй байдлыг урьдынхаас нь бүр хүндрүүлсэн билээ. 

Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд нар болох Манж [[амбан]]ууд захирч байв.&lt;ref&gt;[https://gogo.mn/r/924o2 ТҮҮХЭН ЗУРГУУД: Манж амбан]&lt;/ref&gt;

Монголын тухай манж нараас “[[Монгол цаазын бичиг]]”-т оруулсан хууль цөм феодаль ангийн шинж чанартай нь илэрхий юм. Тэдгээр хууль ёсоор монголын хөдөлмөрчин олны аж төрөх хамаг юмыг нарийн чанд дүрэм хэмжээтэй болгож, монгол газарт Манжийн хянан цагдах дэглэм тогтжээ.

==Нийгэм==
Мин улсын үед ойролцоогоор Хятад 150 сая хүн амтай байсан бол 18-р зууны төгсгөлд буюу Чин улсын үед 300 сая болж өссөн. Хүн ам өсөхөд нөлөөлсөн хэд хэдэн томоохон шалтгаан бий
#Мин улсыг унасанаар Эртний Цинь улсын үеэс баригдаж эхэлсэн хирээр жил бүр насанд хүрсэн олон мянган насанд хүрсэн хятад эрэгтэйчүүдийг дайчлан амь насыг авч оддог байсан Их цагаан хэрмийг барих явдлыг зогсоосон.
#Мин улсын сүүлийн жилүүдэд мөрдөгдөж ирсэн дааж давшгүй элдэв татвар-гувчуур (өрхийн татвар, цонхны гувчуур) гэх мэтийг болиулсан
#Зүүнгарын улсыг эзлэн авснаас хойш томоохон дайн хийгээгүй нь 18-р зуунд удаан хугацаагаар улс гүрэн нь тогтвортой тайван амгалан байсан
#Мөн [[Америк]]аас шинэ төрлийн ургацууд болох [[эрдэнэ шиш]], амтат төмс, самар гэх мэт зүйлсийг импортлох болсон
#Мөн зүүн өмнөд Азиас шинэ төрлийн цагаан будаа ирсэн нь үйлдвэрлэл нь их хэмжээгээр өсөхөд жил бүр үерлэж олон сая хүний амийг авч оддог байсан Шар ба Хөх Мөрний тариалангийн даланг сэргээн засварлах, нэмж барих ажлыг Чин улсын эхэн үед санаачлан амжилттай зохион байгуулсан нь нөлөөлсөн.
===Шашин===
[[Файл:Hohhot Dazhao temple.ecriteau miltilingue.jpg|thumb|Хөх хотын [[Их зуу хийд]]]]
Манжийн хааныг сүүлчийн Монголын Лигдан хааны эсрэг кампанит ажилд [[Төвөдийн Буддын шашин]]ыг дэмжиж эхэлсэн юм. Манж Хунтайжийн цол нь Сэцэн буюу Дээд эрдэмт хаан гэгдэж байсан. 1642 онд Төвөдийн [[Далай лам]]аас Манзшури бурханы хувилгаан дүр өргөмжлөл хүртсэн. Мөн Манж гэдэг үг нь тэдний хэлээр эр зориг гэсэн үгтэй нь адилхан дуудагддаг гэх шалтгаануудаар тэд өөрсдийгөө нэрлэсэн байх магадлалтай. Монгол орон тэр үед их том орон байсан болохоор аймаг болгон угсаатан болгон өөр өөр байгаль, газар зүйн бүсэд, эдийн засаг, улс төрийн нэгдэлтэй болчихсон, үүнээс улбаалаад сэтгэлгээ, оюуны цар хүрээ эрх ашиг нь тусдаа болчихсон байлаа. Өвөр монголчууд онцолбол [[Цахар]]ууд олон жил улс төр, оюун санааны төв байсан бол аглагын 12 отог [[Халх]]ууд нь Монгол орны хамгийн зах хязгаарын хоцрогдмол, бүдүүлэг соёлжоогүй хязгаар 1911 он хүртэл байжээ. Иймд Манжууд Монголчуудад ялгавартай хандаж байсан бөгөөд анх дагаж орсон хөрш зэргэлдээ [[Хорчин]] зэрэг аймгуудад хүндэтгэлтэй хандаж ах, дүү холбоотны ёсоор ханддаг байсан учир тэднийг шарын шашинд гүн автуулах явдлыг хориглон Манжийн Сэцэн хаан 1633 онд “Монголчууд лам нарын үгэнд маш итгэж эд малыг бүрэлгэн өгч хилсийг арилга, сүнсийг сайн газар төрүүл хэмээн ёдор татуулж, овоо үйлдүүлэх зэрэг нь их л мунхаг тэрслүү, үүнээс хойш цөм цаазлан байлгаваас зохимуй” гэж байжээ. Учир нь Манж Хятадыг эзлэх, даран захирч байхад Өвөр монголчуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчин чадал нь стратегийн хувьд чухал ач холбогдолтой байв.&lt;ref name=&quot;:2&quot;/&gt;

Өндөр гэгээн [[Занабазар]] нь монголын бурханы шашин, улс төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцож байсан юм. Мөн Монгол оронд бурхан шашныг хөгжүүлэхийн тулд хэд хэдэн сүм хийдүүдийг байгуулан, урлагийн олон арван бүтээлүүдийг туурвих, өөрийн дэг сургуулийг буй болгох ажлуудыг түүхэнд гүйцэтгэсэн юм. Тэрээр халх, ойрадын зөвчилдөөний улмаас өөрийн ард иргэдийг авч 1691 онд Долоннуурт Манж Чин улсыг түших чуулган чуулснаар халхыг Манж нар эрхшээх үүд болсон юм.&lt;ref&gt;Чулуун С. Өндөр гэгээн Занабазар ба Оросын хаант улс. // Өндөр гэгээн Занабазар: амьдрал, өв. УБ., тал 31-40.&lt;/ref&gt; Харин тэд Халхыг найдваргүй этгээд хэмээн тооцож байсан агаад гадаад Монгол хэмээн өвөр Монголчуудаас тусад нь ялгаварлаж тусгай өөр бодлого хэрэгжүүлэв. Тэнгэрийн тэтгэсэн хаанд найдваргүй Халхын цэрэг, эдийн засаг Зүүнгарын хаант улс унаснаас хойш хэрэгцээгүй болсон юм. Тухайлбал Халхууд тун найдвар муутай холбоотон гэдгээ түүхийн турш харуулан Чингүүнжавийн бослого гэх мэтээс авахуулаад хожим Хятадад гарсан бослогуудыг дарах зэрэг үйлсэд цэрэг гаргалгүй хойш суун тэр байтугай босож байсныг XIX зууны Халхын түүхэнд гарсан цэрэг Онолт, Энхтайван зэргээр удирдуулсан үймээнүүд харуулдаг. Ингээд Халхаас илүү хүн амтай Өвөр монголд 49 хошуу байсан бол Халхад 86 хошуу дээр нь шавь нар гэж тусдаа засаг захиргаа байгуулан маш ихээр задалж хаясан байна. Иймээс тэд Халхад шарын шашин дэлгэрэхийг машид дэмжин [[Амарбаясгалант хийд]] гэх зэрэг хийдүүдийн барилгын ажлыг мөнгө санхүүгээр тэтгэж байлаа. Ингэснээр Халх нь дэлхийд төдийгүй Монгол угсаатан дундаа хамгийн бүдүүлэг хоцронгуй нь нэн хэтэрхий болж хүн амын ердийн өсөлт байтугай генетикийн хувьд бууран доройтсон.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;[https://gantulga.wordpress.com/2010/04/14/монгол-буддизм-4/ Түвдийн шарын шашны Монгол дахь бодлого] 2010 оны 4 дугаар сар 14&lt;/ref&gt;
{{Хянах}}
[[Бөө мөргөл]] нь арван наймдугаар зууны өмнө Манжийн оюун санааны амьдралын гол цөм байсан юм. 1691 онд Ар Монголыг Чин улсын хавсаргасаны дараа бурханы шашин шүтлэгтэй газар нутгийн голлох шашин болж, бөөгийн шашин нь бурханы шашны элементүүдийг нэгтгэж эхлэв.

== Эдийн засаг ==
{{Гол|Дайчин гүрний зоос}}
[[Мин улс]]ыг түлхэн унагаасан үймээн самууны эцэст туйлдсан [[Хятад]]ын [[эдийн засаг]] 17-р зууны төгсгөлд сэргэж хэвэндээ оржээ. Дараагийн зуунд Мин улсын төгсгөл үеийнх мэт дотоодын зах зээл үргэлжлэн тэлсээр, гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал ихэсч, бүс нутгуудын хоорондын худалдаа өсөн, хүн ам ч түргэн нэмэгдсэн. 17-р зууны сүүл үеэр хаагдсан зүүн өмнөд эргээ дахин нээснээр гадаад худалдаа маш хурдан дахин сэргэж, 18-р зууны сүүлийн хагасын турш жил тутам 4% өсч байлаа. Хятад нь [[цай]], [[торго]] болон бусад бүтээгдхүүнүүдээ экспортлож, Баруунтай хийдэг гадаад худалдааны баланс нь ашигтай байв. Энэ урсгалын үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт маш их хэмжээгээр нэмэгдэж, өрсөлдөх чадвартай, тогтвортой эдийн засгийг бий болгожээ. 18-р зууны дунд үеэр феодалын эдийн засаг хөгжлийн шинэ оргилдоо хүрсэн ба түүнийг түүхэнд “Кан Чяний мандлын үе” хэмээн нэрийддэг.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;[http://mn.cctv.com/2017/08/04/ARTIcgHxUtS6d1AISNMDDjQY170804.shtml Чин улсын түүхээс] Гүнтөмөр 2017 оны дөрөвдүгээр сарын 18&lt;/ref&gt;

Мин улсын үед татвараа төлөх боломжгүйгээс хураагдаж, томоохон газар эзэмшигчдэд худалдагдсан газрыг Чин улсын засгийн газар хуучин эздэд нь эргүүлэн өгч, газар эзэмшигчид олшров. Иргэдийг зах зээлд идэвхтэй оролцуулахын тулд Мин улсын үеийнхээс татварын ачааллыг багасгаж, хамжлагат ёсыг халж, ажиллах хүчний толгойн татварыг тогтоожээ. Их Сувгийн захиргаанд шинэчлэл хийж, тээврийн системийг хувийн худалдаачид ч ашиглах боломжтой болгосон байна. Мөн үр тарианы үнийн хяналтын систем нь тариа будааны хомсдолыг арилгаж, ингэснээр цагаан будааны үнэ 18-р зууны турш зугуухан өссөөр байлаа. Чин улсын төр баригчид чинээлэг худалдаачдын эрх ашгаас болгоомжилж, худалдаа хийх эрхийг хягаарлан, мөн ядуу нутгаас бусад газарт шинэ уурхай нээхийг зөвшөөрдөггүй байв.

Чин улсын сүүл үеэр улс төр ялзран доройтож, үзэл сэтгэхүй нь хоцрогдож, үхээнц дорой байдалд орсноор засаг төр уруудан буурах тийшээ хандсан байлаа. Ард иргэд туйлын зовлон зүдгүүртэй байсан учраас Тайпингийн бослого, Нианы бослого ар араасаа гарч байв.&lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt;

== Хаад == 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Дайчин  гүрэн 1616-1912'''
|-
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өвгөдийн сүмийн цол&lt;br&gt;(廟號 miàohào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Нэхэн өргөмжилсөн цол&lt;br&gt;(諡號 shìhào)
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Өөрийн нэр
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | Хаанчлалын үе
! style=&quot;background: #efefef;&quot; | [[Монгол Хятад оны цол|Оны цол]] (年號 niánhào) 
|-
| [[Нурхач|Тайзү]] (太祖)
| Гао Хуанди
| Нурхач (努爾哈赤)
| 1616-1626
| Тэнгэрийн сүлдэт  (天命) 1616-1626
|-
| [[Дээд эрдэмт|Tайзон]] (太宗)
| Вэн Хуанди
| Хун тайж (皇太極)
| 1626-1643
| Тэнгэрийн сэцэн (天聰) 1626-1636&lt;br /&gt;Дээд эрдэмт (崇德) 1636-1643
|-
| [[Эеэр засагч|Шизү]] (世祖)
| Жан Хуанди
| Фүлин (福臨)
| 1643-1661
| Эеэр засагч (順治) 1644 – 1661
|-
| [[Энх амгалан|Шэньзү]] (聖祖)
| Рен Хуанди
| Шуани (玄燁)
| 1662-1723
| Энх амгалан (康熙) 1662-1723
|-
| [[Найралт төв|Шизон]] (世宗)
| Шиан Хуанди
| Юнжэн (胤禛)
| 1723–1735
| Найралт төв (雍正) 1723–1735
|-
| [[Тэнгэр тэтгэгч|Гаозон]] (高宗)
| Чүн Хуанди
| Хунли (弘曆)
| 1735–1796
| Тэнгэр тэтгэгч (乾隆) 1736–1796
|-
| [[Сайшаалт ерөөлт|Рэнзон]] (仁宗)
| Руй Хуанди
| Юньян (顒琰)
| 1796–1820
| Сайшаалт ерөөлт (嘉慶) 1796–1820
|-
| [[Төр гэрэлт|Сюанзон]] (宣宗)
| Ченг Хуанди
| Мяньнин (旻寧)
| 1820–1850
| Төр гэрэлт (道光) 1821–1850
|-
| [[Түгээмэл элбэгт|Вензон]] (文宗)
| Шянь Хуанди
| Ижу (奕詝)
| 1850–1861
| Түгээмэл элбэгт (咸豐) 1851–1861
|-
| [[Бүрэн засагч|Музон]] (穆宗)
| И Хуанди
| Зайчунь (載淳)
| 1862–1875
| Бүрэн засагч (同治) 1862–1875
|-
| [[Бадаргуулт төр|Дезон]] (德宗)
| Жин Хуанди
| Зайтянь (載湉)
| 1875–1908
| Бадаргуулт төр (光緒) 1875–1908
|-
| 
| Сюнди (逊帝)
| [[Пүи]] (溥儀)
| 1909–1912
| Хэвт ёс (宣統) 1909–1912
|}

==Газрын зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Чин улс.png|Манжийн байлдан дагуулалт.
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg
Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif

Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг
Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg
Файл:Manjiin dovtolgoo.gif
Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662
Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683
Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747
Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796
Файл:Манж 1795.jpg|Чин улс 1795
Файл:Манж улс 1815 он.jpg
Файл:Манж улс 1838 он.jpg
Файл:Qing Dzungar wars.jpg|Зүүнгар-Чин улсын дайн
Файл:Manj boslogo.jpg
Файл:Manj 1796-1839.jpg
Файл:Manj 1884 on.jpg
Файл:Manj 1861-1894.jpg
Файл:Manj 1862-1911.jpg
Файл:Манжид болсон бослого.jpg
Файл:Ching Dynasty 1892.png
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.
Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif
Файл:Манж Чин улс.jpg
Файл:Манж Чин.jpg
Файл:Manjin zahirgaa.jpg
Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Мөн үзэх ==
* [[Манж үндэстэн]]
*[[Зүрчид]]
*[[Амбан]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=&lt;nowiki&gt;Мин улс &lt;/nowiki&gt;&lt;br/&gt; [[Бага хаадын үе]]&lt;br/&gt;[[Зүүнгарын Хаант Улс]]
|он=1636-1912
|албан_тушаал=Манж Дайчин улс
|дараа= [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]&lt;br/&gt; [[Дундад Иргэн Улс]]
}}
{{end}}

==Эшлэл==
&lt;gallery&gt;
&lt;/gallery&gt;

[[Ангилал:Хятадын династи]]
[[Ангилал:Чин улс| ]]
[[Ангилал:1616 онд үүсгэн байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>r5nhelq4nvvhblf8g2a7yqm9efnis1y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Цэндийн Дамдинсүрэн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4668</id>
    <revision>
      <id>707123</id>
      <parentid>702776</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T12:38:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.70.160</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24420" xml:space="preserve">{{Инфобокс Зохиолч
| нэр                    = Цэндийн Дамдинсүрэн  
| зураг                  = DamdinsurenTs.jpg
| хэмжээ                 = 200px
| жинхэнэ нэр            = 
| нууц нэр               = 
| төрсөн огноо           = {{birth date|1908|9|14|df=y}}
| төрсөн газар           = [[Дорнод]] аймгийн [[Матад сум]]
| нас барсан огноо       = {{death date and age2|1986|5|27|1908|9|14|mf=y}}
| нас барсан газар       = Улаанбаатар
| мэргэжил               = Хэл шинжээч
| гарал үүсэл            = [[Хатагин]]
| яс үндэс               = Хатагин
| иргэний харьяалал      = [[Монгол Улс]]
| боловсрол              = Дээд
| төрөл                  = шүлэг, өгүүллэг, үргэлжилсэн үг, тууж
| субъект                = 
| урсгал                 = 
| хамтрагч               =Бямбын Ринчен 
| залгамжлагч            = 
| шагналууд              = Монгол Улсын [[төрийн шагнал]]ыг 1946, 1947, 1951 онуудад 3 удаа, Ардын уран зохиолч цолыг 1986 онд анх удаа тус тус хүртсэн.
| гарын үсэг             = 
| вебсайт                =  
}}

Хатагин '''Цэндийн Дамдинсүрэн''' 1908 онд Сэцэн хан аймгийн Матад уулын хошуу одоогийн Дорнод аймгийн Матад сумын нутагт төржээ. Тэрбээр БНМАУ-ын [[Төрийн шагнал|Маршал Чойбалсангийн нэрэмжит 3 удаагийн шагнал]]т, анхны [[Ардын Уран Зохиолч]], [[Монгол улсын Шинжлэх ухааны Академи|ШУА]]-ийн жинхэнэ гишүүн, [[XX зууны манлай]] соён гэгээрүүлэгч, орчин цагийн монгол хэлний дүрмийг үндэслэгч эрдэмтэн, орчуулагч, зохиолч хүн юм. 

1938 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-ын [[Санкт-Петербург|Ленинград]] хотын Дорно дахины сургуулийг төгссөн. 1925 онд Ардын цэрэгт бичээч, эх зохиогч, 1929 оноос Монголын Үйлдвэрчний Эвлэлийн Төв Зөвлөлийн дарга, Шинжлэх ухааны хүрээлэнд судлагч, 1942-1959 онд Үнэн сонины эрхлэгч, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн дарга, Монголын зохиолчдын эвлэлийн хорооны дарга, 1959-63 онд ШУА-ийн хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирал, 1963 оноос ШУА-ийн эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллаж байсан. БНМАУ-ын АИХ-ын депутатаар дөрвөн удаа, АИХ-ын тэргүүлэгч гишүүнээр сонгогдсон. Тэрээр монголын шинэ бичгийг зохиох ажилд идэвхийлэн оролцож кирилл үсэг дээр суурилсан цагаан толгой үсгийн дүрмийг зохиосон нь эдүгээ хүртэл хэрэглэгдсээр байна. Мөн XIII зууны үед зохиогдсон [[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоо]] бүтээлийг орчин цагийн монгол хэлээр хөрвүүлэн хэвлүүлснээр орчин үеийн уншигчид уг алдарт бүтээлтэй танилцах таатай боломж нээгдсэн байна. Монголын шинжлэх ухаан, нийгмийн зүтгэлтэн, зохиолч, орчуулагч. Монголын шинэ кирилл бичиг үсгийн эцэг.

Зарим нь өөрийнхөө төлөө хийж бүтээсэн зүйлтэй байхад зарим нь бусдын эрх ашиг, эх орон, ард түмнийхээ төлөө энэ биеэ зориулсан нь бий. Ийм олон олон алдартны нэг нь Цэндийн Дамдинсүрэн билээ. Сургуульд орсон цагаасаа л бид энэ их хүний дүрмийг нь зохиосон шинэ үсгээр нүдээ нээн, “Цагаан цасан малгайтай…” хэмээн цээжилж, дунд ангиасаа “Буурал ээж минь”, “Зугаацахаар мордсон нь”, “Цэцэн хурга”, “Гологдсон хүүхэн”, “Хоёр цагаан юм” гээд үргэлжлүүлэн уншдаг байсан.

==Намтар==
[[Файл:TsendiinDamdinsuren.jpg|thumb|Цэндийн Дамдинсүрэн, 1969 онд]]
Өвөг эцэг Шугарын Эргэзэндоной (186..-1927) бичиг үсэгтэй малчин ард байсан, эмэг эх Гундантангад (187..-1909). Эцэг Э.Цэнд (1882-1923) Матад хошууны Тамгын газар бичээч байсан. Эх Г.Уламбаяр (1878-1939).

Өвөөгийнхөө санал болгосны дагуу Матад хошууны намын үүрт элссэн нь дараа дараагийн олон ажлын эх суурийг тавьжээ. Намын байгууллагад ажиллаж байсан тэрбээр
* Дамдинсүрэн нь эцэг Цэндээр бичиг үсэг заалгаж бичиг уншиж бичиж чадах болсон байна. 1923 онд хошууны тамгын газарт бичээч, 1926 оноос Хан Хэнтий уулын аймгийн МАХН-ын хороо, Эвлэлийн Төв хороонд ажиллажээ.
*1926 оноос Залуучуудын эвлэлийн Төв хороонд хэлтсийн дарга болж “Үнэн” сонины хоёр эрхлэгчийн нэгээр ажиллаж эхэлжээ.
* Дараа нь Үйлдвэрчний төв зөвлөлийн даргаар сонгогджээ. Энэ үедээ Улаанбаатарын 21 пүүсийн 240 гаруй ажилчин, мөлжигч данжаад нараа эсэргүүцэн ажил хаясныг голлон зохион байгуулж амжилтад хүргэснийг Зөвлөлт Оросын нэгэн сонинд бичсэн байдаг аж. Тухайн үед феодалын хөрөнгө хураах ажил ид өрнөж байсан бөгөөд энэхүү комиссын нарийн бичгийн ажил түүнд тохогдож байжээ. Харин 1930-аад оны үед ажлаасаа халагдсан байна. Олон ч газрыг толгойлж удирдаж байсан Ц.Дамдинсүрэн мөн олон ч газрын хаалгыг “гаднаас нь хааж” явжээ. Өөрөөр хэлбэл тэрбээр таван удаа ажлаасаа халагдаж байсан аж.

* 1932 онд Улаанбаатарт ирж, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн судлагч болж мөн Зохиолчдын бүлгэмийн нарийн бичгийн даргаар давхар ажиллажээ.
* 1929 онд Зохиолчдын бүлгэмийг анх байгуулалцаж байсан тэрбээр мөн ондоо “Гологдсон хүүхэн” туужаа бичжээ. Уг зохиол Монголын утга зохиолын түүхэнд маш том ололт авчирсан гэж судлаачид дүгнэдэг.
* Зохиолчдын бүлгэмийн даргаар ажиллаж байхдаа Д.Нацагдоржийн хэвлэгдэж байгаагүй “Миний нутаг” шүлэгт нь 500 төгрөгийн шагнал олгон, бүлгэмийнхээ хөрөнгө болгож байсан түүхтэй.
* 1933 онд ЗХУ-ын Ленинградын Бага ястны дээд сургууль 1934 оны 3 дугаар сараас [[Ленинградын дорно дахины дээд сургууль]] шилжин суралцаж 1938 оны 2 дугаар сард төгссөн байна. 
* 1938 он амьдралынх нь хар жил, эх орондоо буцаж ирээд, арван нэгдүгээр сард Дотоод яаманд баригдан, жил гаруй хоригдоод, цагаадан суллагдсан гэдэг. [[БНМАУ]]-ын ирээдүйн Ерөнхий сайд болон удирдагч [[Юмжаагийн Цэдэнбалын]] хамтран зүтгэгч болов. Ц. Дамдинсүрэн улс төрийн шахалтаар шоронд хоригдон, цаазаар авах ялд тулгагдаж, [[монгол бичиг|хуучин монгол бичгийг]] шинэ [[Кирилл монгол бичгийн дүрэм|кирилл бичиг]]т хөрвүүлэх ажилд гар бие оролцож байжээ.
*1938 оны 11 дүгээр сарын 4-ний өдрөөс Дотоод яам баривчилж хорьж байгаад 1940 оны 1 дүгээр сарын 27-нд суллагдсан байна.
*1940-1942 онд Шинжлэх ухааны хүрээлэнд ажилласан байна. 
* [[1942]] - [[1946]] онд &quot;[[Үнэн]]&quot; сонины редактораар ажиллаж байсан.
* [[1950|1946-1950]] онд Ленинградын дорно дахины дээд сургуулийн аспирантурд суралцаж 1950 оны 10 дугаар сарын 24-нд Москва хотноо &quot;Гэсэрийн туужийн түүхт үндэс&quot; гэдэг зохиолоороо дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалжээ. 
*1950 онд Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн даргаар томилогдсон.
*1953 онд Зохиогчдын хорооны даргаар томилогдсон.
*1961 онд Шинжлэх ухааны академич болсон.
* 1969 онд 50 мянган үгтэй Орос-монгол толь бичгийг Лувсандэндэвийн хамт зохион, он тооллын хүснэгт хавсаргасан учир МАХН-ын Төв хорооноос буруутгагдан, шүүхийн тогтоолоор 5600 төгрөг төлөх болжээ. Энэ мэт зэмлэл, буруутгал түүний амьдралд бишгүй олон тохиолдож байв.
*1971-1973 онд ЗХУ-ын Ленинградын Дорно дахин судлах институтэд ажилласан.
*1972 оны 11 дүгээр сарын 2-нд Доктор цол хүртсэн.
*1979-1981 Германы Хумбольдтын нэрэмжит их сургуулийн урилгаар Берлин хотод очиж, Ханс Детер Фитце, Гэндэнгийн Лувсан, Габриеле Наги нартай хамт “Герман монгол толь” зохиолцжээ.

Зохиолчийн амьдралын нэгээхэн хэсэг нь Монголын эртний уран зохиолын судлалд зориулагдсан. Шоронгоос суллагдсаныхаа дараа тэрбээр “Гэсэрийн туужийн түүхэн үндэс”, “Субашид”, “Монголын уран зохиолын дээж зуун билэг”, “Рашааны дусал”, “Саран хөхөө” зэрэг эртний уран зохиолын нэлээд ном хэвлүүлжээ. Төвд бичиг сайн мэддэг хүнийг Хэл зохиолын хүрээлэнд авч ажиллуулсныг буруутган Төв хорооноос комисс томилогдон шалгасан гэдэг. Шалгалтын дараа түүнийг буруутган улмаар ажлаас нь халсан байна.

Эртний Монголын уран зохиолыг судалж, энэ талын олон судалгааны бүтээл гарган ном зохиол хэвлүүлсэн түүнийг үндсэрхэг үзэлтэн хэмээн олонтоо хавчин гадуурхаж байжээ.

Цэндийн Дамдинсүрэн 1986 оны зургадугаар сарын 5-нд таалал төгсжээ.

== Гэр бүл ==
Ленинград хотын Их сургуулийн монгол хэлний анги төгссөн Л.В.Зевинатай 1936 онд гэрлэсэн.

1937 онд хүү Дамдинсүрэнгийн Лев төрсөн.

1942 онд хүү Дамдинсүрэнгийн Костантин төрсөн.

1946 онд хүү Дамдинсүрэнгийн Михаил төрсөн.

1954 онд охин Дамдинсүрэнгийн Дулмаа төрсөн.

==Уран бүтээл==
Ц.Дамдинсүрэн [[Орос хэл|орос]], [[Герман хэл|герман]], [[Англи хэл|англи]], [[Манж хэл|манж]], [[Төвд хэл|төвд]] хэлний боловсролтой байсан нь гадаад, дотоодын утга зохиол хийгээд онол түүхийн аль ч талаас нь судлах бололцоог олгосон байна.

===Зохиол===
====Яруу найргийн====
* 1929 онд, 21 насандаа &quot;[[Гологдсон хүүхэн]]&quot; туужаа зохиосон
* 1933 онд, 25 насандаа “[http://www.biirbeh.mn/index.php?sel=content&amp;f=one&amp;obj_id=3049 Хоёр настай Ро]” Монголын уран зохиолын алтан санд орсон шүлэг
* 1934 онд, 26 насандаа “[http://www.biirbeh.mn/index.php?sel=content&amp;f=one&amp;obj_id=71 Буурал ижий минь]” эрхэмсэг шүлэг
* 1936 онд, 28 насандаа “[http://www.biirbeh.mn/index.php?sel=content&amp;f=one&amp;obj_id=4023 Зугаацахаар мордсон нь]” хэмээх 6 мөчлөг бүхий гайхамшигт шүлэг нь түүний яруу найргийн гол бүтээл нь юм
* 1938 онд, 30 насандаа “[[Наалинхай хоёр нүд чинь]]” шүлгээ бичин үлдээжээ.

====Үргэлжилсэн үгийн====
* &quot;[[Рашааны дусал]]&quot; зэрэг Энэтхэг үлгэрээс сэдэвлэн сургаалын маягаар бичсэн бол &quot;[[Гологдсон хүүхэн]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://www.mongolinternet.com/famous/TsDamdinsuren/namtar.htm|title=Tsendiin Damdinsuren|publisher=Mongol Internet.com|accessdate=25 November 2011}}&lt;/ref&gt; туужаа шинэ Монголын амьдралыг дүрслэн бичжээ.
* &quot;[http://www.biirbeh.mn/index.php?sel=content&amp;f=one&amp;obj_id=5879 Хоёр цагаан юм]&quot; өгүүллэг
* &quot;[http://www.biirbeh.mn/index.php?sel=content&amp;f=one&amp;obj_id=3087 Солийг сольсон нь]&quot; өгүүллэг
* &quot;[[Хачин хурим]]&quot;
* [[Чөтгөртэй таарсан нь]]
* [[Чемодантай юм]]
* [[Бух Гомбо]]

====Орчуулгын бүтээл====
* [[А.С.Пушкин|А.С.Пушкины]] [[Алтан загасны үлгэр|&quot;Алтан загасны үлгэр]]&quot; орчуулсан.
*[[Алтан загасны үлгэр|С.Маршакийн “Муурын байшин”]] 

===Эрдэм шинжилгээний===
* &quot;Монголын утга зохиолын ардчилсан чиглэл&quot; - /1955/,
* &quot;Монголын утга зохиолыг судалсан түүх&quot; - /1956/,
* &quot;Соёлын өвийг хамгаалъя&quot; - /1959/,
* &quot;Монголын эртний уран зохиолын товч өгүүлэл&quot; - /1958/,
* &quot;Монголын уран зохиолын судлалын зарим асуудал&quot; - /1959/ зэрэг утга зохиолын нийтлэг асуудлыг судалсан эрдэм шинжилгээний өгүүллийг бичсэн.
* Монголын уран зохиолын тоймын I дэвтэр: XIII-XVI зууны үе - 1957 онд Улаанбаатарт, 1957 онд Хөх хотод хэвлэгдсэн байна.
* Монголын уран зохиолын тоймын II дэвтэр: XVII-XVIII зууны үе -  1977 онд Улаанбаатарт, 1982 онд Хөх хотод хэвлэгдсэн байна.
* Монголын уран зохиолын тоймын III дэвтэр: XIX зууны үе -  1968 онд Улаанбаатарт, 1989 онд Хөх хотод хэвлэгдсэн байна.

===Монголын эртний зохиолын судалгаа шинжилгээний===
Ц.Дамдинсүрэн Халхын Лувсанпэрэнлэй, Өөлдийн Намхайжамц, Цахарын Лувсанчүлтэм, Боржгин Равжаа хийгээд Чойжи Одсэр, Шаравсэнгэ, Сономгарва, Гэлэгжамц нарын орчуулагчдын бүтээл, Ишбалжир, Агваандорж, Жамьянгарав нарын шүлэг бүтээлүүдийг нарийвчлан судалжээ. Мөн Нагаржунайн &quot;Рашааны дусал&quot;, &quot;Таван шастир&quot; үлгэрийн цоморлог, &quot;Шидэт хүүрийн үлгэр&quot;, &quot;Субашид&quot;-ын тайлбар зэрэг зохиолыг нягтлан үзээд, Монгол болон дорно дахины уран зохиолын харилцаа холбоо, хамаарлыг хөгжлийн түүхийг гарган тавьжээ.
* Үндэсний утга зохиолын дурсгалт бичиг &quot;Монголын нууц товчоо&quot;-г эртний Монгол хэлнээс орчин цагийн Монгол хэлнээ хөрвүүлэн буулгаж эхлэн /1941/, дуусгаад 1947 онд хэвлүүлжээ.
* &quot;Хоёр загалын тууж&quot; - /1956/,
* &quot;Чингис хааны 9 өрлөгтэй өнчин хөвгүүний сэцэлсэн шаштир&quot; - /1956/,
* &quot;Убаши хунтайжийн тууж&quot; - /1956/,
* &quot;Хуульч Сандагийн зохиолуудын тухай&quot; - /1957/,
* &quot;Оюунтүлхүүрийн тайлбар&quot; - /1958/,
* &quot;Мандухай сэцэний домог&quot; - /1958/ зэрэг судалгаа шинжилгээний өгүүллүүдийг бичжээ.
* “Гэсэрийн туужийн түүхэн үндэс”, “Субашид”, “Монголын уран зохиолын дээж зуун билэг”, “Рашааны дусал”, “Саран хөхөө” зэрэг эртний уран зохиолын нэлээд ном хэвлүүлжээ.

===Орчуулгын===
Дэлхийн болон Орос Зөвлөлтийн олон сонгодог зохиолтой Монгол уншигчдыг танилцуулсан юм.
* А. С. Пушкиний &quot;Олег сэцэний дуулал&quot;,
* А. С. Пушкиний &quot;Алтан загасны үлгэр&quot; зэрэг зохиолыг эх хэлээрээ орчуулсан нь ардын аман зохиол лугаа нийтийн хүртээл болжээ.
* Ф. Шиллер, М.Лермонтов, О.Бальзак, Ш. Петеефи, В.Маяковский нарын дэлхийн шилдэг зохиолч яруу найрагчдын шүлэг зохиолыг эх хэлнээ орчуулжээ.

===Бусад===
* 1941-1942 онд [[Монгол үсгийн дүрэм]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://zuv.bichig.dev/core.html|title=80 жилийн дараа монгол үсгийн дүрмийн цахим толь бүтээгджээ|publisher=zuv.bichig.dev|accessdate=26 December 2021}}&lt;/ref&gt; боловсруулж, Я. Цэвэлтэй хамтарч &quot;Монгол үсгийн дүрмийн зөв бичих толь&quot;, 1951
*БНМАУ-ын [[Төрийн дуулал]] - /1951/
* 1942 онд [[Шадавын Лувсанвандан|Ш. Лувсанвандантай]] хамтран 30 мянган үгтэй &quot;Орос монгол толь&quot;,
* 1967-1969 онд А.Лувсандэндэвтэй хамтран 50 мянган үгтэй &quot;Орос монгол толь&quot; 2 дахь боть,
* Өгүүлэл, найруулал, нийтлэл, тэмдэглэл, шог өгүүллэг, зэрэг сэтгүүл зүйн бараг бүх төрлүүдээр бүтээлээ туурвисан байдаг.

==Хувийн амьдрал==
Зохиолч маань эхнэр Л. В. Зевинатайгаа Ленинградын их сургуульд сурч байхдаа 1936 онд танилцан гэр бүл болсон аж. Түүний дөрвөн хүү нь физикийн нарийн мэргэжилтэй бол ганц охин Дулмаа нь аавынхаа мэргэжлийг өвлөсөн. Өдгөө тэд бүгд [[ОХУ]]-д амьдарцгаадаг. 

==Цол хэргэм==
* [[1950]] онд Хэл бичгийн ухааны [[дэд эрдэмтэн]] - сэдэв: &quot;Гэсэрийн туужийн түүхэн үндэс&quot;
* [[1957]] онд [[профессор]] цол,
* [[1961]] онд [[БНМАУ]]-ын [[ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн]]ээр,
* [[1971]] онд Хэл бичгийн ухааны [[доктор]]ын зэрэг хүртжээ.

==Сонгуульт ажил==
* [[1932]] онд [[МАХН]]-ын гишүүн
* [[1953]] - [[1955]] онд [[Зохиолчдын Эвлэлийн Хороо]]&lt;nowiki/&gt;ны гишүүн,

==Гавьяа шагнал==
* БНМАУ-ын анхны [[Төрийн шагнал|Маршал Чойбалсангийн нэрэмжит шагнал]] - [[1946]] &quot;Зөвлөлтийн ард түмэнд зориулсан ерөөл&quot; зохиосны төлөө
* БНМАУ-ын [[Төрийн шагнал|Маршал Чойбалсангийн нэрэмжит шагнал]] 2 дахь удаа - [[1947]] [[Монголын нууц товчоо]]г орчин цагийн хэлнээ хөрвүүлсний төлөө
* БНМАУ-ын [[Төрийн шагнал|Маршал Чойбалсангийн нэрэмжит шагнал]] 3 дахь удаа - [[1951]] БНМАУ-ын [[Монгол улсын төрийн дуулал|Төрийн дуулл]]ын үгийг зохиосны тул
* БНМАУ-ын анхны [[Ардын Уран Зохиолч]] цол - [[1986]]

== Эх сурвалж ==
{{Reflist}}

{{Ардын Зүтгэлтнүүд}}
{{DEFAULTSORT:Дамдинсүрэн, Цэндийн}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Цэндийн Дамдинсүрэн| ]]
[[Ангилал:Монголын зохиолч]]
[[Ангилал:Монголын яруу найрагч]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Монгол хэлнээс орчуулагч]]
[[Ангилал:Монгол хэл рүү орчуулагч]]
[[Ангилал:Орос хэлнээс орчуулагч]]
[[Ангилал:Төвөд хэлнээс орчуулагч]]
[[Ангилал:Монгол Ардын Намын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Монгол хэл]]
[[Ангилал:Монголч эрдэмтэн]]
[[Ангилал:Монгол улсын ардын уран зохиолч]]
[[Ангилал:XX зууны манлай]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Төрийн шагналтан]]
[[Ангилал:ЗХУ-ын их сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Матадын хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1908 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1986 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>7ooxzk6bzkoa7b7a2x3qqif5u2u0mzu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707141</id>
      <parentid>707123</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T14:26:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24521" xml:space="preserve">{{Инфобокс Зохиолч
| нэр                    = Цэндийн Дамдинсүрэн  
| зураг                  = DamdinsurenTs.jpg
| хэмжээ                 = 200px
| жинхэнэ нэр            = 
| нууц нэр               = 
| төрсөн огноо           = {{birth date|1908|9|14|df=y}}
| төрсөн газар           = [[Дорнод]] аймгийн [[Матад сум]]
| нас барсан огноо       = {{death date and age2|1986|5|27|1908|9|14|mf=y}}
| нас барсан газар       = Улаанбаатар
| мэргэжил               = Хэл шинжээч
| гарал үүсэл            = [[Хатагин]]
| яс үндэс               = Хатагин
| иргэний харьяалал      = [[Монгол Улс]]
| боловсрол              = Дээд
| төрөл                  = шүлэг, өгүүллэг, үргэлжилсэн үг, тууж
| субъект                = 
| урсгал                 = 
| хамтрагч               =Бямбын Ринчен 
| залгамжлагч            = 
| шагналууд              = Монгол Улсын [[төрийн шагнал]]ыг 1946, 1947, 1951 онуудад 3 удаа, Ардын уран зохиолч цолыг 1986 онд анх удаа тус тус хүртсэн.
| гарын үсэг             = 
| вебсайт                =  
}}

Хатагин '''Цэндийн Дамдинсүрэн''' (1908 онд Сэцэн хан аймгийн Матад уулын хошуу одоогийн Дорнод аймгийн Матад сумын нутагт төрсөн-1986 онд Улаанбаатар хотод нас барсан). -БНМАУ-ын [[Төрийн шагнал|Маршал Чойбалсангийн нэрэмжит 3 удаагийн шагнал]]т, анхны [[Ардын Уран Зохиолч]], [[Монгол улсын Шинжлэх ухааны Академи|ШУА]]-ийн жинхэнэ гишүүн, [[XX зууны манлай]] соён гэгээрүүлэгч, орчин цагийн монгол хэлний дүрмийг үндэслэгч эрдэмтэн, орчуулагч, зохиолч хүн юм. 

1925 онд Ардын цэрэгт бичээч, эх зохиогч, 1929 оноос Монголын Үйлдвэрчний Эвлэлийн Төв Зөвлөлийн дарга, Шинжлэх ухааны хүрээлэнд судлагч, 1938 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-ын [[Санкт-Петербург|Ленинград]] хотын Дорно дахины сургуулийг төгссөн, 1942-1959 онд Үнэн сонины эрхлэгч, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн дарга, Монголын зохиолчдын эвлэлийн хорооны дарга, 1959-63 онд ШУА-ийн хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирал, 1963 оноос ШУА-ийн эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллаж байсан. БНМАУ-ын АИХ-ын депутатаар дөрвөн удаа, АИХ-ын тэргүүлэгч гишүүнээр сонгогдсон. 

Тэрээр монголын шинэ бичгийг зохиох ажилд 1940-оод оны эхээр идэвхийлэн оролцож кирилл үсэг дээр суурилсан цагаан толгой үсгийн дүрмийг зохиосон нь эдүгээ хүртэл хэрэглэгдсээр байна. Мөн XIII зууны үед зохиогдсон [[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоо]] бүтээлийг орчин цагийн монгол хэлээр хөрвүүлэн хэвлүүлснээр орчин үеийн уншигчид уг алдарт бүтээлтэй танилцах таатай боломж нээгдсэн байна. Монголын шинжлэх ухаан, нийгмийн зүтгэлтэн, зохиолч, орчуулагч. Монголын шинэ кирилл бичиг үсгийн эцэг гэгддэг.

Зарим нь өөрийнхөө төлөө хийж бүтээсэн зүйлтэй байхад зарим нь бусдын эрх ашиг, эх орон, ард түмнийхээ төлөө энэ биеэ зориулсан нь бий. Ийм олон олон алдартны нэг нь Цэндийн Дамдинсүрэн билээ. Сургуульд орсон цагаасаа л бид энэ их хүний дүрмийг нь зохиосон шинэ үсгээр нүдээ нээн, “Цагаан цасан малгайтай…” хэмээн цээжилж, дунд ангиасаа “Буурал ээж минь”, “Зугаацахаар мордсон нь”, “Цэцэн хурга”, “Гологдсон хүүхэн”, “Хоёр цагаан юм” гээд үргэлжлүүлэн уншдаг байсан.

==Намтар==
[[Файл:TsendiinDamdinsuren.jpg|thumb|Цэндийн Дамдинсүрэн, 1969 онд]]
Өвөг эцэг Шугарын Эргэзэндоной (186..-1927) бичиг үсэгтэй малчин ард байсан, эмэг эх Гундантангад (187..-1909). Эцэг Э.Цэнд (1882-1923) Матад хошууны Тамгын газар бичээч байсан. Эх Г.Уламбаяр (1878-1939).

Өвөөгийнхөө санал болгосны дагуу Матад хошууны намын үүрт элссэн нь дараа дараагийн олон ажлын эх суурийг тавьжээ. Намын байгууллагад ажиллаж байсан тэрбээр
* Дамдинсүрэн нь эцэг Цэндээр бичиг үсэг заалгаж бичиг уншиж бичиж чадах болсон байна. 1923 онд хошууны тамгын газарт бичээч, 1926 оноос Хан Хэнтий уулын аймгийн МАХН-ын хороо, Эвлэлийн Төв хороонд ажиллажээ.
*1926 оноос Залуучуудын эвлэлийн Төв хороонд хэлтсийн дарга болж “Үнэн” сонины хоёр эрхлэгчийн нэгээр ажиллаж эхэлжээ.
* Дараа нь Үйлдвэрчний төв зөвлөлийн даргаар сонгогджээ. Энэ үедээ Улаанбаатарын 21 пүүсийн 240 гаруй ажилчин, мөлжигч данжаад нараа эсэргүүцэн ажил хаясныг голлон зохион байгуулж амжилтад хүргэснийг Зөвлөлт Оросын нэгэн сонинд бичсэн байдаг аж. Тухайн үед феодалын хөрөнгө хураах ажил ид өрнөж байсан бөгөөд энэхүү комиссын нарийн бичгийн ажил түүнд тохогдож байжээ. Харин 1930-аад оны үед ажлаасаа халагдсан байна. Олон ч газрыг толгойлж удирдаж байсан Ц.Дамдинсүрэн мөн олон ч газрын хаалгыг “гаднаас нь хааж” явжээ. Өөрөөр хэлбэл тэрбээр таван удаа ажлаасаа халагдаж байсан аж.

* 1932 онд Улаанбаатарт ирж, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн судлагч болж мөн Зохиолчдын бүлгэмийн нарийн бичгийн даргаар давхар ажиллажээ.
* 1929 онд Зохиолчдын бүлгэмийг анх байгуулалцаж байсан тэрбээр мөн ондоо “Гологдсон хүүхэн” туужаа бичжээ. Уг зохиол Монголын утга зохиолын түүхэнд маш том ололт авчирсан гэж судлаачид дүгнэдэг.
* Зохиолчдын бүлгэмийн даргаар ажиллаж байхдаа Д.Нацагдоржийн хэвлэгдэж байгаагүй “Миний нутаг” шүлэгт нь 500 төгрөгийн шагнал олгон, бүлгэмийнхээ хөрөнгө болгож байсан түүхтэй.
* 1933 онд ЗХУ-ын Ленинградын Бага ястны дээд сургууль 1934 оны 3 дугаар сараас [[Ленинградын дорно дахины дээд сургууль]] шилжин суралцаж 1938 оны 2 дугаар сард төгссөн байна. 
* 1938 он амьдралынх нь хар жил, эх орондоо буцаж ирээд, арван нэгдүгээр сард Дотоод яаманд баригдан, жил гаруй хоригдоод, цагаадан суллагдсан гэдэг. [[БНМАУ]]-ын ирээдүйн Ерөнхий сайд болон удирдагч [[Юмжаагийн Цэдэнбалын]] хамтран зүтгэгч болов. Ц. Дамдинсүрэн улс төрийн шахалтаар шоронд хоригдон, цаазаар авах ялд тулгагдаж, [[монгол бичиг|хуучин монгол бичгийг]] шинэ [[Кирилл монгол бичгийн дүрэм|кирилл бичиг]]т хөрвүүлэх ажилд гар бие оролцож байжээ.
*1938 оны 11 дүгээр сарын 4-ний өдрөөс Дотоод яам баривчилж хорьж байгаад 1940 оны 1 дүгээр сарын 27-нд суллагдсан байна.
*1940-1942 онд Шинжлэх ухааны хүрээлэнд ажилласан байна. 
* [[1942]] - [[1946]] онд &quot;[[Үнэн]]&quot; сонины редактораар ажиллаж байсан.
* [[1950|1946-1950]] онд Ленинградын дорно дахины дээд сургуулийн аспирантурд суралцаж 1950 оны 10 дугаар сарын 24-нд Москва хотноо &quot;Гэсэрийн туужийн түүхт үндэс&quot; гэдэг зохиолоороо дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалжээ. 
*1950 онд Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн даргаар томилогдсон.
*1953 онд Зохиогчдын хорооны даргаар томилогдсон.
*1961 онд Шинжлэх ухааны академич болсон.
* 1969 онд 50 мянган үгтэй Орос-монгол толь бичгийг Лувсандэндэвийн хамт зохион, он тооллын хүснэгт хавсаргасан учир МАХН-ын Төв хорооноос буруутгагдан, шүүхийн тогтоолоор 5600 төгрөг төлөх болжээ. Энэ мэт зэмлэл, буруутгал түүний амьдралд бишгүй олон тохиолдож байв.
*1971-1973 онд ЗХУ-ын Ленинградын Дорно дахин судлах институтэд ажилласан.
*1972 оны 11 дүгээр сарын 2-нд Доктор цол хүртсэн.
*1979-1981 Германы Хумбольдтын нэрэмжит их сургуулийн урилгаар Берлин хотод очиж, Ханс Детер Фитце, Гэндэнгийн Лувсан, Габриеле Наги нартай хамт “Герман монгол толь” зохиолцжээ.

Зохиолчийн амьдралын нэгээхэн хэсэг нь Монголын эртний уран зохиолын судлалд зориулагдсан. Шоронгоос суллагдсаныхаа дараа тэрбээр “Гэсэрийн туужийн түүхэн үндэс”, “Субашид”, “Монголын уран зохиолын дээж зуун билэг”, “Рашааны дусал”, “Саран хөхөө” зэрэг эртний уран зохиолын нэлээд ном хэвлүүлжээ. Төвд бичиг сайн мэддэг хүнийг Хэл зохиолын хүрээлэнд авч ажиллуулсныг буруутган Төв хорооноос комисс томилогдон шалгасан гэдэг. Шалгалтын дараа түүнийг буруутган улмаар ажлаас нь халсан байна.

Эртний Монголын уран зохиолыг судалж, энэ талын олон судалгааны бүтээл гарган ном зохиол хэвлүүлсэн түүнийг үндсэрхэг үзэлтэн хэмээн олонтоо хавчин гадуурхаж байжээ.

Цэндийн Дамдинсүрэн 1986 оны зургадугаар сарын 5-нд таалал төгсжээ.

== Гэр бүл ==
Ленинград хотын Их сургуулийн монгол хэлний анги төгссөн Л.В.Зевинатай 1936 онд гэрлэсэн.

1937 онд хүү Дамдинсүрэнгийн Лев төрсөн.

1942 онд хүү Дамдинсүрэнгийн Костантин төрсөн.

1946 онд хүү Дамдинсүрэнгийн Михаил төрсөн.

1954 онд охин Дамдинсүрэнгийн Дулмаа төрсөн.

==Уран бүтээл==
Ц.Дамдинсүрэн [[Орос хэл|орос]], [[Герман хэл|герман]], [[Англи хэл|англи]], [[Манж хэл|манж]], [[Төвд хэл|төвд]] хэлний боловсролтой байсан нь гадаад, дотоодын утга зохиол хийгээд онол түүхийн аль ч талаас нь судлах бололцоог олгосон байна.

===Зохиол===
====Яруу найргийн====
* 1929 онд, 21 насандаа &quot;[[Гологдсон хүүхэн]]&quot; туужаа зохиосон
* 1933 онд, 25 насандаа “[http://www.biirbeh.mn/index.php?sel=content&amp;f=one&amp;obj_id=3049 Хоёр настай Ро]” Монголын уран зохиолын алтан санд орсон шүлэг
* 1934 онд, 26 насандаа “[http://www.biirbeh.mn/index.php?sel=content&amp;f=one&amp;obj_id=71 Буурал ижий минь]” эрхэмсэг шүлэг
* 1936 онд, 28 насандаа “[http://www.biirbeh.mn/index.php?sel=content&amp;f=one&amp;obj_id=4023 Зугаацахаар мордсон нь]” хэмээх 6 мөчлөг бүхий гайхамшигт шүлэг нь түүний яруу найргийн гол бүтээл нь юм
* 1938 онд, 30 насандаа “[[Наалинхай хоёр нүд чинь]]” шүлгээ бичин үлдээжээ.

====Үргэлжилсэн үгийн====
* &quot;[[Рашааны дусал]]&quot; зэрэг Энэтхэг үлгэрээс сэдэвлэн сургаалын маягаар бичсэн бол &quot;[[Гологдсон хүүхэн]]&quot;&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://www.mongolinternet.com/famous/TsDamdinsuren/namtar.htm|title=Tsendiin Damdinsuren|publisher=Mongol Internet.com|accessdate=25 November 2011}}&lt;/ref&gt; туужаа шинэ Монголын амьдралыг дүрслэн бичжээ.
* &quot;[http://www.biirbeh.mn/index.php?sel=content&amp;f=one&amp;obj_id=5879 Хоёр цагаан юм]&quot; өгүүллэг
* &quot;[http://www.biirbeh.mn/index.php?sel=content&amp;f=one&amp;obj_id=3087 Солийг сольсон нь]&quot; өгүүллэг
* &quot;[[Хачин хурим]]&quot;
* [[Чөтгөртэй таарсан нь]]
* [[Чемодантай юм]]
* [[Бух Гомбо]]

====Орчуулгын бүтээл====
* [[А.С.Пушкин|А.С.Пушкины]] [[Алтан загасны үлгэр|&quot;Алтан загасны үлгэр]]&quot; орчуулсан.
*[[Алтан загасны үлгэр|С.Маршакийн “Муурын байшин”]] 

===Эрдэм шинжилгээний===
* &quot;Монголын утга зохиолын ардчилсан чиглэл&quot; - /1955/,
* &quot;Монголын утга зохиолыг судалсан түүх&quot; - /1956/,
* &quot;Соёлын өвийг хамгаалъя&quot; - /1959/,
* &quot;Монголын эртний уран зохиолын товч өгүүлэл&quot; - /1958/,
* &quot;Монголын уран зохиолын судлалын зарим асуудал&quot; - /1959/ зэрэг утга зохиолын нийтлэг асуудлыг судалсан эрдэм шинжилгээний өгүүллийг бичсэн.
* Монголын уран зохиолын тоймын I дэвтэр: XIII-XVI зууны үе - 1957 онд Улаанбаатарт, 1957 онд Хөх хотод хэвлэгдсэн байна.
* Монголын уран зохиолын тоймын II дэвтэр: XVII-XVIII зууны үе -  1977 онд Улаанбаатарт, 1982 онд Хөх хотод хэвлэгдсэн байна.
* Монголын уран зохиолын тоймын III дэвтэр: XIX зууны үе -  1968 онд Улаанбаатарт, 1989 онд Хөх хотод хэвлэгдсэн байна.

===Монголын эртний зохиолын судалгаа шинжилгээний===
Ц.Дамдинсүрэн Халхын Лувсанпэрэнлэй, Өөлдийн Намхайжамц, Цахарын Лувсанчүлтэм, Боржгин Равжаа хийгээд Чойжи Одсэр, Шаравсэнгэ, Сономгарва, Гэлэгжамц нарын орчуулагчдын бүтээл, Ишбалжир, Агваандорж, Жамьянгарав нарын шүлэг бүтээлүүдийг нарийвчлан судалжээ. Мөн Нагаржунайн &quot;Рашааны дусал&quot;, &quot;Таван шастир&quot; үлгэрийн цоморлог, &quot;Шидэт хүүрийн үлгэр&quot;, &quot;Субашид&quot;-ын тайлбар зэрэг зохиолыг нягтлан үзээд, Монгол болон дорно дахины уран зохиолын харилцаа холбоо, хамаарлыг хөгжлийн түүхийг гарган тавьжээ.
* Үндэсний утга зохиолын дурсгалт бичиг &quot;Монголын нууц товчоо&quot;-г эртний Монгол хэлнээс орчин цагийн Монгол хэлнээ хөрвүүлэн буулгаж эхлэн /1941/, дуусгаад 1947 онд хэвлүүлжээ.
* &quot;Хоёр загалын тууж&quot; - /1956/,
* &quot;Чингис хааны 9 өрлөгтэй өнчин хөвгүүний сэцэлсэн шаштир&quot; - /1956/,
* &quot;Убаши хунтайжийн тууж&quot; - /1956/,
* &quot;Хуульч Сандагийн зохиолуудын тухай&quot; - /1957/,
* &quot;Оюунтүлхүүрийн тайлбар&quot; - /1958/,
* &quot;Мандухай сэцэний домог&quot; - /1958/ зэрэг судалгаа шинжилгээний өгүүллүүдийг бичжээ.
* “Гэсэрийн туужийн түүхэн үндэс”, “Субашид”, “Монголын уран зохиолын дээж зуун билэг”, “Рашааны дусал”, “Саран хөхөө” зэрэг эртний уран зохиолын нэлээд ном хэвлүүлжээ.

===Орчуулгын===
Дэлхийн болон Орос Зөвлөлтийн олон сонгодог зохиолтой Монгол уншигчдыг танилцуулсан юм.
* А. С. Пушкиний &quot;Олег сэцэний дуулал&quot;,
* А. С. Пушкиний &quot;Алтан загасны үлгэр&quot; зэрэг зохиолыг эх хэлээрээ орчуулсан нь ардын аман зохиол лугаа нийтийн хүртээл болжээ.
* Ф. Шиллер, М.Лермонтов, О.Бальзак, Ш. Петеефи, В.Маяковский нарын дэлхийн шилдэг зохиолч яруу найрагчдын шүлэг зохиолыг эх хэлнээ орчуулжээ.

===Бусад===
* 1941-1942 онд [[Монгол үсгийн дүрэм]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://zuv.bichig.dev/core.html|title=80 жилийн дараа монгол үсгийн дүрмийн цахим толь бүтээгджээ|publisher=zuv.bichig.dev|accessdate=26 December 2021}}&lt;/ref&gt; боловсруулж, Я. Цэвэлтэй хамтарч &quot;Монгол үсгийн дүрмийн зөв бичих толь&quot;, 1951
*БНМАУ-ын [[Төрийн дуулал]] - /1951/
* 1942 онд [[Шадавын Лувсанвандан|Ш. Лувсанвандантай]] хамтран 30 мянган үгтэй &quot;Орос монгол толь&quot;,
* 1967-1969 онд А.Лувсандэндэвтэй хамтран 50 мянган үгтэй &quot;Орос монгол толь&quot; 2 дахь боть,
* Өгүүлэл, найруулал, нийтлэл, тэмдэглэл, шог өгүүллэг, зэрэг сэтгүүл зүйн бараг бүх төрлүүдээр бүтээлээ туурвисан байдаг.

==Хувийн амьдрал==
Зохиолч маань эхнэр Л. В. Зевинатайгаа Ленинградын их сургуульд сурч байхдаа 1936 онд танилцан гэр бүл болсон аж. Түүний дөрвөн хүү нь физикийн нарийн мэргэжилтэй бол ганц охин Дулмаа нь аавынхаа мэргэжлийг өвлөсөн. Өдгөө тэд бүгд [[ОХУ]]-д амьдарцгаадаг. 

==Цол хэргэм==
* [[1950]] онд Хэл бичгийн ухааны [[дэд эрдэмтэн]] - сэдэв: &quot;Гэсэрийн туужийн түүхэн үндэс&quot;
* [[1957]] онд [[профессор]] цол,
* [[1961]] онд [[БНМАУ]]-ын [[ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн]]ээр,
* [[1971]] онд Хэл бичгийн ухааны [[доктор]]ын зэрэг хүртжээ.

==Сонгуульт ажил==
* [[1932]] онд [[МАХН]]-ын гишүүн
* [[1953]] - [[1955]] онд [[Зохиолчдын Эвлэлийн Хороо]]&lt;nowiki/&gt;ны гишүүн,

==Гавьяа шагнал==
* БНМАУ-ын анхны [[Төрийн шагнал|Маршал Чойбалсангийн нэрэмжит шагнал]] - [[1946]] &quot;Зөвлөлтийн ард түмэнд зориулсан ерөөл&quot; зохиосны төлөө
* БНМАУ-ын [[Төрийн шагнал|Маршал Чойбалсангийн нэрэмжит шагнал]] 2 дахь удаа - [[1947]] [[Монголын нууц товчоо]]г орчин цагийн хэлнээ хөрвүүлсний төлөө
* БНМАУ-ын [[Төрийн шагнал|Маршал Чойбалсангийн нэрэмжит шагнал]] 3 дахь удаа - [[1951]] БНМАУ-ын [[Монгол улсын төрийн дуулал|Төрийн дуулл]]ын үгийг зохиосны тул
* БНМАУ-ын анхны [[Ардын Уран Зохиолч]] цол - [[1986]]

== Эх сурвалж ==
{{Reflist}}

{{Ардын Зүтгэлтнүүд}}
{{DEFAULTSORT:Дамдинсүрэн, Цэндийн}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Цэндийн Дамдинсүрэн| ]]
[[Ангилал:Монголын зохиолч]]
[[Ангилал:Монголын яруу найрагч]]
[[Ангилал:БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Монгол хэлнээс орчуулагч]]
[[Ангилал:Монгол хэл рүү орчуулагч]]
[[Ангилал:Орос хэлнээс орчуулагч]]
[[Ангилал:Төвөд хэлнээс орчуулагч]]
[[Ангилал:Монгол Ардын Намын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Монгол хэл]]
[[Ангилал:Монголч эрдэмтэн]]
[[Ангилал:Монгол улсын ардын уран зохиолч]]
[[Ангилал:XX зууны манлай]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Төрийн шагналтан]]
[[Ангилал:ЗХУ-ын их сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Матадын хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1908 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1986 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>m0ru2pv057pqpsomph6msrlgzhfow7o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хүннү улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5875</id>
    <revision>
      <id>707158</id>
      <parentid>706061</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T21:57:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Түүхийн суутан</username>
        <id>78304</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43969" xml:space="preserve">{{Infobox former country|conventional_long_name=Хүннү|p1=Юэжи.|p2=Ордос түмэн|p3=Сакас|s1=[[Хань улс]]|s2=[[Сяньби]]|s3=[[Нирун улс]]|s4=Тохарчууд|s5=[[Хөх Түрэгийн хаант улс]]|year_start=НТӨ 209|year_end=НТ 93|image_map=XiongnuMap (with background).png|image_map_caption=Хань-Хүннүгийн дайны (НТӨ 133 - НТ 89) өмнөх Хүннүгийн газар нутаг: орчин цагийн [[Монгол]], дорнод [[Казахстан]], дорнод [[Киргиз]], өмнөд [[Сибирь]], умард [[БНХАУ|Хятадыг]] хамран оршиж байжээ.|event_start=[[Модун шаньюй]] Хүннү улсыг байгуулав|event_end=Хань улсад хүчин мөхөстөв|government_type=нүүдэлчдийн холбоо}}[[Зураг:Hunnu - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Хүннү]]
[[Зураг:Hunnu.gif|thumb|Хүннү]]
[[Файл:XiongnuMap.png|thumb|Хүннү гүрний газар нутаг, МЭӨ 250 оны орчим]]
[[Файл:МЭ 1 он.gif|thumb|МЭ 1 он]]
{{Загвар:Монголын түүх}}
'''Хүннү улс''' ([[Хятад хэл|хят]]. 匈奴, ''Xiōngnú'') нь НТӨ 209 – НТ 93 онд оршиж байсан монголын газар нутагт оршиж байсан нүүдэлчдийн холбоот улс юм.

==Түүх==
МЭӨ 318 онд Хүннү нар бусад улсуудтай нийлэн Цинь улс руу довтолсон гэж түүхийн сударт хамгийн анх дурдагджээ.
Хүннү улс МЭӨ 209 онд  [[Модун шаньюй|Модун]] өөрийн эцэг [[Түмэн шаньюй]]г хороож, шаньюйгийн суудлыг булаан авсан. Энэ явдлыг өмнөх үеийн түүхчид Модун шаньюй бол Хүннү улсыг байгуулсан гэж бичсээр ирсэн ч, үүнээс өмнөх үеийн хэд хэдэн шаньюйг дурддаг нь Хүннүгийн төрт ёсны түүх эртний уламжлалтай гэдгийг нотлож байдаг. 
НТӨ 198 онд Баруун [[Хань улс]]тай найрамдлын гэрээ байгуулж 50 жилийн турш алт мөнгө, тариагаар алба татвар авч, Торгоны их замыг хяналтандаа байлгасан. Хүннү гүрэн нь Монгол нутаг дахь анхны төрт улс биш хэдий ч, өмнөх үеийн улсуудаас хамгийн анхны төрийн захиргааг бий болгосон учраас түүхэнд нэр алдар нь илүү үлдэж чадсан юм. Энэ үед Хүннү гүрэн хүчирхэгжилтийнхээ туйлд хүрч умардад Байгал нуур, урагш Хятадын цагаан хэрэм, баруун тал руугаа Түрэгстан, зүүн тийш одоогийн Солонгосын хойг хүртэлх өргөн уудам нутгийг  оруулж чадсан юм. Одоогийн Хятадын нутагт тэр үед шинээр үүссэн Хань Улс [[Модун шаньюй]]д алба гувчуур барьж байсан төдийгүй хааны ургийн гүнжийг түүнд хатан (яньжи) болгон өгч байжээ. Хүннүчүүд байлдааны тактиктаа одоогийн тусгай албадын нууц аргыг хэрэглэж байсан нь сонирхол татдаг. 
Модун шаньюй Хань улсаас ирсэн элчид өөрийн армийг үзүүлэхдээ зөвхөн сул дорой болон хөгшин настай хүмүүсээ харуулаад явуулсан жишээ бий. Үүнд нь хууртсан [[Хань улс]]ын элч [[Хүннү]]гийн цэргийн хүчийг басамжлан үзэж дайн зарласан боловч тус улсын цэрэг Хүннүгийн цэрэгт хиар цохиулж байжээ.  Модун шаньюй МЭӨ 174 онд таалал болсноос хойш 100 гаруй жил Хүннү нар Төв Азид ноёрхсон хэвээр байв. Манай эриний он тооллын эхэн, манай эриний өмнөх тооллын сүүл үед Хүннү гүрэн дотоодын тэрсэлдээн, гадаадын дайралт довтолгооны нөлөөгөөр '''умард''', '''өмнөд''' гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдаж, өмнөд нь Хань улсад дагаар орж, умард Хүннү нь тусгаар оршиж, өөр хоорондоо дайтах болсон байна. Өмнөд Хүннү нар умардынхныгаа удаа дараа хиар цохиж, Хань улсын нөмөр нөөлөгт оршиж байсан ч жил ирэх тутам доройтсоор НТ-ний I зуунд Сяньби улсын эрхшээлд орсноор дуусгавар болсон юм. 
Хүннүгийн шаньюй өглөө наранд өдөр тэнгэрт, үдэш саранд мөргөдөг байсан гэдэг. Тухайн үед тэнгэр шүтлэг Хүннүгийн төрийн шашин болж байв. Хөрш Дунху ('''Нэрний утга нь Дорнын зэрлэг гэсэн утгатай''') нар Модун хаанаас сайн морь, хатнаа өгөхийг шаардахад эвийг эрхэмлэж шаардлагыг нь биелүүлж байсан ч хүн нутагладаггүй хилийн зурвас газрыг өгөхийг шаардахад тэр &quot;газар бол төрийн үндэс&quot; хэмэн шууд цэрэг хөдөлгөн хилээ хамгаалж байжээ. Хүннүгийн захирагаанд байсан [[:en:Dingling|Динлиньчүүд]] I зууны дундуур [[:en:Gansu|Ганьсу]] муж руу нүүсэн байдаг бөгөөд зарим нь Сяньбигийн бүрэлдэхүүнд орж бусад нь түрэгд уусчээ.

==Уналт==
Цагийн аясаар Хүннү дотроо хагаран, өмнөд, умард гэж хуваагдахад Хан улс ар [[Хүннү]]гийн Жижиг шаньюйг бутцохисноор баруун Хүнчүүд өрнөд рүү нүүдэллэх эхлэлийг тавьсан байна. Хан гүрэн үүнээс цааш давшаагүй билээ. Эртний Хятадын сонгодог зохиолын нэг алдартай Цай Ванжи гүнжийн “Хүннүгийн модон цуур” 12 шад шүлгийн түүх Өмнөд Хүннү Хан гүрний мэдэлд орсон ч Алтай-Тарвагатайд үлдсэн баруун Хүнчүүд Хөх нуурт бэхэжсэн Хятадын бэхлэлтийг үе үе амжилттай уулгалж байсныг нотолдог юм. Ланжоугийн бэхлэлтийн захирагчийн охиныг нэгэн удаагийн довтолгооноор Хүннүгийн жижиг ноён олзолжээ. Тэр хүүхэн аав нь барьцаа төлж суллатал Хүнчүүдийн дунд 12 жил амьдарсан бөгөөд “Нам гүм шөнөөр идээлсэн арьсны эхүүн үнэртэй хөнжилдөө шурган, ил галын дэргэд цугласан Хүннүчүүдийн модон цуур уйтай эгшиглэхийг сонсон өнгөрөөсөн 12 жилийнхээ тухай бичсэн байдаг. Тэр Хүннү ноёнд хоёр хүү төрүүлж өгсөн бөгөөд хүүхдүүд нь ээжтэйгээ бус аавтайгаа үлджээ.

Хятадууд эсвэл нүүдэлчид Хөх нуурт нэг л бэхэжсэн бол баруун талаа алс бэхэлж чаддаг нь геополитикийн хувьд нотлогдсон билээ. Тан гүрний үеийн гайхамшигт яруу найрагч Ли Байн их алдаршсан “Хөх нуурын эрэгт сар харан гиюүрч, дайнд явсан эргэж ирэхгүй нөхрөө хүлээсэн бүсгүйн тухай” уянгын шүлэг бий.Өрөмчөөс 120 орчим километр зайтай Турфаны хөндийд байдаг одоо Жаохэ гэж нэрлэсэн жижиг голын шар шавраар бүтсэн аралд байсан 3500 цэрэг гаргах чадалтай Гүши хэмээх жижигхэн улсыг эрхшээлдээ авахын тулд Хан гүрэн, Хүннү гүрэнтэй хоёр зуун жил өрсөлдсөн юм. Хятадын арми давшихад Хүнчүүд цөл дундуур усгүй газар руу дагуулан ухраад бүслэн хяддаг байжээ. Хүнчүүд гардан тулаанд оролгүй алсуур бүслэн давхих зуур хол тусгалтай нумаар харван цөөрүүлсээр туйлдуулан ялдаг байв. Хан гүрний цэрэг хүнс, усаа бараад Хүнчүүдийн харвасан сумыг эргүүлэн харвах ба морьд эзэнгүй хулжин одох нь олон ч эцэстээ Хятадууд үхэж дуусдаг байв.Энэ тактик 1455 онд Түмогийн хөндийд Мин улсын Инзун хааныг олзлоход хүртэл үр дүнтэй хэрэгжиж байсан. Хаан монгол эхнэр авч, тав гэзэг тавьж, хонь хариулдаг байв. Хонь хариулах гэснээс Хүннүчүүдэд хууртан мөрдөн хөөсөөр усгүй цөлд бүслэгдсэн Хятадын По ну жанжин өөрөө ус хайж яваад Хүнчүүдэд олзлогдож, харин шаньюй түүнийг алсангүй, авъяас чадвартай жанжныг Хакасын захирагчаар томилсон байдаг. Харин түүний ах сул эр байжээ, Хүннүд олзлогдоод хонь хариулан ядарч явахдаа шувуу тэжээж дүүдээ захиа илгээхийг оролддог байсан ч Хүнчүүд тагнав хэмээн хардаж, захиаг нь олзлохын тулд шувуудыг нь харваад алчихдаг байсан гунигт түүхийг өгүүлсэн шүлэг мөн л Хятадын сонгодог зохиолд гардаг.Олон зууны тулаанд эцэстээ Хятадууд ялжээ, Пону Хүннүд үнэнч байж, зоригт хягас ([[хакас]], [[киргиз]]ийн өвөг) дагуулан Хан гүрний эсрэг тулалдаад дахин ялагдсан юм. Хятадууд Гүши хаант улсын [[Чеши]] хэмээн нэрлэжээ. Үүний дараа Хятадууд стратегийн ашигтай байршил олж авчээ. Дорнын [[Геродот]] гэгддэг алдарт аялагч Сыма Цянь Хүн гүрний баруун этгээдэд байрладаг хүчирхэг гүрнийг хайх гэж гараад Хүнчүүдэд олзлогдон 12 жил болсон юм. Тэгээд оргож Ром хүртэл аялахдаа газрын зураг үйлдсэн нь орчин үеийн газрын зурагтай тун ойролцоо байдаг. Нангиадууд 3000 жил оршин тогтнохдоо хязгаарлагдмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалжээ. Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж МЭӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Ар Хүннүгийн Жижиг шаньюйд туслуулахаар Парфянчууд баруун зүгт хийсэн дайныхаа явцад Крассын гурвын холбооноос олзолсон легионыг илгээсэн байдаг юм.Үүнийг батлах эх сурвалжийн мэдээ нь Хань-шу-д ийн тэмдэглэгджээ “ Хүннүчүүдтэй хийсэн тулалдаанд тэдний цэргийн бүрэлдэхүүнд Өндөр хамар, хонгор шаргал үстэй харь хүмүүс өндөр бамбайгаараа загасны хайрс, яст мэлхийн хэлбэр гарган тулалдаж байсан” Энэ явдал нь МЭӨ 30 онд болжээ.  Жижиг шаньюйн бэхлэлтийг хамгаалж байсан ромчууд том дөрвөлжин бамбайгаа өргөн, богино жадаа сунган довтолоход Хятадууд өвөр Хүннү нартай хүч хавсран хатуу холхивч нумаар нягт жагсаалыг нь сарниулаад морин цэргээр хядчихсан байдаг юм. Жижиг шаньюй бууж өгөлгүй тулалдсаар алуулсан ба хүннү нар Дундад азийн гүн рүү ухран зугтсан байна.

[[Файл:Hunn.jpg|thumb|Хүннүгийн язгууртны дайчин хувцас, зэвсэг]]
Хүннү гүрний захиргаанд байсан,  Дун-Ху нар буюу Сяньби нар Хан улстай холбоо тогтоов, МЭӨ 48 онд хаан ширээний төлөөх тэмцэл гарч Ар, Өвөр гэж 2 хуваагдан өмнөд хэсэг Хан улсын харъяат болов. Гадаадын улсууд довтолсон.Манай эриний 85, 87 онд Сяньби аймаг ар хүннү нарыг бут ниргэсэн учир тэд дахин сэхэж чадаагүй юм. Өвөр хүннү нар хятад цэрэгтэй хүч хавсран ар хүннү нарыг хэд хэдэн удаа хавчин тулж тэднийг бут цохижээ. Ар хүннү нар 93 онд аймгийн бие даасан нэгдэл болон тогтохоо больж нэг хэсэг нь хядуулж, амь гарсан нэг бум гаруй өрх айл, сяньби аймагт нэгдэж тэдний аймгийн нэртэй болжээ.Нангиадууд 3000 жил турш нүүдэлчидтэй тэмцэхдээ хязгаарлагддмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалсанхийгээд Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж МЭӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Өмнөдийнхөндөө бут цохигдон олон хэсэг болж тарж бутран, хөөгдөн нүүдэллэцгээсэн ба тэд одоогийн Европт хүрч очсон Кангю аймагтай холбоо тогтоон хэсэг зуур хүчирхэгжиж өрнө дахинд ноёрхлоо тогтоож байв.

== Газар зүй ==
Хүннү нь Ази тивийн төвд, далай тэнгисээс алслагдмал оршдог. Эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай. Хүннүгийн газар нутаг өндөр уулс, хээр тал, говь цөл хосолсон өргөн уудам. Тэнд хур тунадас бага унадаг боловч өвс ургамал сайтай. Хүннүгийн байгаль, газар зүйн онцлог нь нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэн амьдрахад тохиромжтой.

==Аж ахуй==
Хүннүчүүд мал аж ахуй эрхлэн, жилийн дөрвөн улиралд нүүдэллэн амьдардаг байв. Хүннүчүүдийн малын олонх нь адуу, үхэр, хонь, ямаа байлаа. Этгээд мал гэвэл тэмээ, илжиг, луус юм гэж түүхийн эх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Хүннүчүүд өвс, усны сайныг эрэн нэг нутгаас нөгөөд нүүдэллэдэг. Тиймээс суурин хот, байшин сууц цөөн байдаг. Орхон, Сэлэнгэ зэрэг томоохон гол мөрний сав нутагт суурин байгуулж, хажууд нь тариалан эрхэлдэг байжээ. Үүний баталгаа нь Хүннүгийн Ноён уулын булшнаас хар будааны үр, Иволгийн балгаснаас хар будаа, улаан буудайн үр олдсон явдал юм. Мөн түүхчид төмөр анжисны хошуу, зээтүү хадуур зэрэг тариалангийн багажаас гадна тариа хадгалах том ваар олсон байна. Хүннүчүүд мориноос харваж намнахдаа гарамгай, хувцас хунар нь ч морь унахад зохицсон байдаг. Тэд тайван цагт мал маллахын зэрэгцээгээр араатан, жигүүртэн агнаж, амьжиргаандаа нэмэрлэдэг.

Хувцас хүнсний хэрэглээг мал аж ахуйгаас гардаг зүйлээр үндсэнд нь залгуулж, үр тарианы бүтээгдэхүүн, гар үйлдвэрийн эд эдлэл, аймгийн сурвалжтаны гоёл чимгийн юмсыг суурьшмал хөрш орон, гол төлөв Хятад орноос авдаг байжээ. Бичиг үсэг бий болох явдал үйлдвэрлэлийн хөгжиж, анги гарч улс төр бэхжихтэй ямагт холбоотой байдаг. Хүннүчүүдийг саяхныг хүртэл бичиг үсэггүй гэж үздэг байсан. Гэтэл саяхнаас монгол нутаг дэвсгэр дээрх хүннүгийн үеийн архелогийн олдвороос бийр янтай хоёр хосоороо гарж ирсэн нь хүннү гүрэн бичиг үсэгтэй байсныг нотолно. Гэвч одоогоор хүннүгийн үеийн бичгийн дурсгал олдоогүй байгаа билээ.

==Засаг захиргаа==
[[Файл:Хүннүгийн төр, захиргааны зохион байгуулалт.png|thumb|Хүннүгийн төр, засаг захиргааны зохион байгуулалт]]
[[Файл:Reproduction Hunnu bow - National Museum of Mongolian History.jpg|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музейд Хүннү сонгины хуулбар]]
Хүннү нарын аймгийн байгуулалтын улс төрийн хэлбэр нь хожим болтол буюу Хүннү нарын хүчирхэг чадал манай эриний 1-р зууны үед доройтох хүртэл хэвээр байсан цэргийн ардчилал юм. “Цэргийн ардчилал” байгуулал улс төр тогтоох буюу ангит нийгэм тогтохын шууд угтуул нь болдог юм. Хүннү нар эрх мэдэл нь үе улиран , тухайн нэгэн овогт бат оршин, эцгээс хүүд нь шилжүүлдэг байжээ. Аймгийн холбооны тэргүүнд эзэн-шаньюй байдаг агаад МЭӨ 3-р зууны үеэс түүнийг аймаг буюу зонхилогчдын зөвлөлөөр сонгохоо нэгэнт больсон байжээ. Аймгийн сурвалжтан ноёд ялгаран гарч Зонхилогчдын зөвлөл байсаар боловч шийдвэртэй алхам хийдэггүй байв. Өөрийн эцэг Түмэн шаньюйг алж МЭӨ 209 онд Засгийн эрхийг булаан авсан [[Модун шаньюй]] зонхилогчдоос зөвлөгөө авдаг байсан боловч заримдаа тэднийг тоодоггүйгээр үл барам, хэрэв зонхилогчдыг саналыг нь эс зөвшөөрвөл “толгойг нь ав” гэж тушаадаг байжээ. Модун шаньюй хаан ширээнд суусныхаа дараа шинэчлэлт хийж түүгээрээ хүннү нарын сурвалжтаны үе улирах эрх мэдлийг бэхжүүлжээ. 
Хүннү нарын мэдэлд орсон газар нутгийг гурав хувааж, нэг хэсэг нь Модун шаньюйгийн харьяат нарын нутаг болж, нөгөө хоёр хэсэг нь зүүн баруун этгээдийн Жүки ван, Лүли ван нарын тэргүүлсэн  ноёд захирч байсан. Зүүн этгээд солгой талаа ахмад тал гэж үздэг байжээ. Ер нь Шаньюйн суудлыг залгамжлагч нь зүүн этгээдийн жүки ван байдаг байжээ. Тэр хоёр ван элдэв цолтой үе залгамжилдаг зонхилогч түмний ноёдыг захирдаг байжээ. Тийм зонхилогч 24 байсны тус бүр нь нэг түмэн морин цэрэгтэй байжээ. Түмний ноёд, мянгат, зуут, аравтын дарга нарыг томилон захирах, тушаах хэргээ гүйцэтгэдэг байв. 

Хүннү нарын их сурвалжит овог: Хуянь, Лань, хожим гарсан Сюйбу гурав байжээ. Тэдгээр овогоос үе залгамжилдаг ноёд,цэргийн том дарга дэвшин гардаг байлаа.Хүннү нарын сурвалжтаны эрх мэдэл үе залгадаг байсан нь овог аймгийн харилцаа задарч ангит нийгэмд шилжин бүхийн тэмдэг билээ.
Хүннү гүрний засаг захиргаанд  шүүн таслах эрхийг баруун, зүүн Гудоху хэмээх тушаалтан  ажиллаж байсан байна. Хүннүгийн хамгийн доод тушаал нь цейцю хэмээх жижиг албыан тушаал байсан байх бөгөөд МЭӨ 166 цейцю хэмээх  албан тушаалтан Хань улсад очиж байжээ.

==Цэрэг, зэвсэг==
{{Гол|Хүннүгийн арми|Хүннү-Хань улсын дайн}}
[[Файл:Хүннү 5.jpg|450px|thumb|[[Хань улс|Хань]] – Хүннүгийн дайн]]
Хүннү нь тухайн үеийн хамгийн хүчирхэг морин цэрэг бүхий армитай байсан байна. Хүннүчүүд нь аравтын систем бүхий цэргийн нэгжтэй байсан бөгөөд нум сумыг маш чадварлаг ашигладаг байжээ. Хүннү нарын нутгийн хил нь баруун зүгт Дорнод-Туркестаны хот-улсууд, зүүн зүгт дунху аймгууд нутаглаж байсан Ляо голын эхэн газар, өмнө зүгт хятад /одоогийн Шаньси, Ордос/ нутаг бөгөөд Хятад Хүннү нарын хил нь Түмэн газрын цагаан хэрэм дагуу байж, хойд зүгт хүннү нарын нутаг Байгаль нуур хүрч байлаа. Дайн хийж нутгаа тэлж өргөтгөсөн хүннү нарын амжилтанд нэг талаар бусад нүүдэлч нарын нэлээд сул дорой байсан гадаад зохимжтой нөхцөл, Хятад орон дахь дажин хямрал ихтэй байснаар тийм завшаан нээгдэж, нөгөө талаар тэр амжилтанд хүннү нар эртний хорезмуудын жишээгээр хүнд зэр зэвсэгт морин цэрэг хэрэглэх болж бас хүннү нарын цэрэг аймгийн байгуулалт тус дөхөм болжээ. Зэр зэвсэгт гарсан шинэ зүйл нь чин бат бэгтэр хуягийг хүн морь хоёрт хэрэглэж, бас мориноос гинжээр торгосон довтлох урт жад хэрэглэсэн явдал даруй мөн. Хүннү нарын холбооны цэрэг аймгийн байгуулалт нь дээр заасан ёсоор бүх аймгаа байлдааны нэгж, арван, зуун, мянган, түмэн гэдэн хуваариар хувааж, цэргийн сургууль үргэлж хийлгэдэг байжээ. Тийм байгууламж нь цэргийн хүч зузаатгах бэлтгэлтэй болж, аймгийн бүх эрчүүдийг байнгын цэрэг болгосон гэсэн үг юм. 
Анхны хүй нэгдлийн харьцаанаас ангит нийгэмд шилжсэн цагийн нийгмийн хөгжлийн шатанд байсан хүннү нарт дайн, байнгын ажил нь байжээ. Энэ бол гагцхүү Хүннү нарт ч хамаатай бус, хөгжлийн тийм шатанд байсан бусад аймагт ч ийм шинж илэрдэг байсан юм. Хүннү нарын Модун Шаньюй, түүний хойчийг залгагсад хөрш орнуудтайгаа сэгхийлгүй дайтдаг байжээ. 
Модун НТӨ 209 онд дунху аймгуудыг гэнэт довтолж дийлээд, газар хүн хөрөнгий нь түрэмгийлэн авчээ. Нэг хэсэг дунху нар Модунд захирагдах болж , түүнд захирагдахгүй гэсэн нөгөө хэсэг дунху нар нь хойд зүгт зугатаж, Онон, Хэрлэн, Өргөнө мөрний газрыг эзлэн суужээ. Дунхугийн гол олонх нь Ляо /Луух/ голын эхэнд шилжин нүүжээ. Модун цаашдаа баруун зүгт Юэчжи аймгийг бут цохиж, өмнө зүг Ордосоор нутагласан аймгуудыг эзлэн бүр Цинь улсын /НТӨ 246-207 оны/ үед Хятадын жанжин Мэн Тяний, хүннү нараас булаан авсан газрыг эргүүлэн аваад, хойд зүгийн хэд хэдэн аймгийг эзлэн авчээ. Хүннү нарын байн байн дайтаж байсан олон дайн нь үе залгадаг сурвалжтан ялгаран гарч эрх мэдлээ булаацалдан, эрх мэдлээ бүх аймгийн эсрэг тавихад том үүрэгтэй байжээ.

==Соёл==
[[Файл:Hunnu tamga.jpg|thumb|[[Тамга]] Хүннү]]
[[File:Golden sun and moon of the Xiongnu 2.jpg|thumb|Хүннүгийн алтан нар сартай сүлд, Тахилийн хотгор]]

Хүннүчүүд өглөө наранд, үдэш саранд мөргөдөг байв. Монголчуудын нар, сар, галын дүрстэй сүлд  Хүннүгээс эхтэй бөгөөд Хүннүгийн сүлд [[Монгол улсын төрийн далбаа]], [[Монгол улсын төрийн сүлд]], [[соёмбо]]нд хадгалагдан уламжлагджээ. Төмөр болон алтаар хийгдсэн нар, сарны дүрстэй сүлд Хэнтийн Дуурлиг нарс, Ховдын Мөнххайханы Шомбуузын бэлчир, Ховдын Тахилтын хотгор&lt;ref name=&quot;Tahilt&quot;&gt;[http://www.academia.edu/2086480/Elite_Xiongnu_Burials_at_the_Periphery_Tomb_Complexes_at_Takhiltyn_Khotgor_Mongolian_Altai_Miller_et_al._2009_ Elite Xiongnu Burials at the Periphery]&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=&quot;edu&quot;&gt;[http://depts.washington.edu/silkroad/archaeology/mongolia/xiongnu/xiongnuarchhist/xiongnuarchhist.html Xiongnu Archaeology]]&lt;/ref&gt; зэрэг хэд хэдэн газраас олдсон нь Монголын үндэсний түүхийн музейн эртний түүхийн хэсэгт хадгалагдаж байна. Энэ сүлд өөр улс, үндэстэнд байдаггүй.

Монголд тархсан зарим [[буган чулуу]]ны дээд хэсэгт нар сар байдаг.&lt;ref name=&quot;history&quot;/&gt; Нар, сар, галын дүрстэй сүлд Төв Азийн нүүдэлчдээс суурьшмал Нанхиад зэрэг улсад дэлгэрсэн гэж түүх сударт бичигджээ.&lt;ref name=&quot;history&quot;&gt;[http://mongolian-history-social.blogspot.com/2014/02/blog-post_8708.html Хүрлийн үе mongolian-history-social.blogspot.com]&lt;/ref&gt;

НТӨ III - НТ II зуун хүртэлх хугацаанд Төв Азийн өргөн уудам тал нутагт Хүннү нар нүүдэллэн амьдарч, төр улсаа цогцлоон байсны нотолгоо археологийн дурсгалууд Хүннүгийн үндсэн нутаг болох Монгол улс, ОХУ-ын Өвөр Байгал, Тува, БНХАУ-ын Өвөр Монгол, Шинжан Уйгарын өөртөө засах орон, Ганьсу, Хөх нуур мужийн нутгаас олддог. 
Хүннүгийн археологийн дурсгалыг булш оршуулгын дурсгал, хот суурин, хадны зураг хэмээн ангилан үздэг юм.
[[Монгол улс]]ын нутаг дэвсгэрийн Хүннүгийн үеийн түүх соёлын олон дурсгал байдаг. Үүнээс хамгийн ач холбогдолтой нь [[Ноён уулын булш]]нууд билээ. Ноён уулын булшыг 1925 онд оросын эрдэмтэн [[Козловын экспедици]] нээж ухсан байна. Ноён уулын булш нь 20-р зууны дэлхийн археологийн шинжлэх ухааны хамгийн том нээлтүүдийн нэгт тооцогддог.

Энэ малталтаар Ноён уулын булшнуудын нэг нь [[Өмнөд Хүннү]] улсын [[шаньюй Үжүлэн]]гийн булш болохыг тодорхойлж, түүнээс олдсон олдворуудыг [[ЗХУ]] руу зөөн аваачсан байна. 
Эндээс олдсон олдворууд гэвэл [[Хүннүгийн үеийн ширмэл хивс]] бөгөөд энэхүү гайхамшигтай бүтээл нь одоо ОХУ-д байгаа бөгөөд дэлхийн түүхийн олон бүтээлд Хүннүгийн үеийн гайхамшигт олдвор гэж тэмдэглэгдэн байдаг. Үүнээс чухал олдвор нь малтсан булшнаас Өмнөд хүннүгийн [[шаньюй Үжүлэн]]гийн гавлын яс олдсон бөгөөд энэхүү чухал олдвор Монгол улсын Түүхийн музейд үзмэр болон байж байна. Энэхүү гавалын яс бүхий бунханыг чухал энэхүү Үжүлэн шаньюйгийнх болохыг тэрхүү шаньюуд дурсгал болгон үйлдсэн [[хятад]] ваарчны аяганы дээрх бичээсээр тогтоосон байна. Энэ булшнаас олдсон бусад [[алт]] [[мөнгө]]н эдлэлүүд бүгд ОХУ-д байгаа болно.

Археологийн судалгаа, сурвалж бичгийн мэдээгээр хүннү, монголчууд соёлын хувьд ижил болохыг тогтоожээ. Тухайлбал хүннү, монгол, [[скиф]]чүүд гэр тэрэг хэрэглэдэг байсан бол түрэгүүдэд гэр тэрэг огт байгаагүй.&lt;ref&gt;Н.Сэр-Оджав, Монголын эртний түүх.1977&lt;/ref&gt; Мөн хүннүчүүд [[уртын дуу]] дуулдаг байв. Уртын дуу 2000 жилийн түүхтэй &lt;ref&gt;[http://www.unesco.org/culture/intangible-heritage/25apa_uk.htm Mongolian traditional folk song UNESCO.org]&lt;/ref&gt; ба хүннүчүүд уртын дуу дуулж эхэлсэн тухай хятадын &quot;Вэй улсын судар&quot;т бичсэн байдаг.&lt;ref&gt;Book of Wei, (Volume 113)&lt;/ref&gt; Энэ дуу нь чоно улихтай төстэй сонсогддог гэж хятад сурвалжид тэмдэглэжээ.

== Угсаатны хамаарал==
Эртний хятад түүхчид хятад төвийн үзлийн үүднээс бүх хөрш улс үндэстнүүдээ Хятадаас гаралтай гэх хуурамч үзэл баримталдаг бичдэг байв. Хүннүгийн тухай дэлгэрэнгүй мэдээ гарах болсон нь МЭӨ 4-3 дугаар зууны үе бөгөөд тэр үед Хятадын хойд хязгаарт Хүннү, Дунху гэдэг аймгийн хоёр холбоо бүрэлджээ.Хүннү нарын аймгийн холбоо нь МЭӨ 3-р зууны эцсийн арван онд нэлээд хүчийг олсон нь ардын бослого гарцгааж сурвалжтаны бүлгүүд засгийн эрхийн төлөө хоорондоо тэмцэлдэж байсан хүчирхэг хөрш Хятад орныг сулруулсан явдал нь түүнд зарим талаар дөхөм болжээ. Тэр үед бүрэлдэн байсан Хүннү нарын нийгмийн байгуулал нь анхны хүй нэгдлээс нийгмийн байгуулалд шилжин бүхий үе байжээ. МЭӨ 6-5-р зуунд хамаарагдах өвөг хүннүгийн соёл [[Шаньси]], [[Хэбэй]], [[Шэньси]] мужуудын хойд хэсэг, [[Ляонин]]ий баруун хэсэг, [[Өвөр Монгол]]д тархжээ.&lt;ref&gt;[http://books.google.mn/books?id=gZNoxRGwybIC&amp;pg=PA64&amp;lpg=PA64&amp;dq=%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0+%D0%BF%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D0%BB+%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B9+%D0%B8+%D0%97%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%8F&amp;source=bl&amp;ots=N1yoilF6oJ&amp;sig=ffeeTyhv1X_98C_LDSq5oG3JB_I&amp;hl=mn&amp;sa=X&amp;ei=PLOaU8eQI9Te7AahkoCYBg&amp;ved=0CEcQ6AEwCQ#v=onepage&amp;q&amp;f=false Кочевые цивилизации Центральной Азии в трудах Л. Н. Гумилева]&lt;/ref&gt; Хүннүчүүд анх Ордос, Өвөр Монголын баруун хэсэгт төвлөрөн сууж байгаад Хүннү улс байгуулагдах үед одоогийн Монголын нутгийг захиргаандаа оруулж суурьших болжээ. Зарим судлаачид [[дөрвөлжин булш]]ны хүмүүсийг хүннүгийн шууд өвөг биш гэдэг. Хүннүгийн соёл скиф-сарматийнхтай төстэй ч өөрийн онцлогтой. 

Хүннүчүүд монгол угсаатан байсан гэсэн онол нь хүннүгийн гарал үүслийн тухай онолуудаас хамгийн эртнийх нь юм. Сүүлийн үед энэ онолыг дэмжигсдийн тоо олон улсын эрдэмтийн дунд улам бүр өсч байна. Хятад сурвалжид тэмдэглэгдсэн олон тооны хүннү үгийг монгол үг болохыг тогтоожээ.&lt;ref&gt;[http://rudocs.exdat.com/docs/index-128726.html Об этнической принадлежности хунну   Шабалов Александр Сократович]&lt;/ref&gt;

Харин Ардын уран зохиолч, СГЗ, Төрийн шагналт Л.Түдэв агсны судалгаагаар энэхүү хүчирхэг гүрний эх нутаг нь Байгаль далай, Баргажин төхөм болохын улмаар Хүн гүрний хүн амын голлох хэсэг нь [[Барга]]-ууд байсан бөгөөд Баргын шүтээний сэнтий хойд туйлын наад эрэгт, Кузовын олтриг дахь өндөр байцын оройд үлдсэн &quot;Нүдтэй наран тамга&quot; одоо болтол үнэн түүх нээгдэхийг хүлээж байна. Хүн гүрний шүтээн болон одоогийн Монгол Улсын төрийн сүлд, далбаанд ашиглагдан буй нар, сар, галын дүрстэй энэхүү нүдтэй наран тамга ижил төстэй байгаа нь Баргуудыг Хүн гүрний зонхилох иргэд байж болох нэгэн баталгаа юм. 

===Генетикийн судалгаа===
Хүннү болон монголчуудын гарал үүсэл, хоорондын холбоог тогтоох зорилгоор зарим генетикийн судалгаануудыг хийсэн байна. Хүннүгийн 62 бодгалийн яснаас дээж авч, эртний ДНХ ялган авч генетик өгөгдлийг шинжлэхэд эдгээр дээжийн 89 хувь нь Азийн хаплогруппт (А, B4b, C, D4, D5 буюу D5a, F1b) хамаарч, 11 хувь нь Европын хаплогруппт хамаарч (U2, U5a1a, J1) байсан нь Хүннү нарын дийлэнхи нь Монголжуу төрхтөн байсныг харуулах баттай баримт юм. Мөн Эгийн голын хүннүгийн булшны бодгаль болон орчин үеийн монгол хүнд хийсэн ДНХ-ийн судалгаагаар эхийн талаас удамшдаг буюу ДНХ-ийн 9 хаплогруппт болон SNP-ийн 27 хаплогруппээр энэ нутгийн хүннү болон монголын орчин үеийн хүн ам хоорондоо ижил байна гэсэн дүгнэлт гарчээ. &lt;ref&gt;Christine Keyser-Tracqui, Erik Crubezy, Horolma Pamzsab, Tibor Varga and Bertrand Iudes 2006&lt;/ref&gt;
Мөн баруун Монголын Хүннүчүүдээс 6, Төв монголын хүннүчүүдээс 11 хаплогрупп илрүүлснээс A,D5, M9, M хаплогрупп зөвхөн Төв Монголын хүннүчүүдэд илэрч, бусад бүс нутагт тохиолдохгүй байна. &lt;ref&gt;Монгол-Солонгосын хамтарсан судалгаа. Докторант Г.Лхагвасүрэнгийн ажил. 2008 он&lt;/ref&gt;

==Мөн үзэх==
*[[Дөрвөлжин булшны соёл]]
*[[Гол модны дурсгал]]
*[[Ноён уулын булш]]
*[[Шаньюй Үжүлэн]]
*[[Цагаан хүннү]]
*[[Юэбань]]

==Зураг==
&lt;gallery&gt;
File:Hotosho-1.jpg|Монгол судлаачид монгол банхарыг хүннүгийн нохой мөн гэж үздэг
Файл:2862319038171176839.jpg|Хүннү (匈奴) 
&lt;/gallery&gt;

==Эшлэл==
{{reflist}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Бэйди]]&lt;br/&gt;
|он= МЭӨ 209-МЭ 93
|албан_тушаал= Хүннү улс
|дараа=[[Өмнөд Хүннү]] &lt;br/&gt;[[Сяньби]]&lt;br/&gt;
}}
{{end}}

==Гадаад холбоос==
*[http://www.dnn.mn/?vfile=9&amp;vmet_id=20322&amp;vmet_main=447&amp;vdate=&amp;vl=archive Хүннүгийн голомт нутаг гэдгийг тодорхойлсон олдвор олон газраас гарч байна]
*[http://japanesemythology.wordpress.com/the-xiongnu-and-mongol-connection/ The Xiongnu and Mongol connection]
*[http://www.academia.edu/2046739/Symbols_of_the_Huns_in_Central_Asia Symbols of the Huns in Central Asia] 
*[http://books.google.mn/books?id=fX8YAAAAQBAJ&amp;dq=Injuids+mongol&amp;source=gbs_navlinks_s The Huns, Rome and the Birth of Europe]
*[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1180365/ Nuclear and Mitochondrial DNA Analysis of a 2,000-Year-Old Necropolis in the Egyin Gol Valley of Mongolia]
*[http://moenhbayar.blogspot.com/2012/01/blog-post_8781.html Модун шаньюй биш, Баатар Эзэн хаан гэсэн нэр, цолтой болохыг Японы эрдэмтэд тогтоов] 
*[http://kronk.spb.ru/library/inostranzev-ka-1926-2.htm К.А. Иностранцев Хунну и Гунны]
*[http://mongolnews.mn/i/41711 ХҮННҮ, СҮННҮГЭЭС УЛБААТАЙ СОЁЛЫН ДУРСГАЛААР ҮЗЭСГЭЛЭН ГАРГАЖЭЭ]
*[http://www.touristinfocenter.mn/knowledge_more.aspx?ItemID=82 Тэнгэрийн хөгжим - Хэл хуур]
*[http://selmonit.blogspot.com/2012/04/blog-post.html Монголын уламжлалт хөлөгт тоглоом]
*[http://sport.news.mn/content/70161.shtml Ц.Цэрэнчимэд: Шатар Монголоос үүсэлтэйг хөлөг, дүрснээс нь харж болно]
*[http://tsagtur.mn/2010-02-10-06-54-39/ Хүннүгийн булшнаас олдсон хөлөгт тоглоом] 
*[https://www.facebook.com/media/set/?set=a.1394844600783062.1073741830.100007726060734&amp;type=1] 
*[http://forum.molgen.org/index.php/topic,269.0.html?PHPSESSID=m2g76sciaq7aamsvj0909vort1]
*[http://www.academia.edu/3735489Xiongnu_population_history_in_relation_to_China_and_the_Western_Regions Xiongnu population history]
*[http://www.academia.edu/Documents/in/Mongolian_Archaeology Mongolian Archaeology]

[[Ангилал:Азийн археологийн соёл]]
[[Ангилал:Хүннү| ]]
[[Ангилал:Хүннү улс| ]]
[[Ангилал:Хүннүгийн түүх]]
[[Ангилал:Азийн түүхэн улс]]
[[Ангилал:Нүүдэлчид]]
[[Ангилал:Морьтны соёл]]</text>
      <sha1>jy5zeasqaafq124dxa2wv6uhh3f6t19</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707159</id>
      <parentid>707158</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T21:58:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Түүхийн суутан</username>
        <id>78304</id>
      </contributor>
      <comment>Xiongnu</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44027" xml:space="preserve">{{Infobox former country|conventional_long_name=Хүннү|p1=Юэжи.|p2=Ордос түмэн|p3=Сакас|s1=[[Хань улс]]|s2=[[Сяньби]]|s3=[[Нирун улс]]|s4=Тохарчууд|s5=[[Хөх Түрэгийн хаант улс]]|year_start=НТӨ 209|year_end=НТ 93|image_map=XiongnuMap (with background).png|image_map_caption=Хань-Хүннүгийн дайны (НТӨ 133 - НТ 89) өмнөх Хүннүгийн газар нутаг: орчин цагийн [[Монгол]], дорнод [[Казахстан]], дорнод [[Киргиз]], өмнөд [[Сибирь]], умард [[БНХАУ|Хятадыг]] хамран оршиж байжээ.|event_start=[[Модун шаньюй]] Хүннү улсыг байгуулав|event_end=Хань улсад хүчин мөхөстөв|government_type=нүүдэлчдийн холбоо}}[[Зураг:Hunnu - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|Хүннү]]
[[Зураг:Hunnu.gif|thumb|Хүннү]]
[[Файл:XiongnuMap.png|thumb|Хүннү гүрний газар нутаг, МЭӨ 250 оны орчим]]
[[Файл:МЭ 1 он.gif|thumb|МЭ 1 он]]
{{Загвар:Монголын түүх}}
'''Хүннү улс''' ([[Хятад хэл|хят]]. 匈奴, ''Xiōngnú'') нь НТӨ 209 – НТ 93 онд оршиж байсан монголын газар нутагт оршиж байсан монгол овог аймгуудаас бүрдсэн нүүдэлчдийн холбоот улс юм.

==Түүх==
МЭӨ 318 онд Хүннү нар бусад улсуудтай нийлэн Цинь улс руу довтолсон гэж түүхийн сударт хамгийн анх дурдагджээ.
Хүннү улс МЭӨ 209 онд  [[Модун шаньюй|Модун]] өөрийн эцэг [[Түмэн шаньюй]]г хороож, шаньюйгийн суудлыг булаан авсан. Энэ явдлыг өмнөх үеийн түүхчид Модун шаньюй бол Хүннү улсыг байгуулсан гэж бичсээр ирсэн ч, үүнээс өмнөх үеийн хэд хэдэн шаньюйг дурддаг нь Хүннүгийн төрт ёсны түүх эртний уламжлалтай гэдгийг нотлож байдаг. 
НТӨ 198 онд Баруун [[Хань улс]]тай найрамдлын гэрээ байгуулж 50 жилийн турш алт мөнгө, тариагаар алба татвар авч, Торгоны их замыг хяналтандаа байлгасан. Хүннү гүрэн нь Монгол нутаг дахь анхны төрт улс биш хэдий ч, өмнөх үеийн улсуудаас хамгийн анхны төрийн захиргааг бий болгосон учраас түүхэнд нэр алдар нь илүү үлдэж чадсан юм. Энэ үед Хүннү гүрэн хүчирхэгжилтийнхээ туйлд хүрч умардад Байгал нуур, урагш Хятадын цагаан хэрэм, баруун тал руугаа Түрэгстан, зүүн тийш одоогийн Солонгосын хойг хүртэлх өргөн уудам нутгийг  оруулж чадсан юм. Одоогийн Хятадын нутагт тэр үед шинээр үүссэн Хань Улс [[Модун шаньюй]]д алба гувчуур барьж байсан төдийгүй хааны ургийн гүнжийг түүнд хатан (яньжи) болгон өгч байжээ. Хүннүчүүд байлдааны тактиктаа одоогийн тусгай албадын нууц аргыг хэрэглэж байсан нь сонирхол татдаг. 
Модун шаньюй Хань улсаас ирсэн элчид өөрийн армийг үзүүлэхдээ зөвхөн сул дорой болон хөгшин настай хүмүүсээ харуулаад явуулсан жишээ бий. Үүнд нь хууртсан [[Хань улс]]ын элч [[Хүннү]]гийн цэргийн хүчийг басамжлан үзэж дайн зарласан боловч тус улсын цэрэг Хүннүгийн цэрэгт хиар цохиулж байжээ.  Модун шаньюй МЭӨ 174 онд таалал болсноос хойш 100 гаруй жил Хүннү нар Төв Азид ноёрхсон хэвээр байв. Манай эриний он тооллын эхэн, манай эриний өмнөх тооллын сүүл үед Хүннү гүрэн дотоодын тэрсэлдээн, гадаадын дайралт довтолгооны нөлөөгөөр '''умард''', '''өмнөд''' гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдаж, өмнөд нь Хань улсад дагаар орж, умард Хүннү нь тусгаар оршиж, өөр хоорондоо дайтах болсон байна. Өмнөд Хүннү нар умардынхныгаа удаа дараа хиар цохиж, Хань улсын нөмөр нөөлөгт оршиж байсан ч жил ирэх тутам доройтсоор НТ-ний I зуунд Сяньби улсын эрхшээлд орсноор дуусгавар болсон юм. 
Хүннүгийн шаньюй өглөө наранд өдөр тэнгэрт, үдэш саранд мөргөдөг байсан гэдэг. Тухайн үед тэнгэр шүтлэг Хүннүгийн төрийн шашин болж байв. Хөрш Дунху ('''Нэрний утга нь Дорнын зэрлэг гэсэн утгатай''') нар Модун хаанаас сайн морь, хатнаа өгөхийг шаардахад эвийг эрхэмлэж шаардлагыг нь биелүүлж байсан ч хүн нутагладаггүй хилийн зурвас газрыг өгөхийг шаардахад тэр &quot;газар бол төрийн үндэс&quot; хэмэн шууд цэрэг хөдөлгөн хилээ хамгаалж байжээ. Хүннүгийн захирагаанд байсан [[:en:Dingling|Динлиньчүүд]] I зууны дундуур [[:en:Gansu|Ганьсу]] муж руу нүүсэн байдаг бөгөөд зарим нь Сяньбигийн бүрэлдэхүүнд орж бусад нь түрэгд уусчээ.

==Уналт==
Цагийн аясаар Хүннү дотроо хагаран, өмнөд, умард гэж хуваагдахад Хан улс ар [[Хүннү]]гийн Жижиг шаньюйг бутцохисноор баруун Хүнчүүд өрнөд рүү нүүдэллэх эхлэлийг тавьсан байна. Хан гүрэн үүнээс цааш давшаагүй билээ. Эртний Хятадын сонгодог зохиолын нэг алдартай Цай Ванжи гүнжийн “Хүннүгийн модон цуур” 12 шад шүлгийн түүх Өмнөд Хүннү Хан гүрний мэдэлд орсон ч Алтай-Тарвагатайд үлдсэн баруун Хүнчүүд Хөх нуурт бэхэжсэн Хятадын бэхлэлтийг үе үе амжилттай уулгалж байсныг нотолдог юм. Ланжоугийн бэхлэлтийн захирагчийн охиныг нэгэн удаагийн довтолгооноор Хүннүгийн жижиг ноён олзолжээ. Тэр хүүхэн аав нь барьцаа төлж суллатал Хүнчүүдийн дунд 12 жил амьдарсан бөгөөд “Нам гүм шөнөөр идээлсэн арьсны эхүүн үнэртэй хөнжилдөө шурган, ил галын дэргэд цугласан Хүннүчүүдийн модон цуур уйтай эгшиглэхийг сонсон өнгөрөөсөн 12 жилийнхээ тухай бичсэн байдаг. Тэр Хүннү ноёнд хоёр хүү төрүүлж өгсөн бөгөөд хүүхдүүд нь ээжтэйгээ бус аавтайгаа үлджээ.

Хятадууд эсвэл нүүдэлчид Хөх нуурт нэг л бэхэжсэн бол баруун талаа алс бэхэлж чаддаг нь геополитикийн хувьд нотлогдсон билээ. Тан гүрний үеийн гайхамшигт яруу найрагч Ли Байн их алдаршсан “Хөх нуурын эрэгт сар харан гиюүрч, дайнд явсан эргэж ирэхгүй нөхрөө хүлээсэн бүсгүйн тухай” уянгын шүлэг бий.Өрөмчөөс 120 орчим километр зайтай Турфаны хөндийд байдаг одоо Жаохэ гэж нэрлэсэн жижиг голын шар шавраар бүтсэн аралд байсан 3500 цэрэг гаргах чадалтай Гүши хэмээх жижигхэн улсыг эрхшээлдээ авахын тулд Хан гүрэн, Хүннү гүрэнтэй хоёр зуун жил өрсөлдсөн юм. Хятадын арми давшихад Хүнчүүд цөл дундуур усгүй газар руу дагуулан ухраад бүслэн хяддаг байжээ. Хүнчүүд гардан тулаанд оролгүй алсуур бүслэн давхих зуур хол тусгалтай нумаар харван цөөрүүлсээр туйлдуулан ялдаг байв. Хан гүрний цэрэг хүнс, усаа бараад Хүнчүүдийн харвасан сумыг эргүүлэн харвах ба морьд эзэнгүй хулжин одох нь олон ч эцэстээ Хятадууд үхэж дуусдаг байв.Энэ тактик 1455 онд Түмогийн хөндийд Мин улсын Инзун хааныг олзлоход хүртэл үр дүнтэй хэрэгжиж байсан. Хаан монгол эхнэр авч, тав гэзэг тавьж, хонь хариулдаг байв. Хонь хариулах гэснээс Хүннүчүүдэд хууртан мөрдөн хөөсөөр усгүй цөлд бүслэгдсэн Хятадын По ну жанжин өөрөө ус хайж яваад Хүнчүүдэд олзлогдож, харин шаньюй түүнийг алсангүй, авъяас чадвартай жанжныг Хакасын захирагчаар томилсон байдаг. Харин түүний ах сул эр байжээ, Хүннүд олзлогдоод хонь хариулан ядарч явахдаа шувуу тэжээж дүүдээ захиа илгээхийг оролддог байсан ч Хүнчүүд тагнав хэмээн хардаж, захиаг нь олзлохын тулд шувуудыг нь харваад алчихдаг байсан гунигт түүхийг өгүүлсэн шүлэг мөн л Хятадын сонгодог зохиолд гардаг.Олон зууны тулаанд эцэстээ Хятадууд ялжээ, Пону Хүннүд үнэнч байж, зоригт хягас ([[хакас]], [[киргиз]]ийн өвөг) дагуулан Хан гүрний эсрэг тулалдаад дахин ялагдсан юм. Хятадууд Гүши хаант улсын [[Чеши]] хэмээн нэрлэжээ. Үүний дараа Хятадууд стратегийн ашигтай байршил олж авчээ. Дорнын [[Геродот]] гэгддэг алдарт аялагч Сыма Цянь Хүн гүрний баруун этгээдэд байрладаг хүчирхэг гүрнийг хайх гэж гараад Хүнчүүдэд олзлогдон 12 жил болсон юм. Тэгээд оргож Ром хүртэл аялахдаа газрын зураг үйлдсэн нь орчин үеийн газрын зурагтай тун ойролцоо байдаг. Нангиадууд 3000 жил оршин тогтнохдоо хязгаарлагдмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалжээ. Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж МЭӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Ар Хүннүгийн Жижиг шаньюйд туслуулахаар Парфянчууд баруун зүгт хийсэн дайныхаа явцад Крассын гурвын холбооноос олзолсон легионыг илгээсэн байдаг юм.Үүнийг батлах эх сурвалжийн мэдээ нь Хань-шу-д ийн тэмдэглэгджээ “ Хүннүчүүдтэй хийсэн тулалдаанд тэдний цэргийн бүрэлдэхүүнд Өндөр хамар, хонгор шаргал үстэй харь хүмүүс өндөр бамбайгаараа загасны хайрс, яст мэлхийн хэлбэр гарган тулалдаж байсан” Энэ явдал нь МЭӨ 30 онд болжээ.  Жижиг шаньюйн бэхлэлтийг хамгаалж байсан ромчууд том дөрвөлжин бамбайгаа өргөн, богино жадаа сунган довтолоход Хятадууд өвөр Хүннү нартай хүч хавсран хатуу холхивч нумаар нягт жагсаалыг нь сарниулаад морин цэргээр хядчихсан байдаг юм. Жижиг шаньюй бууж өгөлгүй тулалдсаар алуулсан ба хүннү нар Дундад азийн гүн рүү ухран зугтсан байна.

[[Файл:Hunn.jpg|thumb|Хүннүгийн язгууртны дайчин хувцас, зэвсэг]]
Хүннү гүрний захиргаанд байсан,  Дун-Ху нар буюу Сяньби нар Хан улстай холбоо тогтоов, МЭӨ 48 онд хаан ширээний төлөөх тэмцэл гарч Ар, Өвөр гэж 2 хуваагдан өмнөд хэсэг Хан улсын харъяат болов. Гадаадын улсууд довтолсон.Манай эриний 85, 87 онд Сяньби аймаг ар хүннү нарыг бут ниргэсэн учир тэд дахин сэхэж чадаагүй юм. Өвөр хүннү нар хятад цэрэгтэй хүч хавсран ар хүннү нарыг хэд хэдэн удаа хавчин тулж тэднийг бут цохижээ. Ар хүннү нар 93 онд аймгийн бие даасан нэгдэл болон тогтохоо больж нэг хэсэг нь хядуулж, амь гарсан нэг бум гаруй өрх айл, сяньби аймагт нэгдэж тэдний аймгийн нэртэй болжээ.Нангиадууд 3000 жил турш нүүдэлчидтэй тэмцэхдээ хязгаарлагддмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалсанхийгээд Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж МЭӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Өмнөдийнхөндөө бут цохигдон олон хэсэг болж тарж бутран, хөөгдөн нүүдэллэцгээсэн ба тэд одоогийн Европт хүрч очсон Кангю аймагтай холбоо тогтоон хэсэг зуур хүчирхэгжиж өрнө дахинд ноёрхлоо тогтоож байв.

== Газар зүй ==
Хүннү нь Ази тивийн төвд, далай тэнгисээс алслагдмал оршдог. Эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай. Хүннүгийн газар нутаг өндөр уулс, хээр тал, говь цөл хосолсон өргөн уудам. Тэнд хур тунадас бага унадаг боловч өвс ургамал сайтай. Хүннүгийн байгаль, газар зүйн онцлог нь нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэн амьдрахад тохиромжтой.

==Аж ахуй==
Хүннүчүүд мал аж ахуй эрхлэн, жилийн дөрвөн улиралд нүүдэллэн амьдардаг байв. Хүннүчүүдийн малын олонх нь адуу, үхэр, хонь, ямаа байлаа. Этгээд мал гэвэл тэмээ, илжиг, луус юм гэж түүхийн эх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Хүннүчүүд өвс, усны сайныг эрэн нэг нутгаас нөгөөд нүүдэллэдэг. Тиймээс суурин хот, байшин сууц цөөн байдаг. Орхон, Сэлэнгэ зэрэг томоохон гол мөрний сав нутагт суурин байгуулж, хажууд нь тариалан эрхэлдэг байжээ. Үүний баталгаа нь Хүннүгийн Ноён уулын булшнаас хар будааны үр, Иволгийн балгаснаас хар будаа, улаан буудайн үр олдсон явдал юм. Мөн түүхчид төмөр анжисны хошуу, зээтүү хадуур зэрэг тариалангийн багажаас гадна тариа хадгалах том ваар олсон байна. Хүннүчүүд мориноос харваж намнахдаа гарамгай, хувцас хунар нь ч морь унахад зохицсон байдаг. Тэд тайван цагт мал маллахын зэрэгцээгээр араатан, жигүүртэн агнаж, амьжиргаандаа нэмэрлэдэг.

Хувцас хүнсний хэрэглээг мал аж ахуйгаас гардаг зүйлээр үндсэнд нь залгуулж, үр тарианы бүтээгдэхүүн, гар үйлдвэрийн эд эдлэл, аймгийн сурвалжтаны гоёл чимгийн юмсыг суурьшмал хөрш орон, гол төлөв Хятад орноос авдаг байжээ. Бичиг үсэг бий болох явдал үйлдвэрлэлийн хөгжиж, анги гарч улс төр бэхжихтэй ямагт холбоотой байдаг. Хүннүчүүдийг саяхныг хүртэл бичиг үсэггүй гэж үздэг байсан. Гэтэл саяхнаас монгол нутаг дэвсгэр дээрх хүннүгийн үеийн архелогийн олдвороос бийр янтай хоёр хосоороо гарж ирсэн нь хүннү гүрэн бичиг үсэгтэй байсныг нотолно. Гэвч одоогоор хүннүгийн үеийн бичгийн дурсгал олдоогүй байгаа билээ.

==Засаг захиргаа==
[[Файл:Хүннүгийн төр, захиргааны зохион байгуулалт.png|thumb|Хүннүгийн төр, засаг захиргааны зохион байгуулалт]]
[[Файл:Reproduction Hunnu bow - National Museum of Mongolian History.jpg|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музейд Хүннү сонгины хуулбар]]
Хүннү нарын аймгийн байгуулалтын улс төрийн хэлбэр нь хожим болтол буюу Хүннү нарын хүчирхэг чадал манай эриний 1-р зууны үед доройтох хүртэл хэвээр байсан цэргийн ардчилал юм. “Цэргийн ардчилал” байгуулал улс төр тогтоох буюу ангит нийгэм тогтохын шууд угтуул нь болдог юм. Хүннү нар эрх мэдэл нь үе улиран , тухайн нэгэн овогт бат оршин, эцгээс хүүд нь шилжүүлдэг байжээ. Аймгийн холбооны тэргүүнд эзэн-шаньюй байдаг агаад МЭӨ 3-р зууны үеэс түүнийг аймаг буюу зонхилогчдын зөвлөлөөр сонгохоо нэгэнт больсон байжээ. Аймгийн сурвалжтан ноёд ялгаран гарч Зонхилогчдын зөвлөл байсаар боловч шийдвэртэй алхам хийдэггүй байв. Өөрийн эцэг Түмэн шаньюйг алж МЭӨ 209 онд Засгийн эрхийг булаан авсан [[Модун шаньюй]] зонхилогчдоос зөвлөгөө авдаг байсан боловч заримдаа тэднийг тоодоггүйгээр үл барам, хэрэв зонхилогчдыг саналыг нь эс зөвшөөрвөл “толгойг нь ав” гэж тушаадаг байжээ. Модун шаньюй хаан ширээнд суусныхаа дараа шинэчлэлт хийж түүгээрээ хүннү нарын сурвалжтаны үе улирах эрх мэдлийг бэхжүүлжээ. 
Хүннү нарын мэдэлд орсон газар нутгийг гурав хувааж, нэг хэсэг нь Модун шаньюйгийн харьяат нарын нутаг болж, нөгөө хоёр хэсэг нь зүүн баруун этгээдийн Жүки ван, Лүли ван нарын тэргүүлсэн  ноёд захирч байсан. Зүүн этгээд солгой талаа ахмад тал гэж үздэг байжээ. Ер нь Шаньюйн суудлыг залгамжлагч нь зүүн этгээдийн жүки ван байдаг байжээ. Тэр хоёр ван элдэв цолтой үе залгамжилдаг зонхилогч түмний ноёдыг захирдаг байжээ. Тийм зонхилогч 24 байсны тус бүр нь нэг түмэн морин цэрэгтэй байжээ. Түмний ноёд, мянгат, зуут, аравтын дарга нарыг томилон захирах, тушаах хэргээ гүйцэтгэдэг байв. 

Хүннү нарын их сурвалжит овог: Хуянь, Лань, хожим гарсан Сюйбу гурав байжээ. Тэдгээр овогоос үе залгамжилдаг ноёд,цэргийн том дарга дэвшин гардаг байлаа.Хүннү нарын сурвалжтаны эрх мэдэл үе залгадаг байсан нь овог аймгийн харилцаа задарч ангит нийгэмд шилжин бүхийн тэмдэг билээ.
Хүннү гүрний засаг захиргаанд  шүүн таслах эрхийг баруун, зүүн Гудоху хэмээх тушаалтан  ажиллаж байсан байна. Хүннүгийн хамгийн доод тушаал нь цейцю хэмээх жижиг албыан тушаал байсан байх бөгөөд МЭӨ 166 цейцю хэмээх  албан тушаалтан Хань улсад очиж байжээ.

==Цэрэг, зэвсэг==
{{Гол|Хүннүгийн арми|Хүннү-Хань улсын дайн}}
[[Файл:Хүннү 5.jpg|450px|thumb|[[Хань улс|Хань]] – Хүннүгийн дайн]]
Хүннү нь тухайн үеийн хамгийн хүчирхэг морин цэрэг бүхий армитай байсан байна. Хүннүчүүд нь аравтын систем бүхий цэргийн нэгжтэй байсан бөгөөд нум сумыг маш чадварлаг ашигладаг байжээ. Хүннү нарын нутгийн хил нь баруун зүгт Дорнод-Туркестаны хот-улсууд, зүүн зүгт дунху аймгууд нутаглаж байсан Ляо голын эхэн газар, өмнө зүгт хятад /одоогийн Шаньси, Ордос/ нутаг бөгөөд Хятад Хүннү нарын хил нь Түмэн газрын цагаан хэрэм дагуу байж, хойд зүгт хүннү нарын нутаг Байгаль нуур хүрч байлаа. Дайн хийж нутгаа тэлж өргөтгөсөн хүннү нарын амжилтанд нэг талаар бусад нүүдэлч нарын нэлээд сул дорой байсан гадаад зохимжтой нөхцөл, Хятад орон дахь дажин хямрал ихтэй байснаар тийм завшаан нээгдэж, нөгөө талаар тэр амжилтанд хүннү нар эртний хорезмуудын жишээгээр хүнд зэр зэвсэгт морин цэрэг хэрэглэх болж бас хүннү нарын цэрэг аймгийн байгуулалт тус дөхөм болжээ. Зэр зэвсэгт гарсан шинэ зүйл нь чин бат бэгтэр хуягийг хүн морь хоёрт хэрэглэж, бас мориноос гинжээр торгосон довтлох урт жад хэрэглэсэн явдал даруй мөн. Хүннү нарын холбооны цэрэг аймгийн байгуулалт нь дээр заасан ёсоор бүх аймгаа байлдааны нэгж, арван, зуун, мянган, түмэн гэдэн хуваариар хувааж, цэргийн сургууль үргэлж хийлгэдэг байжээ. Тийм байгууламж нь цэргийн хүч зузаатгах бэлтгэлтэй болж, аймгийн бүх эрчүүдийг байнгын цэрэг болгосон гэсэн үг юм. 
Анхны хүй нэгдлийн харьцаанаас ангит нийгэмд шилжсэн цагийн нийгмийн хөгжлийн шатанд байсан хүннү нарт дайн, байнгын ажил нь байжээ. Энэ бол гагцхүү Хүннү нарт ч хамаатай бус, хөгжлийн тийм шатанд байсан бусад аймагт ч ийм шинж илэрдэг байсан юм. Хүннү нарын Модун Шаньюй, түүний хойчийг залгагсад хөрш орнуудтайгаа сэгхийлгүй дайтдаг байжээ. 
Модун НТӨ 209 онд дунху аймгуудыг гэнэт довтолж дийлээд, газар хүн хөрөнгий нь түрэмгийлэн авчээ. Нэг хэсэг дунху нар Модунд захирагдах болж , түүнд захирагдахгүй гэсэн нөгөө хэсэг дунху нар нь хойд зүгт зугатаж, Онон, Хэрлэн, Өргөнө мөрний газрыг эзлэн суужээ. Дунхугийн гол олонх нь Ляо /Луух/ голын эхэнд шилжин нүүжээ. Модун цаашдаа баруун зүгт Юэчжи аймгийг бут цохиж, өмнө зүг Ордосоор нутагласан аймгуудыг эзлэн бүр Цинь улсын /НТӨ 246-207 оны/ үед Хятадын жанжин Мэн Тяний, хүннү нараас булаан авсан газрыг эргүүлэн аваад, хойд зүгийн хэд хэдэн аймгийг эзлэн авчээ. Хүннү нарын байн байн дайтаж байсан олон дайн нь үе залгадаг сурвалжтан ялгаран гарч эрх мэдлээ булаацалдан, эрх мэдлээ бүх аймгийн эсрэг тавихад том үүрэгтэй байжээ.

==Соёл==
[[Файл:Hunnu tamga.jpg|thumb|[[Тамга]] Хүннү]]
[[File:Golden sun and moon of the Xiongnu 2.jpg|thumb|Хүннүгийн алтан нар сартай сүлд, Тахилийн хотгор]]

Хүннүчүүд өглөө наранд, үдэш саранд мөргөдөг байв. Монголчуудын нар, сар, галын дүрстэй сүлд  Хүннүгээс эхтэй бөгөөд Хүннүгийн сүлд [[Монгол улсын төрийн далбаа]], [[Монгол улсын төрийн сүлд]], [[соёмбо]]нд хадгалагдан уламжлагджээ. Төмөр болон алтаар хийгдсэн нар, сарны дүрстэй сүлд Хэнтийн Дуурлиг нарс, Ховдын Мөнххайханы Шомбуузын бэлчир, Ховдын Тахилтын хотгор&lt;ref name=&quot;Tahilt&quot;&gt;[http://www.academia.edu/2086480/Elite_Xiongnu_Burials_at_the_Periphery_Tomb_Complexes_at_Takhiltyn_Khotgor_Mongolian_Altai_Miller_et_al._2009_ Elite Xiongnu Burials at the Periphery]&lt;/ref&gt;
&lt;ref name=&quot;edu&quot;&gt;[http://depts.washington.edu/silkroad/archaeology/mongolia/xiongnu/xiongnuarchhist/xiongnuarchhist.html Xiongnu Archaeology]]&lt;/ref&gt; зэрэг хэд хэдэн газраас олдсон нь Монголын үндэсний түүхийн музейн эртний түүхийн хэсэгт хадгалагдаж байна. Энэ сүлд өөр улс, үндэстэнд байдаггүй.

Монголд тархсан зарим [[буган чулуу]]ны дээд хэсэгт нар сар байдаг.&lt;ref name=&quot;history&quot;/&gt; Нар, сар, галын дүрстэй сүлд Төв Азийн нүүдэлчдээс суурьшмал Нанхиад зэрэг улсад дэлгэрсэн гэж түүх сударт бичигджээ.&lt;ref name=&quot;history&quot;&gt;[http://mongolian-history-social.blogspot.com/2014/02/blog-post_8708.html Хүрлийн үе mongolian-history-social.blogspot.com]&lt;/ref&gt;

НТӨ III - НТ II зуун хүртэлх хугацаанд Төв Азийн өргөн уудам тал нутагт Хүннү нар нүүдэллэн амьдарч, төр улсаа цогцлоон байсны нотолгоо археологийн дурсгалууд Хүннүгийн үндсэн нутаг болох Монгол улс, ОХУ-ын Өвөр Байгал, Тува, БНХАУ-ын Өвөр Монгол, Шинжан Уйгарын өөртөө засах орон, Ганьсу, Хөх нуур мужийн нутгаас олддог. 
Хүннүгийн археологийн дурсгалыг булш оршуулгын дурсгал, хот суурин, хадны зураг хэмээн ангилан үздэг юм.
[[Монгол улс]]ын нутаг дэвсгэрийн Хүннүгийн үеийн түүх соёлын олон дурсгал байдаг. Үүнээс хамгийн ач холбогдолтой нь [[Ноён уулын булш]]нууд билээ. Ноён уулын булшыг 1925 онд оросын эрдэмтэн [[Козловын экспедици]] нээж ухсан байна. Ноён уулын булш нь 20-р зууны дэлхийн археологийн шинжлэх ухааны хамгийн том нээлтүүдийн нэгт тооцогддог.

Энэ малталтаар Ноён уулын булшнуудын нэг нь [[Өмнөд Хүннү]] улсын [[шаньюй Үжүлэн]]гийн булш болохыг тодорхойлж, түүнээс олдсон олдворуудыг [[ЗХУ]] руу зөөн аваачсан байна. 
Эндээс олдсон олдворууд гэвэл [[Хүннүгийн үеийн ширмэл хивс]] бөгөөд энэхүү гайхамшигтай бүтээл нь одоо ОХУ-д байгаа бөгөөд дэлхийн түүхийн олон бүтээлд Хүннүгийн үеийн гайхамшигт олдвор гэж тэмдэглэгдэн байдаг. Үүнээс чухал олдвор нь малтсан булшнаас Өмнөд хүннүгийн [[шаньюй Үжүлэн]]гийн гавлын яс олдсон бөгөөд энэхүү чухал олдвор Монгол улсын Түүхийн музейд үзмэр болон байж байна. Энэхүү гавалын яс бүхий бунханыг чухал энэхүү Үжүлэн шаньюйгийнх болохыг тэрхүү шаньюуд дурсгал болгон үйлдсэн [[хятад]] ваарчны аяганы дээрх бичээсээр тогтоосон байна. Энэ булшнаас олдсон бусад [[алт]] [[мөнгө]]н эдлэлүүд бүгд ОХУ-д байгаа болно.

Археологийн судалгаа, сурвалж бичгийн мэдээгээр хүннү, монголчууд соёлын хувьд ижил болохыг тогтоожээ. Тухайлбал хүннү, монгол, [[скиф]]чүүд гэр тэрэг хэрэглэдэг байсан бол түрэгүүдэд гэр тэрэг огт байгаагүй.&lt;ref&gt;Н.Сэр-Оджав, Монголын эртний түүх.1977&lt;/ref&gt; Мөн хүннүчүүд [[уртын дуу]] дуулдаг байв. Уртын дуу 2000 жилийн түүхтэй &lt;ref&gt;[http://www.unesco.org/culture/intangible-heritage/25apa_uk.htm Mongolian traditional folk song UNESCO.org]&lt;/ref&gt; ба хүннүчүүд уртын дуу дуулж эхэлсэн тухай хятадын &quot;Вэй улсын судар&quot;т бичсэн байдаг.&lt;ref&gt;Book of Wei, (Volume 113)&lt;/ref&gt; Энэ дуу нь чоно улихтай төстэй сонсогддог гэж хятад сурвалжид тэмдэглэжээ.

== Угсаатны хамаарал==
Эртний хятад түүхчид хятад төвийн үзлийн үүднээс бүх хөрш улс үндэстнүүдээ Хятадаас гаралтай гэх хуурамч үзэл баримталдаг бичдэг байв. Хүннүгийн тухай дэлгэрэнгүй мэдээ гарах болсон нь МЭӨ 4-3 дугаар зууны үе бөгөөд тэр үед Хятадын хойд хязгаарт Хүннү, Дунху гэдэг аймгийн хоёр холбоо бүрэлджээ.Хүннү нарын аймгийн холбоо нь МЭӨ 3-р зууны эцсийн арван онд нэлээд хүчийг олсон нь ардын бослого гарцгааж сурвалжтаны бүлгүүд засгийн эрхийн төлөө хоорондоо тэмцэлдэж байсан хүчирхэг хөрш Хятад орныг сулруулсан явдал нь түүнд зарим талаар дөхөм болжээ. Тэр үед бүрэлдэн байсан Хүннү нарын нийгмийн байгуулал нь анхны хүй нэгдлээс нийгмийн байгуулалд шилжин бүхий үе байжээ. МЭӨ 6-5-р зуунд хамаарагдах өвөг хүннүгийн соёл [[Шаньси]], [[Хэбэй]], [[Шэньси]] мужуудын хойд хэсэг, [[Ляонин]]ий баруун хэсэг, [[Өвөр Монгол]]д тархжээ.&lt;ref&gt;[http://books.google.mn/books?id=gZNoxRGwybIC&amp;pg=PA64&amp;lpg=PA64&amp;dq=%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0+%D0%BF%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D1%8B%D1%85+%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D0%BB+%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B9+%D0%B8+%D0%97%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%8F&amp;source=bl&amp;ots=N1yoilF6oJ&amp;sig=ffeeTyhv1X_98C_LDSq5oG3JB_I&amp;hl=mn&amp;sa=X&amp;ei=PLOaU8eQI9Te7AahkoCYBg&amp;ved=0CEcQ6AEwCQ#v=onepage&amp;q&amp;f=false Кочевые цивилизации Центральной Азии в трудах Л. Н. Гумилева]&lt;/ref&gt; Хүннүчүүд анх Ордос, Өвөр Монголын баруун хэсэгт төвлөрөн сууж байгаад Хүннү улс байгуулагдах үед одоогийн Монголын нутгийг захиргаандаа оруулж суурьших болжээ. Зарим судлаачид [[дөрвөлжин булш]]ны хүмүүсийг хүннүгийн шууд өвөг биш гэдэг. Хүннүгийн соёл скиф-сарматийнхтай төстэй ч өөрийн онцлогтой. 

Хүннүчүүд монгол угсаатан байсан гэсэн онол нь хүннүгийн гарал үүслийн тухай онолуудаас хамгийн эртнийх нь юм. Сүүлийн үед энэ онолыг дэмжигсдийн тоо олон улсын эрдэмтийн дунд улам бүр өсч байна. Хятад сурвалжид тэмдэглэгдсэн олон тооны хүннү үгийг монгол үг болохыг тогтоожээ.&lt;ref&gt;[http://rudocs.exdat.com/docs/index-128726.html Об этнической принадлежности хунну   Шабалов Александр Сократович]&lt;/ref&gt;

Харин Ардын уран зохиолч, СГЗ, Төрийн шагналт Л.Түдэв агсны судалгаагаар энэхүү хүчирхэг гүрний эх нутаг нь Байгаль далай, Баргажин төхөм болохын улмаар Хүн гүрний хүн амын голлох хэсэг нь [[Барга]]-ууд байсан бөгөөд Баргын шүтээний сэнтий хойд туйлын наад эрэгт, Кузовын олтриг дахь өндөр байцын оройд үлдсэн &quot;Нүдтэй наран тамга&quot; одоо болтол үнэн түүх нээгдэхийг хүлээж байна. Хүн гүрний шүтээн болон одоогийн Монгол Улсын төрийн сүлд, далбаанд ашиглагдан буй нар, сар, галын дүрстэй энэхүү нүдтэй наран тамга ижил төстэй байгаа нь Баргуудыг Хүн гүрний зонхилох иргэд байж болох нэгэн баталгаа юм. 

===Генетикийн судалгаа===
Хүннү болон монголчуудын гарал үүсэл, хоорондын холбоог тогтоох зорилгоор зарим генетикийн судалгаануудыг хийсэн байна. Хүннүгийн 62 бодгалийн яснаас дээж авч, эртний ДНХ ялган авч генетик өгөгдлийг шинжлэхэд эдгээр дээжийн 89 хувь нь Азийн хаплогруппт (А, B4b, C, D4, D5 буюу D5a, F1b) хамаарч, 11 хувь нь Европын хаплогруппт хамаарч (U2, U5a1a, J1) байсан нь Хүннү нарын дийлэнхи нь Монголжуу төрхтөн байсныг харуулах баттай баримт юм. Мөн Эгийн голын хүннүгийн булшны бодгаль болон орчин үеийн монгол хүнд хийсэн ДНХ-ийн судалгаагаар эхийн талаас удамшдаг буюу ДНХ-ийн 9 хаплогруппт болон SNP-ийн 27 хаплогруппээр энэ нутгийн хүннү болон монголын орчин үеийн хүн ам хоорондоо ижил байна гэсэн дүгнэлт гарчээ. &lt;ref&gt;Christine Keyser-Tracqui, Erik Crubezy, Horolma Pamzsab, Tibor Varga and Bertrand Iudes 2006&lt;/ref&gt;
Мөн баруун Монголын Хүннүчүүдээс 6, Төв монголын хүннүчүүдээс 11 хаплогрупп илрүүлснээс A,D5, M9, M хаплогрупп зөвхөн Төв Монголын хүннүчүүдэд илэрч, бусад бүс нутагт тохиолдохгүй байна. &lt;ref&gt;Монгол-Солонгосын хамтарсан судалгаа. Докторант Г.Лхагвасүрэнгийн ажил. 2008 он&lt;/ref&gt;

==Мөн үзэх==
*[[Дөрвөлжин булшны соёл]]
*[[Гол модны дурсгал]]
*[[Ноён уулын булш]]
*[[Шаньюй Үжүлэн]]
*[[Цагаан хүннү]]
*[[Юэбань]]

==Зураг==
&lt;gallery&gt;
File:Hotosho-1.jpg|Монгол судлаачид монгол банхарыг хүннүгийн нохой мөн гэж үздэг
Файл:2862319038171176839.jpg|Хүннү (匈奴) 
&lt;/gallery&gt;

==Эшлэл==
{{reflist}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Бэйди]]&lt;br/&gt;
|он= МЭӨ 209-МЭ 93
|албан_тушаал= Хүннү улс
|дараа=[[Өмнөд Хүннү]] &lt;br/&gt;[[Сяньби]]&lt;br/&gt;
}}
{{end}}

==Гадаад холбоос==
*[http://www.dnn.mn/?vfile=9&amp;vmet_id=20322&amp;vmet_main=447&amp;vdate=&amp;vl=archive Хүннүгийн голомт нутаг гэдгийг тодорхойлсон олдвор олон газраас гарч байна]
*[http://japanesemythology.wordpress.com/the-xiongnu-and-mongol-connection/ The Xiongnu and Mongol connection]
*[http://www.academia.edu/2046739/Symbols_of_the_Huns_in_Central_Asia Symbols of the Huns in Central Asia] 
*[http://books.google.mn/books?id=fX8YAAAAQBAJ&amp;dq=Injuids+mongol&amp;source=gbs_navlinks_s The Huns, Rome and the Birth of Europe]
*[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1180365/ Nuclear and Mitochondrial DNA Analysis of a 2,000-Year-Old Necropolis in the Egyin Gol Valley of Mongolia]
*[http://moenhbayar.blogspot.com/2012/01/blog-post_8781.html Модун шаньюй биш, Баатар Эзэн хаан гэсэн нэр, цолтой болохыг Японы эрдэмтэд тогтоов] 
*[http://kronk.spb.ru/library/inostranzev-ka-1926-2.htm К.А. Иностранцев Хунну и Гунны]
*[http://mongolnews.mn/i/41711 ХҮННҮ, СҮННҮГЭЭС УЛБААТАЙ СОЁЛЫН ДУРСГАЛААР ҮЗЭСГЭЛЭН ГАРГАЖЭЭ]
*[http://www.touristinfocenter.mn/knowledge_more.aspx?ItemID=82 Тэнгэрийн хөгжим - Хэл хуур]
*[http://selmonit.blogspot.com/2012/04/blog-post.html Монголын уламжлалт хөлөгт тоглоом]
*[http://sport.news.mn/content/70161.shtml Ц.Цэрэнчимэд: Шатар Монголоос үүсэлтэйг хөлөг, дүрснээс нь харж болно]
*[http://tsagtur.mn/2010-02-10-06-54-39/ Хүннүгийн булшнаас олдсон хөлөгт тоглоом] 
*[https://www.facebook.com/media/set/?set=a.1394844600783062.1073741830.100007726060734&amp;type=1] 
*[http://forum.molgen.org/index.php/topic,269.0.html?PHPSESSID=m2g76sciaq7aamsvj0909vort1]
*[http://www.academia.edu/3735489Xiongnu_population_history_in_relation_to_China_and_the_Western_Regions Xiongnu population history]
*[http://www.academia.edu/Documents/in/Mongolian_Archaeology Mongolian Archaeology]

[[Ангилал:Азийн археологийн соёл]]
[[Ангилал:Хүннү| ]]
[[Ангилал:Хүннү улс| ]]
[[Ангилал:Хүннүгийн түүх]]
[[Ангилал:Азийн түүхэн улс]]
[[Ангилал:Нүүдэлчид]]
[[Ангилал:Морьтны соёл]]</text>
      <sha1>6gjg8wak4jtnajrh9hwk1918pi3x8ee</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Од</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6109</id>
    <revision>
      <id>707190</id>
      <parentid>681074</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T04:54:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ганболд89</username>
        <id>61610</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18202" xml:space="preserve">'''Од''' гэдэг нь [[плазм]]аас тогтох гэрэлтэгч, цул бөмбөлөг юм. [[Нар]] нь [[Дэлхий]]д хамгийн ойр орших од бөгөөд Дэлхийн [[энерги]]йн гол үүсгүүр болно. Харин бусад одыг [[шөнө]] харах боломжтой. Од нь түүний цөмд явагдаж буй [[цөмийн нэгдэх урвал]]аас (устөрөгч гели рүү хувирах) ялгарч буй энергиэс шалтгаалан гэрэлтдэг байна. [[Устөрөгч]] ба [[гели]]гээс хүнд [[химийн элемент|элементүүд]] бараг бүгд оддын цөмд явагдах энэхүү урвалын үр дүнд үүссэн болно.

Одны [[масс]], нас, химийн найрлага зэрэг олон шинж чанарыг, түүний [[спектр]], [[гэрэлтэлт]], хөдөлгөөн дээр тулгуурлан тогтоож болно. Одны нийт масс нь түүний [[Одны хөгжил|хөгжлийн үе шатыг]] тодорхойлдог үндсэн үзүүлэлт юм. Бусад шинжүүд жишээлбэл, диаметр, эргэлт, хөдөлгөөн, температур зэрэг нь түүний хөгжлийн үе шатаар тодорхойлогдоно. Одны температур ба гэрэлтэлтийг нь ашиглан (Херцсбрунг-Расселийн диаграмм, [[H–R диаграмм]]) одны хөгжил, насыг тодорхойлж болно. 

Од нь үндсэндээ устөрөгчөөс тогтсон (маш бага хэмжээний гели болон бусад хүнд элемент бүхий) [[мананцар(астрономи)|мананцараас]] үүсэх ба үүний төв нь хангалттай нягт болоход, устөрөгчийн зарим нь цөмийн нэгдэх урвалаар гели рүү шилжиж эхлэнэ. Энэ урвалын үр дүнд ялгарч буй энергийг, үлдсэн хэсэг нь [[радиацийн процесс|радиац]] ба [[конвекцийн процесс]]оор тогтоон барина. Энэ процесс нь тухайн одыг богино хугацаанд мөхөхөөс хамгаалана. Ялгарах энергийн нөлөөгөөр одны гадаргуу орчимд стеллар салхи үүснэ, мөн задгай сансарт энерги цацагдана&lt;ref name=&quot;sunshine&quot;&gt;{{cite web | last = Bahcall | first = John N. | date = June 29, 2000 | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/articles/fusion/index.html | title = How the Sun Shines | publisher = Nobel Foundation | accessdate = 2006-08-30 }}&lt;/ref&gt;. Цөм дэх устөрөгч шавхагдаж дуусахад тухайн одны масс [[нар|нарны массаас]]&lt;ref name=&quot;late stages&quot;&gt;{{cite web | last = Richmond | first = Michael | url = http://spiff.rit.edu/classes/phys230/lectures/planneb/planneb.html | title = Late stages of evolution for low-mass stars | publisher = Rochester Institute of Technology | accessdate = 2006-08-04 }}&lt;/ref&gt; дор хаяж 0.4 дахин их болох ба цөм нь, эсвэл цөмийн гадаад хэсэг нь хүнд элементүүдээс тогтсон ийм одыг [[аварга улаан од]] гэж нэрлэнэ. Энэ төрлийн од нь мөхөж буй од бөгөөд улмаар хүнд элементүүдийг харьцангуй их хэмжээгээр агуулсан шинэ од үүсгэнэ&lt;ref&gt;{{cite web | url = http://observe.arc.nasa.gov/nasa/space/stellardeath/stellardeath_intro.html | title = Stellar Evolution &amp; Death | publisher 

= NASA Observatorium | accessdate = 2006-06-08 }}&lt;/ref&gt;.

[[Хос од|Хос]] болон олон-одны систем нь хоёр ба түүнээс дээш одноос бүрдэх бөгөөд эдгээр однууд хоорондоо таталцлын хүчээр харилцан үйлчлэлцэж, биесээ тодорхой орбитоор тойрон эргэнэ. Хэрэв хоёр од хоорондоо ойрхон бол таталцлын хүчний харилцан үйлчлэл тэдгээр [[одны хөгжил]]д их хэмжээгээр нөлөөлнө&lt;ref name=&quot;iben&quot;&gt;{{cite journal | last = Iben | first = Icko, Jr. | title=Single and binary star evolution | journal=Astrophysical Journal Supplement Series | year=1991 | volume=76 | pages=55–114 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1991ApJS...76...55I }}&lt;/ref&gt;.  

== Хэмжих нэгж ==
Ихэнхи тохиолдолд [[СИ|СИ системийн]] нэгжүүдийг ашиглана. Масс, гэрэлтэлт, радиус зэргийг Нартай харьцуулан хэмжинэ: 

:{|
|[[Нарны масс (нэгж)|Нарны масс]]:
|&lt;math&gt;M_\odot = 1.9891 \times 10^{30}&lt;/math&gt;&amp;nbsp;[[килограмм|кг]]&lt;ref name=&quot;constants&quot;&gt;{{cite journal | author = I.-J. Sackmann, A. I. Boothroyd | title=Our Sun. V. A Bright Young Sun Consistent with Helioseismology and Warm Temperatures on Ancient Earth and Mars | journal=The Astrophysical Journal | year=2003 | volume=583 | issue=2 | pages=1024–1039 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2003ApJ...583.1024S }}&lt;/ref&gt;
|-
|[[Нарны гэрэлтэлт (нэгж)|Нарны гэрэлтэлт]]:
|&lt;math&gt;L_\odot = 3.827 \times 10^{26}&lt;/math&gt;&amp;nbsp;[[Ватт]]&lt;ref name=&quot;constants&quot; /&gt;
|-
|[[Нарны радиус (нэгж)|Нарны радиус]]:
|&lt;math&gt;R_\odot = 6.960 \times 10^{8}&lt;/math&gt; [[Метр|м]]&lt;ref&gt;{{cite journal | author=S. C. Tripathy, H. M. Antia | title=Influence of surface layers on the seismic estimate of the solar radius | journal=Solar Physics | year=1999 | volume=186 | issue=1/2 | pages=1–11 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1999SoPh..186....1T }}&lt;/ref&gt;
|}

Ихээхэн хэмжээний урт, радиус зэргийг хэмжихдээ [[астрономийн нэгж]] ашиглана. 

== Одны хөгжил ==
{{Гол|Одны хөгжил}}
{{sectionstub}}

== Шинж чанар ==

Одны бараг бүх шинжийг түүний масс дээр тулгуурлан тодорхойж болно. Өөрөөр хэлбэл гэрэлтэлт, хэмжээ, хөгжлийн үе, нас зэргийг түүний масс дээр тулгуурлан тогтоож болно. 

=== Нас ===
Ихэнхи одны нас 1 тэрбумаас 10 тэрбумын хооронд байдаг ба одоо мэдэгдэж буй хамгийн хөгшин од бол 13.2 тэрбум жилийн настай [[HE 1523-0901]] од юм&lt;ref&gt;{{cite news
 | author=Frebel, A.; Norris, J. E.; Christlieb, N.; Thom, C.; Beers, T. C.; Rhee, J.
 | title=Nearby Star Is A Galactic Fossil
 | publisher=Science Daily
 | date=May 11, 2007
 | url=http://www.sciencedaily.com/releases/2007/05/070510151902.htm
 | accessdate=2007-05-10 }}&lt;/ref&gt;. 

Их [[нягт]]тай, цул од богино хугацаанд мөхнө. Учир нь эдгээр одны цөм нь өндөр [[даралт]] дор орших тул устөрөгч нь богино хугацаанд шавхагдаж дуусдаг байна. Иймэрхүү цул од дунджаар 1 тэрбум жилийн дараа мөхдөг бол, жижиг од ([[улаан одой од]]) 10 тэрбумаас хэдэн зуун тэрбум жил орших боломжтой&lt;ref&gt;{{cite web
 | author = Naftilan, S. A.; Stetson, P. B.
 | date = 2006-07-13
 | url =http://www.sciam.com/askexpert_question.cfm?articleID=000A6D41-76AA-1C72-9EB7809EC588F2D7&amp;catID=3&amp;topicID=2
 | title =How do scientists determine the ages of stars? Is the technique really accurate enough to use it to verify the age of the universe? 
 | publisher =Scientific American
 | accessdate = 2007-05-11 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal
 | author=Laughlin, G.; Bodenheimer, P.; Adams, F. C.
 | title=The End of the Main Sequence
 | journal=The Astrophysical Journal
 | year=1997
 | volume=482
 | pages=420–432
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1997ApJ...482..420L
 | accessdate=2007-05-11 }}&lt;/ref&gt;. 

=== Химийн найрлага ===

Од үүсэж эхлэх үед тухайн одны массын 70% нь устөрөгч, 28% нь гели, үлдэх хэсэг нь бусад [[хүнд элемент|хүнд элементүүд]] байна. [[Төмөр]] нь өргөн тархалттай, хэмжихэд харьцангуй хялбар тул одны найрлага дахь хүнд элементийг тухайн одны агаар мандал дахь төмрийн агуулгатай харьцуулан тооцдог байна. Од үүсгэдэг мананцар нь [[супернова тэсрэлт]]ийн улмаас хүнд элементээр тасралтгүй баяжиж байгаа тул одны химийн элементийн найрлагаар тухайн одны насыг тодорхойлох боломжтой&lt;ref&gt;{{cite web | date = September 12, 2006 | url = http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2006/pr-34-06.html | title = A &quot;Genetic Study&quot; of the Galaxy | publisher = ESO | accessdate = 2006-10-10 }}&lt;/ref&gt;.

Хамгийн бага төмрийн агуулгатай од нь HE1327-2326 одой од бөгөөд Нар дахь төмрийн агуулгын 1/200,000-тэй тэнцэнэ&lt;ref&gt;{{cite web
 | date = April 17, 2005
 | url = http://www.sciencedaily.com/releases/2005/04/050417162354.htm | title = Signatures Of The First Stars
 | publisher = ScienceDaily | accessdate = 2006-10-10 }}&lt;/ref&gt;. Харин хамгийн их төмрийн агуулгатай од нь [[14 Геркулус]] бөгөөд Нарнаас 3 дахин их төмрийн агуулгатай&lt;ref&gt;{{cite journal
 | last=Feltzing | first=S. | coauthors=Gonzalez, G.
 | title=The nature of super-metal-rich stars: Detailed abundance analysis of 8 super-metal-rich star candidates
 | journal=Astronomy &amp; Astrophysics
 | year=2000 | volume=367 | pages=253-265
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001A&amp;A...367..253F
 | accessdate=2007-11-27 }}&lt;/ref&gt;.

=== Диаметр ===
Однууд нь Дэлхийгээс асар хол зайд орших тул шөнө цэг шиг жижиг, мөн Дэлхийн [[агаар мандал|агаар мандлаас]] болж анивчиж буй мэт харагддаг байна. 

Одны хэмжээ нь 20-40 км-ээс ([[нейтрон од]]) эхлээд Нарны диаметрээс 650 дахин их буюу ойролцоогоор 0.9 тэрбум км (жишээлбэл,[[Бетелгейз]]) хүртэл хэлбэлзэнэ&lt;ref&gt;{{cite web
 | last = Davis | first = Kate | date = December 1, 2000
 | url = http://www.aavso.org/vstar/vsots/1200.shtml
 | title = Variable Star of the Month—December, 2000: Alpha Orionis
 | publisher = AAVSO | accessdate = 2006-08-13 |archiveurl=http://web.archive.org/web/20030705130559/http://www.aavso.org/vstar/vsots/1200.shtml|archivedate=2003-07-05}}&lt;/ref&gt;.

=== Кинематик ===
{{sectionstub}}
Нарыг тойрон эргэх нарны аймгийн гаригуудын хөдөлгөөний судалгаа нь [[галактик]]ийн бусад оддын үүсэл, нас, бүтэц, хөгжил зэргийг тайлбарлахад ихээхэн хувь нэмэр оруулна. 

=== Соронзон орон ===
[[Файл:suaur.jpg|thumb|220px|СУ Аур одны (залуу од) гадаргуугийн соронзон орон]]
[[Соронзон орон]] нь одны дотоодод конвекцийн хөдөлгөөн үүсэж буй хэсэгт бий болно. Соронзон орны хэмжээ нь одны масс, найрлагаас, харин гадаргуугийн соронзон идэвхижилт нь одны эргэлтийн зэргээс хамаарна. Энэ гадаргуугийн идэвхижилт нь [[одны толбо|одны толбыг]] үүсгэнэ. Одны толбо гэдэг нь бусад гадаргуугийн хэсэгтэй харьцуулахад харьцангуй бага температуртай, хүчтэй соронзон орон бүхий талбайнууд юм. 

Залуу, хурдан эргэлдэх однууд нь ихээхэн [[соронзон орон]]той байх тул гадаргуугийн өндөр идэвхижилттэй байна. Харин удаан эрлгэлттэй, хөгшин однууд нь гадаргуугийн соронзон идэвхижилт бага байна&lt;ref&gt;{{cite web
 | last = Berdyugina  | first = Svetlana V. | year=2005
 | url =http://solarphysics.livingreviews.org/Articles/lrsp-2005-8/
 | title =Starspots: A Key to the Stellar Dynamo
 | publisher =Living Reviews
 | accessdate = 2007-06-21 }}&lt;/ref&gt;. 

=== Масс ===

Одоогоор мэдэгдэж буй хамгийн хүнд, цул од бол [[Эта Карини]]&lt;ref&gt;{{cite web | last = Nathan | first = Smith | date = 1998 | url = http://www.astrosociety.org/pubs/mercury/9804/eta.html | title = The Behemoth Eta Carinae: A Repeat Offender | publisher = Astronomical Society of the Pacific  | accessdate = 2006-08-13 }}&lt;/ref&gt; бөгөөд Нарнаас 100-150 дахин хүнд юм. Ийм одны нас нь хэдэн сая жил байна. [[Нумын орд]]ны оддод хийсэн сүүлийн үеийн судалгааны үр дүнгээр, одны массын хамгийн дээд хэмжээг 150 [[нарны масс (нэгж)|нарны масс]] гэж тооцсон байна&lt;ref&gt;{{cite news | title=NASA's Hubble Weighs in on the Heaviest Stars in the Galaxy | publisher=NASA News | date=March 3, 2005 | url=http://www.nasa.gov/home/hqnews/2005/mar/HQ_05071_HST_galaxy.html | accessdate=2006-08-04 }}&lt;/ref&gt;. 

[[Их тэсрэлт]]ийн дараагаар үүссэн анхны однуудын масс &gt;300 нарны масс байсан байж болох юм&lt;ref&gt;{{cite news | title=Ferreting Out The First Stars | publisher=Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics | date=September 22, 2005 | url=http://cfa-www.harvard.edu/press/pr0531.html | accessdate=2006-09-05 }}&lt;/ref&gt;. 

=== Эргэлт ===

Одны тэнхлэгийн эргэлтийг [[спектроскоп]]ийн тусламжтайгаар ойролцоогоор, эсвэл [[одны толбо|одны толбын]] шилжилтээр харьцангуй нарийвчлалтайгаар тодорхойлж болно.  Залуу одны эргэлт хурдан, ойролцоогоор &gt;100 км/сек байна. Жишээлбэл, B-ангийн од болох [[Ачернар]]ын эргэлт 225 км/сек байдаг. Энэ одны экваторын болон туйлын диаметрийн зөрүү &gt;50% байна. Хэрэв одны эргэлтын хурд 300 км/сек-ээс их болвол тухайн од сөнөх (задрах) болно&lt;ref&gt;{{cite news | title=Flattest Star Ever Seen | publisher=ESO | date=[[June 11]], [[2003]] | url=http://www.eso.org/outreach/press-rel/pr-2003/pr-14-03.html | accessdate=2006-10-03 }}&lt;/ref&gt;. 300 км/сек нь од задралгүйгээр эргэх хурдны дээд хязгаар юм. Нар нь тэнхлэгээ 25-35 хоногт нэг бүтэн эргэдэг ба хурд нь 1.994 км/сек байдаг. 

=== Температур ===

Одны гадаргуугийн температур нь одны радиус, цөмөөс ялгарч буй энергийн хэмжээнээс хамаарна. Одны гадаргуугийн температурыг [[одны өнгөний индекс]]ээр тодорхойлно&lt;ref name='astronomynotes'&gt;{{cite web
 |url=http://www.astronomynotes.com/starprop/s5.htm
 |title=Properties of Stars: Color and Temperature
 |accessdate=2007-10-09 |last=Strobel |first=Nick
 |date=2007-08-20 |work=Astronomy Notes 
 |publisher=Primis/McGraw-Hill, Inc. 
 |archiveurl=http://web.archive.org/web/20070626090138/http://www.astronomynotes.com/starprop/s5.htm
 |archivedate=2007-06-26 }}&lt;/ref&gt;. 

Цул оддын хувьд гадаргуугийн температур нь 50,000 [[Кельвин|K]] байна. Нартай ойролцоо жижгэвтэр одны гадаргуугийн температур хэдэн мянган К, харин [[Аварга улаан од]]ны температур харьцангуй бага ойролцоогоор 3,600 K байна.

== Ангилал ==
{{Гол|Одны ангилал}}
{{sectionstub}}
Од нь оддын системээсээ хамаарч хэлбэр төрх, үндсэн шинж, үүсэл хувирлаа тогтоож оршино.
 
== Ишлэл ==
{{reflist|2}}

== Гадаад холбоос ==
* [http://science.howstuffworks.com/star1.htm How Stars Work] at HowStuffWorks
* [http://www.nasa.gov/worldbook/star_worldbook.html Star, World Book @ NASA]
* [http://www.astro.uiuc.edu/~kaler/sow/sow.html Portraits of Stars and their Constellations]. University of Illinois
* [http://simbad.u-strasbg.fr/sim-fid.pl Query star by identifier, coordinates or reference code]. Centre de Données astronomiques de Strasbourg
* [http://www.assa.org.au/sig/variables/classifications.asp How To Decipher Classification Codes]. Astronomical Society of South Australia
* [http://www.mydob.co.uk/community_star.php Live Star Chart] View the stars above your location

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Од| ]]
[[Ангилал:Оддын физик]]</text>
      <sha1>9gh4xnbdczd0f00ipfx8hxn1juk3cfj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чарльз Дарвин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7517</id>
    <revision>
      <id>707121</id>
      <parentid>697151</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T12:37:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.70.160</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7734" xml:space="preserve">[[Файл:Charles Darwin aged 51.jpg|thumb|right|250px|Чарльз Дарвин 51 настайдаа]]
'''Чарльз Роберт Дарвин''' буюу '''Чарльз Дарвин''' ({{lang-en|Charles Robert Darwin}}, 1809 оны 2-р сарын 12-нд Английн Шрузбери хотод төрсөн-1882 оны 4-р сарын 19-нд Английн Кент мужид нас барсан) нь [[эволюци|эволюцийн онолоороо]] алдаршсан, [[Англи]]йн [[натуралист]], [[биологи]]ч байжээ. Дарвин анх эрдэмтдийн дунд [[геологи]]йн салбарт оруулсан хувь нэмрээрээ алдаршсан бөгөөд үүний дараагаар бүхий л амьд биес нэг буюу бага тооны өвгөөс [[байгалийн шалгарал|байгалийн шалгарлын]] замаар хувьсаж ирсэн гэдэг онол дэвшүүлж шинжлэх ухааны нотолгоог өгсөн хүн. 

Түүний амьд байх хугацаанд эволюцийн онол эрдэмтэд болон ердийн иргэдэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн бөгөөд байгалийн шалгарлын тухай онол нь [[1930]]-аад онд эволюцийн процессын гол тайлбар болох нь хүлээн зөвшөөрөгдсөн. Эдгээр нь одоогийн эволюцийн онолын гол тулгуур болж өгдөг. 

Дарвины нээлт нь амьд биесийн олон янз байдал яаж бий болсныг тайлбарладгаараа [[биологи]]йн шинжлэх ухааны тулгуур болж өгдөг байна.

== Намтар ==
Тэрээр чинээлэг эмч, санхүүч Роберт Дарвин, Сюзанна Дарвин нарын зургаан хүүхдийн тав дахь нь болж 1809 онд төржээ.

1817 онд өдрийн сургуульд ороход найман настай Дарвин аль хэдийн байгалийн түүх сонирхож цуглуулга хийдэг байв. Тэр оны долдугаар сард ээж нь нас барж, 8 настай хүүгийн хүмүүжил бүхэлдээ аавынх нь нуруун дээр иржээ. 1818 оны 9-р сард том ах Эразмусын (Erasmus Alvey Darwin) хамт англи Шрюсбери сургуульд (Shrewsbury School) оржээ.

Сургууль төгсөх үед хими ихэд сонирхож эхэлсэн тэрээр сургуулийн захиралаас &quot;донго&quot; хүртэж байжээ. Гимназийн сургалтаа тэрээр дунд дүнтэй төгссөн байна. 

1825 оны зун ах Эразмусын хамт [[Эдинбургийн Их Сургууль|Эдинбургийн Их сургууль]]&lt;nowiki/&gt;д орохын өмнө эцэгтээ тусалж анагхаахын туслах ажилтан болж Шропширын ядуучуудад тусламж үзүүлж байжээ. 

== Эволюцийн онолоо боловсруулсан нь ==
Дарвин нь [[Эдинбургийн Их Сургууль]], дараа нь [[Кембрижийн Их Сургууль]]д суралцаж байхдаа байгалийн түүхэнд сонирхолтой болжээ. 1831-1836 оны хооронд 5 жилийн турш Бигль хөлөг онгоцоор аялж байх явц дахь түүний онолууд ба ажиглалтууд нь [[Чарльз Лайель|Чарльз Лайелийн]] онолуудыг баталгаажуулж, [[геологи]]ч болгосон бөгөөд энэ аяллынхаа тэмдэглэлийг хэвлэж нийтлэсэн нь түүнийг алдартай номын зохиолч болгожээ.
 
Тэрээр аяллын явцад цуглуулсан [[амьтан]] [[ургамал]], чулуужсан амьд биесийн газар зүйн тархалтын тухай эргэлзсээр, зүйлүүдийн [[трансмутаци]]йн тухай судалж 1838 онд байгалийн шалгарлын тухай онолоо анх гаргажээ. Өөрийн бодол санаагаа бусад натуралистуудтай хэлэлцэж байсан боловч түүний геологийн ажил саад болж, олон жилийн турш онолоо боловсруулах шаардлагатай байв. 1858 он хүртэл онолоо боловсруулсаар байтал өөрийн онолтой төстэй онолын тухай [[Альфред Рассел Уоллес]] түүнд эссе бичиж явуулснаар, хоёулангийн онолыг даруй хамтад нь хэвлүүлжээ.
 
Дарвин нь:
* ''[[Зүйлүүдийн үүслийн тухай|Байгалийн шалгарлын замаар зүйл үүссэн буюу амьдралын төлөөний тэмцэлд ивээгдэгч үүлдэр мэнд үлдэх нь]]'' (1859)
* ''Гэрийн тэжээмэл амьтад, таримал ургамлын хувьсал''
* ''Хүний үүсэл ба бэлгийн шалгарал''
зэрэг бүтээлүүддээ олон хувьсал удамшдаг бөгөөд зөвхөн удамшдаг хувьсал л эволюцийн хөдөлгөх хүчин болдог гэж бичиж байжээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Эволюци]]

== Цахим холбоос ==
* {{Commons|Charles Darwin|Чарльз Дарвин}}

{{DEFAULTSORT:Дарвин, Чарльз}}
[[Ангилал:Чарльз Дарвин| ]]
[[Ангилал:Амьтан судлаач]]
[[Ангилал:Зохиогч]]
[[Ангилал:Хувьслын биологич]]
[[Ангилал:Эволюцийн сэтгэл зүйч]]
[[Ангилал:19-р зууны ургамал зүйч]]
[[Ангилал:Их Британийн биологич]]
[[Ангилал:Деи Линчеи Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:19-р зууны Леопольдинагийн гишүүн]]
[[Ангилал:Копли медаль шагналтан]]
[[Ангилал:Германы Гавьяаны одон шагналтан (энхтайвны зэрэг)]]
[[Ангилал:АНУ-ын Урлаг ба Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Байерны Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Ханы Нийгэмлэгийн гишүүн]]
[[Ангилал:Нидерландын Ханы Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Оросын Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Пруссийн Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Турины Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Унгарын Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Францын Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Шведийн Ханы Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Унитарианизмын хүн]]
[[Ангилал:Их Британичууд]]
[[Ангилал:1809 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1882 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>94jekriwcldinwbj8p12l1xr61n6lgg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Наполеон I Бонапарт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10274</id>
    <revision>
      <id>707124</id>
      <parentid>697839</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T12:38:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.70.160</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18401" xml:space="preserve">{{Хаан
|name=I Наполеон
|title=Францын эзэн хаан; Италийн хаан,&lt;br /&gt;Швейцарын холбооны зуучлагч,&lt;br /&gt;Райны холбооны хамгаалагч
|image=[[Файл:Jacques-Louis David 017.jpg|200px]]
|caption=Эзэн хаан Наполеон Түйлерт судалгаа хийж байхдаа, Жак-Луй Давид, 1812
|reign=1804 оны 3-р сарын 20–1814 оны 4-р сарын 6&lt;br /&gt;1815 оны 3-р сарын 1–1815 оны 6-р сарын 22
|coronation=1804 оны 12-р сарын 2
|full name=Наполеон Бонапарт
| native_lang1         = [[Франц хэл|Франц]]
| native_lang1_name1   = Napoleon Bonaparte
|predecessor=Францын консул ([[Анхдугаар Хаант Улс|Францын анхдугаар бүгд найрамдах улс]]ын гүйцэтгэх засаглал; Наполеон анхных нь консул байлаа) &lt;br /&gt;&lt;small&gt; Өмнөх хаан: Францын хаан [[Францын XVI Луй|XVI Луй]] (1793 онд нас барсан)&lt;/small&gt;
|successor=[[Францын XVIII Луй|XVIII Луй]] (''де-факто'')&lt;br /&gt;[[II Наполеон]] (''де-юре'')
|consort=[[Жозефин де Бюрхалис]] (''1796 онд гэрлэсэн, 1810 онд салсан'')&lt;br /&gt;[[Австрийн Мариа Луйз]] (''1810 онд гэрлэсэн'')
|issue=[[II Наполеон]]
|royal house=Бонапарт
|royal anthem =
|father=Карло Буонапарте
|mother=Летициа Рамолино
|date of birth=1769 оны 8-р сарын 15
|place of birth=Францын Корсика арлын Ажаччио
|date of death=1821 оны 5-р сарын 5
|place of death=Гэгээн Елена арлын Лонгвүүд
|place of burial=Парисын Лөзанвалиде}}

Хожим Эзэн хаан '''I Наполеон''' гэгдэх болсон '''Наполеон Бонапарт''' ({{lang-fr|Napoléon Bonaparte}}; 1769 оны 8-р сарын 15 – 1821 оны 5-р сарын 5) [[Европ]]ын түүхэнд хамгийн их нөлөөлсөн, [[Франц]]ын цэрэг, улс төрийн зүтгэлтэн юм.

[[Корсика]]д төрж, эх газрын Францад их бууны офицероор бэлтгэгдсэн Наполеон [[Анхдугаар Хаант Улс|Францын анхдугаар бүгд найрамдах улс]]ын үед алдар хүнд олж авсан ба Францын эсрэг [[Анхдугаар эвсэл|Анхдугаар]] ба [[Хоёрдугаар эвсэл]]ийн эсрэг дайны ажиллагааг амжилттай удирдсан. 1799 онд Бонапарт төрийн эргэлт зохион байгуулж, өөрийгөө анхны консулаар томилж, таван жилийн дараа 1804 оны 5 дугаар сарын 18-нд өөрийгөө Францын Эзэн хаанаар өргөмжилжээ. XIX зууны эхний арван жилд тэрээр [[Анхдугаар Хаант Улс|Францын анхдугаар эзэнт улс]]ын армийг Европын томоохон гүрнүүдийн эсрэг хөдөлгөж, [[Аустерлицийн тулалдаан]] [[Вагнерийн тулалдаан]] зэрэг олон тулалдаанд дараалсан ялалтууд байгуулж Европын эх газарт ноёлов. Тэрээр өргөн эвсэл байгуулж, анд нөхөд, ах дүү нараа Европын бусад улсуудад эрх баригчаар томилох замаар Францын нөлөөллийн хүрээг тогтоожээ.

1812 онд Оросыг дайлсан нь Наполеоны хувь тавиланд эргэлт гаргав. Түүний Их Арми ({{lang-fr|Grande Armée}}) дайны явцад сүйрч, дахин хэзээ ч бүрэн сэргээгүй юм. 1813 онд [[Зургаадугаар эвсэл]] Наполеоны цэргийг [[Лайпцигийн дэргэдэх үндэстнүүдийн тулалдаан|Лайпцигт]] бут цохиж, дараа жил нь Эвсэл Франц руу довтолж, Наполеоныг хаан ширээнээсээ буухад хүргэсэн бөгөөд түүнийг [[Элба арал|Элба аралд]] цөлжээ. Нэг жил хүрэхгүй хугацааны дараа Наполеон Элбагаас оргож, эргэж эрх мэдлээ олж авсан боловч 1815 оны 6-р сард [[Долоодугаар эвсэл]] эхэлж Англи Пруссын хамтарсан цэргийг тосож [[Ватерлоогийн дэргэдэх тулалдаан|Ватерлоогийн тулалдаан]]д ялагджээ. Наполеон амьдралынхаа сүүлийн зургаан жилийг [[Гэгээн Еленагийн арал]] дээр Британийн хяналт дор өнгөрөөж, тэндээ нас баржээ. Задлан шинжилгээгээр түүнийг ходоодны хорт хавдраар өнгөрсөн гэж дүгнэсэн боловч Стен Форсхуфвуд болон бусад эрдэмтэд түүнийг хүнцлээр хордуулж алсан гэж үздэг.

Наполеон шинэчлэн байгуулсан Францын армиар томоохон ялалтууд байгуулж, янз бүрийн эх сурвалжаас тактикаа боловсруулдаг байлаа. Түүний цэргийн ажиллагааг дэлхий даяар цэргийн академиудад судалдаг бөгөөд түүхэнд тодорсон хамгийн аугаа их жанжнуудын нэг гэж тооцогддог. Өрсөлдөгч, дайснууддаа дарангуйлагч гэж үзэгддэг байсан боловч Наполеон [[Баруун Европ]]ын ихэнх улс орны буюу Ром-Германы захиргаа-эрх зүйн тогтолцоог боловсронгуй болгосон, шүүх засаглалын үндэс болсон [[Наполеоны кодекс]] буюу Францын анхны иргэний хуулийг боловсруулсан гаргаснаараа дурсагддаг бөгөөд одоо хүртэл хуулиудын үзэл санаа амьд, хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байдаг юм.

== Угсаа гарал, боловсрол ==
Наполеон Бонапарт  нь 1769 оны 8 дугаар сарын 15-нд Корсик арлын Ажаччино хотноо Италийн цагаач эцэг Карло Мариа Буонапарт, эх Мария Летициа Рамолино нарын хоёрдугаар хүү болж мэндэлжээ.

Корсик арал удаан хугацаанд Генуэ-гийн Бүгд найрамдах улсын удирдлага дор байсан. 1755 онд Корсика арал Генуэ-гийн дарлалаас эрх чөлөөгөө олж авч тусгаар улсын хэмжээнд Паскуале Паоли удирдлага дор оршин тогтнож байсан. Тэр үед Наполеоны эцэг Паскуалегийн ойрын туслах байжээ. 1768 онд Генуэгийн эрх баригчид Корсика арлыг эзэмших эрхээ Францын хаан Людовик XV -д  40 сая ливрээр зарсан байдаг. Эдгээр үйл явдлын гурван сарын дараа Наполеон төрсөн байна.  

Тэрээр Францад их бууны офицер болон ирэхдээ нэрээ илүү франц хэлбэрт оруулж Наполеон Бонапарт болгожээ.Түүний аав нь 16 зууны үед Корсикт цагаачилж ирсэн Италийн [[Тускан]] дахь жижиг язгууртан гэр бүлийн хүү байжээ. Харин түүний ээж нь [[Женоа|Женоагийн]] Рамолино-гийнхон гэдэг жижиг язгууртан гэр бүлийнх байсан. Наполеоны ээж Летициа Рамолино нь хүүхдүүдээ хатуу чанга гараар хүмүүжүүлж байнгын сахилга баттай байхыг шаардаж байжээ. Ийм хүмүүжлээр өссөн Наполеон цэрэг болох илүү амар дөхөм болжээ.Тэр дээрээ Жозеф гэх нэг ахтай, 6 дүүтэй байжээ.

* Жозеф (1768—1844)
* Люсьен (1775—1840)
* Элиза (1777—1820)
* Луи (1778—1846)
* Полина (1780—1825)
* Каролина (1782—1839)
* Жером (1784—1860)

Тэрээр 9 настайдаа Францруу явж 1779 онд [[Аутун]]ы шашны сургуульд элсэн орж франц хэлийг сурж төгссөн. Мөн тэрээр 10 настайдаа франц хэлийг сурч цаашлаад чөлөөтэй ярьдаг болсон ч маш их аялгатай ярьдаг байсан байна. Яагаад гэвэл тэр франц үгийг зөв дуудаж сайн суралцаж чадаагүй. Учир нь тэр үед францын хүн ам нийт 28 сая орчим байсан бөгөөд үүнээс бичиг үсэг тайлагдсан хүмүүс нь ердөө 3 сая ба түүнээс ч бага байсан. Иймээс францаар хэрхэн бичихээс илүү ярианы хэл сурах боломжтой байсан. Түүний багш дурсахдаа Наполеон их зожиг их аялагатай ярьдаг үүнийгээ нээх хайхардаггүй хүүхэд байсан. Гэхдээ газар зүй, түүхийн хичээлд дуртай, математик геометр хоёрт авьяастай хүү гэж дурссан байдаг. Түүнийг багш нь гайхалтай сайн усан цэрэг болно гэдэг байжээ. Гэвч Британийн флот дэлхийд ноёрхож эхэлснээр тэрээр усан цэрэг болхоос татгалзаж, [[Парис]] явж их бууны ангид суралцан төгсжээ.

== Эхэн үеийн амьдрал ==
== Байлдан дагуулалт-ялалтын оргил үе == 
Францын хувьсгал түүний нэр нөлөөгөөр Европоор тархан халдварлахаас болгоомжилсон хамжлагат ёс ноёрхсон [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос]], Австри-Унгар, тархай бутархай байсан германы жижиг хаант улсууд, хамжлагат ёсыг халсан боловч шинэ өрсөлдөгчтэй болохоос эмээсэн Их Британи эмээн дагжиж байлаа.

== Алдаа ялагдал==
Хэдийгээр математик, геометр, газар зүй, түүхэнд авьяастай байсан боловч байгаль-техникийн шинжлэх ухааны ололтуудыг эс ойшоож алдсан гэдэг. Учир нь Ирланд гаралтай АНУ-ын иргэн  [[Роберт Фултон]] гэгч 1797 онд Францад ирж (дэлхийд анх удаа уурын хөдөлгүүрээр ажилладаг хөлөг онгоц зохион бүтээсэн) олон зууны турш ард түмэн,эцэг, өвгөдийг нь яргалан харгислаж байсан Британий эзэнт гүрэнтэй ямар ч хамаагүй аргаар тооцоо бодох зорилгоор 1800 онд буюу 18,19-р зууны зааг дээр хүчээ авч ид мандаж байсан Наполеонтой биечлэн уулзаж Британийг хуурай замын байлдаанаас гадна тэдний гол хөзөр болсон далайн флотыг цохиж үгүй болгох замаар буулгаж авах талаар өөрийн санал бодлоо илэрхийлэхэд хариуд нь Английн флотыг үгүй хийхэд та надад юугаар тусалж чадах юм бэ? гэхэд  өөрийн төслөө танилцуулжээ.Гэтэл ямар ч далбаа, дарвуулгүй хөлөг онгоц усанд яаж салхины чиглэл, хүч, сэлүүрээс үл хамааран хөвөх уурын хуягт хөлөг онгоц, усан доогуур шумбадаг завь, хөлөг онгоц устгах шумбадаг сум /торпед/-ийн төсөл нь утга учиргүй биелшгүй хоосон мөрөөдөл шиг санагджээ. Мөн түүний Сангийн яамны сайд болон бусад дээд тушаалынхан хөлөг онгоц үйлдвэрлэх техникийн нөхцөл, үйлдвэрлэлийн өртөгийг үзээд нэн тэргүүнд хуурай замын байлдааны ажиллагаанд шаардагдах төсөв хөрөнгийг дэмий зүйлд үрэх шаардлагагүй, хоёрдугаарт наанадаж цаг хугацаа бидэнд байхгүй, гуравдугаарт манай флот Английн флотоос юугаар ч дутахгүй гэж эсэргүүцсэн тул хэрэг болвол би таныг дуудъя, төсөлтэй чинь дараа авч хэлэлцье гээд хойшлуулжээ. Р.Фултон хүлээж цөхөөд Наполеонд төслөө дахин танилцуулах гэж удаа дараа оролдоод бүтээгүй ч шантарсангүй, дахин олон удаа захидал бичиж хариу хүссэн боловч амжилт олсонгүй. Нэг удаа түүний зуны ордон руу нууцаар нэвтэрч хамгаалалтынхныг нь ихэд сандаргаж, Наполеоныг ч машид хилэгнүүлжээ. Тэрбээр энэ хоосон мөрөөдөгч америк эрийг Елисейн ордонд ойртуулах нь бүү хэл Францын нийслэлээс хөөж явуул хэмээн тушаал буулгасан байна. Ингэж Наполеон англичуудыг далай, тэнгист буулган авах нэг боломжоо алдсан гэдэг. Мөн тэрээр хуурай замын байлдаанд шалгарсан авьяаслаг жанжин байсан хэдий ч тэнгисийн флот командлах тал дээр тун маруухан нэгэн байсан ажээ. Түүний бас нэгэн алдаа бол Орос руу хийсэн аян дайн гэж ихэнх эрдэмтэд, тэр дундаа цэргийн түүхчид үздэг юм. Английн эсрэг эх газрын худалдааны хоригийг дэмжихээс татгалзсаны хариуд Оросын эсрэг хийх цэрэг дайны ажиллагааны төлөвлөгөөг хэлэлцэхэд генерал-фельдмаршал Жюно тэргүүтэй хэсэг цэргийн эрхтэн болон сайд нар ихэд эсэргүүцэж Орос руу довтлох нь ухаангүй явдал бөгөөд ялах боломжгүй, яавч сайн юманд хүргэхгүй гээд түүний оронд дипломат аргаар Орост дарамт үзүүлэх нь зүйтэй хэмээн учирлавч бас л үл хэрэгсчээ. Хожим энэхүү алдааг 130 жилийн дараа А.Гитлер давтсан билээ.

== Эшлэл ==
{{reflist}}

== Цахим холбоос ==
* [[J. G. Lockhart]]{{gutenberg|no=17579|name=The History of Napoleon Buonaparte}}
* [[John Holland Rose]]{{gutenberg|no=14300|name=The Life of Napoleon I}}
* [[William Milligan Sloane]]{{gutenberg|no=24360|name=The Life of Napoleon I.}} Vol. 1/4
* William Milligan Sloane{{gutenberg|no=27289|name=The Life of Napoleon I.}} Vol. 3/4
* [http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/bonaparte_napoleon.shtml BBC profile]
* [http://www.pbs.org/empires/napoleon/home.html Biography] by the US [[Public Broadcasting Service]]
* [http://napoleon.thepodcastnetwork.com/ Napoleon 101], podcast by [[J. David Markham]]
* [http://www.napoleon-series.org/ Napoleon Series]
* [http://www.napoleonicsociety.com/ International Napoleonic Society]
* {{Find A Grave|id=1350}}
* [http://www.chesshistory.com/winter/extra/napoleon.html Napoleon Bonaparte and Chess] [[Edward Winter (chess historian)|Edward Winter]]

[[Ангилал:Наполеон Бонапарт| ]]
[[Ангилал:Францын хаан]]
[[Ангилал:Бергийн их херцог]]
[[Ангилал:Андоррын хамтын ван]]
[[Ангилал:Артиллерист]]
[[Ангилал:Францын зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:Анхдугаар Хаант Улс]]
[[Ангилал:Бонапарт овог]]
[[Ангилал:Францын түүхэн хүн]]
[[Ангилал:Эвслийн дайн дахь Францын хүн]]
[[Ангилал:Алтан нэхий хүлэг баатрын одон шагналтан]]
[[Ангилал:Хар Бүргэд одонгийн хүлэг баатар]]
[[Ангилал:Заан одон шагналтан]]
[[Ангилал:Францын Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Францчууд]]
[[Ангилал:1769 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1821 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>9owvhyne3evzbse4o5ioflumltabktv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аттила хаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16702</id>
    <revision>
      <id>707120</id>
      <parentid>663698</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T12:37:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.70.160</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5219" xml:space="preserve">'''Аттила''' (төрсөн хугацаа тодорхойгүй; † 453 он) нь 434 оноос 444 эсвэл 445 он хүртэл дүү [[Бледа]]гийн хамт, түүнээс хойш нас бартлаа ганцаараа [[Хүннү|Хүн гүрнийг]] захирч байсан хаан юм.
Хүн гүрэн бол [[монгол]]чуудын өвөг дээдэс бөгөөд зонхилох овог аймаг удирдагчид нь цөм монгол хүмүүс байсан хэмээн түүхчид санал нэгтэй дэмждэг боловч. Зарим түүхчид үгүйсгэдэг нь тэдний харьяанд байсан түрэг аймгуудтай холбож үздэгтэй холбоотой юм.

Баруун зүг одсон хүннүчүүд баатар гавьяа ихийг байгуулжээ. Гал мэсэн дундуур нүүдэллэн явсаар Ижил хавьд Хүн гүрнээ байгуулан суусан. Дараа нь ахин нүүдэллэж, [[Дунай мөрөн|Дунай]]н Хүнийг байгуулсан юм. Чингэх замдаа [[түрэг]], [[иран]], [[угор]] олон хүн ардыг дагуулан уусгажээ.
[[Файл:Atilla fléau de dieu.jpg|thumb|left|1,138 × 1,462 px|right|Attila]]
[[Герман]], [[Кельт]], [[Франк]], [[Слав]], [[Алан]], [[Лесгин]] зэрэг одоогийн [[Европ]] нарын өвөг-овог аймгуудтай дайтаж тэднийг буулган аваад (энэ тухай Нибэлүнгүүдийн дуулал зохиогджээ.) улмаар түүхэндээ, дэлхийн ноён гэгдэж хандсан зүгтээ дайлж өрнө дахины соёл иргэншлийн өлгий гэгдэх Бага-Ази, Европ, [[Африк]]ийн хойд эргийн улс үндэстнийг ирт мэс, исгэрэх сумаар буулган авч хүн ардыг боол болгож асан хожим нь [[Визант]], [[Ром]] хэмээн 2 хуваагдсан хүчирхэг гүрнүүдтэй нүүр тулж, өөрсдийг нь байлдан дагуулж, аль алинаар нь алба бариулав.

Тэнгэрийн ташуур гэгдсэн агуу байлдан дагуулагч '''Аттила хаан''' Европын улс төрд багагүй нэр нөлөөтэй байв. Ордны хуйвалдаанаас болж, Византид цөлөгдсөн, Ромын Хонория гүнж өөрийг нь чөлөөлбөл хатан нь болохоо илэрхийлж асан. Хэрэв Хонория гүнжтэй гэрлэвэл, Ром, Византид ноёрхох боломж нээгдэх байлаа. Энэ асуудлаас болж, Аттила Ромтой эвдрэлцэж, их дайнд мордох аян шалтаг болов. Зарим түүхэнд өгүүлснээр хэрэв хүнчүүдийн дунд өвчин гараагүй бол ялах байжээ. Юутай урьд дээрх овог аймгууд өөр хоорондын дайсагналаа зогсоон, хүн нарын эсрэг нэгдэн Атилла хааныг одоогийн Бельгийн зүүн нутагт бут цохисон ажээ. Ромын пап тэргүүтэй төлөөлөгчид ирж хүндлэл үзүүлснээр найрамдлын гэрээ тогтоогдож асан. Дунайн хүнчүүд Францын нутагт ч цөмрөн орж байв.

Аттила хааныг их эрдэнэсийнх нь хамт нэгэн голын усан дор оршуулжээ. Тэр нууцлаг газар одоо хүртэл тодорхойгүй.
Умард хүннү нар ард түмнүүдийн их нүүдлийн эхийг тавьж, Евразийн улс төр, угсаатны дүр зургийг багагүй өөрчилсөн, Ромын дарангуйллыг унагалцаж, олон ард түмнийг чөлөөлсөн авч энэ үеэс өрнө дахиныг мунхруулсан 1000 жилийн шашны ноёрхол буюу дундад зуун эхэлжээ. Юутай ч тэртээ дорно зүгт сүмбэ нарт цохигдон сарнисан өвөр хүннү нар 10 000 км-ийн алсад, өөрсөд нь цохигдон ухарсан садан төрөл ар хүннү нар өрнө дахинд алдар нэрээ дуурсгаж байгааг мэдсэнгүй.

[[Ангилал:Аттила хаан| ]]
[[Ангилал:Азийн ноёрхогч]]
[[Ангилал:Европын ноёрхогч]]
[[Ангилал:Хүннүгийн зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:5-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:Хүннүгийн ноёрхогч]]
[[Ангилал:Хүннүчүүд]]
[[Ангилал:4-р эсвэл 5-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:453 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>7bsbu63eo876kr9lxzi8ud2hezref72</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Инфобокс албан тушаалтан/Алба</title>
    <ns>10</ns>
    <id>18090</id>
    <revision>
      <id>707125</id>
      <parentid>645431</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T12:46:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16883" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;
&lt;!----------Хууль тогтоох байгууллагын спикер----------&gt;
{{#if:{{{speaker|}}}|
{{#if:{{{state_legislature|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;{{{speaker}}} [[Speaker of the {{{legislature|}}} Legislature]]&lt;/div&gt;
{{!}}-
|{{#if:{{{state_assembly|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;{{{speaker}}} [[Speaker of the {{{state_assembly|}}} {{#ifeq:{{{state_assembly|}}}|Nevada||{{#ifeq:{{{state_assembly|}}}|New Jersey|General|State}}}} Assembly]]&lt;/div&gt;
{{!}}-
|{{#if:{{{speaker|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;{{{speaker}}} {{#if:{{{speaker_office|}}}|{{{speaker_office}}}|[[Speaker of the {{#if:{{{state_delegate|}}} |{{{state_delegate}}}|{{#if:{{{state_house|}}} |{{{state_house}}}|United States}}}} House of {{#if:{{{state_delegate|}}}|Delegates|Representatives}}|Speaker of the {{#if:{{{state_delegate|}}} |{{{state_delegate}}}|{{#if:{{{state_house|}}} |{{{state_house}}}|U.S.}}}} House of {{#if:{{{state_delegate|}}}|Delegates|Representatives}}]]}}&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
}}
}}
}}
&lt;!----------Алба----------&gt;
{{#if:{{{{{#if:{{{nominee{{{1}}}|}}}|nominee|candidate}}{{{1}}}|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt; {{#if:{{{party{{#if:{{{party_election{{{1}}}||}}}|_election{{{1}}}||}}|}}}|{{{party{{#if:{{{party_election{{{1}}}||}}}|_election{{{1}}}||}}|}}}&amp;nbsp;}}{{#if:{{{nominee{{{1}}}|}}}|{{#if:{{{party{{#if:{{{party_election{{{1}}}||}}}|_election{{{1}}}||}}|}}}|n|N}}ominee|{{#if:{{{party{{#if:{{{party_election{{{1}}}||}}}|_election{{{1}}}||}}|}}}|c|C}}andidate}} for&lt;br&gt;{{{{{#if:{{{nominee{{{1}}}|}}}|nominee|candidate}}{{{1}}}|}}}&lt;/div&gt;
{{!}}-
{{#if:{{{term{{#if:{{{termstart{{{1}}}|}}}||_}}start{{{1}}}|}}}{{{election_date{{{1}}}|}}} |
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;border-bottom:none; text-align:center;&quot;{{!}}'''Election&amp;nbsp;date'''&lt;br /&gt;{{#if:{{{election_date{{{1}}}|}}}|{{{election_date{{{1}}}}}}|{{{term{{#if:{{{termstart{{{1}}}|}}}||_}}start{{{1}}}}}}}}
{{!}}-
}}
}}
{{#if:{{{majority_leader{{{1}}}|}}}{{{majorityleader{{{1}}}|}}}{{{minority_floor_leader{{{1}}}|}}}{{{minority_leader{{{1}}}|}}}{{{majority_floor_leader{{{1}}}|}}}||
{{#if:{{{jr/sr{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold;&quot;&gt;[[Америкийн Нэгдсэн Улсын Сенат|АНУ-ын сенатч{{#if:{{{succeeding{{{1}}}|}}} |-сонгогдогч}}]]&lt;br /&gt;({{{state{{{1}}}}}})&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
{{#if:{{{jr/sr and state{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold;&quot;&gt;{{{jr/sr and state{{{1}}}}}}&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
{{#if:{{{state_senate{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold&quot;&gt;Member of the [[{{{state_senate{{{1}}}}}} Senate]]&lt;br /&gt;from the {{{district{{{1}}}}}} district{{#if:{{{prior_term{{{1}}}|}}}|
&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{{prior_term{{{1}}}}}}&lt;/small&gt;}}
&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
{{#if:{{{state_legislature{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold&quot;&gt;Member of the [[{{{state_legislature{{{1}}}}}} Legislature]]&lt;br /&gt;from the {{{district{{{1}}}}}} district&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
}}
{{#if:{{{{{#if:{{{ambassador_from{{{1}}}|}}}|ambassador|minister}}_from{{{1}}}|}}}||
{{#if:{{{order{{{1}}}|}}} | 
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}} &lt;hr/&gt;&lt;!--
--&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;{{{order{{{1}}}}}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{office{{{1}}}|}}} |&amp;nbsp;[[{{{office{{{1}}}}}}]]}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{state{{{1}}}|}}}  |&amp;nbsp;[[{{{state{{{1}}}}}}]]}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{title{{{1}}}|}}}  |&amp;nbsp;{{{title{{{1}}}}}}}}&lt;!--
--&gt;&lt;/div&gt;
{{!}}-|
{{#if:{{{office{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold&quot;&gt;{{{office{{{1}}}}}}&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
{{#if:{{{title{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold&quot;&gt;{{{title{{{1}}}}}}&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
}}
}}
&lt;!----------Элчин сайд----------&gt;
{{#if:{{{{{#if:{{{ambassador_from{{{1}}}|}}}|ambassador|minister}}_from{{{1}}}|}}}|
{{#if:{{{country{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold;&quot;&gt;{{#if:{{{order{{{1}}}|}}}|{{{order{{{1}}}}}}}} [[{{{{{#if:{{{ambassador_from{{{1}}}|}}}|ambassador|minister}}_from{{{1}}}}}} Ambassador to {{{country{{{1}}}}}}{{#if:{{{minister_from{{{1}}}|}}}|{{!}}{{{minister_from{{{1}}}}}} Minister to {{{country{{{1}}}}}}}}]]&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
}}
&lt;!----------Парламентын гишүүн----------&gt;
{{#if:{{{constituency_{{#if:{{{constituency_AM{{{1}}}|}}}|AM|MP}}{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold;&quot;&gt;{{#ifeq:{{{parliament{{{1}}}|}}}|Ireland|[[Teachta Dбla]]|{{#if:{{{constituency_AM{{{1}}}|}}}|{{#if:{{{assembly{{{1}}}|}}}|[[{{{assembly{{{1}}}}}} Ассемблей]]н гишүүн|Ассемблейн гишүүн}}|{{#if:{{{parliament{{{1}}}|}}}|[[{{{parliament{{{1}}}}}} парламент]]|Парламент}}}}ын}} гишүүн&lt;br /&gt;({{{constituency_{{#if:{{{constituency_AM{{{1}}}|}}}|AM|MP}}{{{1}}}}}})&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
{{#if:{{{riding{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold;&quot;&gt;{{#if:{{{constituency_AM{{{1}}}|}}}|{{#if:{{{assembly{{{1}}}|}}}|Member of the [[{{{assembly{{{1}}}}}} Assembly]]|Assembly Member}}|{{#if:{{{parliament{{{1}}}|}}}|[[{{{parliament{{{1}}}}}} парламент]]ын гишүүн|Парламентын гишүүн}}}}&lt;br /&gt;(Төлөөлөх тойрог: {{{riding{{{1}}}}}})&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
&lt;!----------Majority Leader (State Senate)----------&gt;
{{#if:{{{majority_leader{{{1}}}|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;{{{majority_leader{{{1}}}}}} [[Majority Leader of the {{{state_senate{{{1}}}}}} Senate|Majority Leader of the {{{state_senate{{{1}}}}}} Senate]]&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
&lt;!----------Majority Floor Leader (State Senate)----------&gt;
{{#if:{{{majority_floor_leader{{{1}}}|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;{{{majority_floor_leader{{{1}}}}}} [[Majority Floor Leader of the {{{state_senate{{{1}}}}}} Senate|Majority Floor Leader of the {{{state_senate{{{1}}}}}} Senate]]&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
&lt;!----------Minority Leader (State Senate)----------&gt;
{{#if:{{{minority_leader{{{1}}}|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;{{{minority_leader{{{1}}}}}} [[Minority Leader of the {{{state_senate{{{1}}}}}} Senate|Minority Leader of the {{{state_senate{{{1}}}}}} Senate]]&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
&lt;!----------Minority Floor Leader (State Senate)----------&gt;
{{#if:{{{minority_floor_leader{{{1}}}|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;{{{minority_floor_leader{{{1}}}}}} [[Minority Floor Leader of the {{{state_senate{{{1}}}}}} Senate|Minority Floor Leader of the {{{state_senate{{{1}}}}}} Senate]]&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
&lt;!----------Олонхын удирдагч----------&gt;
{{#if:{{{majorityleader{{{1}}}|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;{{{majorityleader{{{1}}}}}} [[United States Senate Majority Leader]]&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
&lt;!----------Конгрессмэн----------&gt;
{{#if:{{{state_legislature{{{1}}}|}}}{{{state_senate{{{1}}}|}}}{{{jr/sr{{{1}}}|}}}{{{jr/sr and state{{{1}}}|}}}||
{{#if:{{{district{{{1}}}|}}}|
{{#if:{{{succeeding{{{1}}}|}}}|{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold;&quot;&gt;Member-elect of the [[United States House of Representatives|U.S.&amp;nbsp;House&amp;nbsp;of&amp;nbsp;Representatives]]{{#if:{{{state{{{1}}}|}}}|&amp;nbsp;from&lt;br /&gt;{{{state{{{1}}}}}}'s {{{district{{{1}}}}}}}}&amp;nbsp;district
{{!}}-|{{#if:{{{state_assembly{{{1}}}|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;Member of the [[{{{state_assembly{{{1}}}|}}} {{#ifeq:{{{state_assembly{{{1}}}|}}}|Nevada||{{#ifeq:{{{state_assembly{{{1}}}|}}}|New Jersey|General|State}}}} Assembly]]&lt;br /&gt;from {{#if:{{{state_assembly{{{1}}}|}}}|the {{{district{{{1}}}}}}}} district&lt;/div&gt;
{{!}}-
|{{#if:{{{district{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold;&quot;&gt;{{#if:{{{state_delegate{{{1}}}|}}}|the |{{#if:{{{state_house{{{1}}}|}}}|the |{{{state{{{1}}}}}} муж улсын}}}} {{{district{{{1}}}}}}-р тойргоос сонгогдсон&lt;br /&gt;[[{{#if:{{{state_house{{{1}}}|}}} |{{{state_house{{{1}}}}}}|{{#if:{{{state_delegate{{{1}}}|}}}|{{{state_delegate{{{1}}}}}}|Америкийн Нэгдсэн Улсын }}}} {{#if:{{{state_delegate{{{1}}}|}}}|Төлөөлөгчдийн Танхим|Төлөөлөгчдийн танхим}}|{{#if:{{{state_house{{{1}}}|}}} |{{{state_house{{{1}}}}}}|{{#if:{{{state_delegate{{{1}}}|}}}|{{{state_delegate{{{1}}}}}}|АНУ-ын}}}}&amp;nbsp;{{#if:{{{state_delegate{{{1}}}|}}}|Төлөөлөгчдийн&amp;nbsp;танхим|{{#if:{{{state_house{{{1}}}|}}}| }}Төлөөлөгчдийн&amp;nbsp;танхим}}]]ын гишүүн{{#if:{{{prior_term{{{1}}}|}}}|
&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{{prior_term{{{1}}}}}}&lt;/small&gt;}}
&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
}}
}}
}}
}}
&lt;!----------Хугацаа----------&gt;
{{#if:{{{{{#if:{{{nominee{{{1}}}|}}}|nominee|candidate}}{{{1}}}|}}}||
{{#if:{{{succeeding{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;border-bottom:none; text-align:center;&quot;{{!}}'''Албан тушаалдаа орох'''&lt;br /&gt;{{{term{{#if:{{{termstart{{{1}}}|}}}||_}}start{{{1}}}}}}
{{!}}-
|{{#if: {{{term{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;border-bottom:none; text-align:center;&quot;{{!}}'''Албан тушаал хашсан'''&lt;br /&gt;{{{term{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{term{{#if:{{{termstart{{{1}}}|}}}||_}}start{{{1}}}|}}}|
{{#if:{{{term{{#if:{{{termend{{{1}}}|}}}||_}}end{{{1}}}|}}}
|&lt;!--then term has start and end:--&gt;
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;border-bottom:none; text-align:center;&quot;{{!}}'''Албан тушаал хашсан'''&lt;br /&gt;{{{term{{#if:{{{termstart{{{1}}}|}}}||_}}start{{{1}}}}}}{{#iferror:{{#expr:{{{term{{#if:{{{termstart{{{1}}}|}}}||_}}start{{{1}}}}}}*{{{term{{#if:{{{termend{{{1}}}|}}}||_}}end{{{1}}}}}}}}|&amp;nbsp;&amp;ndash;&amp;nbsp;|&amp;ndash;}}{{{term{{#if:{{{termend{{{1}}}|}}}||_}}end{{{1}}}}}}{{#if:{{{alongside{{{1}}}|}}}{{{co-leader{{{1}}}|}}}|&lt;br /&gt;Хамтран&amp;nbsp;{{#if:{{{alongside{{{1}}}|}}}|хашсан|удирдсан}}:&amp;nbsp;{{#if:{{{alongside{{{1}}}|}}}|{{{alongside{{{1}}}}}}|{{{co-leader{{{1}}}}}}}}}}
{{!}}-
|&lt;!--else:--&gt; &lt;!--term is ongoing--&gt;
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; background:lavender;&quot;{{!}} '''[[Одоо хашиж буй]]'''
{{!}}-
}}
{{#if:{{{term{{#if:{{{termend{{{1}}}|}}}||_}}end{{{1}}}|}}}
|&lt;!--then nothing else; term has ended--&gt;
|&lt;!--else term is ongoing:--&gt;
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;{{!}}'''Албаа хүлээн авсан;'''&lt;br /&gt;{{{term{{#if:{{{termstart{{{1}}}|}}}||_}}start{{{1}}}}}}{{#if:{{{alongside{{{1}}}|}}}{{{co-leader{{{1}}}|}}}|&lt;br /&gt;{{#if:{{{alongside{{{1}}}|}}}|Serving|Co&amp;ndash;leader}}&amp;nbsp;with&amp;nbsp;{{#if:{{{alongside{{{1}}}|}}}|{{{alongside{{{1}}}}}}|{{{co-leader{{{1}}}}}}}}}}
{{!}}-
}}
}}
}}
}}
&lt;!---------- Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Амбан захирагч----------&gt;
{{#if:{{{monarch{{{1}}}|}}}|
! Хаан
{{!}} {{{monarch{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{president{{{1}}}|}}}|
! Ерөнхийлөгч
{{!}} {{{president{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{governor{{#if:{{{governor-general{{{1}}}|}}}|-|_}}general{{{1}}}|}}}|
! Ерөнхий амбан захирагч
{{!}} {{{governor{{#if:{{{governor-general{{{1}}}|}}}|-|_}}general{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{primeminister{{{1}}}|}}}|
! Ерөнхий сайд
{{!}} {{{primeminister{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{chancellor{{{1}}}|}}}|
! Канцлер
{{!}} {{{chancellor{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{taoiseach{{{1}}}|}}}|
! Taoiseach
{{!}} {{{taoiseach{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{firstminister{{{1}}}|}}}|
! Тэргүүн сайд
{{!}} {{{firstminister{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{chiefminister{{{1}}}|}}}|
! Ахлах сайд
{{!}} {{{chiefminister{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{premier{{{1}}}|}}}|
! Премьер
{{!}} {{{premier{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{governor{{{1}}}|}}}|
! Захирагч
{{!}} {{{governor{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{lieutenant_governor{{{1}}}|}}}|
! Lieutenant&amp;nbsp;Governor
{{!}} {{{lieutenant_governor{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
&lt;!---------- Vice president/s, Vice Prime Minister/s, Deputy/ies, Lieutenant/s----------&gt;
{{#if:{{{vicepresident{{{1}}}|}}}|
! {{#if:{{{office{{{1}}}|}}}|{{#ifeq:{{isValidPageName|Vice {{{office{{{1}}}}}}}}|valid|[[Vice {{{office{{{1}}}}}}|Дэд&amp;nbsp;Ерөнхийлөгч]]|Дэд&amp;nbsp;Ерөнхийлөгч}}|Дэд&amp;nbsp;Ерөнхийлөгч}}
{{!}} {{{vicepresident{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{vicegovernor{{{1}}}|}}}|
! {{#if:{{{office{{{1}}}|}}}|{{#ifeq:{{isValidPageName|Vice {{{office{{{1}}}}}}}}|valid|[[Vice {{{office{{{1}}}}}}|Vice&amp;nbsp;Governor]]|Vice&amp;nbsp;Governor}}|Vice&amp;nbsp;Governor}}
{{!}} {{{vicegovernor{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{viceprimeminister{{{1}}}|}}}|
! {{#if:{{{office{{{1}}}|}}}|[[Vice {{{office{{{1}}}}}}|Vice&amp;nbsp;PM]]|Vice&amp;nbsp;[[Prime Minister|PM]]}}
{{!}} {{{viceprimeminister{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{vicepremier{{{1}}}|}}}|
! {{#if:{{{office{{{1}}}|}}}|{{#ifeq:{{isValidPageName|Vice {{{office{{{1}}}}}}}}|valid|[[Vice {{{office}}}|Vice&amp;nbsp;Premier]]|Vice&amp;nbsp;Premier}}|Vice&amp;nbsp;Premier}}
{{!}} {{{vicepremier{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{deputy{{{1}}}|}}}|
! {{#if:{{{office{{{1}}}|}}}|{{#ifeq:{{isValidPageName|Deputy {{{office{{{1}}}}}}}}|valid|[[Deputy {{{office{{{1}}}}}}|Дэд дарга]]|Дэд дарга}}|Дэд дарга}}
{{!}} {{{deputy{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{leader{{{1}}}|}}}|
! Удирдагч
{{!}} {{{leader{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{lieutenant{{{1}}}|}}}|
! {{#if:{{{office{{{1}}}|}}}|[[Lieutenant {{{office{{{1}}}}}}|Lieutenant]]|Lieutenant}}
{{!}} {{{lieutenant{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{nominator{{{1}}}|}}}|
! Нэр дэвшүүлсэн
{{!}} {{{nominator{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{appointe{{#if:{{{appointer{{{1}}}|}}}|r|d}}{{{1}}}|}}}|
! Appointed&amp;nbsp;by
{{!}} {{{appointe{{#if:{{{appointer{{{1}}}|}}}|r|d}}{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
&lt;!---------- Хоосон хэсгүүд ----------&gt;
{{#if:{{{1namedata{{{1}}}|}}}|
! {{{1blankname{{{1}}}|}}}
{{!}} {{{1namedata{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{2namedata{{{1}}}|}}}|
! {{{2blankname{{{1}}}|}}}
{{!}} {{{2namedata{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{3namedata{{{1}}}|}}}|
! {{{3blankname{{{1}}}|}}}
{{!}} {{{3namedata{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{4namedata{{{1}}}|}}}|
! {{{4blankname{{{1}}}|}}}
{{!}} {{{4namedata{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{5namedata{{{1}}}|}}}|
! {{{5blankname{{{1}}}|}}}
{{!}} {{{5namedata{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
&lt;!----------Өмнөх, дараах----------&gt;
{{#if:{{{runningmate{{{1}}}|}}}|
! Running&amp;nbsp;mate
{{!}} {{{runningmate{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{opponent{{{1}}}|}}}|
! Өрсөлдөгч
{{!}} {{{opponent{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{incumbent{{{1}}}|}}}|
! Одоо хашиж буй
{{!}} {{{incumbent{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{succeeding{{{1}}}|}}}|
! залгамжлах
{{!}} {{{succeeding{{{1}}}}}}
{{!}}-
|{{#if:{{{preceding{{{1}}}|}}}|
! албаа хүлээлгэж өгөх
{{!}} {{{preceding{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{{{#if:{{{predecessor{{{1}}}|}}}|predecessor|preceded}}{{{1}}}|}}} |
! Өмнөх
{{!}} {{{{{#if:{{{predecessor{{{1}}}|}}}|predecessor|preceded}}{{{1}}}|}}}
{{!}}-
}}
{{#switch:{{{{{#if:{{{successor{{{1}}}|}}}|successor|succeeded}}{{{1}}}|}}}
| Одоо хашиж буй
| '''Одоо хашиж буй'''
| ''Одоо хашиж буй''
| [[Одоо хашиж буй]]
| одоо хашиж буй
| '''одоо хашиж буй'''
| ''одоо хашиж буй''
| [[одоо хашиж буй]] =
|{{#if:{{{{{#if:{{{successor{{{1}}}|}}}|successor|succeeded}}{{{1}}}|}}} |
! Дараах
{{!}} {{{{{#if:{{{successor{{{1}}}|}}}|successor|succeeded}}{{{1}}}|}}} }}
{{!}}-
}}}}
&lt;!-----Constituency-----&gt;
{{#if:{{{constituency{{{1}}}|}}}|
! Сонгогдсон тойрог
{{!}} {{{constituency{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
&lt;!-----Мажоритар-----&gt;
{{#if:{{{majority{{{1}}}|}}}|
! Мажоритар
{{!}} {{{majority{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>bp7zk6n59w5l0w1yvgbo91ffu7cljcf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707126</id>
      <parentid>707125</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T12:46:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16883" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;
&lt;!----------Хууль тогтоох байгууллагын спикер----------&gt;
{{#if:{{{speaker|}}}|
{{#if:{{{state_legislature|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;{{{speaker}}} [[Speaker of the {{{legislature|}}} Legislature]]&lt;/div&gt;
{{!}}-
|{{#if:{{{state_assembly|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;{{{speaker}}} [[Speaker of the {{{state_assembly|}}} {{#ifeq:{{{state_assembly|}}}|Nevada||{{#ifeq:{{{state_assembly|}}}|New Jersey|General|State}}}} Assembly]]&lt;/div&gt;
{{!}}-
|{{#if:{{{speaker|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;{{{speaker}}} {{#if:{{{speaker_office|}}}|{{{speaker_office}}}|[[Speaker of the {{#if:{{{state_delegate|}}} |{{{state_delegate}}}|{{#if:{{{state_house|}}} |{{{state_house}}}|United States}}}} House of {{#if:{{{state_delegate|}}}|Delegates|Representatives}}|Speaker of the {{#if:{{{state_delegate|}}} |{{{state_delegate}}}|{{#if:{{{state_house|}}} |{{{state_house}}}|U.S.}}}} House of {{#if:{{{state_delegate|}}}|Delegates|Representatives}}]]}}&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
}}
}}
}}
&lt;!----------Алба----------&gt;
{{#if:{{{{{#if:{{{nominee{{{1}}}|}}}|nominee|candidate}}{{{1}}}|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt; {{#if:{{{party{{#if:{{{party_election{{{1}}}||}}}|_election{{{1}}}||}}|}}}|{{{party{{#if:{{{party_election{{{1}}}||}}}|_election{{{1}}}||}}|}}}&amp;nbsp;}}{{#if:{{{nominee{{{1}}}|}}}|{{#if:{{{party{{#if:{{{party_election{{{1}}}||}}}|_election{{{1}}}||}}|}}}|n|N}}ominee|{{#if:{{{party{{#if:{{{party_election{{{1}}}||}}}|_election{{{1}}}||}}|}}}|c|C}}andidate}} for&lt;br&gt;{{{{{#if:{{{nominee{{{1}}}|}}}|nominee|candidate}}{{{1}}}|}}}&lt;/div&gt;
{{!}}-
{{#if:{{{term{{#if:{{{termstart{{{1}}}|}}}||_}}start{{{1}}}|}}}{{{election_date{{{1}}}|}}} |
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;border-bottom:none; text-align:center;&quot;{{!}}'''Election&amp;nbsp;date'''&lt;br /&gt;{{#if:{{{election_date{{{1}}}|}}}|{{{election_date{{{1}}}}}}|{{{term{{#if:{{{termstart{{{1}}}|}}}||_}}start{{{1}}}}}}}}
{{!}}-
}}
}}
{{#if:{{{majority_leader{{{1}}}|}}}{{{majorityleader{{{1}}}|}}}{{{minority_floor_leader{{{1}}}|}}}{{{minority_leader{{{1}}}|}}}{{{majority_floor_leader{{{1}}}|}}}||
{{#if:{{{jr/sr{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold;&quot;&gt;[[Америкийн Нэгдсэн Улсын Сенат|АНУ-ын сенатч{{#if:{{{succeeding{{{1}}}|}}} |-сонгогдогч}}]]&lt;br /&gt;({{{state{{{1}}}}}})&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
{{#if:{{{jr/sr and state{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold;&quot;&gt;{{{jr/sr and state{{{1}}}}}}&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
{{#if:{{{state_senate{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold&quot;&gt;Member of the [[{{{state_senate{{{1}}}}}} Senate]]&lt;br /&gt;from the {{{district{{{1}}}}}} district{{#if:{{{prior_term{{{1}}}|}}}|
&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{{prior_term{{{1}}}}}}&lt;/small&gt;}}
&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
{{#if:{{{state_legislature{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold&quot;&gt;Member of the [[{{{state_legislature{{{1}}}}}} Legislature]]&lt;br /&gt;from the {{{district{{{1}}}}}} district&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
}}
{{#if:{{{{{#if:{{{ambassador_from{{{1}}}|}}}|ambassador|minister}}_from{{{1}}}|}}}||
{{#if:{{{order{{{1}}}|}}} | 
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}} &lt;hr/&gt;&lt;!--
--&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;{{{order{{{1}}}}}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{office{{{1}}}|}}} |&amp;nbsp;[[{{{office{{{1}}}}}}]]}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{state{{{1}}}|}}}  |&amp;nbsp;[[{{{state{{{1}}}}}}]]}}&lt;!--
--&gt;{{#if:{{{title{{{1}}}|}}}  |&amp;nbsp;{{{title{{{1}}}}}}}}&lt;!--
--&gt;&lt;/div&gt;
{{!}}-|
{{#if:{{{office{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold&quot;&gt;{{{office{{{1}}}}}}&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
{{#if:{{{title{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold&quot;&gt;{{{title{{{1}}}}}}&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
}}
}}
&lt;!----------Элчин сайд----------&gt;
{{#if:{{{{{#if:{{{ambassador_from{{{1}}}|}}}|ambassador|minister}}_from{{{1}}}|}}}|
{{#if:{{{country{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold;&quot;&gt;{{#if:{{{order{{{1}}}|}}}|{{{order{{{1}}}}}}}} [[{{{{{#if:{{{ambassador_from{{{1}}}|}}}|ambassador|minister}}_from{{{1}}}}}} Ambassador to {{{country{{{1}}}}}}{{#if:{{{minister_from{{{1}}}|}}}|{{!}}{{{minister_from{{{1}}}}}} Minister to {{{country{{{1}}}}}}}}]]&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
}}
&lt;!----------Парламентын гишүүн----------&gt;
{{#if:{{{constituency_{{#if:{{{constituency_AM{{{1}}}|}}}|AM|MP}}{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold;&quot;&gt;{{#ifeq:{{{parliament{{{1}}}|}}}|Ireland|[[Teachta Dбla]]|{{#if:{{{constituency_AM{{{1}}}|}}}|{{#if:{{{assembly{{{1}}}|}}}|[[{{{assembly{{{1}}}}}} Ассемблей]]н гишүүн|Ассемблейн гишүүн}}|{{#if:{{{parliament{{{1}}}|}}}|[[{{{parliament{{{1}}}}}} парламент]]|Парламент}}}}ын}} гишүүн&lt;br /&gt;({{{constituency_{{#if:{{{constituency_AM{{{1}}}|}}}|AM|MP}}{{{1}}}}}})&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
{{#if:{{{riding{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold;&quot;&gt;{{#if:{{{constituency_AM{{{1}}}|}}}|{{#if:{{{assembly{{{1}}}|}}}|Member of the [[{{{assembly{{{1}}}}}} Assembly]]|Assembly Member}}|{{#if:{{{parliament{{{1}}}|}}}|[[{{{parliament{{{1}}}}}} парламент]]ын гишүүн|Парламентын гишүүн}}}}&lt;br /&gt;(Төлөөлөх тойрог: {{{riding{{{1}}}}}})&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
&lt;!----------Majority Leader (State Senate)----------&gt;
{{#if:{{{majority_leader{{{1}}}|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;{{{majority_leader{{{1}}}}}} [[Majority Leader of the {{{state_senate{{{1}}}}}} Senate|Majority Leader of the {{{state_senate{{{1}}}}}} Senate]]&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
&lt;!----------Majority Floor Leader (State Senate)----------&gt;
{{#if:{{{majority_floor_leader{{{1}}}|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;{{{majority_floor_leader{{{1}}}}}} [[Majority Floor Leader of the {{{state_senate{{{1}}}}}} Senate|Majority Floor Leader of the {{{state_senate{{{1}}}}}} Senate]]&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
&lt;!----------Minority Leader (State Senate)----------&gt;
{{#if:{{{minority_leader{{{1}}}|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;{{{minority_leader{{{1}}}}}} [[Minority Leader of the {{{state_senate{{{1}}}}}} Senate|Minority Leader of the {{{state_senate{{{1}}}}}} Senate]]&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
&lt;!----------Minority Floor Leader (State Senate)----------&gt;
{{#if:{{{minority_floor_leader{{{1}}}|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;{{{minority_floor_leader{{{1}}}}}} [[Minority Floor Leader of the {{{state_senate{{{1}}}}}} Senate|Minority Floor Leader of the {{{state_senate{{{1}}}}}} Senate]]&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
&lt;!----------Олонхын удирдагч----------&gt;
{{#if:{{{majorityleader{{{1}}}|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;{{{majorityleader{{{1}}}}}} [[United States Senate Majority Leader]]&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
&lt;!----------Конгрессмэн----------&gt;
{{#if:{{{state_legislature{{{1}}}|}}}{{{state_senate{{{1}}}|}}}{{{jr/sr{{{1}}}|}}}{{{jr/sr and state{{{1}}}|}}}||
{{#if:{{{district{{{1}}}|}}}|
{{#if:{{{succeeding{{{1}}}|}}}|{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold;&quot;&gt;Member-elect of the [[United States House of Representatives|U.S.&amp;nbsp;House&amp;nbsp;of&amp;nbsp;Representatives]]{{#if:{{{state{{{1}}}|}}}|&amp;nbsp;from&lt;br /&gt;{{{state{{{1}}}}}}'s {{{district{{{1}}}}}}}}&amp;nbsp;district
{{!}}-|{{#if:{{{state_assembly{{{1}}}|}}}|
!colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender;&quot;&gt;Member of the [[{{{state_assembly{{{1}}}|}}} {{#ifeq:{{{state_assembly{{{1}}}|}}}|Nevada||{{#ifeq:{{{state_assembly{{{1}}}|}}}|New Jersey|General|State}}}} Assembly]]&lt;br /&gt;from {{#if:{{{state_assembly{{{1}}}|}}}|the {{{district{{{1}}}}}}}} district&lt;/div&gt;
{{!}}-
|{{#if:{{{district{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; font-size:110%;&quot;{{!}}&lt;hr/&gt;&lt;div style=&quot;background:lavender; font-weight:bold;&quot;&gt;{{#if:{{{state_delegate{{{1}}}|}}}|the |{{#if:{{{state_house{{{1}}}|}}}|the |{{{state{{{1}}}}}} муж улсын}}}} {{{district{{{1}}}}}}-р тойргоос сонгогдсон&lt;br /&gt;[[{{#if:{{{state_house{{{1}}}|}}} |{{{state_house{{{1}}}}}}|{{#if:{{{state_delegate{{{1}}}|}}}|{{{state_delegate{{{1}}}}}}|Америкийн Нэгдсэн Улсын }}}} {{#if:{{{state_delegate{{{1}}}|}}}|Төлөөлөгчдийн Танхим|Төлөөлөгчдийн Танхим}}|{{#if:{{{state_house{{{1}}}|}}} |{{{state_house{{{1}}}}}}|{{#if:{{{state_delegate{{{1}}}|}}}|{{{state_delegate{{{1}}}}}}|АНУ-ын}}}}&amp;nbsp;{{#if:{{{state_delegate{{{1}}}|}}}|Төлөөлөгчдийн&amp;nbsp;Танхим|{{#if:{{{state_house{{{1}}}|}}}| }}Төлөөлөгчдийн&amp;nbsp;Танхим}}]]ын гишүүн{{#if:{{{prior_term{{{1}}}|}}}|
&lt;br /&gt;&lt;small&gt;{{{prior_term{{{1}}}}}}&lt;/small&gt;}}
&lt;/div&gt;
{{!}}-
}}
}}
}}
}}
}}
&lt;!----------Хугацаа----------&gt;
{{#if:{{{{{#if:{{{nominee{{{1}}}|}}}|nominee|candidate}}{{{1}}}|}}}||
{{#if:{{{succeeding{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;border-bottom:none; text-align:center;&quot;{{!}}'''Албан тушаалдаа орох'''&lt;br /&gt;{{{term{{#if:{{{termstart{{{1}}}|}}}||_}}start{{{1}}}}}}
{{!}}-
|{{#if: {{{term{{{1}}}|}}}|
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;border-bottom:none; text-align:center;&quot;{{!}}'''Албан тушаал хашсан'''&lt;br /&gt;{{{term{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{term{{#if:{{{termstart{{{1}}}|}}}||_}}start{{{1}}}|}}}|
{{#if:{{{term{{#if:{{{termend{{{1}}}|}}}||_}}end{{{1}}}|}}}
|&lt;!--then term has start and end:--&gt;
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;border-bottom:none; text-align:center;&quot;{{!}}'''Албан тушаал хашсан'''&lt;br /&gt;{{{term{{#if:{{{termstart{{{1}}}|}}}||_}}start{{{1}}}}}}{{#iferror:{{#expr:{{{term{{#if:{{{termstart{{{1}}}|}}}||_}}start{{{1}}}}}}*{{{term{{#if:{{{termend{{{1}}}|}}}||_}}end{{{1}}}}}}}}|&amp;nbsp;&amp;ndash;&amp;nbsp;|&amp;ndash;}}{{{term{{#if:{{{termend{{{1}}}|}}}||_}}end{{{1}}}}}}{{#if:{{{alongside{{{1}}}|}}}{{{co-leader{{{1}}}|}}}|&lt;br /&gt;Хамтран&amp;nbsp;{{#if:{{{alongside{{{1}}}|}}}|хашсан|удирдсан}}:&amp;nbsp;{{#if:{{{alongside{{{1}}}|}}}|{{{alongside{{{1}}}}}}|{{{co-leader{{{1}}}}}}}}}}
{{!}}-
|&lt;!--else:--&gt; &lt;!--term is ongoing--&gt;
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center; background:lavender;&quot;{{!}} '''[[Одоо хашиж буй]]'''
{{!}}-
}}
{{#if:{{{term{{#if:{{{termend{{{1}}}|}}}||_}}end{{{1}}}|}}}
|&lt;!--then nothing else; term has ended--&gt;
|&lt;!--else term is ongoing:--&gt;
{{!}}colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;{{!}}'''Албаа хүлээн авсан;'''&lt;br /&gt;{{{term{{#if:{{{termstart{{{1}}}|}}}||_}}start{{{1}}}}}}{{#if:{{{alongside{{{1}}}|}}}{{{co-leader{{{1}}}|}}}|&lt;br /&gt;{{#if:{{{alongside{{{1}}}|}}}|Serving|Co&amp;ndash;leader}}&amp;nbsp;with&amp;nbsp;{{#if:{{{alongside{{{1}}}|}}}|{{{alongside{{{1}}}}}}|{{{co-leader{{{1}}}}}}}}}}
{{!}}-
}}
}}
}}
}}
&lt;!---------- Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Амбан захирагч----------&gt;
{{#if:{{{monarch{{{1}}}|}}}|
! Хаан
{{!}} {{{monarch{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{president{{{1}}}|}}}|
! Ерөнхийлөгч
{{!}} {{{president{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{governor{{#if:{{{governor-general{{{1}}}|}}}|-|_}}general{{{1}}}|}}}|
! Ерөнхий амбан захирагч
{{!}} {{{governor{{#if:{{{governor-general{{{1}}}|}}}|-|_}}general{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{primeminister{{{1}}}|}}}|
! Ерөнхий сайд
{{!}} {{{primeminister{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{chancellor{{{1}}}|}}}|
! Канцлер
{{!}} {{{chancellor{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{taoiseach{{{1}}}|}}}|
! Taoiseach
{{!}} {{{taoiseach{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{firstminister{{{1}}}|}}}|
! Тэргүүн сайд
{{!}} {{{firstminister{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{chiefminister{{{1}}}|}}}|
! Ахлах сайд
{{!}} {{{chiefminister{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{premier{{{1}}}|}}}|
! Премьер
{{!}} {{{premier{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{governor{{{1}}}|}}}|
! Захирагч
{{!}} {{{governor{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{lieutenant_governor{{{1}}}|}}}|
! Lieutenant&amp;nbsp;Governor
{{!}} {{{lieutenant_governor{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
&lt;!---------- Vice president/s, Vice Prime Minister/s, Deputy/ies, Lieutenant/s----------&gt;
{{#if:{{{vicepresident{{{1}}}|}}}|
! {{#if:{{{office{{{1}}}|}}}|{{#ifeq:{{isValidPageName|Vice {{{office{{{1}}}}}}}}|valid|[[Vice {{{office{{{1}}}}}}|Дэд&amp;nbsp;Ерөнхийлөгч]]|Дэд&amp;nbsp;Ерөнхийлөгч}}|Дэд&amp;nbsp;Ерөнхийлөгч}}
{{!}} {{{vicepresident{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{vicegovernor{{{1}}}|}}}|
! {{#if:{{{office{{{1}}}|}}}|{{#ifeq:{{isValidPageName|Vice {{{office{{{1}}}}}}}}|valid|[[Vice {{{office{{{1}}}}}}|Vice&amp;nbsp;Governor]]|Vice&amp;nbsp;Governor}}|Vice&amp;nbsp;Governor}}
{{!}} {{{vicegovernor{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{viceprimeminister{{{1}}}|}}}|
! {{#if:{{{office{{{1}}}|}}}|[[Vice {{{office{{{1}}}}}}|Vice&amp;nbsp;PM]]|Vice&amp;nbsp;[[Prime Minister|PM]]}}
{{!}} {{{viceprimeminister{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{vicepremier{{{1}}}|}}}|
! {{#if:{{{office{{{1}}}|}}}|{{#ifeq:{{isValidPageName|Vice {{{office{{{1}}}}}}}}|valid|[[Vice {{{office}}}|Vice&amp;nbsp;Premier]]|Vice&amp;nbsp;Premier}}|Vice&amp;nbsp;Premier}}
{{!}} {{{vicepremier{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{deputy{{{1}}}|}}}|
! {{#if:{{{office{{{1}}}|}}}|{{#ifeq:{{isValidPageName|Deputy {{{office{{{1}}}}}}}}|valid|[[Deputy {{{office{{{1}}}}}}|Дэд дарга]]|Дэд дарга}}|Дэд дарга}}
{{!}} {{{deputy{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{leader{{{1}}}|}}}|
! Удирдагч
{{!}} {{{leader{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{lieutenant{{{1}}}|}}}|
! {{#if:{{{office{{{1}}}|}}}|[[Lieutenant {{{office{{{1}}}}}}|Lieutenant]]|Lieutenant}}
{{!}} {{{lieutenant{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{nominator{{{1}}}|}}}|
! Нэр дэвшүүлсэн
{{!}} {{{nominator{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{appointe{{#if:{{{appointer{{{1}}}|}}}|r|d}}{{{1}}}|}}}|
! Appointed&amp;nbsp;by
{{!}} {{{appointe{{#if:{{{appointer{{{1}}}|}}}|r|d}}{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
&lt;!---------- Хоосон хэсгүүд ----------&gt;
{{#if:{{{1namedata{{{1}}}|}}}|
! {{{1blankname{{{1}}}|}}}
{{!}} {{{1namedata{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{2namedata{{{1}}}|}}}|
! {{{2blankname{{{1}}}|}}}
{{!}} {{{2namedata{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{3namedata{{{1}}}|}}}|
! {{{3blankname{{{1}}}|}}}
{{!}} {{{3namedata{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{4namedata{{{1}}}|}}}|
! {{{4blankname{{{1}}}|}}}
{{!}} {{{4namedata{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{5namedata{{{1}}}|}}}|
! {{{5blankname{{{1}}}|}}}
{{!}} {{{5namedata{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
&lt;!----------Өмнөх, дараах----------&gt;
{{#if:{{{runningmate{{{1}}}|}}}|
! Running&amp;nbsp;mate
{{!}} {{{runningmate{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{opponent{{{1}}}|}}}|
! Өрсөлдөгч
{{!}} {{{opponent{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{incumbent{{{1}}}|}}}|
! Одоо хашиж буй
{{!}} {{{incumbent{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{succeeding{{{1}}}|}}}|
! залгамжлах
{{!}} {{{succeeding{{{1}}}}}}
{{!}}-
|{{#if:{{{preceding{{{1}}}|}}}|
! албаа хүлээлгэж өгөх
{{!}} {{{preceding{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
{{#if:{{{{{#if:{{{predecessor{{{1}}}|}}}|predecessor|preceded}}{{{1}}}|}}} |
! Өмнөх
{{!}} {{{{{#if:{{{predecessor{{{1}}}|}}}|predecessor|preceded}}{{{1}}}|}}}
{{!}}-
}}
{{#switch:{{{{{#if:{{{successor{{{1}}}|}}}|successor|succeeded}}{{{1}}}|}}}
| Одоо хашиж буй
| '''Одоо хашиж буй'''
| ''Одоо хашиж буй''
| [[Одоо хашиж буй]]
| одоо хашиж буй
| '''одоо хашиж буй'''
| ''одоо хашиж буй''
| [[одоо хашиж буй]] =
|{{#if:{{{{{#if:{{{successor{{{1}}}|}}}|successor|succeeded}}{{{1}}}|}}} |
! Дараах
{{!}} {{{{{#if:{{{successor{{{1}}}|}}}|successor|succeeded}}{{{1}}}|}}} }}
{{!}}-
}}}}
&lt;!-----Constituency-----&gt;
{{#if:{{{constituency{{{1}}}|}}}|
! Сонгогдсон тойрог
{{!}} {{{constituency{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}
&lt;!-----Мажоритар-----&gt;
{{#if:{{{majority{{{1}}}|}}}|
! Мажоритар
{{!}} {{{majority{{{1}}}}}}
{{!}}-
}}&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>4ht3uhrconpwxg5ggror4vhz56dqdv0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Хөтлөгч мөр Энэтхэгийн Холбооны Муж Улс</title>
    <ns>10</ns>
    <id>19790</id>
    <revision>
      <id>707177</id>
      <parentid>687811</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T23:53:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Бмхүн</username>
        <id>59031</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1859" xml:space="preserve">{{Navbox
| state = {{{state&lt;includeonly&gt;|autocollapse&lt;/includeonly&gt;}}}
| name =Энэтхэг
| title = [[Энэтхэг]]ийн [[Энэтхэгийн муж, нутаг дэвсгэрүүд|муж, нутаг дэвсгэрүүд]]
| imagestyle = padding: 0 0.5em;
| image =  {{flagicon|Энэтхэг|size=40px}}
| listclass = hlist
| group1 = Мужууд
| list1 = {{nowrap begin}} [[Андра Прадеш]]{{·w}} [[Аруначал Прадеш]]{{·w}} [[Ассам]]{{·w}} [[Бихар]]{{·w}} [[Гоа]]{{·w}} [[Гужарат]]{{·w}} [[Жаркханд]]{{·w}} [[Карнатака]]{{·w}} [[Керала]]{{·w}} [[Мадхя Прадеш]]{{·w}} [[Махараштра]]{{·w}} [[Манипур]]{{·w}} [[Мегхалая]]{{·w}} [[Мизорам]]{{·w}} [[Нагаланд]]{{·w}} [[Одиша]]{{·w}} [[Өрнөд Бенгал]]{{·w}} [[Панжаб (Энэтхэг)|Панжаб]]{{·w}} [[Ражастхан]]{{·w}} [[Сикким]]{{·w}} [[Тамил Наду]]{{·w}} [[Телангана]]{{·w}} [[Трипура]]{{·w}} [[Уттар Прадеш]]{{·w}} [[Уттаракханд]]{{·w}} [[Харяна]]{{·w}} [[Химачал Прадеш]]{{·w}} [[Чхаттисгарх]] {{nowrap end}}
| group2 = Нэгдсэн нутаг дэвсгэрүүд
| list2 = {{nowrap begin}} [[Андаман ба Никобарын арлууд]]{{·w}} [[Дадра-Нагар Хавели ба Даман-Диу]]{{·w}} [[Ладакх]]{{·w}} [[Дели|Делийн Үндэсний Нийслэлийн нутаг дэвсгэр]]{{·w}} [[Лакшадвийп]]{{·w}} [[Пудучерри]]{{·w}} [[Чандигар]]{{·w}} [[Жамму-Кашмир]]{{nowrap end}}
}}
&lt;noinclude&gt;
[[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Энэтхэгийн засаг захиргааны гишүүнчлэл]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>ey1rb5ox5v66nc1b5m2867w3ev7k6as</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мин улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20991</id>
    <revision>
      <id>707180</id>
      <parentid>699250</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T00:33:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26047" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    =
|албан_ёсны_нэр                = '''Их Мин улс'''
|богино_нэр                    =
|далбааны_зураг                =
|сүлдний_зураг                 =
|газрын_зураг                  = Ming foreign relations 1580.jpg
|нийслэл_хот                   = [[Нанжин]] (1368-1424), [[Бээжин]](1424-1644)
|хамгийн_том_хот               =
|албан_ёсны_хэл                = [[Хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = 
|үндэс_язгуур                  = 
|үндэс_язгуур_он               = 1368
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал|Хэмжээгүй эрхт хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1368-1398
|удирдагчийн_нэр1              = [[Хунъү]]
|удирдагчийн_цол2              = 1627-1644
|удирдагчийн_нэр2              = [[Чунжэнь]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1368-1644 он
|тогтносон_үйл_явдал1          = [[Дайду|Даду хотыг]] эзэлсэн нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1368 оны 9 сарын 25
|тогтносон_үйл_явдал2          = Ли Зи Чэний босогчдод Бээжин хот эзлэгдсэн нь 
|үйл_явдалын_огноо2            = 1644 оны 4 сарын 25
|тогтносон_үйл_явдал3          = 
|үйл_явдалын_огноо3            =
|газар_нутаг_км2               = 6,500,000 км2
|нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс= 1415 оны байдлаар
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1393 он	 
|хүн_амын_тооллого             = 65,000,000
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1500 он
|хүн_амын_тооллого             = 125,000,000
|Мөнгөн_тэмдэгт                = цаасан мөнгө (1368-1450), зэс зоос (文, wén), мөнгөн ембүү (兩, liǎng)
}}

[[Зураг:明太祖.jpg|thumb|Мин улсын анхны хаан Хүнь Ү (1368–1398) -гийн хөрөг]]

'''Мин улс''' нь ({{lang-zh|大明}} ''Da Míng'') 1368-1662 оны үед [[Хятад]]ад оршин тогтнож байсан улс юм. 

[[Монгол]]чуудын байгуулсан [[Юань улс]]ын эсрэг 1351 онд эхэлсэн &quot;[[Улаан алчууртны бослого]]&quot;-ын толгойлогчдын нэг болох [[Жу Юань Жан]] тус улсыг байгуулжээ. Түүний дараа өөрийн өрсөлдөгчдийг устгаж, өмнөд Хятадыг эзлэн авч, улсын нэрийг &quot;Мин&quot; хэмээн өөрчлөн нэрлэжээ. 1368 онд Мин улсын цэрэг Юань улсын нийслэл [[Дайду]] хотыг эзлэн авч, цагаан хэрэм хүртэлх ихэнх нутгийг эрхшээлдээ оруулжээ. 1382 онд Юань улсын Хятад дахь эцсийн тулгуур болох [[Юньнаний монголчуудын эсрэг Мин улсын хийсэн дайн|Юньнань мужийн Монгол цэргийн үлдэгдэлийг эрхшээлдээ оруулснаар]] бүх Хятадыг эрхэндээ оруулсан байна.  

Мин улсын үед [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ихэнх хэсгийг сэргээн босгосон, [[Хориотой хот]]ыг барьж байгуулсан зэрэг барилга байгуулалтын онцгой бүтээлүүд хийгдсэн байдаг.

17 дугаар зууны эхний хагаст [[Манж үндэстэн|Манж]] угсаатнууд Мин улсын умард газар нутгийг эзлэн авч, улмаар [[Бээжин]]д ойртож ирэхэд [[Ли Зи Чэн]] гэгч бослого гарган Бээжинг 1644 онд эзлэн авч Мин улсын төрийг мөхөөжээ. Энэ мэдээг сонсоод Мин улсын цэргийн жанжин [[Ү Сань Гүй]] Мин улсын хойд талаас довтолж байсан Манж нартай холбоолон Бээжинг эзлэн авав. Ли Зи Чэн 1645 онд Манж нартай тулалдаж байгаад алагджээ. 1662 онд өмнөд Хятадад Мин улсын сүүлчийн хүч нь Манж нарт эзлэгдсэн байна.

== Түүх ==
=== Үүсэл ===
====Бослого, босогчдын зөрчил====
{{Хятадын түүх}}
Монголчуудын эрхшээлд дургүйцсэн байдал нь бусад зүйлсийн дотор хятадуудын (хан) эсрэг чиглэсэн төрийн ялгаварлан гадуурхах бодлоготой холбон тайлбарлав. Нэмж дурдахад, дэглэмийн уналтад татварын ноцтой дарамт,  үүдэлтэй Шар мөрний гамшигт үер болсон. 

[[File:Chinese Cannon.JPG|thumb|left|upright|Галт лууны гарын авлага номон дахь Үхэр буу]]

Хятад нь Монголчуудын байгуулсан Юань улс (1271–1368) -ийн нэгэн хэсэг байлаа. Монголын Юань улсын үед Хятад  /хань/ үндэстнүүдийг зохион байгуулалттай төрөөс ялгаварлан гадуурхах бодлого хэрэгжүүлж байснаас үймээн дэгдэж бослого гаргадаг байжээ. Монголын Юань улсын засаглал нурж унасны бас нэгэн шалтгааныг өндөр татвар ногдуулсан газруудад үнийн хөөрөгдөл бий болж, Шар мөрөн хүчтэй үерлэж хуучин усалгааны байгууламжууд эвдэрч сүйдсэн нь нөлөөлсөн хэмээн үздэг юм. Эдгээр дурдсан учир шалтгаанаас аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуй уналтад орж, олон зуун мянган тариачид голын далан засахаар хөөгдөж ирээд бослого гаргасан байна. Энэхүү бослогыг түүхэнд &quot;Улаан алчууртны бослого&quot; гэж нэрлэсэн байна. Босогчдын цэргийг буддын шашны &quot;нууц ахан дүүс&quot; болох &quot;Цагаан бадамлянхуа&quot; бүлгийн гишүүд байгуулжээ. 

Ингээд 1351 онд [[Хань Шань Тун|Хaнь Шань Тунгаар]] удирдуулсан тариaчид [[Хэнань]] мужын [[Иньжоу]]д бослого гаргаж, улаан алчуураар толгойгоо боосноос үүдэн тэднийг түүхэнд [[Улаан алчууртны бослого]] хэмээн нэрийдэх болжээ. [[Жу Юань Жан]] гэгч сохор зоосгүй ядуу тариачин байсан бөгөөд 1352 онд Улаан алчууртнуудын зүүн жигүүрийн жанжин [[Гуо Зи Сэн]]ий цэрэгт элсэж оржээ. Тэрбээр авъяас чадвартай байсан тул Гуо Зи Сэн түүнд өөрийн өргөмөл охинтойгоо гэрлүүлснээс хойш нэр алдарт хүрсэн юм. 1356 онд [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаны]] /&quot;Ногоон ой&quot; нэртэй/ бослого гаргагчид [[Нанжин]] хотыг эзлэн авсан нь хожим [[Мин улс]]ын нийслэл болсон юм.

Хоорондоо өрсөлдөж тэмцэж байсан босогчдын бүлгүүд Юань улсыг өөрийн хяналтдаа байлгаж, улмаар шинэ хаант улсыг бий болгохын төлөө тэмцэж байв.1363 онд Жу Юань Жан нь түүхэнд хамгийн том усан дахь тулалдаан болох [[Поян нуур]]ан дахь тулалдаанд [[Да Хань]] улсын толгойлогч [[Чэнь Юуо Линь]] гэгч өрсөлдөгчөө устгажээ. Галт зэвсэгтэй усан онгоцнуудыг хэрэглэдгээрээ алдаршсан түүнийг ялснаар [[Жу Юань Жан]] босогчдын бүлэглэлийг устгаж ялалт байгуулан, Хөх мөрний эрэг дагуу хязгааргүй эрх мэдлээ тогтоож чадсан юм. 1367 онд Улаан алчууртны эзэн [[Хань Линь Эр]]  [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жангийнд]] зочлох үед түүний хараат жанжин усанд живүүлж хороосноор Жу Юань Жаны хаан ширээ рүү залах замд саад учруулж тууштай тэмцэх чадвартай хүн гарч ирээгүй юм. 1368 оны 1 сард [[Жу Юань Жан]] Жанжин хотноо [[Мин улс]]ыг тунхаглан зарлаж, оны цолоо '''Хун У''' буюу “эрх мэдэлтэй цэргийн хүн” хэмээн өргөмжилсөн байдаг. 1368 оны 9 дүгээр сарын 24-нд [[Юань улс]]ын нийслэл хот [[Дайду]]г /өнөөгийн Бээжин хот/ эзэлснээр бүх Хятадыг нэгтгэжээ. [[Тогоонтөмөр хаан]] нийслэлээ орхиж умард зугтаж [[Шанду|Шандуд]] очсон тул [[Жу Юань Жан]] Дайду дахь хааны ордуудыг газартай тэгшлэн уг хотыг '''Бэйпин''' /Бээжин/ хэмээн нэрлэжээ. Анхны эзэн хаан Жу монголчуудын өөдрөг нэр өгөх жишгийг даган улсаа  «гэрэлтэх, гялалзах» гэсэн утгатай Мин (明) гэж үгээр нэрлэсэн байна.

1370 онд Мин улс анхны хүн амын тооллого хийж зөвхөн иргэдээ бүртгэхээс гадна тэдний хөрөнгийг бүртгэх зорилготой байжээ.

==Баруун хойд хязгаарыг төвшитгөсөн нь==
[[Image:Dali-puerta-sur-c01.jpg|thumb|left|Эртний [[Дали]] улсын [[Юньнань]] хотын урд хаалга]]
[[Хөхнуур муж|Хөх нуурын]] салар мусульманчууд сайн дураараа Мин засаглалд захирагдах болж тэдний омгийн ахлагчид 1370 оны үеэр бууж өгчээ. Жанжин Хала Башийн удирдлага дор Уйгурын цэргүүд [[Мяо үндэстний бослого|Мяо үндэстний бослогыг]] 1370-аад оны үед нам дарж Хунань мужийн Чандэд суурьшсан юм. Хуй мусульманчууд Мин гүрний төлөө бусад нутгийн омгийхонтой тэмцэж, мөн адил Хунань мужийн Чандэ хотод суурьшжээ. 1381 онд Мингийн Хуй Мусульманчууд Юньнань аймагт Юань улсын төлөө үнэнчээр зүтгэдэг байсан [[Монгол]] ба [[Хотон (үндэстэн)|Хуй]] мусульманчуудын цэргийг тулалдаанд ялсны дараахан Мин гүрний нутаг дэвсгэрт Дали вант улсын эзэмшилд байсан баруун хойд хэсэг орсон юм. Хожим Юннаны захирагч болсон [[Му Ин]] жанжны удирдлага дор Хуй цэргүүд энэ бүс нутгийг эзлэн суурьших болжээ. 14-р зууны эцэс гэхэд ойролцоогоор 200,000 цэргийн булаан эзлэгчид 2,000,000 мью /350,000 акр/ газарыг эзлэн суурьшсан нь өнөөгийн Юннань ба Гьюжоу болно. Харин хожим хагас сая орчим хятад шилжин суурьшигч энд нүүн ирсэн ба энэхүү шилжин суурьшилтаас өмнө хүн ам нь гол төлөв Хань бус үндэстнээс бүрдэж байсан энэ бус нутгийн үндэс угсаа өөрчлөгдөхөд хүрчээ. Хүн ам болон төр засагт ийнхүү өөрчлөлт гарсны улмаас 1464-1466 онуудад [[Mяо]] болон [[Яо]] үндэстнүүд эсэргүүцлээ үзүүлснийг Мин улсын 30,000 цэрэг /1,000 монгол цэргийг оруулаад/ нутгийн 160,000 Гуанси мужийн цэргүүдтэй нам дарсан юм. Эрдэмтэн, гүн ухаантан [[Ван Ян Мин]] /1472-1529/ тус нутагт бас нэгэн хөдөлгөөнийг намдаасныхаа дараа Хятад ба нутгийн үндэсний бүлгүүдийн дан ба нэгдсэн засаг захиргааг өмгөөлөх болов.

==Төвөдтэй тогтоосон харьцаа==
[[Image:17th century Central Tibeten thanka of Guhyasamaja Akshobhyavajra, Rubin Museum of Art.jpg|thumb|upright|17-р зууны үеийн Төвөдөд бүтээсэн Guhyasamaja Akshobhyavajra бурхны [[танка]]]]
[[Мин улсын судар]] буюу Мин эзэнт гүрний албан ёсны түүхийг 1739 онд Хаанд засаглал болгон эмхтгэсэн байдаг бөгөөд үүнд Мин гүрэн [[Төвөд]]&lt;nowiki/&gt;ийн засаг захиргааг хянадаг явган удирдаачдыг бий болгож, ингэхдээ Төвөдөөс хуучин Юань гүрний Хааны цол хэргэмүүдийг шинэчлэн бий болгож, Төвөдийн Буддын шашины удирдаачдад хааны гэр бүлийн цол хэргэмийг өргөмжлөх болсон юм. Харин түүхч Тюррелл В.Вайлийн үзэж буйгаар [[Мин Ши]]д бичиг зохиолыг хянасан байдал нь Мин эзэнт гүрний үеийн Хятад-Төвөдийн харилцааг харуулсан түүхийг замхруулан харуулжээ. Мин эзэнт гүрэн Төвөдийг бүхлээр нь эрх мэдэлдээ авсан байсан эсэх талаар орчин үеийн эрдэмтэн судлаачид маргасаар байдаг юм. Зарим судлаачдын бодлоор Мин хааны ордон ба Төвөдийн лам нарын хоорондын харьцааны шашны чухал чанаруудыг орчин үеийн ном, хэвлэлд хэтрүүлэн толилуулсан байдаг юм байна. Тэгвэл бусад судлаачдын үзэж буйгаар Мин эзэнт гүрэн мориор дутагдаж байсан тул Төвөдтэй цай, морины наймаа хийх шаардлага гарч байсан байна. 14 дүгээр зууны үед Мин гүрний цэргүүд Төвд рүү довтолсон ба энэ үед төвөдүүд хүчтэй зэвсэгт эсэргүүцэл үзүүлж байжээ.  Патрисиа Эбри, Томас Лэйрд, Ван Жявэй, Няма Гяйнцайн нар бүгд Мин эзэнт гүрнийг Төвөдөд хуучин Монгол Юань эзэнт гүрний адил тогтмол цэргийн ангиа байрлуулаагүй хэмээн үздэг.  Ванли эзэн хаан /1572-1620 онд засгийг эрхэнд байсан/ 1578 онд Монгол-Төвөдийн холбоо бий болсны хариуд Хятад-Төвөдийн харьцааг сэргээх оролдлогыг хийснээс сүүлийнх нь удаа дараа бий болсон Манж Чин улсын (1644–1912) гадаад бодлогод ихээхэн нөлөө үзүүлсэн юм. 16 дугаар зууны эцэс гэхэд Монголчууд [[Aмдо]] бүсэд олширсноор Шар бүрх малгайт Далай Ламыг хамгаалах болжээ.

==Мин улсын уналт ба мөхөл==
===Ванли хааны засаглалын жилүүд===
[[Image:明神宗.jpg|thumb|upright|left|[[Ваньли|Ванли эзэн хаан]] ( 1572–1620)]]
Япон Улсын эсрэг дэгдсэн Солонгос дахь Имжин дайны эдийн засгийн үр дагавар хамгийн хүнд тусгалтай байсан нь Ванли эзэн хааны засаглалын /1572-1620/ үеийн Хятадын Мин гүрэнд ихээхэн нөлөөлсөн юм. Засаглалынхаа эхэн үед Ванли нь өөрийгөө чадварлаг зөвлөхүүдээр хүрээлүүлж, улс орныг хамаарсан хэргүүдийг шийдвэрлэх гэж ихээхэн хүчин зүтгэж байв. Түүний Тэргүүн нарийн бичгийн дарга [[Жан Зу Жэнь]] (1572 -82 хүртэл алба хашиж байсан) гэгч нь ахмад түшмэдтэйгээ хамтран маш үр бүтээлтэй холбоотнуудын сүлжээг бий болгож чадсан юм. Түүнээс хойш эдгээр холбоотнуудын харилцааг тогтвортой байлгах чадвартай ийм чадварлаг хүн гарч ирээгүй бөгөөд удалгүй эдгээр холботнууд хоорондоо нэгдэж хүчтэй сөрөг хүчин болсон юм. Цаг хугацааны явцад Ванли төрийн алба болон сайд нарын хооронд байнга гардаг улс төрийн маргаанаас залхаж, Хориотой хотын хананы ард түшмэдийнхээ хараанаас хол зогсохыг эрхэмлэж байв. Тайган хүмүүс хөндийрсөн эзэн хаан, түүний түшмэдийн хооронд зуучлах болсон тэр цагаас хойш эрдэмтэн, мэргэд түшмэд засаг захиргаанд нэр хүндгүй болжээ. Улс орны асуудлыг хэлэлцэх хүсэлтэй ямар ч түшмэл асуудлыг эзэн хаанд танилцуулахын тулд тайган хүний гарыг цайлгах ёстой байв.

===Тайган хүмүүсийн үүрэг===
[[File:Porcelain_tea_cups_from_the_reign_of_the_Tianqi_Emperor.jpg|thumb|Тяньчи хааны үеийн цайны аяга (1568–1627).]]
[[Тяньчи|Тяньчи эзэн хаан]]д [[Вэй Жунсиан]] (1568–1627) гэгч тайган хүн ихээхэн нөлөө үзүүлж түүнийг хянадаг байв. [[Жу Юань Жан]] хаан нь тайган хүмүүст улс төр хөөцөлдөхийг хорьсон гэдэг. Энэ нь хэр үр бүтээлтэй байсныг нотлох баримт байдаггүй ч ямар ч байсан тайган хүмүүс улс, орны ажлыг зохицуулж, цэрэг, армийг удирдаж түшмэдийг томилох, халахад оролцож байв. Тайган хүмүүс өөрийн гэсэн хүнд сурталтай болов. [[Мин улс]]ын үед [[Ван Жэн]], [[Ван Жи]], [[Лю Жин]] гээд олон дарангуйлагч тайган хүмүүс байсан ч хэт дарангуйллын шинж чанар нь 1590 он хүртэл илрээгүй байна. [[Вэй Жунсиан]] (1568–1627) гэгч тайган хүн Тянци эзэн хаан (1620–1627 онуудад засаг барьж байсан)-ы ордныг удирдаж, эрх мэдлээ бүрэн дүүрэн ашиглаж байв. Тэр хувьдаа олон орд харш бариулж, найз нөхөд, төрөл садангаа өндөр албан тушаалд томилдог байв.

===Эдийн засгийн уналт ба гамшиг===
[[Image:Ch'iu Ying 001.jpg|thumb|left|''Хань ордны хаврын өглөө '', зурсан [[Цюй Ин]] (1494–1552);]]

Мин улсын хожуу үед соёл, урлагийн завхралд ихээхэн орсон байлаа. Ялангуяа Ванли хааны засаглалын сүүлчийн жилүүд гэхэд эдийн засгийн уналтад орж, арилжаа наймааг явуулдаг ганц чухал хэрэгсэл болох мөнгөний хомсдолд орж, мөнгийг Мексик, Перу болон Номхон далайн орнуудаас Хятад руу хууль бусаар зөөх болсон байв. 1639 онд Японд Токүгава овгийнхны дэглэм тогтож, Европын гүрнүүдтэй гадаад худалдааг зогсоосноор Хятад руу мөнгийг зөөх өөр нэгэн эх сурвалжийг бий болгоход хүргэсэн юм. 
1630 он гэхэд хэдэн мянган зэс зоос нэг унц мөнгөтэй тэнцэж байгаад 1640 он гэхэд хагас унц, 1643 он гэхэд нэг унцын гуравны нэгтэй тэнцэх болжээ. Энэ нь ядуу тариачдын хувьд эдийн засгийн гамшиг байсан бөгөөд тэд мөнгөөр татвараа төлж ургацаа зэс зоосоор наймаалдаг байв. 

== Манжийн хүчирхэгжилт ==
{{Гол|Манжууд хятадыг эзэлсэн нь}}
XVII зууны эхэн үед Манжийн удирдагч [[Нурхач]] (1559—1626) тусдаа байсан хэдэн арван аймгуудыг нэгтгэж улс төрийн зохион байгуулалтанд орж эхэлсэн байна. Монголын Их эзэнт гүрэн шиг цэрэг армид анхаарлаа хандуулж бэхжүүлж эхэлсэн байна. 1609 оноос Нурхач Хятадад татвар төлөхөөс татгалзаж хятадын соёлын нөлөөг багасаж манж үндэстний өөрийн хөгжилд ихээхэн нөлөө үзүүлжээ. Дараа нь тэрээр өөрийн [[Цинь улс|Цинь]] хэмээх улс байгуулж 1618 онд Хятадын эсрэг зэвсэгт тэмцэл өрнүүлж эхэлжээ. Манжууд харьцангүй богино хугацаанд Цагаан хэрэмд ойртож чаджээ. Нурхачи-гийн залгамжлагч [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (тэргүүлсэн жилүүд 1626-1643) өөрийгөө Эзэн хаан гэж зарлаад Өмнөд Манж, Өмнөд Монголын эзлэн авсан газар нутгийг өөрийнх гэж мэдэгдсэн байна. [[Манж|Манжууд]] [[Хөх хот|Хөх хотыг]] эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] гэж өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. Ингээд Хятадын гадна Манжийн Чин улс бий болсон бөгөөд сүүлдээ Хятад улс өөрөө [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин Гүрн]]&lt;nowiki/&gt;ий салшгүй нэг хэсэг болсон түүхтэй.

==Зургийн цомог==
&lt;gallery&gt;
Файл:Hyatadyn Min uls.jpg|Мин улсын гадаад харилцаа
Файл:Ming Dynasty 1415.png| Юнь Лэ хааны үеийн Мин улс (1415 он)
Файл:Монгол, Хятадын хил 1600 он.jpg|Мин улс
Файл:Мин улс 17-р зуун.JPG|Мин улс
Файл:Мин улсын мужууд 2.jpg|Мингийн мужууд
Файл:Мин улсын мужууд.jpg|Мингийн мужууд
Файл:Мин улс 17-р зуун.JPG|Мин улс 17-р зуунд
Файл:Хятадын Мин улс 17-р зууны дунд үе.jpg|Хятадын Мин улс 17-р зууны эхээр
Файл:Мин XVI-XVII зууны эх.jpg|Мин XVI-XVII зууны эх
File:Ming Empire cca 1580 (en).svg|1580 онд
File:Ming foreign relations 1580.jpg|1580 онд
Файл:Мин улс 17-р зуун.jpg|Мин улс 17-р зуун
&lt;/gallery&gt;

==Нэмэр==
* [[Нанхиад үндэстэн]]
* [[Тогоонтөмөр хаан]]
* [[Манж Чин гүрэн]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө= [[Юань улс|Монголын Юань улс]]
|он= 1368-1644
|албан_тушаал= Их Мин улс
|дараа=[[Шунь улс]]&lt;br/&gt; [[Манж Чин улс]]&lt;br/&gt;[[Өмнөд Мин улс]] 
}}
{{end}}
[[Ангилал:Мин улс| ]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]</text>
      <sha1>kv5ye7bcqiy4nhaxrqhz3ifrstj6elc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707181</id>
      <parentid>707180</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T00:34:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Манжийн хүчирхэгжилт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26051" xml:space="preserve">{{Жааз Улс
|уугуул_нэр                    =
|албан_ёсны_нэр                = '''Их Мин улс'''
|богино_нэр                    =
|далбааны_зураг                =
|сүлдний_зураг                 =
|газрын_зураг                  = Ming foreign relations 1580.jpg
|нийслэл_хот                   = [[Нанжин]] (1368-1424), [[Бээжин]](1424-1644)
|хамгийн_том_хот               =
|албан_ёсны_хэл                = [[Хятад хэл]]
|бүс_нутгийн_хэл               = 
|үндэс_язгуур                  = 
|үндэс_язгуур_он               = 1368
|засаглалын_хэлбэр             = [[Хаант засаглал|Хэмжээгүй эрхт хаант засаглал]]
|удирдагчийн_цол1              = 1368-1398
|удирдагчийн_нэр1              = [[Хунъү]]
|удирдагчийн_цол2              = 1627-1644
|удирдагчийн_нэр2              = [[Чунжэнь]]
|хууль_тогтоогч                =
|оршин_тогтнолын_утга          = 1368-1644 он
|тогтносон_үйл_явдал1          = [[Дайду|Даду хотыг]] эзэлсэн нь
|үйл_явдалын_огноо1            = 1368 оны 9 сарын 25
|тогтносон_үйл_явдал2          = Ли Зи Чэний босогчдод Бээжин хот эзлэгдсэн нь 
|үйл_явдалын_огноо2            = 1644 оны 4 сарын 25
|тогтносон_үйл_явдал3          = 
|үйл_явдалын_огноо3            =
|газар_нутаг_км2               = 6,500,000 км2
|нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс= 1415 оны байдлаар
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1393 он	 
|хүн_амын_тооллого             = 65,000,000
|хүн_ам_тоолсон_он             = 1500 он
|хүн_амын_тооллого             = 125,000,000
|Мөнгөн_тэмдэгт                = цаасан мөнгө (1368-1450), зэс зоос (文, wén), мөнгөн ембүү (兩, liǎng)
}}

[[Зураг:明太祖.jpg|thumb|Мин улсын анхны хаан Хүнь Ү (1368–1398) -гийн хөрөг]]

'''Мин улс''' нь ({{lang-zh|大明}} ''Da Míng'') 1368-1662 оны үед [[Хятад]]ад оршин тогтнож байсан улс юм. 

[[Монгол]]чуудын байгуулсан [[Юань улс]]ын эсрэг 1351 онд эхэлсэн &quot;[[Улаан алчууртны бослого]]&quot;-ын толгойлогчдын нэг болох [[Жу Юань Жан]] тус улсыг байгуулжээ. Түүний дараа өөрийн өрсөлдөгчдийг устгаж, өмнөд Хятадыг эзлэн авч, улсын нэрийг &quot;Мин&quot; хэмээн өөрчлөн нэрлэжээ. 1368 онд Мин улсын цэрэг Юань улсын нийслэл [[Дайду]] хотыг эзлэн авч, цагаан хэрэм хүртэлх ихэнх нутгийг эрхшээлдээ оруулжээ. 1382 онд Юань улсын Хятад дахь эцсийн тулгуур болох [[Юньнаний монголчуудын эсрэг Мин улсын хийсэн дайн|Юньнань мужийн Монгол цэргийн үлдэгдэлийг эрхшээлдээ оруулснаар]] бүх Хятадыг эрхэндээ оруулсан байна.  

Мин улсын үед [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ихэнх хэсгийг сэргээн босгосон, [[Хориотой хот]]ыг барьж байгуулсан зэрэг барилга байгуулалтын онцгой бүтээлүүд хийгдсэн байдаг.

17 дугаар зууны эхний хагаст [[Манж үндэстэн|Манж]] угсаатнууд Мин улсын умард газар нутгийг эзлэн авч, улмаар [[Бээжин]]д ойртож ирэхэд [[Ли Зи Чэн]] гэгч бослого гарган Бээжинг 1644 онд эзлэн авч Мин улсын төрийг мөхөөжээ. Энэ мэдээг сонсоод Мин улсын цэргийн жанжин [[Ү Сань Гүй]] Мин улсын хойд талаас довтолж байсан Манж нартай холбоолон Бээжинг эзлэн авав. Ли Зи Чэн 1645 онд Манж нартай тулалдаж байгаад алагджээ. 1662 онд өмнөд Хятадад Мин улсын сүүлчийн хүч нь Манж нарт эзлэгдсэн байна.

== Түүх ==
=== Үүсэл ===
====Бослого, босогчдын зөрчил====
{{Хятадын түүх}}
Монголчуудын эрхшээлд дургүйцсэн байдал нь бусад зүйлсийн дотор хятадуудын (хан) эсрэг чиглэсэн төрийн ялгаварлан гадуурхах бодлоготой холбон тайлбарлав. Нэмж дурдахад, дэглэмийн уналтад татварын ноцтой дарамт,  үүдэлтэй Шар мөрний гамшигт үер болсон. 

[[File:Chinese Cannon.JPG|thumb|left|upright|Галт лууны гарын авлага номон дахь Үхэр буу]]

Хятад нь Монголчуудын байгуулсан Юань улс (1271–1368) -ийн нэгэн хэсэг байлаа. Монголын Юань улсын үед Хятад  /хань/ үндэстнүүдийг зохион байгуулалттай төрөөс ялгаварлан гадуурхах бодлого хэрэгжүүлж байснаас үймээн дэгдэж бослого гаргадаг байжээ. Монголын Юань улсын засаглал нурж унасны бас нэгэн шалтгааныг өндөр татвар ногдуулсан газруудад үнийн хөөрөгдөл бий болж, Шар мөрөн хүчтэй үерлэж хуучин усалгааны байгууламжууд эвдэрч сүйдсэн нь нөлөөлсөн хэмээн үздэг юм. Эдгээр дурдсан учир шалтгаанаас аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуй уналтад орж, олон зуун мянган тариачид голын далан засахаар хөөгдөж ирээд бослого гаргасан байна. Энэхүү бослогыг түүхэнд &quot;Улаан алчууртны бослого&quot; гэж нэрлэсэн байна. Босогчдын цэргийг буддын шашны &quot;нууц ахан дүүс&quot; болох &quot;Цагаан бадамлянхуа&quot; бүлгийн гишүүд байгуулжээ. 

Ингээд 1351 онд [[Хань Шань Тун|Хaнь Шань Тунгаар]] удирдуулсан тариaчид [[Хэнань]] мужын [[Иньжоу]]д бослого гаргаж, улаан алчуураар толгойгоо боосноос үүдэн тэднийг түүхэнд [[Улаан алчууртны бослого]] хэмээн нэрийдэх болжээ. [[Жу Юань Жан]] гэгч сохор зоосгүй ядуу тариачин байсан бөгөөд 1352 онд Улаан алчууртнуудын зүүн жигүүрийн жанжин [[Гуо Зи Сэн]]ий цэрэгт элсэж оржээ. Тэрбээр авъяас чадвартай байсан тул Гуо Зи Сэн түүнд өөрийн өргөмөл охинтойгоо гэрлүүлснээс хойш нэр алдарт хүрсэн юм. 1356 онд [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаны]] /&quot;Ногоон ой&quot; нэртэй/ бослого гаргагчид [[Нанжин]] хотыг эзлэн авсан нь хожим [[Мин улс]]ын нийслэл болсон юм.

Хоорондоо өрсөлдөж тэмцэж байсан босогчдын бүлгүүд Юань улсыг өөрийн хяналтдаа байлгаж, улмаар шинэ хаант улсыг бий болгохын төлөө тэмцэж байв.1363 онд Жу Юань Жан нь түүхэнд хамгийн том усан дахь тулалдаан болох [[Поян нуур]]ан дахь тулалдаанд [[Да Хань]] улсын толгойлогч [[Чэнь Юуо Линь]] гэгч өрсөлдөгчөө устгажээ. Галт зэвсэгтэй усан онгоцнуудыг хэрэглэдгээрээ алдаршсан түүнийг ялснаар [[Жу Юань Жан]] босогчдын бүлэглэлийг устгаж ялалт байгуулан, Хөх мөрний эрэг дагуу хязгааргүй эрх мэдлээ тогтоож чадсан юм. 1367 онд Улаан алчууртны эзэн [[Хань Линь Эр]]  [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жангийнд]] зочлох үед түүний хараат жанжин усанд живүүлж хороосноор Жу Юань Жаны хаан ширээ рүү залах замд саад учруулж тууштай тэмцэх чадвартай хүн гарч ирээгүй юм. 1368 оны 1 сард [[Жу Юань Жан]] Жанжин хотноо [[Мин улс]]ыг тунхаглан зарлаж, оны цолоо '''Хун У''' буюу “эрх мэдэлтэй цэргийн хүн” хэмээн өргөмжилсөн байдаг. 1368 оны 9 дүгээр сарын 24-нд [[Юань улс]]ын нийслэл хот [[Дайду]]г /өнөөгийн Бээжин хот/ эзэлснээр бүх Хятадыг нэгтгэжээ. [[Тогоонтөмөр хаан]] нийслэлээ орхиж умард зугтаж [[Шанду|Шандуд]] очсон тул [[Жу Юань Жан]] Дайду дахь хааны ордуудыг газартай тэгшлэн уг хотыг '''Бэйпин''' /Бээжин/ хэмээн нэрлэжээ. Анхны эзэн хаан Жу монголчуудын өөдрөг нэр өгөх жишгийг даган улсаа  «гэрэлтэх, гялалзах» гэсэн утгатай Мин (明) гэж үгээр нэрлэсэн байна.

1370 онд Мин улс анхны хүн амын тооллого хийж зөвхөн иргэдээ бүртгэхээс гадна тэдний хөрөнгийг бүртгэх зорилготой байжээ.

==Баруун хойд хязгаарыг төвшитгөсөн нь==
[[Image:Dali-puerta-sur-c01.jpg|thumb|left|Эртний [[Дали]] улсын [[Юньнань]] хотын урд хаалга]]
[[Хөхнуур муж|Хөх нуурын]] салар мусульманчууд сайн дураараа Мин засаглалд захирагдах болж тэдний омгийн ахлагчид 1370 оны үеэр бууж өгчээ. Жанжин Хала Башийн удирдлага дор Уйгурын цэргүүд [[Мяо үндэстний бослого|Мяо үндэстний бослогыг]] 1370-аад оны үед нам дарж Хунань мужийн Чандэд суурьшсан юм. Хуй мусульманчууд Мин гүрний төлөө бусад нутгийн омгийхонтой тэмцэж, мөн адил Хунань мужийн Чандэ хотод суурьшжээ. 1381 онд Мингийн Хуй Мусульманчууд Юньнань аймагт Юань улсын төлөө үнэнчээр зүтгэдэг байсан [[Монгол]] ба [[Хотон (үндэстэн)|Хуй]] мусульманчуудын цэргийг тулалдаанд ялсны дараахан Мин гүрний нутаг дэвсгэрт Дали вант улсын эзэмшилд байсан баруун хойд хэсэг орсон юм. Хожим Юннаны захирагч болсон [[Му Ин]] жанжны удирдлага дор Хуй цэргүүд энэ бүс нутгийг эзлэн суурьших болжээ. 14-р зууны эцэс гэхэд ойролцоогоор 200,000 цэргийн булаан эзлэгчид 2,000,000 мью /350,000 акр/ газарыг эзлэн суурьшсан нь өнөөгийн Юннань ба Гьюжоу болно. Харин хожим хагас сая орчим хятад шилжин суурьшигч энд нүүн ирсэн ба энэхүү шилжин суурьшилтаас өмнө хүн ам нь гол төлөв Хань бус үндэстнээс бүрдэж байсан энэ бус нутгийн үндэс угсаа өөрчлөгдөхөд хүрчээ. Хүн ам болон төр засагт ийнхүү өөрчлөлт гарсны улмаас 1464-1466 онуудад [[Mяо]] болон [[Яо]] үндэстнүүд эсэргүүцлээ үзүүлснийг Мин улсын 30,000 цэрэг /1,000 монгол цэргийг оруулаад/ нутгийн 160,000 Гуанси мужийн цэргүүдтэй нам дарсан юм. Эрдэмтэн, гүн ухаантан [[Ван Ян Мин]] /1472-1529/ тус нутагт бас нэгэн хөдөлгөөнийг намдаасныхаа дараа Хятад ба нутгийн үндэсний бүлгүүдийн дан ба нэгдсэн засаг захиргааг өмгөөлөх болов.

==Төвөдтэй тогтоосон харьцаа==
[[Image:17th century Central Tibeten thanka of Guhyasamaja Akshobhyavajra, Rubin Museum of Art.jpg|thumb|upright|17-р зууны үеийн Төвөдөд бүтээсэн Guhyasamaja Akshobhyavajra бурхны [[танка]]]]
[[Мин улсын судар]] буюу Мин эзэнт гүрний албан ёсны түүхийг 1739 онд Хаанд засаглал болгон эмхтгэсэн байдаг бөгөөд үүнд Мин гүрэн [[Төвөд]]&lt;nowiki/&gt;ийн засаг захиргааг хянадаг явган удирдаачдыг бий болгож, ингэхдээ Төвөдөөс хуучин Юань гүрний Хааны цол хэргэмүүдийг шинэчлэн бий болгож, Төвөдийн Буддын шашины удирдаачдад хааны гэр бүлийн цол хэргэмийг өргөмжлөх болсон юм. Харин түүхч Тюррелл В.Вайлийн үзэж буйгаар [[Мин Ши]]д бичиг зохиолыг хянасан байдал нь Мин эзэнт гүрний үеийн Хятад-Төвөдийн харилцааг харуулсан түүхийг замхруулан харуулжээ. Мин эзэнт гүрэн Төвөдийг бүхлээр нь эрх мэдэлдээ авсан байсан эсэх талаар орчин үеийн эрдэмтэн судлаачид маргасаар байдаг юм. Зарим судлаачдын бодлоор Мин хааны ордон ба Төвөдийн лам нарын хоорондын харьцааны шашны чухал чанаруудыг орчин үеийн ном, хэвлэлд хэтрүүлэн толилуулсан байдаг юм байна. Тэгвэл бусад судлаачдын үзэж буйгаар Мин эзэнт гүрэн мориор дутагдаж байсан тул Төвөдтэй цай, морины наймаа хийх шаардлага гарч байсан байна. 14 дүгээр зууны үед Мин гүрний цэргүүд Төвд рүү довтолсон ба энэ үед төвөдүүд хүчтэй зэвсэгт эсэргүүцэл үзүүлж байжээ.  Патрисиа Эбри, Томас Лэйрд, Ван Жявэй, Няма Гяйнцайн нар бүгд Мин эзэнт гүрнийг Төвөдөд хуучин Монгол Юань эзэнт гүрний адил тогтмол цэргийн ангиа байрлуулаагүй хэмээн үздэг.  Ванли эзэн хаан /1572-1620 онд засгийг эрхэнд байсан/ 1578 онд Монгол-Төвөдийн холбоо бий болсны хариуд Хятад-Төвөдийн харьцааг сэргээх оролдлогыг хийснээс сүүлийнх нь удаа дараа бий болсон Манж Чин улсын (1644–1912) гадаад бодлогод ихээхэн нөлөө үзүүлсэн юм. 16 дугаар зууны эцэс гэхэд Монголчууд [[Aмдо]] бүсэд олширсноор Шар бүрх малгайт Далай Ламыг хамгаалах болжээ.

==Мин улсын уналт ба мөхөл==
===Ванли хааны засаглалын жилүүд===
[[Image:明神宗.jpg|thumb|upright|left|[[Ваньли|Ванли эзэн хаан]] ( 1572–1620)]]
Япон Улсын эсрэг дэгдсэн Солонгос дахь Имжин дайны эдийн засгийн үр дагавар хамгийн хүнд тусгалтай байсан нь Ванли эзэн хааны засаглалын /1572-1620/ үеийн Хятадын Мин гүрэнд ихээхэн нөлөөлсөн юм. Засаглалынхаа эхэн үед Ванли нь өөрийгөө чадварлаг зөвлөхүүдээр хүрээлүүлж, улс орныг хамаарсан хэргүүдийг шийдвэрлэх гэж ихээхэн хүчин зүтгэж байв. Түүний Тэргүүн нарийн бичгийн дарга [[Жан Зу Жэнь]] (1572 -82 хүртэл алба хашиж байсан) гэгч нь ахмад түшмэдтэйгээ хамтран маш үр бүтээлтэй холбоотнуудын сүлжээг бий болгож чадсан юм. Түүнээс хойш эдгээр холбоотнуудын харилцааг тогтвортой байлгах чадвартай ийм чадварлаг хүн гарч ирээгүй бөгөөд удалгүй эдгээр холботнууд хоорондоо нэгдэж хүчтэй сөрөг хүчин болсон юм. Цаг хугацааны явцад Ванли төрийн алба болон сайд нарын хооронд байнга гардаг улс төрийн маргаанаас залхаж, Хориотой хотын хананы ард түшмэдийнхээ хараанаас хол зогсохыг эрхэмлэж байв. Тайган хүмүүс хөндийрсөн эзэн хаан, түүний түшмэдийн хооронд зуучлах болсон тэр цагаас хойш эрдэмтэн, мэргэд түшмэд засаг захиргаанд нэр хүндгүй болжээ. Улс орны асуудлыг хэлэлцэх хүсэлтэй ямар ч түшмэл асуудлыг эзэн хаанд танилцуулахын тулд тайган хүний гарыг цайлгах ёстой байв.

===Тайган хүмүүсийн үүрэг===
[[File:Porcelain_tea_cups_from_the_reign_of_the_Tianqi_Emperor.jpg|thumb|Тяньчи хааны үеийн цайны аяга (1568–1627).]]
[[Тяньчи|Тяньчи эзэн хаан]]д [[Вэй Жунсиан]] (1568–1627) гэгч тайган хүн ихээхэн нөлөө үзүүлж түүнийг хянадаг байв. [[Жу Юань Жан]] хаан нь тайган хүмүүст улс төр хөөцөлдөхийг хорьсон гэдэг. Энэ нь хэр үр бүтээлтэй байсныг нотлох баримт байдаггүй ч ямар ч байсан тайган хүмүүс улс, орны ажлыг зохицуулж, цэрэг, армийг удирдаж түшмэдийг томилох, халахад оролцож байв. Тайган хүмүүс өөрийн гэсэн хүнд сурталтай болов. [[Мин улс]]ын үед [[Ван Жэн]], [[Ван Жи]], [[Лю Жин]] гээд олон дарангуйлагч тайган хүмүүс байсан ч хэт дарангуйллын шинж чанар нь 1590 он хүртэл илрээгүй байна. [[Вэй Жунсиан]] (1568–1627) гэгч тайган хүн Тянци эзэн хаан (1620–1627 онуудад засаг барьж байсан)-ы ордныг удирдаж, эрх мэдлээ бүрэн дүүрэн ашиглаж байв. Тэр хувьдаа олон орд харш бариулж, найз нөхөд, төрөл садангаа өндөр албан тушаалд томилдог байв.

===Эдийн засгийн уналт ба гамшиг===
[[Image:Ch'iu Ying 001.jpg|thumb|left|''Хань ордны хаврын өглөө '', зурсан [[Цюй Ин]] (1494–1552);]]

Мин улсын хожуу үед соёл, урлагийн завхралд ихээхэн орсон байлаа. Ялангуяа Ванли хааны засаглалын сүүлчийн жилүүд гэхэд эдийн засгийн уналтад орж, арилжаа наймааг явуулдаг ганц чухал хэрэгсэл болох мөнгөний хомсдолд орж, мөнгийг Мексик, Перу болон Номхон далайн орнуудаас Хятад руу хууль бусаар зөөх болсон байв. 1639 онд Японд Токүгава овгийнхны дэглэм тогтож, Европын гүрнүүдтэй гадаад худалдааг зогсоосноор Хятад руу мөнгийг зөөх өөр нэгэн эх сурвалжийг бий болгоход хүргэсэн юм. 
1630 он гэхэд хэдэн мянган зэс зоос нэг унц мөнгөтэй тэнцэж байгаад 1640 он гэхэд хагас унц, 1643 он гэхэд нэг унцын гуравны нэгтэй тэнцэх болжээ. Энэ нь ядуу тариачдын хувьд эдийн засгийн гамшиг байсан бөгөөд тэд мөнгөөр татвараа төлж ургацаа зэс зоосоор наймаалдаг байв. 

== Манжийн хүчирхэгжилт ==
{{Гол|Манжууд хятадыг эзэлсэн нь}}
XVII зууны эхэн үед Манжийн удирдагч [[Нурхач]] (1559—1626) тусдаа байсан хэдэн арван аймгуудыг нэгтгэж улс төрийн зохион байгуулалтанд орж эхэлсэн байна. Монголын Их эзэнт гүрэн шиг цэрэг армид анхаарлаа хандуулж бэхжүүлж эхэлсэн байна. 1609 оноос Нурхач Хятадад татвар төлөхөөс татгалзаж хятадын соёлын нөлөөг багасаж манж үндэстний өөрийн хөгжилд ихээхэн нөлөө үзүүлжээ. Дараа нь тэрээр өөрийн [[Хожуу Алтан улс]] хэмээх улс байгуулж 1618 онд Хятадын эсрэг зэвсэгт тэмцэл өрнүүлж эхэлжээ. Манжууд харьцангүй богино хугацаанд Цагаан хэрэмд ойртож чаджээ. Нурхачи-гийн залгамжлагч [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (тэргүүлсэн жилүүд 1626-1643) өөрийгөө Эзэн хаан гэж зарлаад Өмнөд Манж, Өмнөд Монголын эзлэн авсан газар нутгийг өөрийнх гэж мэдэгдсэн байна. [[Манж|Манжууд]] [[Хөх хот|Хөх хотыг]] эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] гэж өргөмжилж, улсаа &quot;Чин улс&quot; хэмээн нэрлэжээ. Ингээд Хятадын гадна Манжийн Чин улс бий болсон бөгөөд сүүлдээ Хятад улс өөрөө [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин Гүрн]]&lt;nowiki/&gt;ий салшгүй нэг хэсэг болсон түүхтэй.

==Зургийн цомог==
&lt;gallery&gt;
Файл:Hyatadyn Min uls.jpg|Мин улсын гадаад харилцаа
Файл:Ming Dynasty 1415.png| Юнь Лэ хааны үеийн Мин улс (1415 он)
Файл:Монгол, Хятадын хил 1600 он.jpg|Мин улс
Файл:Мин улс 17-р зуун.JPG|Мин улс
Файл:Мин улсын мужууд 2.jpg|Мингийн мужууд
Файл:Мин улсын мужууд.jpg|Мингийн мужууд
Файл:Мин улс 17-р зуун.JPG|Мин улс 17-р зуунд
Файл:Хятадын Мин улс 17-р зууны дунд үе.jpg|Хятадын Мин улс 17-р зууны эхээр
Файл:Мин XVI-XVII зууны эх.jpg|Мин XVI-XVII зууны эх
File:Ming Empire cca 1580 (en).svg|1580 онд
File:Ming foreign relations 1580.jpg|1580 онд
Файл:Мин улс 17-р зуун.jpg|Мин улс 17-р зуун
&lt;/gallery&gt;

==Нэмэр==
* [[Нанхиад үндэстэн]]
* [[Тогоонтөмөр хаан]]
* [[Манж Чин гүрэн]]

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө= [[Юань улс|Монголын Юань улс]]
|он= 1368-1644
|албан_тушаал= Их Мин улс
|дараа=[[Шунь улс]]&lt;br/&gt; [[Манж Чин улс]]&lt;br/&gt;[[Өмнөд Мин улс]] 
}}
{{end}}
[[Ангилал:Мин улс| ]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]</text>
      <sha1>dghildya6yjmcf8p2jkvm0w17a8lh8a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дундад зуун</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24142</id>
    <revision>
      <id>707119</id>
      <parentid>681264</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T12:37:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.70.160</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14356" xml:space="preserve">{{хянах}}
[[File:Karl 1 mit papst gelasius gregor1 sacramentar v karl d kahlen.jpg|thumb|right|9th-century depiction of [[Charlemagne]] with popes [[Gelasius I]] and [[Gregory the Great]]]]
[[File:Heidelberg-Schloß.JPG|thumb|right|[[Castle]]s, such as [[Heidelberg Castle|Heidelberg]] in Germany, were a prominent feature of the medieval period.]]
'''Дундад зуун''' гэдэгт Европын түүхийн  5-р зуунаас 15-р зууны үеийг хамруулдаг. Дундад зуунд 476 оны Баруун ромын эзэнт гүрний уналт болон сэргэн мандалтын үе хамарагддаг. Энэ үеийн Барууны түүхийг 3-н үе болгон хуваадаг: Эртний, Дундад зууны, Орчин үеийн. Дундад зуун гэдэг үг хэллэгийг 15-р зуунд Латин хэлээр анхлан гаргажээ. 
Дундад зууны эхэн үед (5-р зуунаас 1000 он) эртний бүдүүлэг байдал, бөөнөөр устгах, зэрлэгүүдийн халдлага ихсэх зэрэг нь үргэлжилсээр байв.  Өмнөд африк, Зүүн Ромын хэсэг газар Исламын шашинтан болсон байв. Энэ үед феодлийн нийгмийн эрх мэдэлтнүүд амь зуулгын газар тариалан эрхлэхийг дэмжиж  Хойд болон баруун европд хотжилт идэвхтэй явагдажээ.
Дундад зууны дээд үеийн (1000-1300он) турш Христосын шашны үзэл санаа шингэсэн урлаг, уран барилга хөгжиж Лалын шашинтнуудаас ариун газрыг буцаан авах Загалмайтны аян дайн өрнөж байв.
Загалмайтны аян дайн нь Ромын папууд католик шашны нэрийн өмнөөс Европын Христийн шашинтнуудыг уриалан дуудаж 1095 – 1291 оны хооронд явуулсан дайнууд юм. 
Загалмайтны аян дайнууд Лалын хяналтааc Ариун Газар дахин эзлэхээр мордогдсон.үндэстэн-байдал илэрхий болохын нөлөө олон улсын тэмцээн Christendom -ийн иделаар зөөллөх.боловсон байдал ба боловсон хайрын ёс зүйгүүд жинхэнэ зан байдалд удирдахаар тавьсан, байхад Хоосон цэцэрхэгч философичид итгэл үнэмшил ба шалтгаан эвлэрүүлэхээр оролдсон. энэ үед Гарамгай ололт амжилт Justinian -ийн Ёс зүй оруулдаг, Fibonacci ба Oresme -ийн математик, Thomas Aquinas -ийн философи гүн ухаан, Giotto -ийн уран зургууд, Dante ба Chaucer -ийн яруу найраг, Marco Полонын аялал, ба гэх мэт Chartres Gothiccathedrals -ийн уран барилга 

Европ түүхэнд ихэнх ашдын башир санаархалд гурав хошууч үедийн нэг байна сонгодог иргэншил ба орчин үеийн иргэншил.Энийн мэдрэхүйнд эртнийнд хоёр бусад үедийн хооронд хугацааг хэмжихээр хугацааг хэмжих ба орчин үеийн. Энэрэлт хүн түүхчид марагсан, тэр Сэргэн мандалт тэтгэлэг Дундад зууны үе , иймээс сонгодог үед гольфын талбай тойрохоор чиглүүлэхээр сэргээн засварласан. Үг хэллэг анхны 1469 -д латин хэлд санагддаг, үед эхэн үеийн хэрэглээнд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл тэнд олон хувилбарууд байсан оролцуулаад дундаж анхны 1604 -д тэмдэглэж авсан, ба хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл  анхны 1625. Англи хэлд тэмдэглэж авсан зөвхөн хошууч хэл, тэр олон тоо хадгалж 
үлдээсэн.
[[File:Leonardo Bruni 2.jpg|thumb|right|upright|[[Leonardo Bruni]] was a Renaissance historian who helped develop the concept of the Middle Ages.]]

==Тухайн үеийн соёлд нөлөөлсөн гол хүчин зүйлс==

Христосын шашин

Аман зохиол

Грек, Ромын соёл

===Энэ үеийн уран зохиолын хөгжиж байсан чиглэлүүд===

Морьтны уран зохиол /Рыцари /

Шашны уран зохиол

Баатарлаг туульс

Хотын уран зохиол

==Хөгжлийн тухай==
Дундад зууны үеийн түүхчид  өөрсдийнхөө үзэл бодлоор нийтэд хүргэхээр шашин судлалын ирээдүйн талаар түүх бичсэн. Тэд түүхийг зургаа хуваасан одоо цаг галав юүлхийн  өмнөх  эсвэл өнгөрсөн бас дөрвөн том гүрэн байдаг гэж үзсэн.Тэд түүхийн оргил үе болох Ромын эзэнт гүрнийг урт удаан хугацаагаар дагалдсан.1300-аад оны үед  энэрэлт хүн яруу найрагч Пэтрарч Христосын өмнөх хугацааг хэмжиж байсан.Пэтрарчийн энэ хуваалт нь ямар нэг шашин судлалд суурьлагдаагүй бөгөөд энэ хүн доогуур зиндааны хүн байсан хэдийч соёл болон улс төрд оруулсан хувь нэмэр маш их юм. Леонардо  Барни хоёр нь Флоренцийн үеийн хүмүүс Барнигийн түүхэнд ашигласан гурван үеийн нэршил нь анхны түүхч болох Патричийн онолд суурилагдсан  тэр Итали уналтанд байх уртгүй хугацаанд нэгэн шинэ нэршлийг бий болгосон.
Зуун жилийн дайн нь 1453 -аас 1337 онд , 116 жил үргэлжлэж Франц улс ба Английн хооронд өрнөж байсан. Тэр (хамгийн сүүлд) эцэст нь Calais Pale -с гадна , France-с английг хөөн гаргаж дууссан өмнө тэр эхэндээ энх тайваныхэсэг түр ба хоёр өргөтгөсөн хугацаануудад тулалдсан санба Францын хаан ширээруу англи хаан маргааныг дуустал байлдсан. Зөрчлүүдийнэнэ цуврал ихэнхдээ Арк Жоан гадаад байдал дараа Англи хөрөнгөнүүдийн удаан бууралт ба ,Ланкастрианы дайн, ,карүлиан дайн Эдвардйн дайн: гурванэсвэл 4 үеболгон хуваадаг.Эзэнт гүрний зөрчил эхэндээ гэхдээ, дайн хоёр франц ба English үндэстний санаануудын түлхэц өгсөн. Militarily ,тэр хүнд моринцэргээр давуу байсан феодалармиудын
их хуучин системийг багасгасан, тэр шинэ зэвсгүүд батактикуудын зохиосон.(энэ мэтээр) тэгээд peasantry -н үүргийг солих , барууны ромын хаант улсын цаг хойш баруун Европ тивд эхний армиудыг сургаж тэмцэлд дагуулсан. Энэ бүхэнд түүний удаан хугацаанд , тэр үргэлж дундад эртний үеийн дайны түүхэнд хамгийн чухал зөрчлүүдийн нэг гэж үздэг.

==Эхлэл ба төгсгөл==
Брунигийн үзсэнээр дундад зуун бол ердөөн хамгийн анх  476 онд тогтсон гэж үзсэн.  Энэ Ромулас Аугуст нь  баруун Ромын эзэнт гүрний хамгийн сүүлийн эзэн хаан юм.
Баруун Ромын эзэнт гүрний хаан Ромулас Аугуст нь  билигдлийн чанартай хаан байсан ба түүний цэргий хүч аль хэдийн суларсан байсан гэж түүхчид үзсэн.  Биос үүнийг сөргүүлэн Гофс  нь ромийн хааныг  тонон сүйтгэсэн ба Ромын түүх нь 410 онд эхэлсэн гэж үзсэн. Дундад зуун дотор бас Скандиновийн түүх дагаж явдаг .Балар эртний 11р зууны турш Христос ба захирагчидийн үнэтэй бичвэр эхэлсэн байдаг. Түүнтэй адил балар эртний дундад зуунд Латив ба Эстонын  шилжилтийн 13р зуун хамаарна.  Европын байлдан дагуулагч Константинопл 1453 онд Туркыг эзэлсэнээр дундад зуун төгссөн. 

Дундад зуун гэж нэрлэгддэг түүхийн том үед нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн он цагийн хүрээ байдаггүй. Энэ нь баруун европын орнуудын түүхэнд уг үеийн эзлэх байр суурь, онцлог тэдгээр орны ард түмний соёлыг үзэх үзэл олон янз байгаагаас шалтгаалдаг. Ерөнхийдөө Баруун ромын эзэнт гүрэн нурж унасан цагаас Сэргэн мандалтын үе төлөвших хүртэлх үе буюу 5-р зуунаас 14-р зууны үеийг хамруулдаг.
===Баруун европын соёл===
Тухайн үеийн ерөнхий байдал нь христийн шашин газар сайгүй дэлгэрч, христийн хэв маяг бүхий   соёл бүрэлдэн тогтсон байв. Ромын эзэнт гүрний уналтын үед христийн шашин нэвтэрч төрийн шашин болсон ба Ромын нийслэл Христийн шашны төв болтлоо хөгжив. Ахны хамба лам нь апостол Петр бөгөөд 4-р зуунаас хамба ламыг “Ромын пап” гэж нэрлэдэг болов. Ромын улс нуран унасан цагаас хойш христийн шашин мөн адил задарч бие биес ялгаатай урсгалуудад хуваагдсан байна.

===Сэргэн мандалтын үеийн соёл===
14-р зуунаас 16-р зууны Европын олонхи орныг түүний дотор Италийг 13-р зуунаас эхлэн дайрсан соёлын амьдралын хүчирхэг давалгааг Сэргэн мандалтын үе (Ренессанс) гэж нэрлэдэг. Тухайн үеийн шинэ үзлүүдийн нэг нь “гуманизм” буюу өмнөх үе шиг бурханд биш харин хүнд чиглэсэн түүний нийгэм, гарал үүсэл, оюун ухаан, боловсролын шинэчлэл байв. Тиймээс ч Сэргэн мандалтын үеэс эрдэм мэдлэгийн хэрэгцээ өсөж олон сэтгэгчид бий болсон.

===Дундад зууны хятадын соёл===
Агуу их хятадын соёлын олон зууны уламжлал дундад зууны үед тасарч зогсоогүйгээр барахгүй , харинч шинэ агуулгаар баяжсан  билээ. Манай эрний 1-р зуунд энэтхэгээс Хятадад нэвтэрсэн буддизмамидралын бүхийл өайгуулгуудад нь нөлөө үзүүлсэн ажээ.   Сонгодог дундад зууны үед хятадын соёл өндөрт мандсан, утга зохиол, уран зургийн алтан үе байсан юм.  Монгол хаадын ноёрхолын жилүүдэд байлдан дагуулагчийн асар том эзэнт улсийн нэг хэсэг болж байсан Хятад орны соёлын харилцаа холбоо хүчтэй хөгжиж , хятадын ард олны олон зууны түгжигдмэл байдал нурж унасан  билээ. Хөгжингүй дундад зуун олон жилийн уламжлалынхаа  хязгаарт тулж, зайлшгүй тохиолдох байсан өөрчлөлтийг үзэж , дүр төрхөө гэдрэг, ард түмний амьдралын анхны эх булаг, үндэсний ухамсарийн гүн рүү хандуулах болжээ. 
===Дундад зууны Энэтхэгийн соёл===
Дундад зууны Энэтхэгийн соёл нь шашин, аж байдал, угсаатны зүйн хамгийн олон янзын уламжлалууд дээр энэтхэгийн үндэстэн хоорондын нийлмэл чанар бүхий давтагдашгүй олон шинж чанартай үзэгдлийн эхлэлийг тавьж өгсөн билээ. Тэгэхдээ соёлын өөрийнх нь охь шимээр тэжээгч эртний бялаг уламжлалд тулгуурласан хэвээр байсан юм. 15-Р ЗУУНД АНХ ЭНЭТХЭГ ОРОНТОЙ европынхон түүнийг  “Гайхамшигуудын орон” гэж нэрлэдэг байлаа.</text>
      <sha1>jdfhf9ig6rszmld0hodwzgrzvr8nqez</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хорчин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25697</id>
    <revision>
      <id>707194</id>
      <parentid>591050</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T07:31:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3502" xml:space="preserve">{{Ард түмэн
|нэр_анги    = Хорчин ястан
|зураг       = 
|хэмжээ      = 
|тайлбар     = 
|онцлох_нэрс = 
|нутаг_орон  = Бүгд — '''тоо тодорхойгүй'''. Үүнээс:&lt;br&gt;{{CHN2}} — тоо тодорхойгүй
|хэл_аялгуу  = [[Монгол хэл]] (дорнод аялгуу)
|бичиг_үсэг  = [[Монгол бичиг|Худам монгол үсэг]]
|шүтлэг = [[Image:Dharma Wheel.svg|16px]] [[Буддын шашин|Буддын шашны]] буяны ёс ([[шарын шашин]]), &lt;br&gt;Тэнгэр газраа аргадах ухаан, шүтлэггүй зан
|ойр_төрөл       = [[Харчин]] зэрэг бусад [[Монгол үндэстэн]]
|хэл_угсаа       = [[Монгол угсаатан]] (Монгол төрлийн хэлтэн)
}}

'''Хорчин''' бол [[Хавт Хасар|Хавт Хасарын]] угсааны [[Монгол]] аймаг билээ. Хорчины ноёд нь цөм Хавт Хасарын үр хойчис болох учраас бусад аймгууд Хорчиныг хүндэтгэж зарим үед бас '''Авга Хорчин''' гэж дуудаж байв. 

== Түүхэн тойм ==
[[Умард Юань Улс|Умард Юань улсын]] үед Хорчин түмэн их хааны ноёрхлыг дэмжиж хааны эсрэг явуулсан янз бүрийн хямрал бослогыг дарахад идэвхтэй оролцож Монгол улсын эв нэгдлийг бататгахад чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. 

Хорчин аймаг 1626 онд [[Чин улс|хожуу Алтан улсад]] дагаар орсны дараа [[Жиримийн чуулган|Жиримийн чуулганд]]  

1. Хорчин баруун гарын дунд хошуу: Түшээт чин ван

2. Хорчин баруун гарын өмнөд хошуу: Засагт жүн ван

3. Хорчин баруун гарын хойд хошуу: Зоригт чин ван

4. Хорчин зүүн гарын хойд хошуу: Түшээ гүн (хожим Бодлоготой чин ван болж өөрчлөгдсөн)

5. Хорчин зүүн гарын дунд хошуу: Дархан чин ван

6. Хорчин зүүн гарын өмнөд хошуу: Бинт чин ван хэмээх 6 хошуу болгон хуваан харъяалуулжээ. Мөн [[Зуу Удын чуулган|Зуу Удын чуулганд]] [[Ар хорчин|Ар Хорчин хошуу]] байв. Хорчин монголчууд бол өвөрлөгч ястны дотор хүн амаар хамгийн олонд тооцогдох бөгөөд бүрэн бус бүртгэлээр нэг сая найман зуун мянга гаруй хүн байгаа бөгөөд [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын]] [[Тонляо хот|Тунляо хот]], [[Хянган аймаг|Хянган аймагт]] төвлөрөн суухаас гадна олонх хошуу нутгаар тархан сууж байна. 

== Алдартай хүмүүс ==

* [[Ууба|Ууба тайж]]
* [[Сэнгэринчен|Сэнгэринчин]]
* [[Гаадаа мэйрэн]]
* [[Бумбутай хатан]]
* [[Хафунга]]

[[Ангилал:Монгол овог аймаг]]</text>
      <sha1>1yh4qbsshziqkp5bf2e5vqlkjtkyj9z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Содномзундуйн Эрдэнэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25812</id>
    <revision>
      <id>707142</id>
      <parentid>706916</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T19:55:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>200.55.245.139</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудсыг '[[Файл:Bufo bufo.jpg|alt=Содномзундуйн Эрдэнэ|thumb|489x489px]] хог  {{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}} {{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}} {{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}}'-р сольж байна.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="264" xml:space="preserve">[[Файл:Bufo bufo.jpg|alt=Содномзундуйн Эрдэнэ|thumb|489x489px]]
хог

{{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}}
{{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}}
{{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}}</text>
      <sha1>21qcnaot9rxhkpnr0zz4p1xgiefjrb1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707143</id>
      <parentid>707142</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T19:55:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Victor Trevor</username>
        <id>75355</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Undid edits by [[Special:Contribs/200.55.245.139|200.55.245.139]] ([[User talk:200.55.245.139|talk]]) to last version by 95.72.104.206: reverting vandalism</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11070" xml:space="preserve">&lt;nowiki&gt;{{&lt;/nowiki&gt;

== Намтар ==
1990 

== Ажилласан байдал ==

* А

== Бага нас, боловсрол ==

==Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн Холбооны Ерөнхийлөгч болсон нь ==
[[Файл:5 намын нэгдэл.jpg|left|thumb]]

== Санаачилсан хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн төсөл&lt;ref&gt;Санаачлан боловсруулж батлуулсан хууль тогтоомж, батлуулахаар өргөн барисан төсөл&lt;/ref&gt; ==
Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь 3 удаа (2009 он, 2012он, 2016 он)  сонгогдохдоо Иргэдийнхээ хуулиар хамгаалагдаж чадаагүй олон эрхийг баталгаажуулах, Монгол хүний хөгжлийг хангаж амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, хүн ам, нийгмийн хамгааллын салбарт шаардлагатай бодлого, стратегийг батлуулж, хэрэгжүүлэх, төсвийг үр ашигтай зарцуулах, өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажилладаг юм. 

Өнгөрсөн хугацаанд Улсын Их Хурлын  гишүүдтэй хамтран 160 гаруй тогтоол шийдвэрийн төслийг боловсрууллаа. Мөн '''56''' хуулийг санаачлан боловсруулсны '''31'''-ийг буюу 60 хувийг [[Улсын Их Хурлын чуулган]]&lt;nowiki/&gt;аар хэлэлцүүлж, 2 хуулийн төслийг санаачлагчийн хүсэлтээр буцан татаж, ахин 2 төслийг санаачлан боловсруулсан байна.

=== 2012-2016 онд ===
[[Файл:Сайд.jpg|left|thumb|250x250px|2012-2016 онд С.Эрдэнэ нь ХАХНХ-ын Сайд байв]]
2012-2016 онд Засгийн газрын гишүүн, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллахдаа бодлогын үр шимийг хүртэх иргэд, олон нийтийн санаа бодлыг сонсох явдал нь бодлого боловсруулах суурь зарчим учраас хүн ам, зорилтод бүлгүүдийн санал бодлыг сонсох ажлыг 2012-2013 онд хэрэгжүүлж, хүүхэд өсвөр үе, залуучууд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг хүн амын бүлгүүд, гэр бүлийн асуудлаар &quot;Үндэсний хэмжээний чуулган зөвлөгөө&quot;-үүдийг хийсэн. 

Зөвлөгөөний үеэр иргэд олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллийн саналыг сонсож, тулгамдсан асуудлуудыг тодорхойлж, боловсруулсан баримт бичгийн төслийг хэлэлцүүлж байсан нь цаашдын бодлого, стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлын эхлэл болж байлаа.

Хүн амын бүлгүүдийн хөгжлийн асуудал, салбар дундын бодлогын уялдаа холбоог бий болгож, үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах, чиг удирдлагаар хангах үүрэг бүхий бүтцийг бий болгон Хүн амын бүлгүүдийн эрхийг хамгаалах, хөгжлийг хангах эрх зүйн орчинг сайжрууллаа. 

Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуулийг санаачлан боловсруулж Улсын Их Хурлаас 2012 онд батлуулж хэрэгжүүлснээр Улсын хэмжээнд нийт 646 мянган иргэлийн ажилласан хугацааг 5-11 жилээр нөхөн тооцсон нь нийгмийн хамгааллын томоохон арга хэмжээ боллоо. 

Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг санаачлан боловсруулж даатгуулагч чанартай, аюулгүй эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг хүртээмжтэй авах эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний зардлаа Эрүүл мэндийн даатгалын цахим картаар шууд төлөх, төлбөрт хяналт тавих зэрэг эрхийг хуулиар тогтоолоо. 

Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачлан батлуулсан нь ахмад настны амьдралын чанарыг сайжруулах, гэр бүлийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой хууль болсон.

=== 2016-2020 он хүртэл ===
Улсын Их Хурлын гишүүнээр ажиллахдаа (2016-2020 он хүртэл) : 
*Нийгмийн бодлого, Соёл, Шинжлэх ухааны байнгын хороо,
*Хууль зүйн байнгын хороо
*Төсвийн байнгын хороонд харьяалагдан ажиллаж, ажлын хэсэгт, ажлын хэсгийн ахлагч болон гишүүнээр ажиллаж байна.

=Олон улсын Парламентын бүлэг=
[[Файл:Үг хэлэв.jpg|thumb|2015 оны 10 дугаар сарын 7-ны өдөр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулганы 3 дугаар хорооны Нийгмийн хөгжлийн асуудлаарх хуралдаанд Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С. Эрдэнэ үг хэлэв. |alt=|left]]
Олон Улсын Парламентын Холбооны үйл ажиллагаанд Монгол Улсын Их Хурлын зүгээс харилцаа, хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллах зорилго бүхий Монгол Улсын Их Хуралд байгуулагдсан үндэсний бүлгэм бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүдийн сайн дурын олон нийтийн байгууллага болох Монголын Парламентын Бүлгэм юм. [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурал]] болон гадаад орны хууль тогтоох байгууллагууд хоорондын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор [[Улсын Их Хурал]]&lt;nowiki/&gt;д хоёр талын парламентын бүлгүүд байгуулагдан ажилладаг. Тус бүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь Монголын Парламентын хорооны гүйцэтгэх хорооны дэд дарга бөгөөд дараах парламентын бүлгүүдэд гишүүнээр ажилладаг.

* Монгол-Германы хамтарсан парламентийн бүлэг
* Монгол-[[Европ]]ын парламенттай харилцах бүлэг
* Монгол-[[Израил]]ын парламентын бүлэг
* Монгол-[[Мексик]]ийн парламентын бүлэг
* Монгол-[[Унгар]]ын парламентын бүлэг

=Ардчилсан Намын дарга =

Ардчилсан Нам VI Их хурлаараа нээлттэй, оролцоотой, хариуцлагатай, цахим, бодлогын нам болох шинэчлэлийнхээ эхлэл түүхэн шийдвэрийг гаргаж, намын даргаа бүх гишүүдийн саналаар сунгаагаар тодруулахаар шийдвэрлэсэн бөгөөд  2016 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдрөөс эхэлсэн Намын даргын сонгуулийн сурталчилгаа 40 хоног үргэлжлэн, санал хураалтыг 2017 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан.

Санал хураалтыг Монгол орон даяар явуулж, Намын даргын сонгуулийн хороо ирцийн мэдээллийг 2 цаг тутам хүлээн авч, сонгуулийн нэгдсэн дүнг хэвлэл мэдээллийн байгууллага, олон нийтэд нээлттэй ил тод байдлаар зохион байгуулав.

Энэхүү сонгуульд [[Ардчилсан Нам]]ын шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан саналын эрхтэй 120,703 гишүүдийн 85,939 нь санал өгч ирц 71,2 хувьтайгаар дүнг гаргалаа.

Монгол Улсын төрийн түүхэнд намын даргаа бүх гишүүдийнхээ саналаар тодруулж, сонгуулийн нэгдсэн дүнг онооны системээр тооцсон нь [[Монголын улс төрийн намууд|Монголын улс төрд]] шинэ жишиг тогтоосон, шинэлэг зүйл боллоо.

Нэр дэвшигчид нийт 8350 онооноос хамгийн их оноог цуглуулахын төлөө өрсөлдөж нийлбэр дүнгээр

* С. Эрдэнэ - 2928,92
* Н. Алтанхуяг - 2033,08
* Ж. Батзандан - 1110,77
* Л. Гантөмөр - 1417,83
* Д. Эрдэнэбат - 857,22 оноог тус тус авсан байна.

Ингэснээр нэр дэвшигч С. Эрдэнэ намын гишүүдийн итгэлийг хүлээж намын дарга болох болзлыг хангаж [[Ардчилсан Нам]]ын дарга болов.

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}}
{{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}}
{{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}}
[[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Ардчилсан Намын дарга]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1963 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>q6po0g5t939oc72twipiq62akce5gf3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707144</id>
      <parentid>707143</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T19:56:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Victor Trevor</username>
        <id>75355</id>
      </contributor>
      <comment>Reverted to revision 702720 by [[Special:Contributions/Munkhzaya.E|Munkhzaya.E]] ([[User talk:Munkhzaya.E|talk]]) [[metawiki:User:Xiplus/TwinkleGlobal|(TwinkleGlobal)]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21610" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан
|name         = Содномзундуйн Эрдэнэ 
|image         = S.Erdene.jpg
|office1      = {{MGL}} Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайд
|president1   = [[Цахиагийн Элбэгдорж]]
|primeminister1   = [[Норовын Алтанхуяг]]&lt;br/&gt;[[Чимэдийн Сайханбилэг]]
|term_start1  = 2012 оны 8 сарын 18
|term_end1    = 2016 оны 7 сарын 23
|predecessor1 = [[Төгсжаргалын Ганди]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;(Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн сайд)&lt;/small&gt;
|successor1   = [[Нямтайширын Номтойбаяр]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;(Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд)&lt;/small&gt;
|birth_date   = 1963 он
|birth_place  = [[Монгол]], [[Улаанбаатар]]
|party        = [[Ардчилсан Нам]]
|children     = 6
|alma_mater   = [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]]&lt;br/&gt;[[Цэргийн Нэгдсэн Сургууль]] Удирдлагын Академи
|profession   = улс төрч, эрх зүйч, Удирдахуйн ухааны доктор (Ph.D)
| website=    [http://www.erdenesodnomzundui.mn erdenesodnomzundui.mn]
|office2      = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}}
|office3      =[[Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намын дарга]]
|term_end2=одоог хүртэл
|term_start2=2008 оноос
|term_end3=одоог хүртэл
|term_start3=2017 оны 2 сарын 12
|predecessor3=[[Зандаахүүгийн Энхболд]]
|rank=Хурандаа}}

'''Содномзундуйн Эрдэнэ''' нь 1963 онд [[Улаанбаатар|Улаанбаатар хот]]&lt;nowiki/&gt;од төрсөн, [[Улс төрч]], Хуульч, Удирдахуйн ухааны доктор.

== Намтар ==
1990 оны Цагаан морин жил Монгол оронд өрнөсөн [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|Ардчилсан хувьсгалын анхдагч]]дын нэг.  [[Багануур дүүргийн МоАХ]]-г үүсгэн байгуулж, анхны даргаар нь ажилласан. Улсын Их Хурлын гишүүнээр 3 удаа сонгогдсон. УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн даргаар нэг удаа, Засгийн газрын гишүүн, Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайдаар нэг удаа тус тус сонгогдон ажилласан.  С.Эрдэнэ нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Үндэсний эрх ашиг, [[Үндсэн хуульт ёс|Үндсэн хуульт]] ардчиллаа хамгаалан бэхжүүлж, хувь, чөлөөт зах зээл, иргэний нийгмийн зарчимд суурилсан тогтвортой хөгжлийн төлөөх баруун төвийн [[Ардчилсан Нам]]ын дарга юм. [[2021 он|2021]] оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж 5.99% -ийн санал авсан.

== Ажилласан байдал ==

* 1989-1990 онд МХЗЭ-ийн хорооны дарга, Багануур дүүргийн Монголын Ардчилсан Намын хорооны дарга
* 1991-1995 онд [[Монгол Үндэсний Ардчилсан Нам|Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам]]ын ерөнхий зөвлөлийн гишүүн
* 1992-1995 онд Молор-Эрдэнэ ХХК захирал
* 1995-2000 онд Нийслэлийн МYАН-ын хорооны дарга, МYАН-ын ерөнхий зөвлөлийн гишүүн
* 1996-2000 онд Нийслэлийн [[Баянгол]] Дүүргийн Засаг дарга, Баянгол дүүргийн ИТХ-ын төлөөлөгч, Нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын цөөнхийн бүлгийн ахлагч
* 2000-2017  Баянгол дүүргийн Ардчилсан Намд дарга
* 2000 оноос одоог хүртэл Гурван тамир дунд сургуулийн удирдах зөвлөлийн гишүүн
* 2003-2007 онд [[Монголын Ардчилсан Холбоо]]ны дарга
* 2004-2008 онд [[Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар|Улсын Нийгмийн Даатгалын Ерөнхий]] газрын дарга
* 2002-2005 онд [[Монголын Ардчилсан Холбоо]]ны дарга
* 2005-2011 онд Нийслэлийн Ардчилсан Намын дарга
* 2007-2008 онд Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгч
* 2008 оноос өнөөг хүртэл [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]ээр
* 2012 оноос өнөөг хүртэл &quot;Монголын Үндэсний Сагсан бөмбөгийн холбоо&quot;-ны Ерөнхийлөгч 
* 2012-2016 онд Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайд 
* 2016-2017 онд УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн дарга 
* 2017 оноос [[Ардчилсан Нам]]ын даргаар сонгогдон ажиллаж байна.

== Бага нас, боловсрол ==

Содномзундуйн Эрдэнэ нь Улаанбаатар хотод Содномзундуй, Цэнд-Аюуш нарын гэрт 1963 оны [[7 сарын 28|7 дугаар сарын 28]]-нд том хүү нь болон мэндэлжээ. 

* [[1981 он|1981]] онд Нийслэлийн 75 дугаар сургуулийг дүүргэжээ. 
* 1981-1984 онд Цэргийн нэгдсэн дээд сургууль, Цэргийн команд, ВМП ашиглалтын инженер мэргэжлээр суралцсан. 
* 1995-1998 онд  [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]], Хууль, эрх зүйн  бакалавр зэрэгтэй болов. 
* 1998-2000 онд  [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]], Хууль зүйн ухааны магистр зэрэг хамгаалсан. 
* 1998-2000 онд [[Удирдлагын Академи]], Төрийн удирдлагын арга зүй, зохион байгуулалтын магистр болсон. 
* 2004 онд [[Удирдлагын Академи]]йн хууль зүйн ухааны докторант болжээ. 
* 2005 онд [[Герман|Герман улс]], Нийгмийн даатгалын дээд курс дүүргэв. 
* 2006 онд [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-д Нийгмийн хамгааллын дээд курс дүүргэсэн. 
* 2013 онд [[Удирдлагын Академи]], Удирдахуйн ухааны доктор зэрэг хамгаалсан.

[[Файл:Д.Содномзундуй.tif|left|thumb|Түүний аав Д. Содномзундуй нь сагсан бөмбөгийг Монгол улсад хөгжихөд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан]]

==Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн Холбооны Ерөнхийлөгч болсон нь ==
[[Файл:5 намын нэгдэл.jpg|left|thumb|2000 оны арванхоёрдугаар сарын 6-ны өдөр МҮАН, МШАН болон Р.Гончигдорж даргатай МСДН, Д.Бямбасүрэн даргатай МСМН, С.Эрдэнэ даргатай МоАН гэсэн таван нам нэгдэж өдгөөгийн Ардчилсан Намыг байгууллаа]]

Түүний аав [[Дашнямын Содномзундуй]] нь Сагсан бөмбөгийн нэрт зүтгэлтэн, Сагсан бөмбөгийн алдрын танхимын гишүүн юм. Д.Содномзундуй нь [http://www.cmuc.edu.mn/view.php?id=44 Улсын Багшийн Дээд Сургуульд] Биеийн тамирын анги анх нээгдэхэд элсч, дөрвөн жил суралцаад, биеийн тамирын дасгалжуулагч мэргэжлээр төгссөн. Одоогоор Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын хороонд зааварлагч, [[Эрүүл Мэндийн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль|Анагаах Ухааны Дээд Сургуульд (АШУИС)]]  биеийн тамирын багш, биеийн тамирын тэнхимийн эрхлэгчээр ажиллав. [[1980 он|1980]] оноос 2003 он хүртэл Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын хороонд даргаар ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарчээ. Мөн дотоодын тэмцээн уралдаан, Монголын сагсан бөмбөгчдийг олон улсын тэмцээн уралдаанд оруулах зэрэг ажлыг зохион байгуулдаг байжээ.  Өөрийн ухамсарт амьдралаа спортын төлөө, тэр тусмаа сагсан бөмбөгийн хөгжлийн төлөө зориулсан хүн байлаа. Тиймээс аавынхаа амьдралаа зориулсан спортыг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулан Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн холбоог үүсгэн байгуулж Ерөнхийлөгчөөр нь ажиллаж байна.

== Гавьяа Шагнал ==

* Тэргүүний сэхээтэн залуу алтан медаль
* 2000 онд [[Монгол Улсын Засгийн Газрын хүндэт жуух,]] тусгай шагналууд
* 2001 онд Ардын Хувьсгалын 80 жилийн ойн медаль
* 2004 онд Боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдэг
* 2006 онд Төрийн дээд шагнал [[Алтан гадас одон|“Алтан гадас]]” одон
* Ардчилсан Намын дээд шагнал “[[Чингисийн одон”]]
* МоАХ-ны дээд шагнал “[[Эрх чөлөөний одон”]]
* Их монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн медаль
* Нийгмийн даатгалын хүндэт ажилтан цол тэмдэг
* 2009 онд [[Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одон]] &lt;br /&gt;
[[Файл:С.Эрдэнэ.jpg|thumb|УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэ чуулганы танхимд]]

== Санаачилсан хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн төсөл&lt;ref&gt;Санаачлан боловсруулж батлуулсан хууль тогтоомж, батлуулахаар өргөн барисан төсөл&lt;/ref&gt; ==
Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь 3 удаа (2009 он, 2012он, 2016 он)  сонгогдохдоо Иргэдийнхээ хуулиар хамгаалагдаж чадаагүй олон эрхийг баталгаажуулах, Монгол хүний хөгжлийг хангаж амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, хүн ам, нийгмийн хамгааллын салбарт шаардлагатай бодлого, стратегийг батлуулж, хэрэгжүүлэх, төсвийг үр ашигтай зарцуулах, өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажилладаг юм. 

Өнгөрсөн хугацаанд Улсын Их Хурлын  гишүүдтэй хамтран 160 гаруй тогтоол шийдвэрийн төслийг боловсрууллаа. Мөн '''56''' хуулийг санаачлан боловсруулсны '''31'''-ийг буюу 60 хувийг [[Улсын Их Хурлын чуулган]]&lt;nowiki/&gt;аар хэлэлцүүлж, 2 хуулийн төслийг санаачлагчийн хүсэлтээр буцан татаж, ахин 2 төслийг санаачлан боловсруулсан байна.

=== 2012-2016 онд ===
[[Файл:Сайд.jpg|left|thumb|250x250px|2012-2016 онд С.Эрдэнэ нь ХАХНХ-ын Сайд байв]]
2012-2016 онд Засгийн газрын гишүүн, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллахдаа бодлогын үр шимийг хүртэх иргэд, олон нийтийн санаа бодлыг сонсох явдал нь бодлого боловсруулах суурь зарчим учраас хүн ам, зорилтод бүлгүүдийн санал бодлыг сонсох ажлыг 2012-2013 онд хэрэгжүүлж, хүүхэд өсвөр үе, залуучууд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг хүн амын бүлгүүд, гэр бүлийн асуудлаар &quot;Үндэсний хэмжээний чуулган зөвлөгөө&quot;-үүдийг хийсэн. 

Зөвлөгөөний үеэр иргэд олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллийн саналыг сонсож, тулгамдсан асуудлуудыг тодорхойлж, боловсруулсан баримт бичгийн төслийг хэлэлцүүлж байсан нь цаашдын бодлого, стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлын эхлэл болж байлаа.

Хүн амын бүлгүүдийн хөгжлийн асуудал, салбар дундын бодлогын уялдаа холбоог бий болгож, үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах, чиг удирдлагаар хангах үүрэг бүхий бүтцийг бий болгон Хүн амын бүлгүүдийн эрхийг хамгаалах, хөгжлийг хангах эрх зүйн орчинг сайжрууллаа. 

Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуулийг санаачлан боловсруулж Улсын Их Хурлаас 2012 онд батлуулж хэрэгжүүлснээр Улсын хэмжээнд нийт 646 мянган иргэлийн ажилласан хугацааг 5-11 жилээр нөхөн тооцсон нь нийгмийн хамгааллын томоохон арга хэмжээ боллоо. 

Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг санаачлан боловсруулж даатгуулагч чанартай, аюулгүй эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг хүртээмжтэй авах эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний зардлаа Эрүүл мэндийн даатгалын цахим картаар шууд төлөх, төлбөрт хяналт тавих зэрэг эрхийг хуулиар тогтоолоо. 

Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачлан батлуулсан нь ахмад настны амьдралын чанарыг сайжруулах, гэр бүлийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой хууль болсон.

=== 2016-2020 он хүртэл ===
Улсын Их Хурлын гишүүнээр ажиллахдаа (2016-2020 он хүртэл) : 
*Нийгмийн бодлого, Соёл, Шинжлэх ухааны байнгын хороо,
*Хууль зүйн байнгын хороо
*Төсвийн байнгын хороонд харьяалагдан ажиллаж, ажлын хэсэгт, ажлын хэсгийн ахлагч болон гишүүнээр ажиллаж байна.

=Олон улсын Парламентын бүлэг=
[[Файл:Үг хэлэв.jpg|thumb|2015 оны 10 дугаар сарын 7-ны өдөр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулганы 3 дугаар хорооны Нийгмийн хөгжлийн асуудлаарх хуралдаанд Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С. Эрдэнэ үг хэлэв. |alt=|left]]
Олон Улсын Парламентын Холбооны үйл ажиллагаанд Монгол Улсын Их Хурлын зүгээс харилцаа, хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллах зорилго бүхий Монгол Улсын Их Хуралд байгуулагдсан үндэсний бүлгэм бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүдийн сайн дурын олон нийтийн байгууллага болох Монголын Парламентын Бүлгэм юм. [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурал]] болон гадаад орны хууль тогтоох байгууллагууд хоорондын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор [[Улсын Их Хурал]]&lt;nowiki/&gt;д хоёр талын парламентын бүлгүүд байгуулагдан ажилладаг. Тус бүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь Монголын Парламентын хорооны гүйцэтгэх хорооны дэд дарга бөгөөд дараах парламентын бүлгүүдэд гишүүнээр ажилладаг.

* Монгол-Германы хамтарсан парламентийн бүлэг
* Монгол-[[Европ]]ын парламенттай харилцах бүлэг
* Монгол-[[Израил]]ын парламентын бүлэг
* Монгол-[[Мексик]]ийн парламентын бүлэг
* Монгол-[[Унгар]]ын парламентын бүлэг

=Ардчилсан Намын дарга =

Ардчилсан Нам VI Их хурлаараа нээлттэй, оролцоотой, хариуцлагатай, цахим, бодлогын нам болох шинэчлэлийнхээ эхлэл түүхэн шийдвэрийг гаргаж, намын даргаа бүх гишүүдийн саналаар сунгаагаар тодруулахаар шийдвэрлэсэн бөгөөд  2016 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдрөөс эхэлсэн Намын даргын сонгуулийн сурталчилгаа 40 хоног үргэлжлэн, санал хураалтыг 2017 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан.

Санал хураалтыг Монгол орон даяар явуулж, Намын даргын сонгуулийн хороо ирцийн мэдээллийг 2 цаг тутам хүлээн авч, сонгуулийн нэгдсэн дүнг хэвлэл мэдээллийн байгууллага, олон нийтэд нээлттэй ил тод байдлаар зохион байгуулав.

Энэхүү сонгуульд [[Ардчилсан Нам]]ын шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан саналын эрхтэй 120,703 гишүүдийн 85,939 нь санал өгч ирц 71,2 хувьтайгаар дүнг гаргалаа.

Монгол Улсын төрийн түүхэнд намын даргаа бүх гишүүдийнхээ саналаар тодруулж, сонгуулийн нэгдсэн дүнг онооны системээр тооцсон нь [[Монголын улс төрийн намууд|Монголын улс төрд]] шинэ жишиг тогтоосон, шинэлэг зүйл боллоо.

Нэр дэвшигчид нийт 8350 онооноос хамгийн их оноог цуглуулахын төлөө өрсөлдөж нийлбэр дүнгээр

* С. Эрдэнэ - 2928,92
* Н. Алтанхуяг - 2033,08
* Ж. Батзандан - 1110,77
* Л. Гантөмөр - 1417,83
* Д. Эрдэнэбат - 857,22 оноог тус тус авсан байна.

Ингэснээр нэр дэвшигч С. Эрдэнэ намын гишүүдийн итгэлийг хүлээж намын дарга болох болзлыг хангаж [[Ардчилсан Нам]]ын дарга болов.

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}}
{{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}}
{{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}}
[[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Ардчилсан Намын дарга]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1963 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>1wd9kxx1k4yr8gq098kolz8tigcyg2f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707145</id>
      <parentid>707144</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T20:04:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>200.55.245.139</ip>
      </contributor>
      <comment>thank you its true</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2440" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан
|name         = Содномзундуйн Эрдэнэ 
|image         = Bufo bufo.jpg
|office1      = {{MGL}} Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайд
|president1   = [[Цахиагийн Элбэгдорж]]
|primeminister1   = [[Норовын Алтанхуяг]]&lt;br/&gt;[[Чимэдийн Сайханбилэг]]
|term_start1  = 2012 оны 8 сарын 18
|term_end1    = 2016 оны 7 сарын 23
|predecessor1 = [[Төгсжаргалын Ганди]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;(Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн сайд)&lt;/small&gt;
|successor1   = [[Нямтайширын Номтойбаяр]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;(Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд)&lt;/small&gt;
|birth_date   = 1963 он
|birth_place  = [[Монгол]], [[Улаанбаатар]]
|party        = [[Ардчилсан Нам]]
|children     = 6
|alma_mater   = [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]]&lt;br/&gt;[[Цэргийн Нэгдсэн Сургууль]] Удирдлагын Академи
|profession   = улс төрч, эрх зүйч, Удирдахуйн ухааны доктор (Ph.D)
| website=    [http://www.erdenesodnomzundui.mn erdenesodnomzundui.mn]
|office2      = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}}
|office3      =[[Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намын дарга]]
|term_end2=одоог хүртэл
|term_start2=2008 оноос
|term_end3=одоог хүртэл
|term_start3=2017 оны 2 сарын 12
|predecessor3=[[Зандаахүүгийн Энхболд]]
|rank=Хурандаа}}
[[Файл:Bufo bufo.jpg|thumb]]
'''Содномзундуйн Эрдэнэ''' 

{{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}}
{{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}}
{{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}}
[[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Ардчилсан Намын дарга]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1963 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>1fukr4rq3pvrxpprlxnr3yu1fbnw2ah</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707146</id>
      <parentid>707145</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T20:07:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>200.55.245.139</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="250" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан
|name         = Содномзундуйн Эрдэнэ 
|image         = Bufo bufo.jpg
|office1      = {{MGL}} Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Даатгалын Санг завшигч</text>
      <sha1>1a3r0vt4dmejkgoj0vohlbrwnzgiar6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707147</id>
      <parentid>707146</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T20:10:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>200.55.245.139</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="313" xml:space="preserve">&lt;gallery&gt;
Example.jpg|Caption1
Example.jpg|Caption2
&lt;/gallery&gt;
{{Инфобокс албан тушаалтан
|name         = Содномзундуйн Эрдэнэ 
|image         = Bufo bufo.jpg
|office1      = {{MGL}} Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Даатгалын Санг завшигч</text>
      <sha1>c1axbfewak043sycyk48gdvxhznldd1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707148</id>
      <parentid>707147</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T20:11:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>200.55.245.139</ip>
      </contributor>
      <comment>its true</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="186" xml:space="preserve">&lt;gallery&gt;
Файл:Bufo bufo.jpg|alt=|Содномзундуйн Эрдэнэ
&lt;/gallery&gt;
{{MGL}} Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Даатгалын Санг завшигч</text>
      <sha1>5zotyuj72qga83g9ixcybi287nloqyt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707149</id>
      <parentid>707148</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T20:21:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>200.55.245.139</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21610" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан
|name         = Содномзундуйн Эрдэнэ 
|image         = S.Erdene.jpg
|office1      = {{MGL}} Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайд
|president1   = [[Цахиагийн Элбэгдорж]]
|primeminister1   = [[Норовын Алтанхуяг]]&lt;br/&gt;[[Чимэдийн Сайханбилэг]]
|term_start1  = 2012 оны 8 сарын 18
|term_end1    = 2016 оны 7 сарын 23
|predecessor1 = [[Төгсжаргалын Ганди]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;(Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн сайд)&lt;/small&gt;
|successor1   = [[Нямтайширын Номтойбаяр]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;(Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд)&lt;/small&gt;
|birth_date   = 1963 он
|birth_place  = [[Монгол]], [[Улаанбаатар]]
|party        = [[Ардчилсан Нам]]
|children     = 6
|alma_mater   = [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]]&lt;br/&gt;[[Цэргийн Нэгдсэн Сургууль]] Удирдлагын Академи
|profession   = улс төрч, эрх зүйч, Удирдахуйн ухааны доктор (Ph.D)
| website=    [http://www.erdenesodnomzundui.mn erdenesodnomzundui.mn]
|office2      = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүн}}
|office3      =[[Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намын дарга]]
|term_end2=одоог хүртэл
|term_start2=2008 оноос
|term_end3=одоог хүртэл
|term_start3=2017 оны 2 сарын 12
|predecessor3=[[Зандаахүүгийн Энхболд]]
|rank=Хурандаа}}

'''Содномзундуйн Эрдэнэ''' нь 1963 онд [[Улаанбаатар|Улаанбаатар хот]]&lt;nowiki/&gt;од төрсөн, [[Улс төрч]], Хуульч, Удирдахуйн ухааны доктор.

== Намтар ==
1990 оны Цагаан морин жил Монгол оронд өрнөсөн [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|Ардчилсан хувьсгалын анхдагч]]дын нэг.  [[Багануур дүүргийн МоАХ]]-г үүсгэн байгуулж, анхны даргаар нь ажилласан. Улсын Их Хурлын гишүүнээр 3 удаа сонгогдсон. УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн даргаар нэг удаа, Засгийн газрын гишүүн, Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайдаар нэг удаа тус тус сонгогдон ажилласан.  С.Эрдэнэ нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Үндэсний эрх ашиг, [[Үндсэн хуульт ёс|Үндсэн хуульт]] ардчиллаа хамгаалан бэхжүүлж, хувь, чөлөөт зах зээл, иргэний нийгмийн зарчимд суурилсан тогтвортой хөгжлийн төлөөх баруун төвийн [[Ардчилсан Нам]]ын дарга юм. [[2021 он|2021]] оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж 5.99% -ийн санал авсан.

== Ажилласан байдал ==

* 1989-1990 онд МХЗЭ-ийн хорооны дарга, Багануур дүүргийн Монголын Ардчилсан Намын хорооны дарга
* 1991-1995 онд [[Монгол Үндэсний Ардчилсан Нам|Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам]]ын ерөнхий зөвлөлийн гишүүн
* 1992-1995 онд Молор-Эрдэнэ ХХК захирал
* 1995-2000 онд Нийслэлийн МYАН-ын хорооны дарга, МYАН-ын ерөнхий зөвлөлийн гишүүн
* 1996-2000 онд Нийслэлийн [[Баянгол]] Дүүргийн Засаг дарга, Баянгол дүүргийн ИТХ-ын төлөөлөгч, Нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын цөөнхийн бүлгийн ахлагч
* 2000-2017  Баянгол дүүргийн Ардчилсан Намд дарга
* 2000 оноос одоог хүртэл Гурван тамир дунд сургуулийн удирдах зөвлөлийн гишүүн
* 2003-2007 онд [[Монголын Ардчилсан Холбоо]]ны дарга
* 2004-2008 онд [[Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар|Улсын Нийгмийн Даатгалын Ерөнхий]] газрын дарга
* 2002-2005 онд [[Монголын Ардчилсан Холбоо]]ны дарга
* 2005-2011 онд Нийслэлийн Ардчилсан Намын дарга
* 2007-2008 онд Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгч
* 2008 оноос өнөөг хүртэл [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]ээр
* 2012 оноос өнөөг хүртэл &quot;Монголын Үндэсний Сагсан бөмбөгийн холбоо&quot;-ны Ерөнхийлөгч 
* 2012-2016 онд Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Хамгааллын сайд 
* 2016-2017 онд УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлгийн дарга 
* 2017 оноос [[Ардчилсан Нам]]ын даргаар сонгогдон ажиллаж байна.

== Бага нас, боловсрол ==

Содномзундуйн Эрдэнэ нь Улаанбаатар хотод Содномзундуй, Цэнд-Аюуш нарын гэрт 1963 оны [[7 сарын 28|7 дугаар сарын 28]]-нд том хүү нь болон мэндэлжээ. 

* [[1981 он|1981]] онд Нийслэлийн 75 дугаар сургуулийг дүүргэжээ. 
* 1981-1984 онд Цэргийн нэгдсэн дээд сургууль, Цэргийн команд, ВМП ашиглалтын инженер мэргэжлээр суралцсан. 
* 1995-1998 онд  [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]], Хууль, эрх зүйн  бакалавр зэрэгтэй болов. 
* 1998-2000 онд  [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]], Хууль зүйн ухааны магистр зэрэг хамгаалсан. 
* 1998-2000 онд [[Удирдлагын Академи]], Төрийн удирдлагын арга зүй, зохион байгуулалтын магистр болсон. 
* 2004 онд [[Удирдлагын Академи]]йн хууль зүйн ухааны докторант болжээ. 
* 2005 онд [[Герман|Герман улс]], Нийгмийн даатгалын дээд курс дүүргэв. 
* 2006 онд [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-д Нийгмийн хамгааллын дээд курс дүүргэсэн. 
* 2013 онд [[Удирдлагын Академи]], Удирдахуйн ухааны доктор зэрэг хамгаалсан.

[[Файл:Д.Содномзундуй.tif|left|thumb|Түүний аав Д. Содномзундуй нь сагсан бөмбөгийг Монгол улсад хөгжихөд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан]]

==Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн Холбооны Ерөнхийлөгч болсон нь ==
[[Файл:5 намын нэгдэл.jpg|left|thumb|2000 оны арванхоёрдугаар сарын 6-ны өдөр МҮАН, МШАН болон Р.Гончигдорж даргатай МСДН, Д.Бямбасүрэн даргатай МСМН, С.Эрдэнэ даргатай МоАН гэсэн таван нам нэгдэж өдгөөгийн Ардчилсан Намыг байгууллаа]]

Түүний аав [[Дашнямын Содномзундуй]] нь Сагсан бөмбөгийн нэрт зүтгэлтэн, Сагсан бөмбөгийн алдрын танхимын гишүүн юм. Д.Содномзундуй нь [http://www.cmuc.edu.mn/view.php?id=44 Улсын Багшийн Дээд Сургуульд] Биеийн тамирын анги анх нээгдэхэд элсч, дөрвөн жил суралцаад, биеийн тамирын дасгалжуулагч мэргэжлээр төгссөн. Одоогоор Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын хороонд зааварлагч, [[Эрүүл Мэндийн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль|Анагаах Ухааны Дээд Сургуульд (АШУИС)]]  биеийн тамирын багш, биеийн тамирын тэнхимийн эрхлэгчээр ажиллав. [[1980 он|1980]] оноос 2003 он хүртэл Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын хороонд даргаар ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарчээ. Мөн дотоодын тэмцээн уралдаан, Монголын сагсан бөмбөгчдийг олон улсын тэмцээн уралдаанд оруулах зэрэг ажлыг зохион байгуулдаг байжээ.  Өөрийн ухамсарт амьдралаа спортын төлөө, тэр тусмаа сагсан бөмбөгийн хөгжлийн төлөө зориулсан хүн байлаа. Тиймээс аавынхаа амьдралаа зориулсан спортыг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулан Монголын Үндэсний Сагсан Бөмбөгийн холбоог үүсгэн байгуулж Ерөнхийлөгчөөр нь ажиллаж байна.

== Гавьяа Шагнал ==

* Тэргүүний сэхээтэн залуу алтан медаль
* 2000 онд [[Монгол Улсын Засгийн Газрын хүндэт жуух,]] тусгай шагналууд
* 2001 онд Ардын Хувьсгалын 80 жилийн ойн медаль
* 2004 онд Боловсролын тэргүүний ажилтан цол тэмдэг
* 2006 онд Төрийн дээд шагнал [[Алтан гадас одон|“Алтан гадас]]” одон
* Ардчилсан Намын дээд шагнал “[[Чингисийн одон”]]
* МоАХ-ны дээд шагнал “[[Эрх чөлөөний одон”]]
* Их монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн медаль
* Нийгмийн даатгалын хүндэт ажилтан цол тэмдэг
* 2009 онд [[Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одон]] &lt;br /&gt;
[[Файл:С.Эрдэнэ.jpg|thumb|УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэ чуулганы танхимд]]

== Санаачилсан хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн төсөл&lt;ref&gt;Санаачлан боловсруулж батлуулсан хууль тогтоомж, батлуулахаар өргөн барисан төсөл&lt;/ref&gt; ==
Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь 3 удаа (2009 он, 2012он, 2016 он)  сонгогдохдоо Иргэдийнхээ хуулиар хамгаалагдаж чадаагүй олон эрхийг баталгаажуулах, Монгол хүний хөгжлийг хангаж амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, хүн ам, нийгмийн хамгааллын салбарт шаардлагатай бодлого, стратегийг батлуулж, хэрэгжүүлэх, төсвийг үр ашигтай зарцуулах, өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажилладаг юм. 

Өнгөрсөн хугацаанд Улсын Их Хурлын  гишүүдтэй хамтран 160 гаруй тогтоол шийдвэрийн төслийг боловсрууллаа. Мөн '''56''' хуулийг санаачлан боловсруулсны '''31'''-ийг буюу 60 хувийг [[Улсын Их Хурлын чуулган]]&lt;nowiki/&gt;аар хэлэлцүүлж, 2 хуулийн төслийг санаачлагчийн хүсэлтээр буцан татаж, ахин 2 төслийг санаачлан боловсруулсан байна.

=== 2012-2016 онд ===
[[Файл:Сайд.jpg|left|thumb|250x250px|2012-2016 онд С.Эрдэнэ нь ХАХНХ-ын Сайд байв]]
2012-2016 онд Засгийн газрын гишүүн, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллахдаа бодлогын үр шимийг хүртэх иргэд, олон нийтийн санаа бодлыг сонсох явдал нь бодлого боловсруулах суурь зарчим учраас хүн ам, зорилтод бүлгүүдийн санал бодлыг сонсох ажлыг 2012-2013 онд хэрэгжүүлж, хүүхэд өсвөр үе, залуучууд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг хүн амын бүлгүүд, гэр бүлийн асуудлаар &quot;Үндэсний хэмжээний чуулган зөвлөгөө&quot;-үүдийг хийсэн. 

Зөвлөгөөний үеэр иргэд олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллийн саналыг сонсож, тулгамдсан асуудлуудыг тодорхойлж, боловсруулсан баримт бичгийн төслийг хэлэлцүүлж байсан нь цаашдын бодлого, стратеги боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлын эхлэл болж байлаа.

Хүн амын бүлгүүдийн хөгжлийн асуудал, салбар дундын бодлогын уялдаа холбоог бий болгож, үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах, чиг удирдлагаар хангах үүрэг бүхий бүтцийг бий болгон Хүн амын бүлгүүдийн эрхийг хамгаалах, хөгжлийг хангах эрх зүйн орчинг сайжрууллаа. 

Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуулийг санаачлан боловсруулж Улсын Их Хурлаас 2012 онд батлуулж хэрэгжүүлснээр Улсын хэмжээнд нийт 646 мянган иргэлийн ажилласан хугацааг 5-11 жилээр нөхөн тооцсон нь нийгмийн хамгааллын томоохон арга хэмжээ боллоо. 

Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг санаачлан боловсруулж даатгуулагч чанартай, аюулгүй эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг хүртээмжтэй авах эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний зардлаа Эрүүл мэндийн даатгалын цахим картаар шууд төлөх, төлбөрт хяналт тавих зэрэг эрхийг хуулиар тогтоолоо. 

Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг санаачлан батлуулсан нь ахмад настны амьдралын чанарыг сайжруулах, гэр бүлийн үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой хууль болсон.

=== 2016-2020 он хүртэл ===
Улсын Их Хурлын гишүүнээр ажиллахдаа (2016-2020 он хүртэл) : 
*Нийгмийн бодлого, Соёл, Шинжлэх ухааны байнгын хороо,
*Хууль зүйн байнгын хороо
*Төсвийн байнгын хороонд харьяалагдан ажиллаж, ажлын хэсэгт, ажлын хэсгийн ахлагч болон гишүүнээр ажиллаж байна.

=Олон улсын Парламентын бүлэг=
[[Файл:Үг хэлэв.jpg|thumb|2015 оны 10 дугаар сарын 7-ны өдөр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулганы 3 дугаар хорооны Нийгмийн хөгжлийн асуудлаарх хуралдаанд Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С. Эрдэнэ үг хэлэв. |alt=|left]]
Олон Улсын Парламентын Холбооны үйл ажиллагаанд Монгол Улсын Их Хурлын зүгээс харилцаа, хамтын ажиллагааг дэмжиж ажиллах зорилго бүхий Монгол Улсын Их Хуралд байгуулагдсан үндэсний бүлгэм бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүдийн сайн дурын олон нийтийн байгууллага болох Монголын Парламентын Бүлгэм юм. [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурал]] болон гадаад орны хууль тогтоох байгууллагууд хоорондын харилцаа хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх зорилгоор [[Улсын Их Хурал]]&lt;nowiki/&gt;д хоёр талын парламентын бүлгүүд байгуулагдан ажилладаг. Тус бүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн С.Эрдэнэ нь Монголын Парламентын хорооны гүйцэтгэх хорооны дэд дарга бөгөөд дараах парламентын бүлгүүдэд гишүүнээр ажилладаг.

* Монгол-Германы хамтарсан парламентийн бүлэг
* Монгол-[[Европ]]ын парламенттай харилцах бүлэг
* Монгол-[[Израил]]ын парламентын бүлэг
* Монгол-[[Мексик]]ийн парламентын бүлэг
* Монгол-[[Унгар]]ын парламентын бүлэг

=Ардчилсан Намын дарга =

Ардчилсан Нам VI Их хурлаараа нээлттэй, оролцоотой, хариуцлагатай, цахим, бодлогын нам болох шинэчлэлийнхээ эхлэл түүхэн шийдвэрийг гаргаж, намын даргаа бүх гишүүдийн саналаар сунгаагаар тодруулахаар шийдвэрлэсэн бөгөөд  2016 оны 12 дугаар сарын 22-ны өдрөөс эхэлсэн Намын даргын сонгуулийн сурталчилгаа 40 хоног үргэлжлэн, санал хураалтыг 2017 оны нэгдүгээр сарын 29-ний өдөр зохион байгуулсан.

Санал хураалтыг Монгол орон даяар явуулж, Намын даргын сонгуулийн хороо ирцийн мэдээллийг 2 цаг тутам хүлээн авч, сонгуулийн нэгдсэн дүнг хэвлэл мэдээллийн байгууллага, олон нийтэд нээлттэй ил тод байдлаар зохион байгуулав.

Энэхүү сонгуульд [[Ардчилсан Нам]]ын шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан саналын эрхтэй 120,703 гишүүдийн 85,939 нь санал өгч ирц 71,2 хувьтайгаар дүнг гаргалаа.

Монгол Улсын төрийн түүхэнд намын даргаа бүх гишүүдийнхээ саналаар тодруулж, сонгуулийн нэгдсэн дүнг онооны системээр тооцсон нь [[Монголын улс төрийн намууд|Монголын улс төрд]] шинэ жишиг тогтоосон, шинэлэг зүйл боллоо.

Нэр дэвшигчид нийт 8350 онооноос хамгийн их оноог цуглуулахын төлөө өрсөлдөж нийлбэр дүнгээр

* С. Эрдэнэ - 2928,92
* Н. Алтанхуяг - 2033,08
* Ж. Батзандан - 1110,77
* Л. Гантөмөр - 1417,83
* Д. Эрдэнэбат - 857,22 оноог тус тус авсан байна.

Ингэснээр нэр дэвшигч С. Эрдэнэ намын гишүүдийн итгэлийг хүлээж намын дарга болох болзлыг хангаж [[Ардчилсан Нам]]ын дарга болов.

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}}
{{Хөтлөгч мөр Ардчилсан Намын дарга}}
{{DEFAULTSORT:Эрдэнэ, Содномзундуйн}}
[[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Ардчилсан Намын дарга]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1963 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>1wd9kxx1k4yr8gq098kolz8tigcyg2f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707150</id>
      <parentid>707149</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T20:29:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>38.101.26.130</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2218" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан
|name         = Содномзундуйн Эрдэнэ 
|image         = Bufo bufo.jpg
|office1      = {{MGL}} Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Даатгалын Санг завшигч
|president1   = [[Цахиагийн Элбэгдорж]]
|primeminister1   = [[Норовын Алтанхуяг]]&lt;br/&gt;[[Чимэдийн Сайханбилэг]]
|term_start1  = 2012 оны 8 сарын 18
|term_end1    = 2016 оны 7 сарын 23
|predecessor1 = [[Төгсжаргалын Ганди]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;(Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн сайд)&lt;/small&gt;
|successor1   = [[Нямтайширын Номтойбаяр]]&lt;br/&gt;&lt;small&gt;(Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд)&lt;/small&gt;
|birth_date   = 1963 он
|birth_place  = [[Монгол]], [[Улаанбаатар]]
|party        = [[Ардчилсан Нам]]
|children     = 6
|alma_mater   = [[Отгонтэнгэр Их Сургууль]]&lt;br/&gt;[[Цэргийн Нэгдсэн Сургууль]] Удирдлагын Академи
|profession   = улс төрч, эрх зүйч, Удирдахуйн ухааны бүрэн дунд
| website=    [http://www.erdenesodnomzundui.mn erdenesodnomzundui.mn]
|office2      = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүнцэр}}
|office3      =[[Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намын хуурамч дарга]]
|term_end2=одоог хүртэл
|term_start2=2008 оноос
|term_end3=одоог хүртэл
|term_start3=2017 оны 2 сарын 12
|predecessor3=[[Зандаахүүгийн Энхболд]]
|rank=цэрэг}}

'''Содномзундуйн Эрдэнэ''' нь 1963 онд [[Улаанбаатар|Улаанбаатар хот]]&lt;nowiki/&gt;од төрсөн, [[Улс төрч]], амьтан судлаач.

== Намтар ==
 [[2021 он|2021]] оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж 5.99% -ийн санал авсан.

== Ажилласан байдал ==


* 2017 оноос [[Ардчилсан Нам]]ын хуурамч даргаар сонгогдон ажиллаж байна.</text>
      <sha1>pl8lqa8z9d5gz7ru0pmngae69o64af6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707151</id>
      <parentid>707150</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T20:31:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>38.101.26.130</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудсыг хоослов</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707153</id>
      <parentid>707151</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T20:34:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>38.101.26.130</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1368" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан
|name         = Содномзундуйн Эрдэнэ 
|image         = Bufo bufo.jpg
|office1      = {{MGL}} Хүн Амын Хөгжил, Нийгмийн Даатгалын Санг завшигч
|birth_date   = 1963 он
|birth_place  = [[Монгол]], [[Улаанбаатар]]
|party        = [[Ардчилсан Нам]]
|children     = 13
|alma_mater   = [[Отгонтэнгэр ууланд очсон]]&lt;br/&gt;[[Цэргийн Нэгдсэн Сурагч]] Удирдлагын Академи
|profession   = бүрэн дунд
| website=    [http://www.melkhii.mn]
|office2      = {{MNG|Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын гишүүнцэр}}
|office3      =[[Ардчилсан Нам|Ардчилсан Намын хуурамч дарга]]
|rank=цэрэг}}

'''Содномзундуйн Эрдэнэ''' нь 1963 онд [[Улаанбаатар|Улаанбаатар хот]]&lt;nowiki/&gt;од төрсөн, [[Улс төрч]], амьтан судлаач.

== Намтар ==
 [[2021 он|2021]] оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж 5.99% -ийн санал авсан.

== Ажилласан байдал ==


* 2017 оноос [[Ардчилсан Нам]]ын хуурамч даргаар сонгогдон ажиллаж байна.</text>
      <sha1>rfi4a6sl88xxixdufjfxf5deb8uyffc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Долоон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>31527</id>
    <revision>
      <id>707117</id>
      <parentid>400929</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T12:23:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.70.160</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="841" xml:space="preserve">==Долоон==
[[Монгол овог аймгууд]] тооны нэрээр нэрлэгдэх болсон нь нэгд цэргийн зохион байгуулалтын өвөрмөц онцлог, хоёрт овог аймгийг бүрдүүлэхэд анх хичнээн хүн ард оролцсоноос нь нутгийн ард түмэн долоонууд, найман, ест хэмээн нэрлэх болсноос түүхэнд долоон, найман хэмээх овог аймаг бий болосн түүхтэй. Долоон гэдэг нь нэг эцэг эхийн долоон хөвгүүн байснаас улбаалсан гэдэг домог бий. энэ овог аймгийн хүмүүс төв монголд байдаг

[[Ангилал:Монгол овог аймаг]]</text>
      <sha1>cbko2alb8332pyiufjlx68q2b20e33i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Таван замын байлдаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>36205</id>
    <revision>
      <id>707116</id>
      <parentid>707105</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T12:13:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.253.26.161</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="233199" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
|conflict=Таван замын тулаан
|partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
|campaign=Таван замын байлдаан
|image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]]
|caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд
|date=1912-1915 он
|place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]]
|casus=
|territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон
|result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]]
|combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],&lt;br /&gt; бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]&lt;br /&gt;дэс  түшмэл  чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], &lt;br /&gt;дэд сайд [[Бавуужав]]&lt;br /&gt;дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]&lt;br /&gt;сайд, гүн [[Содномдорж]]&lt;br /&gt;дэд түшмэл Зүтгэлт&lt;br /&gt;гүн [[Лаварын Сумъяа]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt;маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]]
|strength1=[[Богд Хаант Монгол Улс]]ын арми, &lt;br /&gt;[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг 
|strength2=70000 [[цэрэг]],&lt;br /&gt;янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]&lt;br /&gt;, 80-90 пулемёт
|casualties1=алуулсан 400 орчим, &lt;br /&gt;олзлуулсан 60&lt;br /&gt;шархадсан 48
|casualties2=алуулсан 3795,&lt;br /&gt;олзлуулсан 76&lt;br /&gt;зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,&lt;br /&gt;7 пулемёт түүний 5000 сум,&lt;br /&gt;1080 буу, 85600 ширхэг сум, &lt;br /&gt;421 сэлэм олзлуулсан. 
}}
[[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]

'''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын  хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад &quot;[[Үхэр жилийн үймээн]]&quot; гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой.

Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав.
  
[[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ.
Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм.
[[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон.

==Урьдчилсан нөхцөл==
[[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]]
[[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], [[Бат хаалга]], [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв.

==Монголын тал==
===Монгол дах нөхцөл байдал===
Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу
Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас  зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв&lt;ref&gt;Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47&lt;/ref&gt; 
Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. 
Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр  тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг  ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй
болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн
Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ.
Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар  хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна.
Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой”
хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн  хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж
гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ.
Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал
дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах
үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол
болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн
замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл
болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ.
Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.&lt;ref&gt;L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.&lt;/ref&gt; 

[[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]]
Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ
Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна.
Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ.
Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн
зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна.

===Монголын талын төлөвлөгөө===
Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна&lt;ref&gt;Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.&lt;/ref&gt; 

Богд хааны засгийн газар, [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод  явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. 
Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна.
Мөн таван замын цэргийг еранхийлан удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ.

==Хятадын тал==
===Хятад дах нөхцөл байдал===
1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд  зөрчилтэй байсан байжээ.
Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ.
Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх
бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ Юань Шикай ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Армонголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд
Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг  шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд
нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу  байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа&quot; гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. &lt;ref&gt;“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677&lt;/ref&gt;

Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед  Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр  татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 
1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...”  “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж  байжээ. 

===Хятадын талын төлөвлөгөө===
1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан.Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав.

1912 оны 10 сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь  Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ.
1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг  Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс
эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна.
*Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр):
Явган цэрэг: 5 860 хүн
Морьт цэрэг: 1 400 хүн
Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их
буу, 6 пулѐмот
*Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголын
баруун хэсгээр):
Явган цэрэг: 4 120 хүн
Морьт цэрэг: 2 470 хүн
Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу
Барилгын цэрэг: 220 хүн
Пулѐмёт: 22 &lt;ref&gt;Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас
додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7&lt;/ref&gt;
Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн
*Чендэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг)
Явган цэрэг: 7 720 хүн
Морьт цэрэг: 1 650 хүн
Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу
Инжнерийн цэрэг: 100 хүн
Пулѐмёт: 12
*Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн
өмнө хэсгээр)
Явган цэрэг: 4 340 хүн
Морьт цэрэг: 1 590 хүн
Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу
Пулѐмот: 24
*Шаазгай хотын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн
хэсгээр)
Явган цэрэг: 1 600 хүн
Морьт цэрэг: 900 хүн
Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд
*Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл:
(Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр)
Төмөр замыг сахих ангийн, явган
цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн
6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд
анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги,
төмөр замын 64 дунд анги,
Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд
байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны
их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь &quot;Монгол газрын ойллого&quot;д тэмдэглэж байгаа 
*Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4&lt;ref&gt;Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр&lt;/ref&gt; байна.
Японы гадаад явдлын архивын материалын
дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан
бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт
нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн
материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг
зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг
таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ.
Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт
суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр
түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч
цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн
шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед
ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн
ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Армонголд
дайран орохоор төлөвлөж байсан байна.
Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн
ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан
шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт
зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг
тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан
Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай
ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус
цахилгаан мэдээ ирүүлж &quot;Монголыг дайлах зориг
санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн
сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал
үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг
шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй.
Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга
боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг
болгох хэрэгтэй&quot; гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь
хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү-
гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин
хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон
төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг
орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай
&quot;Мүгдэний цагийн сонин&quot;-д доорх мэт тэмдэглэж
байна:
&quot;Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар
Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван
мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах
хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж
дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ&quot;
Тухайлбал, Армонголыг дайлах үед урьдаар
Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах
бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр
нэгэнт тогтжээ.

==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа==
Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: 
*Нэгдүгээр зам:  [[Егүзэрийн хийд]]ийн  чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] 
*Хоёрдугаар зам:  [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг 
*Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг 
*Дөрөвдүгээр зам:  [[Хөх хот]]ын  чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг 
*Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг.

[[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]]

1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. 
[[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]]  Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв.
[[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, [[Шаазгай хот]]ноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий.
Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв.
Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой  9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ.

[[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]]

==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал ==
1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард &quot;Монгол-Оросын гэрээ&quot; байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв.Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ.
Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан.

===Байлдааны ажиллагааны эхлэл===
ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо-
гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд &quot;Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов&quot; &lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。&lt;/ref&gt;гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 
1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан
цахилгаанд: &quot;Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн
чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж &lt;ref&gt;Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。&lt;/ref&gt; байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар
яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна.&quot;&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136&lt;/ref&gt; гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө
Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв&lt;ref&gt;Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306&lt;/ref&gt;.
Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ
үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж
Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. &lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”&lt;/ref&gt; Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй.  Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан&lt;ref&gt;Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.&lt;/ref&gt;
1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн
дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг
тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ
гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92&lt;/ref&gt;
Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний
шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах
гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь
卢永祥 Лү Еншиан) , наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны
бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй&lt;ref&gt;“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306&lt;/ref&gt;. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна&lt;ref&gt;190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)&lt;/ref&gt; 

1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн
улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш
Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны  4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд,
хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: &quot;Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв&quot;гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын
цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж&quot; байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг.
Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч &quot;Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно&quot; гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв&lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40&lt;/ref&gt; 
Иргэн улсын эвсэх &quot;Зөөлөн бодлого&quot; нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих &quot;Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн&quot;-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав.
Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад
шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв.
Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв.

===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе===
1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын  засгийн газар Жанчхүүгээс ирсан туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа  давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191&lt;/ref&gt; 
 
ДИУ  “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь:
Нэг. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй.
Хоѐр. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна.
Гурав. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй
Дөрөв. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй&lt;ref name=Япон&gt;&lt;/ref&gt;.

Монголын Засгийн газар Армонгол болон Өвөр Монголын ын нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд сайд ван гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас  цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов&lt;ref name=Япон&gt; “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”&lt;/ref&gt;.
Энэ үед Монгол цэргийн давшилт  амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд:  
“Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад  байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. &lt;ref&gt;《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын
сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11&lt;/ref&gt;
Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн  фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.&lt;ref&gt;“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313&lt;/ref&gt; 

Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”&lt;/ref&gt;

Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. &lt;ref&gt;  “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан”
&lt;/ref&gt;
Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов.
Энэ үед хятадын морьт цэрэг,  их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий&lt;ref&gt;“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__&lt;/ref&gt;.  
Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров.
Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн
“Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. 
Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад  умард зүг ухарсан гэжээ. 
Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. 
Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул  10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав
Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн  цэргийн хүчин давуу болж ирэв. 
Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт:
“Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой”  гэжээ&lt;ref&gt;Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын
түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)&lt;/ref&gt;. 

Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар  фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж  цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв.

===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат===
Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард  Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ.
Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, &lt;/ref&gt; “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна&lt;ref&gt;Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан&lt;/ref&gt;. 
Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг  сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна.  Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ&lt;ref&gt;(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”&lt;/ref&gt;.   
Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт&lt;/ref&gt;.  Хятад эх сурвалжид  Хятад  цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ.

Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна:
“Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.&lt;ref&gt;Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)&lt;/ref&gt; 

Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв&lt;ref&gt;Edited by Lo Hui-min, 1978 , 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269&lt;/ref&gt;.  

Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу”  гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ.
Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв. )
Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна.  Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. 
Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны  байдалтай болов.
Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升)гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ.   Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна.
Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд  Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж,  зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг  хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.&lt;ref&gt;Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704&lt;/ref&gt; 
Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. 
Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы  хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249&lt;/ref&gt; 
Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв.
Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар
дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав.
Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив.
Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. &lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16&lt;/ref&gt;
Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс  болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. 
Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын
цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,  “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10&lt;/ref&gt; 
Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов.
Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. 
Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. &lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,  “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193&lt;/ref&gt;. 
Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал  Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...”  гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ &lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13&lt;/ref&gt;
Гэвч  Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан  тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ.
Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв.
Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,  “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18&lt;/ref&gt;. 
Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. 
Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,   тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28&lt;/ref&gt;. 
Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд  Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн  албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт  “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,    тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19&lt;/ref&gt;
Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. 

Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив&lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал&lt;/ref&gt;. 

Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав.
Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг
үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин  өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ.  тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж,
үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)&lt;/ref&gt;
Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. 
Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ.
Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ.
Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын
цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү
дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ.
1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ&lt;ref&gt;Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5&lt;/ref&gt;. 

Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд  байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна .273
1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ .  Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан
газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ.

==Байлдааны ажиллагаанууд== 
===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа===
Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна.

===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа===
Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятадын цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлай баатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана.

Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна.

Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа.  Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. 

Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу хот]]ыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ

===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа===
Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр Дархан чин вангийн хошууны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ.

==Төгсгөл, үр дүн==
Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 
1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. 
Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. 
Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн  алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг.
Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж.  Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ.
[[Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн.

==Урвалт==
[[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас [[хятадын цэрэг |хятадын цэргийг]] хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал [[“Зөөлөн бодлого”]]-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна.. 
1913 оны есдүгээр сард [[Архуа бэйс]] [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт  дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.&lt;ref&gt;Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть,
хуудасны дугаар 145&lt;/ref&gt; 
Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]]  ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч  бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих  [[Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд]] байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа [[Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөн]]д оролцож байсан.   Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан [[цэргийн төлөвлөгөөний нууц]]ыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар [[Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүр]]ийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. [[Хятадын цэргийн давшилт]] зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна.  Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. 

Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. [[Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч]] [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын  баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд  буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. &lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40&lt;/ref&gt;
Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн  жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний [[нууц зарлиг]]аар [[тусгай цэргийн анги]]йг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.&lt;ref&gt;Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11, &lt;/ref&gt; 
Жанжин  Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна.

==Үнэлгээ==
Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл:
* Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой.
* Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч  байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна.
* Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ.

[[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог.

==Баатрууд==
[[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд:
{{col-begin}}
{{col-3}}
1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу.

2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу.

3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу.

4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань]] Сономцэрэний-Засагт хан аймаг.

5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан]] Зэвэгийн-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу.

6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол.

7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг.

8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу.

9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу.

10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу.

11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу.

12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу.

13. [[Гомбо-Идшин Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу.

14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу.

15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр.

17. [[Гэлүүсүхэн]].

18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу.

19. [[Даваа Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу.

20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу.

21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум.

22. [[Далай Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу.

23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр.

24. [[Даш]] -Шударга Баатар-

25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу.

26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу.

27. [[Дорждэрэм Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр.

29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар.

30. [[Дугаржав Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу.

31. [[Дуваа Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу.

32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу.

33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу.

34. [[Дэчинган]]-
{{col-3}}
35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу.

36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга.

37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг      захирах түшмэл.

38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.

39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн.

41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар-

42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо.

43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга.

44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай

45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж.

46. [[Мааньжав Балданы]]- Өвөр Монголын харчин.

47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу.

48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу.

49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар-

50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу.

51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга.

52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар-

53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж.

54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар-

55. [[Наваан-Юндэн]]- Түшээт хан аймгийн  Наваан-Юндэний хошуу-

56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол

57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.

58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад Дамираны]]- Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.

59. [[Насан тогтох]]- Хорооны дарга.

60. [[Норов]]- Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы  Ар хорчин да ваны хошуу.

61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар-

62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар- Өвөр Монгол-

63. [[Өлзийдүүрэн]]- Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу.

64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу.

65. [[Пунцаг Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу.

66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу.

67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги.

68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж.
{{col-3}}
69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу.

70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы  Горлос хошуу, хороон дарга.

71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн.

72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн.

73. [[Лаварын Сумъяа]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат.

74. Сундуйжав-Өвөр монгол-

75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга.

76. [[Тогтох гүн|Тогтох Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат.

77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга.

78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат.

79. Түмэннаст-

80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга.

81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга.

82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу.

84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу.

85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат.

86. Чагдарсүрэн.

87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу.

89. Чованлүн- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу.

90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу.

91. Чойж.

92. Чулуун -Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга.

93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу.

94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу.

95. Шарав-аравны дарга.

96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу.

97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу.

98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу.

99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу.

100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу.

101. Ярин Мятавын-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу
{{col-end}}

==Он дарааллын хэлхээс==

*1911 он
:6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв.
:6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ.
:7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ.
:8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив.
:10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ.
:11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн &quot;Монголын түр засгийн газар&quot;-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг  газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв.
:11 дүгээр сарын 30. Монгол &quot;Тусгаар тогтнох&quot;-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ.
:12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав.
:12 дугаар сарын 6. Монголын &quot;Тусгаар тогтнол&quot;-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын &quot;тусгаар тогтнох&quot; бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна.
:12 дугаар сарын 16. &quot;Тусгаар тогтнох&quot; бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ.
:12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж &quot;Их монгол улсын наран гэрэлт хаан&quot; хэмээгдэж &quot;Олноо өргөгдсөн&quot;-өөр оны цолоо болгов.
:12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав.
Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ.
* 1912 он
:1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна.
:1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв.
:1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн.
:Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан
байв.
:2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав.
:3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч
жинхнээр Монгол улсад даган оров.
:4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ.
:4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд
хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга,
Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн
гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант
засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд
Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг
довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар
томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы
арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав.
:4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг
довтлон дайрах ажил ширүүсч байв.
:4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд
явав.
:5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас
Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны
уриалгын бичгийг илгээв.
:5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас
Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар
томилов.
:7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв.
Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан
явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл
гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв.
:7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон
Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн
уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр
хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын , зүүн хэсгийг
Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ.
Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн
хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн
баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга
нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт
вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт
вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу,
Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу,
Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин
хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу,
Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн
чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу,
Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын
чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван
Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман
хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу,
Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр
хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын
гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн
Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр
хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд
түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа
дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг
ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны
засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад,
эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран
шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг
захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр
томилжээ.
:8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд
хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй
хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар
тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар
тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг
томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг
довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны
Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн
цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн
бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их
цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар
Солон ууланд зугтаан оров.
:8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар
―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван
гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг
амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан
байна.
:8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын
удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн
дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв.
:9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн
Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан
болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар
Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад
зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн
улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний
цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим
байрлуулжээ.
:10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн
голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг
хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож
байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ.
:10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж
Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч
мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг
баривчлаж Хүрээнд аваачив.
:10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд
хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ.
:10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн
газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн
чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын
хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх,
дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг
цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон
байна.
:11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр
―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай
тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав.
:11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас
Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж
―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга
эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа
тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ
илэрхийлсэн байна.
:11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы
зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд
Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж
дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан
Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров,
Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг
хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын
хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл
хийжээ.
:12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах
жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн
даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван
нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг
олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин
суулгасан байна.
:12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар
Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын)
нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг
Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав.
Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын
бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт
хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын
чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав.
Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн
газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн
эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны
өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг
орох нууц хуралдаан болжээ.
*1913 он
:1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг
Өвөр Монголд оров. Үүнд:
Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд
бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан
цэрэг.
Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол--
Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн
Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын
удирдсан цэрэг.
Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу,
Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд
Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг.
Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд
гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг.
Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан
голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл
Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон
юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан
захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон
томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа
томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны
сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд
хоцроов.
:1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд
хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид
нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад
нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд
хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг
эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга
нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй
Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг
тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам
зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн
элсүүлж байв.
:1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба
Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс
болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан
Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ
тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна.
:1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын
гэрээ‖ байгуулагдав.
:1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн
нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо
хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн
нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар
тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр
Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан
Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос
зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал
дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор
чармайжээ.
:2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай
замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд
хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон
байлдааны төсвийг мэдэв.
:3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас
таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон
монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан
―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖
гэгчийг нийтлэв.
:3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны
цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын
тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И
Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл
Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах
ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй
цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг
газрыг сахин суулгав.
:3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн
бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр
тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин
Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн
цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна.
:3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао
сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж
Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах
элсэнд цохиж ухруулав.
:4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг
газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун
цэрэг сүйджээ.
:4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын
зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв.
:4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн
тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав.
:4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши
цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй
хүн алагдаж ухрав.
:5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд
хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх
Төмөр зам засах гэрээ тогтоов.
:5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг
эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн
долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд
довтлон оров.
Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад
оронд орж сахин суув.
:6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван
замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг
чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь
Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн
Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим
Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав,
Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг
эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн
Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин
хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар
цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг
байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар
ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их
цэрэг татаж туслан байлдуулав.
:6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын
цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн
тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд
Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан-
Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан
цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр
Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан
болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов.
Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн
яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг
Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ.
:7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн
болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил
дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав.
:7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын
цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын
ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга-
ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо
найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн
голын нутгийг бүр эзлэв.
:7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын
боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан
Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус
ухарч гарав.
:8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын
эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан
хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр
Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг
захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов.
:8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао
Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив.
Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч
түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон
гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао
сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав.
:8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан-
Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7
000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв.
:8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос
томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд
орж ирэв.
:8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын
Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн
улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар,
Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам
хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон
эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын
цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв.
:9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар
Хорчинг эзлэв.
:9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар
Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо
морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ.
Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын
нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн
зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн
хамгаалалт хийж байжээ.
:9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг
Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг
дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин
вангийн хэргэмийг нь хасав.
:9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан
Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин
гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв.
:9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг
түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд
урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч
Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов.
:10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн
цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн
зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй
хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван
Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав.
Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг
Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй,
Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл
гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их
элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга
шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо
Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн
довтлолт явуулав.
:11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг
Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж
Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв.
:11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад
иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг
зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн
улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх
мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар
Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912
оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын
худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан
хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг
тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв.
:11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн
мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны
өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч
удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн
улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй
хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга
найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас
умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван
зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав.
:11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу
нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг
дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан
дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн
өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав.
:12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар
цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай
шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын
цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ
үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь
нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт
эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв.
Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл
хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны
сургууль байгуулагдав.
:1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын
ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид
Хаант Орост айлчлав.
*1914он
:1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны
онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж
жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож,
уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван
хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их
Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн
захируулав.
:2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн
онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж,
дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу,
Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн
захируулав.
:2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар
Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын
яамыг бүслэн дайрав.
:3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас
Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын
хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж
байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан
сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу
шаардлага тавив.
Мөн оны эхээр Халхад байсан
Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос
нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр
Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн
төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн
улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав.
:6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар
Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан
дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон
шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу,
жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы
арван хошууг ерөнхийлөн захируулав.
:8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа,
Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн
явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч
түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов.
Юан Шикайгаас Алшаа чин ван
Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах
сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн-
Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч
яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖
ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖-
гуудыг тархаав.
:9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол
гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв.
:9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын
хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг
ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол,
оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал
нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын
консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын
гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос
Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний
цахилгаан утас татах эрх олов.
*1915 он
:3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан
Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов.
5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар
японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож
Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх
мэдлийг Японд өгчээ.
:6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн
хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос
Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг
жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9-
ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар
тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван
хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол
ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор
хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас
Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна.
:6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн
ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар
Хүрээнд томилсон байна.
:9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы
түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн
Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж,
Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав.
10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн
дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг
хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр
сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг
сэргээн өгөв.
:10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний
хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж,
Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг
Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг
шаартагтун гэв.
:11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны
төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай
Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын
тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой
орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван
зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын
дэд дүтүнгээр томилов.
:11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр
Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын
цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр
Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл,
Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа
буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж
ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв.
Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг
Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба
Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг
дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов.
Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч
гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна.
Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын
үндэстний банк‖-ыг байгуулав.
*1916 он
:5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын
Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн
босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр
уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав.
Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван
мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн
дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын
жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао
Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн
шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг
хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг
устгаж цохин ухруулав.
:6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв.
:8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа
элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын
сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн
газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний
гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын
талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний
гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан
байна.
:9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын
цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар
өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон
байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын
цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн,
Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр
мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав.
:10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши
шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд
оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал
Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин
орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн
цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав.
*1917 он
:6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг
дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд
цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл
Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт
зайлав.
:9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим
мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж,
Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг
эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон
харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос
цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын
үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын
нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд
Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ
сөнөөгдсөн байна.
:11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс
Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж
дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба
Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж,
Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна.
ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын
хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр
замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч,
Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав.
Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард
малаа туугаад Халхад зайлан одов&lt;ref&gt;Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он&lt;/ref&gt;.

==Түүхэн баримтууд==
===Улс төрийн баримтууд===
====Богд хааны уриалга====
:1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг
:Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану:
Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг
эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд
эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг
дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй.
Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин  жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой.
Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай.
Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу  газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос
гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой.
Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй.
Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур
хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой.
Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг
үсэг адилгүй.
Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй.
Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй.
Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг
манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой.
Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад
Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах
хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй.
Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн
аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас
зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд
мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав.


===Цэргийн түүхэн баримтууд===
====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1====
Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг&lt;ref&gt;Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.&lt;/ref&gt; 
:Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг.
Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. 
Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь:
Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн
нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө
хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа
тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж,
урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл
газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав.
Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол
зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор
хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй.
Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож,
шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа
харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж
удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн
хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино.
Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв.


Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн


====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2====
Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг&lt;ref&gt;Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.&lt;/ref&gt; 


Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад
цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах
явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч
ирвээс зохино.
Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг
хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая.
Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе.
Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье.
Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв.

Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон 
(1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.)

== Урлагийн бүтээлүүд ==
===Баримтат кино===
* [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]]
===Уран зохиол===
* [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]]
* [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман

== Эх сурвалж ==
* [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―]
* Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006,
* БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он.
* БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39.
* EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48
* Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. 
* Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он.
* Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986.
* Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004.
* Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс)
* Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал.
* Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он

== Эшлэл ==
{{reflist}}

== Гадаад холбоос ==
* [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан]

{{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}

[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]]
[[Ангилал:Дайнууд]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]]</text>
      <sha1>qho9pwczbrnsszk0mrfdwy3od559xwn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707154</id>
      <parentid>707116</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T21:03:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Хятадын талын төлөвлөгөө */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="233199" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
|conflict=Таван замын тулаан
|partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
|campaign=Таван замын байлдаан
|image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]]
|caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд
|date=1912-1915 он
|place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]]
|casus=
|territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон
|result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]]
|combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],&lt;br /&gt; бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]&lt;br /&gt;дэс  түшмэл  чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], &lt;br /&gt;дэд сайд [[Бавуужав]]&lt;br /&gt;дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]&lt;br /&gt;сайд, гүн [[Содномдорж]]&lt;br /&gt;дэд түшмэл Зүтгэлт&lt;br /&gt;гүн [[Лаварын Сумъяа]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt;маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]]
|strength1=[[Богд Хаант Монгол Улс]]ын арми, &lt;br /&gt;[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг 
|strength2=70000 [[цэрэг]],&lt;br /&gt;янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]&lt;br /&gt;, 80-90 пулемёт
|casualties1=алуулсан 400 орчим, &lt;br /&gt;олзлуулсан 60&lt;br /&gt;шархадсан 48
|casualties2=алуулсан 3795,&lt;br /&gt;олзлуулсан 76&lt;br /&gt;зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,&lt;br /&gt;7 пулемёт түүний 5000 сум,&lt;br /&gt;1080 буу, 85600 ширхэг сум, &lt;br /&gt;421 сэлэм олзлуулсан. 
}}
[[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]

'''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын  хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад &quot;[[Үхэр жилийн үймээн]]&quot; гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой.

Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав.
  
[[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ.
Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм.
[[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон.

==Урьдчилсан нөхцөл==
[[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]]
[[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], [[Бат хаалга]], [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв.

==Монголын тал==
===Монгол дах нөхцөл байдал===
Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу
Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас  зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв&lt;ref&gt;Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47&lt;/ref&gt; 
Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. 
Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр  тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг  ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй
болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн
Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ.
Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар  хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна.
Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой”
хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн  хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж
гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ.
Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал
дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах
үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол
болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн
замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл
болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ.
Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.&lt;ref&gt;L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.&lt;/ref&gt; 

[[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]]
Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ
Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна.
Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ.
Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн
зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна.

===Монголын талын төлөвлөгөө===
Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна&lt;ref&gt;Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.&lt;/ref&gt; 

Богд хааны засгийн газар, [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод  явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. 
Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна.
Мөн таван замын цэргийг еранхийлан удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ.

==Хятадын тал==
===Хятад дах нөхцөл байдал===
1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд  зөрчилтэй байсан байжээ.
Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ.
Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх
бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ Юань Шикай ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Армонголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд
Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг  шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд
нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу  байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа&quot; гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. &lt;ref&gt;“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677&lt;/ref&gt;

Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед  Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр  татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 
1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...”  “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж  байжээ. 

===Хятадын талын төлөвлөгөө===
1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан.Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав.

1912 оны 10 сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь  Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ.
1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг  Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс
эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна.
*Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр):
Явган цэрэг: 5 860 хүн
Морьт цэрэг: 1 400 хүн
Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их
буу, 6 пулѐмот
*Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголын
баруун хэсгээр):
Явган цэрэг: 4 120 хүн
Морьт цэрэг: 2 470 хүн
Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу
Барилгын цэрэг: 220 хүн
Пулѐмёт: 22 &lt;ref&gt;Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас
додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7&lt;/ref&gt;
Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн
*Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг)
Явган цэрэг: 7 720 хүн
Морьт цэрэг: 1 650 хүн
Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу
Инжнерийн цэрэг: 100 хүн
Пулѐмёт: 12
*Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн
өмнө хэсгээр)
Явган цэрэг: 4 340 хүн
Морьт цэрэг: 1 590 хүн
Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу
Пулѐмот: 24
*Шаазгай хотын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн
хэсгээр)
Явган цэрэг: 1 600 хүн
Морьт цэрэг: 900 хүн
Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд
*Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл:
(Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр)
Төмөр замыг сахих ангийн, явган
цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн
6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд
анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги,
төмөр замын 64 дунд анги,
Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд
байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны
их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь &quot;Монгол газрын ойллого&quot;д тэмдэглэж байгаа 
*Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4&lt;ref&gt;Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр&lt;/ref&gt; байна.
Японы гадаад явдлын архивын материалын
дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан
бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт
нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн
материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг
зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг
таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ.
Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт
суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр
түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч
цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн
шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед
ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн
ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Армонголд
дайран орохоор төлөвлөж байсан байна.
Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн
ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан
шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт
зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг
тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан
Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай
ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус
цахилгаан мэдээ ирүүлж &quot;Монголыг дайлах зориг
санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн
сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал
үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг
шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй.
Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга
боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг
болгох хэрэгтэй&quot; гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь
хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү-
гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин
хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон
төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг
орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай
&quot;Мүгдэний цагийн сонин&quot;-д доорх мэт тэмдэглэж
байна:
&quot;Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар
Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван
мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах
хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж
дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ&quot;
Тухайлбал, Армонголыг дайлах үед урьдаар
Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах
бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр
нэгэнт тогтжээ.

==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа==
Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: 
*Нэгдүгээр зам:  [[Егүзэрийн хийд]]ийн  чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] 
*Хоёрдугаар зам:  [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг 
*Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг 
*Дөрөвдүгээр зам:  [[Хөх хот]]ын  чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг 
*Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг.

[[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]]

1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. 
[[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]]  Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв.
[[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, [[Шаазгай хот]]ноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий.
Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв.
Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой  9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ.

[[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]]

==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал ==
1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард &quot;Монгол-Оросын гэрээ&quot; байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв.Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ.
Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан.

===Байлдааны ажиллагааны эхлэл===
ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо-
гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд &quot;Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов&quot; &lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。&lt;/ref&gt;гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 
1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан
цахилгаанд: &quot;Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн
чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж &lt;ref&gt;Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。&lt;/ref&gt; байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар
яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна.&quot;&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136&lt;/ref&gt; гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө
Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв&lt;ref&gt;Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306&lt;/ref&gt;.
Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ
үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж
Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. &lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”&lt;/ref&gt; Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй.  Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан&lt;ref&gt;Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.&lt;/ref&gt;
1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн
дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг
тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ
гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92&lt;/ref&gt;
Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний
шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах
гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь
卢永祥 Лү Еншиан) , наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны
бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй&lt;ref&gt;“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306&lt;/ref&gt;. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна&lt;ref&gt;190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)&lt;/ref&gt; 

1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн
улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш
Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны  4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд,
хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: &quot;Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв&quot;гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын
цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж&quot; байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг.
Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч &quot;Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно&quot; гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв&lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40&lt;/ref&gt; 
Иргэн улсын эвсэх &quot;Зөөлөн бодлого&quot; нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих &quot;Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн&quot;-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав.
Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад
шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв.
Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв.

===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе===
1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын  засгийн газар Жанчхүүгээс ирсан туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа  давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191&lt;/ref&gt; 
 
ДИУ  “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь:
Нэг. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй.
Хоѐр. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна.
Гурав. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй
Дөрөв. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй&lt;ref name=Япон&gt;&lt;/ref&gt;.

Монголын Засгийн газар Армонгол болон Өвөр Монголын ын нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд сайд ван гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас  цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов&lt;ref name=Япон&gt; “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”&lt;/ref&gt;.
Энэ үед Монгол цэргийн давшилт  амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд:  
“Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад  байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. &lt;ref&gt;《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын
сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11&lt;/ref&gt;
Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн  фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.&lt;ref&gt;“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313&lt;/ref&gt; 

Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”&lt;/ref&gt;

Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. &lt;ref&gt;  “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан”
&lt;/ref&gt;
Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов.
Энэ үед хятадын морьт цэрэг,  их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий&lt;ref&gt;“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__&lt;/ref&gt;.  
Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров.
Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн
“Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. 
Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад  умард зүг ухарсан гэжээ. 
Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. 
Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул  10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав
Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн  цэргийн хүчин давуу болж ирэв. 
Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт:
“Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой”  гэжээ&lt;ref&gt;Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын
түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)&lt;/ref&gt;. 

Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар  фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж  цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв.

===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат===
Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард  Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ.
Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, &lt;/ref&gt; “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна&lt;ref&gt;Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан&lt;/ref&gt;. 
Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг  сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна.  Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ&lt;ref&gt;(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”&lt;/ref&gt;.   
Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт&lt;/ref&gt;.  Хятад эх сурвалжид  Хятад  цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ.

Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна:
“Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.&lt;ref&gt;Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)&lt;/ref&gt; 

Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв&lt;ref&gt;Edited by Lo Hui-min, 1978 , 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269&lt;/ref&gt;.  

Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу”  гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ.
Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв. )
Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна.  Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. 
Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны  байдалтай болов.
Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升)гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ.   Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна.
Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд  Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж,  зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг  хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.&lt;ref&gt;Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704&lt;/ref&gt; 
Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. 
Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы  хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249&lt;/ref&gt; 
Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв.
Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар
дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав.
Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив.
Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. &lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16&lt;/ref&gt;
Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс  болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. 
Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын
цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,  “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10&lt;/ref&gt; 
Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов.
Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. 
Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. &lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,  “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193&lt;/ref&gt;. 
Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал  Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...”  гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ &lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13&lt;/ref&gt;
Гэвч  Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан  тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ.
Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв.
Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,  “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18&lt;/ref&gt;. 
Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. 
Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,   тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28&lt;/ref&gt;. 
Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд  Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн  албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт  “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,    тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19&lt;/ref&gt;
Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. 

Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив&lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал&lt;/ref&gt;. 

Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав.
Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг
үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин  өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ.  тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж,
үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)&lt;/ref&gt;
Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. 
Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ.
Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ.
Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын
цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү
дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ.
1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ&lt;ref&gt;Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5&lt;/ref&gt;. 

Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд  байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна .273
1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ .  Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан
газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ.

==Байлдааны ажиллагаанууд== 
===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа===
Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна.

===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа===
Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятадын цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлай баатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана.

Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна.

Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа.  Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. 

Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу хот]]ыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ

===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа===
Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр Дархан чин вангийн хошууны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ.

==Төгсгөл, үр дүн==
Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 
1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. 
Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. 
Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн  алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг.
Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж.  Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ.
[[Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн.

==Урвалт==
[[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас [[хятадын цэрэг |хятадын цэргийг]] хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал [[“Зөөлөн бодлого”]]-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна.. 
1913 оны есдүгээр сард [[Архуа бэйс]] [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт  дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.&lt;ref&gt;Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть,
хуудасны дугаар 145&lt;/ref&gt; 
Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]]  ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч  бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих  [[Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд]] байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа [[Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөн]]д оролцож байсан.   Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан [[цэргийн төлөвлөгөөний нууц]]ыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар [[Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүр]]ийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. [[Хятадын цэргийн давшилт]] зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна.  Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. 

Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. [[Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч]] [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын  баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд  буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. &lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40&lt;/ref&gt;
Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн  жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний [[нууц зарлиг]]аар [[тусгай цэргийн анги]]йг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.&lt;ref&gt;Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11, &lt;/ref&gt; 
Жанжин  Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна.

==Үнэлгээ==
Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл:
* Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой.
* Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч  байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна.
* Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ.

[[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог.

==Баатрууд==
[[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд:
{{col-begin}}
{{col-3}}
1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу.

2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу.

3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу.

4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань]] Сономцэрэний-Засагт хан аймаг.

5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан]] Зэвэгийн-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу.

6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол.

7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг.

8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу.

9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу.

10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу.

11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу.

12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу.

13. [[Гомбо-Идшин Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу.

14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу.

15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр.

17. [[Гэлүүсүхэн]].

18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу.

19. [[Даваа Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу.

20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу.

21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум.

22. [[Далай Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу.

23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр.

24. [[Даш]] -Шударга Баатар-

25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу.

26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу.

27. [[Дорждэрэм Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр.

29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар.

30. [[Дугаржав Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу.

31. [[Дуваа Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу.

32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу.

33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу.

34. [[Дэчинган]]-
{{col-3}}
35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу.

36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга.

37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг      захирах түшмэл.

38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.

39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн.

41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар-

42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо.

43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга.

44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай

45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж.

46. [[Мааньжав Балданы]]- Өвөр Монголын харчин.

47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу.

48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу.

49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар-

50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу.

51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга.

52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар-

53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж.

54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар-

55. [[Наваан-Юндэн]]- Түшээт хан аймгийн  Наваан-Юндэний хошуу-

56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол

57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.

58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад Дамираны]]- Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.

59. [[Насан тогтох]]- Хорооны дарга.

60. [[Норов]]- Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы  Ар хорчин да ваны хошуу.

61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар-

62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар- Өвөр Монгол-

63. [[Өлзийдүүрэн]]- Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу.

64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу.

65. [[Пунцаг Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу.

66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу.

67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги.

68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж.
{{col-3}}
69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу.

70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы  Горлос хошуу, хороон дарга.

71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн.

72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн.

73. [[Лаварын Сумъяа]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат.

74. Сундуйжав-Өвөр монгол-

75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга.

76. [[Тогтох гүн|Тогтох Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат.

77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга.

78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат.

79. Түмэннаст-

80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга.

81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга.

82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу.

84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу.

85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат.

86. Чагдарсүрэн.

87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу.

89. Чованлүн- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу.

90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу.

91. Чойж.

92. Чулуун -Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга.

93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу.

94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу.

95. Шарав-аравны дарга.

96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу.

97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу.

98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу.

99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу.

100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу.

101. Ярин Мятавын-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу
{{col-end}}

==Он дарааллын хэлхээс==

*1911 он
:6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв.
:6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ.
:7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ.
:8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив.
:10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ.
:11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн &quot;Монголын түр засгийн газар&quot;-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг  газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв.
:11 дүгээр сарын 30. Монгол &quot;Тусгаар тогтнох&quot;-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ.
:12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав.
:12 дугаар сарын 6. Монголын &quot;Тусгаар тогтнол&quot;-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын &quot;тусгаар тогтнох&quot; бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна.
:12 дугаар сарын 16. &quot;Тусгаар тогтнох&quot; бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ.
:12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж &quot;Их монгол улсын наран гэрэлт хаан&quot; хэмээгдэж &quot;Олноо өргөгдсөн&quot;-өөр оны цолоо болгов.
:12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав.
Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ.
* 1912 он
:1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна.
:1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв.
:1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн.
:Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан
байв.
:2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав.
:3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч
жинхнээр Монгол улсад даган оров.
:4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ.
:4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд
хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга,
Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн
гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант
засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд
Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг
довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар
томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы
арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав.
:4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг
довтлон дайрах ажил ширүүсч байв.
:4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд
явав.
:5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас
Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны
уриалгын бичгийг илгээв.
:5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас
Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар
томилов.
:7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв.
Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан
явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл
гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв.
:7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон
Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн
уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр
хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын , зүүн хэсгийг
Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ.
Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн
хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн
баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга
нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт
вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт
вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу,
Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу,
Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин
хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу,
Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн
чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу,
Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын
чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван
Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман
хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу,
Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр
хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын
гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн
Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр
хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд
түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа
дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг
ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны
засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад,
эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран
шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг
захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр
томилжээ.
:8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд
хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй
хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар
тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар
тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг
томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг
довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны
Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн
цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн
бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их
цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар
Солон ууланд зугтаан оров.
:8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар
―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван
гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг
амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан
байна.
:8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын
удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн
дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв.
:9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн
Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан
болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар
Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад
зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн
улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний
цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим
байрлуулжээ.
:10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн
голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг
хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож
байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ.
:10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж
Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч
мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг
баривчлаж Хүрээнд аваачив.
:10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд
хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ.
:10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн
газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн
чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын
хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх,
дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг
цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон
байна.
:11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр
―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай
тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав.
:11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас
Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж
―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга
эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа
тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ
илэрхийлсэн байна.
:11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы
зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд
Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж
дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан
Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров,
Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг
хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын
хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл
хийжээ.
:12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах
жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн
даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван
нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг
олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин
суулгасан байна.
:12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар
Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын)
нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг
Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав.
Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын
бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт
хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын
чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав.
Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн
газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн
эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны
өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг
орох нууц хуралдаан болжээ.
*1913 он
:1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг
Өвөр Монголд оров. Үүнд:
Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд
бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан
цэрэг.
Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол--
Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн
Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын
удирдсан цэрэг.
Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу,
Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд
Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг.
Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд
гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг.
Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан
голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл
Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон
юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан
захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон
томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа
томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны
сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд
хоцроов.
:1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд
хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид
нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад
нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд
хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг
эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга
нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй
Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг
тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам
зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн
элсүүлж байв.
:1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба
Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс
болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан
Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ
тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна.
:1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын
гэрээ‖ байгуулагдав.
:1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн
нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо
хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн
нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар
тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр
Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан
Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос
зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал
дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор
чармайжээ.
:2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай
замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд
хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон
байлдааны төсвийг мэдэв.
:3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас
таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон
монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан
―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖
гэгчийг нийтлэв.
:3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны
цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын
тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И
Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл
Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах
ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй
цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг
газрыг сахин суулгав.
:3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн
бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр
тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин
Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн
цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна.
:3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао
сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж
Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах
элсэнд цохиж ухруулав.
:4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг
газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун
цэрэг сүйджээ.
:4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын
зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв.
:4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн
тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав.
:4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши
цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй
хүн алагдаж ухрав.
:5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд
хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх
Төмөр зам засах гэрээ тогтоов.
:5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг
эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн
долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд
довтлон оров.
Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад
оронд орж сахин суув.
:6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван
замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг
чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь
Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн
Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим
Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав,
Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг
эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн
Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин
хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар
цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг
байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар
ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их
цэрэг татаж туслан байлдуулав.
:6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын
цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн
тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд
Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан-
Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан
цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр
Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан
болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов.
Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн
яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг
Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ.
:7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн
болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил
дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав.
:7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын
цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын
ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга-
ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо
найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн
голын нутгийг бүр эзлэв.
:7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын
боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан
Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус
ухарч гарав.
:8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын
эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан
хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр
Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг
захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов.
:8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао
Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив.
Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч
түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон
гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао
сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав.
:8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан-
Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7
000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв.
:8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос
томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд
орж ирэв.
:8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын
Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн
улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар,
Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам
хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон
эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын
цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв.
:9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар
Хорчинг эзлэв.
:9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар
Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо
морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ.
Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын
нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн
зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн
хамгаалалт хийж байжээ.
:9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг
Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг
дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин
вангийн хэргэмийг нь хасав.
:9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан
Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин
гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв.
:9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг
түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд
урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч
Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов.
:10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн
цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн
зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй
хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван
Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав.
Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг
Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй,
Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл
гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их
элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга
шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо
Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн
довтлолт явуулав.
:11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг
Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж
Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв.
:11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад
иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг
зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн
улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх
мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар
Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912
оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын
худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан
хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг
тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв.
:11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн
мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны
өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч
удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн
улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй
хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга
найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас
умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван
зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав.
:11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу
нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг
дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан
дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн
өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав.
:12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар
цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай
шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын
цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ
үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь
нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт
эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв.
Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл
хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны
сургууль байгуулагдав.
:1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын
ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид
Хаант Орост айлчлав.
*1914он
:1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны
онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж
жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож,
уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван
хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их
Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн
захируулав.
:2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн
онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж,
дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу,
Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн
захируулав.
:2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар
Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын
яамыг бүслэн дайрав.
:3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас
Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын
хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж
байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан
сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу
шаардлага тавив.
Мөн оны эхээр Халхад байсан
Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос
нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр
Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн
төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн
улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав.
:6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар
Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан
дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон
шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу,
жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы
арван хошууг ерөнхийлөн захируулав.
:8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа,
Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн
явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч
түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов.
Юан Шикайгаас Алшаа чин ван
Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах
сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн-
Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч
яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖
ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖-
гуудыг тархаав.
:9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол
гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв.
:9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын
хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг
ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол,
оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал
нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын
консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын
гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос
Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний
цахилгаан утас татах эрх олов.
*1915 он
:3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан
Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов.
5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар
японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож
Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх
мэдлийг Японд өгчээ.
:6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн
хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос
Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг
жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9-
ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар
тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван
хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол
ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор
хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас
Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна.
:6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн
ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар
Хүрээнд томилсон байна.
:9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы
түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн
Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж,
Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав.
10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн
дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг
хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр
сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг
сэргээн өгөв.
:10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний
хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж,
Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг
Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг
шаартагтун гэв.
:11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны
төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай
Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын
тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой
орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван
зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын
дэд дүтүнгээр томилов.
:11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр
Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын
цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр
Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл,
Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа
буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж
ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв.
Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг
Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба
Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг
дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов.
Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч
гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна.
Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын
үндэстний банк‖-ыг байгуулав.
*1916 он
:5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын
Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн
босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр
уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав.
Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван
мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн
дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын
жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао
Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн
шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг
хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг
устгаж цохин ухруулав.
:6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв.
:8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа
элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын
сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн
газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний
гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын
талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний
гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан
байна.
:9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын
цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар
өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон
байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын
цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн,
Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр
мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав.
:10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши
шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд
оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал
Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин
орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн
цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав.
*1917 он
:6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг
дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд
цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл
Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт
зайлав.
:9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим
мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж,
Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг
эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон
харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос
цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын
үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын
нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд
Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ
сөнөөгдсөн байна.
:11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс
Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж
дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба
Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж,
Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна.
ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын
хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр
замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч,
Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав.
Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард
малаа туугаад Халхад зайлан одов&lt;ref&gt;Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он&lt;/ref&gt;.

==Түүхэн баримтууд==
===Улс төрийн баримтууд===
====Богд хааны уриалга====
:1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг
:Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану:
Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг
эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд
эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг
дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй.
Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин  жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой.
Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай.
Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу  газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос
гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой.
Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй.
Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур
хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой.
Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг
үсэг адилгүй.
Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй.
Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй.
Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг
манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой.
Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад
Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах
хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй.
Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн
аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас
зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд
мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав.


===Цэргийн түүхэн баримтууд===
====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1====
Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг&lt;ref&gt;Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.&lt;/ref&gt; 
:Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг.
Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. 
Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь:
Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн
нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө
хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа
тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж,
урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл
газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав.
Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол
зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор
хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй.
Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож,
шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа
харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж
удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн
хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино.
Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв.


Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн


====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2====
Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг&lt;ref&gt;Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.&lt;/ref&gt; 


Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад
цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах
явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч
ирвээс зохино.
Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг
хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая.
Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе.
Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье.
Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв.

Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон 
(1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.)

== Урлагийн бүтээлүүд ==
===Баримтат кино===
* [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]]
===Уран зохиол===
* [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]]
* [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман

== Эх сурвалж ==
* [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―]
* Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006,
* БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он.
* БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39.
* EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48
* Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. 
* Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он.
* Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986.
* Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004.
* Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс)
* Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал.
* Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он

== Эшлэл ==
{{reflist}}

== Гадаад холбоос ==
* [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан]

{{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}

[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]]
[[Ангилал:Дайнууд]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]]</text>
      <sha1>knabulazfrlw4mfgwo8me3n5lmejsw2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707155</id>
      <parentid>707154</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T21:24:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="233258" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
|conflict=Таван замын тулаан
|partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
|campaign=Таван замын байлдаан
|image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]]
|caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд
|date=1912-1915 он
|place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]]
|casus=
|territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон
|result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]]
|combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],&lt;br /&gt; бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]&lt;br /&gt;дэс  түшмэл  чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], &lt;br /&gt;дэд сайд [[Бавуужав]]&lt;br /&gt;дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]&lt;br /&gt;сайд, гүн [[Содномдорж]]&lt;br /&gt;дэд түшмэл Зүтгэлт&lt;br /&gt;гүн [[Лаварын Сумъяа]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt;маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]]
|strength1=[[Богд Хаант Монгол Улс]]ын арми, &lt;br /&gt;[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг 
|strength2=70000 [[цэрэг]],&lt;br /&gt;янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]&lt;br /&gt;, 80-90 пулемёт
|casualties1=алуулсан 400 орчим, &lt;br /&gt;олзлуулсан 60&lt;br /&gt;шархадсан 48
|casualties2=алуулсан 3795,&lt;br /&gt;олзлуулсан 76&lt;br /&gt;зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,&lt;br /&gt;7 пулемёт түүний 5000 сум,&lt;br /&gt;1080 буу, 85600 ширхэг сум, &lt;br /&gt;421 сэлэм олзлуулсан. 
}}
[[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]

'''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын  хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад &quot;[[Үхэр жилийн үймээн]]&quot; гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой.

Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав.
  
[[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ.
Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм.
[[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон.

==Урьдчилсан нөхцөл==
[[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]]
[[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв.

==Монголын тал==
===Монгол дах нөхцөл байдал===
Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу
Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас  зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв&lt;ref&gt;Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47&lt;/ref&gt; 
Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. 
Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр  тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг  ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй
болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн
Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ.
Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар  хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна.
Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой”
хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн  хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж
гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ.
Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал
дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах
үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол
болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн
замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл
болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ.
Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.&lt;ref&gt;L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.&lt;/ref&gt; 

[[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]]
Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ
Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна.
Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ.
Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн
зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна.

===Монголын талын төлөвлөгөө===
Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна&lt;ref&gt;Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.&lt;/ref&gt; 

Богд хааны засгийн газар, [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод  явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. 
Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна.
Мөн таван замын цэргийг еранхийлан удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ.

==Хятадын тал==
===Хятад дах нөхцөл байдал===
1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд  зөрчилтэй байсан байжээ.
Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ.
Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх
бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ Юань Шикай ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Армонголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд
Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг  шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд
нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу  байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа&quot; гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. &lt;ref&gt;“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677&lt;/ref&gt;

Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед  Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр  татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 
1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...”  “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж  байжээ. 

===Хятадын талын төлөвлөгөө===
1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан.Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав.

1912 оны 10 сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь  Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ.
1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг  Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс
эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна.
*Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр):
Явган цэрэг: 5 860 хүн
Морьт цэрэг: 1 400 хүн
Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их
буу, 6 пулѐмот
*Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголын
баруун хэсгээр):
Явган цэрэг: 4 120 хүн
Морьт цэрэг: 2 470 хүн
Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу
Барилгын цэрэг: 220 хүн
Пулѐмёт: 22 &lt;ref&gt;Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас
додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7&lt;/ref&gt;
Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн
*Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг)
Явган цэрэг: 7 720 хүн
Морьт цэрэг: 1 650 хүн
Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу
Инжнерийн цэрэг: 100 хүн
Пулѐмёт: 12
*Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн
өмнө хэсгээр)
Явган цэрэг: 4 340 хүн
Морьт цэрэг: 1 590 хүн
Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу
Пулѐмот: 24
*Шаазгай хотын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн
хэсгээр)
Явган цэрэг: 1 600 хүн
Морьт цэрэг: 900 хүн
Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд
*Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл:
(Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр)
Төмөр замыг сахих ангийн, явган
цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн
6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд
анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги,
төмөр замын 64 дунд анги,
Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд
байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны
их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь &quot;Монгол газрын ойллого&quot;д тэмдэглэж байгаа 
*Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4&lt;ref&gt;Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр&lt;/ref&gt; байна.
Японы гадаад явдлын архивын материалын
дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан
бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт
нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн
материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг
зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг
таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ.
Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт
суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр
түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч
цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн
шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед
ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн
ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Армонголд
дайран орохоор төлөвлөж байсан байна.
Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн
ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан
шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт
зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг
тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан
Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай
ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус
цахилгаан мэдээ ирүүлж &quot;Монголыг дайлах зориг
санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн
сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал
үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг
шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй.
Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга
боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг
болгох хэрэгтэй&quot; гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь
хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү-
гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин
хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон
төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг
орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай
&quot;Мүгдэний цагийн сонин&quot;-д доорх мэт тэмдэглэж
байна:
&quot;Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар
Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван
мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах
хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж
дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ&quot;
Тухайлбал, Армонголыг дайлах үед урьдаар
Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах
бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр
нэгэнт тогтжээ.

==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа==
Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: 
*Нэгдүгээр зам:  [[Егүзэрийн хийд]]ийн  чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] 
*Хоёрдугаар зам:  [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг 
*Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг 
*Дөрөвдүгээр зам:  [[Хөх хот]]ын  чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг 
*Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг.

[[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]]

1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. 
[[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]]  Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв.
[[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, [[Шаазгай хот]]ноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий.
Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв.
Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой  9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ.

[[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]]

==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал ==
1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард &quot;Монгол-Оросын гэрээ&quot; байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв.Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ.
Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан.

===Байлдааны ажиллагааны эхлэл===
ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо-
гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд &quot;Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов&quot; &lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。&lt;/ref&gt;гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 
1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан
цахилгаанд: &quot;Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн
чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж &lt;ref&gt;Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。&lt;/ref&gt; байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар
яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна.&quot;&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136&lt;/ref&gt; гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө
Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв&lt;ref&gt;Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306&lt;/ref&gt;.
Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ
үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж
Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. &lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”&lt;/ref&gt; Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй.  Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан&lt;ref&gt;Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.&lt;/ref&gt;
1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн
дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг
тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ
гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92&lt;/ref&gt;
Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний
шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах
гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь
卢永祥 Лү Еншиан) , наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны
бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй&lt;ref&gt;“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306&lt;/ref&gt;. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна&lt;ref&gt;190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)&lt;/ref&gt; 

1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн
улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш
Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны  4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд,
хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: &quot;Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв&quot;гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын
цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж&quot; байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг.
Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч &quot;Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно&quot; гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв&lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40&lt;/ref&gt; 
Иргэн улсын эвсэх &quot;Зөөлөн бодлого&quot; нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих &quot;Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн&quot;-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав.
Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад
шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв.
Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв.

===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе===
1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын  засгийн газар Жанчхүүгээс ирсан туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа  давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191&lt;/ref&gt; 
 
ДИУ  “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь:
Нэг. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй.
Хоѐр. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна.
Гурав. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй
Дөрөв. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй&lt;ref name=Япон&gt;&lt;/ref&gt;.

Монголын Засгийн газар Армонгол болон Өвөр Монголын ын нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд сайд ван гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас  цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов&lt;ref name=Япон&gt; “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”&lt;/ref&gt;.
Энэ үед Монгол цэргийн давшилт  амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд:  
“Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад  байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. &lt;ref&gt;《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын
сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11&lt;/ref&gt;
Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн  фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.&lt;ref&gt;“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313&lt;/ref&gt; 

Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”&lt;/ref&gt;

Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. &lt;ref&gt;  “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан”
&lt;/ref&gt;
Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов.
Энэ үед хятадын морьт цэрэг,  их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий&lt;ref&gt;“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__&lt;/ref&gt;.  
Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров.
Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн
“Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. 
Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад  умард зүг ухарсан гэжээ. 
Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. 
Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул  10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав
Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн  цэргийн хүчин давуу болж ирэв. 
Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт:
“Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой”  гэжээ&lt;ref&gt;Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын
түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)&lt;/ref&gt;. 

Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар  фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж  цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв.

===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат===
Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард  Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ.
Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, &lt;/ref&gt; “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна&lt;ref&gt;Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан&lt;/ref&gt;. 
Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг  сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна.  Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ&lt;ref&gt;(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”&lt;/ref&gt;.   
Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт&lt;/ref&gt;.  Хятад эх сурвалжид  Хятад  цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ.

Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна:
“Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.&lt;ref&gt;Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)&lt;/ref&gt; 

Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв&lt;ref&gt;Edited by Lo Hui-min, 1978 , 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269&lt;/ref&gt;.  

Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу”  гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ.
Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв. )
Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна.  Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. 
Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны  байдалтай болов.
Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升)гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ.   Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна.
Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд  Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж,  зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг  хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.&lt;ref&gt;Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704&lt;/ref&gt; 
Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. 
Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы  хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249&lt;/ref&gt; 
Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв.
Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар
дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав.
Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив.
Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. &lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16&lt;/ref&gt;
Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс  болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. 
Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын
цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,  “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10&lt;/ref&gt; 
Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов.
Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. 
Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. &lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,  “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193&lt;/ref&gt;. 
Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал  Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...”  гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ &lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13&lt;/ref&gt;
Гэвч  Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан  тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ.
Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв.
Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,  “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18&lt;/ref&gt;. 
Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. 
Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,   тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28&lt;/ref&gt;. 
Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд  Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн  албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт  “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав&lt;ref&gt;“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991,    тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19&lt;/ref&gt;
Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. 

Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив&lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал&lt;/ref&gt;. 

Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав.
Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг
үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин  өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ.  тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж,
үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв&lt;ref&gt;“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号,(уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)&lt;/ref&gt;
Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. 
Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ.
Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ.
Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын
цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү
дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ.
1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ&lt;ref&gt;Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5&lt;/ref&gt;. 

Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд  байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна .273
1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ .  Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан
газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ.

==Байлдааны ажиллагаанууд== 
===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа===
Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна.

===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа===
Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятадын цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлай баатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана.

Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна.

Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа.  Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. 

Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу хот]]ыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ

===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа===
Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ.

==Төгсгөл, үр дүн==
Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 
1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. 
Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. 
Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн  алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг.
Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж.  Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ.
[[Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн.

==Урвалт==
[[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас [[хятадын цэрэг |хятадын цэргийг]] хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал [[“Зөөлөн бодлого”]]-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна.. 
1913 оны есдүгээр сард [[Архуа бэйс]] [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт  дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.&lt;ref&gt;Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть,
хуудасны дугаар 145&lt;/ref&gt; 
Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]]  ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч  бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих  [[Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд]] байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа [[Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөн]]д оролцож байсан.   Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан [[цэргийн төлөвлөгөөний нууц]]ыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар [[Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүр]]ийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. [[Хятадын цэргийн давшилт]] зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна.  Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. 

Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. [[Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч]] [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын  баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд  буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. &lt;ref&gt;Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40&lt;/ref&gt;
Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн  жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний [[нууц зарлиг]]аар [[тусгай цэргийн анги]]йг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.&lt;ref&gt;Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11, &lt;/ref&gt; 
Жанжин  Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна.

==Үнэлгээ==
Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл:
* Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой.
* Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч  байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна.
* Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ.

[[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог.

==Баатрууд==
[[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд:
{{col-begin}}
{{col-3}}
1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу.

2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу.

3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу.

4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань]] Сономцэрэний-Засагт хан аймаг.

5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан]] Зэвэгийн-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу.

6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол.

7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг.

8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу.

9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу.

10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу.

11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу.

12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу.

13. [[Гомбо-Идшин Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу.

14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу.

15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр.

17. [[Гэлүүсүхэн]].

18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу.

19. [[Даваа Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу.

20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу.

21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум.

22. [[Далай Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу.

23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр.

24. [[Даш]] -Шударга Баатар-

25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу.

26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу.

27. [[Дорждэрэм Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр.

29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар.

30. [[Дугаржав Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу.

31. [[Дуваа Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу.

32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу.

33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу.

34. [[Дэчинган]]-
{{col-3}}
35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу.

36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга.

37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг      захирах түшмэл.

38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.

39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн.

41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар-

42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо.

43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга.

44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай

45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж.

46. [[Мааньжав Балданы]]- Өвөр Монголын харчин.

47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу.

48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу.

49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар-

50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу.

51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга.

52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар-

53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж.

54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар-

55. [[Наваан-Юндэн]]- Түшээт хан аймгийн  Наваан-Юндэний хошуу-

56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол

57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.

58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад Дамираны]]- Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.

59. [[Насан тогтох]]- Хорооны дарга.

60. [[Норов]]- Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы  Ар хорчин да ваны хошуу.

61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар-

62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар- Өвөр Монгол-

63. [[Өлзийдүүрэн]]- Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу.

64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу.

65. [[Пунцаг Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу.

66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу.

67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги.

68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж.
{{col-3}}
69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу.

70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы  Горлос хошуу, хороон дарга.

71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн.

72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн.

73. [[Лаварын Сумъяа]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат.

74. Сундуйжав-Өвөр монгол-

75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга.

76. [[Тогтох гүн|Тогтох Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат.

77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга.

78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат.

79. Түмэннаст-

80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга.

81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга.

82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу.

84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу.

85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат.

86. Чагдарсүрэн.

87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.

88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу.

89. Чованлүн- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу.

90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу.

91. Чойж.

92. Чулуун -Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга.

93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу.

94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу.

95. Шарав-аравны дарга.

96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу.

97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу.

98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу.

99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу.

100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу.

101. Ярин Мятавын-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу
{{col-end}}

==Он дарааллын хэлхээс==

*1911 он
:6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв.
:6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ.
:7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ.
:8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив.
:10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ.
:11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн &quot;Монголын түр засгийн газар&quot;-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг  газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв.
:11 дүгээр сарын 30. Монгол &quot;Тусгаар тогтнох&quot;-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ.
:12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав.
:12 дугаар сарын 6. Монголын &quot;Тусгаар тогтнол&quot;-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын &quot;тусгаар тогтнох&quot; бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна.
:12 дугаар сарын 16. &quot;Тусгаар тогтнох&quot; бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ.
:12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж &quot;Их монгол улсын наран гэрэлт хаан&quot; хэмээгдэж &quot;Олноо өргөгдсөн&quot;-өөр оны цолоо болгов.
:12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав.
Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ.
* 1912 он
:1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна.
:1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв.
:1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн.
:Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан
байв.
:2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав.
:3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч
жинхнээр Монгол улсад даган оров.
:4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ.
:4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд
хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга,
Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн
гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант
засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд
Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг
довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар
томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы
арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав.
:4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг
довтлон дайрах ажил ширүүсч байв.
:4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд
явав.
:5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас
Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны
уриалгын бичгийг илгээв.
:5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас
Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар
томилов.
:7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв.
Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан
явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл
гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв.
:7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон
Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн
уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр
хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын , зүүн хэсгийг
Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ.
Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн
хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн
баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга
нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт
вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт
вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу,
Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу,
Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин
хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу,
Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн
чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу,
Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын
чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван
Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман
хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу,
Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр
хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын
гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн
Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр
хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд
түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа
дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг
ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны
засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад,
эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран
шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг
захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр
томилжээ.
:8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд
хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй
хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар
тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар
тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг
томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг
довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны
Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн
цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн
бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их
цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар
Солон ууланд зугтаан оров.
:8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар
―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван
гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг
амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан
байна.
:8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын
удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн
дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв.
:9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн
Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан
болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар
Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад
зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн
улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний
цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим
байрлуулжээ.
:10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн
голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг
хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож
байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ.
:10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж
Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч
мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг
баривчлаж Хүрээнд аваачив.
:10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд
хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ.
:10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн
газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн
чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын
хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх,
дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг
цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон
байна.
:11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр
―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай
тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав.
:11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас
Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж
―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга
эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа
тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ
илэрхийлсэн байна.
:11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы
зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд
Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж
дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан
Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров,
Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг
хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын
хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл
хийжээ.
:12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах
жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн
даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван
нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг
олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин
суулгасан байна.
:12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар
Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын)
нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг
Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав.
Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын
бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт
хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын
чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав.
Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн
газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн
эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны
өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг
орох нууц хуралдаан болжээ.
*1913 он
:1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг
Өвөр Монголд оров. Үүнд:
Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд
бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан
цэрэг.
Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол--
Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн
Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын
удирдсан цэрэг.
Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу,
Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд
Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг.
Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд
гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг.
Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан
голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл
Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон
юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан
захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон
томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа
томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны
сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд
хоцроов.
:1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд
хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид
нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад
нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд
хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг
эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга
нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй
Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг
тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам
зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн
элсүүлж байв.
:1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба
Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс
болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан
Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ
тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна.
:1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын
гэрээ‖ байгуулагдав.
:1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн
нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо
хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн
нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар
тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр
Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан
Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос
зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал
дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор
чармайжээ.
:2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай
замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд
хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон
байлдааны төсвийг мэдэв.
:3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас
таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон
монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан
―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖
гэгчийг нийтлэв.
:3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны
цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын
тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И
Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл
Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах
ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй
цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг
газрыг сахин суулгав.
:3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн
бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр
тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин
Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн
цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна.
:3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао
сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж
Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах
элсэнд цохиж ухруулав.
:4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг
газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун
цэрэг сүйджээ.
:4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын
зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв.
:4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн
тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав.
:4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши
цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй
хүн алагдаж ухрав.
:5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд
хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх
Төмөр зам засах гэрээ тогтоов.
:5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг
эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн
долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд
довтлон оров.
Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад
оронд орж сахин суув.
:6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван
замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг
чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь
Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн
Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим
Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав,
Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг
эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн
Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин
хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар
цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг
байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар
ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их
цэрэг татаж туслан байлдуулав.
:6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын
цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн
тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд
Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан-
Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан
цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр
Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан
болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов.
Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн
яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг
Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ.
:7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн
болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил
дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав.
:7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын
цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын
ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга-
ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо
найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн
голын нутгийг бүр эзлэв.
:7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын
боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан
Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус
ухарч гарав.
:8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын
эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан
хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр
Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг
захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов.
:8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао
Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив.
Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч
түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон
гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао
сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав.
:8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан-
Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7
000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв.
:8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос
томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд
орж ирэв.
:8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын
Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн
улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар,
Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам
хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон
эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын
цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв.
:9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар
Хорчинг эзлэв.
:9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар
Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо
морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ.
Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын
нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн
зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн
хамгаалалт хийж байжээ.
:9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг
Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг
дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин
вангийн хэргэмийг нь хасав.
:9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан
Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин
гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв.
:9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг
түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд
урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч
Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов.
:10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн
цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн
зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй
хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван
Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав.
Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг
Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй,
Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл
гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их
элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга
шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо
Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн
довтлолт явуулав.
:11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг
Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж
Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв.
:11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад
иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг
зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн
улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх
мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар
Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912
оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын
худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан
хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг
тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв.
:11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн
мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны
өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч
удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн
улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй
хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга
найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас
умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван
зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав.
:11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу
нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг
дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан
дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн
өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав.
:12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар
цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай
шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын
цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ
үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь
нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт
эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв.
Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл
хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны
сургууль байгуулагдав.
:1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын
ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид
Хаант Орост айлчлав.
*1914он
:1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны
онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж
жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож,
уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван
хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их
Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн
захируулав.
:2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн
онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж,
дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу,
Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн
захируулав.
:2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар
Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын
яамыг бүслэн дайрав.
:3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас
Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын
хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж
байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан
сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу
шаардлага тавив.
Мөн оны эхээр Халхад байсан
Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос
нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр
Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн
төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн
улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав.
:6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар
Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан
дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон
шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу,
жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы
арван хошууг ерөнхийлөн захируулав.
:8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа,
Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн
явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч
түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов.
Юан Шикайгаас Алшаа чин ван
Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах
сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн-
Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч
яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖
ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖-
гуудыг тархаав.
:9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол
гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв.
:9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын
хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг
ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол,
оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал
нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын
консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын
гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос
Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний
цахилгаан утас татах эрх олов.
*1915 он
:3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан
Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов.
5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар
японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож
Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх
мэдлийг Японд өгчээ.
:6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн
хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос
Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг
жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9-
ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар
тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван
хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол
ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор
хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас
Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна.
:6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн
ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар
Хүрээнд томилсон байна.
:9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы
түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн
Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж,
Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав.
10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн
дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг
хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр
сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг
сэргээн өгөв.
:10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний
хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж,
Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг
Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг
шаартагтун гэв.
:11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны
төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай
Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын
тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой
орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван
зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын
дэд дүтүнгээр томилов.
:11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр
Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын
цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр
Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл,
Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа
буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж
ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв.
Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг
Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба
Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг
дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов.
Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч
гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна.
Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын
үндэстний банк‖-ыг байгуулав.
*1916 он
:5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын
Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн
босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр
уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав.
Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван
мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн
дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын
жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао
Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн
шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг
хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг
устгаж цохин ухруулав.
:6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв.
:8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа
элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын
сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн
газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний
гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын
талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний
гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан
байна.
:9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын
цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар
өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон
байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын
цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн,
Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр
мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав.
:10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши
шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд
оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал
Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин
орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн
цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав.
*1917 он
:6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг
дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд
цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл
Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт
зайлав.
:9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим
мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж,
Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг
эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон
харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос
цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын
үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын
нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд
Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ
сөнөөгдсөн байна.
:11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс
Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж
дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба
Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж,
Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна.
ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын
хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр
замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч,
Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав.
Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард
малаа туугаад Халхад зайлан одов&lt;ref&gt;Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он&lt;/ref&gt;.

==Түүхэн баримтууд==
===Улс төрийн баримтууд===
====Богд хааны уриалга====
:1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг
:Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану:
Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг
эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд
эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг
дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй.
Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин  жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой.
Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай.
Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу  газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос
гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой.
Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй.
Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур
хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой.
Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг
үсэг адилгүй.
Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй.
Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй.
Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг
манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой.
Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад
Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах
хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй.
Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн
аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас
зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд
мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав.


===Цэргийн түүхэн баримтууд===
====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1====
Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг&lt;ref&gt;Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.&lt;/ref&gt; 
:Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг.
Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. 
Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь:
Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн
нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө
хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа
тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж,
урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл
газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав.
Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол
зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор
хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй.
Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож,
шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа
харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж
удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн
хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино.
Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв.


Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн


====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2====
Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг&lt;ref&gt;Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.&lt;/ref&gt; 


Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад
цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах
явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч
ирвээс зохино.
Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг
хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая.
Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе.
Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье.
Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв.

Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон 
(1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.)

== Урлагийн бүтээлүүд ==
===Баримтат кино===
* [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]]
===Уран зохиол===
* [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]]
* [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман

== Эх сурвалж ==
* [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―]
* Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006,
* БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он.
* БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39.
* EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48
* Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. 
* Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он.
* Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986.
* Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004.
* Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс)
* Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал.
* Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он

== Эшлэл ==
{{reflist}}

== Гадаад холбоос ==
* [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан]

{{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}

[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]]
[[Ангилал:Дайнууд]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]]</text>
      <sha1>jy7ncijo53i7lob59a9m7xda452ql19</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хятадын түүх</title>
    <ns>0</ns>
    <id>36899</id>
    <revision>
      <id>707188</id>
      <parentid>707106</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T03:06:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/202.55.188.114|202.55.188.114]] ([[User talk:202.55.188.114|Яриа]]) хэрэглэгчийн 707106 засварыг цуцлах</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16201" xml:space="preserve">Хятад
[[File:China Dynasties.gif|thumb|Хятадын газар нутагт оршиж байсан төрт улсууд]]
==Чулуун зэвсгийн үе==
===Хуучин чулуун зэвсгийн үе===
Чулуун зэвсгийн үеийн Хятадын бүс нутагт 1 сая гаруй жилийн тэртээгээс [[Хомо Еректус]] амьдрач байжээ. [[Хэбэй]] мужын нутагт байх [[Сяочаньлян агуй|Сяочаньлян агуйгаас]] 1.35 сая жилийн тэртээх чулуун зэвсгийг олсон нь анх энэ нутагт хүн байсныг гэрчилдэг. Мөн [[Сихоуду]], [[Ланьтянь]], [[Юаньмоу]] зэрэг агуйгаас чулуун зэвсэг болон Хомо Еректусын араг ясыг олжээ. 

===Шинэ чулуун зэвсгийн үе===
Шинэ чулуун зэвсгийн үе нь 10,000 жилийн тэртээгээс эхэлсэн. [[Радио-карбоны арга|Радио-карбоны аргаар]] Эртний Хятадад 7000 жилийн өмнөөс соёл иргэншил үүсч эхэлсэн. [[Жяхугийн соёл]] (7000 - 5800), [[Пелиганы соёл]]  (МЭӨ 5500 - МЭӨ 4900), [[Яншаогын соёл]] (5000-3000), [[Луншангийн соёл]] (3000 - 2000) зэргийг дурдаж болно. Эдгээр соёлууд үүсснээр Хятадын нутагт анхны төрт улсууд үүсэх нөхцөл бүрдсэн.

[[File:Yangshao only.svg|thumb|Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн хятадуудын Яньшаогийн соёлын тархалт. Эрт үед хятадын нутаг [[Шар мөрөн|Шар мөрнөөс]] [[Хөх мөрөн|Хөх мөрний]] хооронд байсан ч Хятад хөрш олон үндэстнүүдийг эзлэн уусгажээ]]

===Хүрэл зэвсгийн үе===

==Эртний үе==
Эртний хятад гэж хятадын түүхийн нэн эртний болон эртний үеийг хамрах МЭӨ 2100 оноос У-Хугийн үе буюу МЭ 450 он хүртэлх түүхийн үеийг авч үздэг байна.

===Ся улс===
{{гол|Ся улс}}
Уг улс нь МЭӨ 2100 – МЭӨ 1600 оны хооронд оршиж байсан бөгөөд [[Сыма Цянь|Сыма Цяны]] бичсэн [[Шижи]] хэмээх сурвалжид анх нэр дурдагдсан юм. [[Хэнань]] мужийн нутгаар төвлөрч байсан. Нийслэл хот нь [[Яньчэн]]. МЭӨ 1600 оны үед [[Минтяогийн тулалдаан|Минтяогийн тулалдаанд]] Шан улсын Тан вангийн армид ялагдан мөхсөн.

===Шань улс=== 
{{гол|Шан улс}}
Нийслэл хот: [[Инь]], хожим [[Иньсу|Аньян]] руу нүүсэн 

МЭӨ 1700 - МЭӨ 1046 оны хооронд [[Хатан гол]] болон [[Хөх мөрөн|Хөх мөрний]] хооронд оршиж байсан нүүдэлчдийн төрт улс. Шань улсыг [[Тан ван (Шан улс)|Тан ван]] байгуулснаас хойш [[Жоу ван (Шан улс)|Жоу ван]] хүртэл нийт 31 ван төр барьсан. [[Жоу улс|Баруун Жоу улс]]ад мөхөөгдсөн.

===Жоу улс===
{{гол|Жоу улс}}
{{гол|Хавар Намрын улсын үе}}
{{гол|Байлдаант улсын үе}}
Нийслэл: [[Шиань]], [[Луоян]]
[[Файл:Хятад МЭӨ 5-3-р зуун.jpg|thumb|Хятад МЭӨ V-III зуун.]]
МЭӨ 1046 - МЭӨ 256 он хүртэл оршин тогтносон хагас нүүдэлчин улс. Хамгийн урт удаан оршин тогтносон улс. Баруун Жоу улс мөхөж, Зүүн Жоу улс МЭӨ 770 онд байгуулагдснаас хойш газрын эрхтнүүд хүчирхэгжин өөрсдийн эзэмшилээ улс болгон зарлаж биеэ ван болгож байв. Энэ үеийг түүхэнд [[Хавар Намрын улсын үе]] (722-476) хэмээдэг. Хавар-Намарын улсуудын үеийн муж улсууд 7 том улсад хуваагдснаар МЭӨ 476-221 он хүртэл үргэлжилэх [[Байлдаант улсын үе]] эхэлдэг. Энэ үед [[Жоу улс|Зүүн Жоу улс]] нэр төдий оршиж байсан.

{{Хятадын түүх}}

==Эзэнт гүрний үе==
[[Файл:Хятад МЭӨ 3-р зууны төгсгөл.jpg|thumb|Хятад МЭӨ 3-р зуун.]]
===Цинь улс===
{{гол|Цинь улс}}
Нийслэл:[[Сяньян]]

Байлдаант улсуудын үед оршиж байсан [[Цинь ванлиг|Цинь ванлигийн]] ван '''Ин Жэн''' буюу [[Цинь Ши хуанди]] бусад 6 ванлигууд болох [[Янь ванлиг|Янь]], [[Жао ванлиг|Жао]], [[Ци ванлиг|Ци]], [[Чу ванлиг|Чу]], [[Вэй ванлиг|Вэй]], [[Хань ванлиг|Хань]] гэсэн ванлигуудыг мөхөөснөөр бүх Хятад орныг анх удаа нэгтэгжээ. Tүүний байгуулсан улс МЭӨ 207 онд тариачдын бослогоор мөхсөн.

===Хань улс (МЭӨ 202 – МЭ 220)===
{{гол|Хань улс}}
Нийслэл:[[Шиань]], [[Луоян]], [[Лиян]], [[Сучан]]
[[Файл:МЭ 1 он.gif|thumb|МЭ 1 он]]
====Баруун Хань улс====
МЭӨ 202 онд [[Лю Бан]] байгуулсан. МЭӨ 200 онд Хүннүтэй дайтаж ялагдаад, МЭӨ 198 онд гэрээ байгуулж [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмээр]] хилээ тогтоон жил бүр алба барих хараат улс болсон. Баруун Хань улсын [[У Ди]] хааны үед Хүннүгийн цэргийг ялж, газар нутгаа тэлэн зүүн зүгт [[Кужусонь]] улсыг эзлэж, баруун зүгт Тэнгэр уул хүртэл давшиж их хүчирхэгжсэн. Гэтэл Уди хааны үед хийсэн олон дайнаар төрийн сан хөмрөг хоосорч, эхлэн аажимаар сульдан доройтож эхэлсэн. МЭӨ 9 онд Хань улсын түшмэл [[Ван Ман]] төрийг булааж, [[Синь улс]]ыг байгуулснаар Баруун Хань улс мөхсөн.

====[[Шинь улс]] (МЭӨ 9 - МЭ 23)====
[[Ван Ман]]ы байгуулсан улс бөгөөд нэрний утга нь цоо шинэ гэсэн утгыг агуулдаг. МЭ 23 онд Хань улсын хааны удмынханд алуулснаар тус улс мөхөж [[Зүүн Хань улс]] байгуулагдсан.
====Зүүн Хань улс (23-220)====
[[Гуан у]] хааны байгуулсан улс. МЭ 220 онд дотоодын хяралаас үүдэн 3 жижижг улс болж салснаар [[Гурван улсын үе]] эхэлдэг.

===Гурван улсын үе(220-280)===
{{гол|Гурван улсын үе}}
[[Файл:Xina, periode dels Tres Regnes.jpg|thumb|Гурван улсын үе (МЭ 262 он)]]
{{гол|Шу Хань улс}} {{гол|Цао Вэй}} {{гол|Зүүн Ү улс}}

[[Хань улс]] мөхснөөр Хятадын нутагт Зүүн Ү улс, [[Цао Вэй]], [[Шу Хань улс]] зэрэг 3 улс байгуулагдсан. Ү улс нь зүүн өмнөд, зүүн талын мужуудад оршиж байсан бол [[Шу Хань улс]] нь [[Сычуань]] мужид, [[Цао Вэй]] улс нь умард зүгт оршиж байлаа.
===Жинь улсын үе (265-420)===
{{гол|Жинь улс}}
[[Файл:China Western Jin.PNG|thumb|Жинь улс (265-420)]]
Нийслэл:[[Жянькан]] (Зүүн жинь улс), [[Шиань]] (Баруун Жинь улс)

280 онд Жинь улс Гурван улсыг нэгтэсэн улс болсон бөгөөд У-Хугийн үе хүртэл бүх Хятад тэдний мэдэлд байв.

===[[Арван зургаан улс|Таван зэрлэгийн 16 улсын үе]] (304–439)===   
Энэ үед [[Өмнөд Хүннү]], [[Сяньби|Сяньбийн]] [[Тоба]], [[Муюн]], [[Ди]] зэрэг аймгууд хойд Хятадын ихэнх газрыг эзлэн 16 улс байгуулж өөр хооронд тэмцэлдэж байсан үе. МЭ 439 онд [[Тоба Вэй]] улс бусад жижиг улсуудыгаа нэгтгэж дуусснаар умард Хятад Тоба улсын мэдэл орсноор Өмнөд-Умард улсын үе эхэлдэг.

[[Арван зургаан улсын хавар намрын шастир|Арван зургаан улсын хавар намрын шастирт]] бичснээр эдгээр улсын оршин тогтнож байсан хугацааг 16 улсын үе гэдэг.
* таван Лянь ([[Түрүү Лян]], [[Хожуу Лян]], [[Умард Лян]], [[Өмнөд Лян]], [[Баруун Лян]])
* дөрвөн Янь ([[Түрүү Янь]], [[Хожуу Янь]], [[Умард Янь]], [[Өмнөд Янь]])
* гурван Цинь ([[Түрүү Цинь]], [[Хожуу Цинь]], [[Баруун Цинь]])
* хоёр Жао ([[Хань Жао]], [[Хожуу Жао]])
* [[Чэн Хань]]
* [[Хэлянь Бобо]]гийн байгуулсан [[Ся (16 улс)]] зэрэг болно.

=== [[Умард ба Өмнөд улсуудын үе]] (420-589) ===

==== Умард хятадад оршин тогтнож байсан улсууд ====

* [[Тоба Вэй]] (386-535)
* [[Баруун Вэй]] (535-557)
* [[Зүүн Вэй]] (535-550)
* [[Умард Ци]] (550-577)
* [[Умард Жоу]] (557-581)

==== Өмнөд хятадад оршин тогтнож байсан улсууд ====

* [[Лю Сун улс]] (420-479)
* [[Өмнөд Ци]]  (479-502)
* [[Лян улс]] (502-557)
* [[Чэнь улс]] (557-589)

===Сүй улс 589-618=== 
{{гол|Сүй улс}}
Нийслэл: [[Дасин]], [[Дунду]]
[[Файл:Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Суй улс (581–618).jpg|thumb|Зүүн, баруун Түрэгийн хаант улс, Төвд, Сүй улс)]]
[[Файл:Хятад МЭ 7-9-р зуун.jpg|thumb|Хятад МЭ 7-9-р зуун.]]
589-618 он хүртэл оршиж байсан бүх Хятадыг нэгтэгсэн хүчирхэг улс. 30 жил оршин тогтноод мөхсөн.

===Тан улс 618-907===
{{гол|Тан улс}}
{{гол|Жоу улс (690-705)}}
Нийслэл: [[Шиань]], [[Луоян]]

618 онд Ли Юань буюу [[Тан Гаозу]] хааны байгуулсан улс. Хятадын түүхэнд байсан хамгийн хүчирхэг улсуудын нэг юм. Энэ улсын үеийг Хятадын соёл иргэншлийн Алтан үе эрин хэмээдэг. Тан улс 907 онд мөхсөн.

===Таван улс, 10 ванлигийн үе 907-960===
{{гол|Таван улс, арван ванлигийн үе}}
Их [[Тан улс]] мөхсөний дараа Хятадын газар нутаг дахь мужийн эзэд биеэ хаан, ван болгож байсан үе. Нутгийн хойд хэсэгт 5 өөр улс 53 жилийн дотор үүсч, байсан бол өмнөд хэсэгт нь 10 жижиг ванлигууд бий болж байсан. Хожим 979 он гэхэд Сүн улс нэгтэгсэн.

===[[Сүн улс|Сүн]], [[Кидан]], [[Алтан улс|Алтан]], [[Тангуд улс|Баруун Ся]] улсуудын үе (960-1234)===
{{гол|Сүн улс}} {{гол|Кидан}} {{гол|Алтан улс}} {{гол|Тангуд улс}} 
Хятадын нутагт 960 оноос 1234 он хүртэл буюу Алтан улс мөхөх хүртлэх хугацаанд оршиж байсан улсуудын үе.

===Юань улс 1271-1368===
{{гол|Юань Улс}}
Нийслэл:[[Дайду]], [[Шанду]]

1206 онд [[Чингис хаан|Чингис хааны]] үндэслэн байгуулсан [[Их Монгол Улс]]ын үргэлжлэл бөгөөд 1271 онд [[Хубилай хаан]] улсын нэрийг өөрчилж Их Юань болгов. 1279 онд бүх Хятадыг нэгтгэв. Түүний байгуулсан улс 1368 онд [[Улаан алчууртны бослого]]ор байгуулагдсан [[Мин улс]]ад мөхөөгдсөн.

===Мин улс (1368-1644)===
{{гол|Мин улс}}
Нийслэл:[[Наньжин]], [[Бээжин]]

1368 онд [[Жу Юань Жан]]ы байгуулсан улс. 1644 онд [[Ли Зи Чэн]]ий удирдсан босогчдод эзлэгдэн мөхсөн. Энэ үед хятадууд урагш газар нутгаа тэлсэнээр олон үндэстэн уусч Хятадын төв нутаг дахь  хятад үндэстний байршил үндсэндээ тэр үеийнхээр тогтжээ. Хятадад олон үндэстэн уусч холилдсоноос нутгийн олон аялганы ялгаа үүсгэхэд хүргэжээ.

===Манж Чин улс (1644-1911)===
{{гол|Чин улс}}
Нийслэл: [[Мүгдэн]], [[Бээжин]]

[[Файл:1904 map of Asia.png|thumb|Чин гүрний 1904 онд]]
[[Зүрчид]] үндэстний байгуулсан феодалын хүчирхэг түрэмгий улс. 1616 онд [[Нурхачи]] баатар байгуулсан. 1636 онд [[Өвөр Монгол]], 1644-1662 оны хооронд бүх Хятадыг, 1683 онд [[Тайвань арал|Тайвань арлыг]], 1697 онд [[Халх Монгол]]ыг, 1758 онд [[Зүүнгар]] болон [[Дорнод Туркестан]]ыг тус тус эзлэн авсан. 1800-аад оноос сулран доройтсоор 1911 онд мөхсөн. Улс нь мөхөхөд нэг ч [[Манж үндэстэн]] үлдээгүй.

==Орчин үе==
===БНХУ (1911-1949)===
{{гол|Дундад Иргэн Улс}}
{{гол|Тайвань}}
Нийслэл:[[Наньжин]], [[Бээжин]], [[Чунцин]], [[Тайбэй]]
1911 оны Учаны бослогоор [[Манж Чин улс]]ыг түлхэн гарч ирсэн Хятадын анхны БН засгалалтай улс. 1949 онд эх газрын Хятад дахь ноёрхолоо алдан Тайвань арал руу дүрвсэн.

===БНХАУ (1949 - одоо хүртэл)===
{{гол|Хятад}}
Нийслэл:[[Бээжин]]
1949 оны Аравдугаар сарын 1-нд [[Мао Зэдун]]ы удирдлага дор байгуулагдсан [[коммунист]] улс.

== Мөн үзэх ==
*[[Зүүн Ази]]

==Зураг==
&lt;gallery&gt;
File:Map of sinitic languages cropped-en.svg|Хятад хэлний олон аялга байдаг учир хятадууд хоорондоо харилцахад бэрхшээлтэй байдаг.
Файл:Хятад-атлас.jpg|Хятадын газарзүйн атлас
&lt;/gallery&gt;

== Гадаад холбоос ==
*[http://books.google.mn/books?id=v362AwAAQBAJ&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q&amp;f=false The &quot;Complete History Of China&quot; Wiki Nerds]

[[Ангилал:Хятадын түүх| ]]</text>
      <sha1>ed0v0uxem8og2zo60tgemmwau6nkmqa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Харри Трумэн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39050</id>
    <revision>
      <id>707127</id>
      <parentid>705056</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T13:20:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17237" xml:space="preserve">{{Инфобокс Ерөнхийлөгч
| нэр = Харри Трумэн
| нэр нутгийн хэлээр = Harry S. Truman
| зураг = Harry S Truman - NARA - 530677 (2).jpg
| зургийн хэмжээ =
| тайлбар = Ерөнхийлөгч Харри Трумэн
| улс = {{flagicon|USA}} [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын
| дугаар =  [[Зураг:Seal Of The President Of The Unites States Of America.svg|20px]] 33 дахь
| албан тушаал = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]
| эхэлсэн огноо = 1945 оны 4 сарын 12
| орлож буй = 
| дууссан огноо = 1953 оны 1 сарын 20
| дэд ерөнхийлөгч =
| төрийн тэргүүн = 
| төрсөн огноо = 1884 оны 5 сарын 8
| төрсөн газар = [[Ламар (Миссури)|Ламар]], [[Миссури]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]
| нас барсан огноо = 1972 оны 12 сарын 26
| нас барсан газар = [[Канзас-Сити (Миссури)|Канзас-Сити]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]
| яс үндэс нь = 
| хань = 
| хүүхэд = 
| төгссөн сургууль = 
| мэргэжил = 
| шашин = 
| нам = [[Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)|Ардчилсан Нам]]
| гарын үсэг = Harry S. Truman signature.png
}}

'''Харри С.Трумэн''' ([[Англи хэл|англ.]] Harry S. Truman, * 1884 оны 5-р сарын 8-нд АНУ-ын [[Миссури]] мужийн [[Ламар (Миссури)|Ламар]] хотод төрсөн- 1972 оны 12-р сарын 26 [[Канзас-Сити (Миссури)|Канзас-Сити]] нас барсан) -[[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-ын улс төрийн зүтгэлиэн бөгөөд [[Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)|Ардчилсан Нам]]аас нэр дэвшин 1945-1953 оны хооронд Америкийн Нэгдсэн Улсын 33 дахь [[Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч|ерөнхийлөгчөөр]] сонгогдон ажиллаж байсан юм. Түүний өмнө тэрбээр 1935-1945 оны холбооны муж улс Миссуриг төлөөлөн [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Сенат|Сенатад]] сууж байснаа ерөнхийлөгч болохынхоо өмнөхөн богино хугацаанд 1945 оны 3-р сарын 4-нөөс 4-р сарын 12-ны хооронд АНУ-ын дэд ерөнхийлөгчөөр бас ажиллаж байсан. 

Харри Трумэн өмнөх Ерөнхийлөгч [[Франклин Рузвельт]]&lt;nowiki/&gt;ийн &quot;Шинэчлэлийн зам&quot;-ын үзэл санааны дагуу нийгэм, эдийн засгийн шинэчлэлийг үргэлжлүүлсэн. 1945 онд Японы эсрэг атомын зэвсэг хэрэглэхээр шийдвэр гаргаж байсан Ерөнхийлөгч.

== Намтар ==
Трумэн 1884 оны 5-р сарын 8-нд Миссури мужийн Ламар хотод фермерийн аж ахуй эрхлэгч Жон Андерсон Трумэн болон Марта Эллен Трумэн нарын ууган хүү болж төрсөн. Тэрээр Жон Вивиан (1886-1965) эрэгтэй, Мэри Жэйн (1889—1978) эмэгтэй дүүтэй байсан.

Тэдний гэр бүл олон удаа нэг газраас нөгөө рүү нүүж, Харри 6 настай байхад нь Миссури мужийн Индепенденс хотод суурьшсан байна. Харри 8 настайдаа сургуульд сурч, хөгжимд дуртай (15 нас хүртлээ төгөлдөр хуур тоглодог байсан), ном уншиж, түүхийн хичээлд дуртай байжээ. Сургуулиа төгсөөд Харри коллежид орсон боловч ганцхан семестр сурсны дараа сургуулиа орхиж ажил хайхаас өөр аргагүй болжээ. Тэрээр төмөр замд, редакцид, банкны ажилтан, хөдөө аж ахуйн ажилтан зэрэг олон төрлийн ажил хийж байжээ.

Харри залуудаа Вэст-Поинтын цэргийн академид сурах мөрөөдөлтэй байсан боловч хараа муутай байснаас хүслээ биелүүлж чадаагүй байна. Гэвч 1905 онд эмнэлэгийн үзлэгийн эмчийг хуурч байгаад Миссури мужийн Үндэсний цэрэгт орж чаджээ. Канзас ситид их бууны ангид 6 жил алба хааж капрал буюу ахлах ахлагч болсон байна. 

== Дэлхийн 1-р дайн ==
[[Файл:Harry S. Truman in his World War I Army uniform.jpg|thumb|залуу Харри Трумэн]]
1917 онд АНУ дэлхийн 1-р дайнд ороход Трумэн Үндэсний цэрэгт эргэн орж офицер цол авчээ. Тэрээр Франц руу явахаас өмнө [[Оклахома]] дахь Форт Силл баазад цэргийн сургалтад хамрагдсан. Трумэн 1918 оны дундуур экспедицийн хүчний нэг хэсэгт багтан Европ руу явж 35-р явган цэргийн дивизийн 60-р бригадын 129-р хээрийн артиллерийн дэглэмийн их бууны батерейг удирдаж байжээ. Восж, Сент-Миэлийн ойролцоо, Аргонн ойд тулалдаанд оролцсон. Трумэн батерейг удирдаж байх хугацаанд түүний нэг ч цэрэг нас бараагүй байна. 1919 оны 4-р сард цэргээс халагдсаны дараа ахмад цолтой тэрээр [[Элизабет Уоллес Ферман]]&lt;nowiki/&gt;тай гэрлэжээ. Тэрээр бизнест орж хүчээ үзсэн боловч 1922 оны хямралын үеэр түүний бизнес дампуурчээ.

== Улс төр ==
Харри Трумэний улс төрийн карьерын эхлэл нь [[Канзас Сити|Канзас]] хотын захирагч, Миссури дахь АНУ-ын Ардчилсан намын штабын дарга [[Том Пендергаст]]&lt;nowiki/&gt;тай нягт холбоотой. Түүний дэмжлэг, мөн өөрөө Дэлхийн 1-р дайны ахмад дайчдын дунд нэр хүндтэй байсан тул Трумэн 1922 онд Жексон дүүргийн шүүгчээр сонгогдсон (хэдийгээр тэр дөрвөн жилийн дараа хуулийн зэрэг авсан). 1924 онд дахин сонгогдох боломжгүй байсан ч 1926 онд дүүргийн Шүүхийн дарга болсон байна. Энэ албан тушаалд хоёр удаа улиран ажилласны дараа 1934 онд нөгөө л Пендергастын дэмжлэгээр Трумэн АНУ-ын Сенатын гишүүнээр сонгогдсон байна. Трумэн ажилдаа ухамсартай хандаж, хамт ажиллагсадтайгаа найрсаг харилцаатай байснаар хурдан нэр хүндтэй болсон. Трумэн Франклин Рузвельтийн санал болгосон &quot;Шинэ хэлэлцээр&quot;-ийг дэмжсэн. 1940 онд дахин Сенатад сонгогдсон.

[[Дэлхийн 2-р дайн]]&lt;nowiki/&gt;ы үед тэрээр Үндэсний батлан ​​хамгаалах хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг шалгадаг Сенатын хорооны даргаар үндэсний хэмжээнд алдар нэрийг олж авсан; Тус хороо цэргийн гэрээ байгуулахдаа төсвийн хөрөнгийг үр ашиггүй зарцуулсан, авлига авсан баримтуудыг илрүүлсэн юм.

1944 оны эхээр Ханниган [[Ардчилсан Нам (АНУ)|Ардчилсан нам]]&lt;nowiki/&gt;ын Үндэсний хорооны даргаар ажиллах болсон бөгөөд энэ нь Трумэний дараагийн улс төрийн карьерт чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Мөн оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд тэрээр дөрөв дэх удаагаа нэр дэвшиж буй Ерөнхийлөгч [[Франклин Рузвельт]]&lt;nowiki/&gt;тэй хамт дэд ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшсэн. Дэд ерөнхийлөгч асан хэт либерал үзэлтэй байсан [[Хенри Эгард Уоллес|Хенри Уоллес]]&lt;nowiki/&gt;ийн (Монголд айлчилсан анхны дэд Ерөнхийлөгч) оронд Трумэнийг Ардчилсан намын удирдлага нэр дэвшүүлжээ. 1944 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Рузвельт-Трумэн гэсэн хослол үнэмлэхүй ялалт байгуулсан байна. Гэсэн хэдий ч 1945 оны 1-р сарын 20-нд эхэлсэн дэд ерөнхийлөгчийн 82 хоногийн хугацаанд Трумэн Рузвельттэй ердөө хоёр удаа уулзсан байна.

1945 оны 4-р сарын 12-нд Ерөнхийлөгч Ф.Рузвельт гэнэт нас барсаны дараа АНУ-ын Үндсэн хуулийн дагуу Харри Трумэн Ерөнхийлөгчийн албан тушаалд очсон байна. 

== Ерөнхийлөгч ==
Трумэн ерөнхийлөгчөөр ажиллаж эхэлмэгц гарч ирж буй санал зөрөлдөөнийг (ялангуяа Зүүн Европын дайны дараах тогтолцооны асуудлаар) ЗХУ-ын ашиг сонирхлыг харгалзахгүйгээр шийдвэрлэхийг хичээж ирсэн. 

Ерөнхийлөгч болсон Трумэний үндсэн үүрэг бол Дэлхийн 2-р дайныг хурдан дуусгавар болгох бөгөөд дайны дараах үеийн нөхцөл байдлыг АНУ-д ашигтайгаар зохицуулах явдал байв. Герман бууж өгсний дараа Трумэн Европын дайны дараах хөгжлийн үндсэн байдлыг тодорхойлсон [[Потсдамын бага хурал]]&lt;nowiki/&gt;д (1945 оны 7-р сарын 17-оос 8-р сарын 2) оролцов. Рузвельт Ялтын бага хурлын үеэр [[Иосиф Сталин]]&lt;nowiki/&gt;д хэт их буулт хийсэн гэж Трумэн үзэж байв. Европ, ялангуяа Зүүн Европыг чөлөөлөх асуудлаар санал зөрөлдөөн үүссэн бөгөд 7-р сарын 24-нд Трумэн АНУ атомын бөмбөг бүтээсэн гэж тойруу замаар И.Сталинд мэдэгдсэн байна. 

'''Цөмийн бөмбөг'''

АНУ-ын Ерөнхийлөгч арлуудыг атомын бөмбөгөөр бөмбөгдсөнөөр Япон улсыг дайнаас шууд гаргах бөгөөд энэ нь Америк, Японы аль алиных нь олон зуун мянган хүний ​​амийг аврах болно гэсэн үндэслэлээр шийдвэрээ зөвтгөв. 1945 оны 8-р сард Трумэн Японы [[Хирошима]], [[Нагасаки]] хотууд дээр атомын бөмбөг хаях АНУ-ын Зэвсэг хүчнийхэний саналыг зөвшөөрөв. Үүний дараа л АНУ-ын цэргүүд Япон улсыг эзлэн авч, Японы эзэн хаан дайныг зогсоож, бууж өгөх нөхцөлийг боловсруулж, энх тайван тогтоохыг санал болгосон юм.

== Хүйтэн дайн ==
Дайны дараа ЗХУ, АНУ-ын харилцаа эрс муудаж эхлэв. 1946 оны 3-р сарын 5-нд Уинстон Черчилль АНУ-д айлчлах үеэрээ Фултон дахь Вестминстер коллежд &quot;Дэлхийн үйл явдал&quot; сэдвээр лекц унших урилга хүлээн авчээ. Черчилль Фултон Трумэнийг дагалдаж явах болзол тавьжээ. 1947 оны 3-р сарын 12-нд Трумэн Турк, Грекийг &quot;олон улсын коммунизмаас&quot; аврахын тулд тэдэнд туслах тухай бодлогоо мөн тунхаглав. Энэ бол хүйтэн дайны эхэлсэн гэдгийг зарласан гол үйл явдлуудын нэг байв.

== Маршалын төлөвлөгөө ==
1947 онд Маршаллын төлөвлөгөөг боловсруулж, Европын орнуудын эдийн засгийг зүүний намуудын төлөөлөгчдийг засгийн газраас гаргах, голчлон Америкийн бараа, зэвсгийг худалдан авахад зээл олгох, Зүүн Европ, ЗХУ-ын бүтээгдэхүүн худалдан авахаас татгалзах нөхцөлтэй байсан. Хөтөлбөрт 17 орон оролцсон. Европын улсуудын уулзалтын үеэр боловсруулсан сэргээн босголтын төлөвлөгөөг 1947 оны 6-р сарын 5-нд олон нийтэд зарлав. Төлөвлөгөө 1948 оны 4-р сараас эхлэн дөрвөн жилийн хугацаанд хэрэгжиж байв. Энэ хугацаанд Европын эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллагад элссэн Европын орнуудыг сэргээн босгоход туслах зорилгоор 13 тэрбум долларын эдийн засаг, техникийн тусламжийг хуваарилжээ.

== НАТО ==
Трумэн НАТО-гийн цэргийн блок байгуулахыг дэмжигч байсан. Тэрээр ЗХУ буюу коммунизмыг Европ дахь тэлэлтийг зогсоож хязгаарлахын тулд үүнийг санал болгосон байна. 1949 оны 4-р сарын 4-нд АНУ, Канад болон Европын хэд хэдэн улс цэргийн шинэ холбоо байгуулах тухай гэрээнд гарын үсэг зурж сүүлд Грек, Турк улсууд 1952 онд тус холбоонд нэгдсэн юм.

== Ерөнхийлөгчөөс буусны дараа ==
Трумэн 1952 онд сонгуульд нэр дэвшээгүй. Дуайт Эйзенхауэр тус улсын ерөнхийлөгч болжээ. 1957 онд Трумэн Индепенденст номын сангаа нээжээ. 1963 онд Линдон Жонсон ерөнхийлөгч болж, Трумэний олон төлөвлөгөөг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэв. Трумэн 1972 оны 12-р сарын 26-ны өглөөний 7:50 цагт Канзас-Ситид уушгины хатгалгаа өвчнөөр нас баржээ. Түүнийг Харри Трумэний номын сангийн хашаанд оршуулжээ. 


1995 онд түүний тухай &quot;Трумэн&quot; киног бүтээсэн. 

{{өргөтгөх хэсэг}}

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Harry S. Truman|Харри Трумэн}}

{{DEFAULTSORT:Трумэн, Харри}}
[[Ангилал:Харри Трумэн| ]]
[[Ангилал:АНУ-ын ерөнхийлөгч]]
[[Ангилал:АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч]]
[[Ангилал:АНУ-ын Ардчилсан Намын гишүүн]]
[[Ангилал:20-р зууны улс төрч]]
[[Ангилал:АНУ-ын дэлхийн хоёрдугаар дайны хүн]]
[[Ангилал:АНУ-ын Номхон далайн дайны хүн]]
[[Ангилал:Хирошима ба Нагасаки дахь цөмийн бөмбөгдөлт]]
[[Ангилал:АНУ-ын Солонгосын дайны хүн]]
[[Ангилал:Америкчууд]]
[[Ангилал:1884 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1972 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>tlef8wobsiybdpbdrx54jlwibswyuls</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707128</id>
      <parentid>707127</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T13:27:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17334" xml:space="preserve">{{Инфобокс Ерөнхийлөгч
| нэр = Харри Трумэн
| нэр нутгийн хэлээр = Harry S. Truman
| зураг = Harry S Truman - NARA - 530677 (2).jpg
| зургийн хэмжээ =
| тайлбар = Ерөнхийлөгч Харри Трумэн
| улс = {{flagicon|USA}} [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын
| дугаар =  [[Зураг:Seal Of The President Of The Unites States Of America.svg|20px]] 33 дахь
| албан тушаал = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]
| эхэлсэн огноо = 1945 оны 4 сарын 12
| орлож буй = 
| дууссан огноо = 1953 оны 1 сарын 20
| дэд ерөнхийлөгч =
| төрийн тэргүүн = 
| төрсөн огноо = 1884 оны 5 сарын 8
| төрсөн газар = [[Ламар (Миссури)|Ламар]], [[Миссури]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]
| нас барсан огноо = 1972 оны 12 сарын 26
| нас барсан газар = [[Канзас-Сити (Миссури)|Канзас-Сити]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]
| яс үндэс нь = 
| хань = 
| хүүхэд = 
| төгссөн сургууль = 
| мэргэжил = 
| шашин = 
| нам = [[Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)|Ардчилсан Нам]]
| гарын үсэг = Harry S. Truman signature.png
}}

'''Харри С.Трумэн''' ([[Англи хэл|англ.]] Harry S. Truman, * 1884 оны 5-р сарын 8-нд АНУ-ын [[Миссури]] мужийн [[Ламар (Миссури)|Ламар]] хотод төрсөн- 1972 оны 12-р сарын 26 [[Канзас-Сити (Миссури)|Канзас-Сити]] нас барсан) -[[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-ын улс төрийн зүтгэлиэн бөгөөд [[Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)|Ардчилсан Нам]]аас нэр дэвшин 1945-1953 оны хооронд Америкийн Нэгдсэн Улсын 33 дахь [[Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч|ерөнхийлөгчөөр]] сонгогдон ажиллаж байсан юм. Түүний өмнө тэрбээр 1935-1945 оны холбооны муж улс Миссуриг төлөөлөн [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Сенат|Сенатад]] сууж байснаа ерөнхийлөгч болохынхоо өмнөхөн богино хугацаанд 1945 оны 3-р сарын 4-нөөс 4-р сарын 12-ны хооронд АНУ-ын дэд ерөнхийлөгчөөр бас ажиллаж байсан. 

Харри Трумэн өмнөх Ерөнхийлөгч [[Франклин Рузвельт]]&lt;nowiki/&gt;ийн &quot;Шинэчлэлийн зам&quot;-ын үзэл санааны дагуу нийгэм, эдийн засгийн шинэчлэлийг үргэлжлүүлсэн. 1945 онд Японы эсрэг атомын зэвсэг хэрэглэхээр шийдвэр гаргаж байсан Ерөнхийлөгч.

== Намтар ==
Трумэн 1884 оны 5-р сарын 8-нд Миссури мужийн Ламар хотод фермерийн аж ахуй эрхлэгч Жон Андерсон Трумэн болон Марта Эллен Трумэн нарын ууган хүү болж төрсөн. Тэрээр Жон Вивиан (1886-1965) эрэгтэй, Мэри Жэйн (1889—1978) эмэгтэй дүүтэй байсан.

Тэдний гэр бүл олон удаа нэг газраас нөгөө рүү нүүж, Харри 6 настай байхад нь Миссури мужийн Индепенденс хотод суурьшсан байна. Харри 8 настайдаа сургуульд сурч, хөгжимд дуртай (15 нас хүртлээ төгөлдөр хуур тоглодог байсан), ном уншиж, түүхийн хичээлд дуртай байжээ. Сургуулиа төгсөөд Харри коллежид орсон боловч ганцхан семестр сурсны дараа сургуулиа орхиж ажил хайхаас өөр аргагүй болжээ. Тэрээр төмөр замд, редакцид, банкны ажилтан, хөдөө аж ахуйн ажилтан зэрэг олон төрлийн ажил хийж байжээ.

Харри залуудаа Вэст-Поинтын цэргийн академид сурах мөрөөдөлтэй байсан боловч хараа муутай байснаас хүслээ биелүүлж чадаагүй байна. Гэвч 1905 онд эмнэлэгийн үзлэгийн эмчийг хуурч байгаад Миссури мужийн Үндэсний цэрэгт орж чаджээ. Канзас ситид их бууны ангид 6 жил алба хааж капрал буюу ахлах ахлагч болсон байна. 

== Дэлхийн 1-р дайн ==
[[Файл:Harry S. Truman in his World War I Army uniform.jpg|thumb|залуу Харри Трумэн]]
1917 онд АНУ дэлхийн 1-р дайнд ороход Трумэн Үндэсний цэрэгт эргэн орж офицер цол авчээ. Тэрээр Франц руу явахаас өмнө [[Оклахома]] дахь Форт Силл баазад цэргийн сургалтад хамрагдсан. Трумэн 1918 оны дундуур экспедицийн хүчний нэг хэсэгт багтан Европ руу явж 35-р явган цэргийн дивизийн 60-р бригадын 129-р хээрийн артиллерийн дэглэмийн их бууны батерейг удирдаж байжээ. Восж, Сент-Миэлийн ойролцоо, Аргонн ойд тулалдаанд оролцсон. Трумэн батерейг удирдаж байх хугацаанд түүний нэг ч цэрэг нас бараагүй байна. 1919 оны 4-р сард цэргээс халагдсаны дараа ахмад цолтой тэрээр [[Элизабет Уоллес Ферман]]&lt;nowiki/&gt;тай гэрлэжээ. Тэрээр бизнест орж хүчээ үзсэн боловч 1922 оны хямралын үеэр түүний бизнес дампуурчээ.

== Улс төр ==
Харри Трумэний улс төрийн карьерын эхлэл нь [[Канзас Сити|Канзас]] хотын захирагч, Миссури дахь АНУ-ын Ардчилсан намын штабын дарга [[Том Пендергаст]]&lt;nowiki/&gt;тай нягт холбоотой. Түүний дэмжлэг, мөн өөрөө Дэлхийн 1-р дайны ахмад дайчдын дунд нэр хүндтэй байсан тул Трумэн 1922 онд Жексон дүүргийн шүүгчээр сонгогдсон (хэдийгээр тэр дөрвөн жилийн дараа хуулийн зэрэг авсан). 1924 онд дахин сонгогдох боломжгүй байсан ч 1926 онд дүүргийн Шүүхийн дарга болсон байна. Энэ албан тушаалд хоёр удаа улиран ажилласны дараа 1934 онд нөгөө л Пендергастын дэмжлэгээр Трумэн АНУ-ын Сенатын гишүүнээр сонгогдсон байна. Трумэн ажилдаа ухамсартай хандаж, хамт ажиллагсадтайгаа найрсаг харилцаатай байснаар хурдан нэр хүндтэй болсон. Трумэн Франклин Рузвельтийн санал болгосон &quot;Шинэ хэлэлцээр&quot;-ийг дэмжсэн. 1940 онд дахин Сенатад сонгогдсон.

[[Дэлхийн 2-р дайн]]&lt;nowiki/&gt;ы үед тэрээр Үндэсний батлан ​​хамгаалах хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг шалгадаг Сенатын хорооны даргаар үндэсний хэмжээнд алдар нэрийг олж авсан; Тус хороо цэргийн гэрээ байгуулахдаа төсвийн хөрөнгийг үр ашиггүй зарцуулсан, авлига авсан баримтуудыг илрүүлсэн юм.

1944 оны эхээр Ханниган [[Ардчилсан Нам (АНУ)|Ардчилсан нам]]&lt;nowiki/&gt;ын Үндэсний хорооны даргаар ажиллах болсон бөгөөд энэ нь Трумэний дараагийн улс төрийн карьерт чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Мөн оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд тэрээр дөрөв дэх удаагаа нэр дэвшиж буй Ерөнхийлөгч [[Франклин Рузвельт]]&lt;nowiki/&gt;тэй хамт дэд ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшсэн. Дэд ерөнхийлөгч асан хэт либерал үзэлтэй байсан [[Хенри Эгард Уоллес|Хенри Уоллес]]&lt;nowiki/&gt;ийн (Монголд айлчилсан анхны дэд Ерөнхийлөгч) оронд Трумэнийг Ардчилсан намын удирдлага нэр дэвшүүлжээ. 1944 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Рузвельт-Трумэн гэсэн хослол үнэмлэхүй ялалт байгуулсан байна. Гэсэн хэдий ч 1945 оны 1-р сарын 20-нд эхэлсэн дэд ерөнхийлөгчийн 82 хоногийн хугацаанд Трумэн Рузвельттэй ердөө хоёр удаа уулзсан байна.

1945 оны 4-р сарын 12-нд Ерөнхийлөгч Ф.Рузвельт гэнэт нас барсаны дараа АНУ-ын Үндсэн хуулийн дагуу Харри Трумэн Ерөнхийлөгчийн албан тушаалд очсон байна. 

== Ерөнхийлөгч ==
Трумэн ерөнхийлөгчөөр ажиллаж эхэлмэгц гарч ирж буй санал зөрөлдөөнийг (ялангуяа Зүүн Европын дайны дараах тогтолцооны асуудлаар) ЗХУ-ын ашиг сонирхлыг харгалзахгүйгээр шийдвэрлэхийг хичээж ирсэн. 

Ерөнхийлөгч болсон Трумэний үндсэн үүрэг бол Дэлхийн 2-р дайныг хурдан дуусгавар болгох бөгөөд дайны дараах үеийн нөхцөл байдлыг АНУ-д ашигтайгаар зохицуулах явдал байв. Герман бууж өгсний дараа Трумэн Европын дайны дараах хөгжлийн үндсэн байдлыг тодорхойлсон [[Потсдамын уулзалт|Потсдамын бага хурал]]&lt;nowiki/&gt;д (1945 оны 7-р сарын 17-оос 8-р сарын 2) оролцов. Рузвельт [[Ялтын уулзалт|Ялтын бага хурл]]&lt;nowiki/&gt;ын үеэр [[Иосиф Сталин]]&lt;nowiki/&gt;д хэт их буулт хийсэн гэж Трумэн үзэж байв. [[Европ]], ялангуяа Зүүн Европыг чөлөөлөх асуудлаар санал зөрөлдөөн үүссэн бөгөд 7-р сарын 24-нд Трумэн АНУ атомын бөмбөг бүтээсэн гэж тойруу замаар И.Сталинд мэдэгдсэн байна. 

'''Цөмийн бөмбөг'''

АНУ-ын Ерөнхийлөгч арлуудыг атомын бөмбөгөөр бөмбөгдсөнөөр Япон улсыг дайнаас шууд гаргах бөгөөд энэ нь Америк, Японы аль алиных нь олон зуун мянган хүний ​​амийг аврах болно гэсэн үндэслэлээр шийдвэрээ зөвтгөв. 1945 оны 8-р сард Трумэн Японы [[Хирошима]], [[Нагасаки]] хотууд дээр атомын бөмбөг хаях АНУ-ын Зэвсэг хүчнийхэний саналыг зөвшөөрөв. Үүний дараа л АНУ-ын цэргүүд Япон улсыг эзлэн авч, Японы эзэн хаан дайныг зогсоож, бууж өгөх нөхцөлийг боловсруулж, энх тайван тогтоохыг санал болгосон юм.

== Хүйтэн дайн ==
Дайны дараа ЗХУ, АНУ-ын харилцаа эрс муудаж эхлэв. 1946 оны 3-р сарын 5-нд Уинстон Черчилль АНУ-д айлчлах үеэрээ Фултон дахь Вестминстер коллежд &quot;Дэлхийн үйл явдал&quot; сэдвээр лекц унших урилга хүлээн авчээ. Черчилль Фултон Трумэнийг дагалдаж явах болзол тавьжээ. 1947 оны 3-р сарын 12-нд Трумэн Турк, Грекийг &quot;олон улсын коммунизмаас&quot; аврахын тулд тэдэнд туслах тухай бодлогоо мөн тунхаглав. Энэ бол &quot;[[Хүйтэн дайн]]&quot;-ы эхэлсэн гэдгийг зарласан гол үйл явдлуудын нэг байв.

== Маршалын төлөвлөгөө ==
1947 онд [[Маршаллын төлөвлөгөө]]&lt;nowiki/&gt;г боловсруулж, Европын орнуудын эдийн засгийг зүүний намуудын төлөөлөгчдийг засгийн газраас гаргах, голчлон Америкийн бараа, зэвсгийг худалдан авахад зээл олгох, Зүүн Европ, ЗХУ-ын бүтээгдэхүүн худалдан авахаас татгалзах нөхцөлтэй байсан. Хөтөлбөрт 17 орон оролцсон. Европын улсуудын уулзалтын үеэр боловсруулсан сэргээн босголтын төлөвлөгөөг 1947 оны 6-р сарын 5-нд олон нийтэд зарлав. Төлөвлөгөө 1948 оны 4-р сараас эхлэн дөрвөн жилийн хугацаанд хэрэгжиж байв. Энэ хугацаанд Европын эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллагад элссэн Европын орнуудыг сэргээн босгоход туслах зорилгоор 13 тэрбум долларын эдийн засаг, техникийн тусламжийг хуваарилжээ.

== НАТО ==
Трумэн НАТО-гийн цэргийн блок байгуулахыг дэмжигч байсан. Тэрээр ЗХУ буюу коммунизмыг Европ дахь тэлэлтийг зогсоож хязгаарлахын тулд үүнийг санал болгосон байна. 1949 оны 4-р сарын 4-нд АНУ, Канад болон Европын хэд хэдэн улс цэргийн шинэ холбоо байгуулах тухай гэрээнд гарын үсэг зурж сүүлд Грек, Турк улсууд 1952 онд тус холбоонд нэгдсэн юм.

== Ерөнхийлөгчөөс буусны дараа ==
Трумэн 1952 онд сонгуульд нэр дэвшээгүй. Дуайт Эйзенхауэр тус улсын ерөнхийлөгч болжээ. 1957 онд Трумэн Индепенденст номын сангаа нээжээ. 1963 онд Линдон Жонсон ерөнхийлөгч болж, Трумэний олон төлөвлөгөөг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэв. Трумэн 1972 оны 12-р сарын 26-ны өглөөний 7:50 цагт Канзас-Ситид уушгины хатгалгаа өвчнөөр нас баржээ. Түүнийг Харри Трумэний номын сангийн хашаанд оршуулжээ. 


1995 онд түүний тухай &quot;Трумэн&quot; киног бүтээсэн. 

{{өргөтгөх хэсэг}}

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Harry S. Truman|Харри Трумэн}}

{{DEFAULTSORT:Трумэн, Харри}}
[[Ангилал:Харри Трумэн| ]]
[[Ангилал:АНУ-ын ерөнхийлөгч]]
[[Ангилал:АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч]]
[[Ангилал:АНУ-ын Ардчилсан Намын гишүүн]]
[[Ангилал:20-р зууны улс төрч]]
[[Ангилал:АНУ-ын дэлхийн хоёрдугаар дайны хүн]]
[[Ангилал:АНУ-ын Номхон далайн дайны хүн]]
[[Ангилал:Хирошима ба Нагасаки дахь цөмийн бөмбөгдөлт]]
[[Ангилал:АНУ-ын Солонгосын дайны хүн]]
[[Ангилал:Америкчууд]]
[[Ангилал:1884 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1972 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>rojdsv9uf4zrbxaovyred3f0ki6sw9r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лувсанцэрэнгийн Энх-Амгалан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>48014</id>
    <revision>
      <id>707157</id>
      <parentid>677097</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T21:43:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17361" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан
|honorific-suffix = &lt;br&gt;[[Монгол Улсын Засгийн Газар|Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн]]
|name         = Лувсанцэрэнгийн Энх-Амгалан
|native_name  = 
|image        =
|caption      = 
|office1      = {{flagicon|MGL}} [[Боловсрол, шинжлэх ухааны яам (Монгол)|Боловсрол, шинжлэх ухааны сайд]]
|primeminister1   =[[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
|term_start1  =2021 оны 1 сарын 29
|term_end1    = 
|predecessor1   = [[Лхагвын Цэндсүрэн]]
|successor1   =
|birth_date   ={{birth date and age2|1975|5|12}}
|birth_place  = [[Монгол]], [[Хөвсгөл аймаг]], [[Мөрөн]] 
|death_date   =
|death_place  =
|party        = [[Монгол Ардын Нам]]
|spouse       =
|children     = 
|alma_mater   = [[Санк-Петербургийн Их Сургууль]]
|profession   =  сэтгүүлч
|website      = 
|office2={{MGL}}ын [[Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын]] гишүүн|termstart2=[[2016]] оны [[7 сарын 5]]|constituency2=[[Хөвсгөл аймаг]]}}
'''Лувсанцэрэнгийн Энх-Амгалан''' (1970 оны 1 сарын 25-нд төрсөн) нь Монгол Улсын боловсрол, Шинжлэх ухааны сайдаар ажиллаж буй улс төрч, мөн бизнесмен юм.

==Намтар==
===Хүүхэд нас===
Л. Энх-Амгалан 1970 оны 1 дүгээр сарын 25-нд Хөвсгөл аймгийн [[Мөрөн]] хотод 11 хүүхэдтэй айлын 10 дахь хүүхэд болон төрсөн.  Тэр үеийн хүүхдүүдийн нэгэн адил цэцэрлэгт хүмүүжиж, сургуульд явж, зуныхаа амралтаар аав, ээжийнхээ нутагт очиж хамаатнуудынхаа малд явах зэргээр бага насаа өнгөрөөсөн. Л. Энх-Амгалангийн ах дүү, хамаатан саднууд Хөвсгөл аймгийн Их-Уул сумын Мандал баг, Тариалан, Рашаант, Арбулаг болон бусад сумдад амьдарч байна.
[[Файл:Хүүхэд нас.jpg|thumbnail|Хүүхэд нас]]

===Сурагч нас===
Л. Энх-Амгалан 1977 оны 9 сард Хөвсгөл аймгийн Мөрөн сумын 2 дугаар дунд сургуульд элсэн орж, Бунзай багшийн шавь болсон. Арван жилийн нэгдүгээр ангид хамт элсэн орж байсан ангийн нөхөдтэйгөө одоог хүртэл харилцаатай байдаг. Мөн 3 дугаар ангиас пионерын гишүүнд элсүүлдэг журамтай байв. Бага, дунд ангидаа чөлөөт бөхөөр хичээллэж, аймгийн &quot;Эрх чөлөө&quot; сонинд шүлэг бичих зэргээр урлаг спортын авьяасаа хөгжүүлж байжээ. 
Л. Энх-Амгалангийн ангийн эрэгтэй хүүхдүүд нэлээд сахилгагүй байсан тухай дурсдаг. Мөрөн хотын урдуур урсдаг [[Дэлгэр мөрөн]]д зундаа шумбаж, өвөлдөө тэшүүрээр гулгаж өссөн тухай Мөрөнгийн хүүхдүүд дурсах дуртай. Ардчиллын 90-ээд оноос өмнөх хүүхдүүд пионерын гишүүний дараа эвлэлийн гишүүн болдог. Эвлэлийн гишүүн хүн илгээлтээр мал дээр гарах, эсвэл ямар нэгэн сургуульд явахад эвлэлийн хэр идэвхтэй гишүүн эсэхийг харгалзан үздэг байлаа.
[[Файл:Ангийн хамт олон.jpg|400px|thumbnail|left|Ангийн хамт олон.jpg]][[Файл:Ахлах Ангийн хамт олон.jpg|450px|thumbnail|center|Ахлах Ангийн хамт олон]]

===Оюутан нас===
1987 онд  Хөвсгөл аймгийн Мөрөн сумын 2 дугаар арван жилийн сургуулийг дүүргэж, [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөт Холбоот Улс]]ын [[Ленинград]] хотын Их сургуулийн Олон Улсын сэтгүүлчийн ангид суралцахаар болов. Хөдөө орон нутгаас шууд гадаадад суралцах болсон шинэхэн оюутанд хэлний болоод бусад бэрхшээлүүд  тохиолдож байжээ.
1990 оны Цагаан Морин жилийн ардчилсан хөдөлгөөний мөн чанарыг гадаадад сурч байсан оюутнууд илүү ихээр мэдэрч байлаа. Тэд түүх , уламжлалт өв соёлоо сэргээх талаар ил тод дуугарч эхлэв. Олон Улсын сэтгүүлчийн ангийн оюутан Л. Энх-Амгалан Хэлмэгдүүлэлтийн үед [[Орос]] руу ачигдсан гэх наян тохой Майдар бурхныг хайх ажлыг эхлүүлэв. Тэрээр УГЗ О.Мэнд-Ооёо нарын үндэсний өв соёлыг сэргээх хүсэлтэй хүмүүстэй холбоотой ажиллаж байлаа.
Л. Энх-Амгалан 1990 оны ардчилсан хувьсгалын анхны цуглаан дээр гадаадад сурдаг оюутнуудаа төлөөлөн үг хэлэв.
[[Файл:Оюутан нас.jpg|400px|thumbnail|left|Оюутан нас.jpg]]

==Яруу найраг==
Л. Энх-Амгалан яруу найраг, шүлэг бичиж тухайн үеийн зохиолч, яруу найрагчдаас ирээдүйн сайн яруу найрагч гэсэн үнэлгээ авч байжээ. Түүний [[Хөх зул]] нэртэй шүлгийн анхны ном 1994 онд хэвлэгдэн гарав.

==Ажлын түүх==
1992 онд Л. Энх-Амгалан Санкт-Петербургийн Их сургуулийн сэтгүүлчийн ангийг төгсөж ирээд [[МОНЦАМЭ]] агентлаг, [[Ил товчоо]] сонинуудад ажиллав. Дээрх сонинуудын хариуцлагатай нарийн бичгийн даргын ажлыг хийхийн зэрэгцээ [[эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүй]]н чиглэлээр нийтлэлүүд бичиж байлаа. Ил Товчоо сонины эрхлэгч СГЗ Г.Акимыг сэтгүүл зүйн багшаа хэмээн хүндэтгэж явдаг. 1995 он [[АНУ]]–ын Дакотагийн Их сургуульд суралцах боломж олдов. Энэ нь Л. Энх-Амгалангийн өөрийн орны дөнгөж эхэлж буй ардчилал, зах зээлийн нийгмийн байдлыг өндөр хөгжилтэй орны хэрэгжүүлж байгаа бодлого, иргэдийн амьдралын хэв маягтай харьцуулах боломж олгосон нь хувийн хэвшлийг сонгоход нөлөөлжээ.
[[Файл:МОНЦАМЭ.jpg|400px|thumbnail|left|МОНЦАМЭ]]

АНУ-ын Дакотагийн Их Сургуулийг төгсөж ирээд Монголын хэвлэлийн анхны компани Интерпрессийг үүсгэн байгууулав. 1995-1996 &quot;Интерпресс&quot; ХХК-ын ерөнхий захирал, 1996 – 2012 онд Юнител групп, MCS электроникс ХХК-ийн захирлуудын зөвлөлийн дарга, MCS группийн тэргүүн дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллав.
[[Файл:АНУ 1996.jpg|400px|thumbnail|right|АНУ 1996]]

MCS группийн тэргүүн дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллах хугацаанд “Цахим Монгол” хөтөлбөрийн санаачлагчдын нэг болж, “Нэг өрх- Нэг компьютер” төслийг дэлхийд алдартай [[INTEL]], [[DELL]] компаниудтай хамтран хэрэгжүүлжээ. Энэ төслийнхөө хүрээнд компьютерын үнийг 250 ам.доллар хүртэл буулгаж, нийт 500000 өрхийг компьютержүүлэв. Мөн эх орондоо компьютер үйдвэрлэх анхны алхамыг тавьж [[МОГУЛ]] брэндийг төрүүлжээ. Сансрын сүлжээгээр дамжуулан авдаг өндөр үнэтэй интернетийн зурвасыг өргөтгөснөөр хэрэглээ нь 1000 дахин өсч, интернет хэрэглээний үнэ 100 дахин хямдарчээ. Тухайн үеийн 20.000 интернет хэрэглэгчийн тоо өнөөдөр 1 сая хол давж, интернет холболттой өрхийн тоо 400 орчим болсон байна. М Си Эс электроникс компанийн хөрөнгө оруулалтаар [[Монгол Улс]]ын 300 гарй сум сууринг хамарсан шилэн кабелийн сүлжээг бий болгов. Мөн төрийн үйлчилгээг цаг алдалгүй, түргэн шуурхай авах бололцоог бий болгож, мэдээллийн нэгдсэн сүлжээг ашиглалтад оруулжээ.
[[Файл:Зураг.jpg|200px|thumbnail|Зураг.]]

==Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн==
2012 он. Л. Энх-Амгалан Хөвсгөл аймгийн иргэдийн олонхын саналаар 2012 оны [[УИХ]]-ын сонгуульд өрсөлдөж  бусад нэр дэвшигчдээс өндөр хувийн саналаар тэргүүлж УИХ-ын гишүүнээр сонгогдов. Ажилласан жил тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай, [[Хөрөнгө оруулалт]]ын тухай, [[Үнэт цаас]]ны тухай, ойн тухай зэрэг хуулиудын ажлын хэсэгт ажиллан батлуулав. Иргэний эрүүл мэндийн даатгалын тухай, Малчдын тэтгэврийн даатгалыг нөхөн тооцох тухай, Нэмүү өртгийн албан татварыг 1 хувь болгох тухай, Хамтын тэтгэврийн тухай зэрэг хуулиудыг нэр бүхий гишүүдийн хамт санаачлан УИХ-д өргөн барьжээ.Тэрээр УИХ-ын гишүүнээр сонгогдохоос өмнө  Булган-Хөвсгөлийн цахилгаан дамжуулах шугамын хөрөнгийг компаниасаа гаргуулж, ажлыг гүйцэтгүүлснээр Хөвсгөл аймгийн бүх сум эрчим хүчинд холбогджээ. Мөн Хөвсгөл аймгийг нийслэл хоттой холбох хатуу хучилттай авто замын ажлыг Мөрөн сумаас угтуулан тавих ажлыг санаачлан эхлүүлснээр замын ажлын явц хурдасч олон жижиг компани хурдан хугацаанд хэсэгчлэн хийх шийдэл гарав. Өдгөө Хөвсгөл аймгийн Мөрөн сум нийслэл хоттой хатуу хучилттай авто замаар бүрэн холбогджээ. 
УИХ-ын гишүүн Л. Энх-Амгалан “Шинэ Мөрөн”, “Цахим-Хөвсгөл” хөтөлбөрүүдийг Хөвсгөл аймагт хэрэгжүүлж эхлэв. &quot;Шинэ Мөрөн&quot; хөтөлбөрийн орон сууцны хорооллын эхний ээлжийн орон сууцны барилгын ажил 2015 онд хийгджээ.
“Цахим-Хөвсгөл” хөтөлбөрийн хүрээнд Хөвсгөл аймгийн бүх сум шилэн кабельд холбогдож, гар утасны сүлжээтэй болсон бол 2014 онд Хөвсгөл аймгийн хөдөөгийн 88 багт гар утасны үүрэн холбооны сүлжээнд бүрэн хамрагдсан байна.

==Гэр бүл==
Аав Б.Лувсанцэрэн [[Хөвсгөл]] аймгийн [[Их-Уул сум (Хөвсгөл)|Их-Уул]], [[Рашаант сум (Хөвсгөл)|Рашаант]] сумын зааг Их ац гэдэг газар төрсөн, [[хотгойд]] хүн юм. 1939 оны [[Халхын голын дайн]], [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]д оролцож байсан ахмад дайчин хүн байв. Цэргээс халагдаж энх цагийн бүтээн байгуулалтад гар бие оролцож Хөвсгөл аймгийн нэгдэл дундын үйлдвэрийн дарга, тээврийн жолооч зэрэг ажлыг нэр төртэй хийж явжээ.
[[Файл:Б.Лувсанцэрэн.jpg|200px|thumbnail|Б.Лувсанцэрэн]]

Ээж О.Цэнд-Аюуш Хөвсгөл аймгийн [[Арбулаг сум]]ын Сүмбэр багт төрсөн. Хөвсгөл аймгийн Нэгдсэн эмнэлгийн Хүүхдийн тасгийн анхны сувилагчаар ажиллаж байв. Л. Энх-Амгалан ээжийнхээ нэрэмжит О.Цэнд-Аюуш санг байгуулж 2012 оноос хойш жил бүр ээжийнхээ нэрэмжит шагналаар [[Эрүүл мэнд]]ийн салбарын 10 хүнийг тодруулан шагнаж, Нэгдсэн эмнэлгийн тоног төхөөрөмж, эмч нарын ажиллах орчин нөхцөлийг сайжруулах талаар идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг болсон байна.

Л. Энх-Амгалан - “ Манайх олон хүүхэдтэй, аав байнга холын тээвэрт явна. Хүмүүсийн захиас ихтэй. Ээж эмнэлэгт сувилагч. Эмчилгээ хийлгэхээр хөдөө гадаанаас ирсэн хүмүүс манайхаар их ирдэг байлаа. Ер нь хөл хөдөлгөөн  ихтэй айл байсан. Аав ээж хоёр маань ажлыг үнэн голоосоо чанартай хийдэг. Зарчимч хүмүүс байсан” гэж дурсжээ.
[[Файл:Аав , Ээж хоёр.jpg|thumbnail|left|Аав , Ээж хоёр]]

Эхнэртэйгээ 13-р хороололын автобусны буудал дээр танилцаж байсан гэдэг.  Сансарт анх эхнэртэйгээ айлын халаасны өрөө түрээслэн амьдарч байв. Тэд залуу гэр бүлүүдэд тохиолддог  бэрхшээлийг хамтдаа давж, үр хүүхдээ төрүүлж өсгөсөн. Эхнэр М.Сэржмядаг нь хуульч мэргэжилтэй, хүү Э. Хасбилэгт нь Эдийн засгийн чиглэлээр Канад Улсад суралцдаг, Охин Э.Цэрэндумаа нь дунд  сургуулийн сурагч, Олон Улсын өсвөр үеийн төгөлдөр хуурчдын тэмцээний шагналтай.
[[Файл:Анх.jpg|300px|thumbnail|left|Эхнэрийн хамт]]
[[Файл:Гэр бүл.jpg|500px|thumbnail|center|Гэр бүл.]]

==Гавьяа шагнал==
*2005 онд Алтангадас одон
*2006 оны Монгол Улсын Шилдэг менежер (Монголын Менежментийн Холбоо)
*2007 онд Шилдэг менежер (Монголын Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим)
*2011 онд Хөвсгөл аймгийн &quot;Хүндэт иргэн&quot;
*2014 онд Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон

==Цахим хуудас==
* [http://www.enkhamgalan.mn www.enkhamgalan.mn]

{{Загвар:2012-2016 оны УИХ-ын гишүүд}}
{{DEFAULTSORT:Энх-Амгалан, Лувсанцэрэнгийн}}
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын боловсрол, шинжлэх ухааны сайд]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]]
[[Ангилал:Мөрөнгийн хүндэт иргэн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1970 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>2fefuqip3hnqirl9jg2vywgaew3r4aa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Америкийн үндэсний үзэл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>52664</id>
    <revision>
      <id>707118</id>
      <parentid>703713</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T12:36:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.70.160</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9537" xml:space="preserve">[[АНУ]] бол үндэсний үзлийг хамгийн их үзэн ядагч боловч өөрөө хамгийн үндэсний үзэлтэй орон юм. Үндэсний үзлээ их гүрний эх оронч үзэл бодлогоор хэрэгжүүлдэг.
 
Дэлхийн 2 дугаар дайнаас хойш дэлхий ертөнц дээр АНУ нэн хүчирхэгжиж ЗХУ задарч хүйтэн дайн төгсгөл болсноос хойш бүрэн давамгайлж ирлээ. [[Америк]]чууд өөрсдийгөө үндэсний үзэлтэй гэж гэж ярьдаггүй. Өөр өөрийн шашин шүтлэг, уламжлал, гарал үүсэлтэй үй олон үндэстний цагаачлагчдыг “хайлуулах халуун тогоо” болж бүрэлдсэн улсын хувьд үндэсний үзэл тэдэнд сөрөг агуулга, утгатай санагддаг. Үүний оронд тэд эх оронч үзэл гэсэн нэр томьёог хэрэглэдэг.
 
Эх оронч үзлийн далбаан дор үндэсний үзлийг агуулдаг бөгөөд үүнийгээ ойлгодоггүй гэж хэлж болно. Америкчууд үндэсний үзлийн дотоод мөн чанар, түүний хөдөлгөгч хүч, давуу талыг ойлгодоггүй. Иймээс үндэсний үзлээр зэвсэглэсэн өөрийн холбоотон хийгээд өрсөлдөгчдийн байр суурийг таньж мэдэхгүй байдалд хүрдгийг терроризмын эсрэг хийж буй дайнаас нь харж болно. Америкчууд өөрсдийн байгуулсан ардчилсан үзэл санаа, зарчим, төрийн байгуулалт, аж төрөх ёсоо давуу талтай гэж үзэн түүнийгээ бусад үндэстэнд эх оронч үзлээр дамжуулан түгээн дэлгэрүүлэх эрхэм зорилготой. Энэ утгаараа америкийн эх оронч үзэл интернационалч шинж чанартай. Америкийн эх оронч үзэл цаг хугацааны хувьд аажим хувьсалд орж хөгжиж ирсэн түүхтэй.
 
[[Их Британи]]йн эзэнт гүрний колони байсан иргэд хүчээ нэгтгэн хувьсгал хийж эзэнт гүрнийхээ эсрэг босч үндсэн хуулиа баталсан 1776 оноос [[АНУ]]-ын түүх эхэлдэг. Энэ үед анх дарлал мөлжлөг, хавчлагаас зугтан дайжсан анлосаксончуудын тусгаар тогтнолын төлөөх үндэсний үзэл давамгайлж байсан. 1860-аад оны иргэний дайны дараагаас үндэсний ухамсарт томоохон өөрчлөлт орсон гэж үздэг. Үндсэн хуулиндаа оруулсан нэмэлт өөрчлөлтийн дагуу АНУ-ын нутагт төрсөн хүн бүр нйигмийн гарал үүсэл, үндэстний ялгаанаас үл хамааран иргэн болох болов. Дэлхийн 2 дугаар дайны дараахь үе хүртэл тасралтгүй үргэлжилсэн олон арван жилийн цагаачлал, түүнд хамрагдсан еврейчүүд, болон европын бусад олон үндэстний нөлөөгөөр эх оронч үзлийн либерал үзэл баримтлал нөлөөтэй болжээ. Гэвч уугуул индиан хүн ам болон хар арьстаны иргэний эрхийн асуудал 20 дугаар зууны 60-70–аад оныг хүртэл шийдэгдээгүй явж ирсэн билээ.
 
1970-аад оны үед арьс өнгөөр гадуурхлыг ямар нэгэн хэмжээгээр даван туулж “мульти-соёлын” эх оронч үзэл тогтов. Иргэний эрх чөлөөний хөдөлгөөний өрнөлөөс гадна хоёр системийн улс төр, үзэл суртлын өрсөлдөөн нөлөөлсөн нь дамжиггүй. АНУ-ын эдийн засаг, цэрэг зэвсгийн тасархай ноёрхол нь эх оронч үзэлтэйгээ хослон дэлхийн тэргүүлэх гүрэн болгож хувиргалаа. Америкчуудын бүтээсэн орчин үеийн поп соёлын урьд хожид үзэгдээгүй түрлэг давалгаа орж ирж дэлхий дахиныг хошууруулав. 2001 оны дараахь терроризмын эсрэг дайн америкийн эх оронч үзлийн шинэ үе шат болж байна. “Эх оронч үзлийн хууль” гарч, дэлхийн халуун цэгүүдэд эх оронч үзлийн төлөө цуст дайн мөргөлдөөн үргэлжилж байна.
 
Америкийн үзэл санаа, эдийн засгийн хүч чадлын давуу талыг бусад үндэстний үзэл санаа, соёл иргэншлүүд тэр бүр хүлээн зөвшөөрөхөөс татгалзаж эхэлсэн цаг үед бид аж төрж байна. Америкийн эх оронч үзлийг нийгмийн хөрөнгө чинээний анги бүлгүүд бараг ижил хэмжээнд хүлээн зөвшөөрдөг тул ангийн биш шинжтэй гэж үздэг. Гэхдээ нийгмийн анги бүлгийн орлого буурах тусам илүү хүчтэй байдаг. Дээд ангийн олигарх хэсэг нь илүү либерал бөгөөд эх оронч үзэл багатай байдгийг америкийн философич Хантингтон ажиглаж шүүмжилсэн байдаг. Америкийн эх оронч үзэл илүү хувь хүний шинж чанартай байдаг бөгөөд хувь хүмүүс өөрсдөө санхүүжүүлдэг гэсэн онцлог гэж үздэг.
 
АНУ-ын төрийн хувьд дотоодоо эх оронч үзлийг шууд санхүүжүүлдэггүй ч дэлхий даяар НҮБ, дэлхийн банк зэрэг олон улсын байгууллагуудаар дамжуулан санхүүжүүлдэг. Эх оронч үзлийг өмнөх түүх уламжлалтайгаа бус харин ирээдүйтэй холбож үздэг нь америкийн эх оронч үзлийн нэг онцлог шинж чанар. Америкчууд өөрсдөө үндэстэн болж бүрэлдэх үйл явц нь үргэлжилж буй тул ирээдүйд хандсан шинжтэй. Өөрсдийн гайхуулаад байх олон жилийн түүхэн уламжлал байхгүй улс оронд түүхэн туршлагыг дутуу үнэлж үздэг. Америкчууд түүх бол зүй тогтолт хувьсал хөгжлийн үйл явц гэхээсээ илүү аливаа нэгэн үйл явдал, хувь хүмүүсийн үйлдлийн гинжин холбоо гэж үздэг. Иймд түүхэн гүнзгий зүй тогтол, уламжлалын нөлөөг орхигдуулж тухайн цаг үед нь асуудал шийдэх хэлбэрээр түүхэнд ханддаг. Маргааш улам сайн болно гэсэн өөдрөг хандлага давамгайлдаг.
 
Америкийн эх оронч үзэлд ялагдал, гутамшиг байх ёсгүй гэж үздэг. Аливаа ялалт амжилтаас эх оронч үзэл тэтгэгдэж цаашдаа зайлшгүй ялан дийлж байх болно гэж итгэдэг. Өөрсдийн зовлон зүдгүүрт тулгуурлан эх орон нэгтнээ нэгтгэх гэсэн ойлголт угаас тэдэнд байхгүй. Гагцхүү түүхэн үйл явцыг удирдаж, нөхцөл байдлыг тэр дор нь өөрт ашигтайгаар эргүүлэн ашиглах гэсэн сэтгэлзүй америкийн эх оронч үзлийн нэгэн хэсэг болж байдаг. АНУ-ын эх оронч үзэл бусад орны ард иргэдэд зөрчилтэй мэдрэмж төрүүлдэг. Нэг хэсэг үндэстэн улс орон түүний үр нөлөөтэй, өөдрөг байдлыг бишрэн шүтэж атаархаж байдаг бол нөгөө хэсэг үндэстэнд түүний хувиа хичээсэн, түрэмгий шинж чанар үзэн ядалтыг төрүүлж байна. Энэ үйл явц сүүлийн жилүүдэд улам гүнгийрч байна.

[[Ангилал:Үндсэрхэг үзэл үндэстнээр]]
[[Ангилал:АНУ-ын улс төр]]
[[Ангилал:АНУ-ын улс төрийн түүх]]</text>
      <sha1>6stc9mvialfdzkji8k5nit64nlmous4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чин улсын гүнж нарын жагсаалт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59410</id>
    <revision>
      <id>707160</id>
      <parentid>707069</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T22:03:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9571" xml:space="preserve">[[Нурхач]] охид:
# [[Донго гэг гүрүн гүнж]] (1578-1652), [[Донго]] овгийн [[Хохори|Хохоритай]] 1588 онд гэрлэсэн.  
# [[Нэньжэ гэг хошой гүнж]] (1587-1642), Дархантай гэрлэсэн.
# [[Мангужи гэг]] (?-1635), [[Хада]] овгийн '''Ургудай''', Сунумудулин нартай гэрлэсэн. 
# [[Мукушэнь]] (1595-?), [[Ула]] овгийн [[Бужантай]] бэйлтэй гэрлэсэн. 1608 онд ураг барилдсан. Хожим нь салсан. 
# 5-р гэг (1597-1613), Дачитай 1608 онд гэрлэсэн.  
# 6-р гэг (1600-1646), Сунатай 1613 онд гэрлэсэн. 
# 7-р гэг (1604-1685), Ижайтай 1619 онд гэрлэсэн.   
# 8-р гэг хошой гүнж (1612-1646), 1625 онд Гүрбэштэй гэрлэсэн.  
'''[[Шархач чин ван]]'''
# 4-р гэг хошой гүнж (?-1649), [[Хорчин|Хорчины]] '''Энгэдэр''' ноёнтой 1616 онд гэрлэсэн. 
[[Абахай хаан|Дээд эрдэмт хаан]]:
# [[Аохан гүрүн гүнж]] (1621-1654), Аохан аймгийн Баньди тайжтай гэрлэсэн. 
# '''[[Маката гүрүн гүнж|Маката вэньжуан гүрүн гүнж]]''' (1625-1663), [[Цахар|Цахарын]] [[Лигдэн хаан|Лигдэн хааны]] хүү [[Эжэй хаан|Эжэй чин ван]], [[Абунай|Абунай чин ван]] нартай гэрлэж байсан. Бүрни чин ванг төрүүлсэн. 
# [[Яньчин гүрүн гүнж]] (1628-1686), Хорчины чин ван Читат ноёнтой 1639 онд гэрлэсэн. 
# [[Яту гүрүн гүнж]] (1629-1678), 1641 онд Хорчины Зоригт чин ван Бортхартай гэрлэсэн. 
# [[Ату гүрүн хошой гүнж]] (1632-1700), Баарины Сэвдэн жюнь вантай 1648 онд гэрлэсэн. 
# 6-р гэг гүрүн гүнж (1633-1649), Куажа хафантай 1644 онд гэрлэсэн. 
# [[Шүжэ гүрүн гүнж]] (1633-1648), Ижирсан сайдын хүү Кэнжиргэнтэй 1645 онд гэрлэсэн. 
# [[Юнь Ань эгчмэд гүрүн гүнж]] (1634-1692), Түмэдийн чин ван Баясгаланттай 1645 онд гэрлэсэн.  
# [[Кэчүнь хошой эгчмэд гүнж]] (1642-1704), 1657 онд Пин Ши ван [[У Сан Гүй|У Сан Гүйн]] хүү Шао Фу Жянь тайзигийн багш, У Ин Шюнтай гэрлэсэн. 
'''Кэчин жюнь ван Ёто'''гийн охин:
# 1-р гэг хошой гүнж (1615-1637), Хорчины Манзушири тайжтай 1628 онд гэрлэсэн.  
'''Кэши бэйл Түлүн''': 
# [[Жүньжэ хошой гүнж]] (?-1648), 1626 онд [[Хорчин|Хорчины]] '''Ууба түшээт хантай''' гэрлэсэн. 
[[Эеэр засагч хаан|'''Эеэр засагч хаан''']]''':'''
# [[Гун И хошой гүнж]] (1653-1685), 1657 онд Хааны харуулын албаны сайд Нэрдутай гэрлэсэн. 
'''Чэньзэ чин ван Шосай''':
# 2-р гэг хошой гүнж (1648-1691), 1660 онд  Пин Ань ван '''Шан Кэ Ши''' гийн хүү '''Шан Жи Лун'''тай гэрлэсэн.
'''Жянь чин ван Жидугийн охин''':
# [[Дуаньмин гүрүн гүнж]] (1653-1729), 1670 онд [[Хорчин|Хорчины]] '''дархан чин ван Баньди'''тай гэрлэсэн. 
'''Ань жюнь ван Юэлэ''':
# [[Роужиа хошой гүнж]] (?-?), Жин Нань ван '''Гэн Жи Мао'''гийн хүү '''Гэн Жи Жун'''тай  гэрэсэн.  
[[Энх Амгалан хаан]]:
# [[Руншянь гүрүн гүнж]] (1673-1728), 1691 онд [[Баарин|Баарины]] [[Жүн ван|жюнь ван]] '''Өргөн'''тэй гэрлэсэн. 
# [[Дуаньжин хошой гүнж]] (1674-1710), 1692 онд [[Харчин|Харчины]] [[Жүн ван|төрийн жюнь ван]] '''Галсан'''тай&lt;ref&gt;'''Харчин ван Гүнсэнноров'''ын өвөг дээдэс&lt;/ref&gt; гэрлэсэн. 
# [[Хичээнгүй Амарлингуй Гүнж|Кэжин гүрүн гүнж]] (1679-1735), Халхын [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан аймгийн]] '''дархан чин ван Дондовдоржтой''' 1697 онд гэрлэсэн. 
# [[Вэньсянь гүрүн гүнж]] (1683-1702), 1690 онд Хааны ордны харуулын дарга Шунь Ань Яньтай гэрлэсэн.
# [[Чүньцюэ гүрүн гүнж]] (1688-1710), 1706 онд Халхын Сайн ноён аймгийн [[Эфү Цэрэн|'''Цэрэн''']] ноёнтой гэрлэсэн.
# [[Вэнь кэ хошой гүнж]] (1687-1709), 1706 онд [[Онниуд хошуу|Онниуд хошууны]] [[төрийн жүн ван]] [[Цанжин|'''Цанжин''']]&lt;nowiki/&gt;тай гэрлэсэн. 
# [[Чүэжин хошой гүнж]] (1689-1736), 1706 онд Сун Чэн Юнь гэрлэсэн. 
# [[Дүнькэ хошой гүнж]] (1691-1709), 1708 онд Хорчины '''Дорж тайжтай''' гэрлэсэн. 
'''Гун чин ван Чаннин''':
# [[Чүньши гүрүн гүнж]] (?-1741), 1712 онд Хорчины тайж, амбан '''Баньдитай''' гэрлэсэн. 
[[Найралт төв]] хаан:
# [[Хуакэ хошой гүнж]] (1695-1717), Манжийн Нара овгийн Шиндө ноёнтой гэрлэсэн.
'''Ли чин ван Иньрэн''':
# [[Шүшэнь хошой гүнж]] (1708-1784), 1726 онд Хорчины тайж, Монгол журганы шылан түшмэл  '''Жангимбуу'''д богтолсон.
'''И чин ван Инь сянь'''
# [[Хэхуй хошой гүнж]] (1714-1731), 1729 онд Халхын чин ван '''Данзандорж'''ийн хүү '''Доржсэвдэн'''д өгсөн.
'''Жуань чин ван Инь Лю:'''
# [[Дуань Роу хошой гүнж]] (1714-1754), 1730 онд Хорчины '''Бодлогот ван''' Лувсанласангийн хүү '''Чимиддоржи'''д өггсөн.
'''[[Тэнгэрийн Тэтгэсэн хаан]]''':
# [[Хэжин гүрүн гүнж]] (1731-1792), 1747 онд Хорчины Дархан вангийн хошууны засаг ноён дархан чин ван, [[Эфү Сэвдэнбалжир|'''эфү Сэвдэнбалжир''']]&lt;nowiki/&gt;д өгсөн.
# [[Хэжиа хошой гүнж]] (1745-1767), 1760 онд Манжийн Фука овгийн түшмэл '''Фулунган'''д өгсөн.  
# [[Хэжин гүрүн гүнж]] (1756-1775), 1770 онд Халхын чин ван [[Эфү Цэрэн|Цэрэн]]&lt;nowiki/&gt;гийн 7-р хүү '''Лавандоржи'''д өгсөн. 
# [[Хэкэ хошой гүнж]] (1758-1780), 1772 онд Уяа овгийн '''Жалантай'''д өгсөн.
# [[Хэсяо гүрүн гүнж]] (1775-1823), 1789 онд Манжийн Ниохуру овгийн [[Хөшэн]] сайдын хүү '''Фэншэниндэ'''д өгсөн.
'''Хэ чин ван Хун Жоу:'''
# [[Хэвань хошой гүнж]] (1734-1760), 1750 онд '''Баарины жүн ван Ринчин'''гийн ахмад хүү '''Дэлэг тайжи'''д өгсөн.
'''[[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал Ерөөлт хаан:]]'''
# [[Жуанжин хошой гүнж]] (1781-1811), 1801 онд Хорчины '''Бодлогот ван''' '''Чимэддорж'''ийн ач хүү '''Содномдорж'''д өгсөн.
# [[Жуанжин гүрүн гүнж]] (1784-1811), 1802 онд '''Түшээт бэйл Маньбадар'''д өгсөн.

[[Төр гэрэлт|'''Төргэрэлт хаан:''']]

# [[Шоуань гүрүн гүнж]] (1826-1860), 1841 онд [[Найман хошуу|Найман хошууны]] засаг ноён жүн ван '''Дэмчигжавд''' өгсөн. 
# [[Шоузань хошой гүнж]] (1829-1856), 1842 онд Манжийн Намудур овгийн Дотоод хэргийн яамны түшмэл Эньчон  
# [[Шоу энь гүрүн гүнж]] (1822-1859), 1845 онд Фука овгийн Жиншоу&lt;ref&gt;[[Түгээмэл элбэгт|Түгээмэл элбэгт хааны]] зарлигаар үлдээсэн 8 төр баригч сайдын нэг&lt;/ref&gt;д өгсөн. 
# [[Шоуши хошой гүнж]] (1841-1866), 1863 онд Ниохуру овгийн Жалафунга дутунд өгсөн. 
# [[Шоужуан гүрүн гүнж]] (1842-1884), 1863 онд Болуд овгийн Дөхуй сайдад өгсөн.

[[Түгээмэл элбэгт|Түгээмэл элбэгт хаан]]:
# [[Рун ань гүрүн гүнж]] (1855-1874), 1873 онд Гуаржа овгийн шадар сайд Фужөнд өгсөн. 
'''Гун чин ван Ишинь:'''
# [[Руншоу гүрүн гүнж]] (1854-1924), 1866 онд Фука овгийн түшмэл Жидуаньд өгсөн.

==Эшлэл==

[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]
[[Ангилал:Чин улс]]</text>
      <sha1>a7k69m65l6z9tamp5ay99hde0j7exkb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707189</id>
      <parentid>707160</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T03:42:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9954" xml:space="preserve">[[Нурхач]] охид:
# [[Донго гэг гүрүн гүнж]] (1578-1652), [[Донго]] овгийн [[Хохори|Хохоритай]] 1588 онд гэрлэсэн.  
# [[Нэньжэ гэг хошой гүнж]] (1587-1642), Дархантай гэрлэсэн.
# [[Мангужи гэг]] (?-1635), [[Хада]] овгийн '''Ургудай''', Аухан хошууны Соном дүүрэн ноён нартай гэрлэсэн.
# [[Мукушэнь]] (1595-?), [[Ула]] овгийн [[Бужантай]] бэйлтэй гэрлэсэн. 1608 онд ураг барилдсан. Хожим нь салсан. 
# 5-р гэг (1597-1613), Дачитай 1608 онд гэрлэсэн.  
# 6-р гэг (1600-1646), Сунатай 1613 онд гэрлэсэн. 
# 7-р гэг (1604-1685), Ижайтай 1619 онд гэрлэсэн.   
# 8-р гэг хошой гүнж (1612-1646), 1625 онд өвөр халхын Гүрбүш тайжтай гэрлэсэн.
'''[[Шархач чин ван]]'''
# 4-р гэг хошой гүнж (?-1649), өвөр халхын Баяд аймгийн [[Энгэдэр]] ноёнтой 1616 онд гэрлэсэн. 
[[Абахай хаан|Дээд эрдэмт хаан]]:
# [[Аохан гүрүн гүнж]] (1621-1654), Аохан аймгийн Банди тайжтай гэрлэсэн.
# '''[[Маката гүрүн гүнж|Маката вэньжуан гүрүн гүнж]]''' (1625-1663), [[Цахар|Цахарын]] [[Лигдэн хаан|Лигдэн хааны]] хүү [[Эжэй хаан|Эжэй чин ван]], [[Абунай|Абунай чин ван]] нартай гэрлэж байсан. Бүрни чин ванг төрүүлсэн. 
# [[Яньчин гүрүн гүнж]] (1628-1686), Хорчины чин ван Хятад ноёнтой 1639 онд гэрлэсэн.
# [[Яту гүрүн гүнж]] (1629-1678), 1641 онд Хорчины Зоригт чин ван Бортхартай гэрлэсэн. 
# [[Ату гүрүн хошой гүнж]] (1632-1700), [[Баарин|Баарины]] Сэвдэн жюнь вантай 1648 онд гэрлэсэн. 
# 6-р гэг гүрүн гүнж (1633-1649), Куажа хафантай 1644 онд гэрлэсэн. 
# [[Шүжэ гүрүн гүнж]] (1633-1648), Ижирсан амбаны хүү Кэнжиргэнтэй 1645 онд гэрлэсэн.
# [[Юнь Ань эгчмэд гүрүн гүнж]] (1634-1692), Хорчины түшээт чин ван Баясгалантай ([[Ууба]] түшээт чин вангийн ач хүү) 1645 онд гэрлэсэн.  
# [[Кэчүнь хошой эгчмэд гүнж]] (1642-1704), 1657 онд Пин Ши ван [[У Сангүй|У Сангүйн]] хүү Шао Фу Жянь тайзигийн багш, [[У Иншюн|У Иншюнтай]] гэрлэсэн. 
'''Кэчин жюнь ван Ёто'''гийн охин:
# 1-р гэг хошой гүнж (1615-1637), Хорчины Манзушири чин вантай 1628 онд гэрлэсэн.
'''Кэши бэйл Түлүн''': 
# [[Жүньжэ хошой гүнж]] (?-1648), 1626 онд [[Хорчин|Хорчины]] '''[[Ууба]] түшээт хантай''' гэрлэсэн. 
[[Эеэр засагч хаан|'''Эеэр засагч хаан''']]''':'''
# [[Гун И хошой гүнж]] (1653-1685), 1657 онд Хааны харуулын албаны сайд Нэрдутай гэрлэсэн. 
'''Чэньзэ чин ван Шосай''':
# 2-р гэг хошой гүнж (1648-1691), 1660 онд  Пин Ань ван '''[[Шан Кэши]]''' гийн хүү '''[[Шан Жилун]]'''тай гэрлэсэн.
'''Жянь чин ван Жидугийн охин''':
# [[Дуаньмин гүрүн гүнж]] (1653-1729), 1670 онд [[Хорчин|Хорчины]] '''[[дархан чин ван Банди]]'''тай гэрлэсэн. 
'''Ань жюнь ван Юэлэ''':
# [[Роужиа хошой гүнж]] (?-?), Жин Нань ван '''[[Гэн Жимао]]'''гийн хүү '''[[Гэн Жижун]]'''тай  гэрэсэн.  
[[Энх Амгалан хаан]]:
# [[Руншянь гүрүн гүнж]] (1673-1728), 1691 онд [[Баарин|Баарины]] [[Жүн ван|жюнь ван]] '''Өргөн'''тэй гэрлэсэн. 
# [[Дуаньжин хошой гүнж]] (1674-1710), 1692 онд [[Харчин|Харчины]] [[Жүн ван|төрийн жюнь ван]] '''Галсан'''тай&lt;ref&gt;'''Харчин ван Гүнсэнноров'''ын өвөг дээдэс&lt;/ref&gt; гэрлэсэн. 
# [[Хичээнгүй Амарлингуй Гүнж|Кэжин гүрүн гүнж]] (1679-1735), Халхын [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан аймгийн]] '''дархан чин ван Дондовдоржтой''' 1697 онд гэрлэсэн. 
# [[Вэньсянь гүрүн гүнж]] (1683-1702), 1690 онд Хааны ордны харуулын дарга Шунь Ань Яньтай гэрлэсэн.
# [[Чүньцюэ гүрүн гүнж]] (1688-1710), 1706 онд Халхын Сайн ноён аймгийн [[Эфү Цэрэн|'''Цэрэн''']] ноёнтой гэрлэсэн.
# [[Вэнь кэ хошой гүнж]] (1687-1709), 1706 онд [[Онниуд хошуу|Онниуд хошууны]] [[төрийн жүн ван]] [[Цанжин|'''Цанжин''']]&lt;nowiki/&gt;тай гэрлэсэн. 
# [[Чүэжин хошой гүнж]] (1689-1736), 1706 онд Сун Чэн Юнь гэрлэсэн. 
# [[Дүнькэ хошой гүнж]] (1691-1709), 1708 онд Хорчины '''Дорж тайжтай''' гэрлэсэн. 
'''Гун чин ван Чаннин''':
# [[Чүньши гүрүн гүнж]] (?-1741), 1712 онд Хорчины тайж, амбан '''Баньдитай''' гэрлэсэн. 
[[Найралт төв]] хаан:
# [[Хуакэ хошой гүнж]] (1695-1717), Манжийн Нара овгийн Шиндө ноёнтой гэрлэсэн.
'''Ли чин ван Иньрэн''':
# [[Шүшэнь хошой гүнж]] (1708-1784), 1726 онд Хорчины тайж, Монгол журганы шылан түшмэл  '''Жангимбуу'''д богтолсон.
'''И чин ван Инь сянь'''
# [[Хэхуй хошой гүнж]] (1714-1731), 1729 онд Халхын Түшээт хан аймгийн зоригт чин ван '''Данзандорж'''ийн хүү '''Доржсэвдэн'''д өгсөн.
'''Жуань чин ван Инь Лю:'''
# [[Дуань Роу хошой гүнж]] (1714-1754), 1730 онд Хорчины '''Бодлогот ван''' Лувсанласангийн хүү '''Чимиддоржи'''д өггсөн.
'''[[Тэнгэрийн Тэтгэсэн хаан]]''':
# [[Хэжин гүрүн гүнж]] (1731-1792), 1747 онд Хорчины Дархан вангийн хошууны засаг ноён дархан чин ван, [[Эфү Сэвдэнбалжир|'''эфү Сэвдэнбалжир''']]&lt;nowiki/&gt;д өгсөн.
# [[Хэжиа хошой гүнж]] (1745-1767), 1760 онд Манжийн Фуча овгийн түшмэл '''Фулунган'''д өгсөн.  
# [[Хэжин гүрүн гүнж]] (1756-1775), 1770 онд Халхын Сайн ноён айм&lt;nowiki/&gt;гийн чин ван [[Эфү Цэрэн|Цэрэн]]&lt;nowiki/&gt;гийн 7-р хүү '''Лавандоржи'''д өгсөн. 
# [[Хэкэ хошой гүнж]] (1758-1780), 1772 онд манжийн Уяа овгийн '''Жалантай'''д өгсөн.
# [[Хэсяо гүрүн гүнж]] (1775-1823), 1789 онд Манжийн Ниохуру овгийн [[Хөшэн]] сайдын хүү '''Фэншэниндэ'''д өгсөн.
'''Хэ чин ван Хун Жоу:'''
# [[Хэвань хошой гүнж]] (1734-1760), 1750 онд '''Баарины жүн ван Ринчин'''гийн ахмад хүү '''Дэлэг тайжи'''д өгсөн.
'''[[Сайшаалт ерөөлт|Сайшаал Ерөөлт хаан:]]'''
# [[Жуанжин хошой гүнж]] (1781-1811), 1801 онд Хорчины '''Бодлогот ван''' '''Чимэддорж'''ийн ач хүү '''Содномдорж'''д өгсөн.
# [[Жуанжин гүрүн гүнж]] (1784-1811), 1802 онд '''Түшээт бэйл Маньбадар'''д өгсөн.

[[Төр гэрэлт|'''Төргэрэлт хаан:''']]

# [[Шоуань гүрүн гүнж]] (1826-1860), 1841 онд [[Зуу Удын чуулган|Зуу удын чуулганы]]  [[Найман хошуу|Найман хошууны]] засаг ноён, жүн ван '''Дэмчигжавд''' өгсөн. 
# [[Шоузань хошой гүнж]] (1829-1856), 1842 онд манжийн Намудур овгийн Дотоод хэргийн яамны түшмэл Эньчон
# [[Шоу энь гүрүн гүнж]] (1822-1859), 1845 онд Фуча овгийн Жиншоу&lt;ref&gt;[[Түгээмэл элбэгт|Түгээмэл элбэгт хааны]] зарлигаар үлдээсэн 8 төр баригч сайдын нэг&lt;/ref&gt;д өгсөн. 
# [[Шоуши хошой гүнж]] (1841-1866), 1863 онд Ниохуру овгийн Жалафунга дутунд өгсөн. 
# [[Шоужуан гүрүн гүнж]] (1842-1884), 1863 онд манжийн Болуд овгийн Дөхуй сайдад өгсөн.

[[Түгээмэл элбэгт|Түгээмэл элбэгт хаан]]:
# [[Рун ань гүрүн гүнж]] (1855-1874), 1873 онд Гуаржа овгийн шадар сайд Фужөнд өгсөн. 
'''Гун чин ван Ишинь:'''
# [[Руншоу гүрүн гүнж]] (1854-1924), 1866 онд Фуча овгийн түшмэл Жидуаньд өгсөн.

==Эшлэл==

[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]
[[Ангилал:Чин улс]]</text>
      <sha1>amyow2tfw9kt9vbvv1d0y9lxmnw6yn2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Невийн Александр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>63969</id>
    <revision>
      <id>707122</id>
      <parentid>684273</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T12:38:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.70.160</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7776" xml:space="preserve">[[Файл:AlexanderNevskyTitul.jpg|thumb|right|Невийн Александрын хөрөг]]
'''Невийн Александр''' ({{lang-ru|Алекса́ндр Яросла́вич Не́вский}}) 1221&lt;ref name=&quot;rozhdenia&quot;&gt;{{cite journal|url=http://www.maxknow.ru/images/upload/articles45/1160.htm |script-title=ru:О дате рождения Александра Невского |title=About the Birthdate of Alexander Nevsky |work=Вопросы истории [Questions of History] |publisher= |author=V.A. Kuchin |date=1986|issue=2|pages=174–176 |accessdate= |language=ru}}&lt;/ref&gt; онд төрж, 1263 нас барсан. [[Алтан Орд|Алтан Ордыг]] баримтлагч, тухайн үеийн [[Новгородын Вант Улс|Новгородын]] [[ван]], [[Киевийн Вант Улс|Киевийн]] ба [[Владимир-Суздалийн Вант Улс|Владимирын]] их ван. Лев Гумилёвын тэмдэглэснээр Невийн Александр нь [[Сартаг хан]]тай цусан тангараг тавьж ах дүү бололцсон ба [[Бат хаан]]ы өргөмөл хүү болж байжээ.

Оросын Эзэнт гүрний томоохон одон болох Гэгээн Невийн Александрын одонг анх нэгдүгээр Пётр хаан санаачилж сүүлд Хатан хаан Екатерина I 1725 онд бий болгосон бөгөөд уг одон 1917 он хүртэл энгийг иргэдэд олгодог одон байжээ.  Сүүлд 1942 оноос Александр Невскийн одонг сэргээж ЗХУ-ын Улаан Армийн удирдах бүрэлдэхүүнийг шагнаж байжээ.

1990 онд ЗХУ задарсаны дараа 2010 онд ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн зарилгаар /хуучин Оросын эзэнт гүрний үед өгч байсан одонгийн загвараар/ Александр Невскийн одонг сэргээж улсын Төрийн шагнал болгосон байна.      

== Монголтой холбоотой байсан тухай ==
Александр Невскийгийн эцэг Ярослав 1246 оны 9 дүгээр сарын 30-нд Хархорумд дуудагдаж, тэндээ хордож нас барсан гэдэг. Бараг нэгэн зэрэг, 9 дүгээр сарын 20-нд Михаил Черниговский Алтан Ордод Монголын шашны зан үйл хийхээс татгалзсан тул цаазлуулжээ. 1247 онд аавыгаа нас барсны дараа Александр Невский Алтан Орд руу явж Бат хаанд бараалхсан байна. Тэндээсээ, өмнө очсон байсан Андрей ахыгаа дагаж Монголын Их хаанд очиж ивээл хүсчээ. Александр, Андрей нар 1249 онд Хархорумаас буцаж ирсэн гэж түүхэнд байдаг. Тэдний эзгүй хойгуур ах, Москвагийн Михаил Хоробрит (&quot;Зоригт&quot;/ Их Гэгээн Ярославын дөрөв дэх хүү) 1248 онд авга ах Святослав Всеволодовичоос Владимирын эзэн суудлыг авсан боловч тэр жилдээ Протва гол дээрх литвачуудтай хийсэн тулалдаанд нас баржээ. Бат хаан Владимир дахь хаанчлалыг Александрт өгөхөөр төлөвлөж байсан боловч эцэг Ярославын хүслийн дагуу хүү Андрейг Владимирын хунтайж, Александр бол Новгород, Киевийн хунтайж болох ёстой байв. Түүхэн сурвалж &quot;хаанчлалын залгамж шулуун биелүүлэх ёстой байсан&quot; гэж тэмдэглэжээ. Гэвч Монголын эзэнт гүрний удирдагчид 1248 онд Батын эсрэг хийсэн кампанит ажлын үеэр Гүюг хаан нас барсан боловч хоёр дахь хувилбарыг хэрэгжүүлж Александр Невский Киев болон &quot;Оросын бүх нутгийн&quot; эрх мэдлийг хүлээн авчээ.

1251 онд Алтан Ордны цэргүүдийн оролцоотойгоор Бат хааны холбоотон Мөнх хаан Монголын эзэнт гүрний дээд эрх мэдлийн төлөөх тэмцэлд ялалт байгуулсны дараа жил буюу 1252 онд Александр дахин Алтан Ордод ирсэн байна. /Татвар өгч үнэнч гэдгээ нотлох явдал байсан/. 

1258 онд Александр Улаагч хаанд хүндэтгэл үзүүлэх зорилгоор Орд руу очиж, 1259 онд монголчуудаар сүрдүүлж, Новгородчуудад хүн амын тооллого хийж, татвар авахаар болсон. 

2021 оны 9 дүгээр сарын 12-нд ОХУ-д Александр Невскийн 800 жилийг ёслол төгөлдөр тэмдэглэв. ОХУ-д одоогийн байдлаар А.Невскийд зориулсан 8 хөшөө байдаг ажээ. 

Эрдэмтэн түүхч, евразийн үзлийн төлөөлгч Лев Гумилёвын үзэж буйгаар Александр Невский бол Оросыг Алтан Ордтой холбоотон болж тэдний бодлогыг хэрэгжүүлэгч болж байсан хүн юм. Тэрбээр 1251 онд Бат хаанд Сарай хотод бараалхаж, түүнтэй ойртож, хүү Сартагтай &quot;ах дүү&quot;-гийн барилдлагатай болж, сүүлд хааны өргөмөл хүү болж 1252 онд Монголын цэргийн хороотой Орост очиж эрх мэдэлтэй ноён болсон юм. Гумилёвын үзэж байснаар энэхүү найрсаг харилцаа нь зүүн Слав, Монгол хоорондын соёлын холимог &quot;синтез&quot; байдлыг үүсгэсэн байж болох ажээ. Тэрээр Өрнийн орнуудын эсрэг Орост Үнэн алдартны шашин дэлгэрүүлэх тухайн үеийн Батхааны буюу монголчуудын бодлогыг хэрэгжүүлэгч болж байсан байх өндөр магадлалтай.     

Монгол Улсын сансрын нисэгч Ж.Гүррагчааг сансарт ниссэний 30 жилийн ойгоор ОХУ-ын Александр Невскийн одонгоор 2021 онд шагнасан байна.   

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Alexander Nevsky|Алекса́ндр Яросла́вич Не́вский}}

== Эх сурвалж ==
{{reflist}}

[[Ангилал:Невийн Александр| ]]
[[Ангилал:Владимирын их ван]]
[[Ангилал:Киевийн Русийн хүн]]
[[Ангилал:Новгородын ван]]
[[Ангилал:Рюриковичууд]]
[[Ангилал:Оросын зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:13-р зууны гэгээнтэн]]
[[Ангилал:Оросууд]]
[[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:1263 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>i1ghxjymd8qvsapl6q0801dbh8syoas</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Баяр Түрэмгий баатар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>66484</id>
    <revision>
      <id>707152</id>
      <parentid>707077</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T20:31:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nihonjoe</username>
        <id>2581</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:陶克陶胡与丹毕坚赞.jpg]] → [[File:陶克陶胡与巴雅尔公在哲布尊丹巴的库伦冬宫 (1913).jpg]] [[c:COM:FR#FR2|Criterion 2]] (meaningless or ambiguous name) · Former person’s name is wrong</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7510" xml:space="preserve">{{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн
| нэр                   = Баяр
| зураг                 = [[Файл:陶克陶胡与巴雅尔公在哲布尊丹巴的库伦冬宫 (1913).jpg|150px]]
| тайлбар               = [[Тогтох гүн]] ба Борхонуудын Баяр&lt;ref&gt;[https://alkhanabold.blogspot.com/p/1.html Зураг дээр: Богд Хаант Монгол Улсын Зоригт Баатар Энхбилэгтийн Тогтох Тайж/1863-1922.9.01/ ба Богд Хаант Монгол Улсын Түрэмгий Баатар Борхонуудын Баяр гүн/1877- 1921.6.06/. Өвөр Монгол дахь Жирэмийн Чуулганы Дархан хошууны Манидын сүмд. 1911]&lt;/ref&gt;
| төрсөн_он_сар_өдөр    = 1877 он
| нас барсан_он_сар_өдөр= 1921 он
| оршуулсан_газар_нэр   = [[Олноо өргөгдсөн Монгол улс|Олноо өргөгдсөн Монгол Улс]], Алтанбулаг
| төрсөн_газар          = Манж [[Чин улс]], Цахар хошуу
| нас барсан_газар      = Олноо өргөгдсөн Монгол Улс, Алтанбулаг
| алдаршсан_нэр         = Түрэмгий Баатар
| бүтэн_нэр             = Борхонуудын Баяр
| эх_орон               = Монгол улс
| салбар                = Морин цэрэг
| албан_он_жилүүд       = 1910-1931 он
| цол_хэргэм            = Түрэмгий баатар цол
| ажиллагааны_тоо       = 
| нэгж                  =
| албан_тушаал          = Азийн морин диюизийн Манлай анги Цахарын морин хорооны захирагч
| тулалдаанууд          = Таван замын байлдаан, Нийслэл Хүрээг гамин цэргээс чөлөөлөх байлдаан, Хиагтыг эзлэхээр Азийн морин дивизийн тулалдаан болон бусад тулалдаанууд, 
| тулалдааны_нэр        = Таван замын байлдаан, Ардын хувьсгал
| шагналууд             =  
| харилцаа              =
| бусад_үйл             = 
}}

'''Борхонуудын Баяр''' Түрэмгий баатар нь Монгол үндэстний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч Баяр 1907 оноос Өвөр монголын [[Жиримийн чуулган|Жирэмийн чуулга]]ны тайж Тогтохын удирдсан үндэсний эрх чөлөөний төлөө зэвсэгт тэмцэлд идэвхтэй оролцож, 1906-1910 оны хооронд Жирэмийн чуулганы Горлос, Дархан, Түшээт, Засагт, Жалайд болон Шилийн голын чуулганы зүүн Үзэмчин, Баарин хошуудын нутагт Чин улсын их цэрэгтэй явуулсан 100 гаруй удаагийн тулалдааныг Тогтохын хамт удирджээ. Гэвч тэд олон жилийн тэмцэл  тулалдааны явцад ихээхэн хохирол үзэж, 1910 оны хавар Халхын Сэцэн хан аймгийн нутгаар дамжин Орост дүрвэн гарав.
 
Баяр Монгол Улс тусгаар тогтнолоо сэргээсэн мэдээг аваад 1912 оны зун Нийслэл Хүрээнд ирж, Монголын төрд хүчин зүтгэхээ мэдэгдэв.

== Тусгаар тогтнолын төлөөх түүний тэмцэл ==
Богд хааны зарлигаар 1912 оны намар Баярыг харьяат цэргийнх нь хамт баруун хязгаарт илгээж, Баруун хязгаарыг тохинуулах хэргийг хавсран туслах түшмэлийн албанд томилжээ. Тайж Баярын удирдсан цэрэг 1913 оны 7 дугаар сарын 8, 10, 20, 30-ны өдрүүдэд Цагаан Түнгэд байсан хятад цэрэгтэй байлдаж, Монгол улсын нутагт цөмрөн орох хэмээсэн хятад цэрэгт цохилт өгөв. Тайж Баярын гавьяаг үнэлж Богд хааны зарлигаар 1913 онд гүнгийн зэрэг, 1914 онд Түрэмгий баатар цолоор тус тус шагнажээ.
 
Хиагтын гэрээний дараа Баяр Нийслэл Хүрээнээ үлдэж, Монголын төрд хүчин зүтгэхээр шийдвэрлэжээ. Түрэмгий баатар Баяр 1916 онд Өмнө хязгаарт, 1917 онд Зүүн хязгаарт тус тус томилогдон хил хязгаарыг сэргийлэн тохинуулах үйлсэд хүчин зүтгэж байжээ.
 
Тэрбээр 1919 оноос эх орныхоо тусгаар тогтнолыг сэргээх нууц хөдөлгөөнд оролцож, Консулын дэнжийн бүлэгт ажиллаж байв. 1921 оны хавар барон Баяр харьяат цэргээ удирдан Нийслэл Хүрээнд ирж, Унгернтэй холбоо тогтоон монгол, цахар ангийн морин цэргийг захирах жанжнаар томилогджээ. Түүний удирдсан цэрэг 1921 оны 4 дүгээр сард Хүрээнээс баруун зүгт гэмин цэргийг нэхэн байлдаж, мөн оны тавдугаар сард Унгерний тушаалаар умар зүгт хөдөлжээ.
 
Түрэмгий баатар Баярын удирдсан цэрэг 1921 оны 6 дугаар сарын 6-нд Алтанбулагийг эзлэхээр довтолж ялагдал хүлээн Баяр тулалдааны үед хүнд шархдан нас баржээ.
 
Түрэмгий баатар Баяр амьдралынхаа сүүлчийн мөчид барон Унгерний тушаалаар Ардын Журамт Цэрэгтэй тулалдсан буруу алхмыг хийсэн учраас түүний тухай түүх судлалд тодорхой бичиж тэмдэглэлгүй явж ирсэн юм.

==Мөн үзэх==
* [[Таван замын байлдаан]]
* [[Ардын хувьсгал]]

==Урлагын бүтээлүүд==
* &quot;[[Сүхбаатар]]&quot; Уран сайхны кино. 19421 он.
* [http://www.wikimon.mn/content/78831.shtml Түрэмгий баатар Баяр гүн гэгч хэн бэ?]

==Эх сурвалж==
*[[Баабар]]. Нүүдэл суудал. 

[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч]]
[[Ангилал:Монголын жанжин]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]]
[[Ангилал:Монголын жанжин]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>3icx9j8609c747c4m7zhra6iw97i7sw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хенри Эгард Уоллес</title>
    <ns>0</ns>
    <id>74562</id>
    <revision>
      <id>707140</id>
      <parentid>705075</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T14:20:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11259" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан
|name         = Хенри Уоллес
|image        = Henry-A.-Wallace-Townsend.jpeg
|office       = {{USA}}ийн 33 дахь&lt;br/&gt;дэд ерөнхийлөгч
|president    = [[Франклин Рузвельт]]
|term_start   = 1941 оны 1 сарын 20
|term_end     = 1945 оны 1 сарын 20
|predecessor  = [[Жон Гарнер]]
|successor    = [[Харри Трумэн]]
|office1       = АНУ-ын худалдааны 10 дахь нарийн бичгийн дарга (Сайд)
|president1    = {{plainlist|
*[[Франклин Рузвельт]]
*[[Харри Трумэн]]}}
|term_start1   = 1945 оны 3 сарын 2
|term_end1     = 1946 оны 9 сарын 20
|predecessor1  = [[Жесс Жонс]]
|successor1    = [[Эверэлл Харриман]]
|office2       = АНУ-ын 11 дэх хөдөө аж ахуйн нарийн бичгийн дарга (Сайд)
|president2    = [[Франклин Рузвельт]]
|term_start2   = 1933 оны 3 сарын 4
|term_end2     = 1940 оны 9 сарын 4
|predecessor2  = [[Артур Хайд]]
|successor2    = [[Клод Викард]]
|birth_name    = Хенри Агард Уоллес
|birth_date   = {{birth date|1888|10|7}}
|birth_place  = АНУ, Айова муж улс, Ориент
|death_date   = {{death date and age|1965|11|18|1888|10|7}}
|death_place  = АНУ, Коннектикут муж улс, Данбөри
|party         = {{plainlist|
*[[Бүгд Найрамдах Нам (АНУ)|Бүгд Найрамдах Нам]] {{small|(1936 он хүртэл; 1950–1965)}}
*[[Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)|Ардчилсан Нам]] {{small|(1936–1946)}}
*[[Дэвшилт Нам (АНУ, 1948)|Дэвшилт]] {{small|(1946–1950)}}}}
|spouse        = {{marriage|[[Ило Уоллес|Ило Браун]]|1914|&lt;!--Year omitted per Template:Marriage instructions--&gt;}}
|children      = 3
|education     = [[Айова мужийн их сургууль]] {{small|([[Шинжлэх ухааны бакалавр|BS]])}}
|signature     = Henry A Wallace Signature.svg
}}
'''Хенри Эгард Уоллес''' – ({{lang-en|Henry Agard Wallace}}; 1888 оны 10 дугаар сарын 7-нд АНУ-ын Айова мужийн Эдэйр Коунтид төрсөн-1965 оны 11 дүгээр сарын 18-нд нас барсан) нь АНУ-ын улс төрийн зүтгэлтэн, ажил хэрэгч хүн, сэтгүүлч.

Айовагийн их сургуулийг мал аж ахуйчаар 1910 онд төгсөөд малын фермд ажилласан. Мөн өөрийн гэр бүлийн сонины редактораар давхар ажиллаж байжээ.   
 
1933-1940 онд Франклин Рузвельт түүнийг АНУ-ын Хөдөө аж ахуйн сайдаар томилсон. 

1941-1945 онд АНУ-ын 33 дахь Дэд Ерөнхийлөгчөөр ажилласан. 

1945-1946 онд АНУ-ын Худалдааны сайдаар ажиллаж, Ерөнхийлөгч Харри Трумэний үед огцорсон. 

1948 онд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өөрийн байгуулсан “Прогрессив” /Хөгжил-Дэвшил/ намаас нэр дэвшиж ялагдаад улс төрөөс холдсон байна.

Тэрээр Х.Трумэний хэрэгжүүлсэн  &quot;[[Маршаллын төлөвлөгөө]]&lt;nowiki/&gt;г&quot; эсэргүүцэгч байсан бөгөөд түүний либерал үзэлтэй гэдэг байжээ. 
 
АНУ-ын Коннектикут мужийн Данбери хотод 1965 оны 11 дүгээр сарын 18-нд нас барсан.   

==1944 онд Монголд айлчилсан нь==

Америкийн Нэгдсэн Улсын Дэд Ерөнхийлөгч Хенри Эгард Уоллес 1944 оны 5 дугаар сард ЗХУ-д албан ёсоор айлчилж, 6 дугаар сарын сүүлчээр Хятад улсад айлчлаад буцах замдаа Улаанбаатарт 7 дугаар сарын 2-нд бууж 2 хоног зочилсон нь тус улсад айлчилсан хөрөнгөтөн орны буюу АНУ-ын анхны өндөр түвшний зочин байлаа. АНУ-ын Дэд Ерөнхийлөгчийг Зөвлөлт-Хятадын харилцааг &quot;нэвт мэддэг&quot;, бас монголоор ярьдаг, америкийн хятад судлаач, монголч эрдэмтэн [[Оуэн Латтимор]], орос хэлтэй эдийн засагч Жон Хазард, Төрийн департаментын хятадын мэргэжилтэн Картэр Мисэнт нар дагалдан ирсэн юм. 

АНУ-ын төрийн дээд зиндааны анхны зочдыг Монголын удирдагчид хүндэтгэн угтаж, БНМАУ-ын Ерөнхий сайд бөгөөд ГЯЯ-ны сайд Х.Чойбалсан өөрийн биеэр онгоцны буудалд угтаж авч улс орныхоо туулсан зам, бодит байдлын талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл хийхдээ Монгол нь тусгаар тогтносон улс болохыг онцолж, фашизмын эсрэг тэмцэж байгаа Холбоотон гүрнүүдийг дэмжиж буйгаа онцгойлон илэрхийлж байжээ.

Мөн ЗХУ-д Элчин сайдаар ажиллаж байсан [[Жамсрангийн Самбуу|Ж.Самбуу]] гуайг хотын дарга болгож, Намын Төв хорооны Нарийн бичгийн дарга Д.Дамбыг албан ёсоор дагалдах хүнээр, эрдэмтэн [[Бямбын Ринчен|Б.Ринчен]]&lt;nowiki/&gt;г орчуулагчаар ажиллуулсан байна.

АНУ-ын Дэд Ерөнхийлөгчид ДЯЯ-ны Хэлтсийн дарга Б.Болд, Гомбосүрэн нарыг ахлах дэслэгч цолтой формоор хувцаслан хамгаалагчаар томилон ажиллуулжээ.

Х.Э.Уоллес Намын Төв хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга [[Юмжаагийн Цэдэнбал|Ю.Цэдэнбал]]&lt;nowiki/&gt;ын Зис 101 машинаар, Засгийн газрын Нүхтийн амралтын хоёр давхар дүнзэн байшин, дэргэд нь барьсан 12 ханатай Монгол гэрт байрлуулж, хамгаалан үйлчилжээ.
Дэд Ерөнхийлөгч өдрийн цагт гэрт, шөнө байшинд хоноглож Гандан хийд, Биокомбинат, Улсын их сургуульд зочилж, тэнд 2 микроскоп бэлэглэж өгөөд, орой нь Бөмбөгөр ногоон театрт “Шарай голын гурван хаан” жүжиг үзэж сонирхсон байна.

Дэд Ерөнхийлөгч Харри Уоллес нутаг буцахаар онгоцоор хөөрсөн боловч ЗХУ-ын Эрхүү хотод цаг агаар муу байснаас буцаж газардсан байдаг. Өмнө очсон Гандан хийдээр дахин &quot;бэлдсэн жүжиг байж уу гэж шалгах&quot; зорилготой байсан байх /таамаглал/ гээд очиж үзээд нэг хоноод ниссэн ажээ. Үүнээс улбаалж &quot;АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч Монголд хоёр удаа айлчлав&quot; гэсэн яриа тухайн үед гарч байжээ.

АНУ-ын Дэд Ерөнхийлөгчийн явах замын дагуу болон очих газруудад нь байнга хүч нэмэгдүүлсэн хамгаалалт зохиож, шөнийн цагт байрных нь гадна талд аюулаас хамгаалах газрын офицеруудыг ахлагчийн дүрэмт хувцас өмсгөн, автомат буугаар зэвсэглэн хамгаалсан байдаг. 

Энэхүү айлчлалын үндсэн зорилго нь Их гүрнүүдийн удирдагчдын [[Ялтын уулзалт|Ялтын бага хурл]]&lt;nowiki/&gt;ын өмнө Монголын тусгаар тогтнолын тухайд Америкийн байр суурийг бэлтгэх үүднээс БНМАУ-ын бодит байдалтай танилцах, тус улсын Зөвлөлт, Хятадын харилцаанд эзлэх байр суурийг тодруулах явдал байсан юм.
 
Америйкийн Дэд Ерөнхийлөгч Х.Уоллес Монголд айлчилснаар манай орны тухай америкчууд ямар нэг бодит ойлголттой болж авчээ. Дэд Ерөнхийлөгчөөс Америкийн Нэгдсэн Улсын Ерөнхийлөгч [[Франклин Рузвельт|Ф.Д.Рузвэльт]]&lt;nowiki/&gt;эд бичсэн тайландаа: “Зөв дэвшил, цэргийн бэлэн байдал, үндэсний ухаан бодол Гадаад Монголд их байгаагийн баталгаа мундахгүй байна. Зөвлөлтийн нөлөө их байгаа нь эргэлзээгүй зүйл боловч улс төр, засаг захиргааны хяналт авьяаслаг монгол хүмүүсийн гарт байна. Хятадын нөлөөлөл амархан сэргэх тухай бодол бол бүтэшгүй зүйл. Харин ч дайны дараа Өвөр Монголтой нэгдэх тухай ухуулга гарч болох юм” хэмээн онцлон тэмдэглэсэн нь [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]-ын талаарх Ф.Рузвельтийн үзэл хандлагад эерэг нөлөө үзүүлж, '''Монгол Улсын “статус квог” хүлээн зөвшөөрөх''', шийдвэр гаргахад АНУ болон Их Британид тодорхой нөлөө үзүүлсэн юм.

{{DEFAULTSORT:Уоллес, Хенри Эгард}}
[[Ангилал:АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч]]
[[Ангилал:АНУ-ын хөдөө аж ахуйн сайд]]
[[Ангилал:АНУ-ын худалдааны сайд]]
[[Ангилал:Бүгд Найрамдах Намын гишүүн (АНУ)]]
[[Ангилал:АНУ-ын Ардчилсан Намын гишүүн]]
[[Ангилал:АНУ-ын чөлөөт өрлөгчин]]
[[Ангилал:20-р зууны чөлөөт өрлөгчин]]
[[Ангилал:АНУ-ын Гүн Ухааны Нийгэмлэгийн гишүүн]]
[[Ангилал:Америкчууд]]
[[Ангилал:1888 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1965 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>o318h4hv8p4p17yxij20eulcdhywv65</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төвөд хэл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>91710</id>
    <revision>
      <id>707185</id>
      <parentid>698005</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T02:31:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2912" xml:space="preserve">{{Хэл аялгуу
|хэмжээ      = 290px
|нэр          = Төвөд хэл
|тодорхойнэр  = བོད་སྐད་
|газаророн    = [[Төвөд]]
|эзэмнэгч     = 9.0 сая хүн (тооцоо)
|хэлтэн       = [[Төвөд үндэстэн]]
|өнгөнэр      = алтай
|төрөл1       = [[Хятад-Төвөд хэлний язгуур]]
|төрөл2       = Төвөд-Бирм хэлний бүлэгт&lt;ref&gt;
Tournadre N. (2008), &quot;Arguments against the Concept of ‘Conjunct’/‘Disjunct’ in Tibetan&quot; in Chomolangma, Demawend und Kasbek. Festschrift für Roland Bielmeier zu seinem 65. Geburtstag. B. Huber, M. Volkart, P. Widmer, P. Schwieger, (Eds), Vol 1. p. 281–308. http://tournadre.nicolas.free.fr/fichiers/2008-Conjunct.pdf&lt;/ref&gt;
|аялгуу1      = 1. Амту аялгуу 
|аялгуу2      = 2. Кам аялгуу
|аялгуу3      = 3. Ү-Цан аялгуу
|төлөөлөх1    = 
|үсэг         = [[Төвд үсэг]] 
|үндсэннэг    = 
|хоёрыннэг    = {{flagicon|БНХАУ}} БНХАУ ([[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн ӨЗО]], [[Хөхнуур]], [[Сычуань]])&lt;br&gt;{{BHU}}&lt;br&gt;{{NEP}}&lt;br&gt;{{IND}}
|тохируулагч  = 
|iso1          = bo
|iso2          = tib
|lc1           = bod
|ld1           = Ү-Цан
|lc2           = khg
|ld2           = Кам
|lc3           = adx
|ld3           = Амту
|газрынзураг  = Tibet provinces.png
|газрынзургийнхэмжээ  = 270px
|газрынзургийнтайлбар = Төвөд хэл яриаг ангилж, &lt;br&gt;англиар бичсэн тойм газрын зураг
}}

'''Төвөд хэл''' [[Хятад-Төвөд хэлний язгуур]]ын [[Төвөд-Бирм хэлний бүлэг]]т харьяалагддаг. Төвөд хэлний гурван [[аялга]] байдаг: Амту, Кам, Ү-Цан. Энэтхэг, [[Бутан]] зэрэг зарим хэл нь Төвөдтэй холбоотой байдаг. Төвөд хэлэнд зориулсан хоёр янз цагаан толгой бий. Төвөдийн уран зохиол урт түүхтэй ба баатарлаг туульс болон Буддын шашны судар, [[Ганжуур Данжуур|Ганжуур]] болон [[Гэсэр]] зэрэг олон тооны дурсгал бий.&lt;ref&gt;ТӨВД ХЭЛ БИЧИГТ СУРАЛЦАХ ДЭВТЭР МУИС, ЭХ БИЧИГ- АЛТАЙ СУДЛАЛЫН ТЭНХИМ, ШАШИН СУДЛАЛЫН ТЭНХИМ, УБ 2012&lt;/ref&gt;

Төвөдийн шашны нөлөө монголчуудад ихээхэн нөлөөлсөн байдаг ч монгол соёлын нөлөө төвөд соёлд бас бий.

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

[[Ангилал:Төвөдийн хэлнүүд| ]]</text>
      <sha1>6kyxxnka37ka7cjje4u0sos0kip0c5l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>109739</id>
    <revision>
      <id>707156</id>
      <parentid>707072</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T21:41:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5840" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан|name=Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ|image=Oyun-erdene LUVSANNAMSRAI.jpg|birth_date={{birth date and age|1980|6|29|df=y}}|alma_mater=Бэрх Дээд Сургууль&lt;/br&gt;[[Монгол Улсын Их Сургууль]]&lt;/br&gt;Харвардын Их Сургууль|honorific-prefix=Эрхэмсэг ноён&lt;/br&gt;|office2={{MGL}}ын Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга|predecessor2=[[Гомбожавын Занданшатар]]|party=[[Монгол Ардын Нам]]|termstart=[[2021]] оны [[1 сарын 27]]|title={{MGL}}ын 32 дахь [[Ерөнхий сайд]]|president=[[Халтмаагийн Баттулга]]&lt;/br&gt;[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]|primeminister2=[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]|predecessor=[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]|successor2=[[Цэндийн Нямдорж]]|termstart2=[[2019]] оны [[2 сарын 2]]|termend2=[[2021]] оны [[1 сарын 27]]|office3={{MGL}}ын [[Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын]] гишүүн|termstart3=[[2016]] оны [[7 сарын 5]]|office4=[[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Намын]] дарга|predecessor4=[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]|termstart4=[[2021]] оны [[6 сарын 25]]|office5=Нийгмийн Ардчилал Монголын Залуучуудын Холбооны Ерөнхийлөгч|predecessor5=[[Гомбожавын Занданшатар]]|successor5=Ганзоригийн Тэмүүлэн|spouse=Болдын Туул|place of birth=[[Улаанбаатар хот]]|children=4|website={{url|www.oyunerdene.mn}}|honorific-suffix=&lt;/br&gt;Монгол Улсын Ерөнхий сайд|constituency3=[[Хэнтий аймаг]]}}

Хурц овогт '''Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ''' нь [[Монгол Улс|Монгол Улсын]] [[Ерөнхий сайд|Ерөнхий сайдын]] албан тушаал хашиж буй улс төрч юм. 2016 оноос хойш [[Улсын Их Хурал|Улсын Их Хурлын]] гишүүний алба мөн хашиж байна.

== Түүх ==
Тэр 42 настай 15 нас хүртлээ дугуй унаж сураагүй 12 нас хүртлээ өмдөндөө шээсэн 20тойдоо хэлд орсон.

== sexiin turshlaga == 
* 1998 онд Хэнтий аймгийн Бэрх хотын Ерөнхий боловсролын сургууль
* 2001 онд Бэрс дээд сургуулийг сэтгүүлч мэргэжлээр
* 2008 онд МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийг Эрх зүйч мэргэжлээр тус тус төгссөн.
* 2015 онд Жон Ф. Кеннедийн нэрэмжит Төрийн Захиргааны Дээд Сургуульд магистрын зэрэг хамгаалсан.

== Ажлын туршлага ==
* 2001 он Хэнтий аймгийн Бэрх хотын захирагчийн албанд Тамгын газрын дарга
* 2002 он “Дэлхийн Зөн Монгол” ОУБ-ын Хэнтий салбарын захирал
* 2006 он “Дэлхийн Зөн Монгол” ОУБ-ын Бүс хариуцсан Захирал
* 2008 онд Нийслэлийн Баянзүрх дүүрэгт Нийгмийн хөгжлийн хэлтсийн дарга
* 2009 онд Монгол Ардын Намын Удирдах Зөвлөлийн Хэрэг эрхлэх газрын дарга
* 2010-2014 он Нийгмийн Ардчилал Монголын Залуучуудын холбооны Ерөнхийлөгч
* 2011 он Монгол Ардын Намын Нарийн бичгийн дарга
* 2012 он Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгч
* 2016 оноос Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
* 2019 оноос Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга
* 2020 оноос Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
* 2021 оны 1 дүгээр сарын 25-ны өдрөөс эхлэн 41 насандаа Монгол улсын 32 дахь Ерөнхий сайдаар ажиллаж байна. 
*2021 оны 6 дугаар сарны 25-нд МАН-ын XI Бага хурал хуралдаж, Л.Оюун-Эрдэнийг МАН-ын даргаар сонгосон байна.  

== Сонгуульт ажил ==
* “JCI Монгол” Үндэсний байгууллагын Эрх зүйн зөвлөх
* “Азийн хүлэг улс” бодлогын судалгааны хүрээлэнгийн үүсгэн байгуулагч
* “Монголын зүрх Хэнтий” төслийн удирдагч

== Бүтээл ==
** “Алсын хараа” ном 2005
** “Азийн хүлэг улс” ном 2015 он

{{Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}}
{{Хөтлөгч мөр Монгол Ардын Намын дарга}}
{{DEFAULTSORT:Оюун-Эрдэнэ, Лувсаннамсрайн}}
[[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]]
[[Ангилал:Одооны засгийн газрын тэргүүн]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын засгийн газрын гишүүн]]
[[Ангилал:Монгол Ардын Намын дарга]]
[[Ангилал:Монгол Ардын Намын гишүүн]]
[[Ангилал:Харвардын их сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1980 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>snr7zoj0hhoz844uj397mony13i9p3m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ганжуур Данжуур</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119780</id>
    <revision>
      <id>707186</id>
      <parentid>690206</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T02:42:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1</ip>
      </contributor>
      <comment>/* АЧ ХОЛБОГДОЛ */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9731" xml:space="preserve">'''Ганжуур Данжуур''' гэж Бурхан багшийн их хөлгөн судар буюу суурь онол бүхий нэвтэрхий толь юм. Бурханы шашин бараг 3000 жилийн тэртээгээс, эртний Энэтхэгийн их хаан Шүдходанагийн хөвүүн болон элдэв гайхамшиг үзэгдэл билгийг үзүүлэн мэндэлсэн Сиддихарта хамаг амьтныг зовлон зүдгүүрээс нь ангижруулахын төлөө хэцүү бэрх хатуужлыг үйлдэн бясалгал оюуны хүчээр хэрхэн гэгээрэлд хүрч болдгийг өөрөө биечлэн үзүүлж Бурханы хутгийг олон гэгээрсэн, мөн хамаг амьтанд гэгээрэх боломж буйг баталж тэрээр ном зааж номын хүрдийг гурвантаа эргүүлсэн, гэгээрэхүйд зорин буй хуврагийн аймгийг байгуулсан зэрэг эрдэм үйлсээс улбаалан Бурханы шашин хэмээн нэрлэгдэн өдгөө цаг үед хүрч ирсэн байна.

Бурхан багшийн аман зарлигийн чуулганыг '''Ганжуур''' буюу Зарлигийн орчуулга хэмээн нэрлэдэг. Энэрэн нигүүлсэхүй сэтгэлээр суурилж, учир шалтгаан, шүтэн барилдлагын үүднээс юмс үзэгдэл, сансар хорвоогийн мөн чанарыг танин мэдэж гэгээрэх тухай онол сургаалыг Ананд тэргүүтэй шавь нар нь эмхтгэсэн байна.

Бурхан багшийн аман зарлиг Ганжуурыг Энэтхэгийн их мэргэд судлан шинжилж зүйл бүрээр тайлбарлан баяжуулсан бүтээлийг '''Данжуур''' буюу Шашдарын орчуулга хэмээн нэрлэдэг. Данжуур нь буддын арван ухааны '''3427''' нэр төрлийн ном зохиолыг багтаасан их хөлгөн судар юм.

== Түүхэн уламжлал ==
Ганжуур, Данжуур нь анх санскрит хэлний өвөг болох эртний Пали хэлээр бичигдэн явцын дунд санскрит хэлэнд, түүнээс Түвд, Хятад хэлэнд, улмаар Монгол хэл бичгээр хөрвүүлэгджээ. “Ганжуур”-ыг анх бичиж үлдээсэн Пали хэл нь Бурхан багшийн айлдсан гурван сав аймаг буюу винайн аймаг, судрын аймаг, авидармын аймаг савын ном болон хиндү шашны номууд бичигдэж үлдсэн хамгийн эртний боловсронгуй хэлэнд тооцогддог юм. Пали хэл нь Санскрит хэлтэй шууд хамаарахгүй ч язгуурын хувьд нэг гаралтай, панины хэлэн зүйн тогтоцтой өөр хоорондоо авиа дуудлага, үг, үгсийн аймаг төсөөтэй хэл юм. Бурхан багшийн сургаалыг пали хэлэнд буулгаж үлдээсэн ч түүний тайлбар сэлт ихэнхдээ сонгодог санскрит хэлэнд буулгагдаж байсан. 

Учир нь пали хэл нь алгуураар санскрит хэлэнд байраа олгож уусан алга болсонд юм. Өдгөө өмнөд азийн улсууд тухайлбал, Бенгал, Бангладеш, Лаос, Энэтхэгийн зарим нэг газар хэрэглэж байгаа Бенгали хэл нь пали хэлнээс үүссэн гэдгийг эрдэмтэд судлан тогтоосон бөгөөд “Ганжуур” нь эхээрээ хадгалагдан шүтээнд залан судлагдаж байна. Ганжуур, Данжуурыг их номч '''Будон Ринчендүв (1290-1364)''' тэргүүтэй эрдэмтэд буддын бүх номлолын шүүн орчуулж эмхтгэсэн байна. 

Монголчууд Ганжуурыг ХШ зууны эцэс  ХҮ зууны эхэн буюу Өлзийт хааны үед монгол хэлнээ орчуулж эхэлжээ. Чингэхдээ '''Лигдэн /1592-1636/ хааны''' зарлигаар их эрдэмтэн '''Гунгаа Одсэр, Дархан лам Самдан Сэнгэ, Билэгт Эрдэнэ Дай гүүш, Тойн Сандүв''' тэргүүтэн эрдэмтэд удирдан зохион байгуулж 1628-1629 онд “Зарлигийн орчуулга” бүрнээр нь хөрвүүлэн дүүргэсэн байна.

Монгол Ганжуурын эхний 25 боть болон түүний тайлбар Монгол Данжуурын эхний 85 боть нь Дандарын аймаг хэмээгддэг бөгөөд энэ нь Хими, Биологи, Математик, Физик, Сансар судлал, Газар зүй, Барилга архитектор ба Дэлхий ертөнцийн зүй тогтол, бодис элементийн шинж чанар, тэдгээрийг урвалд орсноор үүсэх нөхцөл шалтгааныг судалдаг бөгөөд түүнийг сэтгэл оюуны бясалгалтай уялдуулан төгс танин мэддэг нь орчин цагийн шинжлэх ухааны судалгаа шинжилгээтэй яв цав нийцэх аж. Хэрхэн нийцэх тухайд жишээ өгүүлбэл алдарт химич Менделевийн үелэх системийг хүн болгон мэдэх ба энэ систем үндсэн 108 нүхт хүснэгтээс бүтдэг. Үүний 106 нь буюу 106 бодис нь хүн төрөлхтөнд нээгдсэн байдаг билээ. Тэгэхээр цаашид мөн 2 элемент нээгдэх ёстой гэдгийг шинжлэх ухааны эрдэмтэд нотлон судалдаг.

Харин “Ганжуур”-ын тайлбар болох “Данжуур”-ыг II Жанжаа хутагт Ролбийдорж, Ширээт хутагт Лувсанданбийням тэргүүтэй хамаг монголын 200 орчим эрдэмтэн гүүш нар Түвд хэлнээс Монгол хэлэнд 1741-1742 онд орчуулан 1742-1749 онд 226 боть болгон модон бараар Бээжинд барлан хэвлэсэн олон хүний хамтын бүтээл юм. “Монгол шунхан Данжуур” нь гүн ухаан, учир шалтгааны ухаан, анагаах ухаан, урлах ухаан, дуун ухаан зэрэг шинжлэх ухааны олон салбарыг хамарсан 3427 нэр төрлийн ном, зохиолыг багтаасан 107839 хуудастай, 23х72.5см хэмжээтэй их хөлгөн судар юм. 

Ганжуур, Данжуурыг монгол хэлэнд орчуулах, хэвд сийлэх, бичээч, урчуудын хүнс, ажлын хөлсөнд нийт 41600 гаруй лан мөнгө орсоноос 31200 лан мөнгийг монголын ард түмэн сайн дураар тусалж, бусдыг нь улсын сангаас гаргажээ. Монгол Ганжуур, Данжуурын бүрэн боть Монгол улсын Төв номын санд хадгалагдаж байгаа бөгөөд 1995 онд хосгүй үнэт дурсгалын жагсаалтанд оруулан баталжээ. Монгол Ганжуур, Данжуур нь олон эхтэй тулган нягталж, шүүн тунгааж, нарийн нямбай буулгасан хамгийн алдаа мадаггүй сонгодог бүтээл хэмээн эрдэмтэд үздэг билээ. Тийм ч учраас гадаад дотоодын олон эрдэмтэн судлаачид Монгол Ганжуур, Данжуурыг шимтэн судалж судалгааны эх сурвалжаа болгож байна.

== АЧ ХОЛБОГДОЛ ==
Хүн төрөлхтний оюуны их өв болсон дорнын их нэвтэрхий толь Ганжуур, Данжуурыг нийт монголчуудын хүртээл болгох

• Орчин цагийн монгол хэлний үгийн санг баяжуулах

• Монголын судлаач, сонирхогчдын судалгааны хэрэглэгдэхүүн болох

• Уламжлалт өв соёлыг сэргээн хадгалах, уламжлах, өвлүүлэх

• Дэлхийн олон улсын “Монголч эрдэмтэд”-ийн том судлагдахуун болох

• Монголын бурхан шашныг дэлхийд монголын онцлогоор таниулах

• Монголын ард түмний олон зууны түүхэн оюуны охь манлайллаар үндэсний үзэл, бахархал бий болох зэрэг юм.

[[Ангилал:Буддын шашин]]</text>
      <sha1>6cbmk8zmprcp1dojsarl7avlt2qazyv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бакула Ринбүүчий</title>
    <ns>0</ns>
    <id>121745</id>
    <revision>
      <id>707176</id>
      <parentid>698651</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T23:41:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Бмхүн</username>
        <id>59031</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6166" xml:space="preserve">[[Файл:19th Kushok Bakula Rinpoche, The Holiness the Dalai Lama visited the Kashmir Art Emporium at Calcutta, during his visit to the city, on January 21, 1957 (cropped).jpg|thumb|Кушок Бакула Ринбүүчий. 1957 онд]]
'''Кушок Бакула Ринбүүчий''' буюу Живзун Лувсан Түвдэн Чогнор (англи.Kushok Bakula Rinpoche буюу Ngawang Lobzang Thupstan Chognor, төвөд: ངག་དབང་བློ་བཟང་ཐུབ་བསྟན་མཆོག་ནོར,) 1918 оны 5-р сарын 19-нд Энэтхэгийн [[Латакия|Ладак]] хотод төрсөн- 2003 оны 11-р сарын 4-нд [[Шинэ Дели]] хотод нас барсан) -Бурханы шашны төвдийн урсгалын олон улсын нэрт зүтгэлтэн лам бөгөөд Энэтхэгийн улс төрийн зүтгэлтэн. 

== Намтар ==
Ханхүү Бакула Энэтхэг дахь Ладакийн Мато хааны гэр бүлд 1917 онд төржээ. Түүний эцэг нь хаан Нангвам Таэй (Nangwa Thayas), эх нь Занскарын хатан хаан Ешей Вангма (Yeshes Wangmo) нар юм. Эх нь тэр үед өнгөрөөд удаагүй байсан 18 дахь Бакула Ринбүүчигийн ойрын хамаатан байсан ажээ. Удалгүй хүүг Бурхан Буддагийн шавь болох 16 архадын нэг Бакулу архадын 19 дахь дүр Бакула Ринбүчи Живзун Лувсан Түвдэн Чогнор хэмээн тодруулсан байна.  

1923 онд Ладакийн дээд тэргүүн лам нар хааны ордонд ирж ханхүүг тэдэнд өгч хүмүүжүүлэх боломж олгохыг хүсчээ. Жилийн дараа хааны гэр бүл лам нарын хүслийг биелүүлжээ. Зургаан настайдаа өмнөх дүрийнхээ ширээнд заларч, Петуб хийдийн хамба лам болжээ. Дараа нь Төвдийн Брайбүн Лосалин хийдэд шавилан сууж лхарамбын дамжаа барьж дүүргэжээ. 

1930 онд Бакула Төвдөд боловсролоо үргэлжлүүлэхээр явж тэрээр [[13-р Далай лам]]&lt;nowiki/&gt;аас сүмийн сахил хүртжээ. Төвдөд тэрээр суралцах гайхалтай чадвараа харуулж, Раден-цэн (1933-1939)-гийн үед гэлэн болжээ. Хожим нь тэрээр Ладакт буцаж ирээд эргэцүүлэн бодох бясалгалыг хийж, улмаар номын жинхэнэ багш болжээ.

1949 онд Энэтхэгийн ерөнхий сайд асан Ж.Неругийн саналаар [[Жамму-Кашмир|Жамму Кашмир]] мужийн засаг захиргааны сайд зэрэг ажил хийж улс төрд оролцож эхэлсэн байдаг. Мөн тэрээр  Энэтхэгийн Парламентын эрхэм гишүүн, дипломатч байсан юм.

Энэтхэг, Пакистан тусгаар тогтнолоо олж авсны дараа Ладакийн лалын шашинт хүн ам Исламын шашинд орж, Пакистантай нэгдэхийг хүсээгүй Ладакийн оршин суугчдыг устгах ажиллагаа явуулжээ. Энэхүү үймээн самуунтай үед Бакула Ринбүүчий Самкарыг орхиж Энэтхэгийн болсон Ладак руу буцаж ирж, боловсролын болон хүмүүнлэгийн чиглэлээр эрчимтэй үйл ажиллагаа явуулсан байна.  Ладак нутагт харьцангуй бие даасан байдлыг бий болгоход түүний үүрэг их байжээ. Дараа нь тэрээр Ладак дахь нийгэм, боловсролын салбарт ихээхэн хүчин чармайлт гаргасан тул түүнийг &quot;орчин үеийн Ладакийг бий болгогч&quot; гэж нэрлэжээ. Ялангуяа түүний ачаар уламжлал, орчин үеийн байдлыг хослуулсан боловсролын тогтолцоог Ладакт сурталчлан бий болгосон байна. 


Бакула Ринбүүчий дипломат хүний ​​хувьд хуучин [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗСБНХУ]]-д 1989 онд айлчилж, тус улсын буддын шашны нөхцөл байдлын талаар биечлэн танилцах боломж олдсон цөөхөн дээд лам нарын нэг байв. Тэр энд шавь нартай байсан, авшиг хүртээж байжээ. 


Бакула Ринбүүчи амьдралынхаа сүүлийн жилүүдэд буюу 1989 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдөр Энэтхэг улсаас Монгол Улсад суугаа [[Элчин сайд]]&lt;nowiki/&gt;аар томилогдон 10 гаруй жил ажиллаж, Буддын шашинд суралцаж байсан залуусыг БНХАУ, Энэтхэгийн сүм хийдүүдтэй холбож, тэнд үргэлжлүүлэн боловсрол эзэмшүүлсэн; 

Тэрээр 1999 онд [[Улаанбаатар]] хотод Бэтүвлин хийдийг байгуулжээ. Түүнийг 2003 онд нас барсны дараа чандрыг нь өөрийн шавь монголын бурханч лам Пүрэвбатын хийсэн мөнгөн суваргад хийж, Бэтүвлин хийдэд байрлуулжээ.

[[Ангилал:Энэтхэгчүүд]]
[[Ангилал:1918 онд төрсөн]]
[[Ангилал:2003 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>mv2s71nz097wzt1t7gqzylwy4eswe6p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ладакх</title>
    <ns>0</ns>
    <id>121775</id>
    <revision>
      <id>707169</id>
      <parentid>698965</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T23:18:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:BC8:62C:8F:0:0:0:1</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3464" xml:space="preserve">[[Файл:Ladakh logo.svg|thumb|324x324px|Ладакийн лого]]
'''Ладак''' (төвөд. &lt;big&gt;ལ་དྭགས་&lt;/big&gt;, Вайли ''la dwags'', хинди लदाख, урду لدّاخ‎) Энэтхэгийн түүхэн болон газар зүйн нутаг. 

2019 оноос [[Энэтхэг]]&lt;nowiki/&gt;ийн хуучин [[Жамму-Кашмир]] мужаас салгаж Холбооны газар нутаг болсон байна. Үгчилбэл «ла» гэж ''уулын даваа'' гэсэн үг, «дак» - ''улс'', үндсэндээ давааны улс. Умард талаара Куньлуны нуруу, өмнөд хэсгээрээ нь [[Гималай]]&lt;nowiki/&gt;н нуруу байралдаг байна. Төв Азийн хамгийн цөөхөн хүн амтай Ладак нутагт энэтхэг-европ болон төвөд үндэстнүүд оршин суудаг байна. 

Ладак нь [[Төвөд|Төвд]]&lt;nowiki/&gt;ийн соёл, байгальтай ижил төстэй байдаг тул заримдаа &quot;Бяцхан Төвд&quot; гэж нэрлэдэг. Өмнө нь худалдааны замын уулзвар дээр байрлаж байсан тул стратегийн чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байв. Нэгэн цагт &quot;[[Торгоны зам|Их Торгоны зам]]&quot; үүгээр өнгөрч, Буддын мөргөлчид Энэтхэгээс [[Төвөд]] хүрэх замдаа сүм хийдүүдийг байгуулж байжээ. [[Хятад|Хятад улс]] баруун хилээ хаасны дараа олон улсын худалдаа уналтад орсон. 1974 он хүртэл Ладак жуулчдад хаалттай байсан бол одоо Энэтхэгийн засгийн газар тус бүс нутагт аялал жуулчлалыг идэвхтэй хөгжүүлж байгаа нь орлогын чухал хүчин зүйл болж байна.
[[Файл:Ladakh.png|thumb|Ладакийн газар нутаг]]
Ладакийн хамгийн чухал бөгөөд хамгийн том хот бол Лех юм. Ладакийн хүн амын дийлэнх нь Буддын шашинтнууд бөгөөд бусад оршин суугчдын ихэнх нь лалын шашины шийтүүд юм. Сүүлийн үед Ладакийг лалын шашинтнууд зонхилдог Жамму ба Кашмир мужаас тусад нь эвлэлийн нутаг дэвсгэр болгон тусгаарлах уриаг удаа дараа дэвшүүлж байгаа.

Ладак нь Лех болон Каргил гэсэн хоёр хэгсээс бүрддэг. 

13-р зуунд Исламын байлдан дагуулалтын аюул нүүрлэсэн Ладак шашны асуудлаар Төвөдтэй ойртож харилцаагаа өргөтгөхөөр болсон юм. 1600 он хүртэл хөрш зэргэлдээ лалын шашинт улсууд Ладак руу тогтмол дайралт хийж байсан нь тул хуваагдаж, суларч, хүн амын нэг хэсэг нь Исламын шашинд ороход хүргэсэн.

{{Энэтхэг}}
[[Ангилал:Энэтхэгийн холбооны нутаг дэвсгэр]]</text>
      <sha1>h7pax3un9kjl4usz6pzedloaq7iibwq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707170</id>
      <parentid>707169</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T23:29:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Бмхүн</username>
        <id>59031</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бмхүн moved page [[Ладак]] to [[Ладакх]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3464" xml:space="preserve">[[Файл:Ladakh logo.svg|thumb|324x324px|Ладакийн лого]]
'''Ладак''' (төвөд. &lt;big&gt;ལ་དྭགས་&lt;/big&gt;, Вайли ''la dwags'', хинди लदाख, урду لدّاخ‎) Энэтхэгийн түүхэн болон газар зүйн нутаг. 

2019 оноос [[Энэтхэг]]&lt;nowiki/&gt;ийн хуучин [[Жамму-Кашмир]] мужаас салгаж Холбооны газар нутаг болсон байна. Үгчилбэл «ла» гэж ''уулын даваа'' гэсэн үг, «дак» - ''улс'', үндсэндээ давааны улс. Умард талаара Куньлуны нуруу, өмнөд хэсгээрээ нь [[Гималай]]&lt;nowiki/&gt;н нуруу байралдаг байна. Төв Азийн хамгийн цөөхөн хүн амтай Ладак нутагт энэтхэг-европ болон төвөд үндэстнүүд оршин суудаг байна. 

Ладак нь [[Төвөд|Төвд]]&lt;nowiki/&gt;ийн соёл, байгальтай ижил төстэй байдаг тул заримдаа &quot;Бяцхан Төвд&quot; гэж нэрлэдэг. Өмнө нь худалдааны замын уулзвар дээр байрлаж байсан тул стратегийн чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байв. Нэгэн цагт &quot;[[Торгоны зам|Их Торгоны зам]]&quot; үүгээр өнгөрч, Буддын мөргөлчид Энэтхэгээс [[Төвөд]] хүрэх замдаа сүм хийдүүдийг байгуулж байжээ. [[Хятад|Хятад улс]] баруун хилээ хаасны дараа олон улсын худалдаа уналтад орсон. 1974 он хүртэл Ладак жуулчдад хаалттай байсан бол одоо Энэтхэгийн засгийн газар тус бүс нутагт аялал жуулчлалыг идэвхтэй хөгжүүлж байгаа нь орлогын чухал хүчин зүйл болж байна.
[[Файл:Ladakh.png|thumb|Ладакийн газар нутаг]]
Ладакийн хамгийн чухал бөгөөд хамгийн том хот бол Лех юм. Ладакийн хүн амын дийлэнх нь Буддын шашинтнууд бөгөөд бусад оршин суугчдын ихэнх нь лалын шашины шийтүүд юм. Сүүлийн үед Ладакийг лалын шашинтнууд зонхилдог Жамму ба Кашмир мужаас тусад нь эвлэлийн нутаг дэвсгэр болгон тусгаарлах уриаг удаа дараа дэвшүүлж байгаа.

Ладак нь Лех болон Каргил гэсэн хоёр хэгсээс бүрддэг. 

13-р зуунд Исламын байлдан дагуулалтын аюул нүүрлэсэн Ладак шашны асуудлаар Төвөдтэй ойртож харилцаагаа өргөтгөхөөр болсон юм. 1600 он хүртэл хөрш зэргэлдээ лалын шашинт улсууд Ладак руу тогтмол дайралт хийж байсан нь тул хуваагдаж, суларч, хүн амын нэг хэсэг нь Исламын шашинд ороход хүргэсэн.

{{Энэтхэг}}
[[Ангилал:Энэтхэгийн холбооны нутаг дэвсгэр]]</text>
      <sha1>h7pax3un9kjl4usz6pzedloaq7iibwq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707172</id>
      <parentid>707170</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T23:33:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Бмхүн</username>
        <id>59031</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3697" xml:space="preserve">[[Файл:Ladakh logo.svg|thumb|324x324px|Ладакхийн лого]]
'''Ладакх''' (төвөд. &lt;big&gt;ལ་དྭགས་&lt;/big&gt;, Вайли ''la dwags'', хинди लदाख, урду لدّاخ‎)&lt;ref&gt;[https://montsame.mn/mn/read/229082 Энэтхэгийн цэргүүдийг саатуулаагүй гэдгээ БНХАУ-ын ГХЯ мэдэгджээ ]&lt;/ref&gt; Энэтхэгийн түүхэн болон газар зүйн нутаг. 

2019 оноос [[Энэтхэг]]&lt;nowiki/&gt;ийн хуучин [[Жамму-Кашмир]] мужаас салгаж Холбооны газар нутаг болсон байна. Үгчилбэл «ла» гэж ''уулын даваа'' гэсэн үг, «дак» - ''улс'', үндсэндээ давааны улс. Умард талаара Куньлуны нуруу, өмнөд хэсгээрээ нь [[Гималай]]&lt;nowiki/&gt;н нуруу байралдаг байна. Төв Азийн хамгийн цөөхөн хүн амтай Ладакх нутагт энэтхэг-европ болон төвөд үндэстнүүд оршин суудаг байна. 

Ладакх нь [[Төвөд|Төвд]]&lt;nowiki/&gt;ийн соёл, байгальтай ижил төстэй байдаг тул заримдаа &quot;Бяцхан Төвд&quot; гэж нэрлэдэг. Өмнө нь худалдааны замын уулзвар дээр байрлаж байсан тул стратегийн чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байв. Нэгэн цагт &quot;[[Торгоны зам|Их Торгоны зам]]&quot; үүгээр өнгөрч, Буддын мөргөлчид Энэтхэгээс [[Төвөд]] хүрэх замдаа сүм хийдүүдийг байгуулж байжээ. [[Хятад|Хятад улс]] баруун хилээ хаасны дараа олон улсын худалдаа уналтад орсон. 1974 он хүртэл Ладакх жуулчдад хаалттай байсан бол одоо Энэтхэгийн засгийн газар тус бүс нутагт аялал жуулчлалыг идэвхтэй хөгжүүлж байгаа нь орлогын чухал хүчин зүйл болж байна.
[[Файл:Ladakh.png|thumb|Ладакхийн газар нутаг]]
Ладакхийн хамгийн чухал бөгөөд хамгийн том хот бол Лех юм. Ладакхийн хүн амын дийлэнх нь Буддын шашинтнууд бөгөөд бусад оршин суугчдын ихэнх нь лалын шашины шийтүүд юм. Сүүлийн үед Ладакхийг лалын шашинтнууд зонхилдог Жамму ба Кашмир мужаас тусад нь эвлэлийн нутаг дэвсгэр болгон тусгаарлах уриаг удаа дараа дэвшүүлж байгаа.

Ладакх нь Лех болон Каргил гэсэн хоёр хэгсээс бүрддэг. 

13-р зуунд Исламын байлдан дагуулалтын аюул нүүрлэсэн Ладакх шашны асуудлаар Төвөдтэй ойртож харилцаагаа өргөтгөхөөр болсон юм. 1600 он хүртэл хөрш зэргэлдээ лалын шашинт улсууд Ладакх руу тогтмол дайралт хийж байсан нь тул хуваагдаж, суларч, хүн амын нэг хэсэг нь Исламын шашинд ороход хүргэсэн.

== Эх сурвалж ==
{{reflist}}

{{Энэтхэг}}
[[Ангилал:Энэтхэгийн холбооны нутаг дэвсгэр]]</text>
      <sha1>ryocumcnhgirg1itmxmqqk55q0r451p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707174</id>
      <parentid>707172</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T23:36:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Бмхүн</username>
        <id>59031</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3712" xml:space="preserve">[[Файл:Ladakh logo.svg|thumb|324x324px|Ладакхийн лого]]
'''Ладакх''' (төвөд. &lt;big&gt;ལ་དྭགས་&lt;/big&gt;, Вайли ''la dwags'', хинди लदाख, урду لدّاخ‎)&lt;ref&gt;[https://montsame.mn/mn/read/229082 Энэтхэгийн цэргүүдийг саатуулаагүй гэдгээ БНХАУ-ын ГХЯ мэдэгджээ ] МОНЦАМЭ.&lt;/ref&gt; Энэтхэгийн түүхэн болон газар зүйн нутаг. 

2019 оноос [[Энэтхэг]]&lt;nowiki/&gt;ийн хуучин [[Жамму-Кашмир]] мужаас салгаж Холбооны газар нутаг болсон байна. Үгчилбэл «ла» гэж ''уулын даваа'' гэсэн үг, «дак» - ''улс'', үндсэндээ давааны улс. Умард талаара Куньлуны нуруу, өмнөд хэсгээрээ нь [[Гималай]]&lt;nowiki/&gt;н нуруу байралдаг байна. Төв Азийн хамгийн цөөхөн хүн амтай Ладакх нутагт энэтхэг-европ болон төвөд үндэстнүүд оршин суудаг байна. 

Ладакх нь [[Төвөд|Төвд]]&lt;nowiki/&gt;ийн соёл, байгальтай ижил төстэй байдаг тул заримдаа &quot;Бяцхан Төвд&quot; гэж нэрлэдэг. Өмнө нь худалдааны замын уулзвар дээр байрлаж байсан тул стратегийн чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байв. Нэгэн цагт &quot;[[Торгоны зам|Их Торгоны зам]]&quot; үүгээр өнгөрч, Буддын мөргөлчид Энэтхэгээс [[Төвөд]] хүрэх замдаа сүм хийдүүдийг байгуулж байжээ. [[Хятад|Хятад улс]] баруун хилээ хаасны дараа олон улсын худалдаа уналтад орсон. 1974 он хүртэл Ладакх жуулчдад хаалттай байсан бол одоо Энэтхэгийн засгийн газар тус бүс нутагт аялал жуулчлалыг идэвхтэй хөгжүүлж байгаа нь орлогын чухал хүчин зүйл болж байна.
[[Файл:IN-LA.svg|thumb|Ладакхийн газар нутаг]]
Ладакхийн хамгийн чухал бөгөөд хамгийн том хот бол Лех юм. Ладакхийн хүн амын дийлэнх нь Буддын шашинтнууд бөгөөд бусад оршин суугчдын ихэнх нь лалын шашины шийтүүд юм. Сүүлийн үед Ладакхийг лалын шашинтнууд зонхилдог Жамму ба Кашмир мужаас тусад нь эвлэлийн нутаг дэвсгэр болгон тусгаарлах уриаг удаа дараа дэвшүүлж байгаа.

Ладакх нь Лех болон Каргил гэсэн хоёр хэгсээс бүрддэг. 

13-р зуунд Исламын байлдан дагуулалтын аюул нүүрлэсэн Ладакх шашны асуудлаар Төвөдтэй ойртож харилцаагаа өргөтгөхөөр болсон юм. 1600 он хүртэл хөрш зэргэлдээ лалын шашинт улсууд Ладакх руу тогтмол дайралт хийж байсан нь тул хуваагдаж, суларч, хүн амын нэг хэсэг нь Исламын шашинд ороход хүргэсэн.

== Эх сурвалж ==
{{reflist}}

{{Энэтхэг}}
[[Ангилал:Энэтхэгийн холбооны нутаг дэвсгэр]]</text>
      <sha1>9ibfm9wnd62thgt7zzuqjz1yubwcmgn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Калифорнийн Их Сургууль (Беркли)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>122774</id>
    <revision>
      <id>707182</id>
      <parentid>706404</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T00:42:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Элсэлт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49105" xml:space="preserve">{{Инфобокс Их сургууль
|нэр=Беркли дэх Калифорнийн Их Сургууль
|эххэлдээрх_нэр=University of California, Berkeley
|өмнөх_нэр=Калифорнийн Их Сургууль (1868-1958)
|уриа=Fiat lux
|урианы_хэл=латин
|англиуриа=Let there be light
|байгуулагдсан={{start date and age|1868|03|23}}|endowment=21 их наяд төгрөг (6.8 тэрбум ам доллар), 2021 онд
|staff=23,524 (2020)
|students=45,057 (2021)
|undergrad=31,814 (2021)
|postgrad=13,243 (2021)
|city=Беркли|country=[[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]|state=[[Калифорни]]
|colours={{color box|#003262}} Беркли хөх цэнхэр &lt;br&gt; {{color box|#FDB515}} Калифорни алтан шаргал
|цахим_хаяг={{url|www.berkeley.edu}}
|latitude=37°52′19″N
|longitude=122°15′31″W
|зураг=Seal of University of California, Berkeley.svg
|logo=University of California, Berkeley logo.svg
|logo_size=.8
|эх_хэл=англи
|төрөл=Олон нийтийн өмчит Холбооны Засгийн газрын санхүүжилттэй судалгааны их сургууль
|parent=[[Калифорнийн Их Сургууль (систем)|Калифорнийн Их Сургуулийн систем]]|location={{coord| 37.8719 | -122.2585|region:US-CA_type:edu_scale:40000_source:GNIS|format=dms|notes=&lt;ref name=&quot;gnis&quot;&gt;{{cite gnis |id= 236863 |name= University of California - Berkeley|access-date=May 20, 2020|entrydate=June 14, 2000}}&lt;/ref&gt;|display=title,inline}}}}
'''Беркли дэх Калифорнийн Их Сургууль''' ({{lang-en|University of California, Berkeley}}, UC Berkeley)&lt;ref name=&quot;UCBDiscoveries&quot; /&gt; бол [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын [[Калифорни|Калифорни мужийн]] [[Сан-Франциско|Сан Франциско хотын]] зэргэлдээх Беркли хотод байрладаг дэлхийн нэр хүндтэй сургалт, судалгааны [[их сургууль]] юм. 1868 онд үүсгэн байгуулагдсан тус сургууль нь [[Калифорнийн Их Сургууль (систем)|Калифорнийн их сургуулийн системийн]] ууган салбар бөгөөд Калифорни мужийн анхны Холбооны Засгийн газрын санхүүжилттэй их сургууль билээ. Тус сургуулийн арван дөрвөн тэнхим сургуулийн 350 орчим зэрэг олгох хөтөлбөрт 31,000 орчим бакалаврын оюутан, 12,000 орчим магистр, докторын оюутан суралцаж байна. Беркли дэлхийн хамгийн шилдэг их сургуулиудын нэгт тооцогддог.

Америкийн их сургуулиудын холбооны үүсгэн байгуулагчдын нэг тус сургуульд Математикийн шинжлэх ухааны судалгааны институт (англ. ''Mathematical Sciences Research Institute''), Сансрын шинжлэх ухааны лаборатори зэрэг АНУ-ын томоохон судалгааны институтууд байдаг. Тус сургууль нь орчин үеийн шинжлэх ухаан, технологийн ололт, дэвшилд ихээхэн хувь нэмэр оруулсан бөгөөд анхны [[Цөмийн зэвсэг|цөмийн тэсрэх бөмбөг]], химийн [[Үелэх систем|үелэх системийн]] 16 [[Химийн элемент|элемэнт]] гэх мэт олон чухал нээлтүүд хийгдэж байсан юм. Мөн тус сургууль нь АНУ-д 1960-аад оны үед явагдсан Үг хэлэх эрх чөлөөний хөдөлгөөн, Арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхалтын эсрэг хөдөлгөөн зэрэг нийгэм, улс төрийн оролцоогоороо алдартай.

Калифорнийн Алтан баавгайн (англ. ''California Golden Bears'') нэрээр Pac-12 чуулганд голчлон өрсөлддөг Берклигийн хөнгөн атлетикийн багууд улсынхаа аварга шалгаруулах тэмцээнд 107 удаа түрүүлж, оюутнууд болон төгсөгчид нь [[Олимпын наадам|223 олимпын медаль]] (үүнд 121 алтан медаль) хүртжээ. &lt;ref&gt;{{Cite web|title=California Golden Bears Olympic Medals|url=https://calbears.com/sports/2013/4/17/208193984.aspx|language=en}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Cal National Champions|url=https://calbears.com/sports/2013/4/17/208216519.aspx|language=en}}&lt;/ref&gt;

Төгсөгч, факультет, судлаач дундаа хамгийн олон [[Нобелийн шагнал|Нобелийн шагналтан]], Тюринг шагналтан, [[Фильдсийн медаль|Фильд медальтантай]] олон нийтийн өмчит их сургууль ба долоон төрийн тэргүүн, зургаан АНУ-ын Дээд шүүхийн Ахлах шүүгч төрөн гарсан байна. Берклигийн төгсөгчид өөрсдийн антрепренер чанараараа дэлхийд танигдсан ба тэдний дунд [[Apple]], Tesla, [[Intel]], eBay, SoftBank, AIG болон Morgan Stanley компаний үүсгэн байгуулагчид багтаж байна.

== Түүх ==
[[Файл:Berkeley_glade_afternoon.jpg|right|thumb| Берклигийн төв болох Сатер цамхаг (Кампанил)]]
[[Файл:CampanileMtTamalpiasSunset-original.jpg|thumb| Сатер цамхаг (Кампанил) Сан Францискогийн булан болон Тамалпайс уулыг хардаг]]
=== Үүсгэн байгуулах үе ===
[[Абрахам Линкольн|Ерөнхийлөгч Линкольн]] 1862 онд Морриллийн тухай хуульд гарын үсэг зурснаар Холбооны Засгийн газраас газар тариалан, уул уурхай, механикийн чиглэлээр сургалт судалгаа явуулдаг их сургуулиудыг санхүүжүүлэх боломжтой болон, улмаар Калифорнийн их сургууль 1868 онд үүсгэн байгуулагдсан байдаг. 

=== 20-р зуун ===
1905 онд Сакраментогийн ойролцоо их сургуулийн ферм байгуулагдсан нь хожим [[Калифорнийн Их Сургууль (Дэвис)|Дэвис дэх Калифорнийн их сургууль]] болсон бол&lt;ref name=&quot;ucb_about&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.berkeley.edu/about/history/|publisher=UC Berkeley|title=About UC Berkeley&amp;nbsp;– History}}&lt;/ref&gt; 1919 онд Лос Анжелес дахь Мужийн хэвийн сургууль (англ. ''Los Angeles State Normal School'') нь Калифорнийн их сургуулийн өмнөд салбар болж, эцэст нь [[Калифорнийн Их Сургууль (Лос-Анжелес)|Лос-Анжелес дахь Калифорнийн Их Сургууль]] болжээ.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.lib.berkeley.edu/uchistory/general_history/campuses/ucla/index.html|title=University of California History Digital Archives: Los Angeles General History.}}&lt;/ref&gt; 1920-иод он гэхэд кампусын барилгуудын тоо эрс нэмэгдэж, архитектор Жон Гален Ховардын загварыг ашиглан хорин байгууламжийг нэмж барисан байна.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.berkeley.edu/news/multimedia/2003/03/jgh/index.shtml|title=John Galen Howard and the design of the ''City of Learning,'' the UC Berkeley campus|publisher=UC Berkeley}}&lt;/ref&gt;

1930-аад онд Эрнест Орландо Лоуренс Цацрагийн лабораторийг (одоогийн Лоуренс Берклигийн үндэсний лаборатори) байгуулахад тусалж, циклотрон зохион бүтээснээр 1939 онд Нобелийн физикийн шагнал хүртжээ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1939/|title=The Nobel Prize in Physics 1939}}&lt;/ref&gt;. Уг циклотроныг ашиглан Берклигийн профессорууд болон Беркли лабораторийн судлаачид 16 [[Химийн элемент|химийн элементийг]] нээсэн нь дэлхийн бусад их сургуулиас олон нь юм.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www2.lbl.gov/Science-Articles/Archive/new-elements-here.html|title=Chemical Elements Discovered at Lawrence Berkeley National Laboratory}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite web|url=http://alumni.berkeley.edu/california-magazine/spring-2014-branding/branding-elements-berkeley-stakes-its-claims-periodic-table|title=Branding the Elements: Berkeley Stakes its Claims on the Periodic Table}}&lt;/ref&gt; Тодруулбал, Дэлхийн 2-р дайны үед болон Гленн Сиборг плутонийг нууцаар олж нээснээр Лоуренсийн цацрагийн лаборатори АНУ-ын армитай атомын бөмбөг бүтээх гэрээ байгуулж эхэлсэн юм. Тэх үед мөн физикийн профессор Ж. Роберт Оппенхаймер 1942 онд Манхэттэний төслийн шинжлэх ухааны тэргүүнээр томилогдов&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.atomicarchive.com/History/mp/chronology.shtml|title=Manhattan Project Chronology}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.atomicheritage.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=292&amp;Itemid=205|title=Atomic History&amp;nbsp;– Early Government Support}}&lt;/ref&gt;. Беркли дэх Калифорнийн их сургууль Лоуренс Берклигийн үндэсний лабораторитой хамт [[Лос Аламосын Үндэсний Лаборатори]] (1943) болон Лоуренс Ливерморын үндэсний лаборатори (1952) зэрэг хоёр өөр лабораторийг байгуулж, удирдаж байсан.

1942 онд Америкийн боловсролын зөвлөл хамгийн нэр хүндтэй тэнхимүүдийн тоогоор Берклиг Харвардын дараа хоёрдугаарт жагсаав. 

1952 онд Калифорнийн их сургууль өөрийгөө хагас бие даасан кампусуудын систем болгон өөрчлөн зохион байгуулж, кампус болгонд канцлер томилогдож, Кларк Керр Берклигийн анхны канцлер болсон бол Спрул Калифорнийн их сургуулийн ерөнхийлөгчөөр хэвээр үлджээ. &lt;ref name=&quot;Presidents&quot;&gt;{{Cite web|url=http://sunsite.berkeley.edu/uchistory/general_history/overview/presidents/index2.html|title=UC Presidents|publisher=University of California History Digital Archives}}&lt;/ref&gt;

Беркли 1960-аад онд улс төрийн идэвх зүтгэлээрээ дэлхий даяар нэр хүндтэй болсон.&lt;ref name=&quot;Berkeley 60s&quot;&gt;{{Cite web|url=http://sunsite.berkeley.edu/CalHistory/60s.html|title=Days of Cal&amp;nbsp;– Berkeley in the 60s}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.admitsee.com/blog/10-fun-facts-about-uc-berkeley|title=10 Fun Facts about UC Berkeley {{!}} AdmitSee}}&lt;/ref&gt; 1964 онд Үг хэлэх эрх чөлөөний хөдөлгөөн нь оюутны хотхон дахь улс төрийн үйл ажиллагааг хязгаарласан бодлогыг эсэргүүцсэн оюутнуудын тэмцэл байсан ба энэ нь тухайн үеийн Иргэний эрх чөлөөний хөдөлгөөнтэй мөн холбоотой юм. 1964 оны 10-р сард Берклигийн шинэхэн төгсөгч, Кампусын Арьс өнгөний тэгш байдлын конгрессын дарга Жэк Вайнберг Спрул Плазад баривчлагдсан нь оюутнуудын удирдсан албан ёсны эсэргүүцлийн болон иргэний дуулгаваргүй байдлын цуврал үйлдлүүдийг өдөөж, эцэст нь Үг хэлэх эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг бий болгосон юм. Энэ АНУ-ын бусад их сургуулиуд, залууст чухал нөлөө болж, Вьетнамын дайны эсрэг хөдөлгөөний эхлэлийг мөн тавьсан юм.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Teaching about the Berkeley Free Speech Movement|url=http://www.fsm-a.org/FSM%20Documents/TeachingFSM%20by%20Robert%20Cohen.pdf}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://fsm.berkeley.edu/|title=Berkeley FSM {{!}} Free Speech Movement 50th Anniversary}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://picturethis.museumca.org/timeline/unforgettable-change-1960s/free-speech-movement/info|title=Unforgettable Change: 1960s: Free Speech Movement &amp; The New American Left {{!}} Picture This}}&lt;/ref&gt;

=== 21-р зуун ===
Энэ зуунд Берклигийн улс төрийн идэвх суларч, антрепренер сэтгэлгээ, хөрөнгө босгох, ялангуяа STEM салбаруудад илүү анхаарч эхэлсэн.&lt;ref&gt;{{Citation|title=Giving to Colleges Rises|url=https://www.insidehighered.com/news/2018/02/06/personal-giving-pushes-donations-colleges-and-universities-new-level-2017/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation|title=20 Elite Universities Received 28% of College Donations Last Year|url=https://www.marketwatch.com/story/these-20-colleges-took-in-28-of-donations-to-universities-last-year-they-educate-16-of-undergrads-2019-02-11/}}&lt;/ref&gt;

Орчин үеийн Беркли оюутнууд 1960, 70-аад оны үеийнхэнтэйгээ харьцуулахад илүү төвийн баримталсан болон консерватив үзэлтэй, улс төрийн хувьд радикал биш байдаг.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.cnn.com/2004/ALLPOLITICS/01/09/elec04.berkeley/|title=Examining Berkeley's liberal legacy|last=Doty|first=Meriah|date=February 5, 2004}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.berkeley.edu/news/media/releases/2005/01/24_freshmen.shtml|title=Web Feature|last=Powell|first=Bonnie Azab|date=January 24, 2005|publisher=UC Berkeley News}}&lt;/ref&gt; Ардчилсан намынхан 9:1-ийн харьцаагаар Бүгд найрамдахчуудаас илүү байна.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2004/11/18/education/18faculty.html|title=Republicans Outnumbered in Academia, Studies Find|last=Tierney|first=John|date=November 18, 2004}}&lt;/ref&gt; АНУ-ын их сургуулийн оюутнууд дунд Арчдилсан намынхан Бүгд найрамдахчуудыг 10:1 харьцаатай тэргүүлдэг байна.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.washingtontimes.com/news/2018/apr/26/democratic-professors-outnumber-republicans-10-to-/|title=Democratic professors outnumber Republicans 10 to 1: Study Shows|last=Richardson|first=Bradford|date=April 26, 2018}}&lt;/ref&gt;

== Судалгаа ==
[[Файл:Wheeler_Hall,_University_of_California,_Berkeley.jpg|right|thumb| Берклигийн хамгийн том лекцийн танхимд байрладаг Вийлер Холл нь Дэлхийн 2-р [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн|дайны]] үед [[Нобелийн шагнал|Нобелийн шагнал гардуулах]] газар байсан юм.]]
[[Файл:Hearst_Mining_Building_-_Flickr_-_Joe_Parks.jpg|thumb| Фойбе Хийрстийн нөхөр Жоржийн дурсгалд зориулан бүтээсэн Хийрст Уул Уурхайн Барилгын дотоод засал.]]
Беркли бол бакалаврын хөтөлбөрт хамрагдагсдын дийлэнх хувийг эзэлдэг, докторын иж бүрэн хөтөлбөрийг санал болгодог томоохон, нэгдүгээр түвшний судалгааны их сургууль юм.&lt;ref name=&quot;Carnegie&quot;&gt;{{Cite web|title=Carnegie Classifications: University of California-Berkeley|url=http://carnegieclassifications.iu.edu/lookup_listings/view_institution.php?unit_id=110635|publisher=Carnegie Foundation for the Advancement of Teaching}}&lt;/ref&gt; Тус их сургууль нь 1949 оноос хойш Барууны бүсийн сургууль, коллежуудын холбоогоор магадлан итгэмжлэгдсэн.&lt;ref name=&quot;WASC&quot;&gt;{{Cite web|url=http://directory.wascsenior.org/university-california-berkeley|title=Statement of Accreditation Status: University of California at Berkeley|publisher=Western Association of Schools and Colleges}}&lt;/ref&gt; Тус их сургууль нь семестрийн календарийн дагуу ажилладаг бөгөөд 2018-2019 онд 8,725 бакалавр, 3,286 магистр эсвэл мэргэжлийн, 1,272 докторын зэрэг олгожээ.&lt;ref name=&quot;CDS2019&quot;&gt;{{Cite web|url=https://opa.berkeley.edu/campus-data/common-data-set|title=University of California, Berkeley Common Data Set 2019–2020|publisher=University of California Berkeley, Office of Planning and Analysis}}&lt;/ref&gt;

=== Бакалаврын хөтөлбөр ===
[[Файл:UCB_Doe_Memorial_Library_oblique_view_dllu.jpg|thumb| Доэгийн Дурсгалын Номын сан бол Берклигийн үндсэн номын сан юм.]]

=== Магистр, докторын хөтөлбөр ===
[[Файл:Haas_School_of_Business_central_courtyard.JPG|thumb| Хаас Бизнесийн сургууль нь бакалаврын болон магисрын хөтөлбөрийн аль алиныг нь олгодог.]]
[[Файл:Berkeley_T-rex_-_Flickr_-_Joe_Parks.jpg|thumb| Калифорнийн их сургуулийн кампус дахь Палеонтологийн музейд [[Тираннозавр|Тираннозаврын]] бодит хэмжээтэй хуулбар байдаг.]]
Берклигийн 32 номын сан нийлээд 13 сая гаруй боть номтой бөгөөд 12 акр (4.9 га) талбайг эзэлдэг нь дэлхийн хамгийн том номын сангийн цогцолборуудын нэг юм. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.lib.berkeley.edu/sites/default/files/files/UCBLibraryFacts.pdf|title=Berkeley Library Facts}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.berkeley.edu/news/media/releases/97legacy/gard.html|title=New addition to UC Berkeley Main Library dedicated to former UC President David Gardner|publisher=Berkeley.edu}}&lt;/ref&gt;  Доэ номын сан нь номын сангийн системийн лавлагаа, тогтмол хэвлэл, захиргааны төв болж үйлчилдэг бол гол цуглуулгуудын ихэнх нь газар доорх Gardner Main Stacks, Моффитийн номын санд байдаг. 400,000 гаруй хэвлэмэл боть, 70 сая гар бичмэл, зураг, газрын зураг бүхий Банкрофт номын сан нь Калифорни, [[Мексик]], Төв Америкийг онцолсон Хойд Америкийн баруун хэсгийн түүхийг баримтжуулсан тусгай цуглуулгатай. Банкрофт номын санд мөн Марк Твений ном,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.lib.berkeley.edu/libraries/bancroft-library/mark-twain-papers|title=Mark Twain Papers&amp;nbsp;– UC Berkeley Library}}&lt;/ref&gt; аман түүхийн төв,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.lib.berkeley.edu/libraries/bancroft-library/oral-history-center|title=Oral History Center&amp;nbsp;– UC Berkeley Library}}&lt;/ref&gt; Тебтунисийн папирийн төв&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.lib.berkeley.edu/libraries/bancroft-library/tebtunis-papyri|title=The Center for the Tebtunis Papyri&amp;nbsp;– UC Berkeley Library}}&lt;/ref&gt;, их сургуулийн архив байрладаг.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.lib.berkeley.edu/libraries/bancroft-library/university-archives|title=University Archives&amp;nbsp;– UC Berkeley Library}}&lt;/ref&gt;

=== Чансаа ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! colspan=&quot;2&quot; |Академик чансаа
|-
| colspan=&quot;2&quot; |'''АНУ дотроо'''
|-
|Дэлхийн их сургуулиудын академик чансаа (англ. ''Academic Ranking of World Universities'')
|4
|-
|Forbes
|1
|-
|US News
|22
|-
|Таймс дээд боловсрол, Уолл Стритт Журналын хамтарсан жагсаалт
|34
|-
|Washington Monthly
|10
|-
| colspan=&quot;2&quot; |'''Дэлхий дахинд'''
|-
|Дэлхийн их сургуулиудын академик чансаа (англ. ''Academic Ranking of World Universities'')
|5
|-
|Кваккурелли Симондын Дэлхийн шилдэг их сургуулиуд
|27
|-
|Таймс дээд боловсролын Дэлхийн их сургуулиудын чансаа
|7
|-
|US News
|4
|}
{{col-begin}}{{col-break}}

{{col-break}}
{| class=&quot;wikitable sortable collapsible collapsed&quot; style=&quot;float:right&quot; &quot;text-align:center&quot;
|-
! colspan=4 | Хөтөлбөрийн чансаа (АНУ дотроо)
|-
! Хөтөлбөр
! Чансаа
|-
| Англи хэл || 1
|-
| Сэтгэл судлал || 1
|-
| Эдийн засаг || 1
|-
| Нийгмийн ухаан || 1
|-
| Компьютер судлал || 1
|-
| Биологийн ухаан || 1
|-
| Газар зүй || 2
|-
| Хими || 2
|-
| Математик || 2
|-
| {{tooltip|Статистик|Биостатистикийн хөтөлбөрөөс ялгаатай.}} || 2
|-
| Олон нийтийн харилцаа || 4
|-
| Нийгмийн ажил || 3
|-
| Клиникийн сэтгэл судлал || 3
|-
| Физик || 3
|-
| Инженерчлэл || 3
|-
| Улс төр судлал || 4
|-
| Түүх || 4
|-
| Бизнес || 7
|-
| Нийгмийн эрүүл мэнд || 8
|-
| Хууль || 9
|-
| Урлаг || 15
|-
| Боловсрол || 19
|}
{{col-break}}
{| class=&quot;wikitable sortable collapsible collapsed&quot; style=&quot;float:right&quot; &quot;text-align:center&quot;
|-
! colspan=4 |Хөтөлбөрийн чансаа (дэлхийд)
|-
! Хөтөлбөр
! Чансаа
|-
| Хими || 1
|-
| Хүрээлэн орчин/Экологи|| 3
|-
| Сансар судлал || 3
|-
| Физик || 3
|-
| Эдийн засаг, бизнес|| 3
|-
| Биологи, биохими || 5
|-
| Амьтан ургамал судлал || 4
|-
| Барилгын инженерчлэл || 4
|-
| Математик || 7
|-
| Материал судлал || 6
|-
| Геологи || 7
|-
| Инженерчлэл || 7
|-
| Урлаг, хүмүүнлэгийн ухаан || 12
|-
| Микробиологи || 9
|-
| Молекулын биологи, генетик || 19
|-
| Нийгмийн ухаан, эрүүл мэнд || 14
|-
| Тархи, зан төлөв судлал || 20
|-
| Компьютерийн ухаан || 5
|-
| Сэтгэл зүй || 31
|-
| Электроникийн инженерчлэл || 35
|-
| Дархлаа судлал || 65
|-
| Механик инженерчлэл || 67
|-
| Эмнэлзүй || 137
|}
{{col-end}}

=== Элсэлт ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot; |+Жил бүрийн элсэлт &lt;ref&gt;{{Cite web|title=OPA – University of California Berkeley|url=https://pages.github.berkeley.edu/OPA/our-berkeley/enroll-history.html}}&lt;/ref&gt;
!Он
! Бакалавр
! Аспирант
! Нийт
|-
| 1870
| 90
| 3
| 93
|-
| 1880
| 246
| 0
| 246
|-
| 1890
| 432
| 25
| 457
|-
| 1900
| 2058
| 183
| 2,241
|-
| 1910
| 3,272
| 501
| 3,773
|-
| 1920
| 9,689
| 1,198
| 10,887
|-
| 1930
| 9207
| 2,709
| 11,916
|-
| 1940
| 13,717
| 3,436
| 16,153
|-
| 1950
| 16,602
| 5,744
| 22,346
|-
| 1960
| 16,227
| 7,747
| 23,974
|-
| 1970
| 18,822
| 9703
| 28,525
|-
| 1980
| 21,627
| 9,256
| 30,883
|-
| 1990
| 21,590
| 9048
| 30,638
|-
| 2000
| 22,678
| 8,599
| 31,277
|-
| 2010
| 25,540
| 10,298
| 35,838
|-
| 2020
| 30,799
| 11,548
| 42,347
|}

== Нээлт ба инноваци ==
[[Файл:Unix_history-simple.svg|alt=A simple flow chart showing the history and timeline of the development of Unix starting with one bubble at the top and 13 tributaries at the bottom of the flow|thumb| [[Unix]] систем болон BSD хувилбаруудын хувьсал, хялбаршуулсан байдлаар]]
Берклигийн багш, судлаачид хэд хэдэн чухал шинэ бүтээл, нээлтүүдийг хийсэн:&lt;ref name=&quot;UCBDiscoveries&quot;&gt;{{Cite web|title=History &amp; discoveries|url=http://www.berkeley.edu/about/history-discoveries}}&lt;/ref&gt;

=== Байгалийн шинжлэх ухаан ===

* [[Цөмийн зэвсэг|Атомын бөмбөг]]&amp;nbsp;– Физикийн профессор Ж. Роберт Оппенхаймер дайны үеийн [[Лос Аламосын Үндэсний Лаборатори|Лос Аламосын үндэсний лаборатори]] болон Манхэттен төслийн захирал байсан.
* Нүүрстөрөгч 14 ба [[фотосинтез]]&amp;nbsp;– Мартин Камен, Сэм Рубен нар анх 1940 онд нүүрстөрөгч 14-ийг нээсэн бөгөөд Нобелийн шагналт Мелвин Калвин ба түүний хамтрагчид Калвины мөчлөг гэгддэг фотосинтез дэх нүүрстөрөгчийн шингээлтийн замыг илрүүлэхийн тулд нүүрстөрөгч 14-ийг молекулын мөр болгон ашигласан. 
* Хорт хавдар үүсгэгч&amp;nbsp;– ДНХ-г гэмтээдэг химийн бодисыг тодорхойлсон. Амес тестийг 1973 онд Брюс Эймс болон түүний бүлгийн их сургуулийн хамт олон цуврал нийтлэлд дүрсэлсэн байдаг.
* [[Химийн элемент|Химийн элементүүд]]&amp;nbsp;- Берклигээс 16 элемент ([[технеци]], [[Астат]], [[нептуни]], [[плутони]], [[америци]], [[кюри]], [[беркли]], [[Калифорни (химийн элемент)|калифорни]], [[эйнштейни]], [[лоуренси]], [[ферми]], [[менделеви]], [[нобели]], [[резерфорди]], [[сиборги]], [[Дубни|дубни)]] илэрсэн.  
* Ковалент холбоо&amp;nbsp;– Гилберт Н. Льюис 1916 онд атомуудын хооронд электрон хосуудын хуваагдлыг тайлбарлаж, механизмуудыг тайлбарлахын тулд Льюисийн тэмдэглэгээг зохион бүтээжээ.
* CRISPR ген засварлах&amp;nbsp;– Нобелийн шагналт Женнифер Доудна хүний эс дэх ДНХ-г удирдах нарийн бөгөөд хямд аргыг нээсэн. 
* Циклотрон&amp;nbsp;– Эрнест О. Лоуренс 1934 онд бөөмийн хурдасгуур бүтээж, 1939 онд Нобелийн физикийн шагнал хүртсэн.
* Хар энерги&amp;nbsp;– Саул Перлмуттер болон бусад олон хүн Суперновагийн сансар судлалын төслийн хүрээнд 1998 онд орчлон ертөнц харанхуй энергийн улмаас тэлж байгааг олж мэдсэн.
* Томуугийн вакцин&amp;nbsp;– Уэнделл М. Стэнли болон түүний хамтрагчид 1940-өөд онд вакциныг нээсэн.
* Устөрөгчийн бөмбөг&amp;nbsp;– Устөрөгчийн бөмбөгний эцэг Эдвард Теллер Берклигийн профессор, Лоуренс Ливерморын үндэсний лаборатори болон [[Лос Аламосын Үндэсний Лаборатори|Лос Аламосын үндэсний лабораторийн]] судлаач байсан.
* Хорт хавдрын дархлаа эмчилгээ&amp;nbsp;– Жеймс П. Аллисон 1992–1995 онд хорт хавдартай тэмцэхэд дархлааны системийг ашигладаг моноклональ эсрэгбиеийн эмчилгээг нээж, хөгжүүлсэн.
* Молекулын цаг&amp;nbsp;– 1967 онд Аллан Вилсоны нээлт.
* Нейропластик чанар&amp;nbsp;– Мариан Даймонд хүрээлэн буй орчны баяжуулалтаас үүдэлтэй тархины бүтэц, биохими, синаптик өөрчлөлтийг илрүүлжээ 1964 он.
* Онкоген&amp;nbsp;– Питер Дюсберг 1970-аад онд анхны хорт хавдар үүсгэгч генийг илрүүлсэн.
* Теломераза&amp;nbsp;– Элизабет Х. Блэкберн, Кэрол Грейдер, Жек Состак нар эсийн хуваагдал, өсөлтийг дэмждэг ферментийг нээсэн 1985 он.
* Е витамин&amp;nbsp;– Глэдис Андерсон Эмерсон 1952 онд Е витаминыг цэвэр хэлбэрээр ялгаж авчээ. 

=== Компьютер ба хэрэглээний шинжлэх ухаан ===
* Беркли RISC&amp;nbsp;– Дэвид Паттерсон ARPA-ийн 1980–1984 онуудад [[Микро процессор|микропроцессорын]] дизайны VLSI төслийг удирдсан.&lt;ref name=&quot;coinrisk&quot;&gt;{{Cite book|title=Milestones in Computer Science and Information Technology|url=https://archive.org/details/milestonesincomp0000reil}}&lt;/ref&gt;
* Berkeley UNIX/Berkeley Software Distribution (BSD)&amp;nbsp;– Компьютерийн системийн судалгааны групп нь Беркли дэх судалгааны бүлэг бөгөөд AT&amp;amp;T [[Unix]] [[Үйлдлийн систем|үйлдлийн системийг]] сайжруулах зорилготой бөгөөд Батлан хамгаалахын дэвшилтэт судалгааны төслүүдийн агентлагаас санхүүжүүлж байсан. Билл Жой кодыг өөрчилсөн бөгөөд 1977 онд нээлттэй эхийн BSD лицензийн дор гаргасан нь нээлттэй эхийн хувьсгалыг эхлүүлсэн.
* Далайн гүнд шумбах&amp;nbsp;– Жоэл Хенри Хилдебранд даралт буурах өвчнийг намдаахын тулд [[Гели|гелийг]] [[Хүчилтөрөгч|хүчилтөрөгчтэй]] хамт ашигласан.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/1983/05/03/obituaries/joel-hildebrand-101-chemist-joined-u-of-california-in-1913.html|title=Joel Hildebrand, 101, Chemist; Joined U. of California in 1913}}&lt;/ref&gt;
* GIMP&amp;nbsp;– 1995 онд Спенсер Кимбалл, Питер Маттис нар Берклид GIMP-ийг семестрийн төсөл болгон хөгжүүлж эхэлсэн.
* Полиграф&amp;nbsp;– 1921 онд Жон Август Ларсон болон Берклигийн цагдаагийн газрын цагдаа нар зохион бүтээжээ.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://illumin.usc.edu/lie-detection-the-science-and-development-of-the-polygraph/|title=Lie Detection: The Science and Development of the Polygraph}}&lt;/ref&gt;
* Төслийн Genie&amp;nbsp;– DARPA санхүүжүүлсэн төсөл. Энэ нь Berkeley Timesharing System -ийг багтаасан эрт цагийн хуваах системийг үйлдвэрлэсэн бөгөөд дараа нь SDS 940 нэртэйгээр худалдаанд гарсан. Project Genie-ийн үзэл баримтлал нь PDP-10 болон [[Unix|Юниксийн]] TENEX үйлдлийн системийг хөгжүүлэхэд нөлөөлсөн бөгөөд үүнээс [[Fork (системийн дуудалт)|процесс салаалах]] ойлголтыг өвлөн авсан.&lt;ref name=&quot;Ritchie&quot;&gt;{{Cite journal|title=The UNIX Time-Sharing System|url=https://www.bell-labs.com/usr/dmr/www/cacm.pdf}}&lt;/ref&gt; Unix-ийн хамтран бүтээгч Кен Томпсон Берклид байхдаа Project Genie дээр ажиллаж байсан.
* SPICE&amp;nbsp;– Дональд О. Педерсон 1972 он ''Integrated Circuit Ephasis'' (SPICE) бүхий симуляцийн хөтөлбөрийг боловсруулсан.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.designers-guide.org/Perspective/life-of-spice.pdf|title=The Life of SPICE}}&lt;/ref&gt;
* Tcl програмчлалын хэл&amp;nbsp;– 1988 онд Жон Оустерхоут боловсруулсан.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.onlineuniversities.com/blog/2012/08/100-important-innovations-that-came-from-university-research/|title=100 Important Innovations That Came From University Research&amp;nbsp;– Online Universities}}&lt;/ref&gt;
* Гурван хэмжээст [[транзистор]]&amp;nbsp;– Ченмин Ху 2014 онд “Хагас дамжуулагчийн технологийг эрс дэвшүүлсэн анхны 3 хэмжээст транзистор” бүтээснийхээ төлөө Үндэсний технологийн медалийн эзэн болсон.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.nationalmedals.org/laureates/chenming-hu#|title=Chenming Hu|publisher=National Science &amp; Technology Medal Foundation}}&lt;/ref&gt;
* Vi текст засварлагч&amp;nbsp;– Билл Жой 1976 онд анхны Vi редакторыг бүтээжээ.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://people.eecs.berkeley.edu/~pattrsn/298F98/joy.html|title=Bill Joy}}&lt;/ref&gt;
* Усны хувцас&amp;nbsp;– Хью Брэднер 1952 онд анхны усны хувцас зохион бүтээжээ.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.sfgate.com/bayarea/article/Hugh-Bradner-UC-s-inventor-of-wetsuit-dies-3214987.php|title=Hugh Bradner, UC's inventor of wetsuit, dies}}&lt;/ref&gt;

=== Компаниуд ба бизнес эрхлэлт ===
Берклигийн төгсөгчид болон багш нар олон компанийг байгуулсан бөгөөд тэдгээрийн заримыг доор харуулав.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://vcresearch.berkeley.edu/excellence/innovation-and-entrepreneurship|title=Innovation and Entrepreneurship {{!}} Research UC Berkeley|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;{{Cite news|url=http://news.berkeley.edu/story_jump/in-startup-sweepstakes-its-cal-vs-stanford/|title=In startup sweepstakes, it's Cal vs. Stanford|date=September 9, 2016|language=en-US}}&lt;/ref&gt; Беркли нь хамгийн их бизнес эрхлэгчдийг төрүүлсэн их сургуулиудын нэг гэдгээрээ алдартай бөгөөд өөрийн гэсэн Berkeley SkyDeck стартап инкубатортой гэдгээрээ алдартай.&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.dailycal.org/2013/08/18/uc-berkeley-third-largest-producer-of-entrepreneurs-report-says/|title=UC Berkeley third-largest producer of entrepreneurs, report says {{!}} The Daily Californian|date=August 18, 2013|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.universityofcalifornia.edu/news/uc-berkeley-no-1-global-entrepreneurship|title=UC Berkeley is No. 1 in global entrepreneurship|date=September 16, 2016|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.cbinsights.com/research/university-entrepreneurship-report/|title=The University Entrepreneurship Report&amp;nbsp;– Alumni of Top Universities Rake in $12.6 Billion Across 559 Deals|date=October 29, 2012|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://readwrite.com/2012/12/03/one-university-to-rule-them-all-stanford-tops-startup-list/|title=One University To Rule Them All: Stanford Tops Startup List&amp;nbsp;– ReadWrite|date=December 3, 2012|language=en-US}}&lt;/ref&gt;

* Activision Blizzard, 1979 (Activision-ийн хувьд), үүсгэн байгуулагч Алан Миллер (BS) болон Ларри Каплан (BA)
* AIG, 1919, үүсгэн байгуулагч Корнелиус Вандер Старр (оролцсон)
* [[Apple]], 1976, үүсгэн байгуулагч [[Стив Возниак|Стив Возняк]] (BS)
* Coursera, 2012, үүсгэн байгуулагч Эндрю Нг (PhD)
* eBay, 1995, үүсгэн байгуулагч Пьер Омидяр (Оролцогч)&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2002/06/16/books/chapters/the-perfect-store.html|title=The Perfect Store|last=Cohen|first=Adam|date=June 16, 2002|work=The New York Times|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.forbes.com/profile/pierre-omidyar/|title=Pierre Omidyar|work=Forbes|language=en}}&lt;/ref&gt;
* Gap Inc., 1969, үүсгэн байгуулагч Дональд Фишер (BS)
* HTC корпораци, 1997, үүсгэн байгуулагч Чер Ван (BA)
* [[Intel]], 1968, үүсгэн байгуулагчдын нэг Гордон Мур (BS) болон Энди Гроув (PhD)
* Marvell Technology Group, 1995, үүсгэн байгуулагчид болох Сехат Сутарджа (магистр, доктор) болон Вейли Дай (BA)
* Морган Стэнли, 1924 (Dean Witter &amp;amp; Co. -ийн дүрээр), хамтран үүсгэн байгуулагч Дин Г. Виттер (BA)
* Mozilla корпораци, 2005, үүсгэн байгуулагч Митчелл Бейкер (BA, JD)
* Myspace, 2003, үүсгэн байгуулагч Том Андерсон (BA)
* Renaissance Technologies, 1982, үүсгэн байгуулагч Жеймс Симонс (PhD)
* Rotten Tomatoes, 1998, үүсгэн байгуулагч Сенх Дуонг (BA), Патрик Ю. Ли (BA) болон Стивен Ванг (BA)
* SanDisk, 1988, үүсгэн байгуулагч Санжай Мехротра (BS, MS)
* Софтбанк, 1981, үүсгэн байгуулагч Масаёоши Сон (BA)
* Sun Microsystems, 1982, үүсгэн байгуулагч Билл Жой (MS)
* Тесла, 2003, үүсгэн байгуулагч Марк Тарпеннинг (BS)
* VMware, 1998, Дайан Грин (MS) болон Мендел Розенблюм (PhD) нарын хамтран үүсгэн байгуулагчид.

== Кампус ==
[[Файл:Sather_Gate_at_University_of_California,_Berkeley,_California_LCCN2013633500_(edited).jpg|thumb| Спрул Плазаг дотоод кампустай холбосон Сатер Гейт нь Үг хэлэх эрх чөлөөний хөдөлгөөний төв байв.]]
Берклигийн кампус нь ойролцоогоор 1,232 акр (499 га). Гол кампусын дээгүүр байрлах бусад байгууламжууд нь Лоуренс Берклигийн үндэсний лаборатори болон хэд хэдэн судалгааны нэгж, тухайлбал Сансар судлалын лаборатори, Математикийн шинжлэх ухааны судалгааны хүрээлэн, 800 акр (320 га) экологийн дархан цаазат газар, Калифорнийн их сургуулийн Ботаникийн цэцэрлэг болон Гүзээлзгэтэй хавцал дахь амралтын төв юм.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=OpenStreetMap Oakland|url=http://www.openstreetmap.org/relation/2833530#map=15/37.8758/-122.2443}}&lt;/ref&gt;
[[Файл:Bancroft_Library_-_University_of_California,_Berkeley_-_DSC04902.JPG|thumb| Банкрофт номын сан, Берклигийн анхдагч тусгай цуглуулгын номын сан]]
Төв кампусын баруун талд Беркли хотын төв; баруун хойд талаараа Хойд Берклитэй зэргэлдээ ба тэндэхийн Gourmet Ghetto гэж нэрлэгддэг худалдааны дүүрэг нь Chez Panisse зэрэг дэлхийд алдартай зоогийн газрууд байдаг тул өндөр үнэлгээтэй хоолоор алдартай. Даруй хойд зүгт төгсөгчдийн олон хүн амтай Northside гэж нэрлэгддэг нам гүм орон сууцны хороолол байдаг;&lt;ref name=&quot;berk-post-doc&quot;&gt;{{Cite web|title=Moving to Berkeley|url=http://postdoc.berkeley.edu/node/28|publisher=Berkeley Postdoctoral Association}}&lt;/ref&gt; түүний хойд талд Беркли Хиллсийн өндөр зэрэглэлийн орон сууцны хорооллууд байрладаг. Оюутны хотхоноос зүүн өмнө зүгт ахан дүүсийн эгнээ, түүнээс цааш Кларк Керр хотхон болон Кларемонт хэмээх дээд зэрэглэлийн орон сууцны хороолол байрладаг. Их сургуулийн өмнөд хэсэгт оюутны байр, Телеграф өргөн чөлөө багтдаг бөгөөд коллежийн оюутнууд болон жуулчдад зориулсан дэлгүүр, гудамжны худалдаачид, ресторантай Беркли хотын худалдааны гол дүүргүүдийн нэг юм.

== Монгол Улстай харилцаа холбоо ==

=== Монгол судлал ===
Беркли дэх Калифорнийн их сургууль нь [[Хойд Америк|Хойд Америкийн]] [[Монгол судлал|монгол судлалын]] салбарт нэр хүндтэй бөгөөд [[Монгол Улс|Монгол Улсын]] [[Засгийн газар|Засгийн газартай]] хамтран '''Mongolia Initiative''' сургалт, судалгааны санаачлагыг үүсгэн байгуулж байсан. Берклид [[монгол хэл]], [[Монголын түүх]], [[Буддын шашин|Монголын буддын шашны]] талаар хичээлүүдийг сонгон судлах боломжтой бөгөөд Дорнод Ази судлалын институтаар (англ. ''Institute of East Asian Studies'') дамжуулан Монгол Улс болон [[Дорнод Ази|бүс нутгийн]] талаар судалгаа хийж, зочин өдөрлөг зохион байгуулдаг. Берклигийн монгол судлалыг Патрисия Бергер (Patricia Berger), Цүлтэмийн Уранчимэг (Урлагийн түүх), Жейкоб Далтон (Jacob Dalton), Брайан Бауманн (Brian Baumann, Дорнод Азийн хэл соёл), Санжьот Мехендейл (Sanjyot Mehendale, Буддын шашин судлалын төвийн дэд дарга, Торгоны зам судлалын Тан төвийн дарга) нар удирдаж байна.&lt;ref&gt;[https://ieas.berkeley.edu/centers/mongolia-initiative-mi#:~:text=The%20Mongolia%20Initiative%20was%20established%20as%20the%20result,together%20UC%20Berkeley%27s%20diverse%20resources%20related%20to%20Mongolia. https://ieas.berkeley.edu/centers/mongolia-initiative-mi#:~:text=The%20Mongolia%20Initiative%20was%20established%20as%20the%20result,together%20UC%20Berkeley%27s%20diverse%20resources%20related%20to%20Mongolia.]&lt;/ref&gt;

=== Берклигийн Монгол оюутны холбоо ===
Тус сургууль дахь монгол оюутнуудыг Монгол Улсаас ирж суралцаж буй оюутнууд болон монгол гаралтай АНУ-ын иргэд бүрдүүлдэг ба Берклигийн Монгол оюутны холбоо (англ. ''UC Berkeley Mongolian Student Association'')-гоор дамжуулан монгол соёлыг таниулан сурталчилж байна. 2022 онд тус холбоог Энхтүвшиний Тэнгэрлэг удирдаж байна. Жил бүрийн элсэлтээс хамааран ойролцоогоор 5-20 орчим монгол оюутан тус сургуульд суралцдаг. 

=== Элсэн суралцах боломж ===

==== Бакалаврын хөтөлбөр ====
Берклигийн элсэлт жил бүрийн 8 сард эхэлдэг бөгөөд 11 сарын 30-нд сүүлийн өргөдлөө авдаг. [http://apply.universityofcalifornia.edu/ Калифорнийн их сургуулийн системийн нэгдсэн өргөдлийн порталаар] материалаа явуулах шаардлагатай ба өөрийгөө илтгэсэн дөрвөн богино хэмжээний эсээг дүн, өргөдлийн маягтын хамт илгээдэг. Беркли дэх Калифорнийн их сургуульд өргөдөл илгээсэн есөн хүн тутмын нэг нь л тэнцдэг бөгөөд өргөдөл гаргагчийн зүгээс маш их хүчин чармайлт шаарддаг. 2022 оноос эхлэн Калифорнийн их сургуулийн бүх салбар сургуулиуд SAT буюу АНУ-ын Их сургуулийн элсэлтийн шалгалтын оноог харгалзан үзэхээ больсон. Мөн багшийн тодорхойлолт (англ. ''teacher's recommendation'') шаардагддаггүй. Кембрижийн дунд боловсролын гэрчилгээ (англ. [[:en:International_General_Certificate_of_Secondary_Education|''Cambridge IGCSE'']]), Ахисан түвшин (англ. [[:en:A-Level|''A-Levels'']]), Олон улсын бакалавриат (англ. [[:en:International_Baccalaureate|''International Baccalaureate'']]), [[:en:Advanced_Placement|AP]] хөтөлбөрөөр хичээллэсэн бол давуу тал болно. Кембрижийн шалгалтыг олон улсын хөтөлбөртэй төрийн болон хувийн өмчит сургуульд суралцаж, эсвэл хувиараа бэлдэн өгөх боломжтой байдаг. Беркли дэх Калифорнийн их сургуулиас ямар нэг гуравдагч байгууллагаар зуучлуулдаггүй тул сургуулийн зөвлөх багшийн тусламжтай өөрөө судалгаа хийн өргөдлөө явуулах нь зөв юм.[[Файл:Botanischer_Garten_in_Berkeley,_California.JPG|thumb| Беркли Хиллс болон Беркли лабораторийн дэргэд байрладаг UC Ботаникийн цэцэрлэг .]]
[[Файл:South_Hall--UC_Berkeley--Panoramic.jpg|thumb| Калифорнийн их сургуулийн хоёр анхны барилгын нэг болох Өмнөд танхим (1873) Беркли кампус дээр одоо хүртэл байна.]]
[[Файл:Cal_Football_From_Tightwad_Hill_-_Flickr_-_Joe_Parks.jpg|thumb| Tightwad Hill дээрх хөгжөөн дэмжигчид цэнгэлдэх хүрээлэн болон Сан Францискогийн булангийн үзэмжтэй Кал хөгжөөн дэмжигчдийн багийг үзэж байна.]]

== Ном зүй ==
&lt;references /&gt;

[[Ангилал:Калифорнийн их сургууль]]
[[Ангилал:Америкийн Их Сургуулиудын Холбоо]]
[[Ангилал:Калифорнийн Их Сургууль (Беркли)| ]]
[[Ангилал:Берклийн байгууллага]]
[[Ангилал:1868 онд байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Америкийн их сургуулийн жагсаалт]]
[[Ангилал:Америкийн Нэгдсэн Улс]]
[[Ангилал:Калифорни]]</text>
      <sha1>ap9x5yzd70q0ri6cpy3v60z9bwcw05l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707183</id>
      <parentid>707182</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T00:50:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bilguunamarbayar</username>
        <id>68211</id>
      </contributor>
      <comment>/* Магистр, докторын хөтөлбөр */ Graduate гэсэн үгийг төгсөгч гэж орчуулсан байсныг аспирант болгож засав.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49188" xml:space="preserve">{{Инфобокс Их сургууль
|нэр=Беркли дэх Калифорнийн Их Сургууль
|эххэлдээрх_нэр=University of California, Berkeley
|өмнөх_нэр=Калифорнийн Их Сургууль (1868-1958)
|уриа=Fiat lux
|урианы_хэл=латин
|англиуриа=Let there be light
|байгуулагдсан={{start date and age|1868|03|23}}|endowment=21 их наяд төгрөг (6.8 тэрбум ам доллар), 2021 онд
|staff=23,524 (2020)
|students=45,057 (2021)
|undergrad=31,814 (2021)
|postgrad=13,243 (2021)
|city=Беркли|country=[[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]|state=[[Калифорни]]
|colours={{color box|#003262}} Беркли хөх цэнхэр &lt;br&gt; {{color box|#FDB515}} Калифорни алтан шаргал
|цахим_хаяг={{url|www.berkeley.edu}}
|latitude=37°52′19″N
|longitude=122°15′31″W
|зураг=Seal of University of California, Berkeley.svg
|logo=University of California, Berkeley logo.svg
|logo_size=.8
|эх_хэл=англи
|төрөл=Олон нийтийн өмчит Холбооны Засгийн газрын санхүүжилттэй судалгааны их сургууль
|parent=[[Калифорнийн Их Сургууль (систем)|Калифорнийн Их Сургуулийн систем]]|location={{coord| 37.8719 | -122.2585|region:US-CA_type:edu_scale:40000_source:GNIS|format=dms|notes=&lt;ref name=&quot;gnis&quot;&gt;{{cite gnis |id= 236863 |name= University of California - Berkeley|access-date=May 20, 2020|entrydate=June 14, 2000}}&lt;/ref&gt;|display=title,inline}}}}
'''Беркли дэх Калифорнийн Их Сургууль''' ({{lang-en|University of California, Berkeley}}, UC Berkeley)&lt;ref name=&quot;UCBDiscoveries&quot; /&gt; бол [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын [[Калифорни|Калифорни мужийн]] [[Сан-Франциско|Сан Франциско хотын]] зэргэлдээх Беркли хотод байрладаг дэлхийн нэр хүндтэй сургалт, судалгааны [[их сургууль]] юм. 1868 онд үүсгэн байгуулагдсан тус сургууль нь [[Калифорнийн Их Сургууль (систем)|Калифорнийн их сургуулийн системийн]] ууган салбар бөгөөд Калифорни мужийн анхны Холбооны Засгийн газрын санхүүжилттэй их сургууль билээ. Тус сургуулийн арван дөрвөн тэнхим сургуулийн 350 орчим зэрэг олгох хөтөлбөрт 31,000 орчим бакалаврын оюутан, 12,000 орчим магистр, докторын оюутан суралцаж байна. Беркли дэлхийн хамгийн шилдэг их сургуулиудын нэгт тооцогддог.

Америкийн их сургуулиудын холбооны үүсгэн байгуулагчдын нэг тус сургуульд Математикийн шинжлэх ухааны судалгааны институт (англ. ''Mathematical Sciences Research Institute''), Сансрын шинжлэх ухааны лаборатори зэрэг АНУ-ын томоохон судалгааны институтууд байдаг. Тус сургууль нь орчин үеийн шинжлэх ухаан, технологийн ололт, дэвшилд ихээхэн хувь нэмэр оруулсан бөгөөд анхны [[Цөмийн зэвсэг|цөмийн тэсрэх бөмбөг]], химийн [[Үелэх систем|үелэх системийн]] 16 [[Химийн элемент|элемэнт]] гэх мэт олон чухал нээлтүүд хийгдэж байсан юм. Мөн тус сургууль нь АНУ-д 1960-аад оны үед явагдсан Үг хэлэх эрх чөлөөний хөдөлгөөн, Арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхалтын эсрэг хөдөлгөөн зэрэг нийгэм, улс төрийн оролцоогоороо алдартай.

Калифорнийн Алтан баавгайн (англ. ''California Golden Bears'') нэрээр Pac-12 чуулганд голчлон өрсөлддөг Берклигийн хөнгөн атлетикийн багууд улсынхаа аварга шалгаруулах тэмцээнд 107 удаа түрүүлж, оюутнууд болон төгсөгчид нь [[Олимпын наадам|223 олимпын медаль]] (үүнд 121 алтан медаль) хүртжээ.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=California Golden Bears Olympic Medals|url=https://calbears.com/sports/2013/4/17/208193984.aspx|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Cal National Champions|url=https://calbears.com/sports/2013/4/17/208216519.aspx|language=en}}&lt;/ref&gt;

Төгсөгч, факультет, судлаач дундаа хамгийн олон [[Нобелийн шагнал|Нобелийн шагналтан]], Тюринг шагналтан, [[Фильдсийн медаль|Фильд медальтантай]] олон нийтийн өмчит их сургууль ба долоон төрийн тэргүүн, зургаан АНУ-ын Дээд шүүхийн Ахлах шүүгч төрөн гарсан байна. Берклигийн төгсөгчид өөрсдийн антрепренер чанараараа дэлхийд танигдсан ба тэдний дунд [[Apple]], Tesla, [[Intel]], eBay, SoftBank, AIG болон Morgan Stanley компаний үүсгэн байгуулагчид багтаж байна.

== Түүх ==
[[Файл:Berkeley_glade_afternoon.jpg|right|thumb| Берклигийн төв болох Сатер цамхаг (Кампанил)]]
[[Файл:CampanileMtTamalpiasSunset-original.jpg|thumb| Сатер цамхаг (Кампанил) Сан Францискогийн булан болон Тамалпайс уулыг хардаг]]
=== Үүсгэн байгуулах үе ===
[[Абрахам Линкольн|Ерөнхийлөгч Линкольн]] 1862 онд Морриллийн тухай хуульд гарын үсэг зурснаар Холбооны Засгийн газраас газар тариалан, уул уурхай, механикийн чиглэлээр сургалт судалгаа явуулдаг их сургуулиудыг санхүүжүүлэх боломжтой болон, улмаар Калифорнийн их сургууль 1868 онд үүсгэн байгуулагдсан байдаг. 

=== 20-р зуун ===
1905 онд Сакраментогийн ойролцоо их сургуулийн ферм байгуулагдсан нь хожим [[Калифорнийн Их Сургууль (Дэвис)|Дэвис дэх Калифорнийн их сургууль]] болсон бол&lt;ref name=&quot;ucb_about&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.berkeley.edu/about/history/|publisher=UC Berkeley|title=About UC Berkeley&amp;nbsp;– History}}&lt;/ref&gt; 1919 онд Лос Анжелес дахь Мужийн хэвийн сургууль (англ. ''Los Angeles State Normal School'') нь Калифорнийн их сургуулийн өмнөд салбар болж, эцэст нь [[Калифорнийн Их Сургууль (Лос-Анжелес)|Лос-Анжелес дахь Калифорнийн Их Сургууль]] болжээ.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.lib.berkeley.edu/uchistory/general_history/campuses/ucla/index.html|title=University of California History Digital Archives: Los Angeles General History.}}&lt;/ref&gt; 1920-иод он гэхэд кампусын барилгуудын тоо эрс нэмэгдэж, архитектор Жон Гален Ховардын загварыг ашиглан хорин байгууламжийг нэмж барисан байна.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.berkeley.edu/news/multimedia/2003/03/jgh/index.shtml|title=John Galen Howard and the design of the ''City of Learning,'' the UC Berkeley campus|publisher=UC Berkeley}}&lt;/ref&gt;

1930-аад онд Эрнест Орландо Лоуренс Цацрагийн лабораторийг (одоогийн Лоуренс Берклигийн үндэсний лаборатори) байгуулахад тусалж, циклотрон зохион бүтээснээр 1939 онд Нобелийн физикийн шагнал хүртжээ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1939/|title=The Nobel Prize in Physics 1939}}&lt;/ref&gt;. Уг циклотроныг ашиглан Берклигийн профессорууд болон Беркли лабораторийн судлаачид 16 [[Химийн элемент|химийн элементийг]] нээсэн нь дэлхийн бусад их сургуулиас олон нь юм.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www2.lbl.gov/Science-Articles/Archive/new-elements-here.html|title=Chemical Elements Discovered at Lawrence Berkeley National Laboratory}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite web|url=http://alumni.berkeley.edu/california-magazine/spring-2014-branding/branding-elements-berkeley-stakes-its-claims-periodic-table|title=Branding the Elements: Berkeley Stakes its Claims on the Periodic Table}}&lt;/ref&gt; Тодруулбал, Дэлхийн 2-р дайны үед болон Гленн Сиборг плутонийг нууцаар олж нээснээр Лоуренсийн цацрагийн лаборатори АНУ-ын армитай атомын бөмбөг бүтээх гэрээ байгуулж эхэлсэн юм. Тэх үед мөн физикийн профессор Ж. Роберт Оппенхаймер 1942 онд Манхэттэний төслийн шинжлэх ухааны тэргүүнээр томилогдов&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.atomicarchive.com/History/mp/chronology.shtml|title=Manhattan Project Chronology}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.atomicheritage.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=292&amp;Itemid=205|title=Atomic History&amp;nbsp;– Early Government Support}}&lt;/ref&gt;. Беркли дэх Калифорнийн их сургууль Лоуренс Берклигийн үндэсний лабораторитой хамт [[Лос Аламосын Үндэсний Лаборатори]] (1943) болон Лоуренс Ливерморын үндэсний лаборатори (1952) зэрэг хоёр өөр лабораторийг байгуулж, удирдаж байсан.

1942 онд Америкийн боловсролын зөвлөл хамгийн нэр хүндтэй тэнхимүүдийн тоогоор Берклиг Харвардын дараа хоёрдугаарт жагсаав. 

1952 онд Калифорнийн их сургууль өөрийгөө хагас бие даасан кампусуудын систем болгон өөрчлөн зохион байгуулж, кампус болгонд канцлер томилогдож, Кларк Керр Берклигийн анхны канцлер болсон бол Спрул Калифорнийн их сургуулийн ерөнхийлөгчөөр хэвээр үлджээ.&lt;ref name=&quot;Presidents&quot;&gt;{{Cite web|url=http://sunsite.berkeley.edu/uchistory/general_history/overview/presidents/index2.html|title=UC Presidents|publisher=University of California History Digital Archives}}&lt;/ref&gt;

Беркли 1960-аад онд улс төрийн идэвх зүтгэлээрээ дэлхий даяар нэр хүндтэй болсон.&lt;ref name=&quot;Berkeley 60s&quot;&gt;{{Cite web|url=http://sunsite.berkeley.edu/CalHistory/60s.html|title=Days of Cal&amp;nbsp;– Berkeley in the 60s}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.admitsee.com/blog/10-fun-facts-about-uc-berkeley|title=10 Fun Facts about UC Berkeley {{!}} AdmitSee}}&lt;/ref&gt; 1964 онд Үг хэлэх эрх чөлөөний хөдөлгөөн нь оюутны хотхон дахь улс төрийн үйл ажиллагааг хязгаарласан бодлогыг эсэргүүцсэн оюутнуудын тэмцэл байсан ба энэ нь тухайн үеийн Иргэний эрх чөлөөний хөдөлгөөнтэй мөн холбоотой юм. 1964 оны 10-р сард Берклигийн шинэхэн төгсөгч, Кампусын Арьс өнгөний тэгш байдлын конгрессын дарга Жэк Вайнберг Спрул Плазад баривчлагдсан нь оюутнуудын удирдсан албан ёсны эсэргүүцлийн болон иргэний дуулгаваргүй байдлын цуврал үйлдлүүдийг өдөөж, эцэст нь Үг хэлэх эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг бий болгосон юм. Энэ АНУ-ын бусад их сургуулиуд, залууст чухал нөлөө болж, Вьетнамын дайны эсрэг хөдөлгөөний эхлэлийг мөн тавьсан юм.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Teaching about the Berkeley Free Speech Movement|url=http://www.fsm-a.org/FSM%20Documents/TeachingFSM%20by%20Robert%20Cohen.pdf}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://fsm.berkeley.edu/|title=Berkeley FSM {{!}} Free Speech Movement 50th Anniversary}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://picturethis.museumca.org/timeline/unforgettable-change-1960s/free-speech-movement/info|title=Unforgettable Change: 1960s: Free Speech Movement &amp; The New American Left {{!}} Picture This}}&lt;/ref&gt;

=== 21-р зуун ===
Энэ зуунд Берклигийн улс төрийн идэвх суларч, антрепренер сэтгэлгээ, хөрөнгө босгох, ялангуяа STEM салбаруудад илүү анхаарч эхэлсэн.&lt;ref&gt;{{Citation|title=Giving to Colleges Rises|url=https://www.insidehighered.com/news/2018/02/06/personal-giving-pushes-donations-colleges-and-universities-new-level-2017/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation|title=20 Elite Universities Received 28% of College Donations Last Year|url=https://www.marketwatch.com/story/these-20-colleges-took-in-28-of-donations-to-universities-last-year-they-educate-16-of-undergrads-2019-02-11/}}&lt;/ref&gt;

Орчин үеийн Беркли оюутнууд 1960, 70-аад оны үеийнхэнтэйгээ харьцуулахад илүү төвийн баримталсан болон консерватив үзэлтэй, улс төрийн хувьд радикал биш байдаг.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.cnn.com/2004/ALLPOLITICS/01/09/elec04.berkeley/|title=Examining Berkeley's liberal legacy|last=Doty|first=Meriah|date=February 5, 2004}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.berkeley.edu/news/media/releases/2005/01/24_freshmen.shtml|title=Web Feature|last=Powell|first=Bonnie Azab|date=January 24, 2005|publisher=UC Berkeley News}}&lt;/ref&gt; Ардчилсан намынхан 9:1-ийн харьцаагаар Бүгд найрамдахчуудаас илүү байна.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2004/11/18/education/18faculty.html|title=Republicans Outnumbered in Academia, Studies Find|last=Tierney|first=John|date=November 18, 2004}}&lt;/ref&gt; АНУ-ын их сургуулийн оюутнууд дунд Арчдилсан намынхан Бүгд найрамдахчуудыг 10:1 харьцаатай тэргүүлдэг байна.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.washingtontimes.com/news/2018/apr/26/democratic-professors-outnumber-republicans-10-to-/|title=Democratic professors outnumber Republicans 10 to 1: Study Shows|last=Richardson|first=Bradford|date=April 26, 2018}}&lt;/ref&gt;

== Судалгаа ==
[[Файл:Wheeler_Hall,_University_of_California,_Berkeley.jpg|right|thumb| Берклигийн хамгийн том лекцийн танхимд байрладаг Вийлер Холл нь Дэлхийн 2-р [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн|дайны]] үед [[Нобелийн шагнал|Нобелийн шагнал гардуулах]] газар байсан юм.]]
[[Файл:Hearst_Mining_Building_-_Flickr_-_Joe_Parks.jpg|thumb| Фойбе Хийрстийн нөхөр Жоржийн дурсгалд зориулан бүтээсэн Хийрст Уул Уурхайн Барилгын дотоод засал.]]
Беркли бол бакалаврын хөтөлбөрт хамрагдагсдын дийлэнх хувийг эзэлдэг, докторын иж бүрэн хөтөлбөрийг санал болгодог томоохон, нэгдүгээр түвшний судалгааны их сургууль юм.&lt;ref name=&quot;Carnegie&quot;&gt;{{Cite web|title=Carnegie Classifications: University of California-Berkeley|url=http://carnegieclassifications.iu.edu/lookup_listings/view_institution.php?unit_id=110635|publisher=Carnegie Foundation for the Advancement of Teaching}}&lt;/ref&gt; Тус их сургууль нь 1949 оноос хойш Барууны бүсийн сургууль, коллежуудын холбоогоор магадлан итгэмжлэгдсэн.&lt;ref name=&quot;WASC&quot;&gt;{{Cite web|url=http://directory.wascsenior.org/university-california-berkeley|title=Statement of Accreditation Status: University of California at Berkeley|publisher=Western Association of Schools and Colleges}}&lt;/ref&gt; Тус их сургууль нь семестрийн календарийн дагуу ажилладаг бөгөөд 2018-2019 онд 8,725 бакалавр, 3,286 магистр эсвэл мэргэжлийн, 1,272 докторын зэрэг олгожээ.&lt;ref name=&quot;CDS2019&quot;&gt;{{Cite web|url=https://opa.berkeley.edu/campus-data/common-data-set|title=University of California, Berkeley Common Data Set 2019–2020|publisher=University of California Berkeley, Office of Planning and Analysis}}&lt;/ref&gt;

=== Бакалаврын хөтөлбөр ===
[[Файл:UCB_Doe_Memorial_Library_oblique_view_dllu.jpg|thumb| Доэгийн Дурсгалын Номын сан бол Берклигийн үндсэн номын сан юм.]]

=== Магистр, докторын хөтөлбөр ===
[[Файл:Haas_School_of_Business_central_courtyard.JPG|thumb| Хаас Бизнесийн сургууль нь бакалаврын болон магистрын хөтөлбөрийн аль алиныг нь олгодог.]]
[[Файл:Berkeley_T-rex_-_Flickr_-_Joe_Parks.jpg|thumb| Калифорнийн их сургуулийн кампус дахь Палеонтологийн музейд [[Тираннозавр|Тираннозаврын]] бодит хэмжээтэй хуулбар байдаг.]]
Берклигийн 32 номын сан нийлээд 13 сая гаруй боть номтой бөгөөд 12 акр (4.9 га) талбайг эзэлдэг нь дэлхийн хамгийн том номын сангийн цогцолборуудын нэг юм. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.lib.berkeley.edu/sites/default/files/files/UCBLibraryFacts.pdf|title=Berkeley Library Facts}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.berkeley.edu/news/media/releases/97legacy/gard.html|title=New addition to UC Berkeley Main Library dedicated to former UC President David Gardner|publisher=Berkeley.edu}}&lt;/ref&gt;  Доэ номын сан нь номын сангийн системийн лавлагаа, тогтмол хэвлэл, захиргааны төв болж үйлчилдэг бол гол цуглуулгуудын ихэнх нь газар доорх Гарднер мэйн стекс, Моффитийн номын санд байдаг. 400,000 гаруй хэвлэмэл боть, 70 сая гар бичмэл, зураг, газрын зураг бүхий Банкрофт номын сан нь Калифорни, [[Мексик]], Төв Америкийг онцолсон Хойд Америкийн баруун хэсгийн түүхийг баримтжуулсан тусгай цуглуулгатай. Банкрофт номын санд мөн Марк Твений ном,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.lib.berkeley.edu/libraries/bancroft-library/mark-twain-papers|title=Mark Twain Papers&amp;nbsp;– UC Berkeley Library}}&lt;/ref&gt; аман түүхийн төв,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.lib.berkeley.edu/libraries/bancroft-library/oral-history-center|title=Oral History Center&amp;nbsp;– UC Berkeley Library}}&lt;/ref&gt; Тебтунисийн папирийн төв,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.lib.berkeley.edu/libraries/bancroft-library/tebtunis-papyri|title=The Center for the Tebtunis Papyri&amp;nbsp;– UC Berkeley Library}}&lt;/ref&gt; их сургуулийн архив байрладаг.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.lib.berkeley.edu/libraries/bancroft-library/university-archives|title=University Archives&amp;nbsp;– UC Berkeley Library}}&lt;/ref&gt;

=== Чансаа ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! colspan=&quot;2&quot; |Академик чансаа
|-
| colspan=&quot;2&quot; |'''АНУ дотроо'''
|-
|Дэлхийн их сургуулиудын академик чансаа (англ. ''Academic Ranking of World Universities'')
|4
|-
|Forbes
|1
|-
|US News
|22
|-
|Таймс дээд боловсрол, Уолл Стритт Журналын хамтарсан жагсаалт
|34
|-
|Washington Monthly
|10
|-
| colspan=&quot;2&quot; |'''Дэлхий дахинд'''
|-
|Дэлхийн их сургуулиудын академик чансаа (англ. ''Academic Ranking of World Universities'')
|5
|-
|Кваккурелли Симондын Дэлхийн шилдэг их сургуулиуд
|27
|-
|Таймс дээд боловсролын Дэлхийн их сургуулиудын чансаа
|7
|-
|US News
|4
|}
{{col-begin}}{{col-break}}

{{col-break}}
{| class=&quot;wikitable sortable collapsible collapsed&quot; style=&quot;float:right&quot; &quot;text-align:center&quot;
|-
! colspan=4 | Хөтөлбөрийн чансаа (АНУ дотроо)
|-
! Хөтөлбөр
! Чансаа
|-
| Англи хэл || 1
|-
| Сэтгэл судлал || 1
|-
| Эдийн засаг || 1
|-
| Нийгмийн ухаан || 1
|-
| Компьютер судлал || 1
|-
| Биологийн ухаан || 1
|-
| Газар зүй || 2
|-
| Хими || 2
|-
| Математик || 2
|-
| {{tooltip|Статистик|Биостатистикийн хөтөлбөрөөс ялгаатай.}} || 2
|-
| Олон нийтийн харилцаа || 4
|-
| Нийгмийн ажил || 3
|-
| Клиникийн сэтгэл судлал || 3
|-
| Физик || 3
|-
| Инженерчлэл || 3
|-
| Улс төр судлал || 4
|-
| Түүх || 4
|-
| Бизнес || 7
|-
| Нийгмийн эрүүл мэнд || 8
|-
| Хууль || 9
|-
| Урлаг || 15
|-
| Боловсрол || 19
|}
{{col-break}}
{| class=&quot;wikitable sortable collapsible collapsed&quot; style=&quot;float:right&quot; &quot;text-align:center&quot;
|-
! colspan=4 |Хөтөлбөрийн чансаа (дэлхийд)
|-
! Хөтөлбөр
! Чансаа
|-
| Хими || 1
|-
| Хүрээлэн орчин/Экологи|| 3
|-
| Сансар судлал || 3
|-
| Физик || 3
|-
| Эдийн засаг, бизнес|| 3
|-
| Биологи, биохими || 5
|-
| Амьтан ургамал судлал || 4
|-
| Барилгын инженерчлэл || 4
|-
| Математик || 7
|-
| Материал судлал || 6
|-
| Геологи || 7
|-
| Инженерчлэл || 7
|-
| Урлаг, хүмүүнлэгийн ухаан || 12
|-
| Микробиологи || 9
|-
| Молекулын биологи, генетик || 19
|-
| Нийгмийн ухаан, эрүүл мэнд || 14
|-
| Тархи, зан төлөв судлал || 20
|-
| Компьютерийн ухаан || 5
|-
| Сэтгэл зүй || 31
|-
| Электроникийн инженерчлэл || 35
|-
| Дархлаа судлал || 65
|-
| Механик инженерчлэл || 67
|-
| Эмнэлзүй || 137
|}
{{col-end}}

=== Элсэлт ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot; |+Жил бүрийн элсэлт &lt;ref&gt;{{Cite web|title=OPA – University of California Berkeley|url=https://pages.github.berkeley.edu/OPA/our-berkeley/enroll-history.html}}&lt;/ref&gt;
!Он
! Бакалавр
! Аспирант
! Нийт
|-
| 1870
| 90
| 3
| 93
|-
| 1880
| 246
| 0
| 246
|-
| 1890
| 432
| 25
| 457
|-
| 1900
| 2058
| 183
| 2,241
|-
| 1910
| 3,272
| 501
| 3,773
|-
| 1920
| 9,689
| 1,198
| 10,887
|-
| 1930
| 9207
| 2,709
| 11,916
|-
| 1940
| 13,717
| 3,436
| 16,153
|-
| 1950
| 16,602
| 5,744
| 22,346
|-
| 1960
| 16,227
| 7,747
| 23,974
|-
| 1970
| 18,822
| 9703
| 28,525
|-
| 1980
| 21,627
| 9,256
| 30,883
|-
| 1990
| 21,590
| 9048
| 30,638
|-
| 2000
| 22,678
| 8,599
| 31,277
|-
| 2010
| 25,540
| 10,298
| 35,838
|-
| 2020
| 30,799
| 11,548
| 42,347
|}

== Нээлт ба инноваци ==
[[Файл:Unix_history-simple.svg|alt=A simple flow chart showing the history and timeline of the development of Unix starting with one bubble at the top and 13 tributaries at the bottom of the flow|thumb| [[Unix]] систем болон BSD хувилбаруудын хувьсал, хялбаршуулсан байдлаар]]
Берклигийн багш, судлаачид хэд хэдэн чухал шинэ бүтээл, нээлтүүдийг хийсэн:&lt;ref name=&quot;UCBDiscoveries&quot;&gt;{{Cite web|title=History &amp; discoveries|url=http://www.berkeley.edu/about/history-discoveries}}&lt;/ref&gt;

=== Байгалийн шинжлэх ухаан ===

* [[Цөмийн зэвсэг|Атомын бөмбөг]]&amp;nbsp;– Физикийн профессор Ж. Роберт Оппенхаймер дайны үеийн [[Лос Аламосын Үндэсний Лаборатори|Лос Аламосын үндэсний лаборатори]] болон Манхэттен төслийн захирал байсан.
* Нүүрстөрөгч 14 ба [[фотосинтез]]&amp;nbsp;– Мартин Камен, Сэм Рубен нар анх 1940 онд нүүрстөрөгч 14-ийг нээсэн бөгөөд Нобелийн шагналт Мелвин Калвин ба түүний хамтрагчид Калвины мөчлөг гэгддэг фотосинтез дэх нүүрстөрөгчийн шингээлтийн замыг илрүүлэхийн тулд нүүрстөрөгч 14-ийг молекулын мөр болгон ашигласан. 
* Хорт хавдар үүсгэгч&amp;nbsp;– ДНХ-г гэмтээдэг химийн бодисыг тодорхойлсон. Амес тестийг 1973 онд Брюс Эймс болон түүний бүлгийн их сургуулийн хамт олон цуврал нийтлэлд дүрсэлсэн байдаг.
* [[Химийн элемент|Химийн элементүүд]]&amp;nbsp;- Берклигээс 16 элемент ([[технеци]], [[Астат]], [[нептуни]], [[плутони]], [[америци]], [[кюри]], [[беркли]], [[Калифорни (химийн элемент)|калифорни]], [[эйнштейни]], [[лоуренси]], [[ферми]], [[менделеви]], [[нобели]], [[резерфорди]], [[сиборги]], [[Дубни|дубни)]] илэрсэн.  
* Ковалент холбоо&amp;nbsp;– Гилберт Н. Льюис 1916 онд атомуудын хооронд электрон хосуудын хуваагдлыг тайлбарлаж, механизмуудыг тайлбарлахын тулд Льюисийн тэмдэглэгээг зохион бүтээжээ.
* CRISPR ген засварлах&amp;nbsp;– Нобелийн шагналт Женнифер Доудна хүний эс дэх ДНХ-г удирдах нарийн бөгөөд хямд аргыг нээсэн. 
* Циклотрон&amp;nbsp;– Эрнест О. Лоуренс 1934 онд бөөмийн хурдасгуур бүтээж, 1939 онд Нобелийн физикийн шагнал хүртсэн.
* Хар энерги&amp;nbsp;– Саул Перлмуттер болон бусад олон хүн Суперновагийн сансар судлалын төслийн хүрээнд 1998 онд орчлон ертөнц харанхуй энергийн улмаас тэлж байгааг олж мэдсэн.
* Томуугийн вакцин&amp;nbsp;– Уэнделл М. Стэнли болон түүний хамтрагчид 1940-өөд онд вакциныг нээсэн.
* Устөрөгчийн бөмбөг&amp;nbsp;– Устөрөгчийн бөмбөгний эцэг Эдвард Теллер Берклигийн профессор, Лоуренс Ливерморын үндэсний лаборатори болон [[Лос Аламосын Үндэсний Лаборатори|Лос Аламосын үндэсний лабораторийн]] судлаач байсан.
* Хорт хавдрын дархлаа эмчилгээ&amp;nbsp;– Жеймс П. Аллисон 1992–1995 онд хорт хавдартай тэмцэхэд дархлааны системийг ашигладаг моноклональ эсрэгбиеийн эмчилгээг нээж, хөгжүүлсэн.
* Молекулын цаг&amp;nbsp;– 1967 онд Аллан Вилсоны нээлт.
* Нейропластик чанар&amp;nbsp;– Мариан Даймонд хүрээлэн буй орчны баяжуулалтаас үүдэлтэй тархины бүтэц, биохими, синаптик өөрчлөлтийг илрүүлжээ 1964 он.
* Онкоген&amp;nbsp;– Питер Дюсберг 1970-аад онд анхны хорт хавдар үүсгэгч генийг илрүүлсэн.
* Теломераза&amp;nbsp;– Элизабет Х. Блэкберн, Кэрол Грейдер, Жек Состак нар эсийн хуваагдал, өсөлтийг дэмждэг ферментийг нээсэн 1985 он.
* Е витамин&amp;nbsp;– Глэдис Андерсон Эмерсон 1952 онд Е витаминыг цэвэр хэлбэрээр ялгаж авчээ. 

=== Компьютер ба хэрэглээний шинжлэх ухаан ===
* Беркли RISC&amp;nbsp;– Дэвид Паттерсон ARPA-ийн 1980–1984 онуудад [[Микро процессор|микропроцессорын]] дизайны VLSI төслийг удирдсан.&lt;ref name=&quot;coinrisk&quot;&gt;{{Cite book|title=Milestones in Computer Science and Information Technology|url=https://archive.org/details/milestonesincomp0000reil}}&lt;/ref&gt;
* Berkeley UNIX/Berkeley Software Distribution (BSD)&amp;nbsp;– Компьютерийн системийн судалгааны групп нь AT&amp;amp;T [[Unix]] [[Үйлдлийн систем|үйлдлийн системийг]] сайжруулах зорилготой Беркли дэх судалгааны бүлэг байсан бөгөөд Батлан хамгаалахын дэвшилтэт судалгааны төслүүдийн агентлагаас санхүүжүүлж байсан. Билл Жой кодыг анх өөрчилсөн бөгөөд 1977 онд нээлттэй эхийн BSD лицензийн дор гаргасан нь нээлттэй эхийн хувьсгалыг эхлүүлсэн.
* Далайн гүнд шумбах&amp;nbsp;– Жоэл Хенри Хилдебранд даралт буурах өвчнийг намдаахын тулд [[Гели|гелийг]] [[Хүчилтөрөгч|хүчилтөрөгчтэй]] хамт ашигласан.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/1983/05/03/obituaries/joel-hildebrand-101-chemist-joined-u-of-california-in-1913.html|title=Joel Hildebrand, 101, Chemist; Joined U. of California in 1913}}&lt;/ref&gt;
* GIMP&amp;nbsp;– 1995 онд Спенсер Кимбалл, Питер Маттис нар Берклид GIMP-ийг семестрийн төсөл болгон хөгжүүлж эхэлсэн.
* Полиграф&amp;nbsp;– 1921 онд Жон Август Ларсон болон Берклигийн цагдаагийн газрын цагдаа нар зохион бүтээжээ.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://illumin.usc.edu/lie-detection-the-science-and-development-of-the-polygraph/|title=Lie Detection: The Science and Development of the Polygraph}}&lt;/ref&gt;
* Төслийн Genie&amp;nbsp;– DARPA санхүүжүүлсэн төсөл. Энэ нь Berkeley Timesharing System -ийг багтаасан эрт цагийн хуваах системийг үйлдвэрлэсэн бөгөөд дараа нь SDS 940 нэртэйгээр худалдаанд гарсан. Project Genie-ийн үзэл баримтлал нь PDP-10 болон [[Unix|Юниксийн]] TENEX үйлдлийн системийг хөгжүүлэхэд нөлөөлсөн бөгөөд үүнээс [[Fork (системийн дуудалт)|процесс салаалах]] ойлголтыг өвлөн авсан.&lt;ref name=&quot;Ritchie&quot;&gt;{{Cite journal|title=The UNIX Time-Sharing System|url=https://www.bell-labs.com/usr/dmr/www/cacm.pdf}}&lt;/ref&gt; Unix-ийн хамтран бүтээгч Кен Томпсон Берклид байхдаа Project Genie дээр ажиллаж байсан.
* SPICE&amp;nbsp;– Дональд О. Педерсон 1972 он ''Integrated Circuit Ephasis'' (SPICE) бүхий симуляцийн хөтөлбөрийг боловсруулсан.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.designers-guide.org/Perspective/life-of-spice.pdf|title=The Life of SPICE}}&lt;/ref&gt;
* Tcl програмчлалын хэл&amp;nbsp;– 1988 онд Жон Оустерхоут боловсруулсан.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.onlineuniversities.com/blog/2012/08/100-important-innovations-that-came-from-university-research/|title=100 Important Innovations That Came From University Research&amp;nbsp;– Online Universities}}&lt;/ref&gt;
* Гурван хэмжээст [[транзистор]]&amp;nbsp;– Ченмин Ху 2014 онд “Хагас дамжуулагчийн технологийг эрс дэвшүүлсэн анхны 3 хэмжээст транзистор” бүтээснийхээ төлөө Үндэсний технологийн медалийн эзэн болсон.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.nationalmedals.org/laureates/chenming-hu#|title=Chenming Hu|publisher=National Science &amp; Technology Medal Foundation}}&lt;/ref&gt;
* Vi текст засварлагч&amp;nbsp;– Билл Жой 1976 онд анхны Vi редакторыг бүтээжээ.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://people.eecs.berkeley.edu/~pattrsn/298F98/joy.html|title=Bill Joy}}&lt;/ref&gt;
* Усны хувцас&amp;nbsp;– Хью Брэднер 1952 онд анхны усны хувцас зохион бүтээжээ.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.sfgate.com/bayarea/article/Hugh-Bradner-UC-s-inventor-of-wetsuit-dies-3214987.php|title=Hugh Bradner, UC's inventor of wetsuit, dies}}&lt;/ref&gt;

=== Компаниуд ба бизнес эрхлэлт ===
Берклигийн төгсөгчид болон багш нар олон компанийг байгуулсан бөгөөд тэдгээрийн заримыг доор харуулав.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://vcresearch.berkeley.edu/excellence/innovation-and-entrepreneurship|title=Innovation and Entrepreneurship {{!}} Research UC Berkeley|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;{{Cite news|url=http://news.berkeley.edu/story_jump/in-startup-sweepstakes-its-cal-vs-stanford/|title=In startup sweepstakes, it's Cal vs. Stanford|date=September 9, 2016|language=en-US}}&lt;/ref&gt; Беркли нь хамгийн их бизнес эрхлэгчдийг төрүүлсэн их сургуулиудын нэг гэдгээрээ алдартай бөгөөд өөрийн гэсэн Berkeley SkyDeck стартап инкубатортой гэдгээрээ алдартай.&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.dailycal.org/2013/08/18/uc-berkeley-third-largest-producer-of-entrepreneurs-report-says/|title=UC Berkeley third-largest producer of entrepreneurs, report says {{!}} The Daily Californian|date=August 18, 2013|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.universityofcalifornia.edu/news/uc-berkeley-no-1-global-entrepreneurship|title=UC Berkeley is No. 1 in global entrepreneurship|date=September 16, 2016|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.cbinsights.com/research/university-entrepreneurship-report/|title=The University Entrepreneurship Report&amp;nbsp;– Alumni of Top Universities Rake in $12.6 Billion Across 559 Deals|date=October 29, 2012|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://readwrite.com/2012/12/03/one-university-to-rule-them-all-stanford-tops-startup-list/|title=One University To Rule Them All: Stanford Tops Startup List&amp;nbsp;– ReadWrite|date=December 3, 2012|language=en-US}}&lt;/ref&gt;

* Activision Blizzard, 1979 (Activision-ийн хувьд), үүсгэн байгуулагч Алан Миллер (BS) болон Ларри Каплан (BA)
* AIG, 1919, үүсгэн байгуулагч Корнелиус Вандер Старр (оролцсон)
* [[Apple]], 1976, үүсгэн байгуулагч [[Стив Возниак|Стив Возняк]] (BS)
* Coursera, 2012, үүсгэн байгуулагч Эндрю Нг (PhD)
* eBay, 1995, үүсгэн байгуулагч Пьер Омидяр (Оролцогч)&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2002/06/16/books/chapters/the-perfect-store.html|title=The Perfect Store|last=Cohen|first=Adam|date=June 16, 2002|work=The New York Times|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.forbes.com/profile/pierre-omidyar/|title=Pierre Omidyar|work=Forbes|language=en}}&lt;/ref&gt;
* Gap Inc., 1969, үүсгэн байгуулагч Дональд Фишер (BS)
* HTC корпораци, 1997, үүсгэн байгуулагч Чер Ван (BA)
* [[Intel]], 1968, үүсгэн байгуулагчдын нэг Гордон Мур (BS) болон Энди Гроув (PhD)
* Marvell Technology Group, 1995, үүсгэн байгуулагчид болох Сехат Сутарджа (магистр, доктор) болон Вейли Дай (BA)
* Морган Стэнли, 1924 (Dean Witter &amp;amp; Co. -ийн дүрээр), хамтран үүсгэн байгуулагч Дин Г. Виттер (BA)
* Mozilla корпораци, 2005, үүсгэн байгуулагч Митчелл Бейкер (BA, JD)
* Myspace, 2003, үүсгэн байгуулагч Том Андерсон (BA)
* Renaissance Technologies, 1982, үүсгэн байгуулагч Жеймс Симонс (PhD)
* Rotten Tomatoes, 1998, үүсгэн байгуулагч Сенх Дуонг (BA), Патрик Ю. Ли (BA) болон Стивен Ванг (BA)
* SanDisk, 1988, үүсгэн байгуулагч Санжай Мехротра (BS, MS)
* Софтбанк, 1981, үүсгэн байгуулагч Масаёоши Сон (BA)
* Sun Microsystems, 1982, үүсгэн байгуулагч Билл Жой (MS)
* Тесла, 2003, үүсгэн байгуулагч Марк Тарпеннинг (BS)
* VMware, 1998, Дайан Грин (MS) болон Мендел Розенблюм (PhD) нарын хамтран үүсгэн байгуулагчид.

== Кампус ==
[[Файл:Sather_Gate_at_University_of_California,_Berkeley,_California_LCCN2013633500_(edited).jpg|thumb| Спрул Плазаг дотоод кампустай холбосон Сатер Гейт нь Үг хэлэх эрх чөлөөний хөдөлгөөний төв байв.]]
Берклигийн кампус нь ойролцоогоор 1,232 акр (499 га). Гол кампусын дээгүүр байрлах бусад байгууламжууд нь Лоуренс Берклигийн үндэсний лаборатори болон хэд хэдэн судалгааны нэгж, тухайлбал Сансар судлалын лаборатори, Математикийн шинжлэх ухааны судалгааны хүрээлэн, 800 акр (320 га) экологийн дархан цаазат газар, Калифорнийн их сургуулийн Ботаникийн цэцэрлэг болон Гүзээлзгэтэй хавцал дахь амралтын төв юм.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=OpenStreetMap Oakland|url=http://www.openstreetmap.org/relation/2833530#map=15/37.8758/-122.2443}}&lt;/ref&gt;
[[Файл:Bancroft_Library_-_University_of_California,_Berkeley_-_DSC04902.JPG|thumb| Банкрофт номын сан, Берклигийн анхдагч тусгай цуглуулгын номын сан]]
Төв кампусын баруун талд Беркли хотын төв; баруун хойд талаараа Хойд Берклитэй зэргэлдээ ба тэндэхийн Гоурмэт Гэтто гэж нэрлэгддэг худалдааны дүүрэг нь Чез Пайниз зэрэг дэлхийд алдартай зоогийн газрууд байдаг тул өндөр үнэлгээтэй хоолоор алдартай. Даруй хойд зүгт төгсөгчдийн олон хүн амтай Northside гэж нэрлэгддэг нам гүм орон сууцны хороолол байдаг;&lt;ref name=&quot;berk-post-doc&quot;&gt;{{Cite web|title=Moving to Berkeley|url=http://postdoc.berkeley.edu/node/28|publisher=Berkeley Postdoctoral Association}}&lt;/ref&gt; түүний хойд талд Беркли Хиллсийн өндөр зэрэглэлийн орон сууцны хорооллууд байрладаг. Оюутны хотхоноос зүүн өмнө зүгт ахан дүүсийн эгнээ, түүнээс цааш Кларк Керр хотхон болон Кларемонт хэмээх дээд зэрэглэлийн орон сууцны хороолол байрладаг. Их сургуулийн өмнөд хэсэгт оюутны байр, Телеграф өргөн чөлөө багтдаг бөгөөд коллежийн оюутнууд болон жуулчдад зориулсан дэлгүүр, гудамжны худалдаачид, ресторантай Беркли хотын худалдааны гол дүүргүүдийн нэг юм.

== Монгол Улстай харилцаа холбоо ==

=== Монгол судлал ===
Беркли дэх Калифорнийн их сургууль нь [[Хойд Америк|Хойд Америкийн]] [[Монгол судлал|монгол судлалын]] салбарт нэр хүндтэй бөгөөд [[Монгол Улс|Монгол Улсын]] [[Засгийн газар|Засгийн газартай]] хамтран Монгол Санаачлага (англ. ''Mongolia Initiative'') сургалт, судалгааны санаачлагыг үүсгэн байгуулж байсан. Берклид [[монгол хэл]], [[Монголын түүх]], [[Буддын шашин|Монголын буддын шашны]] талаар хичээлүүдийг сонгон судлах боломжтой бөгөөд Дорнод Ази судлалын институтаар (англ. ''Institute of East Asian Studies'') дамжуулан Монгол Улс болон [[Дорнод Ази|бүс нутгийн]] талаар судалгаа хийж, зочин өдөрлөг зохион байгуулдаг. Берклигийн монгол судлалыг Патрисия Бергер (Patricia Berger), Цүлтэмийн Уранчимэг (Урлагийн түүх), Жейкоб Далтон (Jacob Dalton), Брайан Бауманн (Brian Baumann, Дорнод Азийн хэл соёл), Санжьот Мехендейл (Sanjyot Mehendale, Буддын шашин судлалын төвийн дэд дарга, Торгоны зам судлалын Тан төвийн дарга) нар удирдаж байна.&lt;ref&gt;[https://ieas.berkeley.edu/centers/mongolia-initiative-mi#:~:text=The%20Mongolia%20Initiative%20was%20established%20as%20the%20result,together%20UC%20Berkeley%27s%20diverse%20resources%20related%20to%20Mongolia. https://ieas.berkeley.edu/centers/mongolia-initiative-mi#:~:text=The%20Mongolia%20Initiative%20was%20established%20as%20the%20result,together%20UC%20Berkeley%27s%20diverse%20resources%20related%20to%20Mongolia.]&lt;/ref&gt;

=== Берклигийн Монгол оюутны холбоо ===
Тус сургууль дахь монгол оюутнуудыг Монгол Улсаас ирж суралцаж буй оюутнууд болон монгол гаралтай АНУ-ын иргэд бүрдүүлдэг ба Берклигийн Монгол оюутны холбоо (англ. ''UC Berkeley Mongolian Student Association'')-гоор дамжуулан монгол соёлыг таниулан сурталчилж байна. 2022 онд тус холбоог Энхтүвшиний Тэнгэрлэг удирдаж байна. Жил бүрийн элсэлтээс хамааран ойролцоогоор 5-20 орчим монгол оюутан тус сургуульд суралцдаг. 

=== Элсэн суралцах боломж ===

==== Бакалаврын хөтөлбөр ====
Берклигийн элсэлт жил бүрийн 8 сард эхэлдэг бөгөөд 11 сарын 30-нд сүүлийн өргөдлөө авдаг. [http://apply.universityofcalifornia.edu/ Калифорнийн их сургуулийн системийн нэгдсэн өргөдлийн порталаар] материалаа явуулах шаардлагатай ба өөрийгөө илтгэсэн дөрвөн богино хэмжээний эсээг дүн, өргөдлийн маягтын хамт илгээдэг. Беркли дэх Калифорнийн их сургуульд өргөдөл илгээсэн есөн хүн тутмын нэг нь л тэнцдэг бөгөөд өргөдөл гаргагчийн зүгээс маш их хүчин чармайлт шаарддаг. 2022 оноос эхлэн Калифорнийн их сургуулийн бүх салбар сургуулиуд SAT буюу АНУ-ын Их сургуулийн элсэлтийн шалгалтын оноог харгалзан үзэхээ больсон. Мөн багшийн тодорхойлолт (англ. ''teacher's recommendation'') шаардагддаггүй. Кембрижийн дунд боловсролын гэрчилгээ (англ. [[:en:International_General_Certificate_of_Secondary_Education|''Cambridge IGCSE'']]), Ахисан түвшин (англ. [[:en:A-Level|''A-Levels'']]), Олон улсын бакалавриат (англ. [[:en:International_Baccalaureate|''International Baccalaureate'']]), [[:en:Advanced_Placement|AP]] хөтөлбөрөөр хичээллэсэн бол давуу тал болно. Кембрижийн шалгалтыг олон улсын хөтөлбөртэй төрийн болон хувийн өмчит сургуульд суралцаж, эсвэл хувиараа бэлдэн өгөх боломжтой байдаг. Беркли дэх Калифорнийн их сургуулиас ямар нэг гуравдагч байгууллагаар зуучлуулдаггүй тул сургуулийн зөвлөх багшийн тусламжтай өөрөө судалгаа хийн өргөдлөө явуулах нь зөв юм.[[Файл:Botanischer_Garten_in_Berkeley,_California.JPG|thumb| Беркли Хиллс болон Беркли лабораторийн дэргэд байрладаг UC Ботаникийн цэцэрлэг .]]
[[Файл:South_Hall--UC_Berkeley--Panoramic.jpg|thumb| Калифорнийн их сургуулийн хоёр анхны барилгын нэг болох Өмнөд танхим (1873) Беркли кампус дээр одоо хүртэл байна.]]
[[Файл:Cal_Football_From_Tightwad_Hill_-_Flickr_-_Joe_Parks.jpg|thumb| Tightwad Hill дээрх хөгжөөн дэмжигчид цэнгэлдэх хүрээлэн болон Сан Францискогийн булангийн үзэмжтэй Кал хөгжөөн дэмжигчдийн багийг үзэж байна.]]

== Ном зүй ==
&lt;references /&gt;

[[Ангилал:Калифорнийн их сургууль]]
[[Ангилал:Америкийн Их Сургуулиудын Холбоо]]
[[Ангилал:Калифорнийн Их Сургууль (Беркли)| ]]
[[Ангилал:Берклийн байгууллага]]
[[Ангилал:1868 онд байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Америкийн их сургуулийн жагсаалт]]
[[Ангилал:Америкийн Нэгдсэн Улс]]
[[Ангилал:Калифорни]]</text>
      <sha1>r2sjgo872yx86zcls030smn3kd9b6no</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707184</id>
      <parentid>707183</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T02:00:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49309" xml:space="preserve">{{Инфобокс Их сургууль
|нэр=Беркли дэх Калифорнийн Их Сургууль
|эххэлдээрх_нэр=University of California, Berkeley
|өмнөх_нэр=Калифорнийн Их Сургууль (1868-1958)
|уриа=Fiat lux
|урианы_хэл=латин
|англиуриа=Let there be light
|байгуулагдсан={{start date and age|1868|03|23}}|endowment=21 их наяд төгрөг (6.8 тэрбум ам доллар), 2021 онд
|staff=23,524 (2020)
|students=45,057 (2021)
|undergrad=31,814 (2021)
|postgrad=13,243 (2021)
|city=Беркли|country=[[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]|state=[[Калифорни]]
|colours={{color box|#003262}} Беркли хөх цэнхэр &lt;br&gt; {{color box|#FDB515}} Калифорни алтан шаргал
|цахим_хаяг={{url|www.berkeley.edu}}
|latitude=37°52′19″N
|longitude=122°15′31″W
|зураг=Seal of University of California, Berkeley.svg
|logo=University of California, Berkeley logo.svg
|logo_size=.8
|эх_хэл=англи
|төрөл=Олон нийтийн өмчит Холбооны Засгийн газрын санхүүжилттэй судалгааны их сургууль
|parent=[[Калифорнийн Их Сургууль (систем)|Калифорнийн Их Сургуулийн систем]]|location={{coord| 37.8719 | -122.2585|region:US-CA_type:edu_scale:40000_source:GNIS|format=dms|notes=&lt;ref name=&quot;gnis&quot;&gt;{{cite gnis |id= 236863 |name= University of California - Berkeley|access-date=May 20, 2020|entrydate=June 14, 2000}}&lt;/ref&gt;|display=title,inline}}}}
'''Беркли дэх Калифорнийн Их Сургууль''' ({{lang-en|University of California, Berkeley}}, UC Berkeley)&lt;ref name=&quot;UCBDiscoveries&quot; /&gt; бол [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын [[Калифорни|Калифорни мужийн]] [[Сан-Франциско|Сан Франциско хотын]] ойролцоох Беркли хотод байрладаг дэлхийн нэр хүндтэй сургалт, судалгааны [[их сургууль]] юм. 1868 онд үүсгэн байгуулагдсан тус сургууль нь [[Калифорнийн Их Сургууль (систем)|Калифорнийн их сургуулийн системийн]] ууган салбар бөгөөд Калифорни мужийн анхны Холбооны Засгийн газрын санхүүжилттэй их сургууль билээ. Тус сургуулийн арван дөрвөн тэнхим сургуулийн 350 орчим зэрэг олгох хөтөлбөрт 31,000 орчим бакалаврын оюутан, 12,000 орчим магистр, доктор суралцаж байна. Беркли дэлхийн хамгийн шилдэг их сургуулиудын нэгт тооцогддог.

Америкийн их сургуулиудын холбооны үүсгэн байгуулагчдын нэг тус сургуульд Математикийн шинжлэх ухааны судалгааны институт (англ. ''Mathematical Sciences Research Institute''), Сансрын шинжлэх ухааны лаборатори зэрэг АНУ-ын томоохон судалгааны институтууд байдаг. Тус сургууль нь орчин үеийн шинжлэх ухаан, технологийн ололт, дэвшилд ихээхэн хувь нэмэр оруулсан бөгөөд анхны [[Цөмийн зэвсэг|цөмийн тэсрэх бөмбөг]], химийн [[Үелэх систем|үелэх системийн]] 16 [[Химийн элемент|элемэнт]] гэх мэт олон чухал нээлтүүд хийгдэж байсан юм. Мөн тус сургууль нь АНУ-д 1960-аад оны үед явагдсан Үг хэлэх эрх чөлөөний хөдөлгөөн, Арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхалтын эсрэг хөдөлгөөн зэрэг нийгэм, улс төрийн оролцоогоороо алдартай.

Калифорнийн Алтан баавгайн (англ. ''California Golden Bears'') нэрээр Pac-12 чуулганд голчлон өрсөлддөг Берклигийн хөнгөн атлетикийн багууд улсынхаа аварга шалгаруулах тэмцээнд 107 удаа түрүүлж, оюутнууд болон төгсөгчид нь [[Олимпын наадам|223 олимпын медаль]] (үүнд 121 алтан медаль) хүртжээ.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=California Golden Bears Olympic Medals|url=https://calbears.com/sports/2013/4/17/208193984.aspx|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Cal National Champions|url=https://calbears.com/sports/2013/4/17/208216519.aspx|language=en}}&lt;/ref&gt;

Төгсөгч, факультет, судлаач дундаа хамгийн олон [[Нобелийн шагнал|Нобелийн шагналтан]], Тюринг шагналтан, [[Фильдсийн медаль|Фильд медальтантай]] олон нийтийн өмчит их сургууль ба долоон төрийн тэргүүн, зургаан АНУ-ын Дээд шүүхийн Ахлах шүүгч төрөн гарсан байна. Берклигийн төгсөгчид өөрсдийн антрепренер чанараараа дэлхийд танигдсан ба тэдний дунд [[Apple]], Tesla, [[Intel]], eBay, SoftBank, AIG болон Morgan Stanley компаний үүсгэн байгуулагчид багтаж байна.

== Түүх ==
[[Файл:Berkeley_glade_afternoon.jpg|right|thumb| Берклигийн төв болох Сатер цамхаг (Кампанил)]]
[[Файл:CampanileMtTamalpiasSunset-original.jpg|thumb| Сатер цамхаг (Кампанил) Сан Францискогийн булан болон Тамалпайс уулыг хардаг]]
=== Үүсгэн байгуулах үе ===
[[Абрахам Линкольн|АНУ-ын Ерөнхийлөгч Линкольн]] 1862 онд Морриллийн тухай хуульд гарын үсэг зурснаар Холбооны Засгийн газраас газар тариалан, уул уурхай, механикийн чиглэлээр сургалт судалгаа явуулдаг их сургуулиудыг дэмжин санхүүжүүлэх боломжтой болсон байна. Улмаар Калифорнийн их сургууль 1868 онд үүсгэн байгуулагдсан байдаг. 

=== 20-р зуун ===
1905 онд Сакраментогийн ойролцоо их сургуулийн ферм байгуулагдсан нь хожим [[Калифорнийн Их Сургууль (Дэвис)|Дэвис дэх Калифорнийн их сургууль]] болсон бол&lt;ref name=&quot;ucb_about&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www.berkeley.edu/about/history/|publisher=UC Berkeley|title=About UC Berkeley&amp;nbsp;– History}}&lt;/ref&gt; 1919 онд Лос Анжелес дахь Мужийн хэвийн сургууль (англ. ''Los Angeles State Normal School'') нь Калифорнийн их сургуулийн өмнөд салбар болж, эцэст нь [[Калифорнийн Их Сургууль (Лос-Анжелес)|Лос-Анжелес дахь Калифорнийн Их Сургууль]] болжээ.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.lib.berkeley.edu/uchistory/general_history/campuses/ucla/index.html|title=University of California History Digital Archives: Los Angeles General History.}}&lt;/ref&gt; 1920-иод он гэхэд кампусын барилгуудын тоо эрс нэмэгдэж, архитектор Жон Гален Ховардын загварыг ашиглан хорин байгууламжийг нэмж барисан байна.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.berkeley.edu/news/multimedia/2003/03/jgh/index.shtml|title=John Galen Howard and the design of the ''City of Learning,'' the UC Berkeley campus|publisher=UC Berkeley}}&lt;/ref&gt;

1930-аад онд Эрнест Орландо Лоуренс Цацрагийн лабораторийг (одоогийн Лоуренс Берклигийн үндэсний лаборатори) байгуулахад тусалж, циклотрон зохион бүтээснээр 1939 онд Нобелийн физикийн шагнал хүртжээ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1939/|title=The Nobel Prize in Physics 1939}}&lt;/ref&gt;. Уг циклотроныг ашиглан Берклигийн профессорууд болон Беркли лабораторийн судлаачид 16 [[Химийн элемент|химийн элементийг]] нээсэн нь дэлхийн бусад их сургуулиас олон нь юм.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web|url=http://www2.lbl.gov/Science-Articles/Archive/new-elements-here.html|title=Chemical Elements Discovered at Lawrence Berkeley National Laboratory}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite web|url=http://alumni.berkeley.edu/california-magazine/spring-2014-branding/branding-elements-berkeley-stakes-its-claims-periodic-table|title=Branding the Elements: Berkeley Stakes its Claims on the Periodic Table}}&lt;/ref&gt; Тодруулбал, Дэлхийн 2-р дайны үед болон Гленн Сиборг плутонийг нууцаар олж нээснээр Лоуренсийн цацрагийн лаборатори АНУ-ын армитай атомын бөмбөг бүтээх гэрээ байгуулж эхэлсэн юм. Тэх үед мөн физикийн профессор Ж. Роберт Оппенхаймер 1942 онд Манхэттэний төслийн шинжлэх ухааны тэргүүнээр томилогдов&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.atomicarchive.com/History/mp/chronology.shtml|title=Manhattan Project Chronology}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.atomicheritage.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=292&amp;Itemid=205|title=Atomic History&amp;nbsp;– Early Government Support}}&lt;/ref&gt;. Беркли дэх Калифорнийн их сургууль Лоуренс Берклигийн үндэсний лабораторитой хамт [[Лос Аламосын Үндэсний Лаборатори]] (1943) болон Лоуренс Ливерморын үндэсний лаборатори (1952) зэрэг хоёр өөр лабораторийг байгуулж, удирдаж байсан.

1942 онд Америкийн боловсролын зөвлөл хамгийн нэр хүндтэй тэнхимүүдийн тоогоор Берклиг Харвардын дараа хоёрдугаарт жагсаав. 

1952 онд Калифорнийн их сургууль өөрийгөө хагас бие даасан кампусуудын систем болгон өөрчлөн зохион байгуулж, кампус болгонд канцлер томилогдож, Кларк Керр Берклигийн анхны канцлер болсон бол Спрул Калифорнийн их сургуулийн ерөнхийлөгчөөр хэвээр үлджээ.&lt;ref name=&quot;Presidents&quot;&gt;{{Cite web|url=http://sunsite.berkeley.edu/uchistory/general_history/overview/presidents/index2.html|title=UC Presidents|publisher=University of California History Digital Archives}}&lt;/ref&gt;

Беркли 1960-аад онд улс төрийн идэвх зүтгэлээрээ дэлхий даяар нэр хүндтэй болсон.&lt;ref name=&quot;Berkeley 60s&quot;&gt;{{Cite web|url=http://sunsite.berkeley.edu/CalHistory/60s.html|title=Days of Cal&amp;nbsp;– Berkeley in the 60s}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.admitsee.com/blog/10-fun-facts-about-uc-berkeley|title=10 Fun Facts about UC Berkeley {{!}} AdmitSee}}&lt;/ref&gt; 1964 онд Үг хэлэх эрх чөлөөний хөдөлгөөн нь оюутны хотхон дахь улс төрийн үйл ажиллагааг хязгаарласан бодлогыг эсэргүүцсэн оюутнуудын тэмцэл байсан ба энэ нь тухайн үеийн Иргэний эрх чөлөөний хөдөлгөөнтэй мөн холбоотой юм. 1964 оны 10-р сард Берклигийн шинэхэн төгсөгч, Кампусын Арьс өнгөний тэгш байдлын конгрессын дарга Жэк Вайнберг Спрул Плазад баривчлагдсан нь оюутнуудын удирдсан албан ёсны эсэргүүцлийн болон иргэний дуулгаваргүй байдлын цуврал үйлдлүүдийг өдөөж, эцэст нь Үг хэлэх эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг бий болгосон юм. Энэ АНУ-ын бусад их сургуулиуд, залууст чухал нөлөө болж, Вьетнамын дайны эсрэг хөдөлгөөний эхлэлийг мөн тавьсан юм.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Teaching about the Berkeley Free Speech Movement|url=http://www.fsm-a.org/FSM%20Documents/TeachingFSM%20by%20Robert%20Cohen.pdf}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://fsm.berkeley.edu/|title=Berkeley FSM {{!}} Free Speech Movement 50th Anniversary}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://picturethis.museumca.org/timeline/unforgettable-change-1960s/free-speech-movement/info|title=Unforgettable Change: 1960s: Free Speech Movement &amp; The New American Left {{!}} Picture This}}&lt;/ref&gt;

=== 21-р зуун ===
Энэ зуунд Берклигийн улс төрийн идэвх суларч, антрепренер сэтгэлгээ, хөрөнгө босгох, ялангуяа STEM салбаруудад илүү анхаарч эхэлсэн.&lt;ref&gt;{{Citation|title=Giving to Colleges Rises|url=https://www.insidehighered.com/news/2018/02/06/personal-giving-pushes-donations-colleges-and-universities-new-level-2017/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation|title=20 Elite Universities Received 28% of College Donations Last Year|url=https://www.marketwatch.com/story/these-20-colleges-took-in-28-of-donations-to-universities-last-year-they-educate-16-of-undergrads-2019-02-11/}}&lt;/ref&gt;

Орчин үеийн Беркли оюутнууд 1960, 70-аад оны үеийнхэнтэйгээ харьцуулахад илүү төвийн баримталсан болон консерватив үзэлтэй, улс төрийн хувьд радикал биш байдаг.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.cnn.com/2004/ALLPOLITICS/01/09/elec04.berkeley/|title=Examining Berkeley's liberal legacy|last=Doty|first=Meriah|date=February 5, 2004}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.berkeley.edu/news/media/releases/2005/01/24_freshmen.shtml|title=Web Feature|last=Powell|first=Bonnie Azab|date=January 24, 2005|publisher=UC Berkeley News}}&lt;/ref&gt; Ардчилсан намынхан 9:1-ийн харьцаагаар Бүгд найрамдахчуудаас илүү байна.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2004/11/18/education/18faculty.html|title=Republicans Outnumbered in Academia, Studies Find|last=Tierney|first=John|date=November 18, 2004}}&lt;/ref&gt; АНУ-ын их сургуулийн оюутнууд дунд Арчдилсан намынхан Бүгд найрамдахчуудыг 10:1 харьцаатай тэргүүлдэг байна.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.washingtontimes.com/news/2018/apr/26/democratic-professors-outnumber-republicans-10-to-/|title=Democratic professors outnumber Republicans 10 to 1: Study Shows|last=Richardson|first=Bradford|date=April 26, 2018}}&lt;/ref&gt;

== Судалгаа ==
[[Файл:Wheeler_Hall,_University_of_California,_Berkeley.jpg|right|thumb| Берклигийн хамгийн том лекцийн танхимд байрладаг Вийлер Холл нь Дэлхийн 2-р [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн|дайны]] үед [[Нобелийн шагнал|Нобелийн шагнал гардуулах]] газар байсан юм.]]
[[Файл:Hearst_Mining_Building_-_Flickr_-_Joe_Parks.jpg|thumb| Фойбе Хийрстийн нөхөр Жоржийн дурсгалд зориулан бүтээсэн Хийрст Уул Уурхайн Барилгын дотоод засал.]]
Беркли бол бакалаврын хөтөлбөрт хамрагдагсдын дийлэнх хувийг эзэлдэг, докторын иж бүрэн хөтөлбөрийг санал болгодог томоохон, нэгдүгээр түвшний судалгааны их сургууль юм.&lt;ref name=&quot;Carnegie&quot;&gt;{{Cite web|title=Carnegie Classifications: University of California-Berkeley|url=http://carnegieclassifications.iu.edu/lookup_listings/view_institution.php?unit_id=110635|publisher=Carnegie Foundation for the Advancement of Teaching}}&lt;/ref&gt; Тус их сургууль нь 1949 оноос хойш Барууны бүсийн сургууль, коллежуудын холбоогоор магадлан итгэмжлэгдсэн.&lt;ref name=&quot;WASC&quot;&gt;{{Cite web|url=http://directory.wascsenior.org/university-california-berkeley|title=Statement of Accreditation Status: University of California at Berkeley|publisher=Western Association of Schools and Colleges}}&lt;/ref&gt; Тус их сургууль нь семестрийн календарийн дагуу ажилладаг бөгөөд 2018-2019 онд 8,725 бакалавр, 3,286 магистр эсвэл мэргэжлийн, 1,272 докторын зэрэг олгожээ.&lt;ref name=&quot;CDS2019&quot;&gt;{{Cite web|url=https://opa.berkeley.edu/campus-data/common-data-set|title=University of California, Berkeley Common Data Set 2019–2020|publisher=University of California Berkeley, Office of Planning and Analysis}}&lt;/ref&gt;

=== Бакалаврын хөтөлбөр ===
[[Файл:UCB_Doe_Memorial_Library_oblique_view_dllu.jpg|thumb| Доэгийн Дурсгалын Номын сан бол Берклигийн үндсэн номын сан юм.]]

=== Магистр, докторын хөтөлбөр ===
[[Файл:Haas_School_of_Business_central_courtyard.JPG|thumb| Хаас Бизнесийн сургууль нь бакалаврын болон магистрын хөтөлбөрийн аль алиныг нь олгодог.]]
[[Файл:Berkeley_T-rex_-_Flickr_-_Joe_Parks.jpg|thumb| Калифорнийн их сургуулийн кампус дахь Палеонтологийн музейд [[Тираннозавр|Тираннозаврын]] бодит хэмжээтэй хуулбар байдаг.]]
Берклигийн 32 номын сан нийлээд 13 сая гаруй боть номтой бөгөөд 12 акр (4.9 га) талбайг эзэлдэг нь дэлхийн хамгийн том номын сангийн цогцолборуудын нэг юм. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.lib.berkeley.edu/sites/default/files/files/UCBLibraryFacts.pdf|title=Berkeley Library Facts}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.berkeley.edu/news/media/releases/97legacy/gard.html|title=New addition to UC Berkeley Main Library dedicated to former UC President David Gardner|publisher=Berkeley.edu}}&lt;/ref&gt;  Доэ номын сан нь номын сангийн системийн лавлагаа, тогтмол хэвлэл, захиргааны төв болж үйлчилдэг бол гол цуглуулгуудын ихэнх нь газар доорх Гарднер мэйн стекс, Моффитийн номын санд байдаг. 400,000 гаруй хэвлэмэл боть, 70 сая гар бичмэл, зураг, газрын зураг бүхий Банкрофт номын сан нь Калифорни, [[Мексик]], Төв Америкийг онцолсон Хойд Америкийн баруун хэсгийн түүхийг баримтжуулсан тусгай цуглуулгатай. Банкрофт номын санд мөн Марк Твений ном,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.lib.berkeley.edu/libraries/bancroft-library/mark-twain-papers|title=Mark Twain Papers&amp;nbsp;– UC Berkeley Library}}&lt;/ref&gt; аман түүхийн төв,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.lib.berkeley.edu/libraries/bancroft-library/oral-history-center|title=Oral History Center&amp;nbsp;– UC Berkeley Library}}&lt;/ref&gt; Тебтунисийн папирийн төв,&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.lib.berkeley.edu/libraries/bancroft-library/tebtunis-papyri|title=The Center for the Tebtunis Papyri&amp;nbsp;– UC Berkeley Library}}&lt;/ref&gt; их сургуулийн архив байрладаг.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.lib.berkeley.edu/libraries/bancroft-library/university-archives|title=University Archives&amp;nbsp;– UC Berkeley Library}}&lt;/ref&gt;

=== Чансаа ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
! colspan=&quot;2&quot; |Академик чансаа
|-
| colspan=&quot;2&quot; |'''АНУ дотроо'''
|-
|Дэлхийн их сургуулиудын академик чансаа (англ. ''Academic Ranking of World Universities'')
|4
|-
|Forbes
|1
|-
|US News
|22
|-
|Таймс дээд боловсрол, Уолл Стритт Журналын хамтарсан жагсаалт
|34
|-
|Washington Monthly
|10
|-
| colspan=&quot;2&quot; |'''Дэлхий дахинд'''
|-
|Дэлхийн их сургуулиудын академик чансаа (англ. ''Academic Ranking of World Universities'')
|5
|-
|Кваккурелли Симондын Дэлхийн шилдэг их сургуулиуд
|27
|-
|Таймс дээд боловсролын Дэлхийн их сургуулиудын чансаа
|7
|-
|US News
|4
|}
{{col-begin}}{{col-break}}

{{col-break}}
{| class=&quot;wikitable sortable collapsible collapsed&quot; style=&quot;float:right&quot; &quot;text-align:center&quot;
|-
! colspan=4 | Хөтөлбөрийн чансаа (АНУ дотроо)
|-
! Хөтөлбөр
! Чансаа
|-
| Англи хэл || 1
|-
| Сэтгэл судлал || 1
|-
| Эдийн засаг || 1
|-
| Нийгмийн ухаан || 1
|-
| Компьютер судлал || 1
|-
| Биологийн ухаан || 1
|-
| Газар зүй || 2
|-
| Хими || 2
|-
| Математик || 2
|-
| {{tooltip|Статистик|Биостатистикийн хөтөлбөрөөс ялгаатай.}} || 2
|-
| Олон нийтийн харилцаа || 4
|-
| Нийгмийн ажил || 3
|-
| Клиникийн сэтгэл судлал || 3
|-
| Физик || 3
|-
| Инженерчлэл || 3
|-
| Улс төр судлал || 4
|-
| Түүх || 4
|-
| Бизнес || 7
|-
| Нийгмийн эрүүл мэнд || 8
|-
| Хууль || 9
|-
| Урлаг || 15
|-
| Боловсрол || 19
|}
{{col-break}}
{| class=&quot;wikitable sortable collapsible collapsed&quot; style=&quot;float:right&quot; &quot;text-align:center&quot;
|-
! colspan=4 |Хөтөлбөрийн чансаа (дэлхийд)
|-
! Хөтөлбөр
! Чансаа
|-
| Хими || 1
|-
| Хүрээлэн орчин/Экологи|| 3
|-
| Сансар судлал || 3
|-
| Физик || 3
|-
| Эдийн засаг, бизнес|| 3
|-
| Биологи, биохими || 5
|-
| Амьтан ургамал судлал || 4
|-
| Барилгын инженерчлэл || 4
|-
| Математик || 7
|-
| Материал судлал || 6
|-
| Геологи || 7
|-
| Инженерчлэл || 7
|-
| Урлаг, хүмүүнлэгийн ухаан || 12
|-
| Микробиологи || 9
|-
| Молекулын биологи, генетик || 19
|-
| Нийгмийн ухаан, эрүүл мэнд || 14
|-
| Тархи, зан төлөв судлал || 20
|-
| Компьютерийн ухаан || 5
|-
| Сэтгэл зүй || 31
|-
| Электроникийн инженерчлэл || 35
|-
| Дархлаа судлал || 65
|-
| Механик инженерчлэл || 67
|-
| Эмнэлзүй || 137
|}
{{col-end}}

=== Элсэлт ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot; |+Жил бүрийн элсэлт &lt;ref&gt;{{Cite web|title=OPA – University of California Berkeley|url=https://pages.github.berkeley.edu/OPA/our-berkeley/enroll-history.html}}&lt;/ref&gt;
!Он
! Бакалавр
! Аспирант
! Нийт
|-
| 1870
| 90
| 3
| 93
|-
| 1880
| 246
| 0
| 246
|-
| 1890
| 432
| 25
| 457
|-
| 1900
| 2058
| 183
| 2,241
|-
| 1910
| 3,272
| 501
| 3,773
|-
| 1920
| 9,689
| 1,198
| 10,887
|-
| 1930
| 9207
| 2,709
| 11,916
|-
| 1940
| 13,717
| 3,436
| 16,153
|-
| 1950
| 16,602
| 5,744
| 22,346
|-
| 1960
| 16,227
| 7,747
| 23,974
|-
| 1970
| 18,822
| 9703
| 28,525
|-
| 1980
| 21,627
| 9,256
| 30,883
|-
| 1990
| 21,590
| 9048
| 30,638
|-
| 2000
| 22,678
| 8,599
| 31,277
|-
| 2010
| 25,540
| 10,298
| 35,838
|-
| 2020
| 30,799
| 11,548
| 42,347
|}

== Нээлт ба инноваци ==
[[Файл:Unix_history-simple.svg|alt=A simple flow chart showing the history and timeline of the development of Unix starting with one bubble at the top and 13 tributaries at the bottom of the flow|thumb| [[Unix]] систем болон BSD хувилбаруудын хувьсал, хялбаршуулсан байдлаар]]
Берклигийн багш, судлаачид хэд хэдэн чухал шинэ бүтээл, нээлтүүдийг хийсэн:&lt;ref name=&quot;UCBDiscoveries&quot;&gt;{{Cite web|title=History &amp; discoveries|url=http://www.berkeley.edu/about/history-discoveries}}&lt;/ref&gt;

=== Байгалийн шинжлэх ухаан ===

* [[Цөмийн зэвсэг|Атомын бөмбөг]]&amp;nbsp;– Физикийн профессор Ж. Роберт Оппенхаймер дайны үеийн [[Лос Аламосын Үндэсний Лаборатори|Лос Аламосын үндэсний лаборатори]] болон Манхэттен төслийн захирал байсан.
* Нүүрстөрөгч 14 ба [[фотосинтез]]&amp;nbsp;– Мартин Камен, Сэм Рубен нар анх 1940 онд нүүрстөрөгч 14-ийг нээсэн бөгөөд Нобелийн шагналт Мелвин Калвин ба түүний хамтрагчид Калвины мөчлөг гэгддэг фотосинтез дэх нүүрстөрөгчийн шингээлтийн замыг илрүүлэхийн тулд нүүрстөрөгч 14-ийг молекулын мөр болгон ашигласан. 
* Хорт хавдар үүсгэгч&amp;nbsp;– ДНХ-г гэмтээдэг химийн бодисыг тодорхойлсон. Амес тестийг 1973 онд Брюс Эймс болон түүний бүлгийн их сургуулийн хамт олон цуврал нийтлэлд дүрсэлсэн байдаг.
* [[Химийн элемент|Химийн элементүүд]]&amp;nbsp;- Берклигээс 16 элемент ([[технеци]], [[Астат]], [[нептуни]], [[плутони]], [[америци]], [[кюри]], [[беркли]], [[Калифорни (химийн элемент)|калифорни]], [[эйнштейни]], [[лоуренси]], [[ферми]], [[менделеви]], [[нобели]], [[резерфорди]], [[сиборги]], [[Дубни|дубни)]] илэрсэн.  
* Ковалент холбоо&amp;nbsp;– Гилберт Н. Льюис 1916 онд атомуудын хооронд электрон хосуудын хуваагдлыг тайлбарлаж, механизмуудыг тайлбарлахын тулд Льюисийн тэмдэглэгээг зохион бүтээжээ.
* CRISPR ген засварлах&amp;nbsp;– Нобелийн шагналт Женнифер Доудна хүний эс дэх ДНХ-г удирдах нарийн бөгөөд хямд аргыг нээсэн. 
* Циклотрон&amp;nbsp;– Эрнест О. Лоуренс 1934 онд бөөмийн хурдасгуур бүтээж, 1939 онд Нобелийн физикийн шагнал хүртсэн.
* Хар энерги&amp;nbsp;– Саул Перлмуттер болон бусад олон хүн Суперновагийн сансар судлалын төслийн хүрээнд 1998 онд орчлон ертөнц харанхуй энергийн улмаас тэлж байгааг олж мэдсэн.
* Томуугийн вакцин&amp;nbsp;– Уэнделл М. Стэнли болон түүний хамтрагчид 1940-өөд онд вакциныг нээсэн.
* Устөрөгчийн бөмбөг&amp;nbsp;– Устөрөгчийн бөмбөгний эцэг Эдвард Теллер Берклигийн профессор, Лоуренс Ливерморын үндэсний лаборатори болон [[Лос Аламосын Үндэсний Лаборатори|Лос Аламосын үндэсний лабораторийн]] судлаач байсан.
* Хорт хавдрын дархлаа эмчилгээ&amp;nbsp;– Жеймс П. Аллисон 1992–1995 онд хорт хавдартай тэмцэхэд дархлааны системийг ашигладаг моноклональ эсрэгбиеийн эмчилгээг нээж, хөгжүүлсэн.
* Молекулын цаг&amp;nbsp;– 1967 онд Аллан Вилсоны нээлт.
* Нейропластик чанар&amp;nbsp;– Мариан Даймонд хүрээлэн буй орчны баяжуулалтаас үүдэлтэй тархины бүтэц, биохими, синаптик өөрчлөлтийг илрүүлжээ 1964 он.
* Онкоген&amp;nbsp;– Питер Дюсберг 1970-аад онд анхны хорт хавдар үүсгэгч генийг илрүүлсэн.
* Теломераза&amp;nbsp;– Элизабет Х. Блэкберн, Кэрол Грейдер, Жек Состак нар эсийн хуваагдал, өсөлтийг дэмждэг ферментийг нээсэн 1985 он.
* Е витамин&amp;nbsp;– Глэдис Андерсон Эмерсон 1952 онд Е витаминыг цэвэр хэлбэрээр ялгаж авчээ. 

=== Компьютер ба хэрэглээний шинжлэх ухаан ===
* Беркли RISC&amp;nbsp;– Дэвид Паттерсон ARPA-ийн 1980–1984 онуудад [[Микро процессор|микропроцессорын]] дизайны VLSI төслийг удирдсан.&lt;ref name=&quot;coinrisk&quot;&gt;{{Cite book|title=Milestones in Computer Science and Information Technology|url=https://archive.org/details/milestonesincomp0000reil}}&lt;/ref&gt;
* Berkeley UNIX/Berkeley Software Distribution (BSD)&amp;nbsp;– Компьютерийн системийн судалгааны групп нь AT&amp;amp;T [[Unix]] [[Үйлдлийн систем|үйлдлийн системийг]] сайжруулах зорилготой Беркли дэх судалгааны бүлэг байсан бөгөөд Батлан хамгаалахын дэвшилтэт судалгааны төслүүдийн агентлагаас санхүүжүүлж байсан. Билл Жой кодыг анх өөрчилсөн бөгөөд 1977 онд нээлттэй эхийн BSD лицензийн дор гаргасан нь нээлттэй эхийн хувьсгалыг эхлүүлсэн.
* Далайн гүнд шумбах&amp;nbsp;– Жоэл Хенри Хилдебранд даралт буурах өвчнийг намдаахын тулд [[Гели|гелийг]] [[Хүчилтөрөгч|хүчилтөрөгчтэй]] хамт ашигласан.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/1983/05/03/obituaries/joel-hildebrand-101-chemist-joined-u-of-california-in-1913.html|title=Joel Hildebrand, 101, Chemist; Joined U. of California in 1913}}&lt;/ref&gt;
* GIMP&amp;nbsp;– 1995 онд Спенсер Кимбалл, Питер Маттис нар Берклид GIMP-ийг семестрийн төсөл болгон хөгжүүлж эхэлсэн.
* Полиграф&amp;nbsp;– 1921 онд Жон Август Ларсон болон Берклигийн цагдаагийн газрын цагдаа нар зохион бүтээжээ.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://illumin.usc.edu/lie-detection-the-science-and-development-of-the-polygraph/|title=Lie Detection: The Science and Development of the Polygraph}}&lt;/ref&gt;
* Төслийн Genie&amp;nbsp;– DARPA санхүүжүүлсэн төсөл. Энэ нь Berkeley Timesharing System -ийг багтаасан эрт цагийн хуваах системийг үйлдвэрлэсэн бөгөөд дараа нь SDS 940 нэртэйгээр худалдаанд гарсан. Project Genie-ийн үзэл баримтлал нь PDP-10 болон [[Unix|Юниксийн]] TENEX үйлдлийн системийг хөгжүүлэхэд нөлөөлсөн бөгөөд үүнээс [[Fork (системийн дуудалт)|процесс салаалах]] ойлголтыг өвлөн авсан.&lt;ref name=&quot;Ritchie&quot;&gt;{{Cite journal|title=The UNIX Time-Sharing System|url=https://www.bell-labs.com/usr/dmr/www/cacm.pdf}}&lt;/ref&gt; Unix-ийн хамтран бүтээгч Кен Томпсон Берклид байхдаа Project Genie дээр ажиллаж байсан.
* SPICE&amp;nbsp;– Дональд О. Педерсон 1972 он ''Integrated Circuit Ephasis'' (SPICE) бүхий симуляцийн хөтөлбөрийг боловсруулсан.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.designers-guide.org/Perspective/life-of-spice.pdf|title=The Life of SPICE}}&lt;/ref&gt;
* Tcl програмчлалын хэл&amp;nbsp;– 1988 онд Жон Оустерхоут боловсруулсан.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.onlineuniversities.com/blog/2012/08/100-important-innovations-that-came-from-university-research/|title=100 Important Innovations That Came From University Research&amp;nbsp;– Online Universities}}&lt;/ref&gt;
* Гурван хэмжээст [[транзистор]]&amp;nbsp;– Ченмин Ху 2014 онд “Хагас дамжуулагчийн технологийг эрс дэвшүүлсэн анхны 3 хэмжээст транзистор” бүтээснийхээ төлөө Үндэсний технологийн медалийн эзэн болсон.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.nationalmedals.org/laureates/chenming-hu#|title=Chenming Hu|publisher=National Science &amp; Technology Medal Foundation}}&lt;/ref&gt;
* Vi текст засварлагч&amp;nbsp;– Билл Жой 1976 онд анхны Vi редакторыг бүтээжээ.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://people.eecs.berkeley.edu/~pattrsn/298F98/joy.html|title=Bill Joy}}&lt;/ref&gt;
* Усны хувцас&amp;nbsp;– Хью Брэднер 1952 онд анхны усны хувцас зохион бүтээжээ.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.sfgate.com/bayarea/article/Hugh-Bradner-UC-s-inventor-of-wetsuit-dies-3214987.php|title=Hugh Bradner, UC's inventor of wetsuit, dies}}&lt;/ref&gt;

=== Компаниуд ба бизнес эрхлэлт ===
Берклигийн төгсөгчид болон багш нар олон компанийг байгуулсан бөгөөд тэдгээрийн заримыг доор харуулав.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://vcresearch.berkeley.edu/excellence/innovation-and-entrepreneurship|title=Innovation and Entrepreneurship {{!}} Research UC Berkeley|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;{{Cite news|url=http://news.berkeley.edu/story_jump/in-startup-sweepstakes-its-cal-vs-stanford/|title=In startup sweepstakes, it's Cal vs. Stanford|date=September 9, 2016|language=en-US}}&lt;/ref&gt; Беркли нь хамгийн их бизнес эрхлэгчдийг төрүүлсэн их сургуулиудын нэг гэдгээрээ алдартай бөгөөд өөрийн гэсэн Berkeley SkyDeck стартап инкубатортой гэдгээрээ алдартай.&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.dailycal.org/2013/08/18/uc-berkeley-third-largest-producer-of-entrepreneurs-report-says/|title=UC Berkeley third-largest producer of entrepreneurs, report says {{!}} The Daily Californian|date=August 18, 2013|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.universityofcalifornia.edu/news/uc-berkeley-no-1-global-entrepreneurship|title=UC Berkeley is No. 1 in global entrepreneurship|date=September 16, 2016|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.cbinsights.com/research/university-entrepreneurship-report/|title=The University Entrepreneurship Report&amp;nbsp;– Alumni of Top Universities Rake in $12.6 Billion Across 559 Deals|date=October 29, 2012|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://readwrite.com/2012/12/03/one-university-to-rule-them-all-stanford-tops-startup-list/|title=One University To Rule Them All: Stanford Tops Startup List&amp;nbsp;– ReadWrite|date=December 3, 2012|language=en-US}}&lt;/ref&gt;

* Activision Blizzard, 1979 (Activision-ийн хувьд), үүсгэн байгуулагч Алан Миллер (BS) болон Ларри Каплан (BA)
* AIG, 1919, үүсгэн байгуулагч Корнелиус Вандер Старр (оролцсон)
* [[Apple]], 1976, үүсгэн байгуулагч [[Стив Возниак|Стив Возняк]] (BS)
* Coursera, 2012, үүсгэн байгуулагч Эндрю Нг (PhD)
* eBay, 1995, үүсгэн байгуулагч Пьер Омидяр (Оролцогч)&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2002/06/16/books/chapters/the-perfect-store.html|title=The Perfect Store|last=Cohen|first=Adam|date=June 16, 2002|work=The New York Times|language=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.forbes.com/profile/pierre-omidyar/|title=Pierre Omidyar|work=Forbes|language=en}}&lt;/ref&gt;
* Gap Inc., 1969, үүсгэн байгуулагч Дональд Фишер (BS)
* HTC корпораци, 1997, үүсгэн байгуулагч Чер Ван (BA)
* [[Intel]], 1968, үүсгэн байгуулагчдын нэг Гордон Мур (BS) болон Энди Гроув (PhD)
* Marvell Technology Group, 1995, үүсгэн байгуулагчид болох Сехат Сутарджа (магистр, доктор) болон Вейли Дай (BA)
* Морган Стэнли, 1924 (Dean Witter &amp;amp; Co. -ийн дүрээр), хамтран үүсгэн байгуулагч Дин Г. Виттер (BA)
* Mozilla корпораци, 2005, үүсгэн байгуулагч Митчелл Бейкер (BA, JD)
* Myspace, 2003, үүсгэн байгуулагч Том Андерсон (BA)
* Renaissance Technologies, 1982, үүсгэн байгуулагч Жеймс Симонс (PhD)
* Rotten Tomatoes, 1998, үүсгэн байгуулагч Сенх Дуонг (BA), Патрик Ю. Ли (BA) болон Стивен Ванг (BA)
* SanDisk, 1988, үүсгэн байгуулагч Санжай Мехротра (BS, MS)
* Софтбанк, 1981, үүсгэн байгуулагч Масаёоши Сон (BA)
* Sun Microsystems, 1982, үүсгэн байгуулагч Билл Жой (MS)
* Тесла, 2003, үүсгэн байгуулагч Марк Тарпеннинг (BS)
* VMware, 1998, Дайан Грин (MS) болон Мендел Розенблюм (PhD) нарын хамтран үүсгэн байгуулагчид.

== Кампус/ Оюутны хотхон ==
[[Файл:Sather_Gate_at_University_of_California,_Berkeley,_California_LCCN2013633500_(edited).jpg|thumb| Спрул Плазаг дотоод кампустай холбосон Сатер Гейт нь Үг хэлэх эрх чөлөөний хөдөлгөөний төв байв.]]
Берклигийн кампус нь ойролцоогоор 1,232 акр (499 га). Гол кампусын дээгүүр байрлах бусад байгууламжууд нь Лоуренс Берклигийн үндэсний лаборатори болон хэд хэдэн судалгааны нэгж, тухайлбал Сансар судлалын лаборатори, Математикийн шинжлэх ухааны судалгааны хүрээлэн, 800 акр (320 га) экологийн дархан цаазат газар, Калифорнийн их сургуулийн Ботаникийн цэцэрлэг болон Гүзээлзгэтэй хавцал дахь амралтын төв юм.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=OpenStreetMap Oakland|url=http://www.openstreetmap.org/relation/2833530#map=15/37.8758/-122.2443}}&lt;/ref&gt;
[[Файл:Bancroft_Library_-_University_of_California,_Berkeley_-_DSC04902.JPG|thumb| Банкрофт номын сан, Берклигийн анхдагч тусгай цуглуулгын номын сан]]
Төв кампусын баруун талд Беркли хотын төв; баруун хойд талаараа Хойд Берклитэй зэргэлдээ ба тэндэхийн Гоурмэт Гэтто гэж нэрлэгддэг худалдааны дүүрэг нь Чез Пайниз зэрэг дэлхийд алдартай зоогийн газрууд байдаг тул өндөр үнэлгээтэй хоолоор алдартай. Даруй хойд зүгт төгсөгчдийн олон хүн амтай Northside гэж нэрлэгддэг нам тайван орон сууцны хороолол байдаг;&lt;ref name=&quot;berk-post-doc&quot;&gt;{{Cite web|title=Moving to Berkeley|url=http://postdoc.berkeley.edu/node/28|publisher=Berkeley Postdoctoral Association}}&lt;/ref&gt; түүний хойд талд Беркли Хиллсийн өндөр зэрэглэлийн орон сууцны хорооллууд байрладаг. Оюутны хотхоноос зүүн өмнө зүгт ахан дүүсийн эгнээ, түүнээс цааш Кларк Керр хотхон болон Кларемонт хэмээх дээд зэрэглэлийн орон сууцны хороолол байрладаг. Их сургуулийн өмнөд хэсэгт оюутны байр, Телеграф өргөн чөлөө багтдаг бөгөөд коллежийн оюутнууд болон жуулчдад зориулсан дэлгүүр, гудамжны худалдаачид, ресторантай Беркли хотын худалдааны гол дүүргүүдийн нэг юм.

== Монгол Улстай харилцаа холбоо ==

=== Монгол судлал ===
Беркли дэх Калифорнийн их сургууль нь [[Хойд Америк|Хойд Америкийн]] [[Монгол судлал|монгол судлалын]] салбарт нэр хүндтэй бөгөөд [[Монгол Улс|Монгол Улсын]] [[Засгийн газар|Засгийн газартай]] хамтран Монгол Санаачлага (англ. ''Mongolia Initiative'') сургалт, судалгааны санаачлагыг үүсгэн байгуулж байсан. Берклид [[монгол хэл]], [[Монголын түүх]], [[Буддын шашин|Монголын буддын шашны]] талаар хичээлүүдийг сонгон судлах боломжтой бөгөөд Дорнод Ази судлалын институтаар (англ. ''Institute of East Asian Studies'') дамжуулан Монгол Улс болон [[Дорнод Ази|бүс нутгийн]] талаар судалгаа хийж, зочин өдөрлөг зохион байгуулдаг. Берклигийн монгол судлалыг Патрисия Бергер (Patricia Berger), [[Цүлтэмийн Уранчимэг]] (Урлагийн түүх), Жейкоб Далтон (Jacob Dalton), Брайан Бауманн (Brian Baumann, Дорнод Азийн хэл соёл), Санжьот Мехендейл (Sanjyot Mehendale, Буддын шашин судлалын төвийн дэд дарга, Торгоны зам судлалын Тан төвийн дарга) нар удирдаж байна.&lt;ref&gt;[https://ieas.berkeley.edu/centers/mongolia-initiative-mi#:~:text=The%20Mongolia%20Initiative%20was%20established%20as%20the%20result,together%20UC%20Berkeley%27s%20diverse%20resources%20related%20to%20Mongolia. https://ieas.berkeley.edu/centers/mongolia-initiative-mi#:~:text=The%20Mongolia%20Initiative%20was%20established%20as%20the%20result,together%20UC%20Berkeley%27s%20diverse%20resources%20related%20to%20Mongolia.]&lt;/ref&gt;

=== Берклигийн Монгол оюутны холбоо ===
Тус сургууль дахь монгол оюутнуудыг Монгол Улсаас ирж суралцаж буй оюутнууд болон монгол гаралтай АНУ-ын иргэд бүрдүүлдэг ба [[Берклигийн Монгол оюутны холбоо|Беркли дахь Монгол оюутны холбоо]] (англ. ''UC Berkeley Mongolian Student Association'')-гоор дамжуулан монгол соёлыг таниулан сурталчилж байна. 2022 онд тус холбоог Энхтүвшиний Тэнгэрлэг удирдаж байна. Жил бүрийн элсэлтээс хамааран ойролцоогоор 5-20 орчим монгол оюутан тус сургуульд суралцдаг. 

=== Элсэн суралцах боломж ===

==== Бакалаврын хөтөлбөр ====
Берклигийн элсэлт жил бүрийн 8 сард эхэлдэг бөгөөд 11 сарын 30-нд сүүлийн өргөдлөө авдаг. [http://apply.universityofcalifornia.edu/ Калифорнийн их сургуулийн системийн нэгдсэн өргөдлийн порталаар] материалаа явуулах шаардлагатай ба өөрийгөө илтгэсэн дөрвөн богино хэмжээний эсээг дүн, өргөдлийн маягтын хамт илгээдэг. Беркли дэх Калифорнийн их сургуульд өргөдөл илгээсэн есөн хүн тутмын нэг нь л тэнцдэг бөгөөд өргөдөл гаргагчийн зүгээс маш их хүчин чармайлт шаарддаг. 2022 оноос эхлэн Калифорнийн их сургуулийн бүх салбар сургуулиуд SAT буюу АНУ-ын Их сургуулийн элсэлтийн шалгалтын оноог харгалзан үзэхээ больсон. Мөн багшийн тодорхойлолт (англ. ''teacher's recommendation'') шаардагддаггүй. Кембрижийн дунд боловсролын гэрчилгээ (англ. [[:en:International_General_Certificate_of_Secondary_Education|''Cambridge IGCSE'']]), Ахисан түвшин (англ. [[:en:A-Level|''A-Levels'']]), Олон улсын бакалавриат (англ. [[:en:International_Baccalaureate|''International Baccalaureate'']]), [[:en:Advanced_Placement|AP]] хөтөлбөрөөр хичээллэсэн бол давуу тал болно. Кембрижийн шалгалтыг олон улсын хөтөлбөртэй төрийн болон хувийн өмчит сургуульд суралцаж, эсвэл хувиараа бэлдэн өгөх боломжтой байдаг. Беркли дэх Калифорнийн их сургуулиас ямар нэг гуравдагч байгууллагаар зуучлуулдаггүй тул сургуулийн зөвлөх багшийн тусламжтай өөрөө судалгаа хийн өргөдлөө явуулах нь зөв юм.[[Файл:Botanischer_Garten_in_Berkeley,_California.JPG|thumb| Беркли Хиллс болон Беркли лабораторийн дэргэд байрладаг UC Ботаникийн цэцэрлэг .]]
[[Файл:South_Hall--UC_Berkeley--Panoramic.jpg|thumb| Калифорнийн их сургуулийн хоёр анхны барилгын нэг болох Өмнөд танхим (1873) Беркли кампус дээр одоо хүртэл байна.]]
[[Файл:Cal_Football_From_Tightwad_Hill_-_Flickr_-_Joe_Parks.jpg|thumb| Tightwad Hill дээрх хөгжөөн дэмжигчид цэнгэлдэх хүрээлэн болон Сан Францискогийн булангийн үзэмжтэй Кал хөгжөөн дэмжигчдийн багийг үзэж байна.]]

== Ном зүй ==
&lt;references /&gt;

[[Ангилал:Калифорнийн их сургууль]]
[[Ангилал:Америкийн Их Сургуулиудын Холбоо]]
[[Ангилал:Калифорнийн Их Сургууль (Беркли)| ]]
[[Ангилал:Берклийн байгууллага]]
[[Ангилал:1868 онд байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Америкийн их сургуулийн жагсаалт]]
[[Ангилал:Америкийн Нэгдсэн Улс]]
[[Ангилал:Калифорни]]</text>
      <sha1>m05img21j9ov9jopmemjdrqzunoes8r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог</title>
    <ns>2</ns>
    <id>122934</id>
    <revision>
      <id>707187</id>
      <parentid>706459</parentid>
      <timestamp>2022-08-03T03:05:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="848" xml:space="preserve"># [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Шидишир]][[File:Yes check.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Шибагудай]][[File:Yes check.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Галдандорж]][[File:Yes check.svg|20px]]
# Мууру буйма[[File:yes check.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Гүршихи]][[File:Yes check.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Тайху]][[File:Yes check.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Бэйж]][[File:question.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Отог]][[File:question.svg|20px]]
# [[Хэрэглэгч:Megzer/Ноорог/Рахули далай ноён]][[File:Yes check.svg|20px]]
2022-08 сар
* Өвөр Монголын ихэс ноёд зүтгэлтэн : 1500-1700</text>
      <sha1>6h6w8dyhakaar9fhfx6p2fi2vgyu0db</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хубилай ноён</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123112</id>
    <revision>
      <id>707173</id>
      <parentid>707085</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T23:35:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>64.119.19.187</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2973" xml:space="preserve">'''Хубилай ноён''' бол монгол жанжин, Чингис хааны нөхдийн нэг юм. Зэв, Зэлмэ, Сүбээдэй нарын хамт Чингис хааны &quot;дөрвөн нохой&quot; гэж нэрлэгддэг байсан.

== Намтар ==
Хубилай Барулас овгоос гаралтай. Тэмүжин өөрийн улсыг байгуулахаар шийдсэний дараа монголын олон овог ба ураг төрлийн хүмүүс залуу ноёнтой нэгдсэн: тэдгээр хүмүүсийн дунд Хубилай болон түүний ах байв.

Хожим Хубилай Чингисийн өмнө өөрийн авьяаслаг, үнэнч цэргийн удирдагч гэдгээ харуулсан: Татаруудын эсрэг хийсэн аян дайны (1202 он) дараа тэр Зэвийн хамт тулалдаан дуустал олз авахгүй гэсэн хааны зарлигийг зөрчиж дээрэм хийсэн Чингис хааны дүрвэсэн төрөл төрөгсөд болох Алтан, Даридай, Хучар нарыг мөшгих тушаал авав. Хоёр жилийн дараа Хубилай найманчуудтай хийсэн дайнд онцгойрч, эхлээд хайгуулд явж, дараа нь Наху гүнийн ууланд Таян хааны цэргүүдтэй хийсэн тулалдаанд оролцсон ба Чингис хааны цэргүүд бүрэн ялалт байгуулжээ.

1206 оны бүх Монголын хуралдайгаас Хубилай цэргийн гавьяаныхаа төлөө Чингис хаанаас мянгатын ноёны албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд орж, түүнчлэн Монголын эзэнт гүрний бүх цэргийн хэргийг удирдах эрхийг хүлээн авав. Үүний дараа Хубилай карлукуудыг дарах үүрэг хүлээжээ. Хубилай карлукын захирагч Арслан ханыг дагуулан авч, түүнийг Чингис хаанд бараалхуулав. Чингис хаан Арслангийн дуулгавартай байдлыг үнэлж, түүнд өөрийн охидын нэгийг өгөхөөр амласан байна.

Чингис хаан цэргээ зохион байгуулах үед Хубилайн мянгат Чингисийн бага хүү Хүлгэнд харьяалагдав. Рашид ад-Динийн хэлснээр бол Хубилайн хөвгүүд ч бас монголын хаадад алба хааж байжээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн нохой]]
* [[Зэв ноён|Зэв]]
* [[Зэлмэ]]
* [[Сүбээдэй]]</text>
      <sha1>l8pdpwhh9b8ew5zm9uuvi5v7c57znzf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707175</id>
      <parentid>707173</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T23:40:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>64.119.19.187</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2970" xml:space="preserve">'''Хубилай ноён''' бол монгол жанжин, Чингис хааны нөхдийн нэг юм. Зэв, Зэлмэ, Сүбээдэй нарын хамт Чингис хааны &quot;дөрвөн нохой&quot; гэж нэрлэгддэг байсан.

== Намтар ==
Хубилай Барулас овгоос гаралтай. Тэмүжин өөрийн улсыг байгуулахаар шийдсэний дараа монголын олон овог ба ураг төрлийн хүмүүс залуу ноён руу очсон; нэгдсэн хүмүүсийн дунд Хубилай болон түүний ах байв.

Хожим Хубилай Чингисийн өмнө өөрийн авьяаслаг, үнэнч цэргийн удирдагч гэдгээ харуулсан: Татаруудын эсрэг хийсэн аян дайны (1202 он) дараа тэр Зэвийн хамт тулалдаан дуустал олз авахгүй гэсэн хааны зарлигийг зөрчиж дээрэм хийсэн Чингис хааны дүрвэсэн төрөл төрөгсөд болох Алтан, Даридай, Хучар нарыг мөшгих тушаал авав. Хоёр жилийн дараа Хубилай найманчуудтай хийсэн дайнд онцгойрч, эхлээд хайгуулд явж, дараа нь Наху гүнийн ууланд Таян хааны цэргүүдтэй хийсэн тулалдаанд оролцсон ба Чингис хааны цэргүүд бүрэн ялалт байгуулжээ.

1206 оны бүх Монголын хуралдайгаас Хубилай цэргийн гавьяаныхаа төлөө Чингис хаанаас мянгатын ноёны албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд орж, түүнчлэн Монголын эзэнт гүрний бүх цэргийн хэргийг удирдах эрхийг хүлээн авав. Үүний дараа Хубилай карлукуудыг дарах үүрэг хүлээжээ. Хубилай карлукын захирагч Арслан ханыг дагуулан авч, түүнийг Чингис хаанд бараалхуулав. Чингис хаан Арслангийн дуулгавартай байдлыг үнэлж, түүнд өөрийн охидын нэгийг өгөхөөр амласан байна.

Чингис хаан цэргээ зохион байгуулах үед Хубилайн мянгат Чингисийн бага хүү Хүлгэнд харьяалагдав. Рашид ад-Динийн хэлснээр бол Хубилайн хөвгүүд ч бас монголын хаадад алба хааж байжээ.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн нохой]]
* [[Зэв ноён|Зэв]]
* [[Зэлмэ]]
* [[Сүбээдэй]]</text>
      <sha1>ipap89uxdnb194v7f9om3ffho7qx7pe</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Барнасангийн Пүрэвсүрэн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123181</id>
    <revision>
      <id>707129</id>
      <parentid>707099</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T13:41:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashpuntsag Purevsuren</username>
        <id>78278</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="331" xml:space="preserve">== Намтар ==

== Гэр бүл ==

== Шинжлэх ухааны бүтээл ==

== Цол, шагнал ==

* Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, Академич, 2021 оны Дэлхийн шилдэг эрдэмтэн, Химийн шинжлэх ухааны Доктор, Профессор</text>
      <sha1>fue169a3e3hifype2va1uxrl3armufu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707132</id>
      <parentid>707129</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T13:44:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashpuntsag Purevsuren</username>
        <id>78278</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="283" xml:space="preserve">== Намтар ==

== Гэр бүл ==

== Цол, шагнал ==

* Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, Академич, 2021 оны Дэлхийн шилдэг эрдэмтэн, Химийн шинжлэх ухааны Доктор, Профессор</text>
      <sha1>o8jhi4xc0fuz6ab6echwj7a5m86evps</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Portal-inline</title>
    <ns>10</ns>
    <id>123186</id>
    <revision>
      <id>707133</id>
      <timestamp>2022-08-02T13:50:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;&lt;includeonly&gt;{{#invoke:портал-inline|main}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt; {{documentation}} &lt;/noinclude&gt;&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="105" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{#invoke:портал-inline|main}}&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>qwcfwv31k40pg25ohdb9vi0hbp6msat</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Портал-inline</title>
    <ns>828</ns>
    <id>123187</id>
    <revision>
      <id>707134</id>
      <timestamp>2022-08-02T13:52:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;-- determine whether we're being called from a sandbox local isSandbox = mw.getCurrentFrame():getTitle():find('sandbox', 1, true) local sandbox = isSandbox and '/sandbox' or ''  local getArgs = require('Module:Arguments').getArgs local yesno = require('Module:Yesno') local portalModule = require('Module:Портал'..sandbox) local getImageName = portalModule._image local checkPortals = portalModule._checkPortals local processPortalArgs = portalModule._processP...&quot;</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="2621" xml:space="preserve">-- determine whether we're being called from a sandbox
local isSandbox = mw.getCurrentFrame():getTitle():find('sandbox', 1, true)
local sandbox = isSandbox and '/sandbox' or ''

local getArgs = require('Module:Arguments').getArgs
local yesno = require('Module:Yesno')
local portalModule = require('Module:Портал'..sandbox)
local getImageName = portalModule._image
local checkPortals = portalModule._checkPortals
local processPortalArgs = portalModule._processPortalArgs

local p = {}

-- Function to format error message and tracking category
-- Arguments:
--   errMsg: string, or nil/false if no error
--   trackingCat: string for tracking category (or empty string)
local function formatError(errMsg, trackingCat)
	local result = trackingCat or ''
	if errMsg then
		local errTag = mw.html.create('span')
		errTag:addClass(&quot;error&quot;)
		errTag:css(&quot;font-size&quot;,'100%')
		errTag:wikitext(&quot;Error: &quot;..errMsg)
		result = tostring(errTag)..result
	end
	return result
end

local function image(portal, args)
	local size = args.size == &quot;tiny&quot; and &quot;16x16px&quot; or &quot;32x28px&quot;
	return string.format('[[File:%s|class=noviewer|%s]]',getImageName(portal,true), size)
end

local function link(portal, args)
	local displayName = &quot;&quot;
	if not (args.text == &quot;&quot; or args.text == nil) then
		displayName = args.text
	elseif args.short then
		displayName = portal
	else
		displayName = portal .. &quot;&amp;#32;portal&quot;
	end
	return string.format('[[Портал:%s|%s]]',portal,displayName)
end

function p._main(portals, args)
	mw.logObject(args)
	
	-- Normalize all arguments
	if args.redlinks == 'include' then args.redlinks = true end
	for key, default in pairs({tracking=true,redlinks=false,short=false}) do
		if args[key] == nil then args[key] = default end
		args[key] = yesno(args[key], default)
	end
	
	local trackingCat = ''
	local errMsg = nil
	
	-- Check for existing categories, drop if not. 
	-- Possible generate tracking category &amp; error message if needed
	args.minPortals = args.minPortals or 1
	args.maxPortals = args.maxPortals or 1
	portals, trackingCat, errMsg = checkPortals(portals,args)
	-- use more specific tracking cat for inline portal
	trackingCat = mw.ustring.gsub(trackingCat,&quot;Portal templates&quot;,&quot;Portal-inline template&quot;)
	-- either too many/few portals, or no portals left after filtering, then return
	if errMsg or #portals == 0 then
		return formatError(errMsg, trackingCat)
	end
	return image(portals[1],args)..'&amp;nbsp;'..link(portals[1],args)..(trackingCat or '')
end

function p.main(frame)
	local origArgs = getArgs(frame)
	local portals, args = processPortalArgs(origArgs)
	return p._main(portals, args)
end

return p</text>
      <sha1>k8br3it5569dqpmavhlja4bxo5ck9xx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Портал</title>
    <ns>828</ns>
    <id>123188</id>
    <revision>
      <id>707135</id>
      <timestamp>2022-08-02T13:54:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;--[==[ This module is a Lua implementation of the old {{Portal}} template. As of February 2019 it is used on nearly 7,900,000 articles. -- Please take care when updating it! It outputs two functions: p.portal, which generates a list of portals, and p.image, which -- produces the image name for an individual portal.  -- The portal image data is kept in submodules of [[Module:Портал/images]], listed below: -- [[Module:Портал/images/a]]		- for portal na...&quot;</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="14500" xml:space="preserve">--[==[ This module is a Lua implementation of the old {{Portal}} template. As of February 2019 it is used on nearly 7,900,000 articles.
-- Please take care when updating it! It outputs two functions: p.portal, which generates a list of portals, and p.image, which
-- produces the image name for an individual portal.

-- The portal image data is kept in submodules of [[Module:Портал/images]], listed below:
-- [[Module:Портал/images/a]]		- for portal names beginning with &quot;A&quot;.
-- [[Module:Портал/images/b]]		- for portal names beginning with &quot;B&quot;.
-- [[Module:Портал/images/c]]		- for portal names beginning with &quot;C&quot;.
-- [[Module:Портал/images/d]]		- for portal names beginning with &quot;D&quot;.
-- [[Module:Portal/images/e]]		- for portal names beginning with &quot;E&quot;.
-- [[Module:Portal/images/f]]		- for portal names beginning with &quot;F&quot;.
-- [[Module:Portal/images/g]]		- for portal names beginning with &quot;G&quot;.
-- [[Module:Portal/images/h]]		- for portal names beginning with &quot;H&quot;.
-- [[Module:Portal/images/i]]		- for portal names beginning with &quot;I&quot;.
-- [[Module:Portal/images/j]]		- for portal names beginning with &quot;J&quot;.
-- [[Module:Portal/images/k]]		- for portal names beginning with &quot;K&quot;.
-- [[Module:Portal/images/l]]		- for portal names beginning with &quot;L&quot;.
-- [[Module:Portal/images/m]]		- for portal names beginning with &quot;M&quot;.
-- [[Module:Portal/images/n]]		- for portal names beginning with &quot;N&quot;.
-- [[Module:Portal/images/o]]		- for portal names beginning with &quot;O&quot;.
-- [[Module:Portal/images/p]]		- for portal names beginning with &quot;P&quot;.
-- [[Module:Portal/images/q]]		- for portal names beginning with &quot;Q&quot;.
-- [[Module:Portal/images/r]]		- for portal names beginning with &quot;R&quot;.
-- [[Module:Portal/images/s]]		- for portal names beginning with &quot;S&quot;.
-- [[Module:Portal/images/t]]		- for portal names beginning with &quot;T&quot;.
-- [[Module:Portal/images/u]]		- for portal names beginning with &quot;U&quot;.
-- [[Module:Портал/images/v]]		- for portal names beginning with &quot;V&quot;.
-- [[Module:Портал/images/w]]		- for portal names beginning with &quot;W&quot;.
-- [[Module:Портал/images/x]]		- for portal names beginning with &quot;X&quot;.
-- [[Module:Портал/images/y]]		- for portal names beginning with &quot;Y&quot;.
-- [[Module:Портал/images/z]]		- for portal names beginning with &quot;Z&quot;.
-- [[Module:Портал/images/other]]	- for portal names beginning with any other letters. This includes numbers,
-- 									  letters with diacritics, and letters in non-Latin alphabets.
-- [[Module:Портал/images/aliases]]	- for adding aliases for existing portal names. Use this page for variations
-- 									  in spelling and diacritics, etc., no matter what letter the portal begins with.
--
-- The images data pages are separated by the first letter to reduce server load when images are added, changed, or removed.
-- Previously all the images were on one data page at [[Module:Portal/images]], but this had the disadvantage that all
-- 5,000,000 pages using this module needed to be refreshed every time an image was added or removed.
]==]

local p = {}

-- determine whether we're being called from a sandbox
local isSandbox = mw.getCurrentFrame():getTitle():find('sandbox', 1, true)
local sandbox = isSandbox and '/sandbox' or ''

local function sandboxVersion(s)
	return isSandbox and s..'-sand' or s
end

local templatestyles = 'Module:Portal'..sandbox..'/styles.css'

local getArgs = require('Module:Arguments').getArgs
local yesno = require('Module:Yesno')

-- List of non-talk namespaces which should not be tracked (Talk pages are never tracked)
local badNamespaces = {'user','template','draft','wikipedia'}

-- Check whether to do tracking in this namespace
-- Returns true unless the page is one of the banned namespaces
local function checkTracking(title)
	local thisPage = title or mw.title.getCurrentTitle()
	if thisPage.isTalkPage then
		return false
	end
	local ns = thisPage.nsText:lower()
	for _, v in ipairs(badNamespaces) do
		if ns == v then
			return false
		end
	end
	return true
end

local function matchImagePage(s)
	-- Finds the appropriate image subpage given a lower-case
	-- portal name plus the first letter of that portal name.
	if type(s) ~= 'string' or #s &lt; 1 then return end
	local firstLetter = mw.ustring.sub(s, 1, 1)
	local imagePage
	if mw.ustring.find(firstLetter, '^[a-z]') then
		imagePage = 'Module:Portal/images/' .. firstLetter .. sandbox
	else
		imagePage = 'Module:Portal/images/other' .. sandbox
	end
	return mw.loadData(imagePage)[s]
end

local function getAlias(s)
	-- Gets an alias from the image alias data page.
	local aliasData = mw.loadData('Module:Portal/images/aliases'..sandbox)
	for portal, aliases in pairs(aliasData) do
		for _, alias in ipairs(aliases) do
			if alias == s then
				return portal
			end
		end
	end
end

local function getImageName(s)
	-- Gets the image name for a given string.
	local default = 'Portal-puzzle.svg|link=|alt='
	if type(s) ~= 'string' or #s &lt; 1 then
		return default
	end
	s = mw.ustring.lower(s)
	return matchImagePage(s) or matchImagePage(getAlias(s)) or default
end

 -- Function to check argument portals for errors, generate tracking categories if needed
 --     Function first checks for too few/many portals provided
 --     Then checks the portal list to purge any portals that don't exist
 -- Arguments:
 --   portals: raw list of portals
 --   args.tracking: is tracking requested? (will not track on bad titles or namespaces)
 --   args.redlinks: should redlinks be displayed?
 --   args.minPortals: minimum number of portal arguments
 --   args.maxPortals: maximum number of portal arguments
 -- Returns:
 --   portals = list of portals, with redlinks purged (if args.redlinks=false)
 --   trackingCat = possible tracking category
 --   errorMsg = error message
function p._checkPortals(portals, args)
	local trackingCat = ''
	local errMsg = nil
	
	-- Tracking is on by default.
	-- It is disabled if any of the following is true
	-- 1/ the parameter &quot;tracking&quot; is set to 'no, 'n', or 'false'
	-- 2/ the current page fails the namespace or pagename tests 
	local trackingEnabled = args.tracking and checkTracking()
	
	args.minPortals = args.minPortals or 1
	args.maxPortals = args.maxPortals or -1
	-- check for too few portals
	if #portals &lt; args.minPortals then
		errMsg = 'please specify at least '..args.minPortals..' portal'..(args.minPortals &gt; 1 and 's' or '')
		trackingCat = (trackingEnabled and '[[Category:Portal templates with too few portals]]' or '')
		return portals, trackingCat, errMsg
	end
	-- check for too many portals
	if args.maxPortals &gt;= 0 and #portals &gt; args.maxPortals then
		errMsg = 'too many portals (maximum = '..args.maxPortals..')'
		trackingCat = (trackingEnabled and '[[Category:Portal templates with too many portals]]' or '')
		return portals, trackingCat, errMsg
	end
	if not args.redlinks or trackingEnabled then
		-- make new list of portals that exist
		local existingPortals = {}
		for _, portal in ipairs(portals) do
			local portalTitle = mw.title.new(portal,&quot;Portal&quot;)
			-- if portal exists, put it into list
			if portalTitle and portalTitle.exists then
				table.insert(existingPortals,portal)
			-- otherwise set tracking cat
			elseif trackingEnabled then
				trackingCat = &quot;[[Category:Portal templates with redlinked portals]]&quot;
			end
		end
		-- If redlinks is off, use portal list purged of redlinks
		portals = args.redlinks and portals or existingPortals
		-- if nothing left after purge, set tracking cat
		if #portals == 0 and trackingEnabled then
			trackingCat = trackingCat..&quot;[[Category:Pages with empty portal template]]&quot; 
		end
	end
	return portals, trackingCat, errMsg
end

function p._portal(portals, args)
	-- This function builds the portal box used by the {{portal}} template.
	
	-- Normalize all arguments
	if args.redlinks == 'include' then args.redlinks = true end
	args.addBreak = args['break']
	for key, default in pairs({left=false,tracking=true,nominimum=false,
		                       redlinks=false,addBreak=false,border=true}) do
		if args[key] == nil then args[key] = default end
		args[key] = yesno(args[key], default)
	end

	local root = mw.html.create('div')
		:attr('role', 'navigation')
		:attr('aria-label', 'Portals')
		:addClass('noprint plainlist')
		:addClass(sandboxVersion('portalbox'))
		:addClass(args.border and sandboxVersion('portalborder') or '')
		:addClass(args.left and 'tleft' or 'tright')
		:css('margin', args.margin or nil)
		:newline()

	local trackingCat = ''
	local errMsg = nil
	args.minPortals = args.nominimum and 0 or 1
	args.maxPortals = -1
	portals, trackingCat, errMsg = p._checkPortals(portals, args)
	root:wikitext(trackingCat)
	-- if error message, put it in the box and return
	if errMsg then
		if args.border then -- suppress error message when border=no
			local errTag = root:tag('strong')
			errTag:addClass('error')
			errTag:css('padding','0.2em')
			errTag:wikitext('Error: '..errMsg)
		end
		return tostring(root)
	end
	-- if no portals (and no error), just return tracking category
	if #portals == 0 then
		return trackingCat
	end

	-- Start the list. This corresponds to the start of the wikitext table in the old [[Template:Portal]].
	local listroot = root:tag('ul')
		:css('width', (tonumber(args.boxsize) or 0) &gt; 0 and (args.boxsize .. 'px') or args.boxsize)

	-- Display the portals specified in the positional arguments.
	for _, portal in ipairs(portals) do
		local image = getImageName(portal)

		-- Generate the html for the image and the portal name.
		listroot
			:newline()
			:tag('li')
				:tag('span')
					:wikitext(string.format('[[File:%s|32x28px|class=noviewer]]', image))
					:done()
				:tag('span')
					:wikitext(string.format('[[Portal:%s|%s%sportal]]', portal, portal, args.addBreak and '&lt;br /&gt;' or ' '))
	end
	return tostring(root)
end

function p._image(portal,nostrip)
	-- Wrapper function to allow getImageName() to be accessed through #invoke.
	-- backward compatibility: if table passed, take first element
	if type(portal) == 'table' then
		portal = portal[1]
	end
	local name = getImageName(portal)
	-- If nostrip is yes (or equivalent), then allow all metadata (like image borders) to be returned
	local strip = not yesno(nostrip)
	return strip and name:match('^(.-)|') or name -- FIXME: use a more elegant way to separate borders etc. from the image name
end

local function getAllImageTables()
	-- Returns an array containing all image subpages (minus aliases) as loaded by mw.loadData.
	local images = {}
	for i, subpage in ipairs{'a', 'b', 'c', 'd', 'e', 'f', 'g', 'h', 'i', 'j', 'k', 'l', 'm', 'n', 'o', 'p', 'q', 'r', 's', 't', 'u', 'v', 'w', 'x', 'y', 'z', 'other'} do
		images[i] = mw.loadData('Module:Portal/images/' .. subpage .. sandbox)
	end
	return images
end

function p._displayAll(portals, args)
	-- This function displays all portals that have portal images. This function is for maintenance purposes and should not be used in
	-- articles, for two reasons: 1) there are over 1500 portals with portal images, and 2) the module doesn't record how the portal
	-- names are capitalized, so the portal links may be broken.
	local lang = mw.language.getContentLanguage()
	local count = 1
	for _, imageTable in ipairs(getAllImageTables()) do
		for portal in pairs(imageTable) do
			portals[count] = lang:ucfirst(portal)
			count = count + 1
		end
	end
	return p._portal(portals, args)
end

function p._imageDupes()
	-- This function searches the image subpages to find duplicate images. If duplicate images exist, it is not necessarily a bad thing,
	-- as different portals might just happen to choose the same image. However, this function is helpful in identifying images that
	-- should be moved to a portal alias for ease of maintenance.
	local exists, dupes = {}, {}
	for _, imageTable in ipairs(getAllImageTables()) do
		for portal, image in pairs(imageTable) do
			if not exists[image] then
				exists[image] = portal
			else
				table.insert(dupes, string.format('The image &quot;[[:File:%s|%s]]&quot; is used for both portals &quot;%s&quot; and &quot;%s&quot;.', image, image, exists[image], portal))
			end
		end
	end
	if #dupes &lt; 1 then
		return 'No duplicate images found.'
	else
		return 'The following duplicate images were found:\n* ' .. table.concat(dupes, '\n* ')
	end
end

local function processPortalArgs(args)
	-- This function processes a table of arguments and returns two tables: an array of portal names for processing by ipairs, and a table of
	-- the named arguments that specify style options, etc. We need to use ipairs because we want to list all the portals in the order
	-- they were passed to the template, but we also want to be able to deal with positional arguments passed explicitly, for example
	-- {{portal|2=Politics}}. The behaviour of ipairs is undefined if nil values are present, so we need to make sure they are all removed.
	args = type(args) == 'table' and args or {}
	local portals = {}
	local namedArgs = {}
	for k, v in pairs(args) do
		if type(k) == 'number' and type(v) == 'string' then -- Make sure we have no non-string portal names.
			table.insert(portals, k)
		elseif type(k) ~= 'number' then
			namedArgs[k] = v
		end
	end
	table.sort(portals)
	for i, v in ipairs(portals) do
		portals[i] = args[v]
	end
	return portals, namedArgs
end

-- Entry point for sorting portals from other named arguments
function p._processPortalArgs(args)
	return processPortalArgs(args)
end

function p.image(frame)
	local origArgs = getArgs(frame)
	local portals, args = processPortalArgs(origArgs)
	return p._image(portals[1],args.border)
end

local function makeWrapper(funcName)
	-- Processes external arguments and sends them to the other functions.
	return function (frame)
		-- If called via #invoke, use the args passed into the invoking
		-- template, or the args passed to #invoke if any exist. Otherwise
		-- assume args are being passed directly in from the debug console
		-- or from another Lua module. 
		-- Also: trim whitespace and remove blank arguments
		local origArgs = getArgs(frame)
		-- create two tables to pass to func: an array of portal names, and a table of named arguments.
		local portals, args = processPortalArgs(origArgs)
		local results = ''
		if funcName == '_portal' or funcName == '_displayAll' then
			results = frame:extensionTag{ name = 'templatestyles', args = { src = templatestyles} }
		end
		return results .. p[funcName](portals, args) 
	end
end

for _, funcName in ipairs{'portal', 'imageDupes', 'displayAll'} do
	p[funcName] = makeWrapper('_' .. funcName)
end

return p</text>
      <sha1>o0a5oq2dpoerpipxkpbgku8nzv37g1i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>707136</id>
      <parentid>707135</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T13:56:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>BatlaaTs</username>
        <id>76767</id>
      </contributor>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="14536" xml:space="preserve">--[==[ This module is a Lua implementation of the old {{Portal}} template. As of February 2019 it is used on nearly 7,900,000 articles.
-- Please take care when updating it! It outputs two functions: p.portal, which generates a list of portals, and p.image, which
-- produces the image name for an individual portal.

-- The portal image data is kept in submodules of [[Module:Портал/images]], listed below:
-- [[Module:Портал/images/a]]		- for portal names beginning with &quot;A&quot;.
-- [[Module:Портал/images/b]]		- for portal names beginning with &quot;B&quot;.
-- [[Module:Портал/images/c]]		- for portal names beginning with &quot;C&quot;.
-- [[Module:Портал/images/d]]		- for portal names beginning with &quot;D&quot;.
-- [[Module:Portal/images/e]]		- for portal names beginning with &quot;E&quot;.
-- [[Module:Portal/images/f]]		- for portal names beginning with &quot;F&quot;.
-- [[Module:Portal/images/g]]		- for portal names beginning with &quot;G&quot;.
-- [[Module:Portal/images/h]]		- for portal names beginning with &quot;H&quot;.
-- [[Module:Portal/images/i]]		- for portal names beginning with &quot;I&quot;.
-- [[Module:Portal/images/j]]		- for portal names beginning with &quot;J&quot;.
-- [[Module:Portal/images/k]]		- for portal names beginning with &quot;K&quot;.
-- [[Module:Portal/images/l]]		- for portal names beginning with &quot;L&quot;.
-- [[Module:Portal/images/m]]		- for portal names beginning with &quot;M&quot;.
-- [[Module:Portal/images/n]]		- for portal names beginning with &quot;N&quot;.
-- [[Module:Portal/images/o]]		- for portal names beginning with &quot;O&quot;.
-- [[Module:Portal/images/p]]		- for portal names beginning with &quot;P&quot;.
-- [[Module:Portal/images/q]]		- for portal names beginning with &quot;Q&quot;.
-- [[Module:Portal/images/r]]		- for portal names beginning with &quot;R&quot;.
-- [[Module:Portal/images/s]]		- for portal names beginning with &quot;S&quot;.
-- [[Module:Portal/images/t]]		- for portal names beginning with &quot;T&quot;.
-- [[Module:Portal/images/u]]		- for portal names beginning with &quot;U&quot;.
-- [[Module:Портал/images/v]]		- for portal names beginning with &quot;V&quot;.
-- [[Module:Портал/images/w]]		- for portal names beginning with &quot;W&quot;.
-- [[Module:Портал/images/x]]		- for portal names beginning with &quot;X&quot;.
-- [[Module:Портал/images/y]]		- for portal names beginning with &quot;Y&quot;.
-- [[Module:Портал/images/z]]		- for portal names beginning with &quot;Z&quot;.
-- [[Module:Портал/images/other]]	- for portal names beginning with any other letters. This includes numbers,
-- 									  letters with diacritics, and letters in non-Latin alphabets.
-- [[Module:Портал/images/aliases]]	- for adding aliases for existing portal names. Use this page for variations
-- 									  in spelling and diacritics, etc., no matter what letter the portal begins with.
--
-- The images data pages are separated by the first letter to reduce server load when images are added, changed, or removed.
-- Previously all the images were on one data page at [[Module:Portal/images]], but this had the disadvantage that all
-- 5,000,000 pages using this module needed to be refreshed every time an image was added or removed.
]==]

local p = {}

-- determine whether we're being called from a sandbox
local isSandbox = mw.getCurrentFrame():getTitle():find('sandbox', 1, true)
local sandbox = isSandbox and '/sandbox' or ''

local function sandboxVersion(s)
	return isSandbox and s..'-sand' or s
end

local templatestyles = 'Module:Портал'..sandbox..'/styles.css'

local getArgs = require('Module:Arguments').getArgs
local yesno = require('Module:Yesno')

-- List of non-talk namespaces which should not be tracked (Talk pages are never tracked)
local badNamespaces = {'user','template','draft','wikipedia'}

-- Check whether to do tracking in this namespace
-- Returns true unless the page is one of the banned namespaces
local function checkTracking(title)
	local thisPage = title or mw.title.getCurrentTitle()
	if thisPage.isTalkPage then
		return false
	end
	local ns = thisPage.nsText:lower()
	for _, v in ipairs(badNamespaces) do
		if ns == v then
			return false
		end
	end
	return true
end

local function matchImagePage(s)
	-- Finds the appropriate image subpage given a lower-case
	-- portal name plus the first letter of that portal name.
	if type(s) ~= 'string' or #s &lt; 1 then return end
	local firstLetter = mw.ustring.sub(s, 1, 1)
	local imagePage
	if mw.ustring.find(firstLetter, '^[a-z]') then
		imagePage = 'Module:Портал/images/' .. firstLetter .. sandbox
	else
		imagePage = 'Module:Портал/images/other' .. sandbox
	end
	return mw.loadData(imagePage)[s]
end

local function getAlias(s)
	-- Gets an alias from the image alias data page.
	local aliasData = mw.loadData('Module:Портал/images/aliases'..sandbox)
	for portal, aliases in pairs(aliasData) do
		for _, alias in ipairs(aliases) do
			if alias == s then
				return portal
			end
		end
	end
end

local function getImageName(s)
	-- Gets the image name for a given string.
	local default = 'Portal-puzzle.svg|link=|alt='
	if type(s) ~= 'string' or #s &lt; 1 then
		return default
	end
	s = mw.ustring.lower(s)
	return matchImagePage(s) or matchImagePage(getAlias(s)) or default
end

 -- Function to check argument portals for errors, generate tracking categories if needed
 --     Function first checks for too few/many portals provided
 --     Then checks the portal list to purge any portals that don't exist
 -- Arguments:
 --   portals: raw list of portals
 --   args.tracking: is tracking requested? (will not track on bad titles or namespaces)
 --   args.redlinks: should redlinks be displayed?
 --   args.minPortals: minimum number of portal arguments
 --   args.maxPortals: maximum number of portal arguments
 -- Returns:
 --   portals = list of portals, with redlinks purged (if args.redlinks=false)
 --   trackingCat = possible tracking category
 --   errorMsg = error message
function p._checkPortals(portals, args)
	local trackingCat = ''
	local errMsg = nil
	
	-- Tracking is on by default.
	-- It is disabled if any of the following is true
	-- 1/ the parameter &quot;tracking&quot; is set to 'no, 'n', or 'false'
	-- 2/ the current page fails the namespace or pagename tests 
	local trackingEnabled = args.tracking and checkTracking()
	
	args.minPortals = args.minPortals or 1
	args.maxPortals = args.maxPortals or -1
	-- check for too few portals
	if #portals &lt; args.minPortals then
		errMsg = 'please specify at least '..args.minPortals..' portal'..(args.minPortals &gt; 1 and 's' or '')
		trackingCat = (trackingEnabled and '[[Category:Portal templates with too few portals]]' or '')
		return portals, trackingCat, errMsg
	end
	-- check for too many portals
	if args.maxPortals &gt;= 0 and #portals &gt; args.maxPortals then
		errMsg = 'too many portals (maximum = '..args.maxPortals..')'
		trackingCat = (trackingEnabled and '[[Category:Portal templates with too many portals]]' or '')
		return portals, trackingCat, errMsg
	end
	if not args.redlinks or trackingEnabled then
		-- make new list of portals that exist
		local existingPortals = {}
		for _, portal in ipairs(portals) do
			local portalTitle = mw.title.new(portal,&quot;Портал&quot;)
			-- if portal exists, put it into list
			if portalTitle and portalTitle.exists then
				table.insert(existingPortals,portal)
			-- otherwise set tracking cat
			elseif trackingEnabled then
				trackingCat = &quot;[[Category:Portal templates with redlinked portals]]&quot;
			end
		end
		-- If redlinks is off, use portal list purged of redlinks
		portals = args.redlinks and portals or existingPortals
		-- if nothing left after purge, set tracking cat
		if #portals == 0 and trackingEnabled then
			trackingCat = trackingCat..&quot;[[Category:Pages with empty portal template]]&quot; 
		end
	end
	return portals, trackingCat, errMsg
end

function p._portal(portals, args)
	-- This function builds the portal box used by the {{portal}} template.
	
	-- Normalize all arguments
	if args.redlinks == 'include' then args.redlinks = true end
	args.addBreak = args['break']
	for key, default in pairs({left=false,tracking=true,nominimum=false,
		                       redlinks=false,addBreak=false,border=true}) do
		if args[key] == nil then args[key] = default end
		args[key] = yesno(args[key], default)
	end

	local root = mw.html.create('div')
		:attr('role', 'navigation')
		:attr('aria-label', 'Portals')
		:addClass('noprint plainlist')
		:addClass(sandboxVersion('portalbox'))
		:addClass(args.border and sandboxVersion('portalborder') or '')
		:addClass(args.left and 'tleft' or 'tright')
		:css('margin', args.margin or nil)
		:newline()

	local trackingCat = ''
	local errMsg = nil
	args.minPortals = args.nominimum and 0 or 1
	args.maxPortals = -1
	portals, trackingCat, errMsg = p._checkPortals(portals, args)
	root:wikitext(trackingCat)
	-- if error message, put it in the box and return
	if errMsg then
		if args.border then -- suppress error message when border=no
			local errTag = root:tag('strong')
			errTag:addClass('error')
			errTag:css('padding','0.2em')
			errTag:wikitext('Error: '..errMsg)
		end
		return tostring(root)
	end
	-- if no portals (and no error), just return tracking category
	if #portals == 0 then
		return trackingCat
	end

	-- Start the list. This corresponds to the start of the wikitext table in the old [[Template:Portal]].
	local listroot = root:tag('ul')
		:css('width', (tonumber(args.boxsize) or 0) &gt; 0 and (args.boxsize .. 'px') or args.boxsize)

	-- Display the portals specified in the positional arguments.
	for _, portal in ipairs(portals) do
		local image = getImageName(portal)

		-- Generate the html for the image and the portal name.
		listroot
			:newline()
			:tag('li')
				:tag('span')
					:wikitext(string.format('[[File:%s|32x28px|class=noviewer]]', image))
					:done()
				:tag('span')
					:wikitext(string.format('[[Портал:%s|%s%sportal]]', portal, portal, args.addBreak and '&lt;br /&gt;' or ' '))
	end
	return tostring(root)
end

function p._image(portal,nostrip)
	-- Wrapper function to allow getImageName() to be accessed through #invoke.
	-- backward compatibility: if table passed, take first element
	if type(portal) == 'table' then
		portal = portal[1]
	end
	local name = getImageName(portal)
	-- If nostrip is yes (or equivalent), then allow all metadata (like image borders) to be returned
	local strip = not yesno(nostrip)
	return strip and name:match('^(.-)|') or name -- FIXME: use a more elegant way to separate borders etc. from the image name
end

local function getAllImageTables()
	-- Returns an array containing all image subpages (minus aliases) as loaded by mw.loadData.
	local images = {}
	for i, subpage in ipairs{'a', 'b', 'c', 'd', 'e', 'f', 'g', 'h', 'i', 'j', 'k', 'l', 'm', 'n', 'o', 'p', 'q', 'r', 's', 't', 'u', 'v', 'w', 'x', 'y', 'z', 'other'} do
		images[i] = mw.loadData('Module:Portal/images/' .. subpage .. sandbox)
	end
	return images
end

function p._displayAll(portals, args)
	-- This function displays all portals that have portal images. This function is for maintenance purposes and should not be used in
	-- articles, for two reasons: 1) there are over 1500 portals with portal images, and 2) the module doesn't record how the portal
	-- names are capitalized, so the portal links may be broken.
	local lang = mw.language.getContentLanguage()
	local count = 1
	for _, imageTable in ipairs(getAllImageTables()) do
		for portal in pairs(imageTable) do
			portals[count] = lang:ucfirst(portal)
			count = count + 1
		end
	end
	return p._portal(portals, args)
end

function p._imageDupes()
	-- This function searches the image subpages to find duplicate images. If duplicate images exist, it is not necessarily a bad thing,
	-- as different portals might just happen to choose the same image. However, this function is helpful in identifying images that
	-- should be moved to a portal alias for ease of maintenance.
	local exists, dupes = {}, {}
	for _, imageTable in ipairs(getAllImageTables()) do
		for portal, image in pairs(imageTable) do
			if not exists[image] then
				exists[image] = portal
			else
				table.insert(dupes, string.format('The image &quot;[[:File:%s|%s]]&quot; is used for both portals &quot;%s&quot; and &quot;%s&quot;.', image, image, exists[image], portal))
			end
		end
	end
	if #dupes &lt; 1 then
		return 'No duplicate images found.'
	else
		return 'The following duplicate images were found:\n* ' .. table.concat(dupes, '\n* ')
	end
end

local function processPortalArgs(args)
	-- This function processes a table of arguments and returns two tables: an array of portal names for processing by ipairs, and a table of
	-- the named arguments that specify style options, etc. We need to use ipairs because we want to list all the portals in the order
	-- they were passed to the template, but we also want to be able to deal with positional arguments passed explicitly, for example
	-- {{portal|2=Politics}}. The behaviour of ipairs is undefined if nil values are present, so we need to make sure they are all removed.
	args = type(args) == 'table' and args or {}
	local portals = {}
	local namedArgs = {}
	for k, v in pairs(args) do
		if type(k) == 'number' and type(v) == 'string' then -- Make sure we have no non-string portal names.
			table.insert(portals, k)
		elseif type(k) ~= 'number' then
			namedArgs[k] = v
		end
	end
	table.sort(portals)
	for i, v in ipairs(portals) do
		portals[i] = args[v]
	end
	return portals, namedArgs
end

-- Entry point for sorting portals from other named arguments
function p._processPortalArgs(args)
	return processPortalArgs(args)
end

function p.image(frame)
	local origArgs = getArgs(frame)
	local portals, args = processPortalArgs(origArgs)
	return p._image(portals[1],args.border)
end

local function makeWrapper(funcName)
	-- Processes external arguments and sends them to the other functions.
	return function (frame)
		-- If called via #invoke, use the args passed into the invoking
		-- template, or the args passed to #invoke if any exist. Otherwise
		-- assume args are being passed directly in from the debug console
		-- or from another Lua module. 
		-- Also: trim whitespace and remove blank arguments
		local origArgs = getArgs(frame)
		-- create two tables to pass to func: an array of portal names, and a table of named arguments.
		local portals, args = processPortalArgs(origArgs)
		local results = ''
		if funcName == '_portal' or funcName == '_displayAll' then
			results = frame:extensionTag{ name = 'templatestyles', args = { src = templatestyles} }
		end
		return results .. p[funcName](portals, args) 
	end
end

for _, funcName in ipairs{'portal', 'imageDupes', 'displayAll'} do
	p[funcName] = makeWrapper('_' .. funcName)
end

return p</text>
      <sha1>gyp06czqy02fkdtrym9k8yjabtts0n7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Портал:Америкийн Нэгдсэн Улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123189</id>
    <revision>
      <id>707137</id>
      <timestamp>2022-08-02T13:59:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.70.160</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{Portal maintenance status|upgrade=yes|update=yes|subpages=keep|broken=minor|date=October 2019|note=At least one article is out of date.  All article subpages should be at least checked and preferably converted to transclusion}} {{portal description}} &lt;div style=&quot;padding-bottom:0.4em;&quot;&gt;[[File:United States portal logo.svg|500px|center|United States portal logo]]&lt;/div&gt; {{smalldiv|1={{Portals browsebar}}}} &lt;div style=&quot;background:#FFFFFF; border-style:solid; borde...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5856" xml:space="preserve">{{Portal maintenance status|upgrade=yes|update=yes|subpages=keep|broken=minor|date=October 2019|note=At least one article is out of date.  All article subpages should be at least checked and preferably converted to transclusion}}
{{portal description}}
&lt;div style=&quot;padding-bottom:0.4em;&quot;&gt;[[File:United States portal logo.svg|500px|center|United States portal logo]]&lt;/div&gt;
{{smalldiv|1={{Portals browsebar}}}}
&lt;div style=&quot;background:#FFFFFF; border-style:solid; border-width:1px; border-color:grey; padding:5px;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;clear:both; width:100%&quot;&gt;
{{/box-header|Introduction|Portal:United States/Intro|}}
{{/Intro}}
{{Box-footer}}
{{Purge link portals}}
&lt;/div&gt;
{{Flex columns
|1 = 
{{/box-header|[[File:Cscr-featured.png|23px]] Featured article {{#if: {{{Purge|}}}{{{purge|}}} | {{{Purge|}}}{{{purge|}}} |- {{purge|&lt;small&gt;{{color|white|''show another''}}&lt;/small&gt;}}}}
}}
&lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;&lt;small&gt;''This is a [[WP:FA|Featured article]], which represents some of the best content on English Wikipedia.''&lt;/small&gt;&lt;/div&gt;
----
{{Transclude list item excerpts as random slideshow | paragraphs=1-2 | files=1 | fileargs=left | errors=
| {{FULLPAGENAME}}/Recognized content
| section = Featured articles
}}
{{Box-footer|[[{{FULLPAGENAME}}/Recognized content|More featured articles]]}}

{{/box-header|Did you know &lt;small&gt;(auto-generated)&lt;/small&gt; {{ #if: {{{Purge|}}}{{{purge|}}} | {{{Purge|}}}{{{purge|}}} |- {{purge|&lt;small&gt;{{color|white|''load new batch''}}&lt;/small&gt;}}}}}}
[[File:Nuvola apps filetypes.svg|right|47px]]
{{Transclude selected recent additions|1=United States|months=36|max=8}}
{{Box-footer}}

{{Random portal component|max=40|header=Selected society biography {{#if: {{{Purge|}}}{{{purge|}}} | {{{Purge|}}}{{{purge|}}} |- {{purge|&lt;small&gt;{{color|white|''show another''}}&lt;/small&gt;}}}}
|subpage=Selected biography}}

{{/box-header|Selected image {{#if: {{{Purge|}}}{{{purge|}}} | {{{Purge|}}}{{{purge|}}} |- {{purge|&lt;small&gt;{{color|white|''show another''}}&lt;/small&gt;}}}}}}
{{/Selected picture}}
{{Box-footer}}
|2=
{{Random portal component|max=21|header=Selected culture biography {{#if: {{{Purge|}}}{{{purge|}}} | {{{Purge|}}}{{{purge|}}} |- {{purge|&lt;small&gt;{{color|white|''show another''}}&lt;/small&gt;}}}}|subpage=Selected culture biography}}
{{Random portal component|max=29|header=Selected location {{#if: {{{Purge|}}}{{{purge|}}} | {{{Purge|}}}{{{purge|}}} |- {{purge|&lt;small&gt;{{color|white|''show another''}}&lt;/small&gt;}}}}|subpage=Selected location}}

{{Random portal component|max=20|header=Selected quote {{#if: {{{Purge|}}}{{{purge|}}} | {{{Purge|}}}{{{purge|}}} |- {{purge|&lt;small&gt;{{color|white|''show another''}}&lt;/small&gt;}}}}|subpage=Selected quote}}
{{/box-header|Anniversaries for {{CURRENTMONTHNAME}} {{CURRENTDAY}}|Portal:United States/Anniversaries/{{CURRENTMONTHNAME}}/{{CURRENTMONTHNAME}} {{CURRENTDAY}}|}}
{{/Anniversaries}}
{{Box-footer}}

&lt;!-- news hadn't been updated in a while --- check history of [[Portal:United States/United States news/Wikinews]] and uncomment if [[User:JJMC89 bot/Wikinews importer]] is running again
{{/box-header|In the news|Portal:United States/News|}}
{{/News}}
{{Box-footer}}
--&gt;
{{/box-header|Selected cuisines, dishes and foods {{#if: {{{Purge|}}}{{{purge|}}} | {{{Purge|}}}{{{purge|}}} |- {{purge|&lt;small&gt;{{color|white|''show another''}}&lt;/small&gt;}}}}}}
{{Transclude random excerpt
| 1=Oysters Rockefeller
| 2=Cuisine of the Thirteen Colonies
| 3=American tea culture
| 4=Cuisine of Antebellum America
| 5=Cuisine of New England
| 6=Cuisine of New Jersey
| 7=Cuisine of New York City
| 8=Cuisine of Philadelphia
| 9=Barbecue in the United States
| 10=Pizza in the United States
| 11=Thanksgiving dinner
| 12=Italian-American cuisine
| 13=Native American cuisine
| 14=Soul food
| 15=Pacific Northwest cuisine
| 16=Cuisine of California
| 17=Cuisine of Hawaii
| 18=Cuisine of the Southwestern United States
| 19=Cuisine of the Western United States
| 20=Cuisine of the Southern United States
| 21=Cuisine of the Mid-Atlantic states
| 22=Cuisine of the Midwestern United States
| 23=Louisiana Creole cuisine
| 24=Cuisine of Kentucky
| 25=Cuisine of New Orleans
| 26=Sloppy joe
| 27=Tex-Mex
| 28=New Mexican cuisine
| paragraphs=1 | files=1 | fileargs=right | errors= |list=List of selected cuisines}}
{{Box-footer|}}
}}

&lt;div style=&quot;clear:both; width:100%&quot;&gt;
{{Random portal component|max=35|header=Selected panorama {{#if: {{{Purge|}}}{{{purge|}}} | {{{Purge|}}}{{{purge|}}} |- {{purge|&lt;small&gt;{{color|white|''show another''}}&lt;/small&gt;}}}}|subpage=Selected panorama}}
{{/box-header|More did you know? {{#if: {{{Purge|}}}{{{purge|}}} | {{{Purge|}}}{{{purge|}}} |- {{purge|&lt;small&gt;{{color|white|''show different entries''}}&lt;/small&gt;}}}}
|Portal:United States/Did you know|}}
{{/Did you know}}
{{Box-footer}}
{{/box-header|Topics|Portal:United States/Topics|}}
{{/Topics}}
{{Box-footer}}
{{/box-header|Categories|Portal:United States/Categories|}}
{{/Categories}}
{{Box-footer}}
{{/box-header|Featured content|Portal:United States/Featured content|}}
{{cot|bg=lightblue}}
{{/Featured content}}
{{cob}}
{{Box-footer}}
{{/box-header|List articles|Portal:United States/Lists|}}
{{/Lists}}
{{Box-footer}}
{{/box-header|Tasks|Portal:United States/Opentask|}}
{{/Opentask}}
{{Box-footer}}
{{/box-header|Related portals|Portal:United States/Related portals|}}
{{/Related portals}}
{{Box-footer}}
{{/box-header|WikiProjects|Portal:United States/Projects|}}
{{/Projects}}
{{Box-footer}}
{{/box-header|Associated Wikimedia|noedit=yes|}}
{{Wikimedia for portals | species=no}}
{{Box-footer}}

{{/box-header|Sources}}
{{notelist}}
{{reflist}}
{{Box-footer}}
&lt;/div&gt;

{{Portal navbar no header2}}
{{center|{{purgepage}}}}
&lt;/div&gt;
[[Category:United States portal| ]]
[[Category:United States portals| ]]
[[Category:United States|ρ]]
[[Category:Portals by country]]
[[Category:North American portals]]
__NOTOC__ __NOEDITSECTION__</text>
      <sha1>89wfcnmtdt6lhl5p67zjljg528qxrv8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Маршаллын төлөвлөгөө</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123190</id>
    <revision>
      <id>707138</id>
      <timestamp>2022-08-02T13:59:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''Маршаллын Төлөвлөгөө''' ([[Англи хэл|англи]]. Marshall Plan, албан ёсны нэршил- англи. European Recovery Program, «Европыг сэргээн босгох Хөтөлбөр») -Дэлхийн 2-р дайны дараа Европыг сэргээн босгоход туслах хөтөлбөр. 1947 онд америкийн Төрийн нарийн бичгийн дарга Жорж К.Маршаллы...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4619" xml:space="preserve">'''Маршаллын Төлөвлөгөө''' ([[Англи хэл|англи]]. Marshall Plan, албан ёсны нэршил- англи. European Recovery Program, «Европыг сэргээн босгох Хөтөлбөр») -Дэлхийн 2-р дайны дараа Европыг сэргээн босгоход туслах хөтөлбөр. 1947 онд америкийн Төрийн нарийн бичгийн дарга Жорж К.Маршаллын 1948 оны 4-р сард хэрэгжүүлж эхэлсэн хөтөлбөр юм. 

Маршаллын төлөвлөгөө нь [[Баруун Европ]]&lt;nowiki/&gt;т дайны дараах энх тайвныг тогтоож хөгжүүлэхэд ихээхэн хувь нэмэр оруулсан юм. АНУ-ын зарласан энэхүү төлөвлөгөөний зорилго нь дайнд сүйрсэн Европын эдийн засгийг сэргээх, худалдааны саад тотгорыг арилгах, Европын орнуудын аж үйлдвэрийг шинэчлэх, коммунистуудыг удирдлагын бүтцээс шахан зайлуулах, Европыг бүхэлд нь хөгжүүлэх явдал байсан байна. 

Маршаллын төлөвлөгөөнд дайны дараах ЗХУ-ын эдийн засгийг сэргээн босгоход туслах зорилго мөн байсан боловч [[ЗХУ|ЗХУ-]]&lt;nowiki/&gt;ын удирдлага төлөвлөгөөний дагуу үзүүлэх аливаа тусламжаас татгалзсан байна. 

== Төлөвлөгөө үүссэн түүх ==
Жорж Маршалл 1947 оны 6-р сарын 5-нд Харвардын их сургуульд тусламжийн төлөвлөгөө хөтөлбөрийн талаар илтгэл тавьжээ. 7-р сарын 12-нд Баруун Европын 16 орны төлөөлөгчид Парист цугларсан юм. Уулзалтад Төв болон Зүүн Европын улсуудын төлөөлөгчдийг урьсан боловч энэ нь тэдний ашиг сонирхолд заналхийлж байна гэж үзсэн ЗСБНХУ-ын удирдлагын тулган шаардлагын дагуу эдгээр орны удирдагчид энэхүү урилгаас татгалзсан байдаг юм. Оролцогчид тус бүрт шаардлагатай тодорхой тусламжийн хэмжээг хэлэлцсэн байна. АНУ-д үүний хариуд тус улс бүрийн эдийн засгийн байдал, ийм хэмжээний тусламж үзүүлэх чадварыг судлах Засгийн газрын хороо байгуулсан байна.

Тухайн үед АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч асан [[Хенри Эгард Уоллес|Хенри Уоллес]] Маршаллын төлөвлөгөөг буруушааж, үүнийг ЗХУ-ын эсрэг &quot;хүйтэн дайны&quot; хэрэгсэл гэж нэрлэж байжээ. 

1948 оны 4-р сарын 4-нд [[АНУ-ын Конгресс]] Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны тухай хуулийг баталж, Европт эдийн засгийн тусламж үзүүлэх дөрвөн жилийн хугацаатай Маршалын төлөвлөгөө хэрэгжиж эхэлсэн. Маршалын төлөвлөгөөний дагуу (1948 оны 4-р сарын 4-өөс 1951 оны 12-р сар хүртэл) нийт хөрөнгийн хэмжээ 13 тэрбум доллар байсан бөгөөд ихэнх нь Их Британи (2.8 тэрбум), Франц (2.5 тэрбум), Итали (1.3 тэрбум) Баруун Герман (1.3 тэрбум), Нидерланд (1 тэрбум)-д ногдож байсан юм. Үүний зэрэгцээ америкчууд тусламж үзүүлэх урьдчилсан нөхцөл болгон гэрээнд гарын үсэг зурсан орнуудын засгийн газрын бүрэлдэхүүнд коммунистуудыг зайлуулахыг шаарджээ. 1948 он гэхэд Баруун Европын аль ч Засгийн газарт коммунистууд ороогүй юм. 

Хожим нь Маршаллын төлөвлөгөөг Япон болон Зүүн Азийн зарим орнуудад мөн хэрэгжүүлсэн байна.</text>
      <sha1>h1j1pr7mkedte0afdrkufgocmdy7dp6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жорж Маршалл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123191</id>
    <revision>
      <id>707139</id>
      <timestamp>2022-08-02T14:09:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[Файл:Army Chief of Staff General George C. Marshall official Portrait.jpg|thumb|генерал Жорж Катлетт Маршалл ]] '''Жорж Катлетт Маршалл''' ([[Англи хэл|англи]]. George Catlett Marshall, Jr.; 1880 оны 12-р сарын 31-нд АНУ-ын Пенсильвани мужийн Юнионтаун хотод төрсөн- 1959 оны 10-р сарын 16-нд АНУ-ын Вашингтон хотод на...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1214" xml:space="preserve">[[Файл:Army Chief of Staff General George C. Marshall official Portrait.jpg|thumb|генерал Жорж Катлетт Маршалл ]]
'''Жорж Катлетт Маршалл''' ([[Англи хэл|англи]]. George Catlett Marshall, Jr.; 1880 оны 12-р сарын 31-нд АНУ-ын Пенсильвани мужийн Юнионтаун хотод төрсөн- 1959 оны 10-р сарын 16-нд АНУ-ын Вашингтон хотод нас барсан) - Америкийн төрийн зүтгэлтэн, АНУ-ын армийн удирдагч генерал, [[Маршаллын төлөвлөгөө]]&lt;nowiki/&gt;г боловсруулан санаачлагч, [[Нобелийн энхтайвны шагнал|Нобелийн энх тайвны шагнал]]&lt;nowiki/&gt;тан (1953). Тэрээр АНУ-ын армийн Жанжин штабын дарга (1939-1945),  АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн БНХАУ дахь тусгай Элч (1945-1947), АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга (1947-1949), Батлан ​​хамгаалахын сайд (1950-1951) зэрэг албан тушаалуудыг хашиж байжээ.</text>
      <sha1>lw9jhwdc4ygem31r3200ibd7b948d0e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ладак</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123192</id>
    <redirect title="Ладакх" />
    <revision>
      <id>707171</id>
      <timestamp>2022-08-02T23:30:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Бмхүн</username>
        <id>59031</id>
      </contributor>
      <comment>Бмхүн moved page [[Ладак]] to [[Ладакх]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Ладакх]]</text>
      <sha1>bgu401kofcj5ivja5lm7sapougfmzh3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Энгэдэр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123193</id>
    <revision>
      <id>707191</id>
      <timestamp>2022-08-03T04:55:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''Энгэдэр тайж''' (?-1636) бол [[хиад боржигин]] овогтон, [[Өвөр Халх|Өвөр Халхын]] [[Баяд]] аймгийн Дархан баатар бэйлийн хүү, баяд аймгийн ноён. [[Манж|Манжийн]] [[Нурхач|Нурхач баатар]] тэргүүтэй [[зүрчид]] аймгууд нэгдэж хүчирхэгжиж байхад монгол ноёдоос хамгийн ан...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2998" xml:space="preserve">'''Энгэдэр тайж''' (?-1636) бол [[хиад боржигин]] овогтон, [[Өвөр Халх|Өвөр Халхын]] [[Баяд]] аймгийн Дархан баатар бэйлийн хүү, баяд аймгийн ноён. [[Манж|Манжийн]] [[Нурхач|Нурхач баатар]] тэргүүтэй [[зүрчид]] аймгууд нэгдэж хүчирхэгжиж байхад монгол ноёдоос хамгийн анх тэдэнтэй харилцаж, манжид дагаар орсон ноён юм. Түүний уг гарал нь [[Даян хаан|Даян хааны]] хөвгүүн [[Алчболд|Алчуболдын]] ач хүү Сонин дайчин ноёны хойчис. 

== Товч намтар ==
Тэрбээр 1605, 1606 онуудад [[Нурхач]] баатартай харилцаж, бэлэг сэлт хүртэж, Нурхачийг '''Хөндлөн хаан''' хэмээн өргөмжилсөн. 1617 онд Нурхач баатрын дүү [[Шурхач|Шурхачийн]] охин [[Сундай|Сундай гэгийг]] хатнаа болгож, манжийн [[эфү]] болсон. 1618 оны 4 сард Нурхачийн цэрэгтэй хамтран [[Мин улс|Мин улсын]] эсрэг байлдсан. 1624 онд манж хатан, дүү Мангултай тайжийн хамтаар албат ардаа авч манжийн харъяа Ляоян муж руу нүүж очиж, манжийн [[Шулуун шар хошуу|шулуун шар хошуунд]] дагаар орж, 3-р зэргийн цэргийн түшмэл болов.  1629 онд манжийн хаан их цэрэг хөдөлгөж, [[Цахар түмэн|Чахарын]] [[Лигдэн хаан|Лигдэн хааныг]] дайлах дайнд, Энгэдэр ноён харъяат монгол цэргээ удирдан оролцов. 1631 онд Мин улсын жанжин Дао Жанчүнь, зунбин У Сянь нартай байлдаж, [[Далинхө]] хотыг удаан хугацаанд бүсэлж, суусан тул донгодуулав. 1636 оны 4 сарын 16 нд нас барсан. Сундай гүнжээс Эрх дайчин, Суорха хэмээх хоёр хүү төрсөн.  Эрх дайчин нь [[Шурхач]] вангийн хүү [[Жиргалан]] вангийн том охинтой гэрлэсэн. Суорха нь [[Дээд эрдэмт|Дээд эрдэмт хааны]] 5-р гэг [[Ату гүнж|Ату гүнжтэй]] гэрлэсэн ч, залуудаа дайнд амь эрсэдсэн. Суорхаг үхсэний дараа Ату гүнжийг [[Баарин|баарины]] жүн ван Цэвдэнд өгсөн. 

== Эшлэл  ==

[[Ангилал:1636 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монгол ноён]]</text>
      <sha1>6bpl3nnm9o08ky03lad21roqfqxfgcf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ууба</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123194</id>
    <revision>
      <id>707193</id>
      <timestamp>2022-08-03T07:13:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''Ууба тайж''' (?-1632) бол [[хиад боржигин]] овгийн [[Хавт Хасар]]ын хойчис [[Онхудай тайж]]ийн хөвгүүн, [[Хорчин]]ы ноён. 1626 онд [[Манж]]ийн [[Нурхач]] хаанд Хорчин аймгаа дагуулан дагаар орсон.  ==Товч тойм== 1580-аад оны сүүл үеэс [[Жяньжоу зүрчид]]ийн толгойлогч [[Нурхач]]...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4407" xml:space="preserve">'''Ууба тайж''' (?-1632) бол [[хиад боржигин]] овгийн [[Хавт Хасар]]ын хойчис [[Онхудай тайж]]ийн хөвгүүн, [[Хорчин]]ы ноён. 1626 онд [[Манж]]ийн [[Нурхач]] хаанд Хорчин аймгаа дагуулан дагаар орсон. 
==Товч тойм==
1580-аад оны сүүл үеэс [[Жяньжоу зүрчид]]ийн толгойлогч [[Нурхач]] ойр хавийн хот тосгодыг довтлон нэгтгэсээр, бусад томоохон аймгуудын эсрэг дайтах болсноор, 1593 онд [[Зүрчид]]ийн [[Хада]], [[Ула]], [[Хойфа]], Жүсэри, Нэен, Гувалча, [[Ехэнара|Ехэ]] аймгийн ноёд Хорчины Онхудай тайж, [[Мянган тайж]], [[Мангус тайж]] нар хамтран Нурхачийн эсрэг Гүрэгийн газарт байлдаж, холбоотны цэргийн эвсэл ялагдсан. Энэ явдалд Ууба тайж оролцсон. Онхудай тайжийг өөд болсны дараа тэрбээр Хорчины тэргүүн ноён болсон. 1624 онд Манжийн Нурхач баатартай элч солилцож, харилцсанд Лигдэн хаан хилэгнэж, цэрэг илгээн харъяат ардыг нь тонож дээрэмдсэн.  1625 онд [[Лигдэн хаан]] их цэргийн хүчээр Хорчин аймгийг довтлон Ууба тайжийг хотод нь бүслэн байлдахад, Манжийн тусламжийн цэрэг ирж, [[Цахар]]ын цэрэгт цохилт өгч, ухраасан. 1626 онд Ууба тайж ах дүү төрөл төрөгсөд, харъяат цэрэг ардаа авч [[Хожуу Алтан улс]]ын Нурхач хаанд дагаар орсон. Нурхач хаан өөрийн дүү [[Шурхач]] вангийн 3-р хүү бэйл [[Түлүн]]ий охин [[Жүньжэ хошой гүнж]]ийг хатан болгон өгч хошой эфү болов. Мөн '''Түшээт хан''' цол соёрхож,  хорчин аймагт хэд хэдэн хошуу байгуулсны нэг Түшээт вангийн хошууг байгуулан засаг ноён болгов. 1628 онд манжийн хаанаас түүний харъяат ноёдыг цэргийн цааз хуулийг зөрчсөн, тушаал биелүүлдэггүй гэж донгодов. 1629 онд [[Мин улс]]ын Зүнхуа хотыг бүслэн эзлэв. 1632 онд их цэрэг [[Цахар]] аймаг, [[Датун]], [[Сюаньфу]]г довтлох аян дайнд амь үрэгдсэн. Түүнийг хөвгүүн [[Бадари]] залгамжилсан. 
==Гэр бүл==
[[Хасар]]ын 17-р үеийн ач хорчины [[Онхудай тайж]] нь Түмэй тайж, Ууба тайж, Будачи тайж Баг дайчин гэх 4 хөвгүүнтэй.  Ууба тайжийн ууган хөвгүүн түшээт жонон Бадари хошууны засаг ноён болоход, түшээт жонон цолыг нь болиулж, '''Түшээт чин ван''' цолоор өргөмжлөж, эцгийнх нь манж хатан [[Жүньжэ хошой гүнж]]тэй гэрлүүлэн, хошой [[эфү]] болов. Ууба тайжийн үр удам Түшээт чин вангийн хошууны засаг ноёд болсон.  
* Ууба тайж [[Хорчин баруун гарын дундад хошуу]] буюу '''Түшээт чин вангийн хошуу'''ны засаг ноёдын өвөг болсон. 
* Будачи тайж [[Хорчин баруун гарын өмнөд хошуу]] буюу '''Засагт жүн вангийн хошуу'''ны засаг ноёдын өвөг болсон.   
 
==Холбоотой өгүүлэл==
* [[Хорчин]]
* [[Лигдэн хаан]]

[[Ангилал:16-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:1632 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монгол ноён]]
[[Ангилал:Хорчины ноён]]</text>
      <sha1>qrc03ycsl18zi4miimsj2awqrkfq5zb</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>